Robert Boolt

Misja

Część pierwsza 1 Rodrigo Mendoza miał czternaście lat, kiedy w 1725 r. łódź jego 
ojca, Alvara, zobaczono w pierwszym brzasku unoszącą się na wodach zatoki w 
Kadyksie. Jedno wiosło utknęło między stępką a ławeczką, a na dnie poniewierała 
się pusta butelka po winie. Alvaro spadł w gnuśne wody zatoki podczas 
przeładunku. Kilka worków zboża nadal czekało na transport, więc Cesare Matius, 
kierujący przeładunkiem umieścił je we własnej łodzi i powiosłował w stronę 
oczekującego statku "Grosso". Na pytanie, gdzie jest Alvaro, wzruszył ramionami 
i wskazał wody zatoki. Poszedł do domu Mendozy, zastukał w drzwi i zdjął 
kapelusz, kiedy mówił Rodrigowi, że jego ojciec nie żyje. Osierocony chłopak 
cofnął się do środka i po chwili wyszedł prowadząc ze sobą trzyletniego brata, 
Philippa. Następnie udał się nad zatokę, by starannie obejrzeć łódź ojcowską. 
Kazał bratu zająć się zabawą, sam zaś przyjął krótkie cygaro, którym poczęstował 
go Cesare, i wysłuchał, co ten miał mu do powiedzenia. - Współczuję ci z powodu 
śmierci ojca. - Dziękuję. - Łódź jest teraz twoja - ciągnął Cesare, zakreślając 
w powietrzu łuk swoim cygarem. - To prawda - odparł chłopak. - Oczywiście nie 
poradzisz sobie z nią. - Spróbuję. - Kto będzie pilnował Philippa? - Ja. - 
Posłuchaj, postanowiłem dać ci dziesięć dineros za łódź wraz z koncesją. - Jest 
warta dwadzieścia. - Nic podobnego. Powiedzmy dwanaście. Mendoza spojrzał w dół 
na łódź, a potem do góry na "Grosso", trzymasztowy awizowiec zakotwiczony w 
porcie. - Czy przeładował całe zboże, zanim wypadł z łodzi? - Dokończyłem za 
niego - wyjaśnił Cesare. - Całą robotę? - Ostatnią partię. - Dziękuję - odparł 
Mendoza. - Dobrze wiedzieć, że kiedy wody zatoki zabierają właściciela łodzi, 
nie zapomina się o nim. - I spojrzał w bok. Doszedł do wniosku, że Cesare musi 
wypłacić mu pełną należność. Mendoza odciągnął brata od zabawy kamykami. - Muszę 
mieć trochę czasu, żeby pomyśleć o śmierci ojca. - Jasne. Mendoza kupił kawałek 
sera, trochę chleba, flaszkę mleka i wino. Kiedy odgrodził się już drzwiami od 
panującego na zewnątrz upału i znalazł się w domu, za który ojciec płacił 
tygodniowo, oddał mleko, a także połowę chleba i sera Philippowi. Odmówił 
modlitwę za zmarłych, a następnie usadowił się przy ścianie i patrzył w okno, 
kiedy Philippo jadł chleb z serem, i potem, kiedy młodszy brat położył się na 
boku i zasnął. Ściany pociemniały, a okno pojaśniało od gwiazd, ale Mendoza nie 
przestał rozmyślać. Nie kochał ojca. Matka, Katarzyna, była zupełnie inna, ale 
śmierć zabrała ją, kiedy wydawała na świat Philippa. Od tego czasu ojciec nie 
zwracał najmniejszej uwagi na swoich dwóch synów, a ukojenia szukał w butelce. 
Wszystkie uczucia Mendozy skierowały się ku młodszemu bratu, otuliły dziecko, a 
i Philippo uwielbiał swego brata i patrzył na niego jak na ostateczny autorytet. 
Teraz, kiedy ojciec nie żył, Rodrigo mógł wprawdzie zostać z Philipem i zarabiać 
na życie przeładunkiem, lecz oznaczałoby to, że jego brat wyrósłby na człowieka 
niewykształconego jak on sam. Jedyne wyjście to zostawić dziecko u sióstr w San 
Fernando, a samemu spróbować sił po drugiej stronie oceanu. Postanowił zobaczyć 
się następnego dnia z matką przełożoną. Wziął flaszkę wina i ułożył się na 
twardym jak kamień posłaniu, naciągając na siebie płócienne worki, z sercem 
pełnym przygnębienia. Może najlepiej byłoby zająć się przeładunkiem. Zapewniłoby 
to im obu jako tako dostatnie życie. Ale następnego ranka udał się do przytułku 
w San Fernando. - Pytanie tylko, czy możesz sobie na to pozwolić? Niestety, 
pobieramy tutaj opłaty - oznajmiła matka przełożona. - Jaki masz zawód? Czemu 
nie powiedzieć, że jestem synem arystokraty mieszkającego tam na wzgórzach? - 
przemknęło mu przez głowę. Wtedy to, że nie umie czytać, nie miałoby 
najmniejszego znaczenia. Ale matka powiedziała mu, że kłamstwo jest złą rzeczą; 
prowadzi prosto do piekła. Rzekł więc: - Zajmuję się przeładunkiem statków. 
Matka przełożona pochyliła głowę. Przeładunek statków! - pomyślała. - O Boże! - 
Bierzemy piętnaście dineros rocznie - wyjaśniła. Twarz Mendozy zastygła. Liczył, 
że weźmie dwadzieścia dineros za łódź. W ten sposób zostanie mu pięć dineros na 
rozpoczęcie nowego życia za morzem. Skinął głową. - Czy mieści się w tym 
wszystko? - Przecież powiedziałam. Piętnaście dineros. - Dostarczę te pieniądze 
jutro. - Skąd je weźmiesz? - To moja sprawa. - Gdzie mamy umieścić Philippa, 
jeśli nie będzie cię stać na piętnaście dineros rocznie? - Nie ma nikogo. Może 
zostać ogrodnikiem w klasztorze. Matka przełożona powstrzymała uśmiech. Oto 
młodość! Cały świat wydaje się im prostą ścieżką. Pochyliła się do przodu. - A 
co z tobą? - Chcę ruszyć za morze. - Ach za morze! - pomyślała. - To chyba 
zupełnie inna sprawa. - Masz jakieś plany? - zapytała. Mendoza skinął; pieniądze 
za łódź zabezpieczały mu widoki na przyszłość. Tego samego dnia, po powrocie do 
wsi odszukał Cesare, który zaproponował mu czternaście dineros za łódź. - Nie - 
odparł Mendoza. - Dwadzieścia. Widząc stanowczą minę Mendozy Cesare oznajmił: - 
Szesnaście. Mendoza potrząsnął głową. - Dwadzieścia. Cesare wzniósł ramiona do 
góry i odszedł. Ale wieczorem wrócił i oznajmił: - Posłuchaj, długo się nad tym 
wszystkim zastanawiałem. Jesteś sierotą i nie masz co ze sobą zrobić. Moja cena 
wynosi teraz siedemnaście. Oto ręka. Mendoza zignorował wyciągniętą do niego 
dłoń. - Cena wynosi dwadzieścia. Cesare rzucił wiązankę przekleństw i poszedł do 
domu, trzaskając za sobą drzwiami. Następnego ranka, kiedy wszyscy jeszcze 
spali, znowu zjawił się, by porozmawiać z Mendozą. - Posłuchaj, oto moja 
ostateczna propozycja. Jeśli nie zgodzisz się na nią, wycofam wszystkie 
poprzednie. Osiemnaście. Mendoza rzekł: - Dwadzieścia. Cesare poddał się. 
Mendoza wziął pieniądze, zawinął pięć dineros w strzęp płótna i ciasno się nim 
opasał, a następnie wziął pozostałe piętnaście Dineros i zaprowadził Philippa do 
sierocińca. - Bóg z tobą, Philippo - rzekł i pocałował brata na pożegnanie. 
Philippo zrozumiał wszystko, ale dziecko płakało przez cały dzień i całą noc i 
biło głową o ściany tak, że nawet stare kamienie klasztoru nie pozostały 
obojętne. Mendoza spakował w domu mały tobołek, rozejrzał się dokoła i zamknął 
za sobą drzwi. Zszedł do portu. Stały tam trzy trójmasztowe awizowce wyruszające 
właśnie do Ameryki Południowej: "Grosso" do Hawany. "Nuestra Sen~ora de Pilar" 
do Caracas. "Conception" do Buenos Aires. Usiadł na molo i patrzył na łódki 
kursujące między nabrzeżem a statkami. O trzeciej przyjechał wielki powóz. 
Wysiedli z niego mężczyzna, dwie damy oraz młodzieniec i z trudem, korzystając z 
pomocy, usadowili się w szalupie. Woźnica i jeden z marynarzy załadowali dwa 
wielkie kufry i na rozkaz bosmana wszyscy marynarze ujęli wiosła i szalupa 
popłynęła w kierunku "Conception". Po południu starsi pasażerowie powozu 
wrócili, ale bez młodzieńca. Jedna z kobiet była zalana łzami, a mężczyzna 
pocieszał ją, kiedy wsiadali z powrotem do powozu i odjeżdżali. Mendoza owinął 
swoją kromkę chleba i czekał. O siódmej długa szalupa z "Conception" dostarczyła 
z powrotem młodzieńca na nabrzeże i Mendoza poszedł za nim. Młodzieniec 
pomaszerował z ponurą miną do miasta i usiadł w jadłodajni na otwartym 
powietrzu, a następnie zrzucił na ziemię filiżankę z kawą; był bliski łez. - 
Proszę - powiedział Mendoza i podsunął mu inną filiżankę. - Dziękuję - rzekł 
młodzieniec. - "Conception", prawda, se~nor? - Tak. - Mówiono mi, że to dobry 
statek. - Okropny. Brudny. - Naprawdę? - To moja pierwsza podróż. - Ach, se~nor, 
doskonale rozumiem. - Pewnie masz za sobą nie jeden taki rejs? - Nie na 
pokładzie "Conception", se~nor. Na wielu innych. - Nie do końca mijało się to z 
prawdą. Pływał na wycieczki na drugą stronę zatoki Kadyks. - Czy byłeś kiedy w 
Buenos Aires? - Nie, se~nor. - W Buenos Aires mam być wspólnikiem w interesach 
mojego stryjecznego dziadka. - Ach, se~nor, musisz więc mieć tęgą głowę do 
rachunków. - Niestety nie. I dwie inne osoby będą dzieliły ze mną kabinę. - Tego 
należało oczekiwać, se~nor. - To prawda. - Czy masz se~nor, ochotę na jeszcze 
jedną filiżankę? - NIe, dziękuję. - Młodzieniec był wdzięczny, że ktoś o niego 
dba. Zapytał: - Masz rodzinę w Kadyksie? - Tylko brata, se~nor. Jest pod dobrą 
opieką. - Nie mam służącego na tę podróż. - Naprawdę, se~nor? - Czy dałbyś się 
namówić na to, żeby popłynąć jako mój służący do Buenos Aires? - Nie, se~nor. - 
Dlaczego? - Nie mam pieniędzy na powrót. - Opłacę twój powrót. - Rozumiem, ale 
ile to wyniesie, proszę mi wybaczyć? - Mógłbym dać ci dwumiesięczną zapłatę. - 
To brzmi bardzo kusząco, se~nor. - Cztery dineros plus dwa dineros jako 
dwumiesięczna zapłata. - Ale kapitan może nie znaleźć miejsca dla służącego, 
se~nor. - Sam powiem mu o tym w imieniu dziadka. Następnego dnia wypłynęli z 
Kadyksu. Ostatnie, co zobaczył Mendoza, to widok pięknej wieży przytułku w San 
Fernando oraz Cesare wiosłującego w łodzi jego zmarłego ojca. Powolne kołysanie 
statku sprawiło, że Mendoza dostał choroby morskiej, ale wykonywał posłusznie 
rozkazy kapitana, oficerów, bosmana, podoficerów, zwykłych majtków, a także 
swojego młodego pana i nigdy się nie skarżył. Uważnie przyglądał się 
nawigatorowi, podążając spojrzeniem za wzrokiem tamtego, patrzył na łopoczące 
skraje żagli albo na błądzące prądy oceaniczne. Tylko milczący i zamknięty w 
sobie nawigator wiedział, gdzie się znajdują. Tydzień po tygodniu Mendoza 
czekał, aż marynarze zjedzą swoje porcje, zanim sam dostawał kawałek solonej 
wieprzowiny i garść sucharów. Sypiał wśród cuchnących łańcuchów kotwicznych. W 
miarę upływu dni marynarze mieli coraz bardziej wynędzniałe twarze. Na Wyspach 
Kanaryjskich na pokładzie pojawił się chłopiec okrętowy imieniem Salvador. Miał 
około piętnastu lat i niechlujny wygląd. Rozejrzał się dokoła i doszedł do 
wniosku, że pod nim jest tylko Mendoza, tak więc kiedy miał do wykonania jakąś 
plugawą robotę, wołał Mendozę i kazał mu się do niej zabierać. Kiedy wpłynęli w 
tropiki, kapitan pozwolił obu chłopcom spać na pokładzie dziobowym. Pewnej 
upalnej nocy Mendoza otworzył oczy i zobaczył powoli obracające się gwiazdy, a o 
stopę od swojej twarzy - zdumioną twarz Salvadora. Salvador uśmiechnął się 
niemądrze i cofnął rękę, którą trzymał na pasie Mendozy w miejscu, gdzie ten 
ukrył swoje pieniądze. Mendoza zacisnął rękę wokół karku Salvadora i przewinął 
się na swojego przeciwnika. Marynarz z nocnej wachty przybiegł, żeby popatrzeć, 
bo walka między dwoma chłopcami to zawsze lepsze niż nic. TArzali się po 
pokładzie. Salvador wrzeszczał i klął, natomiast Mendoza walczył ze ściśniętymi 
zębami. Jego twarz znalazła się w pobliżu gardła przeciwnika, który na chwilę 
znieruchomiał, a potem zawył. Mendoza, schwytany w krzepkie ramiona marynarza, 
miotał się ile sił. - Jezus Maryja! - warknął marynarz i odrzucił go od siebie. 
Mendoza odzyskał swobodę ruchów i natychmiast runął znowu na Salvadora. 
Marynarze chwycili chłopaka i wylali na niego parę wiader słonej wody. Dopiero 
kiedy prawie się utopił, zrezygnował. Marynarze roześmieli się niepewnie. - 
Matko Boska, kto by pomyślał, że ma w sobie takiego diabła! Po tym incydencie 
Salvador omijał Mendozę z daleka. Mendoza miał wreszcie święty spokój. Ale także 
nikt nie odnosił się do niego po przyjacielsku. Nawigator oznajmił, że 
Montevideo jest już przed nimi i cała załoga była na masztach, kiedy Mendoza 
zobaczył w końcu blade szczyty górskie wynurzające się z szarego morza. Przed 
nimi było Buenos Aires. Popłynęli wzdłuż nabrzeża, a potem rzucili na brzeg 
szeroki trap. Młody panicz zapłacił Mendozie, obdarzył go skinieniem głowy i 
uśmiechem i udał się na brzeg, gdzie zniknął wraz ze swoimi dwoma kuframi w 
towarzystwie stryja ojca i ładnej kuzyneczki. Cała trójka wsiadła do powozu i 
tyle ich Mendoza widział. Obróciwszy się z powrotem w stronę morza zobaczył, jak 
w oddali przesuwają się powoli jakieś dziwne okręty zdążające w stronę 
przeciwległego brzegu zatoki. Wypatrzył tam port i cztery czy pięć statków 
stojących na kotwicy. - Co to jest? - zapytał marynarza. - Colonia del 
Sacramento. - A te okręty? - Do transportu niewolników. Pod koniec dnia, kiedy 
oficerowie i załoga otrzymali wypłatę i pozwolono im wejść na ląd, także Mendoza 
zszedł wreszcie po trapie i ruszył do miasta. Błądząc bez celu trafił na 
publiczny plac, który zapewniał cień dzięki zwieszającym się gałęziom drzew, i 
zobaczył stragan, w którym sprzedawano placki nadziewane wieprzowiną. Kupił 
kilka i jadł je siedząc koło fontanny. Wielkie wrażenie wywarły na nim ulice i 
nowoczesne domy, budowle publiczne ozdobione delikatnymi ornamentami i okazałe 
kościoły. Te ostatnie miały w sobie coś swojskiego. Ale były tu także dziwne, 
wrzaskliwe i jaskrawo upierzone ptaki i słońce grzało zbyt mocno, a delikatny 
biały pył wzbijał się z dróg okrywając wszystko swoim całunem. Poddani królestwa 
Hiszpanii robili wrażenie pół żywych. Siedząc na skwerze w rozluźnionych 
kaftanach i rozpiętych klamrach przy spodniach, ziewali i zaczynali jakieś 
gesty, których nie mieli jednak siły dokończyć. Była tam także grupa tubylców - 
brunatnooliwkowych, muskularnych i ubranych w łachmany - drzemiących w cieniu 
kościoła. Przyglądał się im uważnie, ale odwzajemniali mu się spojrzeniami 
całkowicie pozbawionymi wyrazu. Wstał i podszedł do grupki Hiszpanów. - Dzień 
dobry, se~nores. Czy potrzebujecie chłopca do pracy? - Nie. - Może więc znacie, 
se~nores, kogoś, kto potrzebuje? - Nie. - Obrzucili go przelotnymi spojrzeniami 
od góry do dołu, a następnie odwrócili się tyłem. Wśród rozćwierkanych gałęzi 
drzew zaczął tężeć mrok. W pobliżu ktoś grał na gitarze. Mendoza usiadł koło 
fontanny. Przechodził tamtędy oficer ze statku w towarzystwie mężczyzny koło 
czterdziestki, o twarzy pokrytej bliznami. Ujrzawszy siedzącego Mendozę, 
powiedział: - Tutaj masz tego chłopaka, jeśli wystarczy ci chłopak. - Tak, 
wystarczy. Oficer skinął na Mendozę. - To mój przyjaciel, Palacio. - Dobry 
wieczór, se~nor Palacio. - Ile masz lat? - Czternaście. - Poradzisz sobie z 
łodzią? - Radzi sobie z łodzią - oznajmił oficer. - Potrzebny mi ktoś, kto 
popłynąłby barką do Asunci~on. - Asunci~on - odparł Mendoza. - Rozumiem. - To 
dwieście mil w górę rzeki. Proponuję pół dinero. - Cały dinero, se~nor - odparł 
Mendoza. Mężczyzna roześmiał się. - Niech będzie cały dinero! BArka nazywa się 
"Flores". Biegnij teraz do portu i powiedz kapitanowi, że to ja cię przysłałem. 
Kapitan okazał się srogim starym mężczyzną, który raczył ledwie burknąć, kiedy 
Mendoza się przedstawił. W ciągu całej wyprawy nie wypowiedział ani jednego 
zbędnego słowa. Barka miała dziewięćdziesiąt stóp długości, duży żagiel 
rozprzowy, po cztery wiosła z każdej strony i wyładowana była towarami żelaznymi 
z Madrytu. Czternastu tubylców podnosiło żagiel i opuszczało go, kiedy wiatr 
zmieniał kierunek. Kiedy wypłynęli, Mendoza zajął miejsce przy sterze. Kapitan 
przyglądał mu się przez jakiś czas, a potem, zadowolony, że nowy daje sobie radę 
ze sterowaniem, usiadł i wpatrywał się nie widzącym spojrzeniem w meandry wody. 
Mendoza nigdy nie widział tak szerokiego koryta. Oba brzegi porastała splątana 
puszcza. Wskazał na mulistą rzekę. - Duża. - Tak. Skinął w stronę błotnistej 
wody przepływającej obok łodzi. - Słaby prąd. - Tak. Spojrzał na złożoną z 
tubylców załogę. Byli pogrążeni jakby w letargu. - Co to za ludzie? - Guarani. - 
Guarani? Żadnej odpowiedzi. W ojczystej Hiszpanii nikt nie dbał o to, czy 
kapitan jeszcze żyje. Tutaj czekał na koniec swoich dni. Z głównego pokładu 
doszło ich parę słów. - Co to za język? - Guarani. - Czy pochodzą z tych stron? 
Kapitan wskazał na ogromną, niemą puszczę, która brała w swoje władanie rzekę. - 
Stąd? - Stamtąd. - Wskazał gdzieś daleko w górę rzeki. Mendoza przyjrzał się im. 
- Są głupi. - Tak. Co wieczór przybijali do brzegu w jakimś miejscu, gdzie 
puszcza była wyrąbana na przestrzeni mniej więcej mili, i ich oczom ukazywała 
się wioska skała dająca się z trzech lub czterech chat i kościoła, w otoczeniu 
wielkich farm, dworów i pól, na których pasło się bydło, rosła kukurydza albo 
założono sady. Guarani rozpalali ognisko i przyrządzali im papkę kukurydzianą i 
owoce, które to potrawy popijali tanim czerwonym winem. Mendoza w czasie wyprawy 
widział trzy takie małe miasteczka, a potem ogromna puszcza zamykała się za 
nimi, wdzierając się ukradkiem w wodę. Wystarczyło jedno mocne pociągnięcie 
wiosłami, by znaleźli się przy drzewach. Załoga Guarani wpatrywała się w puszczę 
i półgłosem wymieniała między sobą gardłowe dźwięki. Indianie spostrzegli, że 
Mendoza przygląda się im, i znowu ich twarze straciły wszelki wyraz. Po pięciu 
tygodniach wyraźny wzrost liczby łodzi rybackich i farm zapowiadał, że zbliżają 
się do Asunci~on. Wreszcie, po opłynięciu przylądka, stolica regionu la Plata 
ukazała się ich oczom. Utorowali sobie szlak wśród tłumu łodzi aż do nabrzeża; 
kapitan przycumował barkę i zniknął na brzegu. Mendoza przyglądał się guarani, a 
oni patrzyli apatycznie na niego, tak więc usiadł z nimi i czekał. Kapitan 
pojawił się znowu, rozkazał Guarani zabrać się do sprzątania łodzi i znowu 
zniknął. Po dłuższym czasie ukazał się Palacio, który przybył do Asunci~on drogą 
lądową. - Dlaczego tu tkwisz? Dotarłeś przecież na miejsce, tak czy nie? - 
spytał. - Si, se~nor, ale mój dinero. - Co za dinero? - Dinero, któregoś mi 
obiecał, panie. - Nigdy nie obiecywałem ci żadnego dinero. - Dałeś mi swoje 
słowo, se~nor. - Czy masz to na piśmie? - Na piśmie? Nie. Palacio pogroził mu 
palcem, potrząsnął głową i oznajmił: - Tyle. Widzisz? - I ruszył z powrotem do 
miasta, ale Mendoza nie rezygnował i poszedł za nim. - Se~nor, nie zapłaciłeś mi 
za moją pracę. - Szedł za nim przez plac katedralny, potem przez dwie albo trzy 
eleganckie ulice i w dół ciemnej alei, w kierunku starej części miasta. - 
Se~nor, nie zapłaciłeś mi za moją pracę. Przepraszam, se~nor... Palacio odwrócił 
się i rozejrzał w górę i w dół alei. Potem wciągnął Mendozę na jakiś dziedziniec 
i zaczął bić bezlitośnie rogową rękojeścią bicza aż chłopak prawie stracił 
przytomność. - Tyle. A masz! - wykrzykiwał, zadyszany. - A masz! No i co? A 
masz! A masz! A masz! - Poszedł sobie. Mendoza powlókł się do fontanny i obmył 
skaleczenia. Potem zaczął przeszukiwać ulice. Wieczorem znalazł Palacia przy 
kolacji w jadłodajni, siedzącego pod wysokim oknem. Wszedł do środka i zawołał: 
- Se~nor, nie zapłaciłeś mi za moją pracę. Przepraszam, se~nor, jeden dinero. W 
jadłodajni zapadło milczenie i wtedy krzyknął znowu: - Se~nor, nie zapłaciłeś mi 
za moją pracę. Jeden dinero, se~nor, jeden dinero. Usłyszał odgłos odsuwanych 
krzeseł i głosy rozbrzmiewające wśród wybuchów śmiechu. Mendoza ukrył się szybko 
po drugiej stronie ulicy. Patrzył, jak Palacio szuka go wzrokiem. Potem Palacio 
zrezygnował i wrócił do środka. Przywitał go śmiech i tupanie. Potem stopniowo 
wrócono do rozmów. Mendoza raz jeszcze podszedł do okna i powiedział: - Wrócę po 
mój dinero, se~nor. - I uciekł ile sił w nogach. Następnego ranka Mendozę, który 
spędził noc na placu, zbudziła krzątanina i świergot ptaków oraz Indianie, 
którzy przychodzili z konwiami na wodę, by przygotować się do rozpoczynającego 
się dnia. Nie powiedzieli ani słowa, kiedy zobaczyli go śpiącego. Nieco później 
jednak pojawił się Hiszpan, właściciel piekarni, i zaczął się mu przyglądać, tak 
więc poszedł w stronę portu. Robotnicy dokowi gramolili się sennie na burtę 
statku handlowego leżącego bokiem na pochylni. Ktoś piekł tortille i ryby. 
Mendoza kupił sobie trochę strawy i zjadł z apetytem. Wtem zauważył egzotyczną 
grupę mężczyzn odzianych w nader urozmaicony zestaw garderoby, w łachmany i 
dziwacznie pikowane spodnie. Jeden chlubił się groteskowymi ozdobami kobiecymi, 
brudnymi mankietami i powalanym ziemią haftowanym płaszczem; wyglądał jakby 
przybywał prosto z jakiegoś podupadłego dworu. Znalazło się wśród nich miejsce 
nawet dla dwóch Murzynów. Byli uzbrojeni w szpady, pistolety i muszkiety. 
Mendoza zapytał sprzedawcę tortilli: - Co to za ludzie? Jeden z robotników 
dokowych, który jadł bez pośpiechu tortillę, podniósł wzrok. - Najemnicy - 
wyjaśnił. - Lepiej trzymać się od nich z daleka. Drwią sobie z prawa. Mendoza 
poprawił strój i ruszył na obchód Asunci~on stukając do tylnych drzwi domów i 
rozpytując o pracę. Na właścicielach domów i zarządcach wywierał korzystne 
wrażenie. W jednym miejscu zaproponowano mu pracę lokaja, w innym pomocnika 
ogrodnika, ale kiedy pytał o płacę, dowiadywał się, że wynosi zaledwie jeden 
dinero miesięcznie. Przy pomocy patyka obliczał, ile w ten sposób zarobi w ciągu 
roku, i okazywało się, że to za mało, by opłacić sierociniec Philippa. Marszczył 
brwi w zamyśleniu i w rezultacie spędził kolejną noc na placu, nasłuchując 
odległego szczekania psów i kumkania żab dochodzącego od rzeki. Następnego ranka 
obudził go jakiś głos. Podniósł wzrok i zobaczył mężczyznę, który wyglądał, 
jakby zjawił się tu prosto z dworu królewskiego w starym Madrycie. - Szukasz 
miejsca? - Tak, se~nor. - Mendoza wstał bez pośpiechu. - Mógłbyś więc pracować 
dla mnie. - Tak, se~nor. - Chodź. Mendoza poszedł za nim. - Ile dostanę, se~nor? 
- Dwa dineros. - Za ile czasu, se~nor? - Za cztery miesiące. Kto to wie? - A 
jeśli chodzi o pracę, która potrwa cały rok? - Se~nor, cztery dineros za cztery 
miesiące pracy. A potem, se~nor, tyle samo za cały czas, kiedy będę dla ciebie 
pracował. - Dios, niełatwo się z tobą targować. - Tak, se~nor. I połowę teraz, a 
połowę, kiedy skończę. Mężczyzna zatrzymał się i jego wąskie oczy zabłysły, 
jakby nagle ogarnęła go chciwość. - Nie - oznajmił. - Se~nor, może w takim razie 
podpiszesz umowę? - Co? - i mężczyzna wybuchnął śmiechem. - A właściwie, 
dlaczego by nie? - Jak mam się do ciebie zwracać, se~nor? - Victorio Paramin 
Tiniare Lopez Lusavida y Jermano - odparł dumnie. - A teraz chodź. Mendoza wziął 
rzeczy mężczyzny, muszkiet, pistolety, torbę podróżną, i swój mały tobołek i 
poszedł za nim do spokojnego składu, gdzie koło piętnastu najemnych żołnierzy, w 
tym kilku Murzynów, już czekało. Ich głosy wzbijały się aż do wysokiego dachu, 
pod którym przelatywały ptaki. - Dzień dobry, kochasiu - powiedział jeden z 
Murzynów. - Witaj, Gaspachio. - Kto to? - zapytał Gaspachio. - Mój chłopiec. Z 
grupy rozległ się śmiech. - Victorio wziął sobie chłopca. Przyszedł przywódca, 
Tiberio - mężczyzna w średnim wieku, odrobinę otyły, z twarzą napuchniętą od 
jakiejś choroby powodującej owrzodzenie. - Czy to wszyscy ludzie, jakich udało 
się znaleźć? - Skąd niby mam wziąć więcej? - Ty nie zdołasz znikąd. Co to za 
chłopak? - Se~nor - odpowiedział Mendoza - Mendoza Jorge. - Zwracaj się do mnie 
proszę pana. - Proszę pana. - Ruszamy po niewolników. - Tak, proszę pana. - To 
sprzeczne z prawem. Mendoza był w stanie myśleć wyłącznie o piętnastu dineros 
rocznie, więc odpowiedział tylko: - Tak, proszę pana. Tiberio wzruszył 
ramionami. - No to chodź. Mendoza poprosił jednego z mężczyzn o ołówek i kawałek 
papieru. Victorio sporządził dokument, który Gaspachio odczytał na głos. 
Wyglądało na to, że jest zgodny z tym, co Victorio obiecał, więc Mendoza zawinął 
go w szmatę, w której trzymał swoje dineros z podróży i dźwigając torby i broń 
swojego nowego pana, poszedł wraz z resztą nad rzekę. Zauważył, że prawie 
wszyscy mieszkańcy miasta wyraźnie odsuwali się od nich i odwracali tyłem. 
Wsiedli do dziesięciu czterdziestostopowych czółen, z których każde miało załogę 
składającą się z dwóch Guarani, i w zupełnej ciszy odbili od brzegu. Spoglądając 
do tyłu zobaczył, że nikt z całego miasta nie odwrócił się w ich stronę, by 
zobaczyć, jak odpływają. - Dlaczego tak się do nas odnoszą? - zapytał Murzyna, z 
którym znalazł się w tej samej łódce. - Dlaczego nie życzą nam pomyślnych 
wiatrów? - Życzą, życzą, ale nie chcą, żeby ktoś to usłyszał. - Nie rozumiem. - 
Jeszcze zrozumiesz. Nazywam się Gaspachio. - Ja nazywam się Mendoza. - Wiem. I 
tak wśród niespiesznego szmeru wioseł wyruszyli z Asunci~on na długą wyprawę w 
górę rzeki. Czarny handlarz niewolnikami snuł im opowieść o życiu, jakie 
zostawił za sobą. Mendoza słyszał już niejedną taką historię, ale żadna nie była 
tak mrożąca krew w żyłach jak ta i żadna nie była opowiedziana takim pogodnym 
tonem. A jednak ludzie śmiali się! Victorio odśpiewał pieśń o smutnych drzewach, 
cierpiącej dziewczynie i mężczyźnie ze złamanym sercem. Kiedy skończył, 
zgotowano mu owację: "Formidable!" i "Elegante!". Gaspachio powiedział: - 
Niestety. Wróci na madrycki bruk, jak tylko zbierze dosyć pieniędzy. Ale ja? Co 
ja mogę zrobić? - Ty możesz wrócić między nogi małej Magdaleny - powiedział 
któryś z mężczyzn. - Ona nie żyje. - Hej, Magdalena nie żyje! Jak to się stało? 
- Nie zapobiegłem temu. - Możesz więc klepać po tyłeczku jej synalka. - Robiłem 
to. Ma miły tyłeczek, ale nie tak jak tyłeczek Magdaleny - oznajmił Murzyn. - 
Mam tylko jej syna i tych Guarani, żeby ukoić moje cierpienie. - Gaspachio, 
Guarani to służba czy niewolnicy? - Lepiej zapytaj Tiberia. - Nie są 
niewolnikami, ale szczególnego rodzaju służbą - odparł Tiberio. Dalej w górę 
rzeki, gdzie las był rzadszy, przepłynęli obok zacumowanej łodzi rybackiej. 
Siedział w niej ksiądz jezuita z trzema Guarani, a kiedy zbliżyli się, Tiberio 
zawołał: "Dobry wieczór, proszę ojca". Wyglądało na to, że ani ksiądz, ani 
Guarani nic nie usłyszeli. Zachowywali się tak, jakby obok nich nie przepływały 
żadne łodzie. Kiedy Mendoza obejrzał się do tyłu, zobaczył, że nadal siedzą 
zastygli w nieruchomych łodziach. Potem dopłynęli do misji. Mendozie jej ogrom 
zaparł dech w piersi. Było tam długie molo, na którym bawiły się dzieci Guarani, 
dwie duże barki i cała chmara czółen. Kiedy przepływali, dzieci przestały się 
bawić i przyglądały się im. Pośrodku obszernego placu misji wznosił się wielki 
krzyż, a po obu stronach widać było rzędy domów dla Guarani. Nad wszystkim 
dominował zdumiewający kościół znacznie większy niż wszystkie, kościoły w 
Asunci~on. Zwieńczony był dziwaczną rzeźbą przedstawiającą półanioła półorła, 
który jakby groził, a jednocześnie okazywał sprawiedliwość. Po jednej jego 
stronie znajdował się obszerny magazyn i warsztaty, a po drugiej dom jezuitów, 
dwupiętrowy, zbudowany z kamienia. Jakiś jezuita wyszedł nad rzekę i odgonił 
dzieci z brzegu. Ogromne pola wyparły puszczę daleko od tego miejsca i widać 
było setki Guarani zajętych uprawą. Przyglądali się najemnikom płynącym głównym 
nurtem rzeki, a potem wracali do swojej pracy. Kiedy puszcza znowu zeszła nad 
rzekę, Gaspachio powiedział: - Czy widziałeś kiedyś coś takiego? - Nie - odparł 
Mendoza. - Muszą to być bardzo święci ludzie. - Bardzo. U nich wszyscy są wolni. 
Nawet Guarani. - Nawet Guarani? - Tak. Są właścicielami ziemi i całej misji. Ale 
wolą, żeby rządzili nimi jezuici. - Tiberio powiedział, że będziemy łapać 
niewolników. - To przejęzyczenie. Na terytorium portugalskim są niewolnicy, ale 
tutaj mamy po prostu szczególnego rodzaju służących zwanych encomiendaros. - 
Rozumiem. - Naprawdę? W takim razie wyjaśnij mi to. Na przykład encomiendaros 
nie otrzymują żadnej zapłaty. - Są więc niewolnikami. - Nie, jak już ci 
powiedziałem, są encomiendaros. To zupełnie coś innego i trzeba o tym pamiętać. 
A jednak nie płaci się im. Teraz właśnie wyruszyliśmy, żeby paru złapać. - 
Dokąd? - Na portugalską stronę gór, gdzie są niewolnikami. Ale kiedy 
przeprowadzimy ich przez góry tutaj, staną się encomiendaros. - Gdzie jest 
granica? - Któż to wie? Kto wie, z której strony granicy wzięli się schwytani 
Indianie? Tego wieczoru Mendoza powiedział cicho: - Gaspachio? - Tak? - Kto 
zapłaci nam za Guarani, których sprowadzimy? Zapadło długie milczenie, a 
następnie Gaspachio oznajmił: - Namiestnik. - Namiestnik? - Jest przywódcą 
plantatorów. Cicho sza. Chcę wreszcie zasnąć. Wczesnym rankiem Gaspachio 
odciągnął Mendozę na bok. - Widzę, że nie masz noża. - Nie mam - przyznał 
Mendoza. - Przyda ci się taki jak ten. Gaspachio wydobył zakrzywiony sztylet ze 
skórzanej pochwy. Mendoza pochylił się nad nim. - Może następnym razem. - Nie, 
teraz. Cztery reale. - Pochwa jest uszkodzona. - Wiem. - Trzy reale. - Niech 
będzie trzy. Gaspachio sprzedał mu także za jednego reala pas, na którym można 
zawiesić sztylet na piersi. Mendoza poczuł się jak mężczyzna. Dopłynęli do 
przewężenia, w miejscu, gdzie rzekę przegradzały ogromne kanciaste głazy, a z 
góry zwieszały się gałęzie drzew. Wyszli na brzeg, zostawiając dwóch najemników 
i sześciu Guarani, żeby pilnowali czółen, a sami zaczęli się wspinać. - Jak 
daleko jeszcze do terytorium portugalskiego, proszę pana? - To tam - Tiberio 
wskazał na odległe wzgórza otulone mgłą. - Ty, chłopcze - rzekł Victorio, 
będziesz niósł to. - Wskazał baryłkę z winem. - Pilnuj jej jak źrenicy oka. To 
bardzo szczególne wino. Pod koniec dnia wspinaczki baryłka ciążyła, jakby była z 
ołowiu. Ale Mendoza dźwigał także swój sztylet. 2 Wędrówka przez góry zajęła im 
cały miesiąc. Guarani nieśli muszkiety, garnki i koce. Pod koniec każdego dnia, 
kiedy wszyscy ułożyli się już do snu, Victorio wzywał Mendozę i żądał kubka wina 
albo mate. Był to pobudzający wywar, coś w rodzaju herbaty albo kawy 
sporządzonej z wysuszonej yerba mate. Mendoza musiał rozpalić ognisko, wymieszać 
napój w kubku i zanieść mu. Co rano znajdował nietknięty kubek przy legowisku 
Victoria. Twarz mu się ściągała, kiedy przypominał sobie, jak sporządzał napój 
poprzedniego wieczoru. Potem zwijał ciasno całe posłanie i zanosił je Indianom. 
Brał baryłkę z winem i był gotów do dalszej wędrówki przez wzgórza. - Czy 
polubiłeś Victoria? - zapytał Gaspachio. Mendoza milczał. - Hej, ty, do ciebie 
mówię. - Nie słyszałem - odparł Mendoza. - Jesteś mężczyzną ostrożnym. Po raz 
pierwszy nazwano go mężczyzną. Wypełniła go szczególna mieszanina lęku i 
radości. Miał piętnaście lat. Następnego dnia natknęli się na zdeptany kawałek 
ziemi z mnóstwem odcisków bosych ludzkich stóp. Mężczyźni usiedli i założyli 
wysokie buty, skórzane opończe sięgające ziemi, wypchane bawełną puklerze i 
kapelusze z szerokim rondem. - To dla ochrony przed strzałami - wyjaśnił 
Gaspachio. Victorio pozostał na straży obozu. Był podniecony i polecił Guarani 
przystąpić do budowy kolistego, wysokiego ogrodzenia z ciernistych krzaków, w 
którym zamknie się złapanych Indian. W ciągu pierwszych czterech dni nie 
zdarzyło się nic, ale wieczorem piątego Tiberio i jego oddział wrócili z 
czternastoma Guarani - dwunastoma mężczyznami i dwiema kobietami. Wepchnięto ich 
za ogrodzenie. Krążyli po swoim więzieniu, zbijali się w grupkę i szeptali do 
siebie kilka słów, a następnie rozdzielali się znowu i siadali w milczeniu. 
Jeden ze służących Guarani dał im garnek kukurydzy, ale unikał jak mógł ich 
wzroku. Zadowoleni z wyników łowów mężczyźni upili się, a kiedy zrobiło się 
ciemno, dwóch z nich wyciągnęło ładniejszą z dwóch kobiet z ogrodzenia. Tiberio 
zgwałcił ją wśród przekleństw i złorzeczeń, krzyczącą na całe gardło, przy 
akompaniamencie syczących pojękiwań i śmiechu tych, którzy czekali na swoją 
kolejkę. Mendoza poszedł sobie i ukrył się w poszyciu. Kiedy go wołali nie 
odpowiedział. Nocne niebo zaczęło zabarwiać się i czerwienieÍć, kiedy kobieta 
dołączyła do pozostałych niewolników. Ukryła się w kącie ogrodzenia. Dwaj 
Hiszpanie stanęli na straży i na mały obóz spłynął spokój. Mendoza wyszedł z 
dżungli. - Hej, to było dobre - powiedział jeden ze strażników i ziewnął. 
Tiberio i jego ludzie wychodzili jeszcze trzy razy na wyprawy do buszu, wracając 
najpierw z dziewięcioma niewolnikami, potem pięcioma, a wreszcie bez żadnego. 
Kiedy wrócili po raz ostatni, najemnik zwany Mandu miał ramię przebite długą, 
ostrą strzałą; oba jej końce odłamały się. Mendoza zapytał Gaspachia ochrypłym 
głosem: - Czy on umrze? - Zapewne. - Czy dużo ginie w ten sposób? - Oczywiście. 
- Czy to ich boli? Wtedy rozgniewany Gaspachio zawołał: - Hej, Mandu, boli cię? 
- Pewnie, boli jak wszyscy diabli. - Sam więc widzisz, że boli. - I zamilkł. Tym 
razem Tiberio posłał Victoria i sześciu innych ludzi, żeby kupili niewolników w 
portugalskim mieście Cuzerio de Oeste, odległym o dziesięć dni drogi. Cieszyli 
się jak uczniowie na wycieczce. Cuzerio de Oeste było małą mieściną w fałdzie 
terenu między górami, ukrytą wśród drzew. Mężczyźni zamieszkali w zajeździe, ale 
Mendozie kazano spać z końmi. Następnego dnia Victorio kupił parasol i wręczył 
mu, by nosił go nad nim, gdyż dzięki temu Portugalczycy będą sądzić, że mają do 
czynienia z hidalgiem. Obejrzał niewolników, a następnie przystąpił do targu. 
Targ o dwudziestu pięciu, których sobie upatrzył, trwał cały dzień - chodziło o 
siedemnastu mężczyzn i osiem kobiet, wszystkich bardzo młodych. Kiedy wreszcie 
było po wszystkim, zażądał głośno butelki wina, wypił toast na cześć swoich 
partnerów i podpisał się pełnym arystokratycznym nazwiskiem: Victorio Paramin 
Timiare Lopez Lusavida y Jermano. - Ładny mi pan Lopez - odezwał się jeden z 
mężczyzn. Victorio odłożył pióro i spojrzał na niego. Zapadła cisza jak makiem 
zasiał. - Jesteś tylko podłą świnią, Alendrasie. - Ja podłą świnią? - Tak. 
Alendras rozejrzał się po wszystkich, ale nikt nie chciał spojrzeć mu w oczy. - 
Doskonale - oznajmił. - Obrzydliwą świnią. - Bez wątpienia. - Nie, nie, sam 
musisz to powiedzieć. - Skoro ty sam tak twierdzisz. - Chcę usłyszeć, jak ty to 
mówisz. - Jestem świnią. - Podłą świnią. - Podłą świnią. - Teraz możesz odejść. 
Uważaj, żebym nie przyłapał cię wieczorem. Alendras odszedł i Victorio dalej 
pisał swoje nazwisko. Milczenie przerwała pełna zakłopotania rozmowa między 
Portugalczykami. Kiedy byli już sami, Mendoza zapytał Gaspachia: - Co to jest 
podła świnia? - Nie wiem, ale Alendras odszedł. - Był to po prostu żart. - Tak, 
ale przyjęty z espiritu molo. - Czy powinien był podjąć walkę? - Oczywiście. - 
Victorio by zwyciężył. - Z pewnością. Dobrze wie, z kim może zadrzeć. Z Tiberiem 
by sobie na to nie pozwolił. Zaopatrzyli się w kukurydzę i baraninę, załadowali 
wszystko na niewolników Guarani i ruszyli w powrotną drogę do obozu. Guarani 
opóźniali pochód, ale wlekli się bez jednego słowa, popędzani od czasu do czasu 
końcem sznura. Minęła północ zanim znowu zobaczyli Tiberia. W czasie ich 
nieobecności Mandu, mężczyzna zraniony strzałą, umarł. Następny miesiąc zabrał 
im powrót do łodzi, a dalsze pięć miesięcy minęło zanim z powrotem znaleźli się 
w Asunci~on. Tiberio zostawił ich na nabrzeżu i wrócił dopiero późnym wieczorem 
w nowym ubraniu. Miał ze sobą szereg mężczyzn. Byli uzbrojeni w muszkiety i 
mieli na rękawach oznakę namiestnika. Przyszli odebrać transport niewolników. 
Tiberio wydobył sakiewkę i na nabrzeżu wypłacił należność najemnikom. 
Powiedzieli mu w zamian dobranoc i po dwóch, po trzech ruszyli do miasta. Kiedy 
Victorio dostał swoją należność, powiedział Mendozie: "Chodź". Reszta patrzyła, 
jak Mendoza kroczy do miasta obładowany bagażem i parasolem Victoria. Potem 
spojrzeli na Tiberia, ale ten udał, że nic nie widzi. Jego interes został 
zakończony i on też zamierzał odejść. Na tylnym dziedzińcu swojego zajazdu 
Victorio powiedział: "Masz tu" i rzucił Mendozie jeden dinero. Pod mahoniową 
opalenizną krew odpłynęła z twarzy Mendozy. - Se~nor, za pięć miesięcy pracy 
jesteś mi winien pięć dineros. - Nie, jeden dinero. Dobrze się sprawowałeś. Być 
może znowu będę miał dla ciebie robotę. Adi~os. - Potrzebuję pięciu dineros. - 
Teraz już zaczynasz mnie złościć. - Proszę spojrzeć, sameś podpisał, panie. - 
Mendoza wydobył kartkę, a Victorio pochylił się i wziął ją z jego rąk. - Nie 
widzę żadnego dokumentu. - Wszedł do środka i zamknął za sobą drzwi. Mendoza 
odszukał Gaspachia, który zapytał: - Ale gdzie masz swój dokument? - Victorio go 
wziął. - Głupiec. Powinieneś jutro zanieść go do urzędu. - Nie pomożesz mi? - 
Nie. To sprawa między mężczyznami, która wymaga krwi. Może uda ci się z 
Tiberiem. Znajdziesz go u Marcii. Mendoza poszedł do Marcii. Tiberio wynurzył 
się z jakiegoś pokoju w środku. - Czy pamięta pan umowę, proszę pana, którą 
Victorio mi podpisał. - Pamiętam. Zabrał ci ją? - Tak. Czy pomożesz mi, panie? - 
Nic nie da się tu zrobić. - Dlaczego? - Ten papier to było wszystko. Adi~os. 
Mendoza zszedł do portu i wpatrywał się w wodę. Wszyscy wiedzieli, że Victorio 
zabrał mu dokument i zatrzymał sobie pieniądze, które należały się jemu, ale 
nikt nie miał zamiaru mu pomóc. To sprawa między nimi dwoma. Spojrzał w dół na 
płetwonogi wizerunek księżyca w wodach przystani, a następnie w górę na spokojne 
niebo i odmówił modlitwę do Najświętszej Maryi Panny. Ukrył swoje rzeczy do 
spania koło kupy gruzu, a potem zdjął buty i po cichu wszedł do zajazdu 
Victoria. Wyśledził, że Victorio śpi sam w wymiętym łóżku i wśliznął się do 
pokoju przez otwarte drzwi. Wydobył sztylet z pochwy i ukląkł przy łóżku. 
Następnie przytknął sztylet do szyi swojego wroga i lekko nacisnął. Victorio 
obudził się i drgnął. Sztylet zagłębił się trochę bardziej i Victorio poczuł że 
ogarnia go chłód. - Kto to? - spytał cicho. - Ja - odparł Mendoza. Victorio 
roześmiał się spokojnie. - Czego chcesz? - Moich pięć dineros. - Oczywiście. 
Widzę, że jesteś mężczyzną, z którym trzeba się liczyć. Zaraz ci je dam. I już 
na pół podniósł się z łóżka, kiedy ogarnięty gniewem i paniką Mendoza zadał 
cios, wbijając sztylet w ciało. Victorio kilkakrotnie sięgnął w stronę sztyletu, 
który wytrącił Mendozie z ręki, a potem padł nie wydawszy dźwięku. Mendoza był 
zupełnie odrętwiały. Więc to takie łatwe. Jego wróg leżał przed nim nie dając 
znaku życia. Z rany zaczęła sączyć się krew. Cały budynek pogrążony był w 
spokoju. Przypomniał sobie, że musi zabrać dokument. Nie, nie dokument, 
pieniądze. Świstek papieru nie jest mu teraz do niczego potrzebny. Pod poduszką 
znalazł portfel z trzydziestoma siedmioma dineros. Weźmie tylko pięć. Nie, nie 
pięć. Weźmie wszystko. Tak właśnie postąpiłby przypadkowy złodziej. Zabrał 
pieniądze, wyśliznął się przez okno i poszedł z powrotem do portu. Nic się nie 
zmieniło od chwili, kiedy opuścił nabrzeże. Odbicie księżyca było dokładnie 
takie samo. Spojrzał na pieniądze. Była to prawie dwuletnia opłata, ale gdyby 
zatrzymał wszystko, byłyby złodziejem. Tak więc odliczył pięć dineros, resztę 
monet wrzucił do wody, po czym położył się i zasnął. W chwilę później zaniósł 
sztylet nad wodę, żeby go obmyć. Potem położył się znowu. Pięć minut później 
zerwał się, tym razem, żeby samemu umyć się starannie zanurzywszy się w wody 
przystani. Kiedy teraz się położył, poczuł, że ogarnia go gorączka. Nie uda mu 
się zasnąć. Poczuł ulgę, kiedy nadszedł brzask i znalazł się wśród Guarani, 
pracowników dokowych i cieśli okrętowych, którzy nadchodzili, żeby zacząć nowy 
dzień. Wydawało się, że nikt nie słyszał o tym, co stało się w nocy. 
Przechodzący robotnicy życzyli mu pomyślnego dnia. Jednak o dziesiątej przyszła 
szukać go grupa ludzi z miasta. Stłoczyli się wokół niego - strażnik, Tiberio i 
garść mieszkańców Asunci~on. Powinienem był zjeść śniadanie - pomyślał wstając. 
Tiberio zapytał: - Słyszałeś, co stało się z Victoriem? - Z Victoriem? Nie, 
proszę pana. O co chodzi? - Ktoś go zabił - Tej nocy - dodał strażnik. - Czy 
masz coś z tym wspólnego? - ciągnął Tiberio. - Ja, proszę pana? Nic. - Pokaż no 
swoje pieniądze - rozkazał strażnik. Mendoza wykonał polecenie. - Jest tu osiem 
dineros - powiedział strażnik. - Tak, se~nor, a bo co? - Skąd je masz? - 
Przywiozłem je z Hiszpanii. - Victorio miał przy sobie ponad trzydzieści 
dineros, kiedy go zabito - oznajmił Tiberio. Strażnik rzekł: - A teraz pokaż 
swój nóż. - Nóż? Proszę - podał nóż. - Był niedawno myty. - Zawsze myję go 
wieczorem. Strażnik pogrążył się w myślach. - Nie widzę powodów, żeby 
przypuszczać, że ten chłopiec jest winny - oświadczył. - Ja też nie - przytaknął 
Tiberio. - Ale se~nores - zaprotestował Mendoza - był mi dłużny pięć dineros. Co 
mam teraz zrobić? Zabrał głos Tiberio: - Możesz się z nimi pożegnać - i 
poprowadził ich z powrotem do miasta. Na jego ustach pojawił się niedostrzegalny 
uśmiech. Wie wszystko - pomyślał Mendoza patrząc za nim. Wie, a ja zyskałem jego 
szacunek. To zaufany człowiek namiestnika. Jaki świat jest dziwny! Potrząsnął 
głową. Także jego matka wiedziała, co zrobię. Czy to odmieni jej miłość do 
niego? Poszedł do kościoła Świętej Anny ukrytego w cieniu drzew. W środku 
panował błogosławiony chłód. Był tam ksiądz. Mendoza podszedł do niego i 
poprosił o wysłuchanie spowiedzi. Kiedy ksiądz wysłuchał spowiedzi Mendozy, 
wytarł czoło chusteczką i zapytał: - Czy powiedziałeś mi wszystko? - Tak, proszę 
księdza - odparł Mendoza. - Jakiego rodzaju człowiekiem był ten, którego 
zabiłeś? - To Victorio, proszę księdza. Victorio! - pomyślał ksiądz. Musiał to 
być szczęśliwy cios. - Nikt nie uronił łzy! Głośno zaś powiedział: - Wplątałeś 
się w sprawę honorową. Czy wiesz, co to oznacza? - Czy ksiądz chce powiedzieć, 
że nie jestem winny morderstwa? - W oczach Ojca Niebieskiego jesteś winny, ale w 
oczach ludzi, nie. - Dziękuję księdzu. Teraz pozostał mi jeszcze najgorszy 
grzech do wyznania. Dios! - pomyślał ksiądz. - O co chodzi, mój synu? - 
Skłamałem. - Co zrobiłeś? - Skłamałem. Ksiądz po chwili zastanowienia doszedł do 
wniosku, że penitent jest jednak przy zdrowych zmysłach. - Rozumiem - oznajmił. 
- Nie kłam więcej. - Nie, proszę księdza. Wyznaczywszy długą pokutę ksiądz 
odprawił Mendozę i patrzył, jak ten oddala się nawą, a potem klęka, żeby się 
pomodlić. Moja matka musiała być świętą - myślał Mendoza klękając. - Dlatego 
właśnie jej życie mogło się spodobać Chrystusowi. Jej dusza była zawsze 
przygotowana na niebiańskie wizje. Ale wiedziała, że syn nie jest taki. Nie 
oczekiwała po nim, że zostanie świętym. Powiedziała mu tylko, żeby nie był 
większym grzesznikiem niż inni ludzie. No i jest bez winy w oczach innych ludzi. 
Powiedział to ksiądz. Musi jednak strzec się kłamstwa. Z mocnym postanowieniem 
poprawy w sercu zaczął odmawiać nakazane zdrowaśki. Ksiądz wyszedł odsunąwszy 
kotarę, szczęśliwy, że jest księdzem. Kiedy Mendoza opuścił kościół, zobaczył, 
że czeka już na niego chichoczący porozumiewawczo Gaspachio. - Mój sztylet, sam 
widzisz - rzekł Gaspachio. - Co masz na myśli? - Zrobiłeś to moim sztyletem. - 
Co niby zrobiłem? - Zabiłeś Victoria. - Przepraszam - powiedział Mendoza i 
odszedł. Pojął, co matka miała na myśli mówiąc, że kłamstwo wiedzie prosto do 
potępienia. Gaspachio dogonił go. - Przepraszam, myślałem, że to twoja robota. - 
Nie. - Teraz widzę, że się myliłem. Chodź, zjemy kolację. - Dzisiaj? - Tak, tak, 
dzisiaj. - Dziękuję. A więc do wieczora. - Skręcając w stronę przystani 
pomyślał, że to takie proste. Tego wieczoru Gaspachio oznajmił przy kolacji: - 
Za dwa tygodnie będzie nowa encomienda. Potrzebują ludzi. - Mam tylko piętnaście 
lat. - Masz siedemnaście. - Naprawdę? - Czyżby nie? - Dobrze, mam siedemnaście 
lat. - Potrzebna ci będzie szpada. - Nie stać mnie na szpadę. - Możesz wydać 
część swoich trzydziestu siedmiu dineros. - Nie mam trzydziestu siedmiu dineros. 
- Di~os! Więc możesz wydać na miecz część z tego co masz. - Ile? - Jakieś pięć 
reali. To ważne. Posłuchaj, mężczyzna bez szpady to jak mężczyzna bez coj~on. 
Przez ciemności że choć oko wykol Gaspachio zaprowadził Mendozę do wysokiego 
muru, w którym była furtka, i zastukał w nią. Wyszedł mężczyzna ze świecą. 
Poznał Gaspachia i zaprowadził ich do pomieszczenia o niskim suficie, gdzie 
zapalił na stole kilka świec. Wśród chybotliwych cieni Mendoza zobaczył rząd 
rapierów, muszkietów i pistoletów i poczuł, że serce zabiło mu mocniej. 
Gaspachio powiedział łagodnym głosem: - Aj, tylko spójrz. Ale matka uczyła 
kiedyś Mendozę, ile zła czyni oręż. Poza tym nie miał dość pieniędzy, żeby 
pozwolić sobie na którąś z tych szpad. Zerknął za siebie i zobaczył broń o 
grubym krótkim ostrzu. - Co to jest? - Basilarda - oznajmił płatnerz. - Stosuje 
się ją przy walce konno. - Wydobył broń z pochwy. Ostrze było szerokie na 
półtora cala, długie na dwie stopy i miało zaostrzony koniec. Została 
sporządzona sto lat temu w Bazylei. Tym ostrzem można uciąć człowiekowi głowę. 
Mendoza wziął broń do ręki i poczuł jej solidną wagę. - Ile kosztuje? - Nie, nie 
- roześmiał się Gaspachio. - To się nie nadaje do fechtunku. - Czuję, że dobrze 
pasuje mi do ręki. - Nie. Posłuchaj, Mendoza, nie możesz wziąć tej broni. - 
Powiedziałeś, że muszę mieć jakąś broń sieczną. Przecież to jest właśnie taka 
broń. - Ale używa się jej w walce konnej - oznajmił płatnerz. - Rozumiem. Ile? - 
Sam nie wiem. Powiedzmy sześć reali. - Pożałujesz jeszcze - rzekł Gaspachio. - A 
ile jak dla mnie? - zapytał płatnerza. - Jak dla ciebie pięć reali. - Pięć reali 
to rozsądna cena. Ale nie będziesz zadowolony, Mendoza, sam zobaczysz. 
Następnego dnia Gaspachio zaprowadził Mendozę do nowego dowódcy najemników, 
Alexandra. - To mój przyjaciel. Alexandro zapytał go, ile chłopak ma lat. - Bo 
ja wiem - odparł Gaspachio. - Ile masz lat? - Siedemnaście - powiedział Mendoza. 
- Tak właśnie sądziłem - oświadczył Gaspachio. Alexandro coś burknął i obiecał 
płacić mu dwa dineros miesięcznie. Kiedy Mendoza znowu znalazł się na zewnątrz, 
rzekł: - Nie wiem, jak ci się odwdzięczyć. - Przypomnę ci o tym. Teraz musimy 
się postarać dla ciebie o bawełniany puklerz. - Nie mam na to pieniędzy. - Nie 
potrzebujesz robić przede mną tajemnicy - oznajmił urażony Gaspachio. - 
Bawełniany puklerz może ci się przydać. - Nie tym razem. Adi~os. Znalazł na 
rynku Żyda, pisarza, któremu podyktował list do matki przełożonej w Kadyksie. 
"Wielebna i Świątobliwa Matko, Przesyłam, Matko, połowę pieniędzy, które jestem 
winien. Proszę przyjąć je z wiarą, że przyjdzie większa suma. Błagam o przyjęcie 
tych pieniędzy, bo przecież Chrystus był miłosierny. Wyruszam na wyprawę 
kupiecką i kiedy wrócę, poślę resztę pieniędzy. Za cztery miesiące, może za 
pięć. Błagam o dochowanie wiary w to. Zawsze, amen. Mam nadzieję, że Philippo 
nie przysparza kłopotów. Proszę nauczyć go czytać i pisać. Jeśli okaże się 
niedobry, należy go zbić. I wszystko, co uznasz, Matko, za konieczne. Tutaj, w 
Asunci~on, chodzę do spowiedzi do kościoła Świętej Anny. Na drzewach są ptaki. 
Mam nadzieję, że Ty, Matko, uświęcona wszak w Bogu, jesteś w dobrym zdrowiu. 
Amen. I proszę przekazać Philippowi moje braterskie uściski. Najbardziej 
posłuszny, prawdziwy i pobożny sługa w Chrystusie. Rodrigo Mendoza" Bez 
basilardy i sztyletu udał się do księdza, który płynął do Kadyksu. Powierzył 
księdzu pieniądze, wyjaśnił, kim jest odbiorca, i podziękował. - Czemu sądzisz, 
że przekażę te pieniądze? - zapytał franciszkanin. - Bo jest brat księdzem - 
odparł Mendoza. Braciszek skrzywił się. - Gdybyż wszyscy księża byli tacy 
uczciwi, jak mniemasz, mój synu. Pięć miesięcy później, kiedy matka przełożona 
otrzymała list i pieniądze, padła na kolana i dziękowała Bogu. Philippo był 
bystrym chłopcem pełnym naturalnego wdzięku, a teraz okazało się, że ma na 
dodatek zaradnego brata. 3 Przygotowując się do następnej encomiendy Mendoza 
poszedł do francuskiego nauczyciela fechtunku. Na widok basilardy mistrz 
potrząsnął głową. - Ta broń jest do niczego. Postaraj się o inną. - Oto moje 
pieniądze. Mistrz wyciągnął rękę po pieniądze, wzruszył ramionami i przystąpił 
do uczenia Mendozy pchnięć i parad. Kiedy nadszedł wieczór, Mendoza nadal uczył 
się pchnięć i parad. ale już na otwartym powietrzu, a potem poszedł spać. 
Ćwiczył codziennie z drzewem zamiast manekina aż do chwili, kiedy wyruszył z 
ochotnikami Alexandra. Kiedy dziewiątego tygodnia znaleźli tropy Guarani, 
Mendoza należał do tych, których Alexandro poprowadził w pościgu za nimi. 
Drugiego dnia natknęli się na nie wygaszony jeszcze ogień i Alexandro wyruszył 
zaraz z kilkoma mężczyznami. Minęły cztery godziny i Mendoza prawie już spał, 
kiedy nagle usłyszał wrzawę i zobaczył brunatne ciała pędzące przez poszycie 
leśne, przy czym cała puszcza aż trzęsła się od krzyków. Nad Mendozą stanął 
Guarani z dzidą w odchylonej do tyłu ręce, ale w chwilę później nadział się na 
wymierzony w niego krótki miecz. Kiedy ostrze wyszło na drugą stronę ciała, 
twarz Guarani znalazła się bardzo blisko twarzy Mendozy. Gaspachio klepnął 
Mendozę w ramię i powiedział: - Teraz już możesz wyjąć miecz z jego piersi. 
Mendoza zrobił, co mu kazano, i patrzył, jak tamten umiera; spostrzegł, że ten 
widok wywiera na nim jeszcze mniejsze wrażenie niż śmierć Victoria. Jestem 
zabójcą - pomyślał. Wepchnęli jeńców za ogrodzenie z ciernistych krzewów i 
zapadła ciemność. Gaspachio odciągnął Mendozę na stronę. - Jedni mówią, że tak, 
inni, że nie. Więc tak czy nie? - Czy miałem kobietę? - Otóż to. - Nie. - To 
łatwe i daje rozkosz. - Zastanowię się. - Nie, nie zastanawiaj się. Rób to. 
Mendoza podszedł do schwytanych Guarani i wybrał sobie najmłodszą z dziewcząt. 
Zaprowadził ją w ciemne miejsce dżungli, rozejrzał się dokoła i rozkazał: - 
Rozbieraj się. Kiedy to zrobiła, ogarnęło go podniecenie i polecił: - Kładź się. 
Dziewczyna ze swej strony była zadowolona, że ten mężczyzna robi wrażenie 
takiego niewinnego. Członek mu stwardniał i spróbował zrobić co należało, ale 
nie potrafił znaleźć właściwej drogi. - Pomóż mi - rozkazał. Jej dłoń przesunęła 
się w dół. Natychmiastowy wytrysk! Poczuła do niego sympatię i przez jakiś czas 
leżała pod nim, aż członek zaczął mu znowu twardnieć. Tym razem nie miał 
kłopotów, ona zaczęła pojękiwać i raz jeszcze miał wytrysk. Potem uniosła się, 
pokazała mu, żeby wstał, wzięła do ust jego członek, kiedy nagle usłyszał śmiech 
pozostałych. Ryknął, chwycił za basilardę i gonił za nimi drżąc z gniewu i 
wstydu, ale mu uciekli. Nastąpił na cierń, więc musiał usiąść i wydobyć go ze 
stopy. Kiedy pokuśtykał z powrotem do dziewczyny, stał już nad nią Gaspachio, 
który zapytał: - Chcesz ją? Mendoza potrząsnął głową. Wrócił do ogniska, owinął 
się w koc i siedział strapiony. Siedział tak do rana i przez cały ten czas 
Gaspachio zabawiał się z dziewczyną. Wyszli na dwa następne wypady i złapali 
jeszcze pięciu niewolników, ale potem już nic. Następnego dnia wyruszyli do 
portugalskiego miasta Bonito. Wyprawa trwała siedem dni. Kupili czterdziestu 
dalszych niewolników, których dołączyli do schwytanych przez siebie, i cały 
transport dostarczyli do Asunci~on. Za tę wyprawę Mendoza dostał dziesięć 
dineros. Poszedł znowu do pisarza i podyktował list. "Wielebna i Świątobliwa 
Matko, Wróciłem z wyprawy handlowej. Oto pieniądze, które byłem winien. To 
znaczy dziewięć dineros zaległej opłaty. Wyślę więcej, kiedy zakończę następną 
wyprawę, która ma się właśnie rozpocząć. Poprowadzi ją dowódca pierwszej mojej 
wyprawy, Tiberio, który jest tutaj najbardziej przedsiębiorczym handlowcem. 
Proszę ufać, że poślę resztę należności. Handel jest tutaj zajęciem dochodowym. 
Chwała Bogu. Mam nadzieję, Wielebna Matko, otrzymać od Ciebie list, kiedy czas 
pozwoli Ci na napisanie. A także list od Philippa. Myślę, że wszystko dobrze z 
Philippem, moim bratem. Proszę przekazać mu moje najlepsze życzenia. To jest, 
jeśli na nie zasłużył. Mam basilardę. Pozostaję Twoim najposłuszniejszym, 
najprawdziwszym i pobożnym sługą w Chrystusie. Rodrigo Mendoza" Misjonarz 
jezuita, który zabrał list, obrzucił Mendozę przeciągłym, pełnym surowości 
spojrzeniem. - Czy jesteś najemnikiem? - Tak, proszę księdza. - To, co robisz, 
jest sprzeczne z prawem. - Proszę księdza, robię tylko to, co Tiberio mi każe. - 
Jest to sprzeczne z prawem. Cóż, zabiorę te pieniądze do Kadyksu. Sześć miesięcy 
później, kiedy matka przełożona otrzymała list od Mendozy, powiedziała jezuicie: 
- Wysłałam mu list, ale nie dotarł do niego. Czy ma się dobrze? - Matko, on jest 
najemnikiem. - Rozumiem. Muszę mu o tym napisać. Nie pojmuje tego. Proszę 
spojrzeć, przysyła mi pieniądze. - Te pieniądze mają na sobie krew. - Dziękuję. 
- Zadzwoniła małym dzwoneczkiem, żeby wskazano jezuicie drogę do wyjścia. 
Mendoza raz dziennie chodził do nauczyciela fechtunku. Sądził, że ponieważ jego 
broń nie jest rapierem, nie ma w niej zła, a lubił mieć solidny ciężar w dłoni. 
Nauczyciel fechtunku poczuł się sprowokowany przez tego nowego ucznia, który nie 
poważał rapiera. Nie można dopuścić, żeby przystąpił do klubu władających białą 
bronią. Pokazał, w jaki sposób rapier może odparować jego basilardę. - Widzisz? 
Widzisz? Raz jeszcze. Czy teraz rozumiesz? - Widzę - odparł uczeń - ale 
pozostanę przy basilardzie. Nauczyciel fechtunku dobił z nim targu. - Posłuchaj, 
będziemy się fechtować. Jeśli zdołasz odparować mój atak, zapłacę za wszystkie 
lekcje, które miałeś dotychczas. Ale jeśli ci się nie uda, zrezygnujesz z 
basilardy i weźmiesz sobie rapier. Zgoda, czy może się boisz? Przystąpili do 
walki. Mendoza nie był w stanie przedrzeć się przez błyskającą gardę. Nauczyciel 
uśmiechał się. Mendoza wiedział, że jedyny sposób to runąć do ataku. Niby 
rzymski kat odchylił głowę na bok, otrzymał lekkie cięcie w bok szyi, ale dopadł 
do przeciwnika i przytknął mu ostrze do gardła. Obaj zastygli w bezruchu. Na 
chwilę zapadło milczenie. Nauczyciel fechtunku patrzył. Potem powiedział: - Nie 
przychodź tu więcej. - Wyjął pieniądze. - Nie będę uczył mordercy. Wziąwszy do 
pomocy Gaspachia, Mendoza poszedł kupić sobie muszkiet i pistolet. Kupił także 
wysokie buty i bawełniany puklerz. Kiedy założył na siebie cały rynsztunek, 
Gaspachio wykrzyknął: - Madre de Dios! - Co znowu? - Wyglądasz jak prawdziwy 
wojownik. Mendoza miał szesnaście lat, kiedy wyruszył na następną wyprawę z 
Tiberiem. MIał siedemnaście, kiedy wrócił. Czekały na niego dwa listy. Usiadł z 
Gaspachiem na placu i ten odczytał mu je na głos. - "Naszemu ukochanemu Mendozie 
pozdrowienie. Wysłałam list w odpowiedzi na Twój pierwszy. Popłynął statkiem 
"Navidad" w maju zeszłego roku". - "Navidad" poszedł na dno - oznajmił 
Gaspachio. - Rozumiem. Czytaj dalej. - "Philippo jest najlepszy w swojej 
grupie". Kto to taki Philippo? - Mój brat. - Nie wiedziałem, że masz brata. - 
Jest inny niż ja. Czytaj. - "Posyłam Ci napisany przez niego list". - Czytaj. - 
"Ukochany bracie Mendozo. Czuję się dobrze. Mam nadzieję, że Ty też czujesz się 
dobrze. To pierwszy list, jaki siostra Angela pozwoliła mi napisać. Mam 
nadzieję, że Ci się spodoba. Ciężko pracuję nad moimi lekcjami. Potwierdzi to 
matka Julia, bo obiecała. Kiedy będę mógł przyjechać do Ciebie? Z Kadyksu 
wypływa mnóstwo statków. Jest tu nowa gra, którą nazywają sabanda. Nie umiem 
wyjaśnić Ci jej w liście. Jest do tego potrzebna pałka i piłka, i ściana. Ten 
list przesyła Ci twój szanujący Cię brat Philippo." - Ten list jest całkiem 
niezły - zauważył Mendoza. - Bardzo dobry. - Ale może pomagała mu siostra 
Angela. - Widzę, że jesteś dumny ze swojego Philippa. Czy mam czytać dalej? - 
Czytaj, proszę. Naprawdę myślę, że napisał go sam. "Chciałabym przekazać Ci 
ostrzeżenie. Chodzi o handel niewolnikami. Słyszałam, że też się tym trudnisz. 
Jest to sprzeczne z prawem Kościoła Świętego, a także z prawem państwowym. 
Pomyśl tylko, jak czułbyś się, gdybyś sam był towarem na sprzedaż. Tak więc 
wybierz sobie jakieś inne zajęcie." Gaspachio roześmiał się, ale Mendoza 
powiedział oschle: - Przeczytaj to jeszcze raz. Kiedy Gaspachio to zrobił, 
Mendoza popadł w zamyślenie. W dalszej części listu matka przełożona mówiła o 
praktykowaniu obowiązków kościelnych. Poszedł do kościoła i odszukał księdza, 
który poprzednio wysłuchał jego spowiedzi. - Proszę księdza, zarabiam na życie 
jako handlarz niewolnikami. - Masz na myśli encomiendę. - Sprowadzamy Guarani 
bez ich zgody, proszę księdza, a częstokroć musimy łamać ich opór. - No cóż, to 
bardzo źle - oznajmił ksiądz rozglądając się, jakby szukał pomocy. - Ale robimy 
to dla namiestnika. - Bierzecie ich nie jako niewolników, ale jako 
encomiendaros. Mendoza spojrzał na niego. - Proszę księdza, czy powinienem pójść 
i powiedzieć o wszystkim namiestnikowi? Ksiądz widział już oczyma duszy, jak 
rozpływa się w powietrzu jego niewielka, spokojna prebenda. - Namiestnik powie 
ci, że encomienda jest zgodna z prawem. - Czy więc ksiądz udzieli mi 
rozgrzeszenia? - Tak. - Nawet jeśli mam w planach następną wyprawę? Ksiądz 
zastanowił się. - Jeśli jesteś na tyle głupi, żeby wyrazić to w ten sposób, nie 
udzielę ci rozgrzeszenia. - Dziękuję księdzu. Mendoza wiedział, że musi płacić 
za naukę swojego brata. Niech sobie matka przełożona mówi, że wszystko jedno, 
czy Philippo zostanie kimś, czy też będzie przez całe życie harował. Ona nie ma 
o niczym pojęcia. Brak jej doświadczenia życiowego. Potem już nigdy nie poszedł 
do spowiedzi ani do kościoła, ani nie modlił się do swojej matki. Podpisał umowę 
na następną ekspedycję, tym razem za trzy dineros miesięcznie. Kiedy schwytali 
pierwszych piętnastu niewolników, oznajmił dowódcy, Fernandezowi: - Po co 
przechodzić na stronę portugalską, żeby łapać niewolników? Dlaczego nie idziemy 
w głąb terytorium hiszpańskiego, dopóki nie uda się nam schwytać większej liczby 
niewolników? - Tak jest łatwiej. - Oczywiście, ale przy moim sposobie mielibyśmy 
więcej pieniędzy. - Rób jak chcesz - powiedział Fernandez wzruszając ramionami - 
i Bóg z tobą. Pozostali roześmieli się. Mendoza został. Kiedy miał 
dziewiętnaście lat, zobaczył Palacia, który właśnie wrócił z Barcelony. 
Poczekał, aż zrobi się ciemno, i znalazł go w oświetlonym latarnią miejscu 
rozmawiającego z grupą dam i panów. Mendoza podszedł i stał, dopóki nie został 
rozpoznany i rozmowa stopniowo nie zamarła. Jedynym dźwiękiem był furkot 
przelatujących ciem. - Palacio, czy poznajesz mnie? - Oczywiście. - Jesteś mi 
winny jednego dinero. - Naprawdę? - odparł Palacio. - No dobrze, niech tam. - I 
wyjął monetę z kieszeni. - Miałeś ten dług przez pięć lat. - Zgoda. I co z tego? 
- Dzisiaj daje to pięć tysięcy dineros. - Pięć tysięcy? - I właśnie przyszedłem 
po te pieniądze. - Zmykaj, póki czas. - Palacio - rzekł Mendoza - jesteś podłą 
świnią. Ja ci to mówię. Poszli nad rzekę w towarzystwie tłumu ludzi z 
latarniami, które zostały zawieszone na drzewach. Mężczyzna, który sam siebie 
powołał na mistrza ceremonii, zapytał: - Panowie, czy jesteście gotowi? - Gotowi 
- odparł Palacio. - Zatem zaczynajcie! Mendoza ruszył prosto przed siebie i 
przebił przeciwnikowi pierś swoją basilardą. Umierający mężczyzna spojrzał 
Mendozie prosto w twarz i opadł w jego ramiona. Było po wszystkim. Mendoza otarł 
ostrze. Jakiś Hiszpan oznajmił: - Miałeś szczęście. Mendoza zwrócił się w jego 
stronę. - Nie, nie miałem szczęścia. - Czy mógłbyś tego dowieść? - Owszem. - 
Szczęściarz. Doszło więc do następnej walki, tyle że tym razem przeciwnik 
Mendozy poruszał się pewnie i groźnie. Mendoza musiał się cofać. Potem nagle 
pochylił głowę i rzucił się do przodu. - O Boże - sapnął jakiś starszy 
mężczyzna. Mendoza zostawił dwa ciała leżące twarzami w dół, oświetlone 
latarniami, i odszedł. Tłum dam i panów z Asunci~on, także kupców i służących, 
białych biedaków i bogatych awanturników, a nawet Guarani, patrzył za nim. Tej 
nocy owijając się w swój płaszcz pomyślał najpierw: jestem mordercą. A 
następnie: niech tak już zostanie. I jeszcze, że pchnięcie basilardą jest dobre. 
Usadowił się wygodnie, ziewnął i zasnął. Spał jak człowiek wyzbyty wszelkiej 
nadziei. - Tak więc - powiedział Tiberio - jesteś mistrzem fechtunku? - Nie. Czy 
jest na widoku jakaś ekspedycja? - Tak. Chcesz wziąć w niej udział? - Chcę. 
Tiberio spojrzał na innych mężczyzn, którzy wyglądali, jakby poczuli się 
nieswojo. - No dobrze. Mendoza odnalazł Żyda i podyktował mu następny list do 
matki przełożonej. "Wielebna Matko w Bogu, Uważnie przeczytałem ostatni Twój 
list. Dziękuję za pouczenie, rzucam handel niewolnikami i zamiast tego zajmę się 
handlem yerba mate. Proszę podziękować Philippowi za list. Sprawił mi nim wielką 
radość. Czy w tych stronach jest jakiś przytułek taki jak w Kadyksie? Mam na 
myśli Montevideo, Buenos Aires albo Asunci~on. Pytałem księży i oni uważają, że 
nie ma, ale jeśli jednak jest, mógłbym sprowadzić tu Philippa. Jak zwykle 
załączam piętnaście dineros na jego utrzymanie. Jest to okrutne miejsce, 
zwłaszcza w nocy. Poślę po niego jedynie, jeśli znajdzie się tu jakieś spokojne 
miejsce podobne do tego, gdzie jest teraz. Mam nadzieję, że Ty, Świątobliwa 
Matko, jesteś w dobrym zdrowiu. Twój najposłuszniejszy, najszczerszy i 
najpobożniejszy sługa w Chrystusie. Rodrigo Mendoza" Dołączył do małego konwoju 
czółen pod dowództwem Tiberia i jak zwykle popłynęli w górę rzeki, by następnie 
zostawić czółna i dalej ruszyć pieszo. Przez cały czas był świadom tego, że 
spoczywa na nim wzrok Tiberia. - Baczność! - mówił Tiberio. - Nadchodzi mistrz 
fechtunku! Strzeżcie się! Tiberio uśmiechał się, nie okazując jednak, czy mówi 
to żartem, czy na serio. Był stary, miał już czterdzieści lat, i na tego 
młodzieńca patrzył jak na zagrożenie swojej przywódczej pozycji. Mendoza i 
Gaspachio zauważyli, że inni zaczynają opowiadać się po jednej lub po drugiej 
stronie. Wreszcie Mendoza wobec wszystkich podszedł do siedzącego przy ognisku 
Tiberia. - Tiberio, ty jesteś dowódcą, ja zaś tylko żołnierzem. - Słusznie. Czy 
masz jeszcze coś do powiedzienia? - zapytał Tiberio paląc swoje cygaro. - Jestem 
zadowolony, że jest jak jest. - Tym lepiej. Dobranoc. Kiedy pozostali mężczyźni 
udali się w pościg za Guarani, Mendoza został na straży obozu. Nagle usłyszał 
jakiś ruch w krzakach i odgłosy stąpania po trawie. Czterech wojowników rzuciło 
się na niego z wyciem. Pierwszego przebił swoim krótkim mieczem, drugiemu zadał 
pchnięcie sztyletem, ale trzeci zranił go w szyję dzidą, zanim Mendoza zdążył 
zastrzelić go z pistoletu. Pogonił za czwartym, gdyż był to olbrzymi mężczyzna, 
za którego można było osiągnąć wysoką cenę, i powalił go na ziemię. Przybiegli 
hiszpańscy żołnierze i zaczęli mu gratulować. - Świetna robota, hombre, świetna 
robota! Wieczorem przy ognisku Tiberio wezwał go do siebie. - Pozwól, że obejrzę 
twoją szyję. Zaszyję ci ranę. Z jakąś szczególną delikatnością zeszył otwartą 
ranę. - Dobra robota hombre, dobra robota. Przez następnych kilka dni zostawiano 
Mendozę w obozie, żeby doszedł do siebie, a w tym czasie pozostali starali się 
pojmać jak najwięcej niewolników. Złowili tylko trzech. Tiberio był zły i ruszył 
do portugalskiego miasta Uguiriana, żeby kupić brakujących, i doprowadzić ich do 
obozu. Gaspachio ostrzegał: - Tiberio jest w dziwnym humorze. Lepiej schodź mu z 
drogi. Tego samego wieczoru Tiberio upił się, ale nie pokazywał tego po sobie. - 
Hej, Mendoza - zawołał. - Już czas zdjąć szwy. - Możesz to zrobić jutro. - Nie, 
teraz. Po chwili milczenia Mendoza powiedział: - No dobrze, niech będzie teraz. 
- Wstał i podszedł, żeby usiąść obok Tiberia. - Tiberio, poczekaj do jutra - 
odezwał się Gaspachio. - Nie wtrącaj się, Murzynie - warknął Tiberio. - Mendoza, 
czujesz ból? - Trochę. Wokół panowało milczenie, kiedy Tiberio przecinał szwy 
nożem. - Teraz ostatni. - Gracias. Tiberio poruszył gwałtownie nożem i zranił 
Mendozę. Strumyczek krwi zaczął spływać Mendozie po policzku. Mendoza wstał w 
milczeniu i wrócił na swoje miejsce. Tiberio zapytał: - Nie zamierzasz mi 
podziękować? - Nie. - Przecież musisz podziękować. Czy nie powinien? Nikt nie 
odpowiedział. - Podziękuję ci jutro - odparł Mendoza i naciągnął koc na głowę. 
Rankiem podszedł do Tiberia i obudził go. - Jestem gotów podziękować ci - rzekł 
- bo, widzisz, sądzę, że byłeś pijany. Tiberio usiadł, przetarł oczy i 
powiedział: - Nie, nie byłem pijany. Zrobiłem to umyślnie. - Rozmiem. Jak w 
takim razie załatwimy tę sprawę? - Ja wszystko załatwiam z bronią w ręku. - 
Tiberio odrzucił koc, ale zwlekał z założeniem buta. - Nigdy nie śpię w butach. 
A ty? - Tak. - Masz zatem złe maniery. Na tym polegają złe maniery. - Tiberio 
wstał, machnął rapierem i wszyscy cofnęli się. - Tutaj? - zapytał Mendoza. - 
Dobrze. - Jeśli tak, masz... Tiberio niespodziewanie zaatakował zmuszając 
Mendozę do cofnięcia się. Zaatakował raz jeszcze i Mendoza znowu musiał się 
cofnąć. - O co chodzi? Czyżbyś nie był jeszcze gotowy? - zapytał Tiberio. - 
Szkoda, że ty... - Mendoza czuł palący ból w prawym policzku, kiedy wbijał swą 
krótką broń w pierś Tiberia. Siła pchnięcia rzuciła Tiberia do tyłu, tak że 
ostrze basilardy zagłębiło się w pień drzewa. Ofiara Mendozy patrzyła na niego, 
jakby chciała coś powiedzieć, a potem umarła w pozycji stojącej. Głęboka rana 
odsłoniła kość policzkową Mendozy. Gaspachio podszedł i zaszył mu ją. - 
Posłuchaj - oznajmił - powinieneś teraz objąć dowództwo. Rozejrzawszy się dokoła 
Mendoza zobaczył, że wszyscy czekają, żeby powiedział, co mają robić. Czterem z 
nich rozkazał pogrzebać Tiberia, a następnie rzekł: - Teraz wyruszamy. 4 Kiedy 
dziewięć tygodni później znaleźli się z powrotem w Asunci~on, Mendoza pozostawił 
resztę najemników przy dokach i udał się złożyć sprawozdanie don Cabezie, 
namiestnikowi. Oddychając wieczornym powietrzem szedł w stronę najbogatszej 
dzielnicy miasta. Namiestnik zajmował najlepszą rezydencję. Mendoza przeszedł 
między dwoma żołnierzami w niedbałych pozach pełniącymi wartę, znalazł drogę 
przez zewnętrzny ogród, gdzie drzemała służba Guarani, wspiął się po kilku 
schodkach pod dach portyku, a wreszcie stanął przed hiszpańskim sierżantem 
siedzącym przy pozłacanym stoliku w hallu. Sierżant spojrzał na postać w 
łachmanach i zapytał, o co chodzi. Mendoza odparł, że ma wiadomość od se~nora 
Tiberia. Sekretarz, który pojawił się u góry schodów, zobaczył bardzo młodego 
najemnika z paskudną raną na policzku. Mimo to poprowadził Mendozę za sobą, 
polecił czekać i poszedł zameldować o wszystkim don Cabezie. Mendoza rozejrzał 
się dokoła. Patrzył na lichtarze i na służących Guarani, którzy przykucnęli przy 
drzwiach. Poniżej, tam gdzie stał fotel sierżanta, jasny snop światła padał z 
zewnątrz. Wszystko poza tym pogrążone było w mroku. Właśnie w tym miejscu ludzie 
Kościoła i inni dyplomaci naradzali się nad sprawami Asunci~on. Nagle drzwi 
otwarły się gwałtownie i stanął w nich sam don Cabeza ubrany w luźną bawełnianą 
suknię. Miał pięćdziesiąt lat, był gruby i niezdarny, szczególnie kiedy, jak 
teraz, nie miał na głowie peruki: ale nadal trzymał się nader pewnie na swoich 
krótkich, grubych nogach. Należał do czwartej generacji urodzonej już tutaj, w 
Ameryce Południowej. Jego pradziad był tkaczem, dziad eksporterem skór, ale już 
ojciec - hidalgiem mianowanym przez południowoamerykański dwór, zainteresowanym 
posiadaniem hacjendy, podczas gdy on sam, don Cabeza, tkwił w samym centrum 
wewnętrznej polityki w regionie Rio de la Plata. - Gdzie Tiberio? - zapytał 
namiestnik. - Zabiłem go, ekscelencjo. - Dlaczego? - Szukał sprzeczki. Wielu 
może to potwierdzić, ekscelencjo. Don Cabeza przyjrzał się młodemu 
awanturnikowi. - Jak się nazywasz? - Mendoza Jorge, ekscelencjo. - A co z 
encomiendaros? - Mam ich. Czterdziestu ośmiu. Cabeza wezwał sekretarza i polecił 
mu wysłać sześciu hiszpańskich gwardzistów na przystań. Następnie usiadł. - Co 
sprawiło, że Tiberio szukał z tobą zwady? - Nie wiem, ekscelencjo. - Kto zajął 
jego miejsce? - Ja, ekscelencjo. - Ile masz lat? - Dwadzieścia cztery, 
ekscelencjo. Kłamca - pomyślał Cabeza. - I w dodatku trudno go przejrzeć. 
Powiedział: - Bardzo dobrze, wypłacę ci to, co wypłaciłbym Tiberiowi, odejmując 
udział samego Tiberia. - Jego udział należy teraz do mnie. - Nie ty 
zorganizowałeś ekspedycję. - Kto więc dostanie zapłatę należną dowódcy? Bystry - 
pomyślał Cabeza - i w dodatku chciwy. Powiedział: - Dostaniesz ją, jeśli 
zorganizujesz następną ekspedycję. - Ile wynosi wynagrodzenie dowódcy, 
ekscelencjo? - Zapadła chwila milczenia. - Mogę dowiedzieć się od innych 
dowódców. Don Cabeza zmarszczył brwi. Ten chłopak jest bezczelny. - Dinero za 
każdego doprowadzonego tutaj niewolnika. - To znaczy czterdzieści osiem dineros 
za obecny transport i tak samo za następne? - Tak jest. Kiedy Mendoza wychodził, 
kręciło mu się w głowie. To daje blisko sto dineros, dwieście - rocznie. 
Dostrzegł możliwość podniesienia zysku do trzystu, a nawet czterystu dineros. 
Philippo jest teraz zabezpieczony. Wszystko inne się nie liczy. Gdzie poza tym 
mógłby ulokować swoje brzemię miłości? Poszedł do najelegantszego krawca w 
Asunci~on, żeby zamówić sobie ubranie. Krojczy uśmiechali się na boku 
lekceważąco, ale odwzajemnił się im nieruchomym spojrzeniem, które sprawiło, że 
skurczyli się ze strachu. Wybrał sobie czarny strój, gdyż zauważył, że ludzie z 
wyższych sfer ubierają się przeważnie na czarno. Zażądał, żeby był gotowy za 
pięć miesięcy. Na nabrzeżu pozostali mężczyźni skupili się wokół niego, on zaś 
oparłszy się plecami o stos worków, oznajmił im: - Przystąpcie do mnie. 
Zarobicie trzy razy tyle co poprzednio. - Naprawdę? - Naprawdę. - Ale co mamy 
robić? - Trzymać się mnie. - Gdzie? - Kto to może wiedzieć? - Na terytorium 
portugalskim? - Być może. - Żeby łapać niewolników? - W każdym razie nie po to, 
żeby ich kupować. - Dobrze jest jak jest. - Adi~os. - Jestem z tobą - oznajmił 
młody awanturnik. - I ja - powiedział jakiś starszy. Ci w średnim wieku wahali 
się; byli za starzy, żeby marzyć o uśmiechu fortuny, i za młodzi, żeby czuć 
potrzebę wielkich pieniędzy. Hiszpańscy urzędnicy nie mieli najmniejszego 
zamiaru dowiadywać się, dokąd Mendoza zamierza się udać. Oficjalnie okazywali 
niezadowolenie z każdego naruszenia portugalskiego terytorium, ale byli 
uszczęśliwieni, jeśli mogli płacić tanio za encomiendaros nie zadając przy tym 
żadnych pytań, skoro już niewolnicy dotarli bezpiecznie do Asunci~on. Jednak 
ludzi Mendozy nie dopuszczano do towarzystwa, chociaż byli tolerowani. Cabeza 
patrzył na nich z zadumą i z daleka. Mendoza może przynieść niezły zysk, a 
oficjalnie namiestnik nic o nim nie wie. Gaspachio, który trzymał się Mendozy 
jak cień, potrząsnął głową i uśmiechnął się. W ciągu trzech miesięcy złapali 
tylu Guarani, ilu zdołali nagonić, ale było ich tylko sześciu; zaczynali się 
przerzedzać. Mendoza wysłał Gaspachia z małym oddziałem i niewolnikami nad 
rzekę, aby czekali przy łodziach. Gaspachio zapytał: - Ruszasz na zachód? - 
Zorientuję się, jacy są tam Guarani. - Więc z pewnością znajdziesz się nad 
terytorium Portugalii. - Doprawdy? Nikt nie wie, którędy biegnie granica. - Nikt 
nie wie, ale ona tam jest. Szczęśliwej drogi. - Gaspachio wyruszył w długi marsz 
nad rzekę. Mendoza poprowadził swoich ludzi na zachód. Po czterech tygodniach 
natknęli się na szczep Indian Guarani, którzy dotychczas rzadko widywali białego 
człowieka, chociaż o nim słyszeli. Walczyli zaciekle. Mendoza w trzydniowej 
bitwie stracił pięciu ludzi, ale pochwycił osiemdziesięciu sześciu Guarani zanim 
reszta nagle zniknęła. Nic go nie kosztowali. Potem zawrócił na południe, 
kierując się w stronę rzeki. Pewnego wieczoru przesunął się na czoło pochodu i 
ujrzał daleko na zachodzie język różowego dymu wzbijającego się tysiąc stóp nad 
puszczę, prosto w błękitne niebo. - Spójrzcie - powiedział - tylko spójrzcie. - 
Wodospad Igua~c~u - wyjaśnił jakiś starszy żołnierz. - Wodospad Igua~c~u? - 
powtórzył Mendoza spoglądając na odległy słup piany, który wyglądał jak 
podświetlona chmura. - Czy byłeś tam? - Nie znam nikogo, kto byłby tam. Poza 
jezuitami. Mają tam misję, która nazywa się Santa Croce. - Stary mężczyzna 
wskazał jakiś punkt daleko ponad dżunglą. - To najdalsza misja. - Czy mają 
Guarani? - Po tej stronie wodospadu mają. Kto może wiedzieć, jak to wygląda to 
po drugiej stronie? - Chciałbym zobaczyć wodospady Igua~c~u - oznajmił Mendoza 
robiąc daszek z dłoni i wpatrując się w odległy obłok. - Nieźle można się tam 
obłowić. - I stał tak wpatrując się w język piany, aż zapadły ciemności. W końcu 
dotarli do rzeki i szli wzdłuż niej, w dół jej biegu, aż dotarli do swojego 
obozu. Nie znaleźli ani Gaspachia, ani łodzi, ani sześciu niewolników, chociaż 
szukali ich przez cały następny dzień. Pod wieczór drugiego dnia Mendoza usiadł 
nad rzeką i uświadomił sobie to, co inni wiedzieli od momentu, kiedy tu 
przybyli: Gaspachio ich zdradził. Mendoza siedział nadal, chociaż zrobiło się 
ciemno. Nikomu nie może ufać. Następnego ranka wraz ze swoimi ludźmi wyruszył na 
tratwach wystarczająco dużych, by zmieścili się na nich z niewolnikami i razem 
spłynęli do Asunci~on. Stary robotnik dokowy, który siedział na nabrzeżu w 
Asunci~on kurząc fajkę, powiedział im: - Gaspachio wyjechał. - Dokąd? - Do 
Montevideo. - A ci, co byli z nim? - Też wyjechali. - Mieli ze sobą sześciu 
niewolników. - Gaspachio sprzedał ich don Cabezie. Mendoza wzruszył ramionami i 
zwrócił się do swoich ludzi: - Tanto de los cojones. Spłaciłem mój dług. To on 
wyekwipował mnie na pierwszą encomiendę. - Nie zmienia to faktu, że uciekł. - 
Uśmiechnął się stary mężczyzna. - Jeśli się na niego natkniesz, powiedz mu, że 
jesteśmy teraz kwita. Spojrzał na tratwy pełne niewolników Guarani i na 
najemników stojących na molo. - Pójdę teraz dobić targu z namiestnikiem. Jest tu 
osiemdziesięciu sześciu niewolników i czternastu ludzi. Uważajcie, żeby tak to 
zostało. Udał się do pracowni krawca, umył się od stóp do głów, związał włosy z 
tyłu w kok i założył nowe ubranie. Oddał sztylet i basilardę i wszedł do Cabezy 
- czarna postać z blizną na policzku. Mendoza został bez żadnych trudności 
przyjęty i wywarł wielkie wrażenie na Cabezie. Cabeza powiedział: - Siadaj, 
Mendoza. - Dziękuję, ekscelencjo. - Szklaneczkę wina? - Nie, dziękuję, 
ekscelencjo. - Był tutaj Gaspachio z sześcioma niewolnikami. Czy wiedziałeś o 
tym? - Tak. Co powiedział o mnie? - Powiedział, że nie żyjesz. - Jednak tu 
jestem. - Gdzie byłeś? - Mam osiemdziesięciu sześciu niewolników na sprzedaż, 
ekscelencjo. - Osiemdziesięciu sześciu? - Tak, ekscelencjo. Cabeza wezwał 
sekretarza i polecił, żeby sześciu żołnierzy przyprowadziło Indian, ale Mendoza 
wtrącił się do rozmowy: - Lepiej wysłać dwunastu, ekscelencjo. - A zatem 
dwunastu. - Kiedy sekretarz wyszedł, don Cabeza zapytał: - Czy kupiłeś ich? - 
Naturalnie, ekscelencjo. - W jakim mieście? - Zapomniałem, ekscelencjo. - 
Pozwól, że ich obejrzę. - Oczywiście, ekscelencjo. - Czy teraz wypijesz 
szklaneczkę wina? - Nie, ekscelencjo. - Ja, owszem. Kiedy Guarani zostali 
zapędzeni na tylny dziedziniec, Cabeza zobaczył z satysfakcją, że towar jest 
wybornej jakości. - Ilu ludzi straciłeś? - Pięciu. Choroby, ekscelencjo. Kiedy 
znowu znaleźli się w domu, Mendoza oznajmił: - Czterdzieści osiem dineros za 
poprzedni transport i po dwa za głowę tym razem. Cabeza odwrócił się i spojrzał 
z wściekłością na Mendozę. - Proszę zwracać się do mnie ekscelencjo. - Daje to - 
odparł Mendoza - dwieście dwadzieścia dineros. Cabeza walnął pięścią w stół. - 
Cara de pijo. Nazywaj mnie ekscelencją. - Jeśli ich nie chcesz, zabiorę ich 
gdzie indziej. Cabeza usiadł na krześle, rozpiął kołnierzyk koszuli i łyknął 
wina. Roześmiał się krótko. - Skąd pochodzisz? - Z Kadyksu. - Kiedy tam wracasz? 
- Nie wiem. - Poprowadzisz dla mnie następny wypad. - Poprowadzę go dla tego, 
kto najlepiej zapłaci. - Zapłacę ci dwieście dwadzieścia dineros za ten 
transport. Odliczył pieniądze. Mendoza przeliczył je raz jeszcze i wsunął do 
kieszeni swojego kaftana. - Dziękuję, ekscelencjo. Następną wyprawę zorganizuję 
dla pana. - I wyszedł. Cabeza usiadł i pogrążył się w myślach. Mendoza bierze na 
siebie całe ryzyko, ale za to może zawierać umowy po swojej myśli. Namiestnik 
wcale nie był pewny, czy ten układ mu odpowiada. Po chwili zastanowienia doszedł 
jednak do wniosku, że owszem. Po wyjściu od Cabezy Mendoza poszedł odwiedzić 
Żyda i dowiedział się, że przyszedł list od matki przełożonej. Usiadł sobie 
wśród książek należących do Żyda, żeby w należytym skupieniu wysłuchać treści 
listu. "Drogi Mendozo, Chwała Panu Naszemu Jezusowi Chrystusowi za to, żeś 
poczciwym bratem i za to, że brat Philippo miewa się dobrze. A nawet, prawdę 
mówiąc, lepiej niż dobrze; jest ulubieńcem wszystkich dam z Kadyksu i moim 
ukochanym wychowankiem. Ale ma już dziesięć lat i musi nas opuścić. Myślałam o 
tym, żeby wysłać go do Colegio de Loreto de Hu~erfanos, gdzie wychowuje się 
synów królewskich sług częściowo na koszt naszego władcy. Oby Bóg miał go w 
swojej opiece. Ale przyszedł list od Ciebie i zasięgnęłam stosownych informacji. 
W Montevideo jest sierociniec założony z funduszy świeckich i kościelnych. 
Prowadzą go bracia zakonni. Uczą języków i matematyki, a ponadto zatrudniają 
osobnych nauczycieli tańca, fechtunku i dobrych manier. Tak w każdym razie 
słyszałam. Pojedź tam, zobacz się z nimi i donieś mi, co o tym wszystkim 
myślisz. Jeśli Ci się u nich spodoba, wyślę Ci Philippa." Resztę listu stanowiły 
bardzo przenikliwe uwagi na temat jego duszy, więc przestał uważać i przyglądał 
się żydowskim księgom. Mendoza nie chciał mieć nic do czynienia ze swoją duszą. 
List od Philippa, który matka przełożona przysłała razem ze swoim, pełen był 
opowieści o wyczynach dokonywanych razem z kuzynami jego kolegi o nazwisku 
Alfonso de Vicent. Mendoza kazał przeczytać to sobie trzy razy. Następnie 
popłynął barką do Buenos Aires, a stamtąd udał się do Montevideo i do sierocińca 
pod wezwaniem Męki Pańskiej. W szkole uczyło się zaledwie dwunastu chłopców, z 
których ośmiu miało rodziców. Każdy chłopiec płacił trzydzieści dineros rocznie 
na Bractwo Refugio, które prowadziło szkołę. Owa konfrateria znacznie obniżyła 
loty od czasu, kiedy została założona. Bracia byli teraz na usługi hidalgów. 
Najpierw patrzyli na Mendozę z powątpiewaniem, ale kiedy wydobył trzydzieści 
dineros, ich stosunek do niego uległ zasadniczej zmianie. NIe czuł się obrażony 
ich sceptyczną postawą; rozumiał ją, a nawet aprobował. Jego list do matki 
przełożonej był pełen pochwał. W Buenos Aires, w drodze powrotnej, kiedy czekał 
na statek do Asunci~on, w oko wpadli mu niewolnicy po drugiej stronie zatoki, w 
Colonia del Sacramento. Wynajął łódkę, popłynął obok angielskich, holenderskich 
i francuskich statków i wyszedł na ląd. Wszystko tu dostosowane było do 
standardów portugalskich. Wystarczyło mu dwa razy przejść się po porcie, by 
jasno zrozumieć, że nic tu po nim. Do pachołków na nabrzeżu przycumowane były 
statki do przewozu niewolników i pirackie. Ze względu na bliznę na policzku, 
dyskretny strój, a także basilardę i sztylet u boku nikt nie śmiał go zaczepić. 
Zanim wsiadł z powrotem do łodzi, zapytał jakiegoś hiszpańskiego majtka, czy nie 
zna czasem Gaspachia z Asunci~on. - Wiem o wszystkim, co się tu dzieje, se~nor - 
odparł marynarz zdejmując kapelusz. - Gaspachio? Wiele miesięcy temu odpłynął do 
Zachodnich Indii, se~nor. Na "Esmeraldzie". - Szkoda - powiedział Mendoza - bo 
nie może się dowiedzieć, że moim zdaniem między nami wszystko jest w porządku. - 
Rozumiem. - Powiedz mu to, jeśli kiedykolwiek go spotkasz. Mendoza wsunął monetę 
w dłoń mężczyzny i wyjawił mu swoje nazwisko. Po trzech następnych ekspedycjach 
wynajął sobie dom. Dom był mały, ale położony w arystokratycznej dzielnicy. 
Kupił także niewielką farmę za miastem. Po trzeciej z tych wypraw czekały już na 
niego trzy listy z Montevideo. Jeden przysłali bracia zawiadamiając, że Philippo 
przybył pod opieką franciszkańskiego księdza, drugi - bardzo stylowy list od 
samego Philippa, który dołączył także list od matki przełożonej z Kadyksu. Z 
ostatniego z tych listów dowiedział się, że Philippo jest dobrym i pełnym uroku 
chłopcem, który cieszy się, iż ma tak życzliwego sobie brata, i że ona, matka 
przełożona, ma nadzieję jeszcze o nim usłyszeć. List od braciszków mówił, że 
każdego roku wypuszczają swoich pupilów na trzymiesięczne wakacje, jeśli zaś to 
mu nie odpowiada, Philippo może zostawać wtedy u nich za dodatkową opłatą. 
Mendoza podyktował króciutki list, w którym donosił, że oczywiście przybędzie 
zabrać Philippa, kiedy zaczną się wakacje. Natomiast list od Philippa pełen był 
zabawnych opowieści o nowej szkole i o jego tęsknocie do brata. Mendoza napisał 
do matki przełożonej z Kadyksu uprzejmy list z podziękowaniami, a następnie 
usunął ją na zawsze ze swoich myśli. 5 Kiedy nadeszły owe trzy miesiące, udał 
się do Montevideo, żeby zabrać swojego brata. Czekający na dziedzińcu szkolnym 
Philippo zobaczył, że podchodzi do niego jakiś mężczyzna. Wyglądał na człowieka 
po trzydziestce. Czy naprawdę jego brat miał tylko dwadzieścia trzy lata? 
Mężczyzna miał nieruchomą twarz, głęboko osadzone oczy i bliznę. Ubrany był w 
czarny płócienny strój, miał przy sobie szpadę i sztylet. Przestraszony Philippo 
przyjął wytworną postawę. Mężczyzna obrzucił go przeciągłym, badawczym 
spojrzeniem, ale nic nie powiedział. Philippo uśmiechnął się i zapytał: - 
Rodrigo? Wtedy mężczyzna nagle przycisnął go z całej siły do piersi. Philippo 
rozpłakał się. Z dumą pokazał list od matki przełożonej z Kadyksu. - 
Przeczytałem ci go, bo jest o mnie - oznajmił. Mendoza wysłuchał listu i rzekł: 
- Zdaje się, że dobrze radzisz sobie z łaciną. Szkoda. Łacina to język księży. - 
Niektórych księży - uściślił Philippo. - NIe, wszystkich. - Niektórzy z nich 
tylko udają. Mendoza spojrzał na niego. - Naprawdę? - Nie wiedziałeś o tym? - 
Nie. To bardzo źle. - Dlaczego? Można nie znać żadnych języków, a jednak nie być 
złym człowiekiem. Mendoza spojrzał w drugą stronę. - Posłuchaj. Źródłem moich 
dochodów jest encomienda. - Ach tak. Co to jest? - Chwytanie niewolników. - Ale 
matka mówiła, że nie robisz tego. - Okłamałem ją. - Rozumem. Więc to takie 
niegodziwe zajęcie? - W każdym razie nieodpowiednie dla caballeros. - Rozumiem. 
- Mówię ci to, bo powinieneś o tym wiedzieć. - Czy caballeros rozmawiają z tobą? 
- Tak, kiedy jest to dla nich korzystne. - Czy szydzą z ciebie? - Nie. - 
Rozumiem - Philippo zastanawiał się przez chwilę, a potem powiedział: - Matka 
przełożona jest daleko stąd. - Żebym więcej tego nie słyszał. Ona nie ma z tym 
wszystkim nic wspólnego. Philippo przyjrzał się swojemu groźnemu bratu. - Czy 
mogę przedstawić cię moim kolegom. - Co to za jedni? - Martin, Joachim i 
Sebasti~ao. Są tam - oznajmił Philippo wskazując na dom. Mendoza spojrzał do 
góry i ujrzał na trzecim piętrze trójkę kolegów Philippa. - Tak, oczywiście - 
odparł. Philippo dał im znak, żeby zeszli. - Kim są ich rodzice? - Martin i 
Joachim nie mają rodziców, odziedziczyli hacjendy. Ojciec Sebasti~ao jest 
ministrem. - Rozumiem - powiedział Mendoza. - Dobrze. - Pomyślał sobie. - Nawet 
bardzo dobrze. Wymienił uścisk dłoni z trzema chłopcami, kiedy Philippo 
przedstawił ich sobie. Mendoza stał z rękoma założonymi na plecy. Na zamkniętym 
dziedzińcu zapadło teraz pełne napięcia milczenie, aż wreszcie Philippo 
oznajmił: - Poproszę odźwiernego, żeby przyniósł moje rzeczy, dobrze? - Czterej 
chłopcy pomknęli schodami do góry. - Ależ masz brata! - wykrzyknął Sebasti~ao. - 
Tak myślę - odparł Philippo. - Tiene cojonez - zauważył Sebasti~ao. - I to 
jeszcze jak - rzucił Joachim. - Mój ojciec był bardzo do niego podobny - 
oznajmił Martin. - Tak? Bardzo się cieszę, że się wam podobał - rzekł Philippo. 
- Widziałeś, jaką ma szpadę? - spytał Joachim. - Myślę, że nieraz była w 
robocie. Kiedy dotarli do Asunci~on, Mendoza zaprowadził Philippa do siebie i 
zachęcił brata do zwiedzenia małego domu. Philippo wchodził do każdego pokoju, 
nawet do tych zamieszkanych przez troje służących, którzy skłonili się nisko, na 
co odpowiedział przyjaznym uściskiem dłoni i skinieniem głową, a następnie 
obszedł kuchnię, łaźnię, stajnie i niewielki dziedziniec zewnętrzny. Mendoza 
przez cały ten czas czekał bez ruchu. Philippo wrócił do niego i oznajmił: - 
Bracie, podniosłeś swoją pozycję w świecie. - Dziękuję. Teraz pokaż mi, że 
potrafisz to wykorzystać. - Ale jak? - Czy nie nauczyli cię? Philippo zarumienił 
się. Co wieczór Mendoza prowadził Philippa na plac. Siadali i zamawiali napoje, 
a Mendoza przybierał swój najbardziej odpychający wygląd. Philippo był dla niego 
pełen szacunku. Zauważył, że Mendoza kłania się ludziom, a oni się mu 
odkłaniają, ale poza tym nie miał żadnych kontaktów towarzyskich. Potem, 
czwartego dnia, podszedł do nich mężczyzna w średnim wieku i uśmiechnął się 
przyjaźnie. - Dobry wieczór, se~nor Mendoza. - Dobry wieczór, se~nor Quiroda. 
Mamy czarujący wieczór. - To prawda. - Pozwolisz panie, że przedstawię mojego 
brata, Philippa. - Więc to twój brat. Dobry wieczór. Philippo zerwał się na 
równe nogi. - Dobry wieczór, se~nor Quiroda. Mamy wspaniały zachód słońca, 
prawda? - Tak, tak - ze śmiechem zgodził się stary mężczyzna. - Se~nor Mendoza, 
proszę do naszego stolika. Muszę przedstawić swojego brata mojemu bratankowi. 
Mendoza spojrzał na małą rodzinną grupkę po przeciwległej stronie placu. 
Wymieniono ukłony. Potrząsnął mu głową. - Nie, dziękuję bardzo, nie będziemy 
narzucać się tobie, panie, i pani Quiroda. - Ależ bardzo bym chciał. Widzisz, 
nasz bratanek nie ma towarzystwa. - Rozumiem. Źle jest być samotnym. - To 
szczera prawda. - A zatem dziękuję ci, panie. Przeszli przez plac i usiedli przy 
stoliku rodziny Quiroda. Philippo oczarował ich wszystkich swoimi dowcipami 
wygłaszanymi z poważną miną, dobrymi manierami i opowieściami o Kadyksie. 
Następnego dnia Mendoza otrzymał liścik proszący, by pozwolił bratu złożyć 
wizytę w domu rodziny Quiroda. Se~nor Quiroda przybył tu z Madrytu. Z zawodu był 
pasamonikiem, ale w Asunci~on powodziło mu się bardzo dobrze. Co więcej, zawsze 
wiedział, jak wspiąć się na następny szczebel. Łatwiej robić to krok po kroku. 
Zgodnie z tą zasadą Philippo złożył grzecznościowe wizyty najpierw w średnich, a 
następnie w wyższych kręgach tutejszej society i wszystkie te znajomości zawarł 
zgodnie z obowiązującą etykietą i w dobrym humorze. Pewnego dnia oznajmił 
Mendozie: - Te zaproszenia są zawsze skierowane do mnie, a nigdy do ciebie. - 
Przychodzą także zaproszenia dla mnie, na przykład to od se~nory Vignola. - Ale 
zawsze odmawiasz - odparł Philippo. - Zawsze. - Bo bierzesz udział w encomienda? 
- Być może. - Mendoza wzruszył ramionami. - Więc ja też nie powinienem nigdzie 
chodzić. - To nie byłoby dobrze. - Dlaczego? - Cieszę się, kiedy możesz 
przyjemnie spędzać czas. Philippo przyjrzał mu się bacznie. - A zatem muszę iść. 
Philippo poruszał najczulsze struny w sercu Mendozy, był bowiem wszystkim, co 
starszy brat uznał za godne swojej miłości. Natomiast Mendoza budził w bracie 
uczucie litości i bezgraniczny podziw, bo przecież Philippo był nadal tylko 
dzieckiem. Po trzech miesiącach nadszedł moment powrotu do Montevideo i do 
szkolnych kolegów. Mendoza zszedł na przystań i patrzył za łodzią Philippa, 
dopóki nie zniknęła w zakolu rzeki. Podczas ostatniego razem spędzonego wieczoru 
Philippo powiedział mu: - Encomienda to niebezpieczne zajęcie. - Ależ nie. - 
Tak. Słyszałem o tym. Co będzie ze mną, jeśli zginiesz? - Postaram się nie 
zginąć. Jeśli jednak zginę, musisz pogodzić się z wyrokiem Bożym. Kiedy jednak 
Mendoza ruszał na następną wyprawę, wziął cztery razy tyle żołnierzy co 
zazwyczaj i dowodził nimi trzymając się z tyłu. Stracił siedmiu ludzi i jednemu 
z awanturników wymknęła się jakaś drwiąca uwaga na temat jego ostrożności. 
Ogarnięty wściekłością Mendoza wyzwał tamtego na pojedynek i zabił go. Tym razem 
ujęli dwustu dwudziestu ośmiu Guarani. Po powrocie do miasta Mendoza wprawdzie i 
tak nie słuchał tego, co ludzie mówią, ale nikt nie śmiał poddawać w wątpliwość 
jego honoru. Był człowiekiem, którego należy traktować z największą 
uprzejmością, kimś, na czyj widok mieszkańcy miasta oddalali się pośpiesznym 
krokiem albo, jeśli było na to za późno, odnosili się doń z uprzedzającą 
grzecznością. Kupił większą farmę i obszerniejszy dom, a wszystko dla Philippa, 
którego trzymiesięczne wakacje były osią, wokół której obracało się jego życie 
przez cały rok. Nauczył brata posługiwać się muszkietem, fechtunku i jazdy 
konnej i przyglądał się jak pod względem towarzyskim Philippo zmiata przed sobą 
wszelkie przeszkody. Kiedy osiągnął siedemnasty rok życia, wiele dam zakochało 
się w nim albo przynajmniej twierdziło, że się zakochało. Wszystkie oczarowywał 
opowiadanymi z poważną miną dowcipami i tym, że zawsze kierował tak rozmową, iż 
obracała się wokół osoby jego rozmówcy. Kiedy Philippo miał osiemnaście lat, 
starszy brat oznajmił: - Już czas, żebyś wybrał się do Europy. - Jak to? Po co? 
- Dla nauki. - Nauki czego? - Wszystkiego, czego młodzieniec powinien nauczyć 
się w Europie. Tak więc udał się pod pieczą szwajcarskiego opiekuna na objazd 
Londynu, Paryża, Rzymu, Augsburga i Madrytu. Mendoza pożegnał ich w Buenos 
Aires. Philippo przelał wiele łez i stał przy barierce, dopóki mógł jeszcze 
wypatrzyć brata w tłumie. Potem otarł łzy, uśmiechnął się smutno do swojego 
opiekuna, jakby go przepraszając, wspiął się na najwyższy maszt i wpatrując się 
w morze, pogrążył się w marzeniach. Mendoza stał i patrzył dopóki statek był w 
zasięgu wzroku, a potem wrócił do swojej samotniczej egzystencji. Część druga 6 
Na skraju puszczy rozciągającej się po drugiej stronie bariery wodospadu 
Igua~c~u szczep Guarani przedzierał się w stronę brzegu rzeki, która zasilała 
główną odnogę wodospadu. Niektórzy ubrani byli w strzępy odzienia, inni w skóry 
zwierzęce. Wzór wymalowany na ciele szamana, który ich prowadził, przypominał 
cętki jakiegoś puszczańskiego zwierzęcia. Szaman miał w ustach długie cygaro, a 
jego twarz była zmarszczona, gdyż pogrążył się w myślach. Za nim szli wojownicy, 
a dalej kobiety i dzieci. Wszyscy milczeli. Dźwigali podniesiony wysoko krzyż, 
więc najniższe gałęzie drzew, które mijali, smagały twarz nagiego ojca Juliana 
Lanzottiego, przywiązanego do krzyża sznurami ze skręconych włókien roślinnych. 
Jego twarz pozbawiona była wyrazu, oczy miał zamknięte, wyglądał jak martwy. 
Szum rzeki zagłuszał odzywające się od czasu do czasu szepty kobiet i dzieci. 
Drzewa przerzedziły się i Guarani stanęli na brzegu rzeki. Wspólnymi siłami 
rozbujali krzyż i wrzucili go daleko w nurt rzeki. Plusnął, zanurzył się i znowu 
wypłynął. Dzieci biegły wzdłuż brzegu krzycząc, kiedy zaczął odpływać, a 
następnie przystanęły i rzucały w jego kierunku garściami błota, dopóki nie 
zniknął w oddali. Płynął wolno. Uwiązł w kępie kwiatów wodnych - irysów 
przewyższających wzrostem człowieka - które z miłością pochyliły się nad ludzkim 
brzemieniem niesionym przez rzekę. Potem obrócił się i znowu znalazł siŁę w 
głównym nurcie. Siadały na nim motyle, otwierając i zamykając swoje delikatne 
skrzydła. Przesuwał się pod przyjaznymi drzewami. Teraz płynął szybciej. Rzeka 
rozlewała się szerzej, a drzewa cofały się. Jego los był przesądzony. 
Pozostawała teraz tylko jedna droga. Główny nurt już go nie uwolni. Chociaż 
wodospady znajdowały się dopiero pięć mil dalej, niebo zakryła już mgła oparów 
wznoszących się ze skał położonych dużo niżej, gdzie rozbijały się spadające 
wody. Na skraju dżungli liście były nasączone wodą, a grzmoty częściowo 
stłumiony przez odległość, podawał bez przerwy niski ton. Krzyż nabrał większej 
szybkości. Ojciec Lanzotti, nadal żywy, otworzył oczy i na jego twarzy 
odmalowało się przerażenie, kiedy woda przerzuciła go przez krawędź. Obracając 
się raz po razie krzyż leciał trzysta stóp w dół, niesiony z wodą, by zniknąć w 
wilgotnej mgle, która wzbijała się z kipiącej powierzchni u stóp wodospadu. 
Trzysta metrów dalej ukazał się na chwilę znowu, ale zaraz został pochwycony 
przez rozszalałe wiry i zniknął; dopiero milę dalej bieg rzeki uspokoił się. 
Wieża piany bez ustanku wznosiła się wysoko nad wodospadem. Daleko w dole rzeki 
ojciec Sebastian Lorrantozo, usadowiony wysoko nad spokojną rzeką, zauważył, że 
coś kołysze się w wodzie i rozpoznał kształt. Wstał, osłonił oczy dłonią, a 
następnie popędził w dół po stromej skale. - Tam jest krzyż! - wykrzyknął. Wraz 
z dwoma innymi jezuitami zepchnął na wodę tratwę. Krzyż płynął w ten sposób, że 
jego brzemię było zanurzone w wodzie, ale kiedy dotarli na miejsce, zobaczyli 
sznury owinięte wokół poprzecznej belki. Sebastian zdołał nieco obrócić krzyż i 
zajrzeć pod spód. Wyraz jego twarzy powiedział innym, co zobaczył. Wyglądał jak 
ktoś, kim kiedyś był, to znaczy jak sierżant królewskiej armii. Uczepili krzyż 
do tratwy i podpłynęli ku brzegowi. Jak tylko dobili do brzegu, dwaj pozostali 
jezuici weszli w płytką wodę i wyciągnęli krzyż, a potem odwrócili na drugą 
stronę. Ojciec Sebastian rzucił przekleństwo, odciął ciało od krzyża i już miał 
zamiar je podnieść, kiedy ojciec Antonio powstrzymał jego dłoń i powiedział: - 
Pozwólmy mu tak leżeć. Mieli ze sobą łopatę, więc wykopali na brzegu głęboki dół 
i pochowali Juliana owiniętego w habit Sebastiana. Sebastian szedł: - Postawmy 
tutaj także ten krzyż. Kiedy krzyż stał już prosto, Antonio odprawił nabożeństwo 
żałobne. Następnego dnia wyruszyli w drogę powrotną do misji Santa Croce, 
pchając drągami tratwę przez mrok puszczy. Dotarli po dwóch tygodniach 
przedzierania się przez puszczę drogą wodną i lądową, a na miejscu czekało już 
na nich małe zgromadzenie; Guarani zawsze wiedzieli, kiedy ktoś się zbliżał. 
Sebastian wziął brata Itapuę, Indianina Guarani i zastępcę kierownika misji na 
bok i powiedział mu kilka słów. Itapua poszedł do budynku misyjnego. Ojciec 
Gabriel O. Donnell był bez reszty pochłonięty grą zespołu Guarani na wiolach, 
kiedy wszedł spokojnie Itapua i wyjawił mu nowinę. Przez kilka minut siedział w 
milczeniu, zanim zdecydował się odprawić muzyków. Poszedł z Itapuą do jego celi, 
gdzie zastał czekającego już Sebastiana. Ojciec Sebastian opowiadał spokojnym 
głosem, obserwując jednocześnie, jak to wszystko przyjmuje Gabriel. Julian był 
przecież jednym z najmłodszych i najbardziej lubianych księży. - Czy został 
należycie pochowany? - Tak. Gabriel spuścił wzrok ku ziemi. - Chciałbym się tam 
udać i zobaczyć go. Sebastian i Itapua spojrzeli po sobie, gdyż Gabriel miał już 
dawno za sobą lata młodości. Sebastian rzekł: - Po co? Nie ma tam nic do 
oglądania. - Chcę zatem dotrzeć tam i zobaczyć to nic. Kiedy obaj znaleźli się 
na zewnątrz, Sebastian powiedział do Itapuy: - Chce dotrzeć tam gdzie Julian. 
Spróbuje przedostać się na drugą stronę wodospadów. - To oczywiste. - Czy 
będziesz go od tego odwodził? - NIe, nie będę. Itapua polecił Tapu rozkołysać 
wielki dzwon kościoła. Został odlany w Barcelonie. Rozdzwonił się ponad placem 
przed kościołem i nad domem zgromadzeń, i nad rzędami kamiennych domów pokrytych 
dachówką, i nad warsztatami, i dalej po drugiej stronie fosy nad polami, i nawet 
nad puszczą poza terenem misji Santa Croce. Słysząc to wezwanie, Guarani 
porzucili swoje zajęcia i spojrzeli jeden na drugiego unosząc w górę motyki. 
Potem spokojnie, bez podniecenia zaczęli się gromadzić. Gabriel siedział na 
swoim łóżku, z podciągniętymi kolanami, w obliczu faktu, że to on posłał Juliana 
na straszną śmierć. Potem zerwał się na nogi i zaczął przemierzać w jedną i 
drugą stronę małą celę, nękany myślą, z której nie mógł się otrząsnąć. Źle 
postąpił wysyłając Juliana w celu nawiązania kontaktu z Guarani zajmującymi 
ziemie powyżej wodospadów. Ci, którzy byli innego zdania, mieli, jak się 
okazało, rację. Gdyby ich posłuchał, nie straciłby Julliana. Nagle stanął jak 
wryty. A co powiedziałby sam Julian? Julian nakłaniałby do śmiałych posunięć. 
Nie ma najmniejszej wątpliwości. Był tego pewny, jakby słyszał słowa zmarłego. 
Znowu zaczął się przechadzać. Niech się dzieje, co chce, nie można pozostawić 
Guarani pogrążonych w niewiedzy. Praca, którą zaczął Julian, musi być wykonana. 
Wtedy jego poświęcenie nie pójdzie na marne. Jakże jednak straszna śmierć go 
spotkała! Gabriel drgnął i wiedział już, że nie może posłać kolejnego jezuity na 
takie męczeństwo. Usiadł z powrotem na łóżku i patrzył na wyraźne kontury 
świetlnych płatów kreślone przez słońce, którego promienie przemykały między 
dachówkami; patrzył nie widząc, gdyż w myślach przeniósł się wstecz do swojego 
dzieciństwa na wybrzeżu Kerry. Było to cudowne, dziwne, obsypane przekwitłym 
kwieciem i nawiedzane przez burze miejsce, gdzie fale ścigały chłopca i 
dziewczynkę, którzy stanęli mu w tej chwili przed oczyma, a potem bardzo wolno 
cofali się. I te irlandzkie wzgórza, jakże wysokie w jego wspomnieniu, z owcami 
na zboczach i płachetkami ziemi, które ojciec uprawiał, kiedy już skończył 
całodzienną pracę dla pana Butlera. Dziewczyna nazywała się Maureen O'Neill! 
Zastanowił się, co też mogło się z nią stać, z nią i Siamusem Kavanaghem, 
zalęknionym księdzem, który ciągle oglądał się za siebie, czy nie widać 
protestantów, i dawał nurka do wnętrza małej katolickiej szkoły, w której 
nauczał, a która mieściła się w stodole na terenie posiadłości pana Butlera. 
Właśnie ksiądz Kavanagh pchnął Gabriela na drogę kapłaństwa, a wszystko przez 
to, że Gabriel był dobrym łacinnikiem. Pewnego wieczoru ksiądz przyszedł do 
pełnej przeciągów, zbudowanej z kamienia chaty i stał tam w świetle 
trzeszczącego ognia, starając się przekonać rodziców Gabriela, by pozwolili 
chłopcu zostać księdzem. Cała rodzina, dziadek i rodzice, ale również ciotki i 
dziewięcioro pozostałych dzieci, zgromadziła się, żeby go wysłuchać. Dziadek, 
dobrze znający sprawy tego świata, oznajmił: - Nie, proszę księdza, ma zostać 
tutaj i uczyć się łowienia ryb i pasania głupich owiec, gdyż po to właśnie 
przyszedł na ten świat. Przecież ksiądz wie, że będzie katolikiem przez całe 
życie. To obiecujemy. Ale księdzem! - potrząsnął głową. - Proszę tylko 
posłuchać, teraz pytanie, którego nie zadawałem nigdy przedtem, ale właściwie, 
jaki ksiądz może mieć roczny dochód, jeśli zliczyć wszystko? - Nie dla zarobku 
chłopak ma być księdzem, więc i nie powiem, ile wynosi mój dochód. - Więc 
pozwoli ksiądz, że ja to powiem. - Stary mężczyzna pochylił się, żeby spojrzeć 
księdzu prosto w twarz, która była nawet jeszcze bardziej znużona i pobrużdżona 
niż jego własna. - Jedenaście funtów - oznajmił. Siamus spojrzał na niego 
ukosem. - Jedenaście funtów! - prychnął drwiąco. - Otóż nawet jeśli potrącisz 
sobie twój szyling, mam znacznie więcej. - Roześmiał się, zachęcając przy tym 
całą rodzinę, by poszła w jego ślady, ale bez powodzenia. - Powiedziałem 
jedenaście funtów i od tego nie odstąpię - odparł starzec. - A w tym roku 
potrącę sobie także ten szyling, o którym ksiądz wspomniał. Skąd miałbym wziąć 
szylinga, skoro sprawy stoją, jak stoją? - Mógłbyś odłożyć pens do pensa, gdybyś 
tylko zechciał - oznajmił surowym tonem ksiądz - ale nie chciałeś. - Gdybym 
zechciał? - zapytał stary mężczyzna. - Dobrze, więc chcę. My wszyscy chcemy, 
proszę księdza - Pat Leary, Halloranowie, O'Connorowie, Fitzpatrickowie - 
wszyscy chcemy, ale od tego nie przybywa szylingów. Powiedziałem jedenaście 
funtów. Jest ksiądz dobrym człowiekiem, temu nikt nie przeczy, i ujrzy ksiądz 
niebo, to pewne, ale niech ksiądz nie zabiera nam Gabriela, bo nie chcemy, żeby 
stał się taki jak ksiądz. - Mówię ci, że nie jedenaście. Czternaście, i w 
ubiegłym roku co najmniej taki właśnie był mój dochód. - Proszę zatem wybaczyć, 
że nie doceniłem księdza, ale nadal chciałbym widzieć, co po tych pieniądzach, 
skoro łopatki sterczą księdzu przez koszulę, a skórę ma ksiądz jak papier. 
Księże Siamusie, dzisiaj zje ksiądz z nami, a jutro u rodziny Mountjoyów. Jak 
ksiądz widzi, wszyscy myślimy o misce księdza, ale to wcale nie znaczy, że 
chcemy, by ten chłopak znalazł się w takiej samej sytuacji. - To zdolny chłopak. 
Zważ tylko, wcale nie mówię, że tak będzie, ale mógłby zostać nawet biskupem. - 
Nie, proszę mi wybaczyć, ale skoro już mówimy o biskupach, to powiem, że jeśliby 
został biskupem na wschodzie, byłoby to z wielką szkodą dla tego chłopaka, bo 
byłby niewiele lepszy od protestantów. Tutaj na zachodzie, biskupi cierpią razem 
z ludem Bożym, ale czy może ksiądz powiedzieć mi, ilu z tysięcy księży, którzy 
są w Irlandii, zostaje biskupami? - Mogę cię zapewnić, że niewielu. A co na to 
wszystko Pegeen? Matka Gabriela oznajmiła: - Mówię na to, że mój ojciec wyłożył 
wszystko tak, jak jest naprawdę, chociaż oby Bóg wybaczył mu, że tyle księdzu 
nagadał. Na rany Chrystusa, niech ksiądz zostawi to dziecko w spokoju. Ojciec 
Gabriela strugał swoim kozikiem klatkę i strużyny wpadały do płonącego torfu. 
Dotychczas nie odezwał się ani słowem. Siamus zwrócił się w jego stronę. - 
Michale - zapytał - co ty o tym myślisz? Michał z kolei zadał pytanie 
Gabrielowi: - A co o tym myśli nasz zuch? Wszyscy spojrzeli na Gabriela. Był 
posłusznym synem Kościoła Świętego, ale też nie wiedział, co powinien 
odpowiedzieć. Oczywiście było mu przyjemnie, że został wybrany na księdza 
spośród wszystkich dzieci ze szkoły, ale dobrze wiedział, jak żyje ksiądz 
Siamus, ciągle zerkający za siebie, czy ktoś nie szepnął słówka i czy nie 
ścigają go już żołnierze, gdyż angielskie prawo mówiło, że nie może tu 
przebywać. Przez całe życie ukrywał się, omijając szerokim łukiem angielską 
protestancką szlachtę, czym prędzej zdejmując biret, jeśli gdzieś się na niego 
natknęli. Oczywiście katolicka trzódka witała księdza Siamusa jako tego, który 
przychodzi odprawiać Mszę, i z należytym szacunkiem podejmowała przy okazji 
narodzin, pogrzebów, śmierci w swoich nisko sklepionych chatach, ale wszyscy 
wiedzieli również, jak samotnie żyje w domu, po którym hulał wiatr, nigdy nie 
widząc, skąd będzie miał następny posiłek. Gabriel odparł: - Nie wiem, proszę 
księdza. - Zostawmy więc wszystko, jak jest - oznajmił Siamus. - Za rok znowu 
wrócę do tej sprawy. - Sądzę - odezwała się smutnym głosem matka - że gdyby 
chłopak miał zostać księdzem, nie zobaczylibyśmy go przez wiele lat. - Musiałby 
wyjechać na studia do Francji. Potem wróciłby do Irlandii i, kto wie, może 
zostałby przysłany właśnie tutaj? - A może nie - rzekł Michał. - Może nie - 
zgodził się Siamus. - Zdaje mi się, że czuję zapach baraniny z cebulą i 
ziemniakami. - Nie, baraniny nie ma - odparł Michał mrugając. Tak więc wszyscy 
usiedli przy stole z desek i, kiedy ojciec odmówił modlitwę, zaczęli jeść, a 
Gabriel nie miał najmniejszej wątpliwości, że ksiądz przez wiele dni nie jadł 
baraniny. Kiedy nadeszła pora, żeby zagłębić się w usianą gwiazdami ciemność, 
Siamus powiedział zwracając się do Michała: - Dobrej nocy i niech Bóg ma was w 
swojej opiece. - A następnie, wykorzystując ten autorytet, który mają wszyscy 
księża, powiedział Gabrielowi: - Odprowadź mnie do końca ścieżki. Gabriel 
pamiętał, jak światło gwiazd tańczyło w powietrzu nad wzgórzami i morzem, był to 
bowiem okres jesiennego przesilenia. Ksiądz milczał, dopóki nie dotarli do 
omiatanego przenikliwym wiatrem miejsca, gdzie zaczynały się torfowiska. Jego 
dom leżał po drugiej stronie trzech wzgórz. Zatrzymał się i powiedział: - 
Wyświadczyłem ci dzisiaj wielki zaszczyt, Gabrielu. Czy zdajesz sobie z tego 
sprawę? - Tak, proszę księdza - odparł Gabriel. - Wielki zaszczyt - powtórzył 
ksiądz i chcąc przekonać jakoś chłopca, że powinien czuć dumę, dorzucił: - To 
dlatego, że jesteś dobry w łacinie. - Tak, wiem. Moja łacina jest bardzo dobra - 
Gabriel przypomniał sobie własne słowa. - Czy tylko tego potrzeba, żeby zostać 
księdzem? Siamus roześmiał się. Teraz Gabriel już wiedział, co ksiądz musiał 
sobie pomyśleć. - Nie, nie tylko - wyjaśnił z westchnieniem - aczkolwiek łacina 
to dobry początek. Co najbardziej lubisz robić, Gabrielu? - Grać na fujarce - 
odparł Gabriel i pokazał swoją przyjaciółkę, fujarkę, którą ojciec kupił mu na 
miejscowym jarmarku i którą zawsze nosił przy sobie, owiniętą w kawałek płótna. 
- Zagraj coś - zachęcił go Siamus, a Gabrielowi nie trzeba było dwa razy tego 
mówić. Nawet teraz wydawało mu się, że pamięta, iż natchniony nocną ciszą, grał 
dobrze. Każda nuta wydawała mu się cenna niby perła błyszcząca w mroku. - Bardzo 
dobrze - rzekł Siamus, kiedy Gabriel skończył grać. - Nauczą cię w kolegium grać 
na flecie, a ponadto wielu innych rzeczy o muzyce. Przypomniał sobie, że 
pomyślał wtedy: To jest coś. - Chyba mogą nauczyć wszystkiego - odparł i wrócił 
do chaty pod wielkim wrażeniem słów księdza. Następnego dnia propozycja Siamusa, 
żeby wziąć go na księdza, była znana wszystkim na lądzie i na morzu, i matka 
przyzwyczaiła się do tego szczególnego szacunku, jaki okazuje się rodzicom 
księdza. Zaczęła w tajemnicy nakłaniać go, żeby się zgodził. Ale ojciec 
oświadczył, że gdyby Bóg chciał, by Gabriel został księdzem, objawiłby to bez 
wątpienia samemu Gabrielowi. Jednak już teraz rówieśnicy zaczęli odnosić się do 
niego z szacunkiem należnym chłopcu, który opuścił wzgórza, by udać się do 
seminarium po drugiej stronie morza. Wiedział, że to wszystko miało pokazać, jak 
wielka jest moc Kościoła. Jeśli wyjedzie, stanie się Dziką Gęsią, jak nazywano 
katolików, którzy nie mogli znieść niewoli w swojej ojczyźnie i uciekali do 
Francji. Czasami płaciła za to rodzina, ale może ledwie ze sto rodzin mogło 
sobie pozwolić na taki wydatek. Inni płynęli na koszt Kościoła. Jeśliby 
wyjechał, byłby jednym z nich. Zdarzało się, że kiedy był sam i grał na fujarce 
nad smutnymi polami, czuł, że jest już człowiekiem naznaczonym. Kiedy minął rok, 
zapytał, co ma odpowiedzieć. - Nie - oznajmił dziadek. - Tak - rzekła matka. Na 
zawsze miał już zapamiętać słowa, które padły z ust ojca: - Rób, co Bóg ci każe. 
Bogaty w to pouczenie, poszedł któregoś wieczoru w miejsce, skąd rozciągał się 
widok na morze. Grał na fujarce i nie wiedząc, co z tego wszystkiego będzie, 
zapytał Chrystusa wprost: "Co mam robić?" Była to pierwsza z mnóstwa takich 
okazji. Spokój, jakiego nie zaznał nigdy przedtem, zstąpił na niego i chatę, na 
pola i na morze. "Czemu by nie? - powiedział mu Chrystus po prostu. - Zrób to." 
Wrócił do chaty, pochylił się w ubogim progu i powiedział "tak" czekającemu 
księdzu. Jezuici zwrócili szczególną uwagę na chłopca o jasnobłękitnych oczach, 
który z Kerry przywędrował nad górny bieg Loary, w samo serce Francji; jako 
jedyny z uczniów potrafił prowadzić subtelne rozumowania, chociaż do modlitwy 
przystępował z sercem prostym i nie zadając pytań. Kiedy odkryli, że jest 
zakochany w muzyce, zapytali: "Czy wiesz, że nasz założyciel, święty Ignacy 
Loyola, też umiłował muzykę?" i opowiedzieli mu, jak to święty Hiszpan, chociaż 
był posłusznym chrześcijaninem, najpierw poświęcił się życiu dworskiemu i 
dyscyplinie wojennej. Jako żołnierz dokonał szeregu znacznych czynów wojskowych, 
aż wreszcie, kiedy stał się ułomny wskutek ran, jakie zadano mu podczas wojny z 
Francją, znalazł się u bram śmierci. Wtedy ujrzał wszystko z wielką 
oczywistością, jak może widzieć tylko dziecko, i złożył szpadę i sztylet przed 
figurą Najświętszej Maryi Panny. Od tego dnia codziennie chodził na Mszę i żył 
jak żebrak, ale zaczęli skupiać się wokół niego uczniowie przyciągnięci jego 
świętością. Właśnie dla nich święty Ignacy napisał "Ćwiczenia duchowne" - 
książkę, którą Gabriel pożyczył sobie, kiedy już trochę więcej czasu spędził w 
szkole. Książka nauczyła go, jak być żołnierzem Chrystusowym. Potem święty 
przyjął święcenia i w tym miejscu pouczono Gabriela, skupił całą swą uwagę. 
Widząc, że wokół świętego gromadzi się wielka rzesza uczniów, niektóre 
stronnictwa w świętym mieście wysunęły przeciwko niemu oskarżenie o herezję i 
został wtrącony do więzienia. Oby Bóg wybaczył ich nieroztropnym duszom i 
niechaj błogosławiony będzie papież Paweł III, który jasno dostrzegł całą 
śmieszność oskarżeń! Kiedy więc święty został uwolniony, do wszystkich swoich 
ślubów dodał ślub posłuszeństwa wobec papieża, a zastępca Chrystusa na ziemi, 
widząc, iż zyskał cennego sługę, poruczył mu zadanie założenia zakonu. W ten 
sposób powstało Towarzystwo Jezusowe, znane jako jezuici, żołnierze Chrystusa, 
do których zaliczają się jego nauczyciele. Nie do nich należy osądzać to w swej 
pokorze, ale wielu powiedziało, że w obecnych czasach zamętu zakon stanowi 
najpewniejszy puklerz Kościoła, i o tym powinien pamiętać, zbliża się bowiem 
pora jego święceń. Jeśli chodzi o muzykę, oznajmili mu z uśmiechem, że niektórzy 
ludzie nazywają ich Operowym Towarzystwem Jezusowym. I zaprawdę, jak sam musi o 
tym wiedzieć, zapał do muzyki łatwo łączy się z umiłowaniem Chrystusa. Wielu 
misjonarzy uprawiało wybornie muzykę. Na przykład ojciec Józef uczy oboju i 
fletu. Można będzie zadbać o to, żeby Gabriel pobierał nauki. I musi przeczytać 
żywot świętego założyciela. Zanim więc skończył kolegium, nauczył się po 
mistrzowsku grać na oboju i organach. Jeśli chodzi o naukę, ukończył ją z lokatą 
dokładnie w środku swojej klasy, i kiedy wyjechał do kolegium jezuickiego w 
Rzymie, nie był ani zatrwożony, ani zdumiony tym, co ujrzał. Nigdy też nie 
szukał towarzystwa kurtyzan, żeby zaspokoić swoją lubieżność, chociaż ten i ów 
spośród nauczycieli był gotów patrzeć na to innym okiem, uznając, że zanim 
człowiek złoży śluby, powinien zapoznać się z tym fragmentem funkcjonowania 
swojej psychiki. Kiedy wreszcie został członkiem zakonu, bez ustanku wprawiał 
swych nauczycieli w zdumienie, w którym było dużo podziwu, chociaż bowiem nie 
można było zaprzeczyć, że rozumiał wszystko, czego uczono, i trzymał się 
metafizycznych podstaw, których nic nie było w stanie zburzyć, ciągle dawała u 
niego o sobie znać umysłowość chłopska. Może dlatego właśnie w dniu wstąpienia 
do zakonu profesor teologii, krzepki Niemiec o wyzbytych wyrazu oczach gotowanej 
ryby, osobiście skontaktował się z nim i przedstawił mu sprawozdanie ze swoich 
wyczynów z dziewczętami krążącymi wokół papieskiego miasta. Padł przy tym na 
kolana, a kiedy już skończył, mrugnął do młodzieńca ze śmiechem, czekając na 
rozgrzeszenie. Gabriel oznajmił wtedy: - To, co dręczy twoją duszę, nie ma z tym 
wszystkim nic wspólnego. Te sprawy mają niewielkie znaczenie. Twoja udręka 
bierze się stąd, że przełożony naszego zakonu nie zasięgnął u ciebie rady, kiedy 
pracował nad wnioskami, które zamierzał przedstawić papieżowi. Proponuję ci 
modlitwę o to, byś nie potrzebował wsparcia twoich sofizmatów. Teraz udzielę ci 
rozgrzeszenia. Niemiec był zdumiony. Najpierw uśmiechnął się krzywo, a potem 
przyjął rozgrzeszenie wybuchając przy tym śmiechem. Tej nocy spał lepiej niż 
zazwyczaj. Gabriel wrócił do Irlandii i zobaczył się ze swoją rodziną. Dziadek 
już nie żył, a ksiądz Siamus robił wrażenie człowieka, którego koniec jest 
bliski, i chociaż żaden z nich nie zdawał sobie z tego sprawy, widzieli się po 
raz ostatni. Ojciec, matka, rodzeństwo zebrali się wraz ze wszystkimi sąsiadami 
i namawiali go, żeby przemówił do nich po francusku albo włosku, i byli 
należycie zdumieni, kiedy spełnił ich prośbę, ale dostrzegł, że pomimo całego 
podziwu dla jego wykształcenia byli pełni niepokoju. Był w ich przekonaniu 
bezradnym niewiniątkiem. "Nie musisz się o mnie martwić - próbował uspokoić 
matkę. - Nie jestem już dzieckiem". Potem wyruszył do Tipperary, gdzie 
powierzono mu parafię. Matka odprowadziła go; stała nawet, kiedy już pomachał 
jej ręką na zakręcie, i patrzyła za nim, dopóki nie zniknął jej z oczu. Ksiądz, 
któremu został przydzielony w Tipperary, był jeszcze bliższy śmierci niż ksiądz 
Siamus. Po miesiącu czuwania przy jego łożu Gabriel zamknął mu powieki. Potem na 
terenie przyległym do kaplicy, która była czymś niewiele więcej niż chatka nad 
jeziorem, pogrzebał starego proboszcza odprawiwszy stosowne nabożeństwo wobec 
tysięcy żałobników. Stary ksiądz próbował przed śmiercią wyjaśnić Gabrielowi, 
jak przedstawiają się sprawy na terenie parafii, ale był ledwie w stanie 
powiedzieć: "Strasznie, mój synu, żałośnie. Przedstawię cię Johnowi O'Burke'owi, 
który, zbaw Boże jego duszę, powie ci więcej, niż ja jestem w stanie powiedzieć, 
bo bliski już jestem śmierci. Po co żyłem? Nie wiem po co, nie wiem, nie wiem". 
Odwrócił się tyłem i przez resztę dnia wpatrywał się w ścianę z wapienia, którą 
rozsadzały korzenie janowca rosnącego na zewnątrz, udręczony przez wdzierający 
się do wnętrza wiatr. John O.Burke stawił się, kiedy żył jeszcze stary ksiądz. 
Po pogrzebie zaprosił Gabriela do swojego dużego, zawilgoconego domu. Dom stał 
wśród kurczących się posiadłości, zwrócony tyłem do jeziora. Z całego zastępu 
kominów wzbijały się ledwie dwa słupy dymu z tych palenisk, które nadal się 
tliły - jedno w kuchni, gdzie cała jego szubieniczna służba spędzała dzień, 
drugie w sieni, gdzie sam mieszkał. Właśnie nad tym paleniskiem powiesił swoją 
szpadę, gdyż nie wolno mu było nosić jej u pasa, jak przystało na szlachcica, 
którym był. O'Burke, kawał chłopa, podobnie jak ojciec Gabriela, zasiadł przy 
ogniu, by udzielać wskazówek i rad wieśniakom, którzy nadal przychodzili do 
niego, kiedy znaleźli się w tarapatach. - Musi ksiądz zdać sobie sprawę z tego, 
że nie jestem miejscowym dziedzicem - oznajmił O. Burke Gabrielowi. - Jest nim 
pan Edwardes, sędzia pokoju i protestant. Do niego należy ponad połowa hrabstwa 
i on też wchodzi do dublińskiego parlamentu, chociaż mieszka w Londynie i to 
pomimo tego, że jest teraz właścicielem położonego niedaleko zamku Crowell, 
który należał jeszcze za pamięci żyjących do rodziny O.Burke.ów. Teraz stanowi 
własność sędziego pokoju i członka parlamentu i jemu również przypadnie ten dom, 
kiedy ja umrę. Czy nie tak, Charles? - odwrócił się w stronę wysmukłego 
młodzieńca, który głaskał psy siedząc koło kominka, ale teraz wyprostował się, 
podszedł do Gabriela i uścisnął mu rękę z przyjacielskim uśmiechem. - Tak 
będzie, ojcze, i nic się na to nie poradzi. Jestem Charles O.Burke. Staram się 
właśnie wyjaśnić ojcu, że nie ma najmniejszego znaczenia to, do kogo należy 
posiadłość. - Nie ma znaczenia? - Nie ma, daję słowo. - Wskazał palcem na ojca. 
- Nawet nie spróbuję upomnieć się o moje dziedzictwo, kiedy ojciec umrze. Jeśli 
zechcesz mnie wtedy zobaczyć, ojcze, proszę rozglądać się wśród Dzikich Gęsi. 
Dołączę do ich przelotów. - Przybrał teatralną pozę i uśmiechnął się. - Zakochał 
się w tych szaleńcach, którzy znaleźli się we Francji - powiedział dumnie 
ojciec, patrząc z miłością na swojego syna. `ty Część druga (c.d.) 7 
Proboszczowie w Durraine w hrabstwie Kerry zostali tylko pozbawieni środków 
utrzymania, podczas gdy proboszczowie w Mamegoff koło Tipperary po prostu 
głodowali. Wymiar sprawiedliwości znajdował się w rękach pana Edwardesa, 
miejscowego sędziego pokoju, wyjąwszy bardzo poważne sprawy, które były 
przekazywane panom Martinowi i Howarthowi, ci zaś działając wspólnie, mogli 
karać za poważne naruszenia prawa długoterminowym więzieniem. Chociaż dziewięć 
dziesiątych wieśniaków stanowili katolicy, katolicka szlachta nie miała prawa 
sprawować urzędu sędziego pokoju ani zasiadać w parlamencie. Katolikom nie wolno 
było nawet kupować ziemi bez względu na to, jak długo ją uprawiali, jeśli 
zdarzyło się tak, że tę samą ziemię chciał nabyć protestant. Katolik mógł kupić 
konia tylko wtedy, gdy zwierzę miało wartość mniejszą niż pięć funtów. Nie mógł 
głosować ani być nauczycielem, ani sprawować urzędów koronnych, ani wstąpić w 
związek małżeński z osobą wyznania protestanckiego. Uchwały parlamentu 
dublińskiego stawały się prawem dopiero po zatwierdzeniu przez parlament 
westminsterski. Z drugiej strony każda ustawa, która przeszła przez Westminster, 
stawała się ipso facto prawem w Irlandii. Tak czy inaczej większość członków 
dublińskiego parlamentu stanowili zausznicy angielskiej arystokracji. Mamegoff 
na przykład było reprezentowane w Dublinie przez pana Edwardesa w wyniku zakładu 
z Earl of Berkshire, którego nikt nigdy w Mamegoff nie widział. Prawa to jedno, 
ich narzucanie - drugie. W Mamegoff magistrat, protestancki pośród katolików, 
był szczęśliwy, jeśli mógł nie budzić licha. Także sędziowie pokoju starali się 
nic nie robić i nie zaprzątali sobie głowy prześladowaniami, kiedy w grę 
wchodził tylko urzędowy obowiązek. Inaczej natomiast sprawa się przedstawiała, 
gdy spodziewali się wyciągnąć jakieś korzyści. Dążyli do zmienienia ziem ornych 
w pastwiska, a to oznaczało wywłaszczenie właścicieli z gruntów i antykatolickie 
prawa dawały im takie możliwości. Kiedy dziedzic protestant miał zamiar zamienić 
swoją posiadłość w pastwiska, wystarczyło mu narzucić energicznie prawo, by 
zepchnąć swoich dzierżawców na skrawki ziemi nie wystarczające dla wyżywienia 
kozy. Mógł nawet wywłaszczyć ich całkowicie, doprowadzając do tego, że 
pozbawieni dachu nad głową błąkali się wśród wzgórz. Oczywiście chłopi nie 
znosili tego ucisku biernie. Wprowadzano wojsko i wtedy do prawa dołączała się 
zemsta. Kiedy Gabriel przybył do Mamegoff, szybko rozpoznano w nim księdza, 
który wie, że zbiory nie wystarczają na cały rok i bywają czasy, kiedy ciężko 
pracujący mężczyźni i ich rodziny muszą żywić się janowcem. Nigdy nie oczekiwał, 
że dostanie od parafianina coś do zjedzenia, a jeśli go jednak zapraszano do 
stołu, nie okazywał też kłopotliwej wdzięczności. Przez okrągły dzień można go 
było zobaczyć, jak wędruje przez torfowiska o kromce chleba, czasem może z 
omastą, do jakiejś chaty we władaniu choroby, a jeśli zdarzyło mu się napotkać 
człowieka, który wyprawił się po owcę pana Edwardesa, odwracał wzrok. Nie 
wszyscy w okolicy klepali biedę. Niektórzy żyli wygodnie w zbudowanych z 
kamienia dworach. Ale oni - Matinowie, Howarthowie i Greensiedde.owie - chociaż 
sąsiedzi, byli protestantami i nie należeli do trzódki Gabriela. Jednak kiedy 
zbliżała się pora Bożego Narodzenia, bez najmniejszych skrupułów upomniał ich, 
że te dwory zbudowane zostały na piasku, ponieważ dokoła ich bracia i siostry 
cierpią głód i mieszkają w ruderach. Informował także o tym, że jedwabie i 
aksamity zdarli z nagich grzbietów, które mogą zobaczyć, jeśli tylko zechcą 
wyjrzeć przez okno - albo nawet jeśli zechcą rzucić okiem na mieszkania własnej 
służby. Gabriel nie zadowalał się bynajmniej mówieniem. Stał zgłodniały na 
chłodzie, tak że wszyscy mogli go zobaczyć, i nie chciał nawet otworzyć ust, 
kiedy zapraszali go, żeby wszedł, zjadł coś z nimi i omówił dokładniej tę 
sprawę. "Nie mam nic więcej do powiedzenia" - oświadczał. Wreszcie pan Cox, 
rektor Anglikańskiego Kościoła Irlandii, odwiedził z kolei wszystkie te dwory i 
w rezultacie Martinowie, Howarthowie i Greenside.owie pogrzebali ostrożnie w 
kieszeniach i zgoła niemała sumka została zgromadzona na potrzeby komorników. 
Ofiarodawcy poczuli się usatysfakcjonowani, kiedy było już po wszystkim i mieli 
cały kłopot za sobą, a pan Cox podziękował im i pogratulował w odpowiednio 
uprzejmy sposób. Jednak Gabriel przyjął ich miłosierdzie bez należytej 
wdzięczności - do takiego zgodnego wniosku doszli. Powiedział tylko: "Muszę 
teraz iść i zrobić, co zdołam, a to znaczy mniej, niż wymagałaby 
sprawiedliwość". Nie był wówczas jedynym jezuitą w Irlandii, który pozwalał 
sobie na krytyczne uwagi, a ten fakt niemało przyczynił się do tego, że jezuici 
mieli fatalną opinię w Kościele Anglikańskim. Ale pan Cox, chociaż zamieszkiwał 
piękne probostwo zbudowane z cegły, prawie dorównujące niedalekiemu dworowi pana 
Howartha, bardzo szanował Gabriela i nic nie sprawiało mu większej przyjemności 
jak przechadzki z nim i teologiczne dyskusje. W końcu jednak nawet on poczuł się 
rozczarowany. Pewnego dnia Gabriel oznajmił: "Mam dosyć tego gadania. Wierzę, że 
widziano jak Najświętsza Panna wstępuje do nieba, gdyż mam na to świadectwo 
papieża. Cieszyłbym się, gdybyś w to uwierzył, panie Cox, skoro jednak mówisz 
mi, że nie jesteś w stanie, przyjmę te słowa do wiadomości i koniec kropka. Na 
zakończenie chciałbym zwrócić uwagę, że ponieważ kapłan nie może żyć z kobietą, 
to albo twoja żona jest naprawdę żoną - i tak, jak sądzę, jest w istocie - a w 
takim razie nie jesteś księdzem, albo też nie jest żoną, a w takim razie musisz 
być złym księdzem". Wszystko wypowiedział z pogardliwym wyrazem twarzy, który 
czasem przybierał i który sprawiał, że był takim trudnym kompanem, aczkolwiek 
bywało też, że choć nigdy nie urządzał zgromadzeń z tańcami, muzyka płynęła z 
jego oboju niosła nieco ulgi w przygnębieniu, jakie - zdawało się - na zawsze 
położyło się brzemieniem na Mamegoff. Johnowi O.Burke.owi bardzo przypadł do 
gustu nowy ksiądz, ale ostrzegał go, żeby trzymał głowę nisko pochyloną. "Sam 
bowiem dobrze wiesz, ojcze, że nie masz prawa przebywać w Irlandii. 
Cierpliwości. Trzeba zostawić protestantów w spokoju". Ale kiedy docierała do 
Gabriela wiadomość o jakiejś niegodziwości, nie potrafił dać spokoju nikomu, kto 
miał dosyć władzy, by rzecz naprawić, i widok księdza mozolnie zdążającego do 
ich drzwi taką korzyść sprawiał Martinom, Howarthom i Greenside.om, że oznajmili 
swoim służącym, katolikom, iż nie ma ich już w domu dla księdza. Kiedy umarł 
John O.Burke, przybył na pogrzeb biskup terenów wschodnich i oprócz 
pocieszycielskich słów, jakimi obdarzył setki wieśniaków, którzy wylegli, by 
złożyć ostatni hołd swojemu protektorowi, przekazał także na osobności kilka 
mądrych rad Gabrielowi. "Popuść wodze - rzekł. - To moja dobra rada, popuść 
wodze". A następnie odjechał własnym powozem. W tydzień później Gabriel poszedł, 
by złożyć wyrazy uszanowania nowemu panu O'Burke.owi i ubolewać wraz z nim nad 
stratą rodzinnego domu, pamiętał bowiem wszystko, co zmarły powiedział o prawach 
dotyczących dziedziczenia przez katolików. Była to kłopotliwa rozmowa. Młody 
Charles O.Burke robił wrażenie, jakby machnięciem ręki zbywał uwagi Gabriela. 
Kiedy dwa miesiące później Gabriel przechodził koło probostwa, pan Cox wypadł z 
domu i zaprosił go do środka. Ku swojemu zdumieniu zobaczył tam Charlesa 
O.Burke.a, który siedział, zachowując niezręczne milczenie, w gabinecie rektora. 
Cox oznajmił: - Nadszedł moment, żebyś dowiedział się, ojcze, że pan O'Burke 
postanowił wstąpić do Anglikańskiego Kościoła Irlandii. - Proszę usiąść - 
powiedział Charles. - Chciałbym, żebyś usiadł, ojcze. - Uśmiechnął się ujmująco. 
- Cóż, to prawda. Odbyłem z panem Coxem długie rozmowy. - Wyjaśniłem mu niektóre 
punkty - odezwał się Cox. - Ty, panie Cox, nie możesz niczego wyjaśnić. O.Burke, 
czy to prawda? - Już powiedziałem. W najbliższą niedzielę będę uczestniczył w 
Mszy odprawianej przez pana Coxa. - Proszę nazywać to Komunią - powiedział Cox z 
nerwowym uśmiechem. - Ja to nazywam Komunią. - Odwrócił się w stronę Gabriela. - 
Uznałem, że lepiej będzie cię o tym uprzedzić. - Widzisz, ojcze - zapewnił go 
Charles - dużo nad tym myślałem. Teologia dopuszcza rozmaite punkty widzenia. 
Gabriel odpowiedział gestem pełnym zniecierpliwienia. - Nigdy nie uznałeś za 
stosowne omówić swoich wątpliwości ze mną. Dlaczego? - Doszedłem do wniosku, że 
lepiej zmagać się z nimi w samotności. - Otóż to - mruknął Cox. Gabriel wstał z 
pobladłą twarzą. - To nie ma nic wspólnego ze zwątpieniem - oświadczył. - Chodzi 
o to, że całkowicie odwróciłeś się tyłem do Chrystusa. Albowiem według obecnych 
twoich poglądów być prawdziwym wobec swego Zbawiciela znaczy mniej niż 
pozostanie dziedzicem i bez wątpienia sędzią pokoju w wyniku tego przetargu. Nie 
zmieniłeś wiary, chłopcze. Doszedłeś do wniosku, że możesz się bez niej obejść. 
Cóż, w tej chwili jest ci niepotrzebna, to możliwe, ale wierz mi, nadejdzie 
chwila, kiedy poczujesz potrzebę wiary. - Widzisz, panie Cox - rzekł Charles 
zwracając się do swojego nowego przewodnika. - A nie mówiłem? - Czy nie mógłbyś, 
ojcze, przynajmniej życzyć mu powodzenia na drodze nowej wiary? - zapytał pan 
Cox. - Jakże ksiądz mógłby mówić takie bzdury? - Cóż, Charles, my, księża, 
jesteśmy równie słabi jak inni ludzie - zauważył słodkim głosem Cox. - Oby Bóg 
zechciał nam wybaczyć. - Amen - rzekł Charles. - Obaj budzicie we mnie odrazę - 
oznajmił Gabriel. Nasunął kapelusz na oczy i oddalił się wielkimi krokami. Wielu 
ludzi Charlesa zaglądało przez okna Kościoła, żeby zobaczyć, jak przyjmuje 
protestancki chleb i wino. Kiedy zeskoczyli z parapetów, wiedzieli już, że 
utracili ostatnią ochronę przed całą mocą prawa. Jak przewidywał Gabriel, 
dobroduszny młodzieniec został życzliwie przyjęty w szeregi miejscowej szlachty 
i już wkrótce został sędzią pokoju. Wobec nich miał maniery wielce swobodne i 
grzeczne. Jednak dla swojej służby i dzierżawców był całkiem innym człowiekiem. 
Większość znała go z czasów, kiedy był jeszcze dzieckiem, ale teraz nie mógł 
pozostać z nimi w zażyłych stosunkach. Wstydził się swojej zdrady, więc zwrócił 
się przeciwko nim. W ciągu roku stał się zawziętym prześladowcą swoich dawnych 
współwyznawców. Jego nowi przyjaciele, szlachta pochodzenia protestanckiego, 
wyładowywali nadmiar energii w grach i polowaniach. Zbyt byli pewni siebie, by 
uciekać się do wyznaniowych wybryków. Uśmiechając się ukradkiem wobec gorliwości 
nowo nawróconego, radzili mu, żeby z większą swobodą podchodził do tej sprawy, 
ale on nie słuchał. W jego posiadłości - teraz już przez nikogo 
niekwestionowanej - już wkrótce owce skubały trawę tam, gdzie katoliccy 
współwyznawcy ojca uprawiali ziemię. Nie śmiał ich usunąć, pozwolił zostać w 
chatach, ale nie łożył nic na ich utrzymanie. Katoliccy dzierżawcy przez dwa 
lata walczyli o życie, a po tym czasie Gabriel poprowadził obdarty tłum 
mężczyzn, kobiet i dzieci do dworu. Kiedy ich Charles usłyszał, wyszedł na próg 
mając za sobą trzech nietutejszych mężczyzn, których sprowadził i uzbroił w 
strzelby. Zapytał wieśniaków, czego sobie życzą. Odpowiedział mu Gabriel: - 
Patrz! - następnie zwrócił się do tych, którzy z nim przyszli: - Klęknijcie - 
rozkazał. Kobiety uklękły, za ich przykładem poszły dzieci. Mężczyźni dalej 
stali. Charles O.Burke wpadł we wściekłość. - To nic nie da! - wrzasnął. - Wasz 
ksiądz wprowadził was w błąd. Niczego ode mnie nie dostaniecie. Wynoście się, bo 
każę moim ludziom strzelać. Gabriel odpowiedział łagodnym głosem: - Kiedy 
powiedzieli mi, że głodują, poradziłem im, żeby przyszli do ciebie i poprosili o 
chleb. Nie mogą uwierzyć, że zawiodłem ich dając tę obietnicę. - Chleba! - 
zawołała jedna z kobiet. - Chleba! - zawtórowała inna. - Chleba, chleba, chleba! 
- zawodził jednogłośnie cały tłum. - Chleba, chleba, chleba! Charles, 
rozdygotany, skinął na swoich ludzi, żeby się cofnęli, a następnie sam wszedł do 
domu i zatrzasnął drzwi. Gospodyni, która służyła przedtem u jego ojca, 
usłyszała z zewnątrz okrzyki. Poszła do Charlesa O.Burke.a i powiedziała mu, że 
na miłość Boską cały wypiek chlebów jest gotowy do włożenia do pieca. Przyglądał 
się jej przez dobre pół minuty, a potem polecił zabrać się do roboty. - Jesteś 
dobrą kobietą - dodał, co zachęciło ją do tego, żeby w czasie kiedy piekły się 
chleby, przyrządzić rosół. Na zewnątrz mężczyźni cisnęli się wokół Gabriela. - 
Daliśmy mu szansę - burknął jeden z nich - i sami widzieliśmy, co o tym myśli. 
Teraz nasza kolej. Dalej, chłopcy. Jest ich tylko trzech! - Przyniósł ze sobą 
pałkę, którą zaczął teraz wywijać. Młodsi zaczęli wiwatować. Starsi mieli 
zafrasowane miny. Mówca zwrócił się do Gabriela: - Ojcze! - zawołał i nie 
uśmiechał się używając tego słowa wobec kogoś na tyle młodego, że mógłby być 
jego synem. - Co ty na to? Jeśli nic nie dostaniemy, ruszymy na nich i chcemy, 
żebyś ty nas poprowadził. - Chcecie atakować, więc dobrze, poprowadzę was, skoro 
tego pragniecie. Widzieliśmy jednak, że mają strzelby. Zanim wedrzemy się do 
środka kilku z nas będzie rannych, albo straci życie. Zdajecie sobie z tego 
sprawę? A co się stanie, kiedy reszta wtargnie do środka? Czy pomyśleliście o 
tym? - Zabijemy ich - odparł cicho młodszy mężczyzna. - Świetnie. I co dalej? - 
Powiedz nam, ojcze - ozwał się trzeci głos, tym razem należący do starej 
kobiety. - Potem już właściwie wszystko jedno, co zrobimy - oznajmił Gabriel. - 
Będziemy mogli czekać tutaj na żołnierzy, żeby zabrali nas wszystkich razem, 
albo wrócić do domów i czekać aż aresztują nas pojedynczo, albo możemy 
rozproszyć się i zmusić ich, żeby polowali na nas na otwartej przestrzeni. 
Młodzieniec, który napomknął o zabijaniu, powiedział teraz z goryczą: - Dobrze 
znam takich jak ty, ojcze. Do tego miejsca i ani kroku dalej. Tak to już jest z 
mężczyznami w sutannach. Widzicie? - zwrócił się do reszty. - Już doprowadził do 
tego, że mielimy językami zamiast działać. - Rozległy się aprobujące pomruki. 
Jednak w tym momencie służba domowa wyszła z domu i ustawiła na kozłach długie 
stoły, których nikt nie oglądał od czasu śmierci starego O.Burke.a. Służący 
powiedzieli im, że zmiękczyli serce młodego pana. Może zmienił zdanie w sprawie 
swojego wyznania. Uśmiechając się szeroko oznajmił, że za jakieś dwie godziny 
wszyscy dostaną chleb i miskę rosołu, tak więc cały tłum zasiadł - tym razem 
łącznie z mężczyznami - i czekał. Niektóre kobiety poszły do wioski, żeby 
przyprowadzić dzieci zostawione w domu. Mężczyźni rozmawiali między sobą o tym, 
jak dobrze się stało, że ksiądz przemówił i ich powstrzymał. Po jakimś czasie 
wyszedł Charles O.Burke, tym razem sam, i powiedział, że zaimponowało mu to, iż 
utrzymali taki porządek. Jeśli są jakieś skargi, gotów jest wysłuchać, i 
zachęcił, żeby wybrali spośród siebie sześciu rzeczników, aby spotkali się z nim 
po posiłku, na który jak najserdeczniej ich zaprasza. Wybrano rzeczników z 
Gabrielem na czele i po zanotowaniu ich nazwisk gospodarz wrócił do domu i 
czekał na dalszy rozwój wydarzeń. Zgromadzeni nie wiedzieli, że potajemnie 
pchnął jednego ze swoich nowych ludzi do Tipperary, żeby ściągnął żołnierzy. 
Dragoni pojawili się na wzgórzach, zanim uczta na dobre się zaczęła i na widok 
dobytych szabel wszyscy zaczęli uciekać. Nie było natomiast ucieczki dla sześciu 
mężczyzn, których nazwiska O.Burke sobie zanotował, szczególnie zaś zadbał o to, 
żeby powiedzieć sierżantowi, by ten nie zapomniał o "katolickim księdzu", jak od 
pewnego czasu określał starego przyjaciela swojego ojca. W tej sytuacji wynik 
był wiadomy. Pięciu spośród sześciu prowodyrów dostało po dziesięć lat 
więzienia. Gabriel został skazany na dożywocie przez ubolewającego sędziego, 
który nigdy nie pogodził się do końca z tymi sporadycznymi przypadkami, kiedy 
sprawiedliwość wymaga znęcania się nad ludźmi sprawiedliwymi. Nie ulegało jednak 
wątpliwości, że dopóki ten niezwykły młody kapłan będzie na wolności w Irlandii, 
stanowił będzie źródło niepokoju. Należał do Irlandii, która była martwa i 
pogrzebana albo już wkrótce miała taką właśnie się stać. Zamknięty w plugawym, 
posępnym i nękanym przez choroby więzieniu w Glenmaje, Gabriel został wkrótce 
zapomniany przez wszystkich oprócz Charlesa O'Burke.a, który bez znużenia 
opowiadał swoim znudzonym gościom, jak udaremnił knowania jezuity pragnącego 
doprowadzić do wybuchu buntu. Jeśli zaś chodzi o samo więzienie, było ono w 
stanie skrajnego zaniedbania i nigdy nie pojawił się choćby w jego pobliżu ktoś, 
kto byłby w stanie zrobić cokolwiek dla jego ulepszenia. Zostało całkowicie 
oddane na łaskę i niełaskę naczelnika, który jeśli chodzi o więźniów, 
zainteresowany był wyłącznie datkami, jakie mógł od nich wydusić. Innymi słowy 
życzliwość - za którą żądał swoistego wynagrodzenia - ograniczała się do 
więźniów mogących zapłacić dodatkowo za lepsze warunki i wyżywienie. Szczególnie 
pieczołowitą uwagą otaczał dłużników. Katolicy, rozbójnicy i mordercy mieli 
ciężkie życie. Wegetowali w okropnych warunkach, w celach mrocznych w ciągu dnia 
i smoliście ciemnych w nocy - jak bowiem więźniowie mogli pozwolić sobie na 
świece, skoro nie stać ich było na koce? - Bo jedynymi pieniędzmi, jakie 
naczelnik mógł od nich wyciągnąć, były datki od pań i panów, którzy odwiedzali 
Glenmarie, gdyż widok więźniów wydawał im się osobliwie zabawny. Kiedy 
wyczerpały się osobiste fundusze Gabriela, jego pierwszą reakcją było poczucie 
ulgi. Skoro nie miał pieniędzy, nie mógł wprawdzie kupić koca ani jedzenia dla 
najbardziej potrzebujących więźNiów, jak robił to dotychczas, ale mimo wszystko 
błogosławieństwem było to, że stanowił z nimi jedno, że wszyscy żyli tak samo, 
na tym samym poziomie, w obliczu swojego Zbawiciela. Jednak rzeczywiste 
doświadczenie tych nędznych warunków życia było dla niego ogłuszającym ciosem. 
Jednym z jego najbardziej wstrząsających odkryć było to, że nie wszystkie szramy 
i obtarcia, jakie zobaczył na cuchnących półnagich ciałach, były dziełem 
strażników. Niektóre zadali współtowarzysze w cierpieniu. Uświadomienie sobie, 
że człowiek może upaść tak nisko, naruszyło jego wiarę w możliwość odkupienia. 
Nigdy jednak nie uchylał się przed obowiązkiem napominania i kiedy tylko 
nieludzkie zachowanie strażników albo więźniów dawało ku temu sposobność, karcił 
tak samo bez zahamowań, jak bez zahamowań rozdawał jedzenie i lekarstwa, kiedy 
był jeszcze w stanie je kupować. Nie widział powodu, żeby zaprzestać napominania 
strażników dlatego tylko, że skończyły się pieniądze. Ale za pierwszym razem, 
kiedy zaprotestował wobec strażnika, został powalony uderzeniem na ziemię, a 
potem przybiegli jeszcze dwaj strażnicy, którzy skopali go i zbili do utraty 
przytomności. Ostatnie, co zapamiętał, to widok twarzy współtowarzyszy niedoli - 
mężczyzn, kobiet i dzieci - którzy tłoczyli się, by z żywym zainteresowaniem 
obserwować niecodzienne widowisko. Potem patrzył w inną stronę, kiedy kogoś 
bito, i na ogół odwracał się wtedy do ściany. Z początku próbował przynajmniej 
pomóc ofiarom, kiedy prześladowcy już sobie poszli. Jednak ku swemu zmartwieniu 
odkrył, że tego rodzaju posługa wcale nie jest dobrze przyjmowana. Przeciwnie, 
dawał innym więźniom tę wielką satysfakcję, że mogli dać upust swojej 
nienawiści. Zgodnie z ich doświadczeniem księża trzymali z bogatymi, mającymi 
zapewniony spokojny byt i pewnymi siebie. Więźniowie nie widzieli żadnego 
powodu, by go kochać albo choćby szanować. Były to najmroczniejsze dni w życiu 
Gabriela. Stopniowo zarzucił modlitwę. Odłożył na bok brewiarz, a kiedy zaczął 
się za nim rozglądać, odkrył, że brewiarz zniknął. Nie przejął się tym. Ważne 
było tylko to, żeby dostać swoją porcję zupy. Potem którejś nocy zaczął krzyczeć 
przez sen, że sprawiedliwość nie istnieje, i wydało mu się, że słyszy drwiący 
śmiech Stwórcy, którego niegdyś otaczał czcią, i obudził się z policzkami 
mokrymi od łez. Potem miał sen, w którym przemówił do niego Chrystus: "Co ci 
dolega? - zapytał. - Czy dobro przestało być dobrem dlatego tylko, że cierpisz! 
To, co obiecałem ci na początku, jest nadal prawdą. Znalazłeś się w tarapatach, 
zgoda, ale poza tym nic się nie zmieniło. Nadal jestem ten sam i zawsze tym 
samym pozostanę". Gabriel był zaskoczony i rozradowany. "Zapomniałem!" - 
wykrzyknął i obudził się ze śmiechem na ustach. Potem zasnął znowu i spał jak 
nigdy dotąd w tym miejscu. Rano spostrzegł, że nie opuściło go widzenie ze snu. 
Spróbował późnej interweniować wobec strażników w obronie pewnego bardzo starego 
i słabego więźnia i strażnicy znowu zaciągnęli go do kąta, żeby go pobić, a tłum 
więźniów znowu zebrał się, by patrzeć. Myśleli już, że stał się jednym z nich, 
ale coś im mówiło, że wcale tak nie jest. Jeszcze tego samego dnia zaprzyjaźniły 
się z nim dzieci. Ich matki nadal szydziły z niego, chociaż zaczęły zwracać się 
do niego "ojcze". Kilku mężczyzn podeszło i usiadło przy nim, a kiedy 
stwierdzili, że zaprzestał doszukiwać się w nich grzechu, wszczęli swobodną 
rozmowę. Stanowił z nimi jedno. To oni poprosili go, żeby się za nich modlił. 
Pewnego dnia przyszedł sam naczelnik i kopnął leżącego Gabriela. - Jeśli chcesz, 
żebym coś zrobił, wystarczy powiedzieć, po co więc mnie kopiesz? Nie jestem 
kamieniem. Żadna istota z ciała i krwi nie jest kamieniem. Naczelnik zmieszał 
się. - On chyba oszalał - oświadczył i wyszedł. Po tym incydencie wszyscy 
więźniowie byli jednak traktowani łagodniej, kiedy Gabriel znajdował się w 
pobliżu, a i Gabriela nikt już nie śmiał uderzyć. W ciągu tego czasu Charles 
O'Burke przybrał na wadze, a jego przystojna twarz stała się ciężka wskutek 
nadużywania alkoholu. Był powszechnie znany ze swojej gościnności, a powtarzana 
do znudzenia opowieść o tym, jak udaremnił jezuicki spisek, stała się obiegowym 
tematem żartów. Pewnego razu podczas polowania gość, stojący obok niego i 
czekający na następne podniesienie się bażantów, zapytał: - Co słychać u 
jezuity? Pytanie padło ni z tego, ni z owego, ale Charles odparł: - Skąd mam 
wiedzieć? Jest w więzieniu w Glenmarie. - Gotów jestem założyć się o 
pięćdziesiąt gwinei, że ten ksiądz nie istnieje i nigdy nie istniał - wtrącił 
się inny gość. - Może pokazałbyś nam ten stwór, jeśli chcesz, byśmy uwierzyli w 
jego istnienie? - Słowo daję - rzucił Charles. - Zrobię to. Dwa powozy pełne dam 
i panów, wśród których był O.Burke, przyjechały rankiem w dwa dni później do 
Glenmarie. Wszyscy zamilkli, kiedy znaleźli się w więzieniu i poczuli smród 
wystawionych na pokaz półnagich nieszczęśników. - W powietrzu może być zaraza - 
powiedziała jedna z dam zakrywając twarz chusteczką. - Musimy czym prędzej stąd 
wyjść. Który to ten jezuita? - Jestem - zgłosił się Gabriel. Siedział w kącie 
trzymając w ramionach dziecko. Wszyscy spojrzeli na niego, a następnie na 
Charlesa, gdyż spojrzenie Gabriela zatrzymało się na człowieku, który wpakował 
go tutaj, spojrzenie zgoła nie wrogie, ale uważne i pełne powagi, jakby 
potwierdzające niezbite prawdy. Charles starał się mężnie wytrzymać ten badawczy 
wzrok. Potem z trudem zaczerpnął powietrza i wybiegł. Jego goście tylko na to 
czekali. Niezaprzeczalnie wycieczka okazała się nieudana i najlepiej jak 
najszybciej o niej zapomnieć. Najmniej podobała się Charlesowi. Na pytanie, 
które zadała jedna z dam, odpowiedział, że raczej będzie smażył się w piekle, 
niż kiwnie palcem, żeby wydobyć zdrajcę z więzienia. Tam jest jego miejsce. W 
ciągu następnych nocy Charlesa O.Burke.a prześladowało jednak dwoje niezwykle 
jasnych błękitnych oczu, które wpatrywały się w niego osądzająco gdziekolwiek 
poszedł, i trochę ponad rok później Gabriel został zwolniony z więzienia w 
wyniku złożonego przez Charlesa O.Burke.a, sędziego pokoju, zeznania 
stwierdzającego, że jezuita zrozumiał swój błąd, i zalecającego w związku z tym 
uwolnienie go pod warunkiem, iż opuści Irlandię i nigdy do niej nie wróci. 
Rzeczony jezuita nie zamierzał podejmować takiego zobowiązania, ale dzięki 
poręczeniu przez biskupa wschodnich terenów został mimo to uwolniony. Tenże 
biskup udał się swoim powozem, żeby odebrać Gabriela z więzienia i chociaż dzień 
był słotny, uznał, że lepiej będzie otworzyć okna, kiedy pasażer znalazł się już 
w powozie. Tak więc Gabriel z powrotem znalazł się w rzymskim kolegium jezuitów. 
Niemiecki wykładowca teologii stwierdził, że jego dawny uczeń i, jak mu sam 
przypomniał - spowiednik - stał się dokładnie taką onieśmielającą postacią, jak 
oczekiwał. Przydźwigał dwanaście flaszek czerwonego wina i był uszczęśliwiony, 
kiedy jego gospodarz natychmiast otworzył jedną z nich. - Czy pamiętasz prawdę, 
którą podsunąłeś mi wtedy? - zapytał Niemiec. - Tak, pamiętam. Czy przełożony 
naszego zakonu wyświadcza ci, ojcze, zaszczyt zasięgając twojej rady? - Przez 
cały czas. To bardzo kłopotliwe. - Niemiecki ksiądz sam otworzył drugą flaszkę. 
- A czy masz jakieś wyobrażenie, dokąd tym razem zamierzamy cię wysłać? - Tam, 
gdzie będę potrzebny. - Może to być wszędzie. Decyzję podejmie ojciec , którego 
za plecami nazywał Kalwinem. Czy mam przedstawić ci możliwości? Indie, Kongo 
albo Ameryka Południowa. Co ty na to? To znaczy zakładając, że nie chodzi wcale 
o ciebie, ale o kogoś innego? - Odpowiada mi. - Miejmy więc nadzieję, że w 
istocie będzie ci to odpowiadać. - I uniósł szklaneczkę. 8 Osiem miesięcy 
później, mając już za sobą burzliwe morza i piratów, Gabriel przybył na 
odpoczynek do misji Santa Croce położonej poniżej wodospadu Igua~c~u, głęboko w 
interiorze. Uważano go tam za wzorowego księdza. W zakresie porządku i 
dyscypliny był drobiazgowy i niestrudzony. Taki sam charakter miała jego miłość 
do mieszkających tam Guarani, których język szybko opanował. Pięć lat później, 
kiedy został przełożonym misji, nikomu nie przyszło nawet do głowy, żeby 
zakwestionować tę nominację. On również jej nie kwestionował. Co się tyczyło 
jego, wykonywał po prostu pracę, w którą wszyscy wierzyli. To, że inni mogliby 
myśleć o nim jako o przywódcy, nigdy nie przyszło mu do głowy, chociaż tak 
właśnie było. Nawet wybuchy złego humoru jego podwładni przyjmowali z radością. 
Zbyt go kochali, by pragnąć, żeby stał się doskonały, aczkolwiek nie wątpili, że 
kroczy ramię w ramię z Chrystusem. To ostatnie było prawdą, Gabriel przez cały 
dzień i każdego dnia spierał się ze swoim Zbawicielem, wysuwał wobec Niego 
postulaty, zgłaszał prośby. Nie uważał jednak, by było w tym coś godnego uwagi, 
gdyż sądził, że każdy chrześcijanin robi dokładnie to samo. Teraz, samotny w 
swoim szałasie, stawiał Boskiemu powiernikowi pytanie o męczeństwo Juliana. 
Kiedy zapadł wieczór, brat Itapua zastukał do drzwi, by oznajmić, że wszystko 
jest już przygotowane do Mszy. Gabriel poprosił Indianina, żeby usiadł, a sam w 
tym czasie założył szaty liturgiczne. Patrzył na te szaty jak na coś 
kłopotliwego, ponieważ jednak były nakazane, kazał je starannie prać i prasować. 
Kiedy ukazał się gotowy do odprawiania Mszy, z rozwianymi siwymi włosami i 
ustami zaciśniętymi tak, że tworzyły kreskę, był istnym wizerunkiem kapłaństwa. 
Nie padło ani jedno słowo. Bezzwłocznie ruszył za procesją ministrantów Guarani 
i księży w stronę kościoła misyjnego. Kiedy przechodził, wszyscy Guarani 
klękali, a ci, którzy znajdowali się dostatecznie blisko, całowali jego dłoń. Z 
początku węsząc w tym geście bałwochwalstwo zakazywał go, ale na koniec poddał 
się. Przekroczył szerokie podwójne drzwi kościoła i znalazł się w oświetlonym 
świecami wnętrzu, a w tym momencie rozległy się dźwięki organów zestrojone z 
gitarami, skrzypcami i fletami, chór zaś podjął niskie tony śpiewu 
gregoriańskiego. Ojcze Julianie - pomyślał - oto jesteśmy w żałobie. Módl się za 
nas, grzeszników. Jednocześnie patrząc ponad tłumnym zgromadzeniem Guarani, 
których tak dobrze znał, zastanawiał się, czy oni nie obchodzą żałoby po utracie 
czegoś innego niż on. Podniósł wzrok na ołtarz Guarani i spojrzał, jak często to 
czynił, na skrzydlatą bestię, pół anioła, pół groźnego, zakapturzonego ptaka, 
wyrzeźbioną przez Guarani. Pieśń przeniknęła z kościoła w ciemności. Kiedy 
zapadła cisza, Gabriel powiedział: "Wszechmogący i Miłosierny Boże, polecamy 
Twojej szczególnej pieczy duszę naszego brata, Juliana, który bez wątpienia 
będzie orędował za Twoje nieświadome dzieci, Guarani z górnej Parany". 
Następnego ranka tysiące Guarani stały w milczeniu na brzegu rzeki i patrzyły, 
jak Gabriel i czterech innych jezuitów spychali na wodę dwa czółna. Kiedy 
zniknęli z oczu , Guarani wrócili do swoich zajęć. Wielu miało pewność, że już 
ich nie zobaczy. Piątka jezuitów zbliżała się już do wodospadów Igua~c~u i 
słyszała już ich grzmot. Pokonali zakole rzeki i ujrzeli posępny, samotny krzyż, 
który wskazywał grób Juliana Lanzottiego. Wznosząc wzrok ku szczytowi wodospadu, 
Gabriel dostrzegł obłok piany wzbijający się z dołu. Wyciągnęli łodzie na piasek 
i ułożyli dokoła krzyża kwiaty z dżungli i stojącej wody. Tak polecił im uczynić 
Gabriel. Odprawili długie nabożeństwo. Potem rozpalili ognisko, spożyli posiłek 
i poszli spać. Powietrze wokół drżało od huku wodospadu. Tego samego wieczoru 
pięć mil powyżej wodospadu zabójcy Juliana zaczęli właśnie świętować i upijać 
się wokół buchającego ogniska. Kobiety wypluwały wcześniej ziarnka mate do 
ciemnego brunatnego płynu w wydrążonym pniu i teraz kosztowano tej mikstury. 
Szaman wywracał oczami, klepał się po brzuchu i oznajmił, że napój jest gotowy. 
Zaniósł go do pół tuzina dorosłych wojowników i ci potwierdzili jego ocenę. 
Wtedy wrócił do reszty szczepu i rozkazał zaczynać. Dwie godziny później wszyscy 
byli pijani i szczęśliwi. Mężczyźni, kobiety i dzieci spożywali mięso jelenia i 
tłuszcz spływał im po ciałach. Ojciec podawał swoje naczynie pucołowatemu 
pięciolatkowi, który pił łapczywie. Stary mężczyzna i stara kobieta o poważnych 
twarzach wymieniali czcigodne i stare szczepowe powiedzonka przy ogólnych 
wybuchach śmiechu. Młody Indianin zerwał się na nogi i podrygiwał, rozkraczony, 
przed rządkiem siedzących dziewcząt, potrząsając tym, co miał do zaofiarowania. 
Dziewczyna patrzyła mu zachęcająco prosto w oczy, więc przewrócił ją, a połowa 
szczepu wstała, żeby się temu przyglądać. Najstarsi i najmłodsi nie przerwali 
jednak jedzenia i picia. Kiedy pierwsze światło poranka przebiło się przez gęste 
listowie, wszyscy leżeli, pogrążeni w głębokim śnie. Wczesnym popołudniem nikt 
już nie spał. Zniknęli, zanim nadeszła noc. Obozujący poniżej wodospadu ojciec 
Gabriel siedział ze swoimi towarzyszami przy ognisku. Oznajmił: - Postanowiłem 
iść tam i nauczać Guarani. Ojciec Antonio rzekł na to: - Ty, ojcze Gabrielu, 
jesteś już stary. Pozwól, niech zrobi to jeden z nas. - NIe. To ja wysyłałem 
Juliana. - Chodźmy więc wszyscy - zaproponował ojciec Sebastian. - A jakże - 
odparł Gabriel sarkastycznie - i weźmy także oddział wojowników i baterię 
artylerii. Jeśli pojawimy się wszyscy razem, wezmą nas za handlarzy 
niewolnikami. - Powiedzmy, że dotrzesz na szczyt wodospadu. I co wtedy uczynisz? 
- zapytał Antonio. - Będę się modlił. - Mam na myśli, co im zaofiarujesz ? - 
Muzykę. - Muzykę! - Sebastian wzniósł ręce do nieba. - Czy nie wierzysz w 
muzykę, Sebastianie? - Dla mnie nic ona nie znaczy. - Mam na myśli ludzi 
wrażliwszych, Guarani. Wiesz, co powiedział Minoria: "Dajcie mi orkiestrę, a 
podbiję całą Amerykę Południową. Muszę tego spróbować". - Wspaniale. Kiedy 
dotrzesz na szczyt wodospadu, zaczniesz im grać. - Handlarze niewolnikami idą do 
nich z bronią palną. - Ojciec Gabriel wydobył obój ze swojego zawiniątka, a 
następnie z wojłokowego pokrowca. - My idziemy do nich z muzyką. - Umocował 
stroik do oboju. - Nie są gotowi - stwierdził ojciec Ferdynand. Gabriel zostawił 
w spokoju stroik i zapytał: - Czyżby? Skąd to wiesz? - Ojca nie da się przekonać 
- poskarżył się Sebastian. - Śmierć Juliana nastąpiła z woli Boga, ty zaś 
samowolnie bierzesz na siebie odpowiedzialność. - Rzeczywiście - odparł Gabriel. 
- Może masz rację. Muszę się nad tym zastanowić. - Nie możesz wywracać argumentu 
na drugą stronę, twierdząc, że się z nim zgadzasz - oświadczył mu Sebastian. 
Gabriel odpowiedział z uśmiechem: - Wydawało się to rzeczą rozsądną. - Podniósł 
obój do ust i zagrał prostą melodię, która utonęła w szumie wodospadu. 
Następnego ranka tamci powiedzieli: - NIech Bóg ma cię w opiece. Tylko Sebastian 
towarzyszył Gabrielowi do stóp wodospadu. Nie ustający grzmot wody sprawił, że 
nie byli się w stanie porozumieć. Uścisnęli się więc tylko. Gabriel obdarzył 
Sebastiana uśmiechem pełnym najczystszej życzliwości. Sebastian nachmurzył się. 
Kiedy wrócił do obozu, wspiął się na skałę i nie chciał z nikim rozmawiać. W tym 
czasie Gabriel znalazł jakiś wąwóz i począł piąć się nim do góry. Jego ściany 
schodziły się coraz bardziej i drzewa zasłaniały niebo nad głową. Potem zanikł w 
porośniętym roślinnością urwisku. Gabriel musiał zejść i zacząć wszystko od 
początku. Tym razem znalazł wąskie pęknięcie po prawej stronie, które zmieniając 
się w ciasną szczelinę, doprowadziło go na skraj urwiska wodnego. "Chryste, 
powiedz mi, dlaczego to robię?!" - szepnął zatrwożony Gabriel. Ruszył dalej w 
lewo wśród ociekających wodą liści. Kiedy nadeszła pora odchylił głowę do tyłu i 
odmówił nieszpory głosem śmiesznie nikłym wobec łoskotu wodospadu. Potem ruszył 
dalej. Zapadł już zmierzch, kiedy wyłonił się z poszycia leśnego, które 
pokrywało górną krawędź wodospadu, i w tym momencie wiedział już, że mu się 
udało. Przejęty grozą, stał niby Adam patrząc na spadającą ścianę wody, która 
ginęła za krawędzią. Niebo nad nim pociemniało i ukazały się gwiazdy, ale on 
dalej szedł wśród ciemności w górę rzeki. Łoskot wodospadów przycichł, a także 
bieg rzeki był teraz spokojniejszy. Wszedł księżyc i świecił poprzez listowie. 
Gabriel szedł dalej. Trzasnęła uschnięta gałązka. Na dole, w obozie, gdzie tamci 
czekali, Sebastian leżał bez ruchu wpatrując się w księżyc. Antonio zapytał: - 
Myślisz, że ich znalazł? - Nie wiem. - Może nigdy ich nie znajdzie. - To prawda. 
- Co zrobi, jeśli... - Nie wiem! - wykrzyknął Sebastian. Dokładnie w tej samej 
chwili Gabriel pochylał się, żeby obejrzeć tlące się resztki ogniska. Kiedy 
płonęło? Nie potrafił tego powiedzieć. Wokół była puszcza; wodospady zostały 
daleko z tyłu. Wyprostował się i zadał pytanie Chrystusowi: "Czy w ogrodzie 
Getsemani czułeś równie wyraźnie jak ja teraz zbliżanie się śmierci? Jeśli tak, 
byłeś człowiekiem. Jeśli nie, byłeś Bogiem. Jakiej pomocy możesz mi udzielić?" 
Usiadł i wyjął obój. Pot spływał mu po twarzy i raz jeszcze spojrzał w stronę 
nieprzeniknionej puszczy. Podniósł obój do ust, odchrząknął i zaczął grać. Grał 
swoją ulubioną melodię, obbligato na obój z "Piątego Tria" Albina Masaschia. 
Gdzieś w puszczy dwie małpy słysząc rozedrgane nuty, które rozbrzmiewały w 
nocnym powietrzu, przestały się wzajemnie czochrać i nastawiły uszu. Stadko 
niebieskich i purpurowych ptaków, na pół uśpionych, uniosło nagle zaalarmowane 
głowy i słuchało. Dzika świnia wyszła ze swojej jamy na otwartą przestrzeń z 
czwórką małych i cała piątka nasłuchiwała, mając w oczach blask księżyca. Jaguar 
skradający się po skałach przystanął i odrzucił do tyłu głowę w niemym 
warknięciu. Gabriel dostrzegł twarz wojownika wpatrującą się w niego z niskich 
zarośli i przestał grać. Ich spojrzenia spotkały się i każdy z nich uchwycił 
przelotny sygnał lęku u tego drugiego. Twarz dzikusa cofnęła się i Gabriel czym 
prędzej zaczął znowu grać. Wojownik ukazał się znowu. Wtedy Gabriel poczuł, że 
włosy stają mu na głowie ze strachu, gdyż uświadomił sobie, że za nim stoi 
jeszcze inny, tak blisko, że czuł jego zapach. Potem trzeci wyłonił się z 
zarośli w odległości około czterdziestu jardów i zadarł głowę, wpatrując się z 
ukosa w Gabriela. Pierwszy dzikus wyszedł teraz z zarośli i stał jakieś 
dwadzieścia stóp od Gabriela z uniesioną wysoko włócznią, ale widząc, że muzyk 
jest nie uzbrojony, podszedł bliżej i przykucnął na piętach. Z dżungli wyłonili 
się dalsi Guarani. Stali oszołomieni. Potem zaczęli półgłosem rozmawiać o jego 
muzyce. - Nie dobywa się z jego ust. - Nie, to z fujarki. - Podoba mi się. - 
Tak, brzmi jak pierwsze nawoływanie ptaków. - Tak, właśnie jak pierwsze 
nawoływanie. To coś nowego. - Jak pierwsze tchnienie porannego wiatru. - Tak. 
Raptem na polanę wbiegł szaman. Wrzasnął: - Szaleni! Czy nie widzicie? Patrzcie 
więc. - Rzucił się na Gabriela, wyrwał obój i złamał go na kolanie. W pierwszej 
chwili nikt się nie odezwał. Potem jeden z tych, którzy przyszli tu na samym 
początku, powiedział: - Połamałeś fujarkę, z której to wychodziło. - Tak, 
fujarkę, ale nie człowieka, który w nią dmuchał. - Teraz ją napraw. - NIe wiem 
jak. Wojownik skinął, wziął złamany na pół obój z rąk szamana i podał 
Gabrielowi. - Zreperuj. Gabriel wziął do ręki instrument; był nie do 
naprawienia. - Tutaj nie dam rady . Może udałoby mi się to zrobić w waszej 
wiosce. Wojownik spojrzał na niego czujnie. - Mówisz naszym językiem? - Tak. - 
Zabij go - powiedział szaman. - Wrzuć go do rzeki. - Tak - przytaknęło wielu 
Guarani. - Zabij go. - Zjedz go - nalegał szaman. Wojownik o siwych włosach 
zapytał tego, który odezwał się jako pierwszy: - Co ty na to? - Zobaczmy, czy 
umie naprawić fujarkę. - Jeśli nie zdoła jej naprawić, wrzucimy go do rzeki - 
powiedział szamanowi siwowłosy wojownik. - Mamy mnóstwo czasu, żeby się nad tym 
zastanowić. - Tak, możemy postanowić później. Wojownik, który przemówił jako 
pierwszy, wyciągnął rękę do Gabriela i poprowadził go wzdłuż wąskiego strumyka. 
Reszta wojowników szła z tyłu, podczas gdy szaman coś wykrzykiwał sam do siebie 
z wściekłością. Gabriel skupił uwagę na mężczyźnie, który trzymał go za rękę; 
uścisk jego dłoni był przyjazny. Tak więc po drodze powiedział: - Nazywam się 
Gabriel. Wojownik spojrzał na niego i oznajmił: - Ja nazywam się Hacugh. - Czy 
jesteś wodzem? - Nie prowadzimy wojny. - Czy ty podejmujesz decyzję? - Ten - 
wskazał szamana - jest mądrym człowiekiem. - Jest mądry? - Tak, bardzo mądry. - 
Zabij go - odezwał się szaman. - Nie słuchaj tego, co mówi. Dotarli do wioski; 
składały się na nią trzy wielkie chaty, których strzechy ułożone z liści papaja 
sięgały ziemi. Palił się ogień. Wodę brano ze strumienia. Ich przybyciu 
przyglądały się bacznie kobiety w towarzystwie dzieci. Hacugh powiedział mu: - 
Teraz śpij. Mając na sobie skupione spojrzenia całego szczepu, Gabriel odmówił 
modlitwy, a następnie położył się i udawał, że śpi. Rano dostał gęstą papkę, a 
potem usadzono go naprzeciwko całego plemienia. Z przodu usiadły kobiety 
trzymające na podołkach dzieci, a wojownicy stali z tyłu. Poprosił o czystą 
białą szmatkę i położył na niej dwie połówki oboju. Wywracał oczami i udawał, że 
bardzo uważnie bada zniszczony instrument. Potem odezwał się: - Jak nazywa się 
wasz szaman? - Tanretopra. Dlaczego pytasz? - Ten człowiek ma wielką władzę. - 
Dlaczego tak uważasz? - Zniszczył fujarkę. - Nie zdołasz jej zreperować? - Boję 
się, że nie. - Zabijcie go, zabijcie go - domagał się Tanretopra. Kobieta, która 
przyglądała się Gabrielowi, zniknęła w swojej chacie i wróciła z wiązką cienkiej 
trzciny. Związał ze sobą dwie części oboju przy pomocy trzciny, zadął w 
instrument i w nagrodę usłyszał świst. Usłyszał też, jak całe plemię wstrzymuje 
dech z ukontentowania, a następnie zaczyna szemrać. Zaczął naciskać na klucze i 
obój wydał z siebie serię kwileń, a potem jedną wysoką, magicznie piękną nutę. 
Roześmieli się na ten dźwięk, a potem zapadła cisza. Gabriel pogrążył się 
głęboko w myślach i oznajmił: - Może jeśli będę miał dość czasu, uda mi się go 
zreperować. - Ile czasu? - zapytał Hacugh. - To jest w rękach - przerwał dla 
nabrania oddechu - Jezusa Chrystusa. Hacugh spojrzał na swoich współplemieńców, 
a potem rzekł: - Słyszeliśmy o nim. - Oczywiście. Julian powiedział wam o Nim, 
zanim wrzuciliście go do rzeki. - Teraz wrzucimy ciebie - oświadczył szaman. 
Gabriel siedział spokojnie i ten spokój wywarł na nich wielkie wrażenie. - 
Będzie tak, jak zechce Chrystus. Jakaś kobieta zapytała: - Co więcej o nim 
powiesz? Gabriel oświadczył im, że Jezus Chrystus jest największym przyjacielem, 
na przykład prowadzi swoich przyjaciół przez jasne i mroczne przestrzenie życia, 
a kiedy umierają, otwiera przed nimi swoje królestwo, gdzie żyją wiecznie. 
Siwowłosy wojownik o imieniu Unulu spytał: - Czy robi to wszystko dla ciebie? 
Gabriel pomyślał chwilę. Potem roześmiał się cicho. - Tak. - Czemu się śmiejesz? 
- Nigdy jeszcze nikt mnie o to nie pytał, ale to prawda. On robi to wszystko dla 
mnie. - Ten Jezus Chrystus musi być ogromnym wojownikiem. - Urodził się jako 
dzieciątko. - Jako dzieciątko? - spytała kobieta. - Urodził się z kobiety. 
Patrzcie. - Wyjął z kieszeni tani, sentymentalny obrazek dzieciątka Jezus 
siedzącego w ramionach Maryi. - Wygląda na zawziętego - powiedziała przyjrzawszy 
się. - To z winy malarza - wyjaśnił. - Czy widziałaś kiedy, żeby dzieciątko 
wyglądało na zawzięte. - Bardzo często - odparła. Cóż z niej będzie za 
chrześcijanka! - Tak, masz rację. Może dlatego tak wygląda, że właśnie zobaczył 
diabła. - Diabeł to jeden z naszych bogów - oznajmił Hacugh. - Jesteś pewny, że 
naprawdę jest diabłem? - Zabijcie go, zabijcie go. Jeszcze czas - nalegał 
szaman. - Co ci złego zrobiłem? - zapytał Gabriel. - Nie wiem, a jednak mówię: 
zabijcie go. - Nie sądzę, byście mnie zabili, ale jeśli to zrobicie, jestem 
gotów. Spójrzcie na Chrystusa jako dziecko. Czy tak wygląda Bóg, który 
krzywdziłby ludzi? Kobieta puściła prymitywny obrazek dokoła i każda grupka 
przyjrzała mu się uważnie: kobiety, mężczyźni, dzieci. Potem spojrzała na 
Gabriela. - Dobrze byłoby, gdyby był władcą świata - oznajmiła. - Jest nim. - W 
takim razie pomoże ci zreperować fujarkę - stwierdził Hacugh. - Oczywiście - 
zgodził się Gabriel - ale wymagać to będzie czasu. W miarę upływu dni Gabriel 
zaczynał zachwycać się tym, jak cicho Indianie idą przez puszczę, jak celnie 
rzucają dzidą, i jaką siłę mają ich rozedrgane łuki. Z ukontentowaniem patrzył, 
jak kobiety wracają niosąc dzikie jarzyny dla całego plemienia, i przyglądał 
się, jak są dobre dla dzieci. Dumał także nad ich poligamią, pijaństwem i 
lenistwem. Kiedy już się wyprawili i nazbierali tego, co będzie im potrzebne w 
ciągu dnia, zadowoleni z siebie siadali i gadali albo spali. Guarani wypatrzyli 
go w puszczy, kiedy myśląc, że nikt nie widzi, modlił się i rozmawiał z 
Chrystusem, i wywarło to na nich wielkie wrażenie. Tanretopra, szaman, 
nienawidził Gabriela z całego serca. Co wieczór przychodził i wskazując nogą na 
obój pytał: - Czy już jest naprawiony? Gabriel odpowiadał: - Jeszcze nie. Szaman 
wybuchał śmiechem i zwracał się każdego dnia coraz bardziej szyderczo do innych, 
którzy przyglądali się wszystkiemu, a potem odchodził. Wreszcie Gabriel zdobył 
się na odwagę i oznajmił: - Chrystus nie chce, żebym w tym miejscu dokonał 
naprawy. Szaman tryumfował. - Czy nie mówiłem? Tylko patrzcie, jak zaprowadzi 
was do swojej misji. Zabijcie go, dopóki jeszcze czas! - Aj - odezwał się stary 
człowiek - zabijcie go! Gabriel zapytał: - Czym was skrzywdziłem? Powiedzcie. - 
To prawda - rzekł Hacugh. - Nic nam nie zrobił. - Posłuchajcie mnie uważnie - 
oświadczył im Gabriel - i pomyślcie o tym, co powiem. Czterech moich braci czeka 
u stóp wodospadu. Zabiorą obój do misji i każą go naprawić, a potem wrócą z 
dwoma innymi, którzy będą grali na swoich instrumentach. Będziemy grać dla was. 
Zabrał głos Hacugh: - Chciałbym usłyszeć obój i te inne instrumenty. - Potem, 
jeśli zechcemy - oznajmił siwowłosy Unulu - będziemy mogli wrzucić ich 
wszystkich do rzeki. Tanretopra, dziękujemy ci za twoje rady, ale teraz już cię 
wysłuchaliśMy. Zamilknij, jeśli możesz. - I większość Guarani przytaknęła. Potem 
usadowili się w swoich czółnach - mężczyźni, kobiety i dzieci - i popłynęli w 
kierunku wodospadu. Wpatrując się ponad rzekę w puszczę poniżej kanonady wody, 
Gabriel powiedział: - Nie widzę moich braci. - Czy widziałbyś ich z tego 
miejsca? - spytał Hacugh, wskazując na wysepkę na samym skraju wodospadu. - Tak 
- odparł Gabriel - ale nie da się tam dotrzeć. - Nie, nie, to łatwe. Popłynęli 
czółnamii i Gabriel zdumiewał się, że blisko krawędzi prąd jest taki leniwy. 
Klaskał w dłonie i wykrzykiwał: "Cudowne, cudowne". Kiedy znaleźli się na 
miejscu, rozpalili ognisko i podsycali je, dorzucając mokrej trawy, żeby dobył 
się z niego czarny dym. Po dziesięciu minutach Sebastian zobaczył dym i godzinę 
później stał dokładnie pod nimi, drobny, patrząc z dołu w ich stronę. Gabriel 
zaczął mu dawać radosne znaki, żeby wspiął się do nich, i Sebastian zniknął w 
puszczy. - Patrzecie, idzie tutaj - rzekł Gabriel, więc powiosłowali w stronę 
brzegu, a wreszcie Sebastian stanął u szczytu wodospadu, powalany po wspinaczce, 
i uściskał Gabriela. Potem objął wzrokiem dzikich Guarani i zapytał cicho: - 
Święty Boże?! Gabrielu, czy nic się nie stało? - Wszystko w porządku, ale nie 
wiem, czy na długo. - Co mam robić? - Po prostu czekaj. - Czy potrafisz to 
naprawić? - spytał Hacugh pokazując mu dwie połówki oboju. - Powiedz, że tak - 
polecił mu Gabriel. - Tak. - Gdzie? - W misji - odparł Gabriel. Gabriel zwrócił 
się do Hacugha: - Pozwól, niech zabierze obój i wróci z naprawionym. - A jeśli 
nie wróci? - spytał szaman. - Wtedy ukrzyżujemy go - oświadczył Hacugh wskazując 
Gabriela. - A jeśli wróci z handlarzami niewolników? - spytał znowu. - Jestem 
wrogiem handlarzy niewolników - oznajmił Sebastian. - Ha, słuchajcie go - rzekł 
Tanretopra. - Kto wierzy jego słowom? - Jeśli przyjdą, to przyjdą - powiedział 
na to Hacugh. - NIe sądzę, by z jego powodu mieli przyjść wcześniej. Szaman po 
raz ostatni zwrócił się do Guarani z apelem: - Dalej! Wrzućmy ich obu do rzeki, 
pozbądźmy się ich. Hacugh powiedział: - Rzekłem moje słowa. Kto się ze mną 
zgadza? Ktoś powiedział jedno, ktoś zaś co innego. Sprzeczka trwała do wieczora. 
- Sądzę, że wygraliśmy - powiedział w końcu Gabriel. - Chwała wszystkim świętym 
pańskim. - Amen. - On może odejść, a ty zostaniesz - oznajmił Gacugh. Sebastian 
oświadczył: - Zajmie mi to trzy tygodnie. - Trzy tygodnie. - Może pięć. - Pięć 
tygodni. Potem go zabijemy. Gabriel wydał Sebastianowi następujące polecenia: - 
Wrócisz wraz z tamtymi do misji i zreperujecie instrument. Dokładnie ten, nie 
żaden inny. Potem dostarczysz go z powrotem. Przyprowadź także Mateo i 
Pedrariasa z ich instrumentami. Poza tym nikogo więcej. - Rozumiem. - Pozwól, że 
powiem ci, Sebastianie, że muzyka dokonuje cudów z tymi ludźmi. Stają się, 
widzisz, uduchowieni. - Ojcze, jesteś głęboko szalony i święty. Następnie 
Sebastian zsunął się stromym urwiskiem, niosąc dwie połówki złamanego oboju i 
wytłumaczył pozostałym jezuitom, jak się sprawy mają. Zwinęli obóz i ruszyli w 
dół rzeki, płynąc jej środkiem. A Gabriel z całym plemieniem wrócił w górę 
rzeki. 9 Mendoza dostrzegł z daleka dym wzbijający się u szczytu wodospadu. 
Razem z grupą swoich ludzi płynął tratwą pod prąd. Polecił im zatrzymać się, 
więc powiosłowali powoli w stronę brzegu. Popatrzywszy przez chwilę, doszedł do 
wniosku, że dym pochodzi z ogniska rozpalonego przez Guarani, ale nie potrafił 
zrozumieć, po co je rozpalono. On sam, a także jego osadnicy, wiedzieli o 
terenach po drugiej stronie wodospadu tyle tylko, że były zamieszkałe przez 
Guarani. Nie miał pojęcia o wyprawie ojca Gabriela, podobnie jak jezuici z misji 
nic nie wiedzieli o rajdzie Mendozy, przekradł się bowiem obok nich nocą. Każda 
z grup poczytywała sobie za pierwszy przyczółek starego świata w nowym świecie 
powyżej wodospadów. Namiestnik dał Mendozie swoje przyzwolenie. Planował 
rozszerzenie swojego terytorium kosztem terenów portugalskich. To Mendozy nie 
obchodziło. Odkąd po raz pierwszy zobaczył z daleka wodospady, wydały mu się 
bramą do El Dorado. Rozkazał ludziom zachować ciszę i znowu podjęli powolną 
wędrówkę w górę rzeki. W jej trakcie Mendoza, ukryty starannie na brzegu, 
patrzył, jak Sebastian i inni jezuici zwijają obóz i wyruszają w kierunku misji 
Santa Croce. Kiedy księża zniknęli, Mendoza podniósł wzrok na wodospad. - Może 
ich tam być więcej. - Mamy pozwolenie namiestnika - odezwał się jeden z 
mężczyzn. - Mamy pozwolenie Cabezy na to, żeby sprowadzić każdego Guarani, 
jakiego znajdziemy nad tym urwiskiem, ale nie na to, byśmy doprowadzili do zwady 
z jezuitami - odparł Mendoza. Pilił swoich ludzi, żeby czym prędzej szli do 
góry, a kiedy dotarli na szczyt urwiska, spokój, jaki zapanował wokół nich, gdy 
zapadła noc, sprawił, że poczuli się nieswojo. Następnego dnia, jak zwykle, 
ruszyli przez dżunglę i w połowie dnia natknęli się na ślady wielu bosych stóp. 
Mendoza obejrzał je i oznajmił: - Są blisko. Spokojnie odwiedli kurki muszkietów 
i pistoletów i przedzierali się bezszelestnie przez zarośla między masywnymi 
pniami drzew. Guarani muszą gdzieś tu być. Hacugh stał na polance; podniósł rękę 
nakazując ciszę. Przez moment nie słychać było żadnego odgłosu i wtedy Mendoza 
wypalił z pistoletu, a jego ludzie rzucili się do przodu. Guarani cisnęli w nich 
dzidami i umknęli przez gęstwę pnączy, zostawiając Hiszpanom pięciu ujętych i 
dwóch rannych, jednego, który umarł na miejscu, i drugiego z podłużną raną 
szarpaną. Nagle nie wiadomo skąd Hacugh cisnął dzidą w Mendozę. Nie trafił i 
dzida utkwiła z trzepotem w pniu. Mendoza rzucił się za nim, ale usłyszał tylko 
słabnący odgłos stóp, a potem zapanowała cisza. Zatrzymał się, przycupnął, 
ruszył dalej i po chwili znowu przystanął. Zaczął się wsłuchiwać, ale jego uszu 
doszedł tylko nieprzerwany brzęk owadów i szelest liści. Potem świst strzały. 
Wibrując wbiła się tuż obok niego. Hacugh napiął znowu łuk, ale nagle Gabriel 
wykrzyknął zza jego pleców: - Stop! Jezuita wystąpił do przodu piętnaście stóp 
od miejsca, gdzie przykucnął Mendoza, i zawołał: - Hej, ty tam! Mendoza, który 
nie spuszczał wzroku z Hacugha, odpowiedział: - Słucham, ojcze. - Mogę 
sprowadzić tutaj mnóstwo ludzi. - Mam muszkiet i pistolet, ojcze. - Iluś 
pochwycił? - Nie wiem, ojcze. - Wypuść ich. - Nie, ojcze. - Czy myślisz, że 
zależy mi na tym, żebyś zwracał się do mnie "ojcze"? - Gabriel przedarł się do 
miejsca, gdzie ukrył się Mendoza, ale nikogo tam nie było. - Wypuść wojowników! 
- krzyknął. A potem ostrym głosem dorzucił: - Powiedz don Cabezie, żeś mnie tu 
zastał. Powiedz mu, że ci ludzie nie podlegają jego władzy. Powiedz mu, że 
uczynimy z nich chrześcijan. Odwrócił się i ostrzegł Guarani: - Nie ścigajcie 
ich. Mają muszkiety i zastrzelą was. Hacugh powiedział: - Lepiej byłoby, 
gdybyśmy posłuchali szamana. Kiedy znaleźli się z powrotem w wiosce, szaman 
powiedział ponurym głosem: - Czyż nie mówiłem? Po ludziach od Jezusa przychodzą 
łowcy niewolników. Gabriel zgodził się z tym. - Stało się tak, jak powiedziałeś? 
Więc zabijcie mnie. - Co radzisz, o szamanie? - spytał Hacugh. - Czy jest on 
złym człowiekiem? Tanretopra podszedł do obcego kapłana i przyjrzał się mu 
badawczo. Potem zaczął powoli kiwać głową z jednej strony na drugą. - Nie. On 
jest dobrym człowiekiem. Jednak powiedziałem wam, co powinniście z nim zrobić - 
i zniknął w puszczy. Gabriel przeżył i pozostał wśród Guarani. Niedługo potem 
dołączyli do niego Sebastian, Mateo i Pedrarias. W spokojnym, przesyconym 
słońcem i pełnym motyli powietrzu wzbiła się muzyka Haendla, Tallisa i 
Scarlattiego, która podbiła serca Guarani, ale na razie nie znalazła drogi do 
ich umysłów. I przez cały ten czas w świecie poniżej wodospadu osadnicy robili 
swoje. Mendoza wrócił do Asunci~on i pokazał Cabezie piątkę wojowników, których 
udało mu się sprowadzić. Cabeza rzekł: - Są wspaniali. - Tak. Będą dobrzy do 
pracy na otwartym powietrzu, don Cabeza. - Rzeczywiście. Czy wielu takich 
znajdzie się powyżej wodospadu? - Nie wiem. Są tam także księża. Mają swoje 
osiedle nad wodospadami. Cabeza spojrzał na niego. - Ilu jest tych księży? - 
Widziałem tylko jednego. Cabeza zaczął chodzić po pokoju, a po chwili 
przystanął. - Powiedz, kiedy będziesz mógł poprowadzić tam następny oddział? - 
Za dwa miesiące, ekscelencjo. - Nie, za miesiąc. - Za dwa miesiące. Trzeba 
dokonać starannych przygotowań, ekscelencjo. Po pierwsze będę musiał obejść 
szerokim łukiem tereny zajęte przez jezuitów. - Więc bierz się, bierz się do 
roboty. Jednak po upływie niecałych sześciu tygodni u don Cabezy zjawił się z 
oficjalną wizytą ojciec Ribiro, zwierzchnik jezuitów w regionie La Plata, 
subtelny polityk, który gardził Cabezą, ale oczywiście mu pochlebiał. Cabeza nie 
miał złudzeń co do tego, jakie uczucia żywi do niego Ribiro w głębi serca. Toteż 
także uśmiechnął się, kiedy poprosił swojego gościa, żeby usiadł. Wskazał głową 
na ciężką skórzaną teczkę, którą jezuita położył na stole. - Czy ta wizyta ma 
charakter urzędowy? - Niestety tak. - Czy sprawa nie może poczekać, aż 
poczęstuję cię, ojcze, szklaneczką wina? - Czy to wino jest takie samo, jak to w 
baryłce, którą przysłałeś mi, se~nor, na Wielkanoc? - Czy tak? - spytał Cabeza 
sekretarza. - Może być takie samo - odparł sekretarz z uśmiechem. Skłonił się i 
odgłos jego miękkich kroków rozległ się na wybrukowanym dziedzińcu. Wyraźnie 
słychać było ćwierkanie ptaków wśród rzeźbionych krokwi. Ribiro spojrzał na nie, 
opuścił wzrok i powiedział: - Mam wiadomości od ojca Gabriela z misji Santa 
Croce. - To dobry człowiek. - Przysłał wiadomość znad wodospadu. Cabeza udał 
zdziwienie. - Znad wodospadu? Proszę mi powiedzieć, co też tam znalazł? - 
Guarani. - Ach tak. I byli oni... - Dzicy. Na nieszczęście znaleźli się tam 
także inni ludzie - powiedział jezuita. - Mendoza Jorge wyprawił się powyżej 
wodospadów w poszukiwaniu niewolników. - Niewolników? - Cabeza zmarszczył brwi, 
zetknął opuszki palców jednej i drugiej dłoni i przyglądał się im uważnie. - Nie 
ma handlu niewolnikami w regionie Rio de la Plata. Ojciec doskonale o tym wie. - 
Jest jednak encomienda. Cabeza opuścił dłonie i uśmiechnął się. - To zupełnie 
inna sprawa. - Ojciec Gabriel donosi w swoim liście, że wzięto Guarani siłą. - 
Ojcze, to poważne oskarżenie. Obuta w sandał stopa Ribira zaczęła tupać w 
podłogę. - Chciałbym zobaczyć Mendozę i to zaraz. Cabeza spojrzał na ostrożną, 
subtelną twarz swojego antagonisty i powinszował sobie, że ma na usługi 
człowieka tak łatwo kłamiącego jak Mendoza. - Oczywiście. Przeprowadzę śledztwo, 
kiedy pojawi się w mieście. - Widziałem go jadąc tutaj. Cabeza posłał służącego. 
Czekając wymieniali uwagi na temat ptaków wśród krokwi, plonów mate, trzciny 
cukrowej, a także napomknęli o stałym napływie osadników do Asunci~on. Mendoza 
zastukał i wszedł do środka. Cabeza przybrał groźny wyraz twarzy. - Proszę 
posłuchać, co ma do powiedzenia ojciec Ribiro. - Ojcze? - Czy byłeś powyżej 
wodospadów? - Tak, ojcze prowincjale. Cabeza zaprotestował: - Nic mi o tym nie 
mówiłeś. - Nie byłem o to pytany, ekscelencjo. - To prawda. Ribiro powiedział: - 
Wróciłeś z pięcioma niewolnikami. - Encomiendaros, proszę ojca. - Są 
ochotnikami? - Jakże by inaczej? - Gdzie się ich pozbyłeś? - Wziął ich plantator 
trzciny cukrowej. - Jak brzmi jego nazwisko? - Zapomniałem, ojcze. - 
Zapomniałeś? - Tak, ojcze. Cabeza całą uwagę skupił na ptakach wśród krokwi. - 
Czy widzisz, ojcze, tamtego? - wskazał. - To ich wódz. - Robi wokół siebie 
najwięcej hałasu - odparł Ribiro i znowu zwrócił się do Mendozy: - Rozmawiałeś z 
ojcem Gabrielem. - Tak. Proszę mi wybaczyć, ale sądzę, że ten ksiądz jest za 
stary, żeby tam przebywać, ojcze. - On sam już potrafi o siebie zadbać. 
Powiedziałeś, że dostarczysz swoich Guarani don Cabezie. - Co? - wykrzyknął 
Cabeza rezygnując z udawania, że przygląda się ptakom. - Nie, to pomyłka - 
wyjaśnił Mendoza. - To nie ja wspomniałem o panu namiestniku, lecz właśnie 
ojciec Gabroiel. Ribiro wiedział, że Mendoza mówi w tym momencie prawdę. Z 
gniewem szarpnął brodę. - Mendoza, już nigdy tam się nie udasz. Cabeza spojrzał 
na niego ostrożnie. - Nie rozumiem, ojcze Ribiro. Ribiro wziął do ręki okulary, 
otworzył teczkę, wyjął złożony dokument, który rozpostarł starannie, gdyż papier 
był już bardzo stary. - Mam tutaj akt nadania misji mojemu zakonowi. Podpisany 
przez Jego Katolicką i Królewską Mość, Filipa III, oby Bóg miał go w swej 
pieczy. - Amen - powiedział Cabeza biorąc do ręki dokument. Badał go przez 
minutę lub dwie, a następnie zaczął dyszeć szybciej, więc rozluźnił sobie 
kołnierzyk i odchrząknął. Dobrze - pomyślał Ribiro. I ciągnął: - Jego 
Katolicka... - ... oby wszyscy święci pańscy mieli go w swej pieczy, powierzam 
wam tereny powyżej wodospadów. - Cabeza wyręczył go w przytaczaniu dokumentu. - 
Tak. - Ale te tereny nie były jeszcze zajęte. - Mimo to moje prawa są wyraźnie 
tu sformułowane. - I odnoszą się do całego terytorium między wodospadem a 
granicą portugalską? - Jak sam widzisz, panie. - A gdzie przebiega twoim 
zdaniem, ojcze, ta granica? - zapytał Cabeza. - Któż to wie? Ale przecież tutaj 
chodzi wyraźnie o ziemie nadane. Czyż nie tak? - Tak. - Cabeza wstał i przeszedł 
się po pokoju; po chwili przystanął i spojrzał z góry na siedzącego Ribira. - 
Muszę cię ostrzec, ojcze, że będę ubiegał się o stosowną zmianę przepisów. 
Ojciec Ribiro rozłożył otwarte dłonie. - Trudno. Myślę jednak, że może to 
potrwać dosyć długo. - Następnie niewzruszonym głosem, patrząc prosto na 
Mendozę, oświadczył: - Na razie bez mojego pozwolenia nie masz wstępu na te 
tereny i nie ma tam wstępu nikt taki jak ty ani żaden członek rządu. Panie 
namiestniku, czy zechcesz powtórzyć to Mendozie? Cabeza spojrzał na awanturnika. 
- Słyszałeś, Mendoza? - Tak, ekscelencjo. - Masz się do tego stosować. - 
Doskonale - oznajmił Ribiro z wyrazem zadowolenia na twarzy - to wszystko, co 
miałem do powiedzienia. - Kiedy składał dokument, w mieście rozległy się dzwony. 
Wychodząc raz jeszcze zerknął w stronę krokwi. - Proszę tylko spojrzeć, don 
Cabeza. Inne ptaszki przepędziły tego najgrubszego przez okno. Kiedy drzwi 
zamknęły się za nim, Mendoza zapytał don Cabezę: - Czy mam rozumieć to 
dosłownie? Cabeza wrzasnął: - Słyszałeś chyba, co powiedział! - zamilkł na 
chwilę. Zobaczył spojrzenie Mendozy, które spoczęŁo na nim. - Tak, trzeba 
rozumieć to dosłownie. Mendoza wrócił do swojego cienistego domu, zjadł trochę 
sera i napił się wina; oparł stopy założone jedna na drugą na blacie stołu i 
splótł dłonie na karku. Uśmiechał się, gdyż jego myśli pomknęły ku Carlotcie. 
Carlotta Maria Herminda Theodosia Antonia de la Cadena de Vilhasante urodziła 
się dwadzieścia trzy lata wcześniej jako jedyne dziecko hrabiego de Vilhasante i 
jego bezbarwnej małżonki. Owej nijakiej condesie należało zawdzięczać, że ród 
był bogaty w świetną krew, co pozwalało mu sięgać wstecz do Fernanda, a 
następnie jeszcze dalej, do Otta. Natomiast potężnemu hrabiemu zawdzięczali 
obfitość cnót, był bowiem pełnym surowości synem Kościoła, prawym suwerenem oraz 
sprawiedliwym mężem i ojcem. Carlotta wychowana została w mroku zamku Vilhasante 
w Kordobie, prowincji sławnej z pedantycznej pobożności swoich władców. Jednak 
conde był biedny i do cienia, jakim kładła się na zamek pobożność, dochodził 
groźny mrok wielkiego zadłużenia. Carlotta była źródłem radości dla obojga 
rodziców. Jej zaraźliwy śmiech rozbrzmiewał pod starymi sklepieniami, wywołując 
powściągliwy uśmiech ojca i resztkę uśmiechu matki, co pozwalało dostrzec jak 
ładna była niegdyś. Kiedy Carlotta miała czternaście lat, ojciec zmarł od 
obrażeń odniesionych wskutek upadku z konia, który poniósł podczas polowania z 
sokołem. Dla matki był to bolesny cios. Zamek stał się miejscem nieprzerwanej 
żałoby, której nie zakłócał żaden dźwięk. Carlotta pogrążyła się w męczącym 
odrętwieniu i snuła się po pysznych, kamiennych korytarzach zamku, aż wreszcie, 
spowiednik rodziny, stary jezuita, uświadomił sobie, że od wielu miesięcy nie 
słyszał jej śmiechu. Udał się do condesy i przemówił do niej mądrze i 
przekonywująco, używając słów, które zebrał z pożółkłych ksiąg w seminariach, 
gdzie pobierał nauki, uznając ich mądrość, aczkolwiek nie w pełni rozumiejąc, co 
miały oznaczać. Matka westchnęła i przytaknęła, a w rezultacie zawiozła Carlottę 
na madrycki dwór, gdzie powitano ją przychylnie ze względu na ród sięgający 
wstecz do Otta. Królowa wzięła sobie Carlottę jako młodą "dama de honor" i 
dziewczyna zobaczyła mnóstwo rzeczy, których z korzyścią dla siebie mogłaby nie 
oglądać. Została uznana w pełni za hiszpańską damę. Jednak w jej żyłach płynęła 
gorąca krew hrabiego, jej ojca, i jeśli zdarzyło się, że któryś z młodych 
fircyków madryckich widział jej smukłą postać, jak wyłania się z konfesjonału, 
odzywała się w niej krew matki i posyłała mu spod spuszczonych powiek spojrzenie 
sprawiające, że krew uderzała mu do głowy. Kiedy Carlotta miała dziewiętnaście 
lat, matka zapadła na puchlinę i wskutek tej choroby po śmierci wyglądała jak 
potworna czerwona lalka; złożono ją w ogromnej trumnie, przez trzy dni 
pozostawała w katedrze, aż wreszcie zaczęła cuchnąć. Klęcząca przy trumnie 
Carlotta uświadomiła sobie, że teraz sama musi dbać o siebie. Nie było nikogo, 
kto ułatwiłby jej ten trudny przełom życiowy i wygładził przed nią drogę. Ta 
świadomość sprawiała, że Carlotta zyskała poczucie stanowczości, której 
dotychczas jej brakowało. Kiedy dobiegł końca okres żałoby, conde Marcos Haro y 
Monteressa zawiadomił starego jezuitę o swoim pragnieniu poślubienia Carlotty, a 
ów cieszący się zaufaniem powiernik, widząc możliwość rychłego zdjęcia ze swych 
barków brzemienia odpowiedzialności, z zapałem jął namawiać dziewczynę do 
przyjęcia tej oferty. Conde cieszył się powszechnym szacunkiem i był posiadaczem 
dużego majątku ziemskiego. Jednak dziewczyna odmówiła. Napomknęła, że dostrzegła 
w nim jakąś lekkomyślność i kapryśność. W odpowiedzi jezuita przypomniał jej, że 
zamek to wszystko, co ona posiada. Carlotta oświadczyła: - Doskonale. Ile jest 
wart? Nie pozwolił przemówić sercu i powiedział bez ogródek: - Trzykrotną cenę 
dużej farmy. - Tylko tyle? - upewniała się ze zdziwieniem. - Tak. Raz jeszcze 
pomyśl o conde. - Nie ma mowy, bym za niego wyszła, ojcze. Proszę podać takie 
uzasadnienie, które uznasz, ojcze, za najstosowniejsze. Wypchnęła go obdarzając 
pocałunkiem, byle tylko przerwać zalew pustych słów, które zaczęły płynąć z jego 
ust. Następnie zamknęła się w swojej komnacie, zaciągnęła wytworne zasłonki 
zawieszone wysoko na dumnych chmurach i usiadła na łóżku. Dlaczego nikt jej nie 
powiedział, że jest biedna? Leżała łkając bezradnie. Kiedy siedemdziesiąt dwie 
godziny później Carlotta wyłoniła się ze swojej komnaty, wyglądała olśniewająco. 
Połyskujące czarne włosy owinęła dokoła głowy na francuską modłę. Jej zachowanie 
było starannie wyważone między wesołością a powagą. Stała się tematem rozmów na 
dworze. Zgodnie z jej instrukcjami zamek został wynajęty bękartowi spłodzonemu 
przez miejscowego księcia. Postarzały jezuita został odesłany, żeby gdzie 
indziej spędził ostatnie lata swego życia. Otrzymała z Asunci~on list od kuzyna 
drugiego stopnia zawierający parę konwencjonalnych słów współczucia z powodu 
śmierci matki. Kuzyn ów, Blasco de Bigorente, był urzędnikiem i obiecał, że 
kiedy znajdzie się w Madrycie, odezwie się do niej. Zamiast podziękowań otrzymał 
starannie wyważony list z pytaniem, czy mogłaby zamieszkać u niego w Asunci~on, 
gdzie oczywiście płaciłaby za swoje utrzymanie. Kuzyn doszedł do wniosku, że 
ściągnie sobie na głowę kłopot, i poradził się żony, która omdlała, kiedy 
dowiedziała się, że będzie miała u siebie condesę. Za jednym zamachem 
awansowałaby do pierwszego rzędu małej socjety bez względu na to, czy jej ojciec 
był eksporterem skór, czy też nie. Błagała więc męża, by wyraził zgodę. On zaś 
rzucił okiem na pajęczynę, którą służący Guarani zawsze zostawiali na matowym 
białym suficie i powiedział "tak". Kiedy Carlotta dostała jego list, wpadła w 
uniesienie. Pokaże kręgom dworskim, że potrafi po swojemu ułożyć sobie własne 
życie. Król entuzjastycznie przyjął jej zamiar wyjazdu do Asunci~on. Stanie się 
pomostem między starym światem a nowym. Ofiarował jej pozłacaną Biblię. Przy 
wizycie pożegnalnej królowa, uśmiechając się ukradkiem sama do siebie, 
pogłaskała Carlottę po głowie i zorganizowała przyjęcie na jej cześć. Carlotta 
przebrnęła przez serię wizyt pożegnalnych i wreszcie wyjechała z Madrytu, a 
gromadka życzliwych jej osób wymachiwała kapeluszami i dłońmi. Następnie 
zapomniano o jej istnieniu. Ale rozbłysła niby kometa na horyzoncie Asuci~on. 
Niemało czasu poświęciła na przygotowania do pierwszego zetknięcia z kuzynem 
Blasco i jego żoną, a także pochlebcami, którzy przyszli na przystań, by ją 
powitać. - O, Boże - wykrzyknął kuzyn, kiedy ujrzał smukłą postać o oliwkowej 
cerze i zwiniętych czarnych włosach. Zwrócił się do służącego Guarani: - Biegnij 
czym prędzej do domu i przynieś mi parasol. Sam był schludnie wyglądającym 
mężczyzną koło czterdziestki, wysokim, prostym jak świeca i z małą bródką. 
Ubrana w powściągliwą czerń Carlotta wyszła na ląd i podała mu dłoń, którą ujął 
z podziwem, i pochylił się, żeby złożyć dworny pocałunek. Jego żona, Bernadette, 
wyglądała na tę, którą w istocie była - na córkę kupca - ale przedstawiając 
sobie panie, Blasco prosił żartobliwym tonem kuzynkę, żeby zechciała nie drwić 
sobie z niej. Bernadette złożyła dworski ukłon, patrząc z namaszczeniem w górę 
ogromnymi oczami, a Carlotta wynagrodziła ją omdlewającym półuśmiechem. Kiedy 
już schroniła się pod parasolem, została następnie przedstawiona całemu lepszemu 
towarzystwu, które przypadkiem się w tym miejscu znalazło. Byli to albo wątpliwi 
szlachcice na służbie rządowej, albo, co było jeszcze bardziej przygnębiające, 
kupcy. Blasco wepchnął ją do powozu i ruszyli wąskimi, prążkowanymi cieniem 
ulicami. Droga prowadziła do placu z fontanną; ale, jak zauważyła Carlotta, była 
nie wybrukowana, jej podłoże stanowiła surowa czerwona glina. Następnie powóz 
zakręcił i stanął przed przyzwoicie wyglądającym domem. Carlotta dostrzegła dumę 
posiadacza w spojrzeniu, jakim obrzuciła ją Bernadette, oznajmiła więc: - 
Kuzynko, muszę ci powinszować rezydencji. - Podoba ci się? To po ojcu. - Wejdźmy 
- rzekł Blasco. - Umarł w ubiegłym roku. - Wejdźmy - powtórzył Blasco. - Umarł 
na porażenie serca. Przepraszam bardzo, a na co zmarła twoja, pani, świętej 
pamięci matka? - Nie wiem. - Tędy - rzekł Blasco. - Chodźmy. - Nikt nie wie. - 
Tak mi przykro. Mijając pół tuzina służących, z których dwoje było Hiszpanami, 
wspięli się do apartamentu na górze. Carlotta podeszła do okna i zobaczyła 
naprzeciwko pałacową budowlę z powiewającą nad nią apatycznie flagą. - To 
rezydencja namiestnika - wyjaśniła Bernadette. - Następny dom należy do 
pułkownika gwardii, a jeszcze następny to rezydencja Hernandeza Zungizy; po 
drugiej stronie mamy... Blasco przerwał: - Będziesz jeszcze miała mnóstwo 
okazji, żeby pokazać condesie, jakich mamy eleganckich sąsiadów, kiedy już 
wypocznie. - Przepraszam - powiedziała Bernadette oblewając się rumieńcem. - Nie 
umiem zachować się odpowiednio. - Wywołało to tak zachwycający i całkowicie 
spontaniczny uśmiech na twarzy Carlotty, że ku jej satysfakcji pani domu 
zakochała się w niej bez pamięci. Podeszła do okna balkonowego i dopiero później 
zdała sobie sprawę z tego, do jakiego stopnia, słysząc szum palm i łagodny plusk 
wody w fontannie, ściszyła głos, kiedy pytała: - Kto to taki? Ubrany na czarno 
mężczyzna o ciemnych włosach zaczesanych do tyłu tak, że osłaniały pokrytą 
bliznami twarz, patrzył do góry na nią. Blasco zapytał: - Gdzie? Ach, ten! To 
Mendoza. Nie spotka cię z jego strony najmniejsza przykrość. Zdawało się, że 
mężczyzna usłyszał te słowa, bo odwrócił się, przeszedł przez plac i zniknął po 
zacienionej stronie ulicy. Mendoza zwrócił uwagę na Carlottę, kiedy tylko 
postawiła stopę na brzegu. Nigdy nie widział nikogo choćby w przybliżeniu 
mogącego się równać z madrycką pięknością. Wieczorem poszedł do jednej z 
Mulatek, które uprawiały swój zawód wzdłuż nabrzeża. Po raz pierwszy nie udało 
mu się rozładować swojego pożądania. Carlotta automatycznie została zaproszona 
do namiestnika, gdzie rozbawiła ją pełna skrępowania mieszanka ostrożności, 
pompy i skąpstwa, które cechowały Cabezę. Zauważyła również, że potrafi 
brutalnie przezwyciężać wszelkie przeszkody, jakie stają na jego drodze. Z tym 
człowiekiem trzeba się liczyć, a może nawet odnosić się do niego z szacunkiem. 
Wydał na jej cześć bal i przez Bernadette poznała tam wszystkie damy z 
Asunci~on. Żadna nie umiała czytać. Mężczyźni ze swej strony byli jeszcze 
bardziej chełpliwi niż ci, których spotkała na madryckim dworze. Honor każdego 
mężczyzny wcielała jego siostra; i każdy mężczyzna starał się zbrukać honor 
innego. A przecież byli to tylko farmerzy. Nagle zobaczyła Mendozę siedzącego 
samotnie za stołem. W jego wpatrzonych w nią bez ustanku oczach był jakiś 
złowrogi blask. Kiedy wracała przez plac w towarzystwie Blasca i Bernadette, 
powiedziała: - Mendoza. W tym człowieku jest coś przerażającego. - Jest 
najemnikiem - wyjaśniła jej Bernadette. - Czy zauważyłaś, że przez cały wieczór 
nikt z nim nie rozmawiał? - Ale hidalgowie kłaniali mu się z daleka. - To 
człowiek don Cabezy - wyjaśnił Blasco. - Jakie ma zadania? - Handluje 
niewolnikami. W następnym tygodniu zorganizowano widowisko z bykami i Mendoza 
natknął się na Carlottę idącą w przeciwną stronę ze służącym Guarani. Nie dał po 
sobie poznać, że ją dostrzegł. To ona zatrzymała się i powiedziała: - Zdaję się, 
że nie byliśmy sobie przedstawieni. - Rodrigo Mendoza. O, Boże - pomyślała - 
budzi grozę. Zupełnie jak mój ojciec. - Jestem condesa Carlotta de la Cadena de 
Vilhasante. Przyszłam, żeby popatrzeć na byki. - Najlepiej będzie widać stamtąd 
z góry - wskazał na rząd ławek, gdzie panowie i panie z miasta siedzieli 
podekscytowani pod płóciennym daszkiem - albo stąd. - Wskazał na cuchnący tłum, 
który tłoczył się tuż przy bykach. Kiedy śledziła wzrokiem jego wskazujący 
palec, jeden z byków podrzucił głowę ukazując groźne rogi. Zdawało się, że 
spojrzeniem ostrzega o niebezpieczeństwie. - Chcę tam. Przybycie tej pary, 
zupełnie tutaj nie na swoim miejscu, spowodowało poruszenie w tłumie. Ludzie 
trącali jedni drugich łokciami i wykrzywiali się, kiedy tych dwoje przepychało 
się do przodu. Carlotta zauważyła, że natychmiast ustępowano im z drogi. 
Przybycie "duquesy z Madrytu" dało młodzieńcom bodziec do wyczynów atletycznych 
i szermierczych. Biła brawo i wykrzykiwała: "Dobra robota, muchacho", a ludek 
podchwytywał aplauz aż do chwili, kiedy pozostał już tylko jeden, ale za to 
bardzo potężny byk. Nikt nie kwapił się wyjść na arenę. Zdążył już zranić 
jednego muchacho. Carlotta powiedziała: - To dopiero byk. Mendoza zdjął płaszcz, 
dobył miecza i wystąpił do przodu. Dokoła rozległy się szepty. Nigdy dotąd nie 
widziano, by brał udział w festynie. Zapadło milczenie, potem szmer, krzyki, a 
wreszcie wstrzymano oddech, kiedy wabił zwierzę w stronę swojego sławnego 
krótkiego miecza, by następnie położyć byka u stóp Carlotty. Wrzask, którym 
nagrodzono ten wyczyn, dotarł na krańce miasta. Odciął bykowi uszy i podał jej. 
Potem rozejrzał się dokoła po motłochu. Nagle zrobiło się cicho jak makiem 
zasiał i w tej ciszy Mendoza podniósł swój płaszcz, skłonił się i odszedł. 
Oczywiście wiadomość o tym natychmiast dotarła do Blasca. Tego wieczoru próbował 
napomknąć o swojej dezaprobacie, ale został natychmiast przywołany do porządku. 
Kilka dni później odbyło się f~ete champ~etre w domu pułkownika. Carlotta 
zobaczyła Mendozę stojącego w cieniu filarów, on zaś skłonił się jej sztywno. 
Potem odwrócił się w drugą stronę. Posłała do niego służącego, a potem patrzyła, 
jak zbliża się krocząc po bruku, i zauważyła jak rozmowy dokoła nabrały 
intensywności, a jednocześnie wszyscy przyglądali się jej kątem oka. Kiedy 
dotarł do niej, szybko rozejrzał się wokół i rzekł: - Proszę posłuchać, tym 
razem nie jest to zabawa dla tłumu. - Jutro wybieram się z przyjaciółmi na 
przejażdżkę. - Doprawdy? O nieba, czyż wszystko musi powiedzieć sama? - Czy nie 
przyłączyłbyś się do nas, panie? - Jeśli pani kuzyn tego pragnie. - Pragnie. - W 
takim razie stawię się. Następnego ranka przywołała go na czoło orszaku i 
zobaczyła, że jest wyśmienitym jeźdźcem. Po skończonej przejażdżce zaprosiła go 
na śniadanie do Bernadette. Zadawano mu tam konwencjonalne pytania dotyczące 
jego samego, jego farmy, psów i poglądów na dziwne nowinki docierające z Europy. 
Jednocześnie przez cały czas szeptano dokoła o nim i condesie. Jak tylko dwie 
damy wyszły, wstał, żeby pójść w ich ślady, ale Carlotta szepnęła: "Proszę 
zostać, proszę zrobić to dla mnie", tak więc usiadł z powrotem na twardym 
krześle. Pozostał tak, dopóki nie wyszli wszyscy goście. - Asunci~on nudzi mnie 
- wyznała. Szybkim spojrzeniem obrzucił obszerny pokój, w tej chwili zupełnie 
pusty poza służbą Guarani, która drzemała przy drzwiach, a następnie 
odpowiedział: - Przykro mi. - Tutaj nic nie ma. - Są dwie rzeczy warte 
zobaczenia. - Doprawdy? Patrzyła, jak jego spuszczony wzrok wznosi się powoli, 
by spotkać się z jej spojrzeniem. - W niedzielę jest polowanie na dzikie świnie, 
w którym biorą udział se~noritas - to znaczy, jeśli mają na to ochotę. - Ja 
miałabym, gdyby ktoś zechciał mnie na takie polowanie zabrać. - Proszę zwrócić 
się do se~nora Blasca. - Zbyt jest zaprzątnięty kwitami i obligacjami. Czy ty, 
panie, nie zamierzasz wziąć udziału? - Nigdy tego nie robię. - Szkoda. Ja 
chętnie bym się wybrała. Skłonił głowę. - Jeśli se~nor Blasco wyrazi zgodę, 
chętnie będę ci, pani, towarzyszył. - Blasco! Z powagą skłonił głowę. Wpadła 
zaaferowana Bernadette i zobaczywszy, że wytworna kuzynka męża przebywa sam na 
sam w towarzystwie takiego niemiłego człowieka, usiadła i z miną wyrażającą 
pokorną prośbę o wybaczenie spojrzała w stronę Carlotty. Na Mendozę ledwie 
raczyła zerknąć. Wrócił Blasco, który odprowadził namiestnika. Kiedy ujrzał 
Mendozę, w jego oczach pojawiło się zaniepokojenie. Mendoza zaś dostrzegł to 
spojrzenie i pożegnał się. Następnego ranka Mendoza udał się do żydowskiego 
pisarza, gdzie natychmiast zaprowadzono go do prywatnego, cienistego pokoju na 
tyłach sklepiku, w którym pisarz urzędował. Wkrótce potem goniec zaniósł do domu 
Blasca krótki liścik, proszący kupca o pozwolenie zabrania se~nory, jego żony i 
oczywiście condesy, dla której może to być rozrywką, na polowanie na dzikie 
świnie - oczywiście, jeśli on sam nie zamierza im towarzyszyć - i zawiadamiający 
następnie zafrasowanego odbiorcę listu, że condesa wyraziła żywe zainteresowanie 
tym wydarzeniem podczas wczorajszych wieczornych zabaw. Blasco ściągnął brwi i 
pogrążył się w zamyśleniu. Następnie poinformował Bernadette i Carlottę o tej 
nieoczekiwanej propozycji i doradził odrzucenie jej. Jego przezorna rada 
spotkała się najpierw z niezrozumieniem u Carlotty, a potem, po szczegółowym 
omówieniu, została odrzucona. Z pewnością weźmie udział w polowaniu. Nie może 
być mowy o tym, by nie skorzystać z zaproszenia se~nora Mendozy. Nie było to 
tylko uprzejmością z jego strony, że z taką powagą potraktował jej nudne skargi. 
Blasco udał się do kasyna oficerskiego miejscowego garnizonu i z wielką ulgą 
stwierdził, że grupa oficerów ma zamiar także wziąć udział w polowaniu. 
Naturalnie - oświadczył adiutant w stopniu majora, który miał sprawować pieczę 
nad całym towarzystwem - będą szczęśliwi, jeśli pod ich opieką znajdą się 
Bernadette i condesa. Blasco podziękował mu i wyjaśnił w celu usprawiedliwienia 
się, że on sam zbyt jest marnym jeźdźcem, by mógł uczestniczyć w wyprawie, a 
następnie wrócił i ustąpił Carlotcie. - Zatem zgadzam się. Możesz pojechać z 
Bernadette. Ty zaś, Bernadette - dodał na użytek żony - masz uważać na swoje 
maniery. - Bernadette i ja będziemy nawzajem pilnowały swoich manier - zapewniła 
go Carlotta. Następnego dnia wczesnym rankiem wszystkie kapelusze znalazły się w 
powietrzu i wspaniale rozkwitły, kiedy dwie damy w towarzystwie stajennego 
przyłączyły się do grupy dosiadających już koni myśliwych i grupy żeńskich 
obserwatorek, które już zdążyły się zebrać. Mendoza, który zajął pozycję na 
skraju danego gawędzącego z ożywieniem towarzystwa, ubrany był w czarny 
płócienny strój. Oficjalnym tonem powiedział im dzień dobry, a potem, podając 
swoją pikę stajennemu, zeskoczył z konia, żeby sprawdzić ich popręgi, najpierw 
Bernadette, a następnie, trzęsącymi się dłońmi, Carlotty. Potem z powrotem 
dosiadł konia, odebrał swój oręż i zająwszy pozycję między dwiema niewiastami, 
towarzyszył im do lasu wśród odgłosów nagonki. Przez cały dzień mówił niewiele i 
zwracał się wyłącznie do Bernadette. Nie wziął udziału w polowaniu. Kiedy słońce 
zaczęło zachodzić między nagle pociemniałymi drzewami, Carlotta oznajmiła: - 
Daleko lepsze polowania widziałam w dolinach w okolicy Madrytu. Na te słowa 
poprosił Bernadette, by pozwoliła mu opuścić damy i wziąć udział w ostatniej 
tego dnia nagonce. - Ależ naturalnie - odparła Bernadette. Condesa zaś 
oświadczyła: - Kto wie, może zdołasz, panie, zmienić moją opinię? Zajął 
stanowisko na prawym skrzydle linii i w swoim czarnym ubraniu doskonale 
wyróżniał się spośród innych myśliwych, jako że większość z nich zdjęła już 
kaftany i rzuciła je za siebie, na zady wierzchowców. Ubrani więc byli jedynie w 
koszule i tworzyli rozciągniętą linię białych sylwetek na lewo od niego, przy 
czym niejeden o tej porze tęgo już sobie popił. Nagle przed nimi, tam gdzie 
zniknęła w lesie nagonka, rozległ się przejmujący okrzyk, a potem zapadło 
milczenie, w którym szelest liścia byłby równie dobrze słyszalny jak wystrzał z 
pistoletu. W tym momencie szybko już zapadały ciemności. Potem rozległa się 
trąbka. Wszyscy zobaczyli, że zarośla poruszają się, gdyż jakieś zwierzę 
torowało sobie przez nie drogę, i niezgrabny tułów wielkiego odyńca popędził 
prosto na jeźdźca po lewej stronie Mendozy. Widząc, że pojawiła się dla niego 
szansa, myśliwy ruszył do ataku z okrzykiem, rozdzierając swoją piką ciało dzika 
od łopatki po krzyże, ale dzik po tym ciosie zawrócił wyrywając broń z dłoni 
myśliwego. Bezbronny myśliwy wspiął gwałtownie konia ostrogami i zdołał umknąć. 
Dzik ruszył w stronę Mendozy. Mendoza był już na to przygotowany. Trzymał konia 
mocno za wodze i trwał w bezruchu, kiedy dzika świnia mknęła ku niemu niby 
pocisk, aż wreszcie znalazła się tuż przed nim. Szarżujące zwierzę jednak 
stanęło nagle niby wryte, jakby zderzyło się z murem. Przez dłuższą chwilę 
myśliwy i jego ofiara patrzyli na siebie spojrzeniami biegnącymi wzdłuż piki. 
Potem dzik padł martwy. Miał pięć stóp długości, a jego wagę oceniono na 
dwieście sześćdziesiąt funtów. O zmroku, kiedy zgromadzili się, żeby obejrzeć 
wyniki polowania, jakiś pijany mężczyzna oznajmił: - Twoje szczęście, Mendoza, 
że nie miałeś czasu, żeby pomyśleć. - Miałem mnóstwo czasu, ale to był tylko 
dzik, który nie jest w stanie stawić czoła człowiekowi uzbrojonemu w pikę - 
odparł Mendoza kierując swoje spojrzenie na mówiącego, lekkomyślnego porucznika, 
który niedawno przybył ze starego świata. Wszystkich przebiegł dreszcz. - Nie, 
nie - zaprotestował słabo major. - Brawo, se~nor. Była to dobra robota, naprawdę 
doskonała robota! Inne głosy pospieszyły z gratulacjami, kiedy Mendoza 
ofiarowywał swój łup Bernadette. Oznaczało to, że stajenny musi pozostać, żeby 
załadować dzika na swojego konia, tak więc, nadal zajmując pozycję między dwoma 
damami, Mendoza towarzyszył Bernadette i Carlotcie aż do domu przy placu. Ale 
kiedy znaleźli się poza zasięgiem głosu, major, zdając sobie sprawę z tego, że 
wszyscy musieli zauważyć, iż przejawiał zbyt wielką skwapliwość w uspokajaniu 
Mendozy, ochrypłym głosem rzucił jakąś uwagę, która wzbudziła wybuch śmiechu 
wśród młodszych oficerów. Mendoza odwrócił głowę i w zapadającym zmroku 
popatrzył w jego kierunku. Potem znowu całą uwagę skupił w milczeniu na dwóch 
damach. Przez cały czas wypowiadał tylko od czasu do czasu monosylaby w 
odpowiedzi na potok słów płynących z ust Bernadette. Carlotta była równie 
milcząca jak on, dopóki nie dotarli do bramy domu. Wtedy odezwała się wreszcie: 
- Dziękuję za dzisiejszy dzień. Jaka szkoda, że oficerowie nie stanęli na 
wysokości zadania! Na szczęście nie musimy zwracać na nich uwagi, czyż nie 
zgadzasz się ze mną, panie? - Ty, pani, możesz sobie na to pozwolić. Zawrócił 
konia, i ruszył przez ciemne teraz ulice do miejsca, gdzie mieszkał major, i 
zajął pozycję w cieniu muru. Wreszcie major przybył w towarzystwie dwóch 
kapitanów i wszyscy trzej byli bardzo pijani, dopóki nie uświadomili sobie, kto 
na nich czeka. - Se~nor Mendoza! - pozdrowił go major. - Czy coś się stało? - 
Przed chwilą, kiedy odjeżdżałem w towarzystwie se~ory Bernadette i jej 
towarzyszki, śmiał się pan. - Miłosierny Boże! Przecież nie z pana! - Z czego 
zatem? - Z czego? Opowiedziałem wszystkim dowcip. - Proszę więc opowiedzieć go 
także mnie. - Nie warto. Jest niezbyt zabawny. - Mimo wszystko. Tak więc 
poniżony major przypomniał sobie jakiś dowcip i wobec swoich zakłopotanych 
kapitanów powtórzył go w wilgotnym nocnym powietrzu. Kiedy wreszcie skończył, 
zapadło milczenie. Potem Mendoza zapytał: - To ma być dowcip? Major trwożliwie 
spojrzał na swoich towarzyszy i mruknął: - Muszę przyznać, że wypadł lepiej 
ostatnim razem, kiedy go opowiedziałem. Dwaj kapitanowie wymienili spojrzenia, a 
następnie zaczęli wpatrywać się w jakiś punkt gdzieś daleko w spokojnej ulicy. - 
Cieszę się - oznajmił Mendoza - że opowiedział mi pan ten dowcip. Przekonuje 
mnie, że wojsko to nie dla mnie. Widzi pan, mnie on nie bawi. MyśLę, że powinien 
pan strzec się, majorze, opowiadania tego dowcipu cywilom. Na przykład w 
obecności condesy. O tak, na pana miejscu byłbym bardzo, ale to bardzo ostrożny. 
Dobranoc. Kiedy następnym razem spotkał Carlottę, znajdowali się w towarzystwie, 
ale znalazł okazję, żeby do niej podejść i z wielką powagą oznajmić, jaki 
szacunek dla niej żywi. Następnie, zanim zdążyła znaleźć stosowną odpowiedź, 
uniósł dłoń. - Zdaję sobie sprawę, że należymy do różnych stanów. Pewnego dnia 
wrócisz, pani, do Madrytu i znajdziesz tam być może odpowiedniego dla siebie 
małżonka. Nie pytam, kiedy to nastąpi. Wolę tego nie wiedzieć. Po prostu jestem 
na twoje usługi. Stawię się na każde twoje żądanie. Wystarczy mi, że będę w ten 
sposób u twego boku. Obdarzył ją bladym uśmiechem. Carlotta przyjrzała mu się, 
uderzyła ją jego nieugięta postawa, i smagnęła go odpowiedzią niby biczem: - 
Wiesz dobrze, że jest to bardzo niemądre. - Cała wina spada na mnie. Gdzie jest 
mężczyzna, który twierdzi, że to przez ciebie, pani? - Nie powiedziałabym ci 
tego, panie, w oczy, ale nie możesz przeszkodzić temu, że będzie to rozpowiadał 
za twoimi plecami. Ani też ja nie mogę sprawić, byś nie czuł tego, co ci się 
spodoba czuć. Mendoza był zawsze drobiazgowo poprawny w swoim zachowaniu, a poza 
tym podobał się jej jego szorstki sposób mówienia i śmiałość. Dotychczas nie 
zdawała sobie sprawy z tego, że ten srogi mężczyzna właśnie dla niej otworzył 
fortecę, którą wzniósł wokół siebie, a kiedy tylko przekroczyła mury, zamknął za 
nią bramę. 10 Wkrótce po tej rozmowie przyszedł list od Philippa, który donosił, 
że wraca do domu. Mendoza pospieszył, żeby powiedzieć o tym Carlotcie. - Bardzo 
chciałabym poznać, panie, twojego młodszego brata - rzekła. - Jest wytworny, 
czarujący i wyrafinowany. Nie pomyślałabyś, pani, że to mój brat. - Doprawdy? 
Uważaj, drogi przyjacielu, istnieje bowiem różnica między czarującym lisem a 
prawym człowiekiem. Mendoza wysłuchał ją, a potem sam poszedł na nabrzeże, żeby 
powitać Philippa. Kiedy ukazała się łódź i podpłynęła w stronę brzegu, ujrzał 
młodzieńca, który uniósł dłoń w przeznaczonym do niego pozdrowieniu. Mendoza, 
nie zmieniając wyrazu nieruchomej twarzy, w odpowiedzi podniósł także swoją. 
Łódź przybliżyła się i mrużąc oczy zobaczył oczy Philippa, tak samo zimnoszare 
jak wtedy, gdy miał trzy lata i Mendoza podawał mu jedzenie pod wysokim jasno 
oświetlonym oknem w Kadyksie. Jego serce wypełniła miłość do brata. Philippo 
uścisnął go. - Dziękuję, bracie. Widzisz, znowu jestem w domu. Po drodze Mendoza 
zauważył: - Nie nosisz szpady. - Żaden szlachcic nie nosi w dzisiejszych czasach 
szpady. - Doprawdy? Mężczyzna bez miecza jest jak cojones pośród byków... - 
wybuchnął. - Co to niby ma znaczyć? - Pamiętam, kiedy usłyszałem to po raz 
pierwszy. To słowa Gaspachia. - Czy znowu go spotkałeś? - Nie. - Jestem pewny, 
że nie żywisz już do niego urazy. - Owszem, czuję. - Nic się nie zmieniłeś, mój 
starszy bracie. Po kolacji Mendoza, ubrany jak zwykle w czarny kaftan i z 
cygarem w zębach, kilka razy zaczynał coś nucić i nagle przerwał, potem 
wpatrywał się w ogień, wstawał i z powrotem siadał, aż Philippo, dotykając jego 
rękawa i przyglądając mu się z zaciekawieniem, zapytał: - Co się stało, bracie? 
- Posłuchaj, zakochałem się. - Madre mia! W kimże? - W condesie de Vilhasante. - 
W condesie! - Ona wie, jak zarabiam na życie. - Czy mógłbym ją poznać? - Jutro. 
- Wybacz, bracie, ale czego spodziewasz się po dalszym ciągu tej sprawy. - Ona 
wróci do Hiszpanii. - I to ci wystarcza? - Nic już nie zdoła mnie powstrzymać, 
braciszku. - Spojrzał w zamyśleniu na ogień. - My urodziliśmy się na dnie. Ona 
na szczytach. Jeśli człowiek o tym pamięta, jest szczęśliwy. - Czyżby? - 
Philippo powiedział to tonem pełnym powątpiewania, gdyż nigdy jeszcze nie 
widział, żeby jego brat był szczęśliwy. Mendoza zabrał ubranego w brązowy strój 
Philippa na spotkanie z condesą. Philippo poszedł pełen podejrzeń i stwierdził, 
że condesa odwzajemnia mu się taką samą rezerwą. Zajrzała mu pytająco w oczy, on 
zaś czym prędzej odwrócił wzrok. Nie była, jak spodziewał się Philippo, w wieku 
jego brata, ale młoda i piękna. Była także poważna, pełna życia i bystra, 
pozbawiona w Asunci~on tego wszystkiego, czego i jemu także tam brakowało: 
filozofii, muzyki, poszukiwania prawdy. Co jakiś czas chmurzyła twarz patrząc na 
niego i nadawała jej wyraz świadczący o powadze i zarazem mądrości. Niejedno w 
życiu widzała; co do tego Philippo nie miał najmniejszych wątpliwości; nie 
przedstawiała żadnej groźby dla spokoju brata. Usiadł w fotelu i zwrócił się do 
niej z tym wyrazem twarzy, który podpatrzył u wytrawnych gawędziarzy, którzy 
rzucają jakieś bon mot jakby przypadkiem, a potem przepraszają za to, że byli 
tacy dowcipni. Carlotta zauważyła, że Philippo jest przystojny. Mało tego, kiedy 
mówił o czymś, co go interesowało, stawał się piękny. Było od razu widać, że 
ubóstwiał brata, aczkolwiek nie bez marszczenia brwi na jego nienormalny status. 
Co więcej, był poważny i obyty w świecie, znał wszystkich najpopularniejszych 
pisarzy francuskich, łącznie z tymi najnowszymi, i mówił jej o angielskim 
poecie, Aleksandrze Poppe'ie, którego ona znała tylko z nazwiska. Philippo był 
wśród ostatnich gości, kiedy Mendoza, przechodząc przez oświetlony świecami 
salon, powiedział: - Myślę, Philippo, że powinniśMy już pójść - i wyprowadził go 
na odświeżające powietrze nocne. - Cóż to, bracie, zapomniałeś języka w gębie? - 
spytał z zadowoleniem. - Zapomniałem języka, ale straciłem również moje serce. A 
Mendoza powiedział ściszonym głosem: - Sam widzisz teraz. W miarę upływu dni 
wiele osób zaczęło od razu szyć skandal. Bacznie nadzorowano Philippa i Carlottę 
i opowiadano sobie o dwóch braciach mnóstwo dowcipów. Jednak Bernadette była 
jedyną osobą, która zdawała sobie sprawę z tego, że ten fundament stosunków 
między dwoma braćmi, Philippem a Mendozą, który obaj uważali za niewzruszony, 
był już podminowany. Kiedy Mendoza, Philippo i Carlotta razem wychodzili w 
jakichś sprawach, Bernadette nie spuszczała ich z oka. I podobnie jak wielu 
innych zauważyła, że kiedy Mendozę odwoływano do jakiś interesów, Carlotta i 
Philippo spacerowali we dwójkę prawie się dotykając, a podczas pokazu ogni 
sztucznych siedzieli wprawdzie daleko od siebie i każde z nich od czasu do czasu 
zerkało na pirotechników, ale właściwie cały wieczór spędzili wpatrzeni w siebie 
nawzajem. Blasco powiedział: - Dopóki nie pozwalają sobie na żadne szaleństwa (a 
twoim wszak zadaniem jest nad tym czuwać) wystarczy, że będziesz się im 
przyglądać. Philippo oznajmił Carlotcie: - Jestem ulepiony z tej samej gliny co 
mój brat. - Ja też. - Tak. Ale ja przejąłem maniery, które przypominają ci, 
pani, dwór. - Och nie. Te maniery są rodem z modnych kawiarni. Ale co z tego? Są 
dobre i teraz stanowią twoją własność. - Nie mam pieniędzy. - Podczas gdy ja 
jestem właścicielką zamku. - Jestem tego świadomy. Uśmiechnęła się. - Który daje 
tyle, co trzy spore farmy. - Nie więcej? - Moglibyśmy wrócić do Hiszpanii i żyć 
razem z wynajmu. - A co na to twoi krewni? - Co tamtejsi hidalgowie? Nie warto 
się nimi przejmować. Pocałował jej dłoń. - Jesteś najmilszą osobą, jaką 
kiedykolwiek poznałem. Wezmę cię w ramiona. - Bądź ostrożny - rzekła rozglądając 
się. Zgiełk pomówień szedł krok w krok za Mendozą. Stał się tematem plotek za 
murami statecznych domów i sprośnych żartów w kawiarniach na rogach ulic. Nie 
zważał na to. W gruncie rzeczy sprawiały mu nawet przyjemność. Jak Carlotta i 
Philippo, zamknięci w jego umyśle, nie mogli pozwolić sobie na nic więcej jak 
tylko na braterskie i siostrzane uczucie. Kilka tygodni później Mendoza i 
Philippo wzięli udział w zawodach strzeleckich zorganizowanych przez korpus 
oficerski tutejszego garnizonu; mnóstwo strzelców strącało gliniane miski 
wyrzucane do góry przez Guarani. Philippo właśnie przygotował się do pierwszego 
strzału, kiedy otworzyły się drzwi i weszły Carlotta oraz Bernadette. Pierwszy 
jego strzał powędrował ponad glinianymi miskami i chybił, podobnie jak wszystkie 
następne strzały. Mendoza i porucznik gwardii walczyli o pierwszą nagrodę, 
srebrny puchar, który Mendoza w końcu ofiarował, jak należało się spodziewać, 
Carlotcie. Młodemu Philippowi, który zbyt poważnie wziął sobie do serca zawody, 
Mendoza powiedział: - Musisz całkowicie skupić się na muszkiecie, gdyż w 
przeciwnym razie pochylisz się w dół. Nie powinieneś dopuszczać do tego, by 
rozpraszała cię condesa. Zapadła nagle cisza. Wydawało się, że całe Asunci~on 
czeka na odpowiedź Philippa. Ten ostatni spojrzał ostro na brata, ale wzrok 
Mendozy był tak szczery, że odparł tylko: - W dniu, kiedy condesa przestanie 
mnie rozpraszać, wstąpię do klasztoru. Carlotta poparła go, mówiąc: - Tego dnia, 
Philippo, połowa kobiet z Asunci~on zostanie zakonnicami. - NIestety - oznajmił 
nieszczęsny Philippo podbijając bębenka - to zwykłe plotki. Rodrigo jest 
ulubieńcem pań. Patrząc na Carlottę Mendoza rzekł: - To on jest ulubieńcem tej 
oto pani. Opuścił dziedziniec z pociemniałą twarzą, wśród ogólnego śmiechu. 
Philippo natychmiast wybiegł za nim, a Mendoza zapytał: - Czy ona coś 
powiedziała? - Zaczerwieniła się - odparł Philippo. - Zaczerwieniła się - 
powtórzył Mendoza i razem poszli do domu, nie wymieniając już ani słowa. Kiedy 
następnym razem Carlotta znalazła się sam na sam z Philippo, oświadczyła: - 
Muszę mu o wszystkim powiedzieć. - Zostaw to mnie - odparł Philippo. - Mnie nie 
wyrządzi krzywdy. - A myślisz, że mnie mógłby skrzywdzić? - Nie jestem pewna. - 
Muszę więc stawić mu czoło - nalegał Philippo. - To jakby chłopiec próbował 
podjąć walkę z tygrysem. - Tak myślisz? Zatem tym bardziej muszę stawić mu 
czoło. - Ruszył wielkimi krokami, a ona pobiegła za nim. - Jeśli to zrobisz, już 
nigdy się do ciebie nie odezwę. - Idę natychmiast - oświadczył Philippo. - Zatem 
żegnaj. Zatrzymał się i obrócił w jej stronę. - Mówię poważnie - oznajmiła mu 
Carlotta. - Przysięgnij, że nie będziesz z nim rozmawiał. Daj słowo. Ja sama 
powiem mu o wszystkim. - Kiedy? - Jutro. Następnego dnia było święto Madonny 
Guarani, które stanowiło okazję do balu maskowego dla tych, którzy mieli białą 
skórę. Wychodząc ze swojego pokoju i przypasując miecz Mendoza powiedział bratu: 
- Życz mi szczęścia. - Dlaczego, dokąd idziesz? - Mendoza spojrzał na świecące 
ukośnie słońce, a potem z powrotem na Philippa. - Powiem ci wieczorem. Poszedł 
do domu Blasca i poprosił o rozmowę z Carlottą, ale tym razem w cztery oczy. 
Blasco rzekł po chwili milczenia: - Rozumiem, proszę chwilę zaczekać. - 
Zaprowadził go do salonu, gdzie po kilku minutach dołączyła do niego Carlotta. 
Mendoza oznajmił: - Postanowiłem położyć kres tej niepewnej sytuacji. Pytam 
więc, czy poślubisz mnie, pani. Tak czy nie? Wystarczy jedno słowo. Carlotta 
poczuła, że krew odpływa jej z twarzy. - Rozumiem, odpowiedź brzmi "nie". Proszę 
wybaczyć. - Powiedziawszy te słowa Mendoza ruszył w stronę drzwi. Pojęła, że 
nadeszła odpowiednia chwila. Zaczerpnęła powietrza. - Mam zamiar poślubić 
Philippa. Z ulicy dobiegło skrzypienie wozu. Obrócił się do niej. - Philippa? - 
Tak, twojego brata. Jakby nie rozumiejąc, wrócił i usiadł na kanapie marszcząc 
lekko brwi. - Ależ Philippo jest dzieckiem. - Jest w moim wieku. Uderzyło to 
Mendozę. - Oczywiście, jest mężczyzną. - Rodrigo, ja go kocham. Spojrzał na nią. 
- Tak? - Tak, i to bardzo. - A kiedy go, pani, pokochałaś? - Wiele miesięcy 
temu. Próbowałam ci to powiedzieć. Przypomniał sobie niektóre wydarzenia. - Tak 
więc właśnie to próbowałaś mi, pani, powiedzieć? - Tak. Spojrzał na nią z ukosa 
spojrzeniem przypominającym wzrok węża. - Więc mnie nie kochasz, pani? - Nie tak 
jak Philippa. - Jak więc kochasz jego? - Łagodnie, czule... Takiej właśnie 
miłości potrzebuję, Rodrigo. Zaczerpnął tchu. - A czy ja jej nie potrzebuję? 
Spojrzała na niego ze strachem i litością, pragnąc go pocieszyć, ale jeszcze 
bardziej, żeby sobie poszedł. - Więc potrzebujesz, pani, aż tak dużo. Podniosła 
dłoń, żeby go spoliczkować, ale błyskawicznie uniósł rękę i zasłonił się. Na 
jego twarzy odmalował się smutek. Wstał i raz jeszcze ruszył w stronę drzwi. 
Patrząc za nim powiedziała szybko: - Rodrigo, nie zrobisz mu krzywdy? Przystanął 
i obrócił twarz przypominającą na pół zakryte maszkary w Santa Anna, bezlitosną, 
z wilczym uśmiechem. - Rodrigo! - powtórzyła. Potrząsnął głową i wyszedł. Miasto 
było zatłoczone przez Guarani, którzy gromadzili się, żeby uczcić swoją Madonnę. 
Wyrzeźbiona ręką Guarani wiele pokoleń wcześniej z bloku czarnego marmuru, 
ustawiona została przed kościołem świętego Crist~obala, pod daszkiem z drzewa 
tekowego, który chronił ją przed deszczem. Mendoza, który patrzył nie widzącymi 
oczami, powlókł się za miasto i szedł na oślep przez polanki i zarośla z dłonią 
na rękojeści swojej basilardy. Po jakimś czasie kurz zalepił wszystkie pory jego 
ciała, cały był pokryty białym pyłem. Nie zważał na to. Czuł się zbrukany 
wewnętrznie. Brat zhańbił go z kobietą, którą on, Mendoza, kochał. Nagle stanął 
jak wryty, bo przyszło mu na myśl, że wszyscy mieszkańcy Asunci~on cieszą się z 
tego. Znowu ruszył przed siebie i jakaś gałąź smagnęła go po twarzy. Odgarnął ją 
na bok, wdzięczny za ból, i poszedł dalej. Jego nienawiść zwróciła się w równym 
stopniu przeciwko niegodziwej parze, jak i przeciwko całemu światu. Słońce 
chyliło się już ku zachodowi. Jego farma jest za następnym wzniesieniem, pójdzie 
tam i zaśnie. Kiedy dotarł na miejsce, blask ognia rozbudził zarządcę, który, 
zdumiony, stanął w drzwiach. Mendoza kazał mu wracać do łóżka, a sam rzucił się 
na wznak, ale nie mógł zasnąć. Farmer szepnął żonie: - Czy widziałaś, jaką miał 
białą twarz? - Chyba musiał oszaleć. Mendoza wyszedł i zażądał konia. Spiął 
wierzchowca ostrogami i popędził w świetle księżyca, z mieczem chwiejącym się u 
boku. Kiedy znalazł się bliżej miasta, zobaczył, że mury Asunci~on oświetlone są 
pochodniami od środka i usłyszał niewyraźne odgłosy gitar i śmiechu. Na skraju 
miasta ujrzał, że walące się chaty Guarani są zupełnie opuszczone, zostało 
ledwie paru starych tubylców leżących tu i tam niby strzępy zniszczonych ubrań. 
Reszta zgromadziła się w kościele San Crist~obal. Mendoza pojechał wśród 
pochylonych chatek z gliny w stronę dzielnicy handlowej. Tam zewnętrzne ściany 
domów były oświetlone świecami, a matki stały z dziećmi na progach, patrząc w 
górę ulicy na niewidoczne, bo leżące za zakrętem, miejsce, skąd dochodził 
zgiełk, z którego nie sposób było wychwycić pojedyncze dźwięki. W domu Cabezy 
wszystkie pokoje były oświetlone. W środku i na ulicy ludzie - dziwacznie 
przebrani za ptaki, jaguary, bohaterów starożytności i za satyrów - wydawali 
dziwaczne okrzyki i wybuchali szyderczym śmiechem. Powietrze było rozedrgane od 
dźwięków gitar i zawodzenia trąbki. Ludzie na ulicy mieli ze sobą długie 
pochodnie, tak że najdalsze nawet zakątki ulicy albo rozjaśniały się, albo nagle 
pogrążały się w granatowym cieniu. Jakiś karzeł, przybrany w lśniące zielone 
pióra, podszedł prosto do uzdy wierzchowca, wykrzywiając się w sprośnym 
grymasie, ale natychmiast cofnął się, kiedy ujrzał twarz jeźdźca. Stojąc na 
balkonie, nad którym powiewał ogromny obszyty frędzlami sztandar z herbem 
Hiszpanii, Cabeza wykrzykiwał i klaskał patrząc w dół na panujący tam zgiełk. 
Mendoza podniósł głowę i spojrzał na Bernadette, która stała na balkonie z 
Blaskiem i innymi miejskimi dygnitarzami. Oczywiście wiedziała. Wszyscy 
wiedzieli. Przecisnął się w boczną ulicę, bo nie chciał wracać do domu. 
Skierował się na maleńki placyk San ~angelus. Kiedy się tam pojawił, na placyku 
tłoczyli się Indianie, którzy klęczeli albo leżeli krzyżem przed Madonną 
Guarani. Milczeli. Panowała zupełna cisza. Wpatrywali się w czarną Madonnę. 
Stała pod drzewem jałowca, przystrojona kwiatami. Rozstawiono ogromne gliniane 
wazony, w których paliła się mieszanka trzcin i odpadków bawełny, oświetlając 
plac bajecznym blaskiem. Pod kierunkiem jezuity tłum odmawiał Zdrowaś Maryja, a 
łagodny dźwięk bębna narzucał rytm modlitwie. Wszyscy mieli nadzieję, że ich 
Madonna zstąpi na ziemię i w jakiś cudowny i nieziemski sposób zwróci im 
wolność. Potem Guarani ustawili się za księdzem do procesji. Wyjęli posąg spod 
dachu i ponieśli, po czterech przy każdym z drążków, nie przerywając milczenia, 
do pierwszego z kościołów, które Madonna miała odwiedzić, nim noc dobiegnie 
końca. Placyk był teraz pusty. Dźwięk odległej trąbki i dochodzący z daleka 
harmider świętujących były jedynymi odgłosami zakłócającymi spokój. Przy placyku 
znajdował się zajazd, w którym Mendoza bywał, zanim poznał Carlottę. Usiadł na 
zewnątrz. Nikt nie podchodził, więc walnął basilardą w stół. Przyszła dziewczyna 
obsługująca stoliki, stanęła, spojrzała na niego i wycofała się do środka. 
Chwilę później ukazał się właściciel zajazdu, który wycierając dłonie w fartuch 
powiedział: - Witam, se~nor Mendoza, witam po tysiąckroć. Dawno niewidziany 
gość. Cóż za szczęśliwy traf, panie, żeś zechciał do nas przyjść. Więc nie 
świętujesz z innymi? A zresztą, czemu miałbyś świętować? Przecież to zupełnie 
głupie. Dzięki Bogu, niewolnicy w końcu odeszli. Czy byłeś, se~nor, na wsi? - 
Jak widzisz. - Czy na farmie wszystko dobrze, se~nor? - Wystarczająco. - Zdaje 
się, że jesteś, panie, spragniony. Wypiłbyś szklaneczkę wina? Już pędzę po wino, 
o tak, se~nor, czym prędzej, na jednej nodze. - Po wypowiedzeniu tych słów 
pospieszył do środka, rezygnując z pełnej godności postawy, jaką zwykle 
prezentował. Ale przedtem jeszcze zerknął ukradkiem w stronę okna na drugim 
piętrze. Mendoza podążył spojrzeniem za jego wzrokiem. W jednym z okien widać 
było smugę światła. Carlotta i Philippo przywarli do siebie w małej, zamkniętej 
czterema ścianami przestrzeni, do której zredukował się teraz ich świat, i 
Carlotta płakała. Philippo już przedtem przewędrował całe miasto w poszukiwaniu 
brata, a ponieważ go nie znalazł, popadł w panikę. Pewnie opuścił Asunci~on. 
Jakże po wszystkim, co się stało, Carlotta mogłaby znieść, że widywano by ją w 
jego towarzystwie? Rozbił na kawałki lustro. Potem poszedł wąskim pasażem do 
najbiedniejszych dzielnic miasta, które Mendoza pokazał mu wiele lat wcześniej, 
i zaczął się upijać. Carlotta, której pokojówka powiedziała, że Philippo błąka 
się po mieście, wyszła o zmroku przebrana za nimfę i znalazła go w pobliżu 
zajazdu. Mając wokół siebie rozbawione miasto, kochali się w wynajętym pokoju na 
drugim piętrze. Przez jakiś czas tylko to się liczyło, ale później zaczęła 
płakać, więc musiał ją pocieszać, głaszcząc ją w górę i w dół po plecach swoją 
mocną dłonią i szepcząc czułe słowa. Właściciel wyszedł do Mendozy z butelką i 
dwoma wielkimi kamionkowymi kubkami. Zawołał: - Jestem se... Mendoza warknął: - 
Kto jest tam na górze? Gospodarz ostrożnie postawił butelkę i garnuszki na stole 
i odwrócił wzrok. Potrząsnął głową. - Proszę wybaczyć, se~nor, nie mam pojęcia. 
- Następnie wrócił do środka i zamknął za sobą drzwi. Na placyku zapanował 
spokój. Na parterze spuszczono żaluzje. Zgaszono światła. Mendoza odwrócił 
głowę, spojrzał na okno z zapalonym światłem i zaczął cały drżeć. Powoli 
podniósł się i jął wspinać się po zewnętrznych schodach na balkon drugiego 
piętra. Philippo i Carlotta słyszeli jego ciężkie stąpanie, po świerkowych 
deskach. - Posłuchaj - szepnęła. Odgłos kroków zamarł. Po drugiej stronie drzwi 
Mendoza podszedł do balustrady i uważnie przyglądał się oświetlonym przez 
księżyc dachom. Jego spojrzenie powędrowało do miejsca, gdzie pola za miastem 
zlewały się z puszczą. Potem znowu zaczął patrzeć na dachy. Miasto było nadal 
jasno oświetlone. A może nie oni są za tymi drzwiami? Jeśli to nie oni, popełni 
następną podłość i znowu narazi się na drwiny hidalgów. Para w pokoju usłyszała, 
jak jego kroki oddalają się, a potem rozbrzmiewają na schodach. Po jakimś czasie 
stąpanie ucichło. A jeśli jednak to oni? - zadał samemu sobie pytanie Mendoza. 
Tym razem usłyszeli, jak jego kroki przybliżają się szybko, a potem nagle 
ciężkie drzwi otworzyły się gwałtownie. Postać patrząca na nich robiła wrażenie 
olbrzyma. Mendoza patrzył na dwa nagie ciała przytulone do siebie. Spojrzenia 
dwóch mężczyzn spotkały się i w ich oczach było coś, czego nie było nigdy dotąd. 
Potem Mendoza splunął prosto w zwróconą ku górze twarz brata, zawrócił na pięcie 
i wyszedł. Philippo usiadł na łóżku. - Skąd się dowiedział? - Myśli, że 
robiliśmy to wiele razy. - Och nie, Rodrigo! - Philippo wciągnął spodnie i 
rzucił się w pogoń za bratem. Mendoza szedł na oślep po Camino Real, w stronę 
placu przy rezydencji Cabezy. Paru zapóźnionych birbantów w swoich zabawnych 
kostiumach stało i rozmawiało jeszcze pod balkonem, tworząc dziwaczny kontrast z 
czerwoną gliną, powozami i szumiącymi palmami, chociaż Cabeza po pijacku machał 
im na pożegnanie ręką. W tym miejscu Philippo dogonił brata i złapał go za 
ramię. - Rodrigo, proszę cię! Mendoza stanął. - Przecz z rękami! Philippo był 
wstrząśnięty i stanął jak wryty słysząc groźbę rozbrzmiewającą w tym głosie. 
Mendoza wyrwał się mu i ruszył środkiem ulicy w stronę domu. Ale jakiś starszy 
mężczyzna przebrany w zdobny kostium ptaka zachichotał nerwowo. Mendoza 
przystanął. Oto szyderstwo, które nęka go od wielu miesięcy. W dwóch susach 
znalazł się przy tym, który go znieważył. - Ty się śmiałeś? - Nie, se~nor, ja 
wcale się nie śmiałem. - Brał wszystkich na świadków swoich słów. - Czyż śmiałem 
się? - Tak, śmiałeś się. Z kogo? - Se~or Mendoza, mylisz się, ja wcale się nie 
śmiałem. - Mężczyzna oblizał wargi. - To kłamstwo. Philippo odezwał się: - 
Rodrigo! - A kiedy brat odwrócił się, dodał: - Powinieneś szukać zwady ze mną. 
Mednoza, chociaż robił wrażenie człowieka, który zaspokoiłby w ten sposób całą 
swą nienawiść do świata, rzekł: - Nie! - i z powrotem odwrócił się w stronę 
swojej ofiary. Philippo schwycił go za ramię, a następnie z całej siły uderzył w 
twarz, kiedy Mendoza spojrzał w jego stronę. Jakiś oficer gwardii wcisnął rapier 
w dłoń Philippa, ale Philippo nie zdążył nawet przyjąć postawy, kiedy Mendoza 
przebił go na wylot swoim szerokim mieczem, zadając cios tak precyzyjny i mocny, 
Philippo poleciał do tyłu i został przybity do zdobnego boku powozu, w którym 
siedziały dwie krzyczące przeraźliwie damy. Tak zginął Philippo, patrząc w twarz 
swojemu bratu, który musiał stać nadal przy swojej ofierze, nie ważąc się 
wyciągnąć miecza, gdyż brat byłby wtedy upadł. Dwaj oficerowie gwardii wzięli 
miecz z jego ręki i złożyli ciało na ziemi. Zapadła martwa cisza. Wtem dał się 
słyszeć zgiełk, jaki czynili Guarani. Świadkami byli wszyscy poplecznicy Cabezy, 
a także sam Cabeza. Philippo zadał pierwszy cios. Mendozy nie można było 
pociągnąć do odpowiedzialności karnej. Ale całe towarzystwo Cabezy odsunęło się 
od niego. 11 Dwa tygodnie później Gabriel otrzymał od ojca Ribira odpowiedź na 
swój wcześniejszy list. Przyniósł go Sebastian, który znalazł łatwiejszą drogę 
na szczyt urwiska. - List od ojca prowincjała. Gabriel otworzył go ostrożnie. 
Grupka Guarani przyglądała mu się potrząsając głowami, podobnie jak codziennie, 
kiedy zasiadał, żeby dokonać zapisu w swoim dzienniku. Sztuka pisania nadal 
napawała ich lękiem. Przywykli już do widoku pisma drukowanego, ale kreślenie 
liter ruchami pióra było dla nich sztuką magiczną. - To nic takiego - oznajmił 
Tanretopra. - To tylko sztuczka, której nauczył się ich lud. A Gabriel 
odpowiedział: - Masz rację. Może ty nie mógłbyś nauczyć się pisać, ale dzieci 
tak. Jakiś tydzień później któreś z dzieci złapało Gabriela za rękę i 
zaprowadziło do miejsca, gdzie kilka linijek znaków i symboli zostało 
nakreślonych na ziemi jakby przez kogoś, kto uczył się pisać. Jezuici byli 
podekscytowani, wiedzieli bowiem, że Guarani uczą się szybko. Instrumenty 
muzyczne, które zrobili po przybyciu księży, były równie pięknie ozdobione i 
miały równie piękne brzmienie jak instrumenty wykonane w Europie. Dla siebie 
Guarani robili czółna, łuki, dzidy, garnki, proste warsztaty tkackie, a także 
budowali chaty i czuli nieprzeparty pociąg do nowych umiejętności 
rękodzielniczych. Dawało to szansę jezuitom. Obok miejsca osiedlenia Guaranich 
wybudowali swój obóz wraz z ubogim kościółkiem i małym domkiem. Do Gabriela 
dołączyło pięciu następnych jezuitów. Sporządzili sprawnie warsztat tkacki i 
pracowali na nim wytrwale pod czujnymi spojrzeniami starszych kobiet. Pewnego 
dnia jedna z kobiet poprosiła ojca Antonia, żeby zamienił się z nią miejscami. 
Pod koniec dnia miała już na osnowie szeroki na sześć cali pas materiału. Księża 
byli uradowani. Jednak następnego dnia, kiedy się obudzili, zobaczyli, że misja 
opustoszała. Stali zniechęceni pośród porzuconych chat i palenisk i wsłuchiwali 
się w poranne odgłosy puszczy. - Dlaczego sądzicie, że uciekli? - spytał 
Sebastian. Patrząc na rozszemrane drzewa, Gabriel odpowiedział: - Musiał to być 
pomysł Tanretopry. Nienawidzi nas i wszystkiego, co im przynosimy. Być może ma 
rację; choć niesiemy im Słowo Święte. Czekali cały miesiąc, ale nic się nie 
zdarzyło. Pewnego wieczoru Gabriel oznajmił: - Boję się, że ponieśliśmy porażkę. 
Następnego ranka Guarani wrócili. Jezuici nie wiedzieli, że doszło do zaciekłej 
kłótni, w której wziął udział cały obóz i w której z jednej strony wykrzykiwał 
Tanretopra i jego zwolennicy, a z drugiej Hacugh i starszyzna; Hacugh wygrał 
dzięki temu, że szanowano go z powodu zręczności w posługiwaniu się łukiem, 
włócznią i ościeniem. Kiedy przyprowadził z powrotem całe plemię, pozdrowił 
jezuitów słowami: "Oto jestem znowu" i uzyskał odpowiedź: "Bóg z tobą". Gabriel 
powiedział pozostałym księżom: - Róbcie jak oni. Zachowujcie się tak, jakby w 
ogóle nie było ubiegłego miesiąca. Cały szczep przyszedł, żeby ich pozdrowić, 
poza Tanretoprą. Gabriel poszedł do niego osobiście i rzekł: - Oto jestem. - Nie 
widzę cię - odparł Tanretopra i, nie zwracając uwagi na jego wyciągniętą dłoń, 
przykucnął, żeby patrzeć, co się dalej dzieje. Sebastian i pięciu innych 
zaczęli, obserwowani przez cały szczep, ścinać w puszczy długie pnie, które 
następnie ściągali mozolnie w kierunku udeptanej gliniastej ziemi nad rzeką. 
Wyczerpany i zadyszany Antonio nalegał: - Czemu nie poprosimy, żeby nam pomogli? 
Sebastian odpowiedział: - To my winniśmy nieść pomoc, oni zaś są tymi, którzy 
owej pomocy potrzebują. - Słusznie - oświadczył Gabriel, który leżał na wznak, 
zmęczony. Kiedy zgromadzili już dziesięć pni i zaczęli je ze sobą łączyć, 
Guarani wybuchnęli śmiechem. Jedna z kobiet tupnęła i pobiegła nad rzekę, gdzie 
nazrywała garść cienkich, ale niezwykle mocnych żółtych łodyg. Przyniosła je 
jezuitom i położyła, żeby wyschły, podziękowali więc jej, a na to wszystkie 
pozostałe kobiety poszły nad rzekę, żeby nazbierać trzciny i rozłożyć ją w celu 
wysuszenia. Pod koniec dnia mieli włókna mocne jak rzemienie. Hacugh zapytał: - 
Co chcecie z tego zrobić? Gabriel poprosił Sebastiana o narysowanie na piasku 
dokładnego wyobrażenia belek konstrukcyjnych chaty. Hacugh i inni zebrali się 
dokoła. - Czy to będzie stać? - spytał któryś. - O tak. - W deszczu i burzy? - 
Znacznie większe niż stoją tam, w dole od trzech pokoleń. Wojownicy donieśli o 
wszystkim szczepowi i Tanretopra podziękował im za to wrzaskliwą diatrybą, która 
rozlegała się jeszcze długo w nocy. Następnego dnia szaman odszedł, a Hacugh 
oznajmił Gabrielowi: - Pomożemy wam w waszej pracy i zobaczymy, czy Chrystus 
jest z nas zadowolony. - Dzięki niech będą Bogu. - Nie powiedziałem, że będę 
służył waszemu Bogu. - On ma mnóstwo czasu. - Może tak, może nie. Powiedz mu to. 
Ile pni mamy ściągnąć z puszczy? Sebastian popatrzył w zamyśleniu na to, czego 
dokonali dotychczas. - Gdyby tylko były grubsze, moglibyśmy zbudować większy 
dom. Hacugh spojrzał na niego ironicznie. Sebastian zarumienił się. - Sami 
wychodzicie na głupców, kiedy próbujecie zrobić głupca ze mnie - oznajmił 
spokojnie Hacugh. - O ile mają być grubsze? - Mniej więcej takie. - Pokazał 
rozmiar sześć razy większy. - Jak to? - Hacugh wskazał na jedno z drzew w 
pobliskiej kępie. - Takie byłyby doskonałe. Pod koniec dnia pień leżał zwalony 
przy rzece, a chłopcy i starcy zaczęli go ociosywać. W ciągu dwóch tygodni mieli 
dwadzieścia dalszych. Kiedy znudziła ich praca, odchodzili sobie, ale zawsze 
wracali. Potem pod kierunkiem Sebastiana zaczęli wznosić szkielet kościoła, 
wykorzystując trzcinę do łączenia konstrukcji. Z początku Indianie zadowalali 
się wykonywaniem jego poleceń, ale po jakimś czasie sami zaczęli rozglądać się 
za podobnymi pracami. Bez śladu lęku poruszali się wysoko w górze po belkach 
dachu wznoszonego kościoła. Patrząc na to wszystko Gabriel dziękował Bogu. 
Rezygnując z całej swojej sztuki wymowy opowiedział im Nowy Testament w możliwie 
najprostszy sposób. Uznał, że ich pytania stanowią próbę dla jego wiary, gdyż 
sięgają głębiej niż się spodziewał. Potem przyszły kobiety, które zadawały 
mnóstwo pytań odnoszących się do spraw najbardziej podstawowych. Chcąc uzasadnić 
najprostsze artykuły wiary, musiał sięgać do podstaw, więc całymi dniami był 
pogrążony w głębokich rozmyślaniach i modlitwie. Uświadomił sobie, że to oni 
nauczają jego, i tym bardziej ich pokochał. Tanretopra wrócił i osiadł w pewnym 
oddaleniu, pod mroczną koroną ogromnego drzewa tekowego. Siedział w kucki, 
ubrany w pióropusz, mieszając korzenne barwniki i mrucząc chrapliwą i monotonną 
pieśń. Wielu ludzi ze szczepu chodziło słuchać jego przejmujących, bolesnych i 
smutnych zaklęć. W samym środku nocy Gabriel poszedł do Tanretopry, posłując, 
żeby ostrzec go, że się zbliża. Usłyszał, że szaman obudził się, włożył na głowę 
pióropusz i zaczął swoją melancholijną pieśń. Potem podsycił ogień, kiedy jego 
gość wszedł pod drzewo i zapytał: - Czy mogę usiąść? Tanretopra nie przerwał 
śpiewu, tak więc Gabriel usiadł naprzeciwko niego bez zaproszenia. Czekał dwie 
godziny, ale monotonny śpiew nie ustawał ani na chwilę. Potem Gabriel wyjął 
brewiarz i zaczął czytać. Wysoki dźwięk natychmiast ustał i na książkę spadła 
koścista dłoń, która natychmiast rzuciła ją do ognia. Gabriel spojrzał, wydobył 
brewiarz z ognia i wytarł popiół sutanną. Tanretopra roześmiał się łagodnie. - 
Dobra robota, Gabrielu. - Co mogę zrobić, żebyś wysłuchał moich słów, 
Tanretopro? Są dobre dla twojego ludu. - To dobre słowa, ale pełne fałszu. - 
Nie. Ja mogę być pełen fałszu, ale słowa są prawdziwe. Szaman trwał przez jakiś 
czas bez ruchu, pogrążony w myślach, a potem oznajmił głębokim głosem: - 
Wygrałeś, Gabrielu. Wygrałeś dzisiaj i wygrasz jutro, ale w końcu przegrasz. Czy 
nie wiesz o tym? - Nie. - Jesteś zatem głupcem. - Tanretopra podjął swój 
chrapliwy śmiech. Gabriel podniósł się i wrócił do obozu, ale bolesna pieśń szła 
za nim w nieprzenikniony mrok, aż rozstąpiła się w nocnych odgłosach dżungli. 
Tak wyglądały sprawy, kiedy otrzymał od ojca prowincjała odpowiedź na swój 
raport. I ze smętną miną oznajmił ojcu Sebastianowi: - Ojciec Ribiro wzywa mnie 
do Asunci~on. Od dawna żartowali, że Sebastian w tym samym stopniu wypatrywał 
tych wizyt, w jakim Gabriel się ich obawiał. Odparł: - Udam się z tobą. Gabriel 
skinął potakująco głową i chrząknął: - Hmm, hmm, jeśli chcesz, jedź. Następnego 
ranka wyruszyli zostawiając wszystko pieczy Antonia. Kiedy dotarli do misji 
Santa Croce, zastali tam brata Itapuę, który sprawował rządy nad całą misją 
podczas nieobecności Gabriela. Gabriel przenikliwym spojrzeniem zaglądał w każdy 
kąt. Zażądał rachunków i zadawał wiele wścibskich pytań. Itapua miał odpowiedź 
na wszystkie jego wątpliwości. Wreszcie Gabriel z westchnieniem satysfakcji 
zamknął ostatnią księgę rachunkową. - Wszystko jak należy - oznajmił. - Bardzo 
porządnie prowadzone! Itapua, który jak Guarani odznaczał się przyjemnym, 
oliwkowobrunatnym kolorem skóry, odpowiedział: - Myślał ojciec, że mógłbym 
oszukać tych, którzy mają taki sam kolor skóry jak ja? - Och nie! Myślałem 
tylko, że mógłbyś skłaniać się odrobinę na ich stronę. Widzę jednak, że 
prowadziłeś rachunki ściśle według reguł. - Rozumiem. Sądził ojciec, że ja i mój 
naród nie jesteśmy w stanie trzymać się reguł? - Proszę cię o wybaczenie. 
Pobłogosław mnie, bracie Itapuo. - Błogosławię cię. - Spojrzał dumnie na 
Gabriela i wypadł z małego pokoju, gdzie Gabriel, pozostawiony samemu sobie, 
zaczął aż podskakiwać z radości. Wtem dostrzegł rządek brunatnych twarzyczek 
przypatrujących mu się z werandy. Odchrząknął. Zrobił wielce pedagogiczną minę i 
wyszedł torując sobie wśród nich drogę, gdyż w gruncie rzeczy nie miał pojęcia, 
jak należy postępować z dziećmi. Otoczyły go gromadką i szły z nim, 
zafascynowane, uchylając się przed jego kuksańcami, wyczuwając, że on sam jest 
dzieckiem, które ma śmiałość świętego. Po krótkim postoju w misji Santa Croce 
dwaj księża wyruszyli w długą podróż do Asunci~on. Kiedy tam dotarli, padał 
deszcz. Niskie chmury przesuwały się, gnane wiatrem, dniem i nocą wyzbywając się 
swego brzemienia nad miastem, którego ulice pokryły się grubą warstwą błota, a 
mury ociekały wodą. Pośpiesznie przemknęli pustymi ulicami do rezydencji ojca 
prowincjała i Sebastian pociągnął za sznurek dzwonka. Furtkę otworzył brat, 
który jak tylko zobaczył, kim są, wyszedł na deszcz i nalegał, żeby pozwolili mu 
zanieść swoje zawiniątka na pierwsze piętro, gdzie przygotowano już dla nich 
pokoje. Następnie przydźwigał dwie grubo tkane sutanny i dwa wielkie dzbany, 
które napełnił wodą, jeden mydlaną, drugi zaś czystą, i postawił przed huczącym 
ogniem. Kiedy Gabriel już się umył, poszedł do ojca Ribira, który przywitał go 
uśmiechem. Gabriel pochylił się, żeby pocałować pierścień swojego zwierzchnika, 
a następnie na zaproszenie tamtego usiadł z pytającym spojrzeniem w swoich 
bacznych, błękitnych oczach. Ribiro odwzajemnił mu się spojrzeniem pełnym 
zadumy. Jakże błękitne są te oczy! Czy stanowią jakiś znak? Czy chodzi po prostu 
o piętno, którym Bóg naznaczył wyspiarską rasę. No, może nie Bóg... ależ tak, 
właśnie Bóg! Raz jeszcze uśmiechnął się. - Jak układają się sprawy w nowej misji 
powyżej wodospadów? Gabriel, który nie przepadał za tymi uśmiechami, 
odpowiedział: - Robactwo i puszcza, wielebny ojcze prowincjale. - A ilu 
nawróconych? - Ani jednego. - Rozumiem. - Ale wielu jest już prawie gotowych. - 
Skąd dowiesz się kiedy będą całkiem gotowi? - Sami to powiedzą. Ribiro 
zmarszczył brwi. Pomyślał, że względy okazywane przez Gabriela Indianom są zbyt 
daleko posunięte. Wystarczyłoby nawrócenie grupowe. - Proszę powiedzieć, czy są 
tacy, jak się ojciec spodziewał? - Nie. Sprawa z nimi jest o wiele bardziej 
skomplikowana, niż mogłem oczekiwać. - Skomplikowana? - Jest tam na przykład 
szaman, który nazywa się Tanretopra. W dysputach z nim muszę przez cały czas 
wytężać umysł. - Czy nie sądził ojciec, że lepiej byłoby, gdyby wszystko 
pozostało jak przedtem, a naszą ostatnią misją była Santa Croce? - Nie, wielebny 
ojcze prowincjale. A czy ojciec tak sądzi? - Ja tak sądzę. Ale ty jesteś na 
miejscu, w puszczy. Zgodziłem się, byś założył następną misję obejmującą tereny 
od wodospadu po terytorium portugalskie i nazwał ją misją świętego Sebastiana. - 
Wielebny ojcze prowincjale, oby pokój Boży był z tobą. Jeśli chodzi o nas, tam w 
puszczy, zrobimy, co w naszej mocy, kierując się regułą świętego Ignacego i pod 
nadzorem Chrystusa. - Gabriel padł na kolana i przeżegnał się, a następnie 
usiadł z powrotem. Ribiro podsumował: - Jestem jednak niespokojny o brata 
Itapuę, twojego następcę w Santa Croce. O to więc chodzi - pomyślał Gabriel. - 
Przykro mi, ojcze - odparł - ale nie wiem dlaczego? - Jaki ma zawód? - Jest 
rolnikiem. - Nie żołnierzem ani muzykiem? - Nie, rolnikiem - powtórzył Gabriel. 
Po co te okrężne drogi? Lepiej stawiać sprawy jasno. Jako rolnik nie jest 
upośledzony z powodu koloru swojej skóry. - Niechaj więc nim pozostanie. Gabriel 
z wyrazem zdumienia na twarzy rozpostarł swoje spracowane dłonie. - Ależ 
naturalnie. O co jeszcze chodzi? - Wiesz, co mam na myśli, ojcze Gabrielu. Czy 
uważasz, że ten człowiek naprawdę ma stosowne kwalifikacje, żeby przejąć twoją 
misję? - Trudno o lepsze. - Czy ma on jakiekolwiek pojęcie, jak wygląda świat 
poza misją? - Nie wiem. - Czy jest całkowicie oddany zakonowi? - Wielebny ojcze 
prowincjale, wykona wszystkie twoje polecenia nie zadając żadnych pytań, a jest 
to więcej, mea culpa, niż mogę powiedzieć o sobie samym. Kolejny ironiczny 
uśmieszek na wargach Ribira. - A więc powierzam mu to stanowisko. - Uśmieszek 
zniknął. - Oby poszedł w twoje ślady i dorównał ci w cnocie, ojcze Gabrielu. - 
Wyciągnął rękę, a Gabriel wstał, żeby ją pocałować. Ribiro objął teraz rolę 
gospodarza. W blasku płonącego kominka ruszył po flaszkę i szklaneczki. - Wina? 
Z zapasów namiestnika. Doskonale! Napełnił dwie szklaneczki i uniósł swoją, żeby 
pod blask padający do ognia popatrzeć na kolor wina. - Ach! Jaki bogaty! Czy 
słyszałeś o condesie Carlotcie de Vilhasante? Przebywała przez ubiegły rok u 
Blasca de Bigorente. - Nie. Dlaczego ojciec pyta? - Czy znasz Rodriga Mendozę? - 
O tak. - A jego brata? - Wiem, że ma brata. Ribiro uniósł brwi. - Ściśle mówiąc, 
miał brata. Pozwól, że opowiem ci, co wiem na ten temat. Kiedy skończył swoją 
opowieść, Gabriel zapytał: - Wyglądają mi na dobrze dobrane trio. Dlaczego 
mówisz mi, ojcze, to wszystko? - Condesa jest tutaj, w sąsiednim pokoju, i 
czeka, bo chce cię poznać. - Mnie? Dlaczego mnie? - Sądzę, że sama ci to powie. 
- Nie mam zamiaru słuchać. Chodzi po prostu o to, żeby wycisnąć z tego 
wydarzenia ostatnią kroplę mocnych wrażeń. - Ale ja proszę, byś się z nią 
zobaczył. - Ponieważ jest de Vilhasante? - spytał Gabriel. - Być może. Pamiętaj, 
że byłem ci dzisiaj przychylny. - W takim razie proszę, wielebny ojcze 
prowincjale, o cofnięcie swojej niełaski. - Polecam ci zobaczyć się z nią. - 
Mogę okazać się bardzo surowy dla grzeszników. Ribiro uśmiechnął się. - Być może 
nie do końca. - Skinął swemu gościowi, żeby ten został na miejscu, sam zaś wstał 
i wyszedł z pokoju, nadal z uśmiechem na wargach. Gabriel czekał niezadowolony, 
bez śladu zaciekawienia. Nie interesowało go eleganckie cierpienie. Obowiązek 
wzywał go do walki na mniej wyszukanym polu. Jednak kiedy weszła Carlotta, 
poczuł, że ta kobieta wywarła na nim wielkie wrażenie. Usiadła naprzeciwko 
niego, całkowicie opanowana, i w blasku kominka jej rysy świadczyły o młodości, 
ale zastygły już w maskę rezygnacji. Zakasłał nieco zirytowany. - Czegóż więc 
pragniesz ode mnie, pani. - Niczego, ojcze. To se~nor Mendoza chce cię ujrzeć. 
Twarz Gabriela skamieniała. - Wiem, że zabił brata, ale prawo jest wobec niego 
bezsilne. Teraz chce uzyskać także rozgrzeszenie. Czy tak? Cóż, nic nie mogę mu 
pomóc. Przeklinam go, oby Bóg mi wybaczył. Proszę mu to powiedzieć. - Myślałem, 
że kościół może pomóc każdemu. - Kościół ma ludzi lepszych niż ja. - Leży w 
przytułku. - Niechaj więc go stamtąd wyrzucą, aby kto inny mógł zająć jego 
miejsce. - Odrzucasz go, ojcze. Te słowa sprawiły, że podniósł wzrok i spojrzał 
na nią. Obdarzył ją słabym, zagadkowym uśmiechem. - Zdaje się, że kochasz, pani, 
tego mężczyznę? - Nie kocham. - Potrząsnęła głową. - Boję się go. - A jednak 
troszczysz się o jego duchowe dobro. - Proszę posłuchać, ojcze. - Opowiedziała 
mu o miłości Mendozy do niej, a także o wszystkim, co zrobił z miłości do brata. 
- Rozumiem. - Gabriel zmarszczył brwi. - Czy nie odwiedził go żaden ksiądz? - 
Nie chce widzieć innych. Chce widzieć tylko ciebie, ojcze. - Schwycił pięciu 
ludzi nad wodospadami, czy wiedziałaś, pani, o tym? - Może dlatego pragnie 
zobaczyć się właśnie z tobą. Gabriel ustąpił. Spotka się z Mendozą, ale tylko 
jeden jedyny raz. Carlotta wróciła w deszczu do domu Blasca. Nic już nie 
zatrzymywało jej w Asunci~on. Bez dalszej zwłoki wróci do Hiszpanii - ale nie do 
Madrytu, nie na dwór. Jej historia stała się już zapewne tematem plotek. Wróci 
więc do swojego zamku i być może - któż to może wiedzieć? - Wyjdzie za mąż, 
jeśli jakiś znośny hidalgo, który nie oczekuje już zbyt wiele od życia, 
stwierdzi, że warto podjąć ryzyko. Gabriel także wyszedł na deszcz i ruszył do 
szpitala. Braciszek zaprowadził go do celi i zamknęły się za nim ciężkie drzwi. 
Rozejrzał się dokoła, wytężając wzrok, gdyż nie było tu żadnego światła. Kiedy 
jego oczy przywykły do mroku, zobaczył, że ściany ociekają wilgocią. Usiadł na 
jednym krześle i spojrzał na Mendozę, który leżał półnagi na pryczy. Mendoza 
odwzajemnił mu spojrzenie, ale poza tym nie drgnął żaden mięsień jego ciała. 
Jego wzrok podążył za spojrzeniem Gabriela do miejsca, gdzie w stercie brudnej 
odzieży stała w kącie basilarda. - Zabrałeś pięciu ludzi z puszczy - rzekł 
Gabriel. - Tak. - Gdzie są? Po chwili przerwy Mendoza odpowiedział: - 
Przypuszczam, że nie żyją. Zapadło milczenie i słychać było jedynie stukot 
deszczu o dachówki oraz żałosne wycie wiatru. Potem Gabriel wstał i obejrzał 
tandetny drewniany krucyfiks. Poczuł, że ten człowiek jest nieugięty, i brzemię 
stojącego przed nim zadania zaczęło mu ciążyć wprost fizycznie. - Komu ich 
sprzedałeś? - Nie pamiętam. Gabriel usiadł z powrotem i odchylił się na krześle, 
opierając się o wilgotną ścianę wyciągniętymi do tyłu dłońmi. - I nie czujesz 
żadnych wyrzutów sumienia z powodu tego, jak traktowałeś Guaranich? - Czy 
uwierzyłbyś, ojcze, gdybym powiedział, że czuję? - Nie. - Zatem było to głupie 
pytanie. Gabriel wskazał na wilgotne ściany. - O co więc chodzi? - zapytał 
nieprzyjaznym tonem. - Wyrzuty sumienia z powodu brata? Mendoza spojrzał na 
niego; oczy miał głęboko zapadnięte. - Tak. - Czemu więc Bóg ci nie wybaczył? - 
Nie wiem. - Może czujesz nie wyrzuty sumienia, lecz po prostu żal. W 
przerażających oczach odmalowało się znużenie. - Czy wiesz, na czym polega 
różnica? - spytał Gabriel. - Nie. Gabriel poczuł przypływ uniesienia. Pomyślał, 
że oto rysuje się szansa, by Mendoza dostrzegł niezbędność łaski. - Żal to tylko 
skutek. Rozpustny mąż żałuje, że poślubił brzydką niewiastę. Lichwiarz żałuje, 
że nie zażądał wyższych odsetek za pożyczone pieniądze. Ty zaś żałujesz, że 
człowiekiem, którego zabiłeś, jest twój brat. Żałujesz, to oczywiste. Któż by 
nie żałował? Ale żeby poczuć wyrzuty sumienia, musisz wyrzec się samego czynu. 
Sam czyn musi budzić twoją odrazę. Czy budzi? Mendoza milczał, nie spuszczając z 
niego wzroku. - Jak to zrobiłeś? Tym? - Gabriel podszedł do kąta, gdzie stał 
miecz i wziął do dłoni ostrze błyszczące niby narzędzie sprawiedliwości. - Ten 
czyn sprawił ci przyjemność. Mendoza burknął: - Nie potrzebuję twojego 
wybaczenia, ojcze. - Żaden mężczyzna nie osiągnie takiej biegłości jak ty w 
posługiwaniu się tą bronią, jeśli nie odczuwa przy tym przyjemności. Mendoza 
spojrzał na klingę i zaczął szybciej oddychać. - Weź go do ręki - namawiał 
Gabriel podając Mendozie miecz. - Czy boisz się go ująć? Mendoza chwycił miecz i 
zważył jego ciężar w dłoni. Od razu zginęła gdzieś jego cała apatia. Nawet kiedy 
otworzył usta, żeby zaprzeczyć oskarżeniu, miał świadomość nie przepartej mocy w 
dłoni i ramieniu, i wiedział, że kiedy przebijał tym ciężkim ostrzem własnego 
brata, czuł radość. Opuścił miecz, wsunął go powoli do pochwy i podszedł do 
okna, żeby wyjrzeć w ciemności. Nie powiedział ani słowa. - No więc? Wydawało 
się, że niema postać nie słyszy tych słów. Nadal panowała niczym nie zakłócona 
cisza. Gabriel odczekał dwie minuty, podczas których jego zapał nieco ostygł. - 
No więc? - powtórzył pytanie. - Jaka będzie twoja odpowiedź? - Jestem potępiony. 
Ten grzesznik nie czekał, aż spotka go potępienie! - pomyślał Gabriel. - Co 
zamierzasz zatem począć? - Nic. Nie czuję wyrzutów sumienia. Tak to jest, kiedy 
atakuje się grzesznika, nie zaś jego grzechy. Gabriel zrozumiał, że sam zgotował 
sobie klęskę. Jego argument zwrócił się przeciwko niemu. Wezwał na pomoc pobożny 
symbol zawieszony na ścianie, ale wydawało mu się, że postać Chrystusa odpowiada 
tylko: Nie ustawaj. Zgubiłem drogę - przyznał w myślach ksiądz. Nie ustawaj - 
powiedział mu Chrystus. Ujął rękojeść basilardy i rzekł w myślach: To ciężkie 
brzemię - a Chrystus odparł: Tak, ten jest nieugięty. Nagle Gabriel zapytał 
Mendozę: - Czy gotów jesteś zabrać tę rzecz, a także pistolety, muszkiet, proch, 
i ruszyć nad wodospady? - Tak. Ale po co? - Tam jest wódz. - Zabije mnie. - 
Będziesz mógł zawrócić. - Uczynię to. `ty Część druga (c.d.) 12 Gabriel opuścił 
przytułek bez dalszych, zbędnych słów, a nazajutrz nie zwrócił szczególnej uwagi 
na Mendozę, który stawił się nad rzeką w miejscu, gdzie jezuici zacumowali swoje 
czółna. Był ubrany tylko w koszulę, spodnie i buty, nie jak żołnierz, a swoją 
broń przyniósł wraz z resztą bagażów w tobołku, który zarzucił na plecy. Ale 
wszyscy uczestnicy wyprawy wiedzieli, kim jest, i znali jego dzieje. Wioślarze 
Guarani obrzucali go ukradkowymi, ponurymi spojrzeniami i schodzili mu z drogi. 
Sebastian był wściekły na Gabriela, że ten narzucił im tego strasznego 
człowieka, ale jego protesty napotkały na mur milczenia. Z ponurą miną podał 
nowo przybyłemu wiosło. W jego przekonaniu obowiązkiem Mendozy było pracować 
podczas podróży. Ale w grę wchodziła także duma Sebastiana. Świadomy swojej siły 
starał się dokonać zwrotu przez prawą burtę, podczas gdy Mendoza wiosłował w 
lewo. Rozzłoszczony Sebastian, z twarzą nabiegłą krwią, miał właśnie zażądać, by 
Mendoza zwolnił tempo, ale w tym momencie sam winowajca zmarszczył brwi i począł 
słabiej napierać na wiosła. Cienie wieczoru brały już w posiadanie puszczę, 
kiedy dotarli do miejsca pierwszego postoju. Mendoza wywlókł tobołek z bronią z 
czółna i po chwili zastanowienia uczepił go sobie u pasa. Cały ten ołów i 
żelastwo musiały mu bardzo ciążyć, ale wykonał przypadającą na niego część 
roboty. Inni spoglądali znacząco po sobie i na Gabriela, ale ten odwrócił wzrok 
w inną stronę. Mendoza zjadł w milczeniu swoją porcję, a następnie, nie zważając 
na rozmowę, jaką toczyli między sobą pospołu bracia i Guarani, odwrócił się na 
drugi bok. Nie mógł jednak zasnąć i miał oczy nadal otwarte, kiedy ognisko 
przygasło i wszyscy pogrążyli się we śnie. Kiedy obudzili się rano, on już był 
na nogach i podsycał ogień, nie rozstając się przy tym ze swoim zawiniątkiem. 
Gabriel spojrzał mu prosto w twarz i powiedział: - Dzień dobry. Dominus 
vobiscum. Ale Mendoza milczał. Kiedy odmawiali poranne modlitwy, położył się na 
wznak i usiadł dopiero, gdy skończyli i nadeszła pora śniadania. Wiosłował przez 
cały dzień nie wypowiadając ani słowa. Jednak po tygodniu siadał w cieniu drzew 
i słuchał, jak odmawiają pacierze, chociaż nadal nie odzywał się ani słowem. - 
Masz - rzekł Sebastian podając mu mszał. - Weź to. - Nie umiem czytać - odparł 
Mendoza i odwrócił się na pięcie. Zatrzymali się na dwa dni w misji Santa Croce, 
gdzie brat Itapua wylewnie powitał Gabriela przybywającego z nowiną, że teraz 
on, Itapua, będzie stał na czele misji. Niektórzy bracia zazdrościli mu ze 
względu na kolor jego skóry, powiadając, że niestosowne jest, by rządził 
białymi, ale inni przyjęli nominację życzliwie, a wszystkim tak samo narzucona 
została służba, kiedy Gabriel ogłosił wiadomość pod olbrzymim sklepieniem 
kościoła. Zdawali sobie sprawę, że są świadkami komunii między Gabrielem a 
Bogiem. Stojący samotnie z tyłu Mendoza, od którego wszyscy trzymali się jak 
najdalej, zrozumiał dlaczego Gabriel jest otoczony taką czcią. Kiedy ruszyli 
dalej w górę rzeki, zostawili Guarani, a na ich miejsce zabrali jeszcze dwóch 
jezuitów. Przy pierwszej nadarzającej się sposobności Sebastian powiedział im, 
że Mendoza jest odrobinę szaleńcem, ale nie wspominał ani słowem o psychicznej 
sytuacji, w jakiej się znalazł. Przy odmawianiu pacierzy Mendoza po raz pierwszy 
pozostał w pozycji stojącej. Kiedy jednak Gabriel wyraził mu swoją wdzięczność, 
odparł: - Wasze modlitwy nic dla mnie nie znaczą. Po prostu tak jest mi 
wygodniej. Zaczął padać deszcz i właśnie wtedy dotarli do miejsca, gdzie 
spokojny nurt był przegrodzony ogromnymi bazaltowymi głazami, które ciągnęły się 
nie wiadomo jak daleko w górę rzeki. Księża wyciągnęli czółna daleko na brzeg, 
gdyż lękali się powodzi, i porobili sobie zawiniątka, w które zapakowali tylko 
rzeczy najlżejsze i najpotrzebniejsze. Mendoza patrzył na tonący w deszczu 
teren, który piął się coraz wyżej, aż ginął gdzieś w pozornie nieruchomych 
chmurach zwieńczających szczyty gór. Sebastian zobaczył, jak Mendoza zarzucił 
sobie ogromne brzemię na grzbiet i ruszył za wszystkimi. Po godzinie, może 
dwóch, stracili go z oczu, gdyż został z tyłu. Kiedy rozpalali ognisko na 
polanie wysoko wśród wzgórz, Mendoza ciągle się nie pojawiał. Gabriel czytał z 
zafrasowaną miną. Nikt nie wypowiedział ani słowa. Potem pojawił się milczący 
Mendoza i padł na ziemię razem ze swoim tobołkiem. Jezuici natychmiast zaczęli 
rozmowę i przerwali ją dopiero, kiedy dźwignął się z powrotem na nogi, żeby 
przynieść całe naręcze drewna na opał, nie rozstając się ani na chwilę ze swoim 
brzemieniem. Kiedy posiłek był gotów, zjadł swoją porcję, a potem ułożył się do 
snu. Następnego dnia Sebastian zobaczył, jak nasiąknięty od deszczu tobołek 
podskakuje, przesuwa się, obraca i ciąży na plecach Mendozy. Kiedy Mendoza 
przystanął, żeby nabrać tchu, zapytał: - Ile jeszcze czasu zamierzasz dźwigać 
ten tobół? Strasznie musi ci ciążyć. Ale Mendoza nic nie odpowiedział. Badał 
wzrokiem następny uskok. Tego wieczoru pojawił się i padł, by natychmiast zasnąć 
wśród splątanych korzeni wielkiego jesionu. Gabriel oznajmił spokojnie: - 
Dobrze. Śpi. Mendoza nie otwierając oczu odparł: - Nie, nie śpi. Kiedy Gabriel i 
Sebastian poszli do miejsca, gdzie mieli przygotowane posłania, Sebastian 
spytał: - Ojcze, jak długo jeszcze musi dźwigać to brzemię? - Chciałbym, żeby je 
wyrzucił, ale sam to postanowi, kiedy nadejdzie odpowiednia chwila. Szkarłatny 
krocionóg, długi na sześć cali, znalazł się akurat w tym miejscu pnia, gdzie 
Mendoza oparł dłoń, żeby wstać. Zaklął i rzucił wijący się, skręcony kształt na 
ziemię. Sebastian zobaczył czarny siniec po ukąszeniu na nadgarstku Mendozy i 
czym prędzej dobył nóż z pochwy. - Pozwól, że się tym zajmę! Ale Mendoza wyjął z 
tobołka sztylet i oparłszy dłoń o drzewo rozciął ją w jedną i drugą stronę. 
Potem wytarł ostrze i włożył z powrotem sztylet do tobołka. Sebastian rzekł: - 
Lepiej to zabandażować. Lecz Mendoza piął się już po zboczu ze swoim tobołkiem 
obijającym się o skały. Deszcz zmienił się w ulewę. Następnego dnia niebo, 
pozioma brudnoszara szmata, wylewało całe rzeki wody. W ciągu kilku minut mokry 
grunt stał się śliski. Mendoza miał twarz białą i posiniałą ze zmęczenia, ale 
niby nie zważający na nic automat sunął bez chwili odpoczynku to w górę, to w 
dół, razem ze swoim rozkołysanym brzemieniem. Pozostał w tyle. Tylko Sebastian 
był przy nim. W pewnym momencie Mendoza stracił równowagę. Tobołek zaplątał się 
w niską rozwidloną gałąź, która nie chciała puścić. Sebastian nie był w stanie 
dłużej tego znieść. Wydobył swój wielki nóż i przeciął sznury. Ciężar z głuchym 
odgłosem zaczął zsuwać się po błotnistym zboczu drogą, którą przed chwilą 
przebyli. Najpierw toczył się powoli, ale potem nabrał szybkości i zniknął za 
krawędzią na niewidocznym stoku. Stojąc nieruchomo w deszczu Sebastian patrzył 
na swojego towarzysza, ale Mendoza nawet na niego nie spojrzał. Zawrócił bez 
jednego słowa. - Zostaw - wykrzyknął Sebastian. - Chcesz się zabić? Nie było 
odpowiedzi. Mendoza zniknął już z zasięgu wzroku. - Czy myślisz, że Bóg pragnie 
twojej śmierci? - zawołał. Spośród ociekających wodą drzew nie dobiegła żadna 
odpowiedź. Zawrócił i dotarł do krawędzi stoku, a kiedy spojrzał w dół, zobaczył 
Mendozę przykucniętego w kałuży pośród rozrzuconej broni. Zdołał ją pozbierać, 
ale patrzył teraz jakby nie wiedząc, co to jest. Wreszcie rozłożył starannie 
płachtę i zaczął wszystko układać umieszczając pistolet pośrodku, następnie 
puklerz, a wreszcie w ściśle określonym położeniu muszkiet, sztylet i miecz. 
Dopiero kiedy zebrał cztery rogi i zawiązał sznur, spojrzał na Sebastiana. Jego 
twarz była oślepiająco białym krążkiem z mrocznymi otworami zamiast oczu. Przez 
kilka sekund Sebastian stał bez ruchu, wystawiony na to śmiercionośne 
spojrzenie. Potem odwrócił się i ruszył ścieżką, żeby dogonić pozostałych. Tego 
wieczoru powiedział Gabrielowi: - Nigdy nie porzuci swojej broni. - Dlaczego tak 
twierdzisz? - Odciąłem mu tobołek. - Zrobiłeś niemądrze. Czy zebrał go? - Tak. 
Ale chciał mnie zabić. - Naprawdę? To powinno ci się spodobać, ojcze. On nie 
znał żadnego innego sposobu okazywania swoich uczuć. Następnego wieczoru rzeka 
znowu pojawiła się w zasięgu ich wzroku, spokojna i gładka w zachodzącym słońcu. 
Sebastian sprawdził łodzie. Potem wszyscy jezuici czekali, aż Mendoza dotarł i 
padł nieprzytomny ze zmęczenia. Wtedy wszyscy księża jak jeden mąż zwrócili się 
do Gabriela, przemawiając ustami najstarszego z nich. - Ojcze, wszyscy jesteśmy 
zgodni, dosyć już dźwigał swoje brzemię. - Dziękuję wam za to, żeście zechcieli 
podzielić się ze mną swym poglądem, ale ja go nie podzielam - oznajmił im 
Gabriel. - Sam Chrystus złożył to brzemię na jego barkach i tylko Chrystus może 
je zdjąć. Na szczęście nie jesteśmy republiką, ale zakonem. Ja ponoszę za 
wszystko odpowiedzialność. Niechaj Bóg ma was w swej pieczy tej nocy. - 
Następnie wyjął swój obój i nad ciemną wodą wzbił się czar muzyki. Kiedy 
następnego ranka popłynęli pod prąd, Mendoza jak zwykle ujął wiosło, ale nie 
zareagował na propozycję, żeby porzucił swoje brzemię, tak więc w końcu 
zostawili go samemu sobie. Wreszcie ukazały się szumiące wodospady i jeszcze 
tego samego dnia dotarli do podstawy urwiska. Jezuici spojrzeli na wzbijający 
się obłok piany, a następnie na Mendozę, który siedząc na osobności przyglądał 
się krzyżowi postawionemu przez księży na grobie Juliana Lanzottiego. Gabriel, 
widząc zawziętą, siną twarz Mendozy, domyślał się, że ten człowiek zmaga się na 
śmierć i życie z Chrystusem, i uważał, iż jest to sprawiedliwe. Mendoza nigdy 
nie spróbuje zmniejszyć brzemienia swej winy ani nie zapłacze, ani nie zwróci 
się o łaskę do Kościoła. Kiedy Gabriel uświadomił to sobie, dostrzegł, jaki błąd 
popełnił doprowadzając Mendozę do takiego stanu. Nie docenił siły tego 
człowieka. Przecenił natomiast naprawczą wartość trudu. Mendoza nigdy się nie 
cofnie. Szuka śmierci. Gabriel modlił się żarliwie o przewodnictwo, ale nie 
uzyskał odpowiedzi. Rozbili obóz. O świcie Gabriel posłał całą grupę przodem pod 
pieczą Sebastiana, a sam pozostał daleko w tyle z Mendozą. Gabriel ruszył 
przodem i dotarł do połowy urwiska, gdzie zaczekał wśród mgły na Mendozę, który 
z mozołem dotarł do niego. Nadal siedział bez ruchu. Mendoza bez słowa położył 
się na brzuchu niby armadillo, który wyłonił się z puszczy, i zaczął pić 
błotnistą wodę z kałuży. Włosy, twarz, całe ciało miał umazane mułem. Kiedy 
skończył pić, obrócił się na plecy i patrzył na walącą się w dół wodę. Gabriel 
powiedział: - Sam się zabijesz. Dobrze to wiesz. - Nie, jeśli ojciec rozkaże mi, 
bym to zostawił. - Ty sam chcesz to zostawić. - Dopiero kiedy Chrystus okaże 
miłosierdzie. - Czy ty nie możesz okazać miłosierdzia? - spytał Gabriel. - Komu? 
- Mnie, jeśli chcesz. Mendoza z powrotem obrócił się na brzuch. - Czy nie 
pomyślałeś o tym wcześniej, ojcze? - Wstał niepewnie i podjął wspinaczkę, a 
ociekający wodą ciężar obijał mu się o tył o nogi i zaplątywał w ciernie 
wyrastające ze zbocza. Pod koniec dnia Gabriel zaczął rozmyślać o celu ich 
wędrówki. - Co się stanie, kiedy staniesz oko w oko z wodzem Guarani? - spytał. 
- Co zrobisz? Czy myślałeś o tym? - Czy on tam będzie? - Sądzę, że tak. - W 
takim razie zrobi ze mną co zechce. - I pozwolisz, żeby cię zabił? - Tak. 
Mendoza stał w gęstniejącym mroku, podczas gdy Gabriel ruszył do miejsca, gdzie 
Sebastian i inni rozpalili już wielki ogień, a Hacugh dołączył do nich w 
towarzystwie wojowników i dzieci. Po powitaniach Hacugh zapytał: - Czemu 
milczycie? Gabriel spojrzał pytająco na Sebastiana, który potrząsnął głową. Nic 
jeszcze nie zostało powiedziane. Wziął Hacugha na stronę. - Jest z nami ktoś, 
kto przyjdzie później. - Dlaczego później? - Nazywają go Mendoza. Hacugh 
wpatraywał się w krawędź wodospadu. - Czy przychodzi sam? - Tak. - Dlaczego jest 
tak daleko za wami? Gabriel wyjaśnił sprawę tobołu. - W zeszłym roku wziął 
pięciu naszych - rzekł Hacugh. - Co się z nimi stało? - Zapewne nie żyją. NIe ma 
wątpliwości, że nigdy ich nie zobaczysz. - Musi więc umrzeć. Zabiję go. - Jeśli 
go zamordujesz, ja i inni księża będziemy musieli odejść. - To będzie smutne, 
ale muszę go zabić. Potem Hacugh poszedł po dzidę i żeby powiedzieć o wszystkim 
innym członkom plemienia. Rozmawiali przyciszonymi głosami. Hacugh założył na 
głowę pióropusz z piór papugi i zajął pozycję w cieniu skał. Przyszedł Sebastian 
i stanął obok Gabriela. - Powiedz, co mam robić. - Zagubiłem się, ojcze 
Sebastianie - odparł Gabriel. - Po prostu zostań ze mną. - Z radością. Po dwóch 
godzinach oczekiwania Hacugh nagle zesztywniał. Z urwiska poniżej nich doszedł 
brzęk metalu. Księża i Indianie zastygli w bezruchu. Pięć minut później 
usłyszeli głośniejszy stukot. - To tobołek, o którym ci powiedziałem - oznajmił 
dziwnym głosem Gabriel. Hacugh odchrząkną, zbyt skupiony, żeby coś powiedzieć. 
Nie czekali już długo. Słyszeli teraz, jak Mendoza zbliża się powoli, ale 
nieprzerwanie. Brzęk jego ładunku rozlegał się bez ustanku i wkrótce usłyszeli 
także jego ciężki oddech. Nagle grupa jezuitów usłyszała jakiś ruch w zaroślach 
tuż poniżej krawędzi zbocza i zobaczyła, jak Hacugh bezszelestnie przesuwa się z 
podniesioną dzidą. Potem zatrzymał się i stał w gotowości do pchnięcia. 
Sebastian spojrzał na Gabriela oczekując jakiegoś znaku, ale Gabriel łagodnie 
uniósł dłoń w geście zakazującym wszelkiego wtrącania się. W tym momencie 
Mendoza wypełzł niby ogromny płaz. Leżał na ziemi, czołgając się, wlokąc swój 
przewalający się z jednej strony na drugą tobołek przypominający jakąś odrośl 
ciała. Z twarzą ledwie kilka cali nad błotem, kamieniami i korzeniami, ponad 
którymi przeciągał swe ciało, zobaczył nagle ludzką stopę. Po chwili drugą. 
Stopy były bose i ciemne. Obrócił się na plecy i nagle napotkał spojrzenie 
czarnych jak węgiel oczu. - Czy tego spotkałem przedtem? - spytał Hacugh. - Tak 
- odparł Gabriel. Wódz zatrzymał się, żeby obejrzeć zbrukaną błotem twarz, z 
której wpatrywała się w niego nieruchoma para zaczerwienionych oczu. Potem 
wyprostował się i obejrzał całe leżące, pokryte błotem ciało. Zrobił krok w 
kierunku tobołka, podniósł go i - zaskoczony jego ciężarem - odłożył nie 
otwierając. - Przyniósł to ze swojego domu? - Tak - potwierdził Gabriel. - Musi 
więc być silny. - To prawda. - Po co przyniósł tutaj tę broń? - Przestała być mu 
potrzebna - wyjaśnił Gabriel. Potem zwracając się do Mendozy zapytał: - Co stało 
się z niewolnikami, których wziąłeś? Czy wszyscy nie żyją? - Tak, nie żyją. - Co 
powiedział? - spytał Hacugh. - Nie żyje żaden z ludzi, których wam zabrał. - To 
szaleństwo ciągnąć całą tę broń przez dżunglę. Mógł ją zostawić, skoro nie chce 
jej używać. - Jest nadal do niej przywiązany, chociaż już jej nie używa. - Chyba 
żartujesz. Nie myśl, że zapomniałem o długu, jaki wobec mnie zaciągnął. Nie 
zapomniałem. - Hacugh zacisnął dłoń na rękojeści noża. Sebastian rzucił się do 
przodu, ale Hacugh odciął tylko sznur łączący Mendozę z jego brzemieniem. Wódz 
chwycił tobołek, zaniósł go nad rzekę i tam się zatrzymał. - Chodźcie! - zawołał 
swoich towarzyszy. - Tylko zobaczcie. - Silny. - Tak, potężny i zły. - Nie 
zapomniałem! - Odchylił się mocno i odrzucił od siebie ogromny ciężar. Dał się 
słyszeć plusk i woda zamknęła się nad tobołkiem. Nikt nie poruszył się i na 
chwilę zapadło milczenie. Wtedy Gabriel zaczął się śmiać. Śmiech wstrząsał całym 
jego szczupłym tułowiem. Dołączył do niego Sebastian, a następnie pozostali 
jezuici. Potem zaczęli śmiać się także Guarani, zachwyceni tym, że przyczynili 
się do takiej wesołości, aczkolwiek nie mieli pojęcia, jak się to wszystko 
stało. Mendoza z wysiłkiem dźwignął się do pozycji siedzącej i patrzył to na 
jedną grupę, to na drugą. Potem także jego ciało zaczęło wydawać dźwięk, który 
mógł być łkaniem, ale w rzeczywistości był śmiechem. Popatrzył na ciemną rzekę, 
w której przed chwilą zniknął jego ładunek, a potem przykrył sobie twarz 
poczerniałymi dłońmi i śmiał się, i płakał. 13 Wyczerpany do cna Mendoza nie 
wiosłował, kiedy popłynęli pod prąd do stacji misyjnej. Jezuici położyli go na 
dnie jednego z czółen. Bierny i nieruchomy, pilnowany przez chłopca Guarani, 
który przyglądał mu się uważnie, Mendoza wpatrywał się badawczo w księżyc 
przesuwający się wraz z gwiazdami między pochylonymi nad rzeką gałęziami drzew. 
Patrzył na ogromną ćmę żeglującą przez ciemność, słuchał krzyków małp i 
chrząkania dzikich świń. Wydawało mu się, że dawniej to wszystko uchodziło jego 
uwadze. Spał bez żadnych snów. Kiedy obudził się i otworzył oczy, zobaczył 
oślepiająco błękitne niebo; odwrócił głowę i napotkał spojrzenia gromadki 
dzieci, które zgromadziły się na brzegu rzeki. Zostawiono go na noc w czółnie. 
Kiedy dzieci zobaczyły, że się obudził, uciekły poza jednym chłopcem, którego 
zostawiono, by na niego baczył. Chłopiec i handlarz niewolnikami patrzyli na 
siebie bez żadnych ukrytych myśli. Potem Mendoza spróbował usiąść. Całe jego 
ciało wołało o zmiłowanie. Nie jęknął nawet, ale opadł z powrotem na dno. Potem 
spróbował raz jeszcze i Gabriel idąc ku przystani zobaczył, jak chłopiec pochyla 
się w czółnie za Mendozą, który powoli dźwiga się na nogi. Kiedy Mendoza stanął, 
Gabriel poprowadził go i wszystkie dzieci przybiegły, żeby zobaczyć, jak Mendoza 
kąpie się na przezroczystej płyciźnie i pierze swoje ubranie. Potem, odsunąwszy 
się na bezpieczną odległość, przyglądały mu się, kiedy jadł. - Co będę teraz 
robił, ojcze? - zapytał Mendoza. - Nie potrafię powiedzieć. - Czy mam wrócić do 
Asunci~on? - Oddziela cię od niego rzeka. - Co więc radzisz, ojcze? - Możesz tu 
zostać. - Zostanę, aż podejmę jakąś decyzję. - To mądrze. Potrzeba ci czasu. 
Musisz wszystko rozważyć. Mendoza przyglądał się z daleka Guarani. Budowali 
kościół i kilka dużych chat. Kobiety międliły dziką bawełnę zebraną w puszczy. 
Uświadomiwszy sobie, że nie da się zapobiec bożemu rozwojowi wydarzeń, 
Tanretopra postanowił dołączyć do tłumu mężczyzn, kobiet i dzieci, którzy 
gromadzili się codziennie, by patrzeć jak jezuici odprawiają Mszę. Kiedy 
nabożeństwo dobiegło końca, usiadł i zaczął dyskusję z Gabrielem. - Dlaczego Bóg 
stworzył szatana? - Świat stworzony przez Boga nie jest wolny od cierpienia. 
Diabeł woli cierpienie niż szczęście. Diabeł wybrał sobie cierpienie. - Dlaczego 
Bóg stworzył świat, w którym jest cierpienie? - Chciał stworzyć świat, w którym 
oddawalibyśmy Mu cześć. Gdyby nie było diabła, nie moglibyśmy zwrócić się od 
diabła ku Bogu. Człowiek musi wybierać. - W takim razie wyjaśnij im, że Bóg dał 
diabłu władzę. To diabeł decyduje o bohaterskich czynach w walce. - Tak, masz 
rację. Diabeł ma wielką władzę. - I powiedziałeś też, że po stronie Boga są 
wdzięki kobiece i opieka nad chorymi, i litość, i poświęcenie. - I miłość. - Ale 
ja wybieram męskie cnoty. Wybieram śmiałość. Wybieram wytrwałość. - To cnoty 
Chrystusowe. Co powiesz o okrucieństwie, tchórzostwie i kłamstwie? - Są to 
wielkie cnoty, kiedy rządzi diabeł. Wielkie cnoty, wielkie! - Szaman przyjął 
władczą postawę. - Diabeł zwycięży! - To zależy od tego, ilu ludzi stanie po 
jego stronie. - Całe rzesze, i postąpią słusznie. Powiedz mi, dlaczego wasze 
miasta i farmy zostały zbudowane na grzbietach niewolników? - Niestety, nie 
wiem. - Ja wiem. - Więc powiedz mi. - Dlatego, że jest mnóstwo ludzi 
przebiegłych. W tajemnicy czcicie diabła, a twierdzicie, że czcicie Chrystusa. - 
Tak więc my, księża, jesteśmy kłamcami? - Nie. Jesteście prawdziwymi wierzącymi. 
Służycie czcicielowi diabła. Tkacie zasłonę, za którą oni wykonują wolę diabła. 
- Tanretopra wskazał nagle na Mendozę, który stał na skraju grupy. - On wie, że 
to, co powiedziałem, jest prawdą. Nagle Mendoza stwierdził, że wszyscy patrzą na 
niego. - No więc - zachęcił go Gabriel - odpowiedz! - W Asunci~on jest wiele 
sług diabła - rzekł Mendoza. - Ale są też prawdziwi słudzy Chrystusa. 
Wesprzyjcie ojca Gabriela ze wszystkich sił. Szaman nie ma racji. Mówi nam 
kłamstwa. W ciszy, która zapadła, Mendoza odszedł, gdyż nie miał nic więcej do 
powiedzenia, i udał się do chaty jezuitów, gdzie wskazano mu miejsce do spania. 
Wyciągnął się na łóżku. Powiedział tylko to, w co szczerze wierzył. Później, w 
miarę upływu dni, Mendoza skłaniał się coraz bardziej ku dzieciom i kobietom, a 
trzymał się z dala od mężczyzn. Patrzył na dzieci usadowione na biodrach matek, 
śpiące albo bawiące się, albo podczas kąpieli w sadzawce. Jego srogie rysy 
łagodniały na ten widok. Jednak z początku, kiedy matki zagadywały do niego, nie 
odpowiadał, ale odwracał się rzucając im szybkie, zaciekawione spojrzenie. Na 
początku zniechęcał także do siebie dzieci, które chodziły za nim wszędzie, 
próbując go zrozumieć. Na ich ciekawskie spojrzenia odpowiedział błyskiem w oku 
i wszystkie uciekały, poza Babuie, chłopcem, który czuwał nad nim w czółnie. 
Babuie nie bał się jego nieprzeniknionego wzroku, ale patrzył mu prosto w twarz 
swoimi zdumionymi oczami. Nie wpatrywał się bynajmniej bez przerwy w Mendozę. 
Czasami uznawał, że to, co Mendoza robi, jest nudne, i w takich przypadkach 
okazywało się ku zdumieniu Mendozy, i chłopiec po prostu zasnął. Babuie często 
odpychając łódź żerdzią płynął na drugą stronę rzeki. Pewnego dnia zaczął 
droczyć się z Mendozą. - Nie zrobisz tego! Patrzcie na niego - oznajmił kręgowi 
przyjaciół, którzy także się przypatrywali. - Myśli, że może to zrobić, ale nie 
da rady. Mendoza zszedł nad rzekę, wziął żerdź w wydrążonym pniu iłatwo wypłynął 
na rzekę. Jak tylko jednak wstał, by posłużyć się żerdzią, czółno przewróciło 
się i Mendoza znalazł się w wodzie. Przez dłuższy czas daremnie próbował 
wgramolić się do czółna. Wyłoniwszy się na powierzchnię po ostatniej próbie 
ujrzał, jak mali widzowie na brzegu tarzają się wprost ze śmiechu, i zaczął 
śmiać się wraz z nimi. Wtedy rzucili się, żeby mu pokazać, jak powinien 
postępować. Pewnego razu Mendoza przyglądał się starej kobiecie pracującej przy 
warsztatach tkackich, a wtedy kobieta zapytała Babuie: - Czego on tu chce? - 
Chce zobaczyć, jak to robisz - odpowiedział chłopiec. - To nie jest praca dla 
mężczyzny - oznajmiła kobieta Mendozie. - Wiem, ale ja nie jestem mężczyzną. - 
Usiądź - zaprosiła go. - Pokażę ci, jak to się robi. Był zdumiony tym, że 
kobieta tak łatwo się z nim porozumiewała, a także jej cierpliwością i 
systematycznością. Kiedy otrzymał już pierwszą lekcję tkania, stara kobieta 
zapytała go: - Czy chciałbyś zobaczyć, jak naprawdę powinno się to robić? - Tak. 
Wskazała mu pozycję w szeregu pięciu dziewcząt tworzących zespół tkacki i 
wyjaśniła, jak powinien wykonywać swoją pracę, a potem zawołała inne kobiety, 
żeby przyszły i ujrzały go przy tkaniu. Spostrzegł, że to zajęcie daje mu 
ukojenie. Używał przy nim tej części swojego mózgu, która bez ustanku 
przetrawiała sprawę śmierci Philippa. Następnie Babuie pokazał mu, jak w 
ogromnych kotłach mieszać jadło dla mężczyzn wracających z polowania albo 
zbierania miodu. - Ile czasu to wymaga? - spytał Mendoza dysząc ciężko. - Możesz 
pozostać przy tym, jak długo ci się spodoba - wyjaśnił mu chłopiec - ale musisz 
mieszać bez chwili przerwy. Jeśli zechcesz odpocząć, musisz przekazać pracę 
jakiejś kobiecie. Ale właściwie to nie jest praca dla mężczyzny. - Nie jestem 
mężczyzną - oświadczył znowu. Pod okiem milczącego tłumu kobiet mieszał jadło 
przez kilka godzin, ponieważ to zajęcie angażowało tę cząstkę jego umysłu, która 
w przeciwnym razie przebywałaby w piekle. Pewnego ranka obudził się o wschodzie 
słońca i zobaczył, że klęczy przy nim jakaś młoda kobieta. Położyła dłoń na jego 
ustach nakazując milczenie, a następnie poprowadziła za rękę przez cichą wioskę 
do chaty, gdzie zebrało się wiele kobiet. Polecono mu usiąść na macie z rafii. - 
Mendoza, zdejmij z siebie odzież - powiedziała jakaś bardzo stara kobieta. 
Spojrzał na ich twarze. Wszystkie były pełne powagi, więc posłusznie zdjął 
kaftan odsłaniając białą skórę, oszpeconą licznymi bliznami. Obejrzały je 
starannie, pytając, skąd je ma. Niektóre z ran odniósł podczas walk z Guarani, 
inne zaś walcząc z ludźmi ze swojego narodu. - To wojownik - oświadczyła stara 
kobieta. Wokół niego zrobiło się puste miejsce i stara kobieta kazała podać 
sobie garnek zawierający kleisty, czarny płyn. Potem podano jej wystrzępioną na 
końcu pałeczkę bambusa. Tym pędzlem namalowała bardzo ostrożnie szeroki pasek u 
dołu jego twarzy, z lewej strony. Następnie namalowała trzy wąskie paski u dołu 
prawego policzka. - Tak jest dobrze - oświadczyły przyglądające się kobiety i 
poczęły tłoczyć się bliżej i patrzeć, jak na jego klatce piersiowej i w dół do 
pachwiny, a potem wokół ramion i nóg namalowane zostały dalsze linie, kręte, ale 
o wyraźnych konturach. Ostatnie linie zostały namalowane wokół jego blizn. Jako 
błogosławieństwo, kobiety ofiarowały mu wtedy młodą dziewczynę. Pocałował ją i 
rzekł: - Nie jestem mężczyzną. - Potem, złożywszy głęboki ukłon starej kobiecie 
z plemienia, wyszedł. - Co to oznacza? - spytał Sebastiana. - Oznacza, że plemię 
przyjmuje cię. Czy ty, przez Chrystusa, nie możesz teraz zgodzić się na samego 
siebie? - To nie zależy ode mnie. Mężczyźni wzięli go na polowanie. Wrzaskami 
zapędzili dziką świnię w miejsce, gdzie stał napięty jak łuk z gotową do 
pchnięcia dzidą. Zwierzę syczało z wściekłości. Mendoza nawet nie drgnął. Świnia 
stanęła i patrzyła na niego nabiegłymi krwią oczyma, a potem pomknęła w puszczę 
z podniesionym wysoko ogonem i zarzucając zadem. - Dlaczego jej nie zabiłeś? - 
zapytał Babuie. - Nie wiem. Wybaczcie - powiedział do zgromadzonych myśliwych, 
ale najstarszy z nich skinął tylko i odwrócił się. - Zupełnie mi się to nie 
podoba - powiedział Gabriel Sebastianowi. Pewnego dnia Mendoza poszedł do 
puszczy. Podniósł głowę i popatrzył na małpy bawiące się na wierzchołkach drzew, 
sto stóp nad nim. Spuścił głowę i zobaczył Tanretoprę siedzącego u stóp drzewa. 
- Nie jesteś chrześcijaninem - powiedział szaman. - Przyglądałem ci się. - 
Nieprawda, jestem chrześcijaninem. Szaman uniósł oskarżycielsko palec. - Uważaj. 
Ten Chrystus jest może małym bogiem, ale zawsze bogiem. - Jest jedynym Bogiem. 
Wszyscy inni bogowie to diabły. Tanretopra uśmiechnął się do niego. - Ani trochę 
nie wierzysz w Chrystusa. - Wstał i zniknął w puszczy, ale jego głos dorzucił: - 
Twoim bogiem jest diabeł. - Może i tak, ale jedynym Bogiem jest Chrystus - 
zawołał za nim Mendoza. Gabriel nie omieszkał wyjaśnić Guarani, że podczas Mszy 
spożywają krew i ciało samego Chrystusa. W rezultacie patrzyli na jezuitów ze 
zgrozą, przyglądając się w zupełnym milczeniu, jak rozdawali sobie nawzajem 
sakrament, ale nie można ich było przekonać, żeby sami przyjęli komunię. - Nie 
przystąpisz do komunii? - zapytał Gabriel Hacugha. - Jest radością. Jest 
zaszczytem. - A czemu on nie przystępuje? - Hacugh wskazał na Mendozę. - 
Ponieważ popełnił zbrodnię przeciwko Bogu i nie wierzy, że zostało mu wybaczone. 
Czyż nie tak? - zwrócił się z tym pytaniem do Mendozy. - Tak, to prawda. I 
nikogo to nie obchodzi, bo to wyłączenie moja sprawa. Hacugh przybrał czujny 
wyraz twarzy. - Przystąpię, kiedy zobaczę, że ty przystępujesz. - Skinął i 
odwrócił się na pięcie. Inni Guarani poszli za nim. Gabriel zapytał Mendozę: - 
Czy stawiasz wyżej sąd własny niż sąd Towarzystwa Jezusowego? - Tak musi być w 
tej sprawie. Nauczyłem się tego u kolan matki. Czyż nie mam racji? Gabriel 
uderzył pięścią w otwartą dłoń drugiej ręki i odpowiedział: - Tak, to prawda. 
Ale mimo to jesteś w błędzie. Ja, który przyglądałem ci się, mówię, że Chrystus 
ci wybaczył, i proszę cię, byś to rozważył. Mendoza odszedł, żeby pomyśleć. 
Tylko Chrystus i on sam mogą osądzać jego sumienie. Co jednak, gdyby został 
przyjęty do Towarzystwa Jezusowego? Co do tego, czy się nadaje, wyznaczonym 
sędzią jest nie on, ale ojciec Ribiro z Asunci~on. A jeśliby został uznany za 
godnego, musiałoby to znaczyć, że Chrystus mu wybaczył. Tym sposobem ktoś inny 
rozstrzygnąłby za niego. Patrzył na szczęśliwych księży żartujących między sobą 
i uświadomił sobie, że wiąże ich posłuszeństwo. Życie tutaj, wśród Guarani i 
jezuitów sprawujących nad nim duchową pieczę, byłoby dobre. Może mógłby zostać 
nie jako wyświęcony ksiądz, ale jako braciszek świecki, który jednak złożył 
śluby. Dobrze byłoby umrzeć w misji, nie narażając się gdzie indziej na 
niebezpieczeństwo, że zrobi się coś nie do przyjęcia dla Jezusa. W swojej 
maleńkiej celi, gdzie ogromne owady krążyły wokół płomienia świecy, by spaść, 
martwe, z opalonymi skrzydłami, i gdzie spomiędzy listowia drzew dobiegał 
bezustanny szept wiatru i słychać było skrzeczenie żab, powtarzał ustęp, który 
zaczerpnął z Biblii Sebastiana. "Choćbym miał wielką wiarę, tak żebym góry 
przenosił, a miłości bym nie miał, niczym jestem. I choćbym na żywność ubogim 
rozdał wszystką majętność swoją, i choćbym wydał ciało swoje tak, żebym gorzał, 
a miłości bym nie miał, nic mi nie pomoże". Jeśli Chrystus przyjmie go na brata, 
przyjmie go też jako człowieka zdolnego do miłości. "Miłość jest cierpliwa, jest 
łaskawa, miłość nie zazdrości, na złość nie czyni, nie nadyma się..." Powiedzmy, 
miłość do Guarani. Oni mówią prawdę. Jakiś czarny chrząszcz wpadł przez okno i z 
brzękiem poleciał w stronę świecy. Mendoza zdmuchnął świecę i słuchał, jak 
chrząszcz lata po celi. Potem brzęczenie stało się jednostajne i po chwili 
zapadła cisza. Chrząszcz odleciał, a w ślad za nim serce Mendozy. "Gdy byłem 
dziecięciem, mówiłem jak dziecię, rozumiałem jak dziecię, myślałem jak dziecię. 
Gdy zaś stałem się mężem, usunąłem, co było dziecinnego..." Powiedziała mu 
Katarzyna, jego matka: "A teraz trwa wiara, nadzieja, miłość, to troje; z tych 
zaś większa jest miłość". Poszedł do celi Gabriela, żeby przedstawić swoją 
prośbę w imię miłości do Guarani. Gabriel rozzłościł się. Zapalił świecę i 
zapytał: - Skąd na świętego Michała przyszedł ci do głowy ten pomysł? - Jeśli 
Chrystus przyjmie mnie na braciszka, będę wiedział, że godzi się na mnie we 
Mszy. O nieba, przecież ten człowiek zupełnie postradał rozum! - Ale to nie 
Chrystus by cię przyjął. Byłby to tylko ojciec Ribiro z Asunci~on. - To wiem. - 
Czyż nie widzisz zatem, że gdybyś wystąpił z taką prośbą, zostałbyś osądzony, 
jak jeden człowiek osądza drugiego? - Ale przez ojca Ribira przemówiłby 
Chrystus. Ten człowiek ma serce dziecka! Gabriel zadał Mendozie badawcze pytanie 
dotyczące Philippa i Carlotty, a także dusz, które sprzedał w niewolę, i 
bezbronnych dziewcząt, które zgwałcił. Potem ostrzegł go: - Jeśli ojciec Ribiro 
pozwoli ci złożyć śluby, zaczniesz od swego domu i prawie na pewno zostaniesz 
tutaj. Czy zdajesz sobie z tego sprawę? - To nie ma dla mnie znaczenia. - 
Napiszę do ojca prowincjała, by zasięgnąć jego opinii. Mendoza poszedł 
pozostawiając Gabriela, który zaczął rozmyślać nad całą ironią tej sytuacji. 
Kiedy Guarani zobaczą, że Mendoza przyjmuje sakrament, przyjmą go także i uznają 
się za chrześcijan. Mendzoza jest winien ogromnych zbrodni przeciwko nim, a 
jednak zajmuje szczególne miejsce w ich duszach. Gabriel napisał długi i 
skomplikowany list do Ribira. Minęły cztery miesiące zanim list dotarł do ojca 
prowincjała, który wybuchnął śmiechem na myśl o szeregach świętych i ojców, 
których Gabriel zwerbował najpierw po jednej stronie barykady, a potem po 
drugiej. Było rzeczą widoczną, że piszący pragnie zgody na swoją prośbę, i 
ojciec Ribiro chętnie ją wyraził, co kosztowało go dwie godziny wysiłku przy 
układaniu listu, wiedział bowiem, iż będzie on poddany drobiazgowej analizie. 
Podobnie jak inni jezuici, którzy znali Gabriela, Ribiro uważał go za swarliwego 
świętego. Otrzymawszy list, Gabriel posłał po Mendozę. - Czyś nie utracił 
pewności? - Nie, ojcze. - Nadeszła odpowiedź. Idź i poświęć jeszcze noc na 
rozmyślania. Rano zostaniesz przyjęty. I w ten sposób następnego ranka, w 
obecności jezuitów i zgromadzonego plemienia, Mendoza został przyjęty na brata i 
przystąpił do komunii. Wtedy także Hacugh przyjął komunię, a w jego ślady poszło 
wielu innych Guarani i Gabriel dziękował Bogu. Mendoza położył się i zasnął. 
Śnił mu się tańczący Philippo i uśmiechnięta matka piorąca trzcinową matę. Po 
przebudzeniu wiedział, że pochwalają to, co zrobił. Jego myśli zwróciły się 
następnie do Carlotty i był wdzięczny, kiedy zgasł blask wspomnień. Hacugh 
stanął przed szamanem. - Jestem chrześcijaninem. Tanretopra obdarzył go 
przenikliwym spojrzeniem, skinął i odwrócił się w drugą stronę. Tego samego dnia 
odszedł na niewielką odległość od wioski i wraz z dwoma innymi, którzy przyszli 
mu pomóc, zbudował sobie wysoko na drzewie szałas przykryty palmowymi liśćmi. 
Siedział tam dzień po dniu. Był w nim, kiedy słońce wstawało i kiedy zachodziło, 
czasami sam, czasem ze swoimi dwoma wpatrzonymi w niego towarzyszami. Część 
trzecia 14 Sebasti~ao Jos~e de Carvalho e Mello, przyszły, i to już rychło, 
markiz de Pombal, wycofał się w uroczystej postawie z sypialni Jego Królewskiej 
Mości Józefa Emmanuela Portugalskiego. Potem, kiedy drzwi zostały już zamknięte, 
uśmiechnął się do zdobnego sufitu. Carvalho odwzajemnił pozdrowienie oficera 
pełniącego służbę przy królewskich drzwiach i ruszył stanowczym krokiem pod 
rzędem lamp rzucających światło na szereg obrazów przedstawiających 
pompatycznych i dobrotliwych generałów, nad którymi czuwali aniołowie i którzy 
okazywali łaskę klęczącym albo leżącym twarzami do ziemi dzikusom nie znającym 
Prawdziwej Wiary i pokonanym dopiero co przez armie owych generałów. Dla 
Carvalha, który uważał Prawdziwą Wiarę za niestosowność, a Kościół za zawadę, ta 
gloryfikacja sług Korony była staromodna. Tutaj, na trzecim piętrze pałacu 
królewskiego w Lizbonie, zastanawiał się, czy w przyszłości upamiętnienie jego 
służby będzie w takim samym prowincjonalnym guście, albowiem Carvalho - 
mężczyzna dopiero pięćdziesięcioletni i zdecydowanie najużyteczniejszy człowiek, 
jakiego można było spotkać na dworze - poczytywał sobie za chlubę swoją 
kosmopolityczną wrażliwość. Jego poglądy na religię były szczególnie au courant; 
przystanął, by spojrzeć pogardliwie na obraz przedstawiający wydarzenie uczczone 
w niebie przez trębaczy, a poniżej, na ziemi, przez ogarniętych uniesieniem 
biskupów, którzy składali podziękowanie Bogu - chodziło mianowicie o narodziny 
króla Jana Portugalskiego, co zdaniem Carvalha stało się klęską narodową. 
Uderzyło go, że biskupi wyglądają tak głupkowato - głupkowato, ale zarazem 
przebiegle, zupełnie jak duchowi przewodnicy, a zwłaszcza jezuici. Carvalho nie 
był deistą. Ale jeśli tylko ludzie przy władzy nie biorą religii zbyt poważnie, 
może ona przynieść więcej dobrego niż złego. Sam jednak widział i doświadczył na 
własnej skórze, jakich szkód religia może narobić na wyżynach władzy, właśnie 
podczas panowania łatwowiernego głupka, na którego wyrosło dziecko z obrazu. W 
ostatnich latach panowania otyłego, niekompetentnego i bigoteryjnego starca nie 
widywało się nigdy bez tłumu bladolicych duchownych, którzy z rozmysłem nie 
dopuszczali do tego, by chociaż zerknął na postać usłużnego Carvalha daremnie 
wyczekującego w antyszambrach. Cóż, gdziekolwiek teraz przebywa, jemu przypadł 
zły los, szczęście zaś uśmiechnęło się do jego następcy, pucołowatego i 
czerwonego na twarzy Józefa, którego Carvalho przed chwilą opuścił 
spoczywającego w królewskim łożu w ramionach kochanki. Jeszcze jako 
przypuszczalny następca tronu Józef upatrzył sobie Carvalha na swojego 
powiernika, a ponieważ zawsze oddawał się grzechom śmiertelnym, które wymagały 
najmniejszego nakładu energii, nietrudno było go zadowolić, kiedy wreszcie 
zasiadł na tronie. Takie refleksje snuł Carvalho przypominając sobie scenę, jaka 
rozegrała się w królewskiej sypialni, kiedy jego królewski władca leżał z 
rozchylonymi wargami i ujmował nimi wiśnie podawane pojedynczo przez wybrankę 
jego serca. Skoro Ludwik Francuski przeżywa swoje romanse publicznie, nie ma 
powodu, by on postępował inaczej - podjął królewską decyzję Józef. Chodzi tylko 
o to, żeby wyjaśnić bez żadnych niedomówień, kto naprawdę siedzi w siodle. 
Uśmiechnął się władczo i sam sobie powinszował nauczki, jakiej dopiero co 
udzielił Carvalhowi. Carvalho jest może bardzo przebiegły, ale daremnie dręczy 
swój umysł w związku z tajnym spotkaniem, jakie odbył z wysłannikiem 
brazylijskim. - Dobrej nocy, Carvalho. - Król zwlekał z wymierzeniem ciosu, aż 
wszystkie lampy zostały przygaszone, a minister gotował się do wyjścia. - Byłbym 
zapomniał. Kiedy spotkasz się z wysłannikiem Brazylii, przypomnij mu, że ma mi 
złożyć wizytę pożegnalną jutro rano, nie zaś, jak to pierwotnie ustaliliśmy, po 
południu. To przypomina mi o jeszcze jednej sprawie, Carvalho. W przyszłości 
chciałbym być zawiadamiany drogą urzędową, gdy będziesz przygotowywał tego 
rodzaju spotkania; wolałbym nie korzystać z innych źródeł, by wykryć, co 
umyśliłeś. Zdumiony minister nie potrafił ukryć konsternacji. Jego odpowiedź, 
przypomniał sobie z przyjemnością król, świadczyła o zakłopotaniu. Cóż, dobrze 
będzie, jeśli uświadomi sobie, że monarcha ma więcej par uszu do dyspozycji niż 
zwykli ludzie. W chwili, kiedy kobieta (którą postanowił mianować duquesą) 
przytuliła się do niego, król Józef postanowił wynagrodzić sekretarza Carvalha, 
swego informatora w tej sprawie, niewielką sumką. Położył się na wznak i 
oznajmił: "Nie, najdroższa, teraz napijemy się wina", gdyż stwierdził, że sprawy 
państwowe pobudziły jego pragnienie. W rzeczywistości sam Carvalho, który szedł 
teraz korytarzem do swoich apartamentów, poinstruował sekretarza, żeby ten 
powiedział królowi o prywatnym spotkaniu z wysłannikiem Brazylii. Najwidoczniej 
sekretarz był wystarczająco przekonywający. Trzeba pamiętać, żeby mu 
pogratulować; gratulacje przemawiają głośniej niż pieniądz, a tak czy owak król 
będzie musiał coś niecoś kapnąć szelmie. Byłoby przesadą wynagradzać go 
dwukrotnie za jedną sztuczkę. Przyszła mu do głowy inna myśl. Powiedzmy, że 
porwany zapałem sekretarz postanowił przejść na drugą stronę? Cóż miałoby go 
powstrzymać? Na szczęście ten spryciarz wie, co jest dla niego dobre. Dokładniej 
niż inni zdaje sobie sprawę z tego, w czyich rękach spoczywa rzeczywista władza. 
Kiedy dotarł do swoich apartamentów, zastał już czekającego wysłannika. 
Zakrzątnął się, zaproponował wino, a następnie usiadł, żeby wysłuchać dobrze 
sobie znanych argumentów. Wysłannik wchodzi w skład Rady Brazylii, a ci 
brazylijscy radcy powtarzają w kółko to samo. Ten także wystąpił ze zwykłą 
śpiewką, w której nie pobrzmiewała żadna nowa nuta. Zaczął od ubolewania nad 
malejącymi dostawami srebra i złota do skarbca królewskiego. Z kopalń oba te 
metale napływają teraz coraz wątlejszą strużką. Bóg jeden wie, skąd brały się 
poprzednio! Ale problemy królewskiego skarbca - oznajmił gniewnie - nie 
interesują brazylijskich grandów; jeśli można tych panów nazwać gandami, jako że 
trudno byłoby wyobrazić ich sobie na europejskich dworach. Są potomkami zwykłych 
kupców oraz urzędników państwowych i przybierają niedorzeczne pozy, które są w 
ich pojęciu arystokratyczne. Oczywiście połowa z nich przez całe swe życie ani 
razu nie była w żadnym cywilizowanym miejscu. Ale ich wieśniacze obyczaje to 
tylko temat do żartów. Natomiast troskę wiernych poddanych króla Portugalii 
budzi stosunek grandów do kolonii. Ma się wrażenie, że kolonia należy do nich w 
tym samym stopniu co do Korony, a ponieważ są na miejscu, żaden plan, choćby 
bardzo korzystny dla skarbu, nie ma najmniejszych szans powodzenia, jeśli nie 
przypadnie im do gustu. Nie obchodzi ich nic poza własnymi, egoistycznymi 
interesami. Weźmy dla przykładu handel niewolnikami. Dopóki niewolnicy byli 
łatwo dostępni, grandowie nie przejmowali się, skąd oni pochodzą. Skandal 
polegał na tym, że na portugalskim terytorium prawie wszyscy dostawcy byli 
cudzoziemcami. Weźmy Colonia del Sacramento. Pojawiające się tam statki z 
niewolnikami pływają pod flagami różnych morskich mocarstw - Anglii, Francji, 
Niderlandów - tylko nie Portugalii. W rezultacie zyski z handlu idą w całości za 
granicę. Dzięki Bogu mamy teraz Traktat Madrycki! Sprawy zaczęłyby się układać 
lepiej, gdyby te tysiące Guarani, których jezuici trzymają w swoich misjach na 
terytorium hiszpańskim, trafiły na rynek. Carvalho uprzejmie, z niewzruszonym 
wyrazem twarzy nastawił ucha. Ta informacja była stosunkowo nowa, aczkolwiek 
słyszał ją już poprzednio. Niczego się nie dowiedział, ale i nie oczekiwał tego. 
Najważniejsze, żeby wysłannik wyszedł stąd z przekonaniem, że znalazł na dworze 
przyjaciela, który go rozumie. Przystąpił do realizacji tego zamierzania, 
dziękując swojemu gościowi za wyklarowanie mu w głowie dzięki olśniewającej 
argumentacji oraz informację niezrównanej wagi, a następnie wstając, by na znak 
szczególnych względów odprowadzić aż do najdalszych drzwi i stanąwszy w nich 
pomachał mu jeszcze na pożegnanie ręką, kiedy niknął w mroku korytarza. Carvalho 
spokojnie zamknął drzwi i spojrzał na swój zegarek kieszonkowy, wykonany w 
Augsburgu. Było pół do pierwszej. Za pół godziny złoży mu wizytę - ostatnią tego 
dnia, ale i najważniejszą - gość, o którym król nie ma najmniejszego pojęcia. 
Minister doprowadził do spotkania z jezuitą, ojcem Altamiranem, który stał 
równie wysoko w osobistej radzie papieskiej, jak w radzie generała swojego 
zakonu. Będzie to spotkanie z godnym przeciwnikiem. Znaczenia słów tego księdza 
próżno by się doszukiwać w słownikach, należy bowiem dotrzeć do tego, co zostało 
za nimi ukryte. Wspaniale, Carvalho jest gotowy. Zrobił pierwszy ważny krok na 
drodze kariery dyplomatycznej. Wrócił do salonu i usiadł wygodnie w oczekiwaniu 
na gościa, zakładając na piersiach muskularne ramiona człowieka, który we 
wczesnych latach męskich dobrze machał mieczem. Pewna siebie postawa, wyniosłe 
spojrzenie, sześć stóp wzrostu składały się na wspaniałą postać - ten fakt 
często potwierdzał sam sobie, zerkając w lustro. Jednak nie jego powierzchowność 
wywierała największe wrażenie. Od czasów młodości wszyscy mieli wrażenie, że 
płonie w nim jakiś nieugaszony ogień. Potem niecierpliwość i urazy wycisnęły na 
nim swe piętno, ale wewnętrzny ogień nie wypalił się. Nie stłumiły go mijające 
lata. Nadal płonął na ołtarzu ambicji. Najpierw próbował wybić się jako 
pochlebca arystokratycznych hultajów. Kiedy przybył do stolicy, machnąwszy ręką 
na swoją małą posiadłość, spostrzegł, że duque de Cadaval zdobył sobie reputację 
przez urządzanie na ulicach nocnych tumultów w towarzystwie zgrai oficerów, tak 
więc czym prędzej dołączył do nich i robił, co mógł, by zachowywać się nie mniej 
haniebnie jak ci, których obrał sobie za wzorzec. Nikogo bardziej nie bali się 
właściciele sklepów. Duque de Cadaval raczył w związku z tym zwrócić na niego 
uwagę. Jednakowoż pomimo przekonywającego wcielenia się w rozpróżniaczonego 
zbira przeklinał tę rolę i przysięgał, że kiedy nadejdzie jego dzień, o czym był 
całkowicie przekonany, wykorzeni wybryki warstwy uprzywilejowanej. Nienawiść do 
wielkopańskich wspólników była tym żywsza, że bynajmniej nie kwapili się do 
uznania go za jednego ze swoich. Jako Carvalho należał do arystokracji miecza, 
ale oni patrzyli na niego jak na prostego wieśniaka. Czuł do nich odrazę, gdyż 
uświadomił sobie, że nie wykorzystują swoich przywilejów w żadnym pożytecznym 
celu. A jednocześnie jakże im zazdrościł, że nie musieli dobijać się do władzy! 
Cóż to za rozkosz należeć do jednej z dwunastu rodzin rządzących Portugalią! 
Korzystać z niepodważalnego autorytetu już od chwili narodzin, nawet jeśli 
przyszło się na świat jako półgłówek jak niejeden spośród nich. (Czegóż można 
się spodziewać, skoro przez całe wieki zawierali małżeństwa przeważnie między 
sobą?) Odczuwał wobec nich nie tylko zawiść. Także obrzydzenie, kiedy patrzył 
jak jedzą rękami i wycierają je potem w adamaszkowe serwetki, z których każda 
przedstawiała wartość równą rocznemu dochodowi uczciwego kupca albo opłacie za 
wynajęcie na rok przyzwoitego domu w mieście. Wielu z nich nie umiało czytać ani 
pisać. Źle zarządzali swoimi posiadłościami. Nie potrafili nawet pić tak, aby 
nie stracić rozeznania swoich czynów. Niewiele wiedzieli o Brazylii, a nic o 
świecie poza nią. Jeśli chcieli wyjechać za granicę, musieli prosić króla o 
pozwolenie, ale mało który się na to porywał: poza Portugalią nie znali żadnych 
rodów, które mogłyby dorównać im błękitem krwi. A jednak te plugawe miernoty 
były powiernikami niekwestionowanej władzy - wraz z hierarchią kościelną! 
Duchowni byli jeszcze bardziej niebezpieczni. Przejawiali więcej ostrożności, a 
zabobon, który szerzyli, dawał im możliwość trzymania mocno w garści warstwy 
uprzywilejowanej. Odnosiło się to szczególnie do ulubionych spowiedników królów, 
książąt i diuków, a mianowicie do jezuitów. Kiedy nadchodziła śmierć, królewski 
grzesznik pocił się z obrzydliwego strachu i jezuita mógł wydusić z niego 
wszystko, czego tylko zapragnął. Ci intryganci wiedzieli, co robią, przykładając 
taką wagę do mozolnego kształcenia. Powierzanie odpowiedzialności komuś, kto 
wierzył w piekło, było czystym szaleństwem. Na ironię zakrawa fakt, że właśnie 
dzięki jedynej kościelnej koneksji w swojej rodzinie Carvalho zdołał wedrzeć się 
do zewnętrznych kręgów władzy. Duque de Cadaval zrobił dla niego tyle tylko, że 
wydał go konstablom, kiedy wymiar sprawiedliwości musiał wziąć skądś 
arystokratycznego kozła ofiarnego, i w ten sposób Carvalho rozstał się ze swym 
pierwszym protektorem. I właśnie wtedy przypomniał sobie, że ma stryja księdza, 
i zaczął pilnie uczęszczać na wieczorne nabożeństwa do jego kościoła, pozwalając 
sobie przy tym zaledwie na cień uśmiechu z własnego zachowania. Krewniak 
wynagrodził tę obłudę polecając go, ni mniej, ni więcej, samemu spowiednikowi 
zmarłego króla, jezuicie, który natychmiast młodzieńca przejrzał. Stale 
obiecując, że coś zrobi dla młodego karierowicza, przebiegły duchowny pozwolił 
nadskakiwać sobie daremnie przez następne trzy lata. Jednak nadskakiwał tam, 
gdzie pragnął się znaleźć. Wykorzystał to, że dano mu możliwość obserwowania 
zachowań wielkich ministrów i ludzi Kościoła, a spektakl władzy jeszcze bardziej 
podsycił ogień jego ambicji. W końcu, znużony tym, że się go zbywa, powrócił z 
wściekłością w sercu do swojej skromnej posiadłości. Ale życie na uboczu stało 
się już dla niego czymś nie do zniesienia. Żądza sukcesu jeszcze bardziej się 
wzmogła wskutek nudy, której nie zdołały zabić gonitwy na świeżym powietrzu ani 
lektury. Okruchy dworskich plotek przesączające się w głąb kraju przypominały mu 
to wszystko, za czym tęsknił. Tak więc, jak należało oczekiwać, wrócił do 
Lizbony, gdzie zaczął rozglądać się wokół siebie chłodno kalkulującym okiem, 
gdyż było to konieczne, jeśli chciał odnieść sukces. To trzeźwe spojrzenie 
nabrało blasku na widok Teresy Norhony, pruderyjnej i poważnej, nie znajdującej 
zgoła uznania wśród oficerów, ale jak spostrzegł, gotowej zakochać się w każdym, 
kto potrafi dać wiarygodny spektakl swojej ku niej miłości. Inny fakt, jaki 
zanotował, to ten, że była bratanicą conde de Arcoa. Dwóch miesięcy potrzebował 
Carvalho, by Teresa przekonała się do pomysłu wspólnej ucieczki. Starannie 
wyważył wszystkie za i przeciw i postanowił podjąć ryzyko. Wzięli ślub i wycofał 
się wraz z nią do jej małej wiejskiej posiadłości, z której ona zaczęła słać 
przepraszające listy do stryja. Przez kilka miesięcy Carvalho czekał, na którą 
stronę upadnie rzucona przez niego kość do gry. Małżeństwo mogło oznaczać 
wygnanie na resztę życia z Lizbony, ale w końcu Arcoa wezwał Carvalha na 
rodzinną radę, gdzie po drobiazgowym rozważaniu wszystkiego zaproponowano mu 
stanowisko posła pełnomocnego przy dworze Świętego Jakuba. Carvalho doskonale 
wiedział, że tylko żonie zawdzięcza to stanowisko. A jednak nie wziął jej z sobą 
do Londynu. Zrobiła swoje, a on wreszcie postawił stopę na pierwszym szczeblu 
drabiny. W końcu nigdy jej nie kochał. Ci, którzy go wysłali, nie mieli 
najmniejszego wyobrażenia, jaki pożytek może przynieść Portugalii jego misja w 
Anglii, odległym zakątku Europy, nie dającym się w żaden sposób porównać na 
przykład z Hiszpanią albo Francją, nie mówiąc już o samej Portugalii, władającej 
połową globu . Angielscy monarchowie nie byli nawet katolikami, ale tylko 
członkami drugorzędnego domu, panującego w jednym z małych niemieckich 
protestanckich państewek. Ich arystokracja to w większości tłum nouveaux riches. 
Człowiek mógł tam o własnych siłach wznieść się do rangi wicehrabiego albo nawet 
diuka jak żołnierz Marlborough. Było to królestwo bez reszty parweniuszowskie. 
Carvalhowi powinno przypaść zatem do smaku. Anglia spadła na niego jak 
objawienie. W przeciwieństwie do swoich zwierzchników nie cofał się przed 
porównaniem między Imperium Portugalskim, ułomnym wskutek konwenansów, które on 
uważał za niedorzeczne, i rytuałów, które uważał za zabobonne, a zaprzątniętym 
pracą, zgiełkliwym, energicznym, a nade wszystko prosperującym Królestwem Anglii 
i Szkocji. Co z tego, że krwi hanowerskiego domu królewskiego nie można 
porównywać z krwią Habsburgów i Bourbonów? W tym osobliwym królestwie wybitną 
cechę dworu królewskiego stanowiło to, że był pozbawiony wszelkiego znaczenia. 
Rządy znajdowały się w rękach narodu, który dostrzegał, w jakim kierunku kraj 
powinien się rozwijać, żeby osiągnąć pomyślność. Nawet angielska arystokracja 
poświęcała całą energię swym posiadłościom, powiększając fortunę przez 
podnoszenie plonów i ulepszanie hodowli. Niektórzy użytkowali nawet na polach 
maszyny. I nie brakowało pieniędzy. Natomiast wynajdywano pomysłowe sposoby i 
środki dla uzyskania do nich dostępu - nie dla biednych, oczywista, ale dla 
przedsiębiorczych ludzi, którzy wiedzieli, jak zmusić pieniądz do pracy, gdyż 
było to królestwo kupieckie. Nie obowiązywały tam żadne starodawne prawa w 
rodzaju tych, które uważano za święte w zacofanej Portugalii. Kupcy wcale nie 
musieli stać na czele ministerstw - zbyt byli zajęci robieniem majątków - 
wystarczało, że całe królestwo rządzone było zgodnie z ich interesami. Mimo to 
jego ceremonialne zachowanie okazało się bardzo pożyteczne. Najwyraźniej Anglicy 
myśleli o jego ojczyźnie jak o relikcie czasów rycerskich. Starał się obrócić tę 
przychylność na swoją korzyść. Niestety nie znał anglielskiego, ale na szczęście 
francuski był dobrze widziany w kręgach oświeconych, a on władał tym językiem 
biegle. Nauczył się wymawiać z szacunkiem nazwisko Newtona i spostrzegł, że jego 
zadawniona, instynktowna nieufność wobec Kościoła zapewniła mu wielkie uznanie. 
Przyswoił sobie i uczynił swoją dewizą angielskie wyrażenie: self_interest. 
Oznaczało to samo co egoizm, ale było godne polecenia, jak zawsze skrycie 
sądził, nawet w Portugalii. Mniej zainteresowania przejawiał dla filozofii niż 
do fachowości bankierów, wnikliwości agentów giełdowych i pomysłowości nowych 
właścicieli manufaktur. Zafascynowany, obserwował jak wyłania się nowy świat 
rogatek drogowych, kanałów, stoczni i młynów, hut szkła, pieców do wypalania 
cegieł i browarów. Przysiągł sobie, że to wszystko czeka także Portugalię, jeśli 
tylko będzie miał jakiś wpływ na jej przyszłość. Interes własny - oto klucz, a 
to bardzo dokładnie rozumiał. Kiedy Carvalho po pięciu owocnych latach wracał do 
Lizbony, z podziwem i zazdrością przyglądał się ujściu Tamizy, zatłoczonemu 
wszelkiego rodzaju statkami, od wielkich indiamenów po węglowce, które pływały 
pod najrozmaitszymi banderami do wszystkich zakątków świata. Podczas pobytu w 
Londynie ciągle spotykał się z napomknieniami - czasem wypowiadanymi ze 
śmiechem, a czasem z pogardą, ale dla niego zawsze upokarzającymi - że jego kraj 
przestał się liczyć zupełnie jako mocarstwo, że jest już tylko rozsypującą się 
ruiną byłego królestwa z doczepionym do niego imperium, które tylko czeka na to, 
by przejść pod panowanie innego państwa. Zaciskał pięści tak, że paznokcie 
wbijały mu się w dłonie, i przysięgał, że Portugalia odzyska należne jej miejsce 
w Europie dzięki stanowczej dłoni, która ujmie ster władzy - jego dłoni. Po 
powrocie do Lizbony stwierdził, że nic się nie zmieniło podczas jego 
nieobecności. Nie zważając na to, jak biegną sprawy w reszcie świata, i 
zapominając o oczyszczającym wietrze nowych pojęć - tym wietrze, który zrywał 
pajęczynę przesądów w reszcie Europy, dostojnicy kościelni dołączyli usłużnie do 
arystokracji, stali się jak ona pyszni, ciemni i oddani starym rytuałom, które 
przesądzały ich zgubę. Szczególnie agresywny był pokaz potęgi Kościoła na 
dworze, gdzie Jan V stał się marionetką w rękach podstępnych duchownych. 
Ministerstwa nie prowadziły żadnej polityki godnej tej nazwy. Potrafiły tylko 
powtarzać manewry, które już w ubiegłym wieku straciły skuteczność. Ale biada 
temu, kto spróbowałby je kwestionować! Biada zwłaszcza ambasadorowi, który 
świeżo wrócił z jaskini złodziei i lichwiarzy, nawet jeśli bezwstydnie zdołał 
przez małżeństwo związać się z filarem warstwy rządzącej, conde de Arcoa. 
Carvalho kilka nieszczęśliwych miesięcy spędził w wiejskim domu w towarzystwie 
Teresy, a potem udał się na dwór, żeby stwierdzić, że jest wyklęty z kasty. 
Zrobił tylko to, co mógł: zaczął, na ile tylko było to możliwe, ukradkiem 
skupiać całą uwagę na księciu Józefie. Być może nieświadomie, a być może, co 
bardziej prawdopodobne, by pokrzyżować mu szyki, został wysłany z nic nie 
znaczącą misją do Wiednia. Znowu zostawił żonę w domu, chociaż tym razem nie 
obyło się bez sceny. Po przybyciu do Wiednia z przykrością dowiedział się, że 
jego misja nie daje statusu ambasadora, z którego korzystał w Londynie. Cierpiał 
nie tylko z powodu utraty zaszczytu, ale również ze względu na praktyczne 
niedogodności: nie miał już immunitetu, jeśli chodzi o ściganie za długi. W 
rezultacie do męki urażonej ambicji doszła nużąca trwoga i zaczął poważnie 
zastanawiać się, czy nie wyrzec się kariery i wycofać na wieś, by żyć w stylu 
angielskiego dziedzica. Właśnie wtedy, jak lubił powtarzać później, kiedy ludzie 
spijali z warg każde jego słowo, fortuna okazała się dlań jedyny raz w ciągu 
całego życia łaskawa: żona, którą zostawił w Portugalii, zechciała w stosownej 
chwili umrzeć. Stosowność tej chwili wiązała się z nader romantyczną 
okolicznością. Zakochał się i jego miłość została namiętnie odwzajemniona. Młoda 
niewiasta, która uznała tego dojrzałego i posępnego mężczyznę za porywającego 
kochanka, nie miała odbudować jego sytuacji majątkowej. Była biedna, ale to nie 
uchroniło go od zakochania się. Była z rodu Habsburgów, a to stanowiło już 
poważniejszą przeszkodę. Jego starania nie mogłyby bowiem zostać uwieńczone 
powodzeniem bez aprobaty samej cesarzowej Marii Teresy. Wywiad przeprowadzony u 
królowej Portugalii dostarczył jednak informacji, że krew Carvalha w pewnym 
stopniu kwalifikuje go do upragnionego zaszczytu, i wrócił do Portugalii z 
partnerką, z którą mógł dzielić się najtajniejszymi myślami. NIe będąc już tak 
zapalczywy jak niegdyś, z umiarem zabiegał o zabezpieczenie sobie pozycji u 
prawdopodobnego następcy tronu, księcia Józefa. Nagle król Jan dostał ataku 
apopleksji. Umierał jednak długo. Dopiero ponad rok później dołączył do swoich 
przodków. Przez cały ten czas, ku skrywanej wściekłości Carvalha, jezuici, 
królewscy doradcy, miesiąc za miesiącem modlili się dniem i nocą za nieoświeconą 
duszę starego, otyłego mężczyzny, a wraz z nimi cały dwór brał udział w 
widowisku, dołączając do tych błagań. Książę Józef przyjął postawę bardzo 
potulną, a Carvalho zachowywał ostrożność. Mimo to wokół nich skupiała się bez 
najmniejszych skrupułów i rozrastała nowa frakcja, tak że kiedy u króla 
wystąpiły oznaki powrotu do zdrowia, wszędzie zapanowało skrywane 
zaniepokojenie. Ta poprawa królewskiego zdrowia okazała się jednak przejściowa i 
w wieku pięćdziesięciu jeden lat Carvalho wreszcie posiadł władzę, na którą, o 
czym doskonale wiedział, jak najbardziej zasługiwał. Zmarły król zrobił 
niewiele, żeby zasłużyć na dzwony i pieśni, które rozbrzmiewały dokoła, i 
Carvalho, wiedząc jak niewiele miłości władca sobie zjednał, utyskiwał na to, że 
cały dwór obchodził żałobę. Szkoda było czasu na hipokryzję. Ci, których nowy 
król powołał do władzy, muszą zakrzątnąć się, by wydobyć królestwo na pełne 
światło dnia. Pierwsze zadanie to zniszczenie wpływów Kościoła. Carvalho został 
wyznaczony na ministra spraw zagranicznych, imperium i wojny. Wybór nowego 
pierwszego ministra był bardzo szczęśliwy, ponieważ został nim nieszkodliwy 
bęcwał, którego starczy wygląd posłuży za przykrywkę dla innowacji. Jedynym 
spośród pozostałych ministrów przewyższającym Carvalha rangą był dworak starej 
szkoły, którego zainteresowania towarzyskie ograniczały się do genealogii. 
Carvalho miał przed sobą wolne pole i gotowy program. W kraju zaczął od 
uregulowania sprawy krótkoterminowych długów, które stary król zaciągnął wskutek 
swojej szczodrobliwości wobec Kościoła. Tradycyjny sposób pozbywania się takiego 
balastu polega na odwlekaniu spłat; Carvalho zamierzał pieniądze oddać. 
Następnie, wierny dawnym wspomnieniom, skończył raz na zawsze z ulicznymi 
burdami szlachty, wydając całą serię surowych edyktów, których ścisłego 
stosowania przestrzegał. Papież Benedykt XIV, którego Carvalho podejrzewał o 
ateizm, nagrodził Jana V tytułem Najwierniejszego z Królów. Pierwszym 
posunięciem Carvalha na polu spraw zagranicznych było wysunięcie twierdzenia, że 
Józef Emmanuel odziedziczył teraz tytuł i, zgodnie z tym stanowiskiem, nie 
przyjmowanie listów od Jego Świątobliwości, jeśli nie były we właściwy sposób 
zaadresowane. Stanowiło to jednak zaledwie blady zwiastun polityki, jaką miał 
zamiar prowadzić wobec opactw i zakonów w kraju. Poważniejszy problem 
dyplomatyczny stanął przed nim w związku z Traktatem Madryckim. Ponieważ 
odziedziczył tę umowę z Hiszpanią po swoich poprzednikach, z początku kusiło go, 
żeby traktat wypowiedzieć. Dokument ten miał położyć kres długotrwałemu sporowi 
między dwoma imperiami w Ameryce Południowej. Z początku Carvalho nie widział 
nic złego w tym, że spór trwałby nadal. Przy bliższej analizie sformułowań i 
okoliczności dostrzegł jednak, że traktat jest korzystny dla Portugalii, a 
niekorzystny dla Hiszpanii. Wieki temu papież użył dwóch cyrkli, żeby podzielić 
mapę świata na dwie połowy, po jednej dla każdego z dwóch królestw katolickich, 
kreśląc wyimaginowaną linię między Brazylią, która przypadała Portugalii, a Rio 
de la Plata, który to teren przypadł Hiszpanii. Niedawno zawarty Traktat 
Madrycki przesuwał granicę. Portugalia traciła na rzecz Hiszpanii port Colonia 
del Sacramento. W zamian Hiszpania musiała przekazać Portugali pewne terytoria, 
a wśród nich tereny zajęte przez misje jezuickie. Dzięki nabytemu w Londynie 
nawykowi bilansowania zysków i strat Carvalho wyliczył sobie, że Portugalia 
zyskuje w obu wypadkach. Nawet utratę Colonia del Sacramento trzeba uważać za 
zysk. Po pierwsze, chociaż był to port, nie przynosił żadnych dochodów skarbowi 
i Portugalia nie miała z niego żadnych korzyści handlowych. Jedynie angielscy, 
francuscy i holenderscy handlarze niewolnikami, na których z taką zawiścią żalił 
się dopiero co wysłannik, mogliby ten port należycie wykorzystać. Co więcej 
Carvalho zadał sobie trud i zasięgnął opinii trzech kapitanów, a ci stwierdzili, 
że to miejsce jest gniazdem piratów, których nowoczesna administracja musiałaby 
usunąć. Byłoby to jednak przedsięwzięcie trudne i kosztowne, wymagające 
ekspedycji morskiej na wielką skalę. Colonia del Sacramento nie tylko nie 
przysparzała dochodów, ale stanowiła nawet znaczne obciążenie dla każdej 
monarchii, która brała na swoje barki odpowiedzialność za nią, a przecież nie 
temu miały służyć posiadłości kolonialne. Na szczęście, jeśli port wezmą sobie 
Hiszpanie, można będzie liczyć na to, że wywiążą się ze swych obowiązków, gdyż 
hiszpański handel ponosi wszak największe straty w skutek działalności piratów. 
Tak więc zrzeczenie się terytorium przez Portugalczyków stawało się ciężarem dla 
Hiszpanów. Z drugiej natomiast strony terytorium odstąpione przez Hiszpanię 
stanowiło dla Portugalii ogromny nabytek. Carvalho doszedł do wniosku, że nie 
można spodziewać się, by Hiszpania wykonała w dobrej wierze postanowienia 
traktatu. W celu upewnienia się ostrożnie sondował poglądy tutejszych Hiszpanów, 
nawiązując kontakt z hiszpańskim namiestnikiem w Asunci~on. Stwierdził, że ten 
dygnitarz, o nazwisku Cabeza, z zapałem przyjął pomysł, by zostać poddanym 
Korony Portugalii, gdyż tak nakazywał mu dobrze pojęty własny interes, zgodny z 
planami Carvalha. Dobremu wzajemnemu zrozumieniu służyło także to, że Cabeza 
odnosił się wrogo do Towarzystwa Jezusowego. Jezuici, jak się dowiedział, 
spowodowali sztuczny niedostatek niewolników w kolonii, chroniąc w swoich 
misjach tysiące Indian z plemienia Guarani, a więc nie wprowadzając ich na wolny 
rynek handlu niewolnikami. Hiszpańskie prawa zakazujące niewolnictwa były już 
wystarczającym złem i osadnicy liczyli na to, że Korona Portugalii je zniesie. 
Ale w praktyce można było ominąć ten zakaz, przestrzegając go co do litery. 
Natomiast nietykalne okazały się szczególnie prawa przyznane jezuitom przez 
Koronę Hiszpanii, a to dlatego, że jezuici byli na miejscu, gotowi bronić swoich 
praw. W rezultacie tysiące Guarani prowadziło gnuśne życie pod ochroną zakonu 
zamiast przyczyniać się do pomyślności kolonii, pracując dla przedsiębiorczych 
osadników. Dopóki kolonia pozostanie w posiadaniu Hiszpanii, naczelnik nie może 
zrobić nic, żeby odmienić tę ubolewania godną sytuację. Z tego powodu koloniści 
jednomyślnie i z zapałem przywitali Traktat Madrycki spodziewając się, że będzie 
dla nich deską ratunkową. Carvalho odkrył, że Cabeza to osobliwy człowiek. Był 
kolonistą w czwartej generacji i najwidoczniej nie czuł najmniejszego 
pragnienia, żeby odwiedzić Europę. Mimo to nie ulega wątpliwości, że będzie 
pożyteczny. Dostrzeqa sedno sprawy. Na przykład ocenił już, i doniósł o tym, że 
podatki od ziemi, dotychczas przypadające misjom jezuickim, mogą być podniesione 
dziesięciokrotnie w stosunku do obecnych, jak tylko pozbawi się jezuitów 
kontroli nad nimi. Był dobrym katolikiem - nie ulegało wątpliwości, że całkiem 
pobożnym - a jednak miał w sobie chwalebny żar wrogości do świętego Ignacego 
Loyoli i jego szkodliwego zakonu. Carvalho z ukontentowaniem pomyślał, że liczba 
przeciwników jezuitów wzrasta z każdym dniem. Nawet Madryt - Carvalho był tego 
pewien - poczułby w skrytości serca ulgę, gdyby raz na zawsze skończyło się z 
misjami. Stanowiły przedmurze starego paternalistycznego porządku i nie ma dla 
nich miejsca w nowocześniejszych poglądach osadników na to, czemu ma służyć 
kolonia. Z jezuitami jednak trzeba się jakoś uporać. Powinien istnieć osobny 
kodeks karny służący rozstrzyganiu spraw wścibskich świętoszków, którzy myślą, 
że sami dla siebie stanowią prawo - chodzi o prawne środki pozwalające pokazać 
im, gdzie jest ich miejsce i uniemożliwiające im szkodnictwo. Więzienie to 
najodpowiedniejsze miejsce dla ludzi próbujących tworzyć własne państwo w łonie 
każdego narodu, który zechce tolerować ich obecność. Księża nawet sami zbierają 
swoje dochody! Otóż Carvalho chętnie wbije jeszcze jeden gwóźdź do ich trumny. 
Ameryka Południowa jest już doprawdy jedynym miejscem, gdzie nadal liczą się 
jako siła, której nie można zlekceważyć. Wszędzie poza tym ustąpili tak 
zręcznie, że wcale nie wyglądało to na oddawanie kolejnych pozycji. Wiedzą, że 
ich dni są policzone, bo ich pobożne frazesy wyszły już z mody. (Oczywiście, 
prawdę mówiąc, sami nigdy nie wierzyli w ani jedno słowo. Carvalho czuł dla nich 
głęboki szacunek jako do polityków). W dzisiejszych czasach prywatnie, jeśli ich 
upodobania do tego właśnie ich skłaniały - albo nawet publicznie, jeśli tylko 
służyło to ich celom - otwarcie mówili o tym, że zaznajamiają się z nową 
filozofią. Tak więc Carvalho ma dobre karty w ręku. Papież wie bardzo dobrze, co 
się święci na europejskich dworach, i nie chce doprowadzać do kryzysu wokół 
sprawy Towarzystwa Jezusowego. Także generał zakonu pragnie uniknąć otwartego 
starcia. Jego odpowiedzią na Traktat Madrycki było wyznaczenie specjalnych 
przedstawicieli, którzy mieli odwiedzić Amerykę Południową i określić, jakie 
będą konsekwencje traktatu dla jezuickich misji. Uwzględniając sytuację ogólną, 
nietrudno zgadnąć, jak ta lokalna kwestia zostanie rozstrzygnięta. Naturalnie 
usuwanie jezuitów będzie procesem stopniowym. Bez wątpienia znaczne tamtejsze 
siły są zainteresowane zachowaniem status quo. Właśnie dlatego do tej misji 
wybrany został doświadczony negocjator, ojciec Altamirano. Carvalho nie znał 
jeszcze Altamirana, ale zebrał stosowne informacje, wśród których znalazł się i 
taki szczegół, że ukochaną słabostką tego księdza, wbrew jego prawie czcigodnemu 
wiekowi, były romanse. Według godnych zaufania informatorów nie miał też nic 
przeciwko łapówkom. Mimo to ten skorumpowany kapłan jest nie tylko zaufanym 
człowiekiem swojego generała, ale także należy do osobistych doradców Ojca 
Świętego. Z całą pewnością wiedział, skąd wieje wiatr, i można było ufać, że 
dojdzie dokładnie do tych wniosków, które są celem jego wyprawy na drugą stronę 
oceanu. Zresztą jeśli tylko okaże się oporny... Siedząc w salonie i czekając na 
przybycie tego bardzo szczególnego dygnitarza, Carvalho klepnął znajdujący się 
za jego fotelem globus w miejscu, gdzie znajdowało się Asunci~on, wprawiając go 
w obrót. 15 Altamirano, który szedł w tym samym momencie przez mroczny korytarz 
za kroczącym na palcach podsekretarzem, nie przywdział czarnej sutanny, jakiej 
można się było na nim spodziewać. W stroju, który miał na sobie, jego postać 
pasowała do bardziej ożywionego, bardziej zgiełkliwego otoczenia. Oczywiście 
należało wziąć pod uwagę oficjalną żałobę po zmarłym królu - pomyślał. Cóż to 
jednak była za żałosna kreatura! Jednak zupełny brak towarzyskiego życia w 
Lizbonie, chociaż przecież północ dopiero co minęła, narzuca pewne porównania - 
na przykład z Wersalem. Pozwolił sobie na uśmiech, kiedy napłynęło to 
wspomnienie, które przezornie zmienił w dziękczynne westchnienie, krocząc za 
podsekretarzem przez korytarze apartamentów Carvalha. Przewodnik zniknął, żeby 
zawiadomić o jego przybyciu, starannie zamykając za sobą drzwi, tak więc 
czujnemu jezuicie pozostało tylko rozejrzeć się dokoła. Znajdował się w 
praktycznie umeblowanym pomieszczeniu z rzędem krzeseł, na których może zasiąść 
znaczna liczba osób godzinami czekających na przywilej rozmowy z ministrem. 
Wyobraził sobie przepracowanego sekretarza siedzącego tu przez okrągły dzień za 
długim biurkiem, rozkoszującego się swoją pozycją. Na jednej ze ścian wisiał 
obraz, ale kiedy do niego podszedł, stwierdził, że jest nieciekawy, aczkolwiek 
artystą, co odnotował z satysfakcją, był Francuz. Temat, grupa radców, był 
niezbyt zachęcający, lecz malarz obdarzony zmysłem obserwacji uzyskałby 
zabawniejszy efekt. Nagle na progu stanął Carvalho i powitał go po francusku, a 
następnie podszedł, by uścisnąć mu dłoń. Podsekretarz stał w skromnej postawie 
przy drzwiach wiodących do salonu, by zamknąć je bezszelestnie za nimi, kiedy 
weszli do środka. Carvalho wskazał proste krzesło i czekał we władczej postawie, 
aż jego gość usiądzie. - Proszę wybaczyć, ojcze, tę chwilę zwłoki. Muszę to 
załatwić, póki pamiętam. - Wziął ze stołu jakiś dokument. Altamirano, z miną 
wyrażającą szacunek, ale w duchu rozbawiony, patrzył na ten popis marszcząc 
brwi. Jednocześnie minister taksował spojrzeniem papieskiego wysłannika. Często 
dopatrywał się w zakonie jezuickim skłonności wojskowych, lecz w stanowczym 
wyrazie twarzy tego człowieka było coś, co nasuwało myśl o doświadczonym 
dowódcy. Starannie podpisał dokument i odłożył go na stos. Potem usiadł i 
niedbale założywszy nogę na nogę zapytał: - Czy zapewniono ci, ojcze, wygodny 
pobyt w Lizbonie? Altamirano uświadomił sobie, że człowiek, który zadał to 
uprzejme pytanie, wie o dziewczynie czekającej w jego kwaterze. - Dziękuję. Mój 
zakon przygotował wszystko, co uznał za właściwe. To bardzo uprzejmie, że 
pomyślałeś, panie, o mojej wygodzie, chociaż masz przecież tyle innych spraw na 
głowie. - O, tak! - Carvalho westchnął i klepnął dłonią w plik dokumentów 
leżących na stole. - Niestety, muszę przejrzeć to wszystko, zanim zobaczę się 
rano z królem. - Smutno potrząsnął głową i wzruszył ramionami. Altamirano 
rozejrzał się z uprzejmym zainteresowaniem po pokoju i skinął w kierunku obrazu 
nad biurkiem. - Chyba wart obejrzenia. Czy mogę? - Oczywiście. Jezuita wstał i 
swobodnym ruchem wziął kandelabr z bocznego stolika. - To Martin Scaffner - 
poinformował go gospodarz. - Rzeczywiście! - wykrzyknął Altamirano z 
wystudiowanym zdumieniem. - Czy to twój osobisty wybór, panie? - Żaden z obrazów 
nie został wybrany przeze mnie osobiście. Tak więc niczego z nich nie 
wywnioskuję - pomyślał jezuita. Carvalho wie, jak zabezpieczyć się przed 
badawczym spojrzeniem. Usiadł z miną wyrażającą szczerość i usłyszał następne 
uprzejme pytanie: - Mam nadzieję, że zadbano należycie o twą podróż do 
Asunci~on? - Tak, zajęła się tym wasza admiralicja. Dziękuję. - Korespondowałem 
z se~norem Cabezą. - Z se~norem Cabezą? - Namiestnikiem w Asunci~on. - Dziękuję, 
żeś mi, panie, o nim przypomniał. - Jest nastawiony przychylnie do sprawy 
przekazania. - Tego mogłem oczekiwać, se~nor Carvalho. - Mam na myśli tereny 
administrowane obecnie przez wasze misje. - Rozumiem. Dziękuję za wyjaśnienie. - 
Tak więc, jak sam, ojcze, widzisz, nie powinno być żadnych trudności z podjęciem 
stosownej decyzji. - Gdybyż tylko ta sprawa była ustalona w traktacie. Wtedy 
rzeczywiście nie byłoby żadnych trudności. - Czy jesteś zdania, że testament 
Ferdynanda Hiszpańskiego nadal stanowi tu przeszkodę? Altamirano poprawił się na 
krześle i wydawało się, że jego uwagę przyciągnął obraz w odległym końcu pokoju. 
- Arcydzieło. To Tiepolo, prawda? Istny cud! - Istotnie. - Carvalho nie 
przejawił ani śladu zniecierpliwienia, kiedy jezuita przebiegle zmienił temat. - 
Cudowne! Tak, wasza wspaniała Admiralicja zadbała o wszystko. Czy przypuszcza 
pan, że podróż będzie tak uciążliwa, jak mi zapowiadano? - Powiedziałbym, że 
brzemię, jakie Ojciec Święty powierzył ci, panie, nie jest najlżejsze. 
Altamirano machnął lekceważąco ręką i uśmiechnął się posępnie. - Ale Ferdynad 
Hiszpański był zawsze posłusznym synem Kościoła - ciągnął Carvalho sprowadzając 
znowu dyskusję na właściwy tor. - O, z pewnością. - Myślisz więc, ojcze, że 
powinniśmy kierować się jego testamentem? - Czy w testamencie jest jakaś 
klauzula, którą chciałbyś, panie, pominąć? - Być może słusznym byłoby spytać o 
to Cabezę. - Z całą pewnością - odpowiedział Altamirano, okazując jak najdalej 
idącą otwartość. - Właśnie płynę do Asunci~on, żeby zadawać pytania. - Usłyszysz 
zatem od Cabezy, że misje powinno się włączyć do kolonii. - Doprawdy? Jak mi 
powiedziano, sprawa dotyczy kilkuset tysięcy tubylców. - Powiedziano ci, ojcze? 
Z pewnością wiedziałeś już o tym poprzednio. - Mój drogi panie - oznajmił 
jezuita - nie wiem niczego, jeśli mi się nie powie. - W misjach przebywa około 
trzystu tysięcy tubylców. - Z pewnością tak jest, skoro tak twierdzisz - 
Altamirano uśmiechnął się blado. - Nic dziwnego, że hidalgowie z takim zapałem 
podchodzą do sprawy zmiany władzy. - I tego właśnie oczekuje od nich, jeśli mogę 
przypomnieć, traktat. Musisz zrozumieć, że przy obecnym stanie rzeczy ci tubylcy 
z misji nie wnoszą nic do skarbu. - Tak, wydaje mi się, że słyszałem o tym. A 
cóż oni robią w misjach? - Uprawiają mate i, jak się zdaje, wykonują instrumenty 
muzyczne w misyjnych warsztatach. - Cóż, wygląda na to, że byłoby rzeczą 
interesującą zobaczyć wszystko na własne oczy. - Ale jaki jest twój pogląd, 
ojcze? Czy tereny misyjne powinny wchodzić w skład kolonii, czy też tubylcy z 
misji powinni bez żadnego powodu cieszyć się szczególnymi względami? - Na 
miejscu zapoznam się bez uprzedzeń z wszystkimi poglądami na ten temat. - 
Wypowiadając te słowa Altamirano zacisnął usta w uśmiechu, który tym razem 
wyglądał niewinnie, jakby jezuita nie zdawał sobie sprawy, że właśnie wykręcił 
się od odpowiedzi na jedyne interesujące naprawdę ich obu pytanie. Carvalho 
spróbował innej taktyki. - Jak z pewnością wiesz, ojcze, umowa ma także drugą 
stronę. Oddajemy mianowicie Hiszpanom Colonia del Sacramento. - Tak. Proszę mi 
powiedzieć, jakie jest to Sacramento? - Gniazdo piratów. Jezuita skinął. - Tak 
mi mówiono. - Wydawało się, że nagle uderzyła go jakaś myśl. - Poproszę 
kapitana, by miał się na baczności, kiedy będziemy podpływać do tych wybrzeży. - 
Proszę się nie niepokoić, piraci będą omijać was z daleka. - Dzięki waszej 
morskiej eskorcie. Jestem niezmiernie wdzięczny za okazaną mi pomoc, a także za 
jakże pouczającą rozmowę. Jedno już słyszałem - ciągnął gładko Altamirano - a 
mianowicie, że z tej części Ameryki Południowej płynie nieprzerwany strumień 
złota. Czy to prawda? Jednym z przymiotów Carvalha jako męża stanu było to, że 
umiał odróżnić w pogłosce to, co możliwe od niedorzeczności. - Nie - oznajmił 
stanowczo. - Usłyszałeś o tym tylko dlatego, że gdziekolwiek padnie słowo 
"złoto", doradcy Jego Królewskiej Mości pilnie nastawiają ucha. - To zupełnie 
naturalne - skomentował Altamirano, zerkając kątem oka na Carvalha. - Nie 
wszyscy doradcy króla są równie bezinteresowni jak ty, panie. - Nie należę do 
ludzi, którzy byliby skłonni lekkomyślnie odepchnąć myśl o złocie - zapewnił go 
minister. - Stanowi ono zawsze mile widziane uzupełnienie skarbu, ale skąd 
miałoby niby napływać to złoto, o którym wszyscy mówią? Nie od dawniejszych 
mieszkańców. Rio de la Plata to nie Peru. Nie znajdziesz tam, ojcze, starych 
ruin błyszczących od złota i nie ma także kopalni w dżungli. Nawet gdyby złoto 
tam leżało, czekając tylko na wydobycie, tubylcy nie wiedzieliby, jak się do 
tego zabrać. - Spojrzał bystro na swojego rozmówcę. - Chyba że znalazłoby się na 
terenie misji i świątobliwi jezuici pokazaliby im, jak je wydobyć. Widzisz, 
ojcze, o tym także się mówi. - Mogę zapewnić, że nic takiego nie ma miejsca. 
Akurat powiedziałbyś, gdyby nawet tak było - pomyślał Carvalho. Wiedział 
doskonale, że zgodnie z niezawodnymi prawami przyrody nie ma tam żadnego złota. 
Na głos zaś potwierdził: - Wierzę ci, ojcze, aczkolwiek potrzeba tutaj czegoś w 
rodzaju kopalni złota, żeby wyjaśnić, w jaki sposób macie z tych misji taki 
wysoki dochód. Wygląda na to, że dają półtora raza większe plony niż 
porównywalnej wielkości plantacje. Skąd ten dochód, jeśli nie eksploatują w 
tajemnicy kopalni złota? - Dopóki nie znajdę się tam osobiście i nie zobaczę 
wszystkiego, nie mam najmniejszego pojęcia. Może wyjawisz, panie, co ma na ten 
temat do powiedzenia Cabeza? - Jego zdaniem wyjaśnienie jest proste. Misje 
zabrały wszystkie najlepsze ziemie. - I ty mu wierzysz? - Nie mam sposobu, żeby 
to sprawdzić. Żaden sługa Korony nie ma wstępu na teren misji, nawet sam Cabeza, 
chociaż jest namiestnikiem! - Jest to zgodne z postanowieniem króla Ferdynanda. 
- Jak słusznie zauważyłeś, ojcze, zgodnie z postanowieniem zmarłego króla. Na 
mocy podobnego postanowienia niewolnictwo stało się na tych terenach nielegalne 
- wskazał Carvalho - ale z pewnością nie będziesz utrzymywał, że niewolnictwo 
pozostanie nielegalne po wejściu w życie Traktatu Madryckiego. - Uśmiechnął się 
swoim najbardziej sztucznym uśmiechem. - Niewolnictwo oczywiście stanie się 
legalne - zgodził się Altamirano odwzajemniając mu uśmiech - na terytorium 
przekazanym pod administrację portugalską. Nadal jednak muszę ustalić, czy 
tereny misji winny być włączone do tego terytorium. - Westchnął. Carvalho 
poczuł, że nadszedł czas, żeby okazać swoją dezaprobatę. Zmarszczył brwi. - Czy 
według twojej opinii istnieje naprawdę poważna możliwość podjęcia decyzji 
przeciwko temu włączeniu? - Senhor Carvalho - odparł Altamirano żartobliwie 
grożąc mu palcem - nie możesz chyba przypuszczać, że w moim podeszłym wieku 
wyprawiam się w podróż na drugi koniec świata po to tylko, żeby już teraz 
dochodzić do przedwczesnych wniosków. - A jednak, patrząc nawet powierzchownie 
na sprawę, musisz skłonić się w jedną albo drugą stronę. Altamirano skubał swój 
kaftan. Zaczął się tym wszystkim bawić. - Na nieszczęście - wyznał - 
stwierdziłem, że mój umysł skłania się w dwie strony na raz. - Doprawdy! - rzekł 
oschle Carvalho. - Czy mogę spytać, która to strona przemawia za wyjęciem misji 
spod naszej administracji? - Teologiczna. - I tę właśnie stronę okażesz, ojcze, 
podczas publicznej audiencji w Asunci~on? - Bez wątpienia - oznajmił jezuita 
znowu skubiąc swój kaftan. - Nigdy mnie nie opuszcza. Ale jednocześnie ta druga 
strona mojego umysłu jest też zawsze ze mną. - A jakbyś ją, ojcze, nazwał? - Ta 
druga strona mojego umysłu jest wyraźnie praktyczna - poinformował go z powagą 
Altamirano. - I za czymże ona przemawia? Altamirano znowu pogroził mu palcem. - 
Och, za tym, bym poczekał i zobaczył. Będzie to zależało od rad, jakie usłyszę 
od tamtejszych praktycznie nastwionych osób. Jestem pewny, że nie brak ich w 
kolonii i że wszyscy wezmą udział w spotkaniu ze mną i powiedzą, jak powinienem 
postąpić. - Zapewniam, że będą za zniesieniem misji, tak by cały obszar otwarto 
dla wolnej przedsiębiorczości. - Dziękuję, bardzo ci, panie, dziękuję. 
Oczywiście zapamiętam sobie twoje zapewnienie. Ale muszę także wysłuchać tego, 
co mają mi do powiedzenia ludzie nastawieni teologicznie. Spodziewam się spotkać 
także paru z nich. Carvalho usiadł z powrotem w fotelu i przyglądał się swojemu 
gościowi z pełnym zaniepokojenia szacunkiem. Miał nadzieję wyłowić jakiś ślad 
dyrektyw, które Altamirano otrzymał od papieża, ale stwierdził, że wie dokładnie 
tyle samo, ile przed rozpoczęciem tej rozmowy. W istocie był nawet jeszcze mniej 
pewny. A nie ulegało wątpliwości, że jezuita otrzymał dodatkowe instrukcje od 
swojego generała. - Szklankę wina? - zaproponował Carvalho. - Z przyjemnością. 
Czy z portugalskich winnic? - Z hiszpańskich. - Minister wstał, żeby nalać wina. 
- Jeśli okaże się, że to stosowna okazja, żeby wycofać misjonarzy z kolonii, 
gdzie w Europie zostaną osiedleni? - Podszedł do swojego oponenta ze szklanką 
wina w dłoni. Zamiast odpowiedzi Altamirano podniósł szklankę pod światło 
padające od kandelabru i zapytał, z jakiego regionu pochodzi wino. - Z Granady. 
- Pańskie zdrowie! - Altamirano przełknął łyczek wina. - Och, doskonałe! 
Pamiętam, że w dniach mojej młodości w Escorialu szczególnie ceniłem wino z 
Granady. - Czy sprowadzilibyście ich być może do Rzymu? - nalegał Carvalho. - 
Masz, panie, na myśli misjonarzy, gdyby musieli opuścić Amerykę? Sądzę, że w 
dzisiejszych czasach Rzym mógłby wywrzeć na niektórych spośród nich okropne 
wrażenie. - Potrząsnął głową jakby rozbawiony. - Proszę wierzyć, że dałoby się 
przygotować dla nich coś bardzo przyzwoitego tutaj, w Portugalii. MOżesz, ojcze, 
na to liczyć. - Dziękuję. O tak, bardzo dziękuję. To szalenie uprzejme. Z 
pewnością będę o tym pamiętał, oczywiście jeśli zajdzie taka potrzeba. - Możemy 
ofiarować im szczodre uposażenie, a ich praca miałaby charakter duchowy, nie zaś 
fizyczny. Powierzono by im naukę. - I nauczanie? - Przygotowywanie mężczyzn do 
trudów życia nie jest zajęciem odpowiednim dla księży. Moim zdaniem, muszę 
wyznać szczerze, wasz zakon o wiele za mocno zaangażował się w cele doczesne, a 
nawet czasami w sprawy państwowe. Altamirano okazał przesadne zamyślenie, jakby 
zastanawiał się nad tym poglądem, zanim będzie mógł udzielić odpowiedzi. - Cóż - 
oznajmił po chwili - być może ty, panie, i inne jeszcze osoby macie powody, by 
tak mniemać. Muszę jednak wyznać, że ja nie podzielam tej opinii. Pochylił się 
do przodu, jak człowiek gotów wysłuchać pouczenia, prowokując tym samym swojego 
gospodarza do wygłoszenia rozwlekłej mowy, której wspomnienie wywoływało u niego 
później pewne niezadowolenie z siebie, a w której tamten szczególnie rozwinął 
temat upodobania jezuitów do przewodzenia duchowego możnymi tego świata. 
Altamirano pochylił głowę z uznaniem. - Słyszałem - przyznał - że we Francji 
sprawy wyglądają rzeczywiście czasem tak, jak opisujesz, ale nie miałem 
dotychczas pojęcia, że podobnie wygląda to w Portugalii. - W Portugalii - 
ciągnął cierpko Carvalho - niektórzy nastawieni rozsądnie ludzie powiadają, że 
sama kuria powinna przyhamować działalność naszego zakonu, gdyż w przeciwnym 
razie na cały Kościół spadnie nieszczęście wskutek arogancji małej, lecz 
niebezpiecznej jego cząstki. Altamirano, który był świadomy tego, że jego zakon 
znalazł się w trudnym położeniu, uznał te słowa za poważne ostrzeżenie. 
Odchylając się na swoim fotelu do tyłu, oparł szklankę z winem na brzuchu i 
oznajmił: - Skoro powierzono mi wydanie w imieniu Kościoła sądu w tej materii, 
możesz, panie, polegać na tym, że będę podchodził do spraw z punktu widzenia 
Kościoła, nie zaś jezuitów. - Tym razem jego uśmiech był pełen słodyczy. Zegar 
nad kominkiem wybił godzinę drugą. - Muszę pozwolić ci, panie, na parę godzin 
snu - oznajmił jezuita - chyba że chciałbyś przedstawić mi jeszcze jakąś radę. - 
Powiedzieliśmy sobie wszystko, co mogło być powiedziane w obecnym stanie rzeczy, 
prawda? - odparł Carvalho. - Być może później, kiedy podejmiesz już, ojcze, 
decyzję, będziemy mieli sobie więcej do powiedzenia. Jeśli natomiast chodzi o 
mój sen, to inna sprawa. Zanim będę mógł go zażyć, muszę rozpatrzyć jeszcze 
sporo spraw w imieniu Jego Królewskiej Mości. - Wskazał na stos papierów 
spoczywający na jego biurku. - Ja jestem w szczęśliwszej sytuacji - wyznał 
Altamirano, mając na myśli miłą osóbkę czekającą na kwaterze. - Pozostawiam cię, 
ekscelencjo, twoim nie kończącym się zajęciom. - Wstał i poszedł, żeby raz 
jeszcze rzucić okiem na Tiepola, a następnie zwrócił twarz w stronę gospodarza. 
- Imponujące - oznajmił, podsumowując w ten sposób swój osobisty sąd o 
ministrze, który nie był nieczuły na pochlebstwo - taką w każdym razie miał 
nadzieję. Carvalho zadzwonił małym dzwonkiem, by przyzwać z korytarza 
podsekretarza, który odprowadził gościa wśród licznych "Bóg z tobą, ojcze", jako 
że czeka go długa podróż. W powozie, turkoczącym po bruku dziedzińca i dudniącym 
pod groźnie wyglądającym sklepieniem bramy, gdzie zatrzymał się młody oficer 
gwardii, który wściubił nos do wnętrza, Altamirano siedział pogrążony w myślach. 
Carvalho nawet nie próbował ukrywać swojej wrogości i wypowiedział groźbę, którą 
być może byłby w stanie wprowadzić w życie. Potrafił doprowadzić do zgodnego 
wystąpienia przeciwko jezuitom całej Europy, jeśli w Ameryce Południowej nie 
uzyska tego, czego pragnie. Altamirano wiedział, że gdyby konflikt doszedł do 
tego punktu, Carvalho prawdopodobnie odniósłby sukces. Z drugiej strony wskazał 
także - o ile tego rodzaju napomknienia mają jakąkolwiek wartość - że jeśli 
misje zostaną w całej rozciągłości poddane postanowieniu Traktatu Madryckiego, 
katastrofa zostanie co najmniej przesunięta w czasie. Postanowił sporządzić 
stanowcze sprawozdanie z rozmowy dla swego generała oraz napisać odrobinę mniej 
szczery, ale niemniej mocny list do Jego Świątobliwości. Portugalię należy 
obecnie zaliczyć do wrogów wiary, bez względu na to, jakie roszczenia do 
honorowego tytułu papieskiego będą zgłaszane w imieniu jej króla. Oceniając 
Carvalha - tego nudnego biurokratę - po prostu jako człowieka, trzeba 
stwierdzić, że ma wszystkie cechy parweniusza. Świadczyło o tym udawanie, że nie 
zwracał uwagi na podziw wyrażany wobec jego obrazu, chociaż było oczywiste, że 
się nimi cieszy. Jednak jako urzędnik jest niebezpieczny i stanowi to - 
rozmyślał Altamirano - jeszcze jeden przejaw ogromnych zmian, jakie zaszły w 
Europie od momentu, kiedy on sam wybierał sobie drogę życiową. W owych czasach 
przewodnik królewskiego albo książęcego sumienia stanowił siłę, z którą należało 
się liczyć. Obrona zakonu nie była wówczas nieubłaganą walką, ale miłą 
intelektualną rozrywką. Natomiast w dzisiejszych czasach, chociaż monarchowie 
nadal zasiadają na swoich tronach, królestwami kierują ludzie podobni do 
Carvalha, a zakon zbyt się zestarzał jako instrument, by dało się go włączyć w 
nową machinę rządzenia. Jeśli Carvalho doprowadzi do zgodnego wystąpienia 
przeciwko Towarzystwu Jezusowemu wszystkich dworów europejskich, 
najprawdopodobniej odniesie sukces. Oczywiście sam zakon ułatwił mu zadanie. 
Koncentrując wszystkie wysiłki na tym, żeby okazać się niezbędnym dla starego 
porządku, stał się podejrzany dla nowego. Altamirano uderzył dłonią w rękawiczce 
we framugę okna swojego powozu i stangret obejrzał się, tak że musiał zastąpić 
ten gest zniecierpliwienia stukaniem w zamyśleniu w okno, przez które wpatrywał 
się teraz w noc. Gdzieś tam w mrokach stoi zakotwiczona flota, która zabierze go 
do Buenos Aires poprzez burzliwy, a potem parny Południowy Atlantyk. Była to 
pierwsza pozbawiona określonego zadania podróż, jaką Altamirano przedsiębrał dla 
zakonu i Kościoła. Starzeje się i nie omieszka napomknąć o tym w liście do 
papieża. Altamirano nie wierzył w proste lekarstwa duchowe. Jakieś dwadzieścia 
lat wcześniej próbował z grzechami ciała - grzechami, które rozpoznawał bez 
najmniejszych trudności - uporać się przez modlitwę. Było to w Rzymie i dobrze 
pamiętał, że kiedy jego eksperyment dobiegł końca, nie uzyskał ze sklepienia 
żadnej odpowiedzi. I nagle wszystko zatrzęsło się od dźwięku dzwonów. Cóż, jeśli 
krytycy zakonu rozglądają się za odpowiednią tarczą strzelniczą, jego przypadek 
jest jakby specjalnie dla nich stworzony. Uśmiechnął się na tę myśl i zdjąwszy 
perukę przytulił policzek do haftowanych zasłon powozu. Umiarkowany posiłek z 
fig, białe wino i dziewczyna już na niego czekają. Potem chwilowa pociecha w 
ramionach kobiety, z pewnością zasługującej na mniej czcigodnego partnera - 
bardziej gibkiego, a mniej subtelnego - ale zobaczy, że strzela starzejący się 
mężczyzna, który wynajął ją na ten wieczór, potrafi jeszcze cieszyć się życiem. 
W pałacu człowiek, z którym Altamirano dopiero co się pożegnał, był jedyną osobą 
nadal czuwającą - poza nocną strażą; także podsekretarz nie spał: ziewał i 
patrzył trwożliwie na drzwi gabinetu ministra. Carvalho, który teraz pofolgował 
sobie z winem, przeniósł kandelabr na boczny stolik, by móc wygodnie obejrzeć 
swojego Tiepola. Teraz był pewny, że to arcydzieło. Nie dlatego, że znał się na 
malarstwie, ale dlatego, że był sędzią ludzi i wiedział, iż podziw wyrażony 
przez niedawnego gościa był szczery. Fakt, że jezuita wykorzystał obraz także po 
to, żeby odwrócić temat rozmowy, miał uboczne znaczenie. Tiepolo to mistrz! 
Zadziwiające do jakiego stopnia Włosi są w dzisiejszych czasach biegli we 
wszystkich rzeczach poza jedną, ale za to najpotrzebniejszą - poza sprawowaniem 
władzy. Postanowił kilka dalszych obrazów Tiepola sprowadzić do większego 
apartamentu, do którego zamierzał się przenieść jeszcze przed końcem roku. 
Apartament usytuowany na końcu przeciwległego korytarza liczył osiem pokojów, 
dwa razy tyle, ile u Pedra de Morty, a co więcej miał też balkon. Przewidywał, 
że nadejdzie dzień - w istocie ten dzień prawie już nastąpił - kiedy 
najdumniejszy arystokrata będzie zrywał się na równe nogi, kiedy zostanie 
zapowiedziane, że przybywa minister Carvalho, bez względu na to, kto poza tym 
może być obecny. Jest dłonią spoczywającą na sterze nawy państwowej i już 
wkrótce wszyscy uświadomią sobie, że okręt zmienił kurs i dzięki Carvalhowi 
Portugalia znowu stała się jednym z przodujących narodów, silnym jak Prusy, 
prosperującym jak Anglia. Jego nagrodą będzie tytuł diuka, a może nawet księcia. 
W końcu król Józef już teraz zamierza uczynić swoją dziwkę księżną. Wcześniej 
czy później Carvalho z pewnością zostanie wyniesiony ponad zwykłych diuków, gdyż 
w przeciwieństwie do nich zasłużył sobie na tytuł. Odsłonił zęby w grymasie, 
którego nie widziała nigdy nawet jego żona, i wsłuchując się w nie ustający 
aplauz, któremu towarzyszyły bębny i trąby, przypomniał sobie, jak starożytni 
Rzymianie wypędzali swoich królów. Bez królów można się obejść. W starożytnym 
Rzymie ludzi takich jak Carvalho powoływano na dyktatorów. Nie po raz pierwszy 
te obłędne ambicje opanowały jego mózg, zwykle tak chłodny i praktyczny. 
Stłumiony żar może strawić umysł. Zbyt długo musiał czekać na brzask tego dnia. 
Żeby wyzwolić ślepą siłę, która nim miotała, wstał i zaczął chodzić wielkimi 
krokami po pokoju tam i z powrotem, odzyskując przy każdym nawrocie cząstkę swej 
wyniosłej postawy. Potem stanął, wyprostował się dumnie i wszystkich 
przeciwników, duchownych i arystokratów, skazał na śmierć przez powieszenie albo 
na stos. Nagle skierował niespokojne, przebiegłe spojrzenie w stronę drzwi, 
podszedł do nich długimi, szybkimi krokami i gwałtownie otworzył. Podsekretarz 
siedzący przy swoim stoliku starał się wyglądać na człowieka zaprzątniętego 
pracą i dopiero po chwili uniósł, zaskoczony, głowę. Carvalho, przybrawszy swój 
zwykły wyraz twarzy, odzyskał równowagę ducha i zamknął drzwi, przypominając 
sobie, że powinien zachować większą ostrożność. Kiedy znalazł się z powrotem w 
swoim gabinecie usiadł przy biurku i z chłodnym już umysłem wziął do ręki jakiś 
dokument. Oczywiście Altamirano! Typowy jezuita! Nigdy nie wiadomo, co kryje się 
w jego głowie. Mówi się o myszy kościelnej; dlaczego nie mówi się o kościelnych 
kameleonach? Zachichotał. Jakimż labiryntem wymyślnych sztuczek musi być 
świadomość takiego rozpustnego, chciwego, starego grzesznika! (Dla Carvalha 
wszystkie problemy etyczne były proste. Rozstrzygał je na miejscu zgodnie z 
regułą kciuka). Trzymał w ręku ostatni list przysłany przez agenta. Agent 
donosił, że Cabeza w pełni akceptuje Traktat Madrycki. Nie ma wątpliwości co do 
tego, ile naprawdę warte są poglądy namiestnika, ale z całą pewnością są zdrowe. 
Liczy na to, że Traktat Madrycki zwiększy pomyślność kolonii, przywracając 
unieruchomioną ziemię i pracę na wolny rynek. To cudowne jak self_interest może 
nauczyć bezmyślnego nawet człowieka dostrzegać rzeczy korzystne dla niego - 
rzeczy, na które ślepi są najgłębsi myśliciele Kościoła. Jeśli tylko Cabeza 
będzie miał do dyspozycji użyteczne frazesy, potrafi jednym ruchem przeciąć 
węzeł tak, by księża, zaplątani w teologię, nigdy już nie zdołali się podnieść. 
Musi to wymagać nie lada wysiłku - uświadomił sobie Carvalho - aby ten ciemny 
hiszpański osadnik wyzbył się przesądów czerpiących pożywkę z odwiecznej 
wrogości i starej tradycji i dobrowolnie oddał się pod panowanie portugalskie. W 
gruncie rzeczy chodzi tu o jeszcze jeden dowód na to, że rzeczywistym prawem 
pokojowym jest prawo rynku. Jest absurdalne, że decyzja w sprawie misji nie 
spoczywa w rękach przebywającego na miejscu namiestnika. Gdyby w grę wchodziła 
kolonia angielska, Altamirano - Carvalho nie miał co do tego najmniejszych 
wątpliwości - nie postawiłby tam stopy. To, że decyzja w sprawie tak praktycznej 
musi w ostatecznym rachunku być pozostawiona księdzu, było rzeczą nie do 
zniesienia i teraz, po rozmowie, jaką odbyli, Carvalho nie ma nawet pewności, na 
którą stronę szala się przechyli! Cóż, bez względu na to, w którą stronę 
jezuicki kocur da susa, Carvalho może zapobiec szkodom, jakich mógłby narobić. 
Przysunąwszy do siebie arkusz papieru, minister zaczął spisywać dodatkowe 
instrukcje dla swojego przedstawiciela, którego posłał do Asunci~on, by miał na 
oku wprowadzenie w życie Traktatu Madryckiego. Część czwarta 16 Trzy miesiące 
później w Asunci~on list Carvalha został otwarty przez adresata - o nazwisku 
Hontar - w rezydencji namiestnika, gdzie ów adresat był gościem. Senhor Hontar - 
wysmukły i elegancki homoseksualista o długiej, komicznej, smutnookiej twarzy - 
westchnął w przewidywaniu nieprzyjemnej lektury i z odrazą wyjrzał na egzotyczny 
ogród. W takim duszącym skwarze wolałby znaleźć się z powrotem w Portugalii, 
gdzie jako nieudany dyplomata z genealogią sięgającą wstecz do czternastego 
wieku, obsługiwany przez lokaja mającego zrozumienie dla jego upodobań, mógł żyć 
dostatecznie wygodnie z dochodu, który, choć szczupły, pozwalał na elegancki, 
jeśli nie wystawny, tryb życia. Zaufanie, jakie okazał mu Carvalho, wysyłając do 
tego barbarzyńskiego rejonu świata, w pewien sposób pochlebiało mu, ale 
bynajmniej nie radowało. Skoro nic nie wyszło z placówki w Wiedniu albo innej 
prawie tak samo atrakcyjnej stolicy, jego ulubioną rezydencją pozostawała własna 
willa u stóp wzgórza niezbyt daleko od Lizbony. Tutaj, na skraju dżungli, 
przyłożył dłoń do swojej sceptycznej, spoconej twarzy i próbował odgadnąć, co 
Carvalho chciał tym razem osiągnąć. Ponieważ nowo mianowany minister spraw 
zagranicznych miał pięćdziesiąt jeden lat, musiał się spieszyć. Co gorsza, palił 
się do tego, by ująć w swe ręce nową miotłę, a w konsekwencji Hontar nie mógł mu 
się narażać. Zapewne, na ile wie i na ile go to interesuje, poglądy Carvalha są 
zdrowe. Bez wątpienia wschodząca gwiazda pracowała ciężko i dobrze, w nowym, 
sprawnym stylu. Jednak dla Hontara nowoczesność nie stanowiła żadnych 
rekomendacji. Dawno już temu doszedł do wniosku, że urodził się w niewłaściwym 
momencie. Według własnej dobrze przemyślanej opinii powinien był żyć w 
czternastowiecznej Wenecji jako siwobrody uczony mieszkający w zimnym 
mieszkaniu, którego okna wychodzą na morze, w otoczeniu muskularnych majtków 
wracających z rejsów do bliskowschodnich portów oraz wysokich żołnierzy prosto 
ze straszliwych wojen. A jednak znalazł się właśnie w Asunci~on, wplątany w 
brudną sprawę, która w tym samym prawie stopniu przyczyniała się do złego 
samopoczucia co upał. Treść listu, który trafił do jego rąk, okazała się gorsza, 
niż przypuszczał. Był przerażony czytając, jak daleko Carvalho ma zamiar się 
posunąć w razie konieczności. Co takiego daje człowiekowi prawo do podejmowania 
drastycznych decyzji? Z pewnością honor - jeśli można tak to nazwać - nie jest 
tego wart, podobnie jak bogactwo. Czy to możliwe, żeby ten człowiek naprawdę 
wierzył, że został powołany do tego, by stać się pewnego rodzaju narzędziem? Nie 
można zaprzeczyć, że za granicą zapanował nowy duch. Nie chodzi już tylko o 
chciwość. W powietrzu unosiło się coś aktywnie destrukcyjnego i Carvalho to 
wyczuł. Najgorsze, że właśnie on musi zwyciężyć. Nawet jeśli jezuici spróbują 
się bronić, rychło dostrzegą, że nie mają żadnego wsparcia. Hontar doszedł do 
wniosku, że musieli już to sobie uświadomić. A wszystko to oznacza, że warto 
przyjrzeć się ojcu Altamirano, który wkrótce przybędzie do Asunci~on, żeby 
rozegrać swoją partię, bardzo trudną, skoro teraz rzeczywistym przeciwnikiem 
stali się najbliżsi mu ludzie, ojcowie jezuici z misji. Hontar przyglądał się 
im, kiedy przybywali do swojego domu w Asunci~on w ciągu ubiegłych tygodni, 
gotowi do wzięcia udziału w publicznej audiencji. Uznał ich za zdecydowanych na 
wszystko ludzi o srogich twarzach, za ludzi, którzy bronić będą każdej piędzi 
swoich pozycji. Nowy duch nie był mile widziany przez tego rodzaju księży. 
Starannie oceniając aktorów, którzy mieli wziąć udział w dramacie, Hontar 
zwrócił już uwagę na Irlandczyka, ojca Gabriela. Niezwykłe były te dziecinne 
oczy w starej, zniszczonej cierpieniem twarzy. Jeszcze większe zdumienie budził 
ten, który w milczeniu chodził za nim krok w krok - braciszek o mrocznej, 
pokrytej bliznami twarzy, pomimo swojej sutanny robiący wrażenie człowieka nader 
niebezpiecznego. Wezwania z Asunci~on do uczestniczenia w obronie sprawy 
jezuickiej dotarły do Gabriela dwa miesiące wcześniej, w nowej misji, którą 
założył powyżej wodospadów. - Cóż to może być w istocie za problem? - spytał 
ojca Ribira natychmiast po przybyciu. - Druga strona nie ma żadnych argumentów. 
- Jego Świątobliwość przysyła ojca Altamirana, który cieszy się jego całkowitym 
zaufaniem, w celu bezstronnego wysłuchania obu stron - padła ostrzegawcza 
odpowiedź. Gabriel spojrzał na pobrużdżoną twarz swojego zwierzchnika, jakby 
szukając w niej jakiegoś znaku. - Myślisz, ojcze, że jest naprawdę możliwe, by 
postanowił zamknąć misje? - Myślę, że powinieneś zatroszczyć się o 
przekonywające argumenty. - Rozumiem. Czy mogę powtórzyć to innym księżom, 
ojcze? - Taki jest cel naszej rozmowy. Tak więc Gabriel powiedział o wszystkim 
pozostałym jezuitom, łącznie z Sebastianem i Mendozą. Minęły dwa lata, odkąd 
Mendoza złożył śluby. Od tamtego czasu żył w pokoju, pracując w milczeniu, 
poświęcając uwagę dziełu budowania, powolutku, nocami ucząc się czytać. Od 
chwili przybycia dzieci Guarani uwielbiały go, a dorośli widzieli w nim 
wojownika. Ufały mu także kobiety. Wymieniał z nimi wszystkimi swoje 
najtajniejsze myśli i wysłuchiwał ich odpowiedzi w sposób, jakiego nie udało się 
osiągnąć nawet Gabrielowi. Szczerze omawiał z nimi każdą sprawę, jaka wyłoniła 
się w jego umyśle. Inni bracia nie bez pewnej zazdrości patrzyli, jak swobodnie 
rozmawia z Guarani na cienistych puszczańskich ścieżkach w ciągu dnia i przy 
ognisku w nocy i jak Guarani zawsze milkli, ilekroć zbliżył się któryś z księży 
albo pozostałych braci. Szczególnie źle znosił to ojciec Antonio; zawsze pragnął 
być jak najbliżej cennych serc nowo nawróconych. Wreszcie poskarżył się ojcu 
Gabrielowi. - Wyznaczyłeś mu za zadanie budownictwo - oznajmił - nie zaś pieczę 
nad duszami. - Tak jest. Ale w ostatecznym rachunku sam Chrystus wskazuje drogę. 
- To z pewnością nie jest pomysłem naszego Pana - stwierdził stanowczym głosem 
Antonio - z całą pewnością nie. Nie można zaprzeczyć, że Mendoza jest mordercą, 
a teraz trzyma nowo nawróconych w zagłębieniu swojej dłoni. To nie jest dobrze. 
- Powinieneś więc mu to powiedzieć. Antonio poszedł i kiedy znalazł Mendozę przy 
pracy w lesie, usiadł i przez całe popołudnie wyjaśniał mu, dlaczego jego 
zażyłość z nawróconymi Indianami budzi taki sprzeciw. W tym czasie Mendoza, w 
skupieniu słuchając słów Antonia, obrobił w milczeniu kilka ściętych drzew. 
Słońce było już nisko, kiedy Antonio skończył oświadczeniem: - Brat musi 
wykonywać pracę, która została mu wskazana, nie zaś samemu wynajdować sobie 
zadania. - Pomagam im na tyle - wytłumaczył Mendoza - na ile oni mnie pomagają. 
- Jeśli masz jakieś kłopoty, powinieneś zwrócić się o pomoc do ojca Gabriela 
albo jakiegoś innego brata. Mendoza roześmiał się i powiedział: - Ojcze Antonio, 
niektóre z moich kłopotów są bardzo drobne. Właśnie w nich pomagają mi Guarani. 
- A jakież są te twoje drobne kłopoty? Czy ty powinieneś im pomagać, czy może 
raczej ojciec Gabriel? - Oczywiście ojciec Gabriel. Ale oni rozmawiają ze mną, 
żeby przygotować się do tego, że pójdą do niego, gdyż wolą zacząć od rozmowy z 
kimś równym sobie. Zdziwiony Antonio zaprotestował: - Równym sobie? - Mam 
nadzieję, że jestem im równy. Ojciec Antonio zamilkł. Potem przyznał pobożnym 
tonem: - Oczywiście. Wszyscy jesteśmy równi w oczach Boga. - Ale ja jestem im 
równy także w oczach ludzi. Właśnie dlatego rozmawiają ze mną o takich rzeczach, 
które przytrafiają się zwykłym ludziom. - Co to za rzeczy? - Proponuję, ojcze, 
żebyś popracował jutro obok mnie. Być może będę gawędzić również z tobą. Ale 
kiedy Antonio pracował u jego boku, Guarani wcale nie przyszli. Gdy tylko 
odszedł, natychmiast pojawili się z powrotem. - Powiedziałeś im, żeby trzymali 
się ode mnie z daleka - oskarżył go Antonio. - Trzymają się od ciebie z daleka, 
ojcze, bo się ciebie boją. - Boją się mnie? - Wątły i mały Antonio był oburzony 
i zdumiony. - Tak. - Dlaczego? - Mówią, że jesteś surowy. - W czymże to się 
przejawia? - Myślą, że jesteś smutny, osowiały. - No nie, czy naprawdę tak 
mówią? - Tak, wszyscy. - Może mają rację. - Wydął policzki, pogrążony w swoim 
przygnębieniu. - Osowiały. Jak byś opisał człowieka osowiałego? - Człowiek 
osowiały nie może podsunąć mężczyźnie rady, jak ma traktować swoje dodatkowe 
żony, kiedy zostaje chrześcijaninem. - Rozumiem. A co ty mu radzisz? - Nie wiem. 
Oni po prostu omawiają to ze mną. - A co mówią o Gabrielu? - To człowiek, który 
ma Chrystusa w sobie, ale nie wie o tym. - No cóż - powiedział Antonio - 
przynajmniej to jest prawdą. A co mówią o tobie. - Wiem tylko, że mówią, że 
dobrze buduję. Powiedziałem ci teraz już wszystko, co wiem. Czy możemy wrócić do 
naszej pracy? - Tak, bierzmy się do pracy. Wskazałeś mi wielki grzech, z którego 
nie zdawałem sobie sprawy, i dziękuję ci za to. - Ja też ci dziękuję, ojcze. 
Będę pamiętał o tym, co powiedziałeś. Antonio był podekscytowany, kiedy 
powtarzał to wszystko Gabrielowi. - Myślę - oświadczył - naprawdę i szczerze 
myślę, że mamy wśród nas kogoś w rodzaju świętego. Gabriel wyrzucił obie ręce do 
góry w geście irytacji. - Raz mówisz mi, że to morderca, nie zasługujący na to, 
by należeć do naszego zakonu, a za minutę słyszę, jak powiadasz, że to święty. 
Otóż mówię ci, że nie jest ani jednym, ani drugim, ale nie zaprzeczam, że 
zasługuje, aby być jednym z nas ze wszystkimi swoimi grzechami... i cnotami 
także, skoro już o tym mówimy. Gabriel zdawał sobie sprawę, że cnoty Mendozy są 
cnotami żołnierza, nie zaś księdza, ale w końcu święty Ignacy Loyola, 
założyciel, też był kiedyś żołnierzem i myślał o zakonie jako o armii Chrystusa. 
W jego oczach misje były Chrystusowymi fortami, wysuniętymi posterunkami w 
świętej wojnie. Jeśli chodzi o Mendozę, Gabriel był gotów zaakceptować go, 
podobnie jak Guarani, takim jakim jest. Jednak sam Mendoza zmagał się ze swoją 
słabością - przede wszystkim z brakiem umiejętności czytania. Zamiast spać 
ślęczał po nocach przy świetle ognia nad elementarzem z piórem i kartką papieru. 
Nauczenie się alfabetu było dla niego długą i ciężką walką, a kiedy to osiągnął, 
uznał, że nie mniej trudne jest łączenie liter w słowa. Łatwość, z jaką dzieci 
Guarani wykonywały to zadanie, napełniała go podziwem. Kiedy Gabriel dostał od 
ojca Ribira wezwanie do Asunci~on, by wziąć udział w zgromadzeniu, które ojciec 
Altamirano zamierzał odbyć w celu poznania prawdy o misjach, ściągnął brwi. 
Przecież wszyscy znają doskonale prawdę. Wrogowie szerzą oszczerstwa o Guarani, 
no, powiedzmy, nie wszystko jest oszczerstwem, ale oczywistą intencją tych 
opowieści jest oszukiwanie, wszyscy zaś, którzy znają misje, szerzą za morzem 
ich sławę jako bastionu królestwa Chrystusowego. Altamirano musi o tym wiedzieć. 
Czemu więc miało służyć zwoływanie tego posiedzenia? W wezwaniu pouczono 
Gabriela, że masz zabrać ze sobą każdego towarzysza, który mógłby okazać się 
pożyteczny. Jego wybór padł na Sebastiana i Mendozę. Altamirano od razu 
spostrzeże, iż Sebastian jest niezdolny do kłamstwa; to prostolinijny, mężny, 
były podoficer piechoty o dłoniach stwardniałych od pracy. Mendoza był żywym 
dowodem istnienia handlu niewolnikami; własnymi słowami, jeśli w ogóle zabierze 
głos, da straszliwe świadectwo, że misje pełnią służbę wyznaczoną im przez 
Chrystusa. Było ciemno, kiedy Gabriel wyjawił swoje decyzje, i wszyscy bracia 
siedzieli już wokół ogniska. Sebastian stał się purpurowy, gdyż Gabriel 
roześmiał się na głos, kiedy Sebastian niby uczniak próbował ukryć swoje 
ukontentowanie wydłużając twarz. Mendoza jednak był śmiertelnie poważny, gdy 
potrząsając głową oznajmił: - Ojcze, pozwól mi zostać, gdzie jestem. - Nie 
możesz zostać, gdzie jesteś. Nadszedł dla ciebie czas, byś nieco rozwinął 
skrzydła. - Nie umiem przemawiać. Weź jakiegoś innego. - Wskazał na pozostałych 
jezuitów. - Nie będziesz wcale przemawiał, poza być może zwykłą rozmową, a 
zresztą będę przy tobie. - Wolałbym, żeby moja noga nie stanęła nigdy w 
Asunci~on. Gabriel spojrzał na niego ze zrozumieniem i na razie nic nie 
powiedział, ale kiedy znalazł się z nim w cztery oczy, szepnął: - Nie wierzysz, 
że śmierć Philippa została ci wybaczona? Mendoza w pierwszej chwili nic nie 
powiedział. Jego twarz była bez wyrazu, ale Gabriel podchwycił spojrzenie. Ogień 
trzaskał bardzo głośno. - Póki jestem tutaj, czuję, że zostało mi wybaczone. Oto 
dlaczego nie pragnę wyjeżdżać - oświadczył wreszcie. - Boisz się, że w Asunci~on 
mogą wrócić pewne uczucia? - Tak. - Miłosierdzie Boże jest wszędzie. - Ojcze, 
pozwól mi zostać. - Nie możesz kręcić nosem na kształt, jaki przybiera Boże 
zmiłowanie. Wrócijmy jeszcze do tej rozmowy rano, kiedy wszystko przemyślę. Tej 
nocy spoczywając na swoim posłaniu uświadomił sobie, jak głęboka jest rana 
Mendozy i jak płytkie musiało być jego własne współczucie, skoro przedtem nie 
zdawał sobie z tego sprawy. Jeśli Mendoza nie uda się do Asunci~on, jego rana w 
końcu przemieni się w kalectwo. Gabriel modlił się do Chrystusa, by zyskać 
wskazówki, jak ma postąpić, i tam w ciemności wiedział, jak bardzo Chrystus się 
frasuje. Jednak nie dostał odpowiedzi na swoją modlitwę. Następnego ranka był 
nadal zagubiony, kiedy zaczął nalegać na Mendozę. - Błagam cię. Błagam cię, 
żebyś pojechał. - Nie, ojcze Gabrielu. - To bardzo ważne. Potrzebuję ciebie na 
tym zgromadzeniu. - Bardzo żałuję, ojcze, ale muszę odmówić. Gabriel zaszurał 
stopami. - Doskonale, w takim razie jest to polecenie. - Usłucham - nachmurzył 
się Mendoza. - To samo można było powiedzieć wczorajszego wieczoru. - To znaczy, 
że wiesz, iż jest to słuszne. - Nalegał zadowolony Gabriel. Jednak Mendoza 
rzucił tylko w odpowiedzi: - Być może. - Powiedz Hacughowi, że potrzebuję także 
jego i ze dwóch wojowników. I przyda nam się również Babuie. Był to ten 
chłopiec, który zaprzyjaźnił się z Mendozą od dnia jego przybycia. Gabriel 
chciał, żeby Babuie zaśpiewał pieśni kościelne, których go nauczył, gdyż chłopak 
miał bardzo czysty głos. - Powiem im - odparł Mendoza i odszedł zostawiając 
Gabriela dziękującego Chrystusowi, który wszystko przewidział, a z posłuszeństwa 
uczynił pierwszą regułę w zakonie jezuickim. Posłuszeństwo narzuciło się 
Mendozie z całą oczywistością, widział bowiem cały łańcuch rozkazów, idących od 
Boga przez Gabriela do niego - łańcuch będący liną życia - aczkolwiek to przez 
Guarani spłynął na niego pokój Boży. Kiedy jednak po długiej i uciążliwej 
podróży w dół rzeki przybyli do Asunci~on, Mendoza chodził krok w krok za 
Gabrielem, z twarzą wtłoczoną w koloratkę i nic nie widzącymi oczyma. Żołnierze 
zobaczyli go i jeden z nich, szukając zaczepki, zawołał: "Hej, to przecież 
Mendoza", ale on nawet nie drgnął. Hidalgowie i ich damy trącali się łokciami na 
jego widok, przypominając sobie skandal, a Cabeza skorzystał z okazji, by 
oznajmić, że gdyby decyzja należała do niego, bratobójca nie uniknąłby kary za 
swoją straszliwą zbrodnię. "W obecnym stanie rzeczy - przypomniał im - mam 
podcięte skrzydła, gdyż obowiązuje mnie przestarzałe postanowienie zmarłego 
króla Hiszpanii, mogę jednak obiecać, moje panie, że wkrótce wszystko się 
odmieni". Kiedy Mendoza odwiedził miejsce, gdzie zabił Philippa, zobaczył, że 
zwalono tam właśnie ładunek melonów. Ribiro, ojciec prowincjał, przeprowadził ze 
zgromadzonymi jezuitami cztery próby publicznej dysputy, by się upewnić, że będę 
bronić się możliwie najlepiej, uprzedzą wszelkie ataki na misje. Przy tych 
okazjach wybuchały gwałtowne spory, podczas których Mendoza siedział nieruchomy 
jak kamień, po prostu potrząsając głową, kiedy Ribiro zapytał go w końcu wprost 
o komentarz. Zanim przybył Altamirano byli w pełni przygotowani. 17 Altamirano 
przybył w otoczeniu flotylli małych łodzi przystrojonych flagami Hiszpanii, 
Portugalii i Watykanu, przy akompaniamencie trąb i bębnów, zasiadając w paradnej 
barce, i szerokim gestem pozdrowił tłumy przyglądające mu się z nabrzeża i 
zacumowanych galerów. Ludzie wszelkiego stanu i wszelkiej kondycji zebrali się 
na tę okazję: hidalgowie ze swoimi damami, kupcy, duchowni łączenie z przybyłymi 
tu jezuitami, a wreszcie, przewyższająca wszystkich liczbą, chmara półnagich 
Guarani. Hidalgowie zdjęli kapelusze z głów, kiedy Altamirano, podtrzymywany 
przez swojego sekretarza, wstał niepewnie, by udzielić ogólnego 
błogosławieństwa. Uniósł już dłoń, ale w tym momencie tłum tubylców przesunął 
się przed jego oczyma i zakołysał, gdyż Indianie klękali, więc zastygł na chwilę 
bez ruchu, przejęty i zdumiony. Ten widok sprawił, że poczuł się nieswojo. Łatwo 
znalazł sobie wytłumaczenie tego faktu: są nowo nawróceni, są pobożni; to 
naturalne, że myślą o nim jak o swoim przybyłym z Rzymu zbawcy, a jako 
dygnitarza jezuitów kojarzą go sobie z misjami. Jednak kiedy tak patrzył na nich 
po raz pierwszy, zafascynowany ich płaskimi twarzami o oczach jak diamenty, 
najbardziej wzburzyło go poczucie zupełnie wszak niemożliwej bliskości, jakby 
pragnął oddalić się od nich, lecz nie mógł tego uczynić. Wprowadzono na barkę 
księży z misji i przedstawiono ich kolejno, a kiedy jeden po drugim pochylali 
się przed nim, by przyjąć błogosławieństwo, zwrócił uwagę na ich oczy. 
Szczególnie pewna para błękitnych źrenic przypominała mu oczy innego człowieka, 
równie jasne i pełne młodości w zniszczonej twarzy, aczkolwiek posiadacz tamtych 
oczu sprzed lat był stary, nie ogolony i siwowłosy. Były to oczy pierwszego 
nauczyciela Altamirana, oczy tak przezroczyste, że ujawniały wrażliwemu chłopcu 
wszystkie bez wyjątku uczucia starca. Przypomniał sobie jego łagodną twarz, 
zazwyczaj trochę smutną, ale czasem uśmiechniętą, oraz długą szyję, wtuloną w 
kołnierz, a chlupot tej amerykańskiej rzeki o barkę przeniósł Altamirana wstecz, 
do lat chłopięcych, spędzonych w Italii w pałacyku nad wąskim strumykiem pod 
bardziej opalizującym niebem. Przez chwilę wydało mu się nawet, że słyszy 
wrzawę. Bez wątpienia - pomyślał - muszę być bardzo zmęczony. Wysłano go w 
bardzo długą podróż. Właśnie w tamtej wiosce nogi same poniosły Altamirana 
ścieżką prowadzącą do miejsca, w którym znalazł się w tej chwili. Został 
wytrawnym negocjatorem dzięki przykładowi pobożnego, ale prostego człowieka. Co 
roku, kiedy cała rodzina wyjeżdżała na wieś, ojciec wzywał wioskowego księdza, 
by wpajał mu elementy nauczania Kościoła, "ponieważ - mawiał - ksiądz nie może 
zaszkodzić". Ten ksiądz był starym człowiekiem o wyrazistych oczach. Krzepcy i 
dobroduszni wieśniacy mieli go za głupca. "Pasterz - powiadali - nie powinien 
pozwalać, by własna trzódka odzierała go ze skóry, jeśli dba o szacunek swych 
owieczek". Altamirano, który lubił z nim przebywać, patrzył na niego jak na 
kogoś w rodzaju błazna. Kiedy na przykład droczył się ze starcem, mówiąc o tym, 
jak łupią go wieśniacy, ten w odpowiedzi przekonywał go żarliwie, że szalenie 
potrzebują pieniędzy. Zwykle szła za tym wysłuchana w skupieniu opowieść z 
Biblii. Miało się wrażenie, że porywające opowiadanie historii biblijnych jest 
jedyną formą wypowiedzi po mistrzowsku opanowaną przez starca. Kiedy dwaj 
miejscowi filozofowie - pewien tapicer i czeladnik złotniczy - przybyli z 
pobliskiego miasteczka targowego, by podjąć z nim dysputę, bez najmniejszych 
trudności zbili go z pantałyku. Ku wielkiej uciesze wieśniaków, kiedy tylko 
podejmował jakąś kwestię poruszoną przez dwóch prześladowców, pytający zawsze 
znajdowali replikę i wydawało się, że sam ksiądz tego właśnie oczekuje. Był 
zdania, że do niego należy tylko zdeptywanie ścieżek, by odwiedzać chorych, 
smutnych i umierających, którzy cenili sobie jego towarzystwo. Cenił je także 
Altamirano, więc kiedy ksiądz umarł, poszedł do jego domu i płakał z twarzą 
wtuloną w odzież starca, czerpiąc pociechę ze znajomego zapachu. Przez cały 
tydzień nie wychodził z pałacyku i nie odzywał się do nikogo, a potem zawiadomił 
ojca, że kiedy dorośnie, zostanie księdzem. Zaskoczony ojciec zrozumiał w czym 
rzecz i nie zamierzał go przekonywać ani ośmieszać. Ma dosyć czasu, żeby z tego 
wyrosnąć - powiedział sobie. Potem doszedł do wniosku, że zamysły syna można 
potraktować poważnie. Złożył wizytę krewnemu, który był biskupem, i wrócił 
nastawiony przychylnie. "W tym twoim pomyśle coś jest - oznajmił po powrocie. - 
Postaram się zasięgnąć informacji." Uczynił to i końcowy werdykt, przypomniał 
sobie Altamirano, brzmiał: "Jesteś sprytnym chłopcem. Jeśli za rok nadal 
będziesz skłaniał się do tej drogi, zostaniesz księdzem, a gdyby ktoś spróbował 
się z ciebie śmiać, okazałby, że jest głupcem". Altamirano przypomniał sobie, że 
słysząc te słowa prawie zmienił zamiar. Wytrwał przy swoim postanowieniu, gdyż 
widział radość matki. Uznała, że chodzi tu o błogosławieństwo udzielone jej 
zgnębionej duszy przez Najświętszą Maryję Pannę. Podziw Altamira dla miłości, 
która nie wie co to podstęp, nie wytrzymał próby, jaką stanowiła edukacja w 
kolegium jezuitów. Zagubił tam swoją pierwotną stanowczość, wzrosło natomiast 
jego pragnienie korzystnego ułożenia swoich spraw. Jednak tutaj, w Asunci~on, na 
kołyszącej się barce, poczuł, że ta właśnie stanowczość słabnie. Z całym 
ceremoniałem sprowadzono go na brzeg, gdzie raczej zaczepił go niż powitał 
prostacki, ale pysznie ubrany, mężczyzna, który stanął przed nim z przesadnym 
ukłonem i słowami: - Witaj, wizytatorze generalny. Nazywam się Cabeza i jestem 
tu namiestnikiem. Proszę pozwolić, że przedstawię senhora Hontara. Następnie 
zaprowadzono Altamirana do rezydencji namiestnika, gdzie odbył wstępną dyskusję 
z Cabezą i Hontarem, przygotowując się w ten sposób do publicznej audiencji. 
Następnie wizytator generalny miał chwilę czasu na odpoczynek, po czym przybył 
Cabeza, który robił, co mógł, by pokazać, jak jest ważny. W tym momencie Hontar 
odczytawszy na nowo instrukcję Carvalha, złożył list ministra i wsunął go pod 
kaftan. Zupełnie niepotrzebnie czekał już majordomus, by poprowadzić go górnym 
piętrem, gdzie go zakwaterowano, potem marmurowymi schodami w dół, a wreszcie po 
kamiennej posadzce parteru do apartamentu zajmowanego przez innego gościa 
namiestnika, a mianowicie przez wielebnego wizytatora generalnego. Kiedy szedł 
po schodach, zobaczył dwóch ubranych w liberię Guarani ustawionych po obu 
stronach schodów w hallu na dole. Na cześć europejskich gości ubrano ich w 
dławiące krawaty, ale stopy mieli bose, a niewzruszone twarze nie zdradzały 
żadnym drgnieniem, że zdają sobie sprawę z wydarzenia, którego są świadkami. 
Altamirano ze swojego pokoju na parterze przyglądał się, jak służący i robotnicy 
Guarani przygotowują za oknem dziedziniec na publiczne zgromadzenie, które miało 
odbyć się nazajutrz. Cabeza, który już się był stawił, otworzył drzwi wiodące z 
pokoju Altamirano na dziedziniec i coś do nich krzyczał. Schodząc na dół Hontar 
wzdrygnął się na dźwięk chrapliwego głosu namiestnika i użalił się nad sobą, że 
musi mieć do czynienia z takim sprzymierzeńcem. Wolałbym stanąć ramię w ramię z 
jego przeciwnikiem - rozmyślał podziwiając dystyngowany styl jezuity, kiedy 
wchodził do jego pokoju. Altamirano niedbale zdjął elegancki skórzany płaszcz i 
położył go na stole, ukazując wytworny kaftan oraz delikatną batystową koszulę. 
Następnie słysząc kaszlnięcie majordomusa, z wystudiowaną nonszalancją obrócił 
się w stronę drzwi, gdzie stał Hontar, by powitać człowieka, którego miał za 
łańcuchowego psa Carvalha. - Zastanawiam się, czy znuży mnie kiedyś przyglądanie 
się tym krajowcom - rzekł Altamirano. - Jest coś bardzo dziwnego w tym, jak 
unikają spojrzenia na człowieka. - Na siebie, ojcze, z pewnością muszą patrzeć. 
- Wcale nie. Być może żywią nadmierną cześć dla mojego urzędu. - To oczywiste! - 
szczeknął Cabeza wkraczając z dziedzińca. - ...a jednak nie udało mi się 
pochwycić choćby przelotnego spojrzenia któregoś z nich. Wczoraj wieczorem 
rozpakowywali moje książki. - Wziął do ręki wytwornie oprawione dzieło, jak 
zauważył Hontar, Woltera. - Poprosiłem, by rozwijali je ostrożnie i tak też 
uczynili, ale również całowali każdy wolumin. - Naturalnie - wyjaśnił Cabeza. - 
Ponieważ księgi są święte. Altamirano pokazał im jeden z tomów. Na oprawie 
wygrawerowana była nimfa w otoczeniu podziwiających ją zwierząt. Cabeza zerknął 
na książkę i oznajmił: - Czytasz, ojcze, tego rodzaju rzeczy? - Ksiądz musi 
umieć dostrzec zło - poinformował go Altamirano z miną wyrażającą skromność. - W 
tej prowincji nie pozwalam na żadną książkę, która atakowałaby naszą matkę, 
Kościół. - Gdybyż było więcej takich jak ty, panie! - pochwalił go Altamirano. 
Najwidoczniej temu prostakowi nie przychodzi zgoła do głowy, że jest hipokrytą; 
uważa się za człowieka pobożnego. - Czy możemy spokojnie porozmawiać? - zapytał 
wskazując drzwi na dziedziniec, które Cabeza pozostawił otwarte. Namiestnik 
posłusznie je zamknął. W tym czasie wizytator generalny usiadł bez pośpiechu na 
najwyższym krześle. Następnie gestem raczej władczym niż gościnnym wskazał także 
swoim gościom miejsca do siedzienia. Ku irytacji Hontara pierwszy zabrał głos 
Cabeza. - Czy odpłyniesz, ojcze, na tym samym statku? - To zależy od tego, ile 
czasu zabierze mi wyciągnięcie wszystkich wniosków. - Moim zdaniem nie więcej 
niż dwa dni. Hidalgowie z pewnością nie mogą pozwolić sobie na to, by opuścić 
swoje farmy na dłużej niż tydzień. Tak czy inaczej nie dostrzegam żadnych 
problemów, które musiałbyś, ojcze, rozstrzygać, i nie ma w tych stronach niczego 
godnego uwagi, o czym ja bym nie wiedział. Jeśli czegokolwiek nie rozumiesz, 
możesz się z tym zwrócić od razu do mnie. Wyjaśnię to, zanim jeszcze przystąpisz 
do swojej pracy. - Och, proszę spojrzeć! - wtrącił się czym prędzej Hontar. - 
Małpiszon! - Wstał z krzesła i podszedł miękkim krokiem do miejsca, gdzie drobne 
stworzonko w jaskrawoczerwonym turbanie przywarło do zasłon i przyglądało się 
badawczo. - Czy on gryzie? - To ona - wyjaśnił mu Cabeza. - Należy do mojej 
żony. Jest całkowicie nieszkodliwa. Hontar wyciągnął rękę. Stworzenie zawahało 
się. Potem śmignęło ogonem, wspięło się po jego ramieniu, usadowiło w 
zagłębieniu szyi i zaczęło oglądać ucho. Zadowolony Hontar wrócił ostrożnie na 
swoje miejsce, wydając uspokajające dźwięki. Sentymentalny - pomyślał 
Altamirano. - Czy małpy dobrze znoszą podróż, don Cabeza? - zapytał Hontar 
głaszcząc zwierzątko. - Nie. Zwykle w czasie podróży zdychają. - Przykro mi to 
słyszeć. - Znowu zwrócił się w stronę małpki. - W Lizbonie warta byłabyś złoty 
pieniążek, moja miła. - Przypuszczalnie - zauważył Altamirano obrzucając go 
spojrzeniem - Dlatego właśnie nie lubią podróży. Wolą przebywać w miejscu, gdzie 
nie mają wartości rynkowej. Była to pierwsza aluzja jezuity do problemu 
niewolnictwa. Nadszedł czas, by uświadomić im, że nie jest po prostu papieskim 
sługą. - Nie próbuje jednak uciekać, prawda? - spytał Hontar Cabezę. - Nigdy! - 
padła odpowiedź, której towarzyszyło drogie spojrzenie. - Czy moglibyśmy wrócić 
teraz do naszej sprawy? Ojcze wizytatorze generalny - zwrócił się w stronę 
Altamirana - jak już powiedziałem, jeśli zapragniesz coś sobie wyklarować, 
najlepiej zrobisz mówiąc mi o tym jeszcze przed audiencją. - Z pewnością - 
wtrącił się Hontar - wizytator generalny wie już, że może liczyć na twoje 
wszechstronne wsparcie, czyż nie tak, ojcze? Odpowiedź zaskoczyła Altamirana. - 
Chodzi o ten list, któryś otrzymał właśnie, panie, od senhora Carvalha. Hontar 
zesztywniał i pomyślał: skąd on o tym wie? A może po prostu zgaduje? Próbując 
odzyskać nonszalancką postawę, zdjął nogę, którą miał założoną na drugą, i 
odparł: - Dziękuję, list dotarł bez kłopotów. - Czy mógłbym poznać jego treść w 
tym zakresie, w jakim dotyczy moich jutrzejszych zajęć? - Odpowiedź jest prosta. 
NIe ma w nim nic, zupełnie nic. Chodzi o list w sprawie mojej następnej misji, 
nie zaś obecnej. - Ach tak? I jaka ma ona być? - Niestety nie wyjaśnia tego - 
Hontar zdołał odpowiedzieć ze swobodnym uśmiechem. Altamirano pomyślał: nie śmie 
mi powiedzieć. Potwierdzają się moje najgorsze przewidywania: to wszystko do 
niczego nie prowadzi. I westchnął na myśl o czekającej go jutro szaradzie. - 
Jacy są ci krajowcy, mam na myśli Guarani, jako ludzie? - zapytał. - Ciemni - 
odparł zwięźle Cabeza. - A jednak kiedy przed chwilą przyglądałem się ich pracy 
- ciągnął Altamirano - bardziej troszczyli się o to, by nie uszkodzić pańskich 
cennych mebli, niż czynili to, jak się zdaje, pańscy hiszpańscy rodacy zza 
morza. - Oczywiście - potwierdził Hontar, rzucając w stronę Cagezy ostrzegawcze 
spojrzenie. - Są biegłymi rzemieślnikami. - Doprawdy? - Wizytator przesunął 
palcami po rzeźbionej poręczy fotela. - Masz, panie, na myśli to, że te meble 
nie zostały sprowadzone z Hiszpanii? Hontar znowu spojrzał na Cabezę, ale 
namiestnik nie był zupełnym głupcem. - Nie, wielebny wizytatorze generalny - 
oznajmił słodkim głosem. - To zostało wykonane w misjach. Podobnie jak pozostałe 
meble. Ci ludzie mogą zrobić wszystko, jeśli tylko będą mieli przed oczyma wzór. 
Bez wzoru są do niczego. Często powtarzam moim gościom, że nie znali nawet koła, 
dopóki nie przyszliśmy i im go nie pokazaliśmy. - Sądzę, że w puszczy, gdzie 
żyją, koło jest zgoła zbędne. Cabeza uznał, że jest to typowo jezuicki sposób 
mówienia. - Mimo wszystko - warknął - koła zaczęły się obracać dopiero teraz! 
Hontar, który pamiętał słowa namiestnika przytoczone w liście Carvalha, 
pomyślał, że minister mógłby nawet przyjąć tę cenną myśl jako swoją dewizę. Na 
głos zaś zauważył: - Naturalnie miejscową ludność pociągją powaby wyższej 
cywilizacji. Jest także naturalną rzeczą, panie namiestniku, że nie potrafisz 
sobie nawet wyobrazić, jak wielkie jest zafascynowanie twoim dziwnym krajem i 
jego ludem u gości z Europy, choćby u wielebnego wizytatora generalnego albo ze 
strony mojej skromnej osoby. Rumienię się, kiedy to wyznaję, ale zanim 
wynegocjowany został Traktat Madrycki, nie wiedziałem nawet, że istnieje takie 
miejsce jak Colonia del Sacramento, nie mówiąc już o fakcie, iż stanowi gniazdo 
piratów. Czy ty, ojcze, słyszałeś o Sacramento? - Tak - odparł Altamirano - w 
Lizbonie, od senhora Carvalha. - Zaczął poruszać nogą. Hontar przyglądał mu się 
z zainteresowaniem. Co powie teraz? - Minister mówił mi także o złocie. Czy 
obecnie dużo złota jest w Sacramento? - Oczy Altamirana rozbłysły, kiedy zadawał 
to pytanie. Hontar, który nie był chciwy, zdumiał się. Maniery Cabezy także 
zmieniły się, kiedy poruszono ten nowy temat. Nagle stracił całą pewność siebie. 
- Nie wiem. - To znaczy nie zaprzeczasz, panie, że może tam być? - Nie, z 
pewnością nie można tego wykluczyć. - Skąd brałoby się złoto w Sacramento? 
Cabeza okazał się nieprzyjemnie ostrożny. - Są tacy, którzy mówią, że złoto 
bierze się z misji. - Wzruszył ramionami. - A co na to sami jezuici? - 
Oczywiście zaprzeczają. Muszę jednak powiedzieć ci, wielebny ojcze, że niektórzy 
im nie wierzą. - A ty, panie? - Ja muszę wierzyć - łypnął okiem Cabeza. - Czyż 
nie tak? - Doniesiono by nam o wszelkich kopalniach złota na terenie misji - 
oznajmił Altamirano. Wyjrzał za okno i przypomniał sobie, że gdzieś tam, w tej 
odległej puszczy, leży El Dorado. Zadziwiające - pomyślał Hontar przyglądając mu 
się. - Jest zbyt inteligentny, by wierzyć w pogłoski, ale bez namysłu wierzy w 
marzenia. Kiedy goście wyszli z pokoju, Altamirano, zniechęcony, powiedział 
sobie, że powinien odpłynąć najbliższym rejsem, dokładnie jak powiedział ten 
bydlak. Słowo "bydlak" przypomniało mu o małpce. Nadal była w pokoju, ale nie 
chciała przyjść do niego tak, jak poprzednio przyszła do Hontara. Hontar nie 
jest odpowiednim sługą dla Carvalha - pomyślał. Cabeza - oto właściwy człowiek. 
Namiestnik nie zbrukałby swoich warg wymawianiem nazwiska Newtona - zakładając, 
że kiedykolwiek o nim słyszał, co wcale nie jest zbyt prawdopodobne - ale mimo 
to doskonale pasuje do nowej filozofii i, nie ma co do tego najmniejszej 
wątpliwości. Podobnie jak nie ma wątpliwości, że zakon przetrwa tę zawieruchę. 
Musi. Ale przetrwanie - przypomniał sobie - wymagać będzie poświęcenia wielu 
rzeczy, które godne byłyby zachowania, gdyby świat był inny. Na moje życie, jak 
widzę je w tej chwili, złożyło się wiele poświęceń tego właśnie rodzaju, a ci 
jezuici, których spotkałem po przybyciu do lądu, muszą poświęcić ten prosty, 
zdolny lud, choć sami doprowadzili go do Chrystusa. Muszą uczynić to dla sprawy 
zakonu, do którego należą i któremu przysięgli posłuszeństwo; ale jak ja im to 
powiem? Czuł w wyobraźni, jak spoczywa na nim spojrzenie pary oczu. Będzie to 
moje poświęcenie - powiedział sobie. - Aby uzyskać ich posłuszeństwo, muszę 
poświęcić poczucie wspólnoty z nimi. Poczuł się spokojny, ale zmęczony i nade 
wszystko pragnął pozostać sam, ale tego wieczoru Guarani dawali na głównym placu 
widowisko. Cabeza powiedział mu, że jest to doroczna uroczystość organizowana 
przez najbliższą misję, ale w tym roku ze względu na zbliżające się zgromadzenie 
i na przybycie tak wielu gości do Asunci~on warto wziąć w nim udział. Wybiera 
się nawet sam Cabeza! Altamirano wytłumaczył już ojcu Ribiro, że nie może udać 
się do tutejszego domu jezuitów, w celu odprawienia tam Mszy, chociaż bardzo 
tego pragnie; przybył tu w imieniu papieża i nie może pod żadnym pozorem 
pozwolić sobie na to, że będzie utożsamiony z jedną ze stron w sprawie, w której 
ma pełnić obowiązki sędziego. Odrzucenie zaproszenia również wywołałoby 
nieufność - przedwczesną nieufność - tak więc dołączył do towarzystwa 
namiestnika. Mrok zapadł na wiele godzin przed ich przybyciem i plac był 
zatłoczony aż po boczne ulice - hidalgowie, oficerowie ze swoimi rodzinami 
zajmowali miejsca z przodu, kupcy po obu stronach, a jednolita masa Guarani z 
tyłu. Już przed wyjazdem z rezydencji towarzystwo namiestnika słyszało zgiełk, 
który przemienił się w grzmot, kiedy dołączyli do pozostałych mniej 
dystyngowanych postaci na prowizorycznej galerii. Wszystkie drzewa i ściany były 
udekorowane kwiatami. Ich przybycie dało sygnał do rozpoczęcia widowiska. 
Altamirano bardzo szybko zrezygnował z prób zrozumienia, o co w widowisku 
chodzi. Wystarczało, że patrzył i słuchał. Mógłby przez cały wieczór słuchać 
orkiestry. Zadziwiała go jej precyzja wykonania. Rozległ się śpiew chóru. W 
pewnym momencie wolną przestrzeń poniżej niego zapełnili jeźdźcy w fantazyjnych 
strojach - nie dzicy, ale dziwnie kapłańscy. Na szczycie wieży ukazał się 
jezuita, który zapalił dwie pochodnie i wtedy wszystkie spojrzenia zwróciły się 
w tamtą stronę. Muzyka umilkła, zapadła cisza. Jezuita dźwięcznym głosem odmówił 
modlitwę w języku Guarani. Altamirano wyczuwał pobożność stojących poniżej 
słuchaczy. Kiedy modlitwa dobiegła końca, zgiełk przepłynął przez plac niby fala 
przypływu. Nagle Altamirano uświadomił sobie, że tysiące twarzy zwróciły się w 
jego stronę, i wiedział, na co czekają. Pochylił głowę i pobłogosławił ich. `ty 
Część czwarta (c.d.) 18 Następnego dnia już wczesnym rankiem mały tłum gapiów 
zebrał się przed rezydencją namiestnika, nad którą trzy flagi - hiszpańska, 
watykańska i portugalska - zwieszały się bezwładnie na tle jednostajnego, 
szarego i zachmurzonego nieba. Tłum zobaczył, jak przybywają parami jezuici z 
ojcem Ribirem na czele. Potem napłynęli bocznymi ulicami Guarani z głębi kraju 
prowadzeni przez dwóch jezuitów, którzy zniknęli w bocznych drzwiach. Konno 
przybyli hidalgowie z małżonkami - niektórzy nawet w powozach - i pozostawili 
konie, które pochylały łby, pod drzewami na zewnątrz, powierzając je pieczy 
stajennych. Ufni, że zapadnie decyzja po ich myśli, nawoływali się wesoło. Dla 
nich to publiczne zgromadzenie miało w sobie coś z festynu. Przybył Altamirano w 
otoczeniu śpiewającego psalm chóru, jednak nie od jezuitów, lecz z miejscowego 
kościoła. Kiedy wizytator generalny wkroczył na dziedziniec, by zająć swoje 
miejsce, całe zgromadzenie wstało. Chór dokończył psalm, a następnie przeor 
franciszkanów odmówił modlitwę. Altamirano wstał i z nieprzeniknionym obliczem 
patrzył tam, gdzie Ribiro usiadł wśród jezuitów na ławkach ustawionych po tej 
samej stronie, po której umieszczono stłoczoną w kącie grupę półnagich Guarani z 
głębi kraju. Wizytator generalny obrócił głowę, obdarzył uśmiechem Cabezę i 
pozdrowił przyjaznym gestem Hontara, oni zaś okazali, że przyjęli to do 
wiadomości. Trzej mężczyźni usiedli w pierwszym rzędzie wśród hidalgów, ich żon 
i córek. Przygotowano wszystko należycie. Altamirano, zadowolony, że sprawa 
toczy się tak gładko, miał już złożyć wstępne oświadczenie, zachęcając obie 
zainteresowane strony do pełnego przedstawienia swych stanowisk, albowiem nie 
może być sprawiedliwości tam, gdzie jakiś szczegół został pominięty, kiedy 
Ribiro poprosił, żeby chór nowo nawróconych mógł wnieść wkład w otwarcie 
zgromadzenia. Jest przekonany, iż namiestnik przyzna, że muzyka będzie przy tej 
okazji jak najbardziej na miejscu. Cabeza wzruszył ramionami i skinął 
przyzwalająco, a wtedy Ribiro zamiast wprowadzać chór wezwał małego chłopca, 
który należał do szczepu Guarani żyjącego w głębi kraju. Nastąpiła chwila 
zwłoki, kiedy dziecko pytało o pozwolenie jezuitę, który stał w pewnej 
odległości od innych i pod którego pieczą, jak można sądzić, się znajdowało. 
Następnie wystąpiło do przodu, klawikord zabrzmiał pierwszymi taktami Palestriny 
i chłopiec wznosząc płaską, pozbawioną wyrazu twarz zaczął śpiewać. Śpiew 
popłynął jak strumień, jakby nuty były wodą, zmiękczając nawet ponure spojrzenie 
Cabezy. Jednak Altamirano doskonale wiedział, że taka biegłość nie może być 
spontaniczna, i dziwował się, że lekcji niezbędnych dla wyszkolenia tego głosu 
udzielano w takim miejscu. Nawet teraz spojrzenie śpiewaka było skupione na 
kimś, kto bez przeszkód nimi dyrygował. Idąc za spojrzeniem chłopca, zaskoczony 
i zaciekawiony Altamirano zobaczył znużoną twarz i przezroczyste błękitne oczy, 
które przeniosły go z powrotem do dzieciństwa, zupełnie jak w momencie, kiedy 
przypłynął do Asunci~on. Gabriel dyskretnie dyrygował dłonią skrytą w rękawie. 
Kiedy chłopiec zakończył trylem spokojnych nut, Altamirano powiedział ojcu 
Ribirowi, że szczególną przyjemność sprawiłoby mu, gdyby śpiewak wykonał Plenum 
tego samego kompozytora. Ribiro pochylił głowę i półgłosem naradził się z 
Gabrielem. Obaj zwrócili się w stronę chłopca. - Si - odparł Babuie na pytanie 
zadane w języku Guarani i zaczął bez akompaniamentu śpiewać muzykę kościelną. 
Altamirano patrzył ze zdumieniem, jak spokój spływa na zatłoczony dziedziniec - 
na wszystkich poza Cabezą. Skubiący gniewnie kołnierz namiestnik węszył jakiś 
podstęp. Altamirano ujrzał, że Hontar marszczy brwi i radzi Cabezie zachować 
cierpliwość. Wiedział, że pozostało mu tylko czekać. W nagłym porywie nienawiści 
do nich obu i tego, co sobą przedstawiali, Altamirano zaczął głośno klaskać, 
kiedy dziecko skończyło śpiew, a rzędy jezuitów z zapałem poszły w jego ślady. 
Hidalgowie i kobiety z ich rodzin - nie. Jednak Hontar, odżegnując się od 
wszelkiego demonstrowania, także zaczął klaskać. Wizytator generalny patrzył, 
jak chłopiec wraca między Guarani z głębi kraju i zajmuje miejsce obok jednego z 
jezuitów, który wśród nich siedział. Jezuita podał mu małą małpkę, podobną do 
tej, która tak oczarowała Hontara. Zwierzątko natychmiast przywarło do ramienia 
chłopca. Skinąwszy najpierw w stronę chłopca, który usiadł już z powrotem, 
Altamirano odwrócił się i zaatakował Cabezę pytaniem: - Se~nor namiestniku, czy 
to, co przed chwilą słyszeliśmy, było po prostu wyciem zwierzęcia? - Wielebny 
ojcze, papugę można nauczyć mówić. - Ta riposta wywołała przeraźliwy wybuch 
śmiechu wśród małżonek hidalgów. Altamirano spojrzał w tamtą stronę i zobaczył 
na tych twarzach blizny wyniesione z wieloletnich zmagań z wrogim otoczeniem, 
zmagań mających zapewnić życie wśród majętności i w otoczeniu służby, czego 
nigdy by nie mogli zaznać w swojej ojczyźnie, Hiszpanii. - Czy tutejsze papugi 
są takie muzykalne? - spytał wizytator generalny. Odpowiedział mu jakiś męski 
głos: - Tak, ojcze. Bestię można nauczyć wszystkiego za pomocą bata. Na słowo 
"bat" rozległ się szmer protestu wśród jezuitów i aprobaty wśród hidalgów i ich 
kobiet. Ojciec Ribiro nakazał jezuitom milczenie. Dobrze - pomyślał Altamirano - 
ten ksiądz cieszy się autorytetem. Jeszcze będzie mi potrzebny. Cabeza zerwał 
się wojowniczo ze swojego miejsca i stał tak na szeroko rozstawionych nogach. O 
sobie samym myślał jako o osadniku. Nigdy nie dałby złamanego szeląga za Koronę 
Hiszpanii, a teraz w ogóle przestał się nią przejmować. - Wielebny wizytatorze 
generalny - zaczął obłudnie - słyszeliśmy dopiero co śpiew dziecka Guarani i, 
jak się zdaje, ta muzyka cię ujęła. Doskonale, lecz pragnąc ustrzec cię, 
wielebny ojcze, od popełnienia błędu, opiszę barbarzyństwo, które zrodziło tego 
małego aniołka. Znam te sprawy bardzo dobrze, gdyż jak każdy, kto tu żyje, 
potrafię na pierwszy rzut oka dostrzec, że chłopak należy do nieoswojonych 
dzikusów znad wodospadów, a w tej części świata sprawy nadal układają się tak 
jak wszędzie w Rio de la Plata, zanim przybyliśmy niosąc podwójne 
błogosławieństwo religii i handlu. Tam, powyżej wodospadów, Guarani żyją jak 
zwierzęta. Wśród hidalgów wybuchła owacja, kiedy usłyszeli, że ich rzecznik mówi 
rzeczy, które dla nich były świętą prawdą. Cabeza, zachęcony tym przyjęciem, 
ciągnął: - Oto, co ci, ojcze, powiem. Być może przed chwilą słyszeliśmy nie 
zwierzę obdarzone ludzkim głosem, lecz coś jeszcze niższego. Była to istota 
ludzka ze zwierzęcymi przywarami! - Przerwał, żeby wsłuchiwać się w owacje, jaką 
zgotowano jego dowcipowi. - Nie, jeszcze gorzej, gdyż każde zwierzę uciekałoby 
od takich przywar. Wielebny ojcze, pozwól, że powiem jedno tylko o tych 
ludziach. Nawet tutaj, przed twoim obliczem, nie mają na sobie właściwie nic, 
jak bez wątpienia dostrzegłeś. Kiedy wrócą do swojej puszczy, będą chodzić nadzy 
jak ich Pan Bóg stworzył. Powinieneś zobaczyć, do jakiego stanu się 
doprowadzają, umazani ziemią i podrapani gałęziami! Innymi słowy, jak już 
rzekłem, żyją niby bestie! Siedzące za jego plecami kobiety często rozprawiały 
między sobą o wielkości przyrodzenia Indian, ale wcale to im nie przeszkadzało 
okazywać całkiem nowego zgorszenia. NIektóre potrząsały głowami, wydymając 
wargi, inne wydawały okrzyki. Cabeza ciągnął: - Co więcej, nie mieszkają w 
ludzkich siedzibach. W istocie nie mieszkają w żadnym określonym miejscu. Udają 
się w jakiś zakątek dżungli, zabijają wszystko, co się rusza, i zjadają, a 
następnie wędrują w inne miejsce. Tam, gdzie przebywają, po prostu podścielają 
sobie trochę gałęzi. Odwrócił się biorąc na świadków siedzących za nimi hidalgów 
i rozległa się wrzawa głosów potwierdzających. Ogromnie był z siebie rad. - Czy 
Guarani znają rękodzieło? No cóż, muszę przyznać, że ostrzą kamienie i potrafią 
wyrabiać glinę. Tkają również rodzaj grubych ubrań z dzikiej bawełny. To im 
przyznaję. A poza tym mamy malowidła: proszę nie zapominać, że całe swoje nagie 
ciała malują w plamy i paski! To już kres rękodzieła Guarani, ale skoro 
zaczęliśmy wyliczać, przypomniałem sobie, że potrafią także rachować. Tak, w ten 
sposób! - Podniósł do góry dłoń i rozczapierzył palce. - Jeden, dwa, trzy, 
cztery i mnóstwo. Mnóstwo! Czy potraficie w to uwierzyć? - Wybuchnął rechotem, 
do którego dołączyli zaraz jego poplecznicy. - Czy potrafią uprawiać ziemię? - 
ciągnął Cabeza. - Niektórzy rozgrzebują patykami szmat ziemi, którą oczyścili 
karczując i wypalając. A potem, kiedy wyjałowią glebę, wędrują gdzie indziej i 
zaczynają wszystko od początku. Oto, wielebny ojcze, stan, z jakiego ich 
wydobyliśmy, i czekam, żeby ktoś mi zaprzeczył. - Wydymając dolną wargę patrzył 
na drugą stronę na rzędy jezuitów, podczas gdy jego zwolennicy okazywali 
wesołość. Jednak podczas pierwszego posłuchania Altamirano, okazując, że uważnie 
nastawia ucha, nie pokazywał po sobie wściekłości czy zgorszenia. - Wielebny 
ojcze wizytatorze generalny - kontynuował Cabeza - nie chciałbym cię nużyć, ale 
zanim dojdę do końca tej żałosnej misji, muszę wyjawić ci jeden czy dwa 
szczegóły, które niejedno mówią o Guarani. Na przykład jedyną rzeczą, za którą 
przepadają, jest śmiercionośny oręż. Mają maczugi, miecze, łuki i strzały, a co 
więcej, bardzo się przy ich wytwarzaniu trudzą. Niektóre ich łuki mają długość 
ośmiu stóp. Ich miecze mają wiklinowe gardy. Ich strzały zaopatrzone są w groty 
z zadrami, a jeśli są to strzały wojenne, przykro mi o tym mówić, ale są 
zakończone ludzkimi kośćmi. Dzicy? Ależ oni chcą być dzicy! Kiedy malują swe 
ciała, dodają do barwników popiół ze spalonego jaguara, aby stać się jak 
drapieżne bestie. Gabriel, wybrany przez jezuitów rzecznik, obrócił swoją 
szczupłą, ogorzałą twarz w stronę Ribira, ale ojciec prowincjał potrząsnął głową 
i szepnął: "Czekaj". - Całe swoje życie poświęcają dwóm rzeczom: pijackim orgiom 
i kanibalizmowi. - Nawet Altamirano wyglądał na wstrząśniętego. Cabeza, 
zadowolony z siebie, gdyż specjalnie przygotował się na ten moment, wydobył coś 
z kieszeni. Był to owinięty w płótno kawałek surowego mięsa. Pokazał go. - Oto 
kotlet z plemiennego bohatera - oznajmił i przerwał, żeby wszyscy mogli się 
przyjrzeć, zanim zakończy swoją mowę. - To wszystko, co mam w tej chwili do 
powiedzenia. Tacy, wielebny wizytatorze generalny, są nawróceni, których jezuici 
chcieliby przedstawić ci jako równych nam w oczach Boga! Usiadł wśród burzy 
oklasków. Hidalgowie stukali laskami w bruk. Wstał Ribiro i oznajmił: - Jak wie 
o tym doskonale cały świat, my, jezuici, którzy oczyściliśmy Kościół z herezji 
Janseniusza, przyjmujemy - a nawet twierdzimy - że nie może być zbawienia tam, 
gdzie nie ma dobrych uczynków. Mimo to ufamy, iż Guarani znajdą się wśród 
odkupionych, co oznacza, że mają dusze, które Chrystus zechce przyjąć tak samo 
jak nasze. Nie oznacza to, iż są naszym zdaniem bez grzechu. Ale my także wszak 
wyznajemy dobrowolnie, żeśmy grzesznikami. Całe zgromadzenie potwierdziło. 
Ribiro był z nami jako najzdolniejszy teolog w Rio de la Plata. Cóż jednak ta 
pobożna prawda miała wspólnego z tym, co przed chwilą powiedział Cabeza? - 
Ojciec Gabriel - oświadczył Ribiro - jest najbardziej kompetentny, by 
skomentować uwagi, które przed chwilą usłyszeliśmy, gdyż kieruje naszą misją 
powyżej wodospadów. Gabriel wysunął się spokojnie do przodu. Altamirano raz 
jeszcze wyczuł obecność swojego starego nauczyciela. Sumienie tego człowieka - 
pomyślał - jest przejrzyste jak światło dnia. Wszystko, co robi, musi być 
dziełem Bożym. - Jak wyjaśnił ci ojciec Ribiro, wielebny ojcze, moja misja 
znajduje się w głębi kraju, powyżej wodospadów. Tu, gdzie znajdujemy się w tej 
chwili, jest prowincja należąca do Hiszpanii i pozostająca pod władzą 
namiestnika, lecz kraj powyżej wodospadów należy do Guarani z woli Boga i Korony 
Hiszpańskiej. Widzę, dokąd zmierzasz - pomyślał Altamirano. Na głos zaś 
oświadczył: - Mniemam, że także tereny w górach zostały przyznane Portugalii. - 
Wielebny wizytatorze generalny, rzeczywiście tak jest, ale chociaż nikt nie może 
powiedzieć z całą pewnością, którędy biegnie linia podziału, nie ma wątpliwości 
co do tego, że tereny powyżej wodospadów pozostawia Hiszpanii. Wodospady po to 
zostały stworzone w tamtym miejscu przez Boga, by stanowiły przegrodę. Kiedy 
człowiek stanie ponad nimi i spojrzy w dół, nie może w to wątpić. Wielebny 
ojcze, muszę powiedzieć ci, że tam w górach Guarani zachowują się w znacznym 
stopniu tak, jak opisał to namiestnik, jeśli jednak chodzi o istnienie ich 
bezcennych dusz, dowód stanowi ich muzyka. - Ich muzyka? - przerwał Cabeza, 
parskając rubasznym śmiechem w stronę hidalgów. - Ich? - zapytał raz jeszcze, 
zwracając się do Gabriela. - Tych dzikusów powyżej wodospadów? Jakie instrumenty 
mieli, kiedy ojciec tam dotarł? - Grzechotki z tykwy i spłaszczone tuby. - Otóż 
to! - rzekł Cabeza znowu obracając się, by dzielić swoje rozweselenie ze 
zwolennikami. - Grzechotki z tykwy i spłaszczone tuby. Widać stąd jasno, jak są 
nadzwyczajnie uzdolnieni do muzyki. - Nie, w istocie - przyznał Gabriel. - Kiedy 
jezuici po raz pierwszy zjawili się wśród Guarani - wyjaśnił Altamiranowi - 
stwierdzili, że Indianie nie są w stanie wysłuchać świętego słowa Bożego, ale za 
to przyciągają ich wieczorne nabożne śpiewy - chociaż przed naszym przybyciem 
znali jedynie, jak już powiedziałem, dźwięki grzechotki i spłaszczonej tuby. 
Słuchając tonów najprzedniejszej muzyki - Purcella, Scarlattiego, Luly.ego - 
odkładali broń i wychodzili z kryjówek. Pierwsi ojcowie jezuici wędrowali w górę 
rzeki z instrumentami, by grać na nich Indianom, a Guarani przychodzili i stali 
w wodzie po kolana, by znaleźć się bliżej i słuchać. Później ojcowie mogli już 
przemawiać do nich i opowiadać im Historię Świętą. Mogę pokazać ci, wielebny 
ojcze, rozmaite stare teksty, które pozwalają to sprawdzić. Cabeza powiedział: - 
NIe ma najmniejszej potrzeby, by oglądać te teksty. Wszyscy wiedzą, że ci dawni 
jezuici wykorzystywali muzykę, by przywabić tubylców. Czegóż to niby dowodzi? - 
Muszę przyznać, ojcze Gabrielu - oznajmił Altamirano - że chociaż nie poddaję w 
wątpliwość tych opowieści o naszych dawnych poprzednikach, nie mogę dopuścić do 
ich rozpatrywania przez to zgromadzenie. - Oczywiście. To tylko bajania starych 
kobiet - skomentował któryś hidalgo. - Mam jednak równie żywe dowody - oznajmił 
Gabriel. Opowiedział, w jaki sposób wyprawił się po raz pierwszy na tereny 
powyżej wodospadów, jak nawiązał kontakt z Guarani za pomocą oboju i jak wyszli 
ze swoich kryjówek, by słuchać najpierw jego muzyki, a potem słowa Bożego. 
Cabeza warknął. - Najwidoczniej już przedtem słuchali muzyki. Musieli podkraść 
się poniżej wodospadów, do którejś z waszych misji i słuchać waszego chóru. - 
NIe, przeciwnie. NIe tylko nie przybywali tam, gdzie byliśmy, ale nie chcieli 
nawet mieć z nami do czynienia. W istocie oddzielała nas przelana krew. - Jakże 
to? - zapytał Altamirano. - Co za krew? Gabriel spojrzał na ojca Ribira, ten zaś 
skinął przyzwalająco, tak więc opowiedział im o męczeństwie Juliana, pierwszego, 
który niósł Słowo powyżej wodospadów. - I czy są to ci sami ludzie, którzy 
zabili ojca Juliana? - spytał Altamirano. Wskazał na grupę Guarani. - Tak, 
ojcze. A jednak nie są ci sami, chwała Bogu i mocy muzyki w dziele Bożym! - A ty 
samotnie poszedłeś nad wodospady po męczeństwie Juliana, ojcze? - spytał z 
podziwem Altamirano. - Tak - odparł Gabriel. - W ten sposób mogłem osobiście 
poznać, że są istotami obdarzonymi duchem. - Obdarzonymi duchem! - wykrzyknęła 
kobieta, która miała zaciekły grymas na twarzy, jakby ktoś wyrządził jej 
zniewagę. - Sam słyszałeś już z ust człowieka, który zna ich jak zły grosz, 
wielebny ojcze, że krajowcy są bezustannie pijani. - Od czasu do czasu - szybko 
poprawił ją Gabriel - rzeczywiście upijają się. Słyszałem również, że pan 
namiestnik zadaje sobie trud, by w Europie uzupełniać zapasy swojej piwnicy 
doskonale zaopatrzonej w wino, które z całą pewnością musi wywierać taki sam 
wpływ na pijących jak napój przygotowywany przez Guarani. - Spojrzał znacząco 
swoimi irlandzkimi oczyma na namiestnika, który musiał odwrócić wzrok, i wielu 
hidalgów wybuchnęło śmiechem, gdyż upodobanie Cabezy do trunków było powszechnie 
znane. Hontar postanowił włączyć się do dyskusji. Po raz pierwszy otwierał usta 
tego ranka, ale nadszedł czas, by Altamirano odzyskał poczucie rzeczywistości. 
Zbytnio zaczął się interesować tym niebezpiecznym świadkiem. - Ojcze, czy 
założyłeś tam stałą misję? - Pytanie skierował do Gabriela, ale rzeczywistym 
adresatem był Altamirano. NIe ulegało wątpliwości, że należało mu przypomnieć, 
kto dzierży bicz w dłoni. Gabriel spojrzał na niego zaskoczony i spytał: - 
Dlaczego cię to, panie, interesuje? - Rzecz w tym, ojcze, że jestem w tym 
zgromadzeniu przedstawicielem Korony Portugalii, tak więc mam pełne prawo 
interesować się tą sprawą. Jeśli założyłeś tam misję, w istocie przyłączyłeś 
terytorium rozciągające się powyżej wodospadów do Portugalii. - Mamy tam misję - 
stwierdził Gabriel. - Jednak ze zdumieniem dowiaduję się, że ekscelencja już z 
góry wie, do jakiej konkluzji wielebny wizytator generalny dojdzie w chwili 
zamknięcia tego zgromadzenia. - Och, nie - zaprotestował Hontar. - Nie, nie. 
Przykro mi, jeśli takie niewłaściwe wyobrażenie narzuciłem komuś z obecnych, 
wielebny ojcze. Altamirano, który doskonale zrozumiał tę interwencję, w duchu 
wpadł w gniew, ale odpowiedział łagodnie, machnąwszy wybaczająco dłonią: - 
Proszę cię, panie, nie turbuj się. - Chociaż jednak był wściekły na Hontara, 
wiedział, że jeśli ma uratować pozory, nie może wspaniałemu ojcu Gabrielowi 
pozwolić na zbyt skuteczną obronę swojej sprawy. - Tak więc poradziłeś sobie, 
ojcze, z nietkniętymi cywilizacją Indianami - rzekł z pozoru zachęcająco. - 
Proszę mi powiedzieć, czy rzeczywiście używają tego systemu liczenia, który 
dopiero co objaśnił nam don Cabeza? - Wszyscy Guarani liczą w ten sposób. - 
Jakże zatem mogą wykonać takie piękne krzesło albo ten wspaniały stół? - Weźmy 
jako przykład ten stół. Z długością i szerokością nie ma najmniejszych kłopotów. 
Mogą bez trudu dokonać pomiaru. Kłopot jest natomiast z zakrzywieniami na 
nogach. Muszą je obrysować, by uzyskać wzorzec, który mogą następnie przenieść 
na kawałek drewna. Potem już potrafią odtworzyć go dając gotowy wyrób. I tak 
dalej z innymi krzywiznami. Stosując tego rodzaju metody, mogą wykonać właściwie 
wszystko. W misji Santa Croce zrobili organy, wraz z rejestrem i piszczałkami. - 
Masz, ojcze, na myśli to, że potrafią skopiować wykonany przez kogoś innego 
model - obwieścił Hontar. - Sam widzisz, wielebny ojcze, jak sprawa stoi; czym 
ludzie żyjący z pisania listów są wobec poetów, tym oni - wobec nas, 
Europejczyków. Wygląda na to, że muzy wzgardziły nimi. Nie potrafią wykonać 
niczego, jeśli nie mają wzorca. Ku niezadowoleniu Altamirana wypowiedź Hontara 
przyjęta została z aplauzem i wzmożonym stukaniem laskami. W przekonaniu, że 
chłodny głos rozumu brzmi lepiej niż namiętne nuty uprzedzenia, nawet jeśli w 
obu przypadkach wyraża się tę samą rzecz, rozmyślnie przeszkodził Cabezie w 
przedstawieniu podsumowania, jakie wygłosił poprzedniego dnia. Jednak ku jego 
wielkiemu zmartwieniu hidalgowie byli całkowicie usatysfakcjonowani. - Nic! - 
wtórowali mu. - Nie są w stanie zrobić nic a nic! Wojowniczy ojciec, który w 
przekonaniu Hontara wyraźniej już rozprawił się z Cabezą w kwestii 
nieumiarkowania, teraz obdarzył dyplomatę komplementem nawiązując do jego 
porównania z poezją. - Jeśli któraś z muz spłynęła na ciebie, ekscelencjo - 
zaczął - i natknęła cię praktycznym pomysłem, który mógłbym podsunąć moim 
Guarani do skopiowania... mam na myśli coś, co byłoby równie użyteczne w 
puszczy, jak umiejętność rachowania jest użyteczna w mieście... błagam, byś 
zechciał przekazać mi go bez chwili zwłoki. - Niestety - oznajmił oschłym tonem 
Hontar - z jakiegoś powodu muzy zawsze mnie unikały. Ale wracając, jeśli 
pozwolisz, ojcze, do sprawy, którą winniśmy tutaj rozważyć, nie możesz 
zaprzeczyć, iż Guarani dlatego zwrócili się do ciebie z prośbą o przewodnictwo, 
że uznają wyższość tego, czego możesz ich nauczyć, choćby muzyki albo stolarki, 
nad tym, co osiągnęli samodzielnie, nawet w głębi puszczy, gdzie urodzili się 
oni i ich przodkowie. Innymi słowy przyjmują do wiadomości naturalną wyższość 
Europy także, gdy chodzi o wykorzystanie ich własnych, miejscowych materiałów, 
by na przykład wznosić budowle, o jakich sami nie mogli marzyć. Ten filozof 
zaimponował hidalgom i zaczęli coś między sobą szeptać. Zdegustowany Cabeza 
wydął dolną wargę i patrzył ponuro, czując, że został zepchnięty w cień. - 
Przypuszczam - zastanawiał się na głos Gabriel, że jeśli to, co mówisz, jest 
prawdą, czyniłoby z Guarani moich dobrowolnych niewolników, czyż nie tak? - 
Jeśli to słowo jest tu na miejscu - rzekł Hontar. - To słowo jest doskonale 
znane twoim, panie, ziomkom - odparł Gabriel chwytając w lot szansę. Miał zamiar 
wyjaśnić początki misji jezuickich. Bez wiedzy o tym Altamirano nie zrozumie, że 
misje muszą korzystać ze specjalnych przywilejów i nietykalności. - Twoi, panie, 
ziomkowie bardzo szybko doszli do wniosku, że niewolnik to najwłaściwsze słowo. 
Mam na myśli paulistów bandeirantes, jak nazywamy, wielebny ojcze, ludzi z S~ao 
Paulo w Brazylii. Wyprawiali się na terytorium hiszpańskie, szukając niewolników 
dla swoich plantacji. Stawali na czele band złożonych z dzikich Indian Chaco, na 
pół wyszkolonych mamelucos, czyli ludzi mieszanej rasy, a także Murzynów - a 
wszyscy oni byli skorymi do przemocy, zdesperowanymi ludźmi, dla których nie 
istniał spokojny, osadniczy sposób życia. Napadali na wioski Guarani, zabijając 
jednych, a innych obracając w niewolników. Wszędzie władał strach, a było czego 
się bać, gdyż skutki były straszliwe. Uciekając ze swoich wiosek Guarani musieli 
pozabijać swoich starców, ludzi chorych i ułomnych, ponieważ nie byliby oni w 
stanie dotrzymać im kroku w ucieczce. To, co ci mówię, jest niewątpliwą prawdą. 
I ci Portugalczycy nazywali siebie chrześcijanami, wielebny ojcze. Jakże się 
dziwić, że Guarani uciekali od nas, kiedy usłyszeli, że my też jesteśmy 
chrześcijanami. - To stare dzieje - sprzeciwił się Cabeza. - Wprawiłeś, ojcze, w 
zakłopotanie senhora Hontara. Teraz mamy z nimi traktat. Właśnie dlatego 
znaleźliśmy się tutaj. - Czy twoja informacja ma znaczenie dla naszego śledztwa, 
ojcze Gabrielu? - spytał Altamirano. - Odnosi się bezpośrednio do traktatu. 
Wyjaśnia, dlaczego królowie Hiszpanii uznali za słuszne dać naszemu zakonowi 
szczególne prawa i przywileje - odparł Gabriel. - W czasach, o których mówię, 
jezuici byli jedynymi Europejczykami, jacy starali się chronić Guarani. Słali do 
dworów Hiszpanii i Portugalii listy, w których uskarżali się na to, co się 
dzieje. Nic jednak nie uczyniono, by powstrzymać palistowskich bandeirantes, 
dopóki nie stało się za późno. Zanim przywrócono porządek, a prowincja stała się 
bezpieczna, wszyscy Guarani opuścili już swoje wioski. Wielu z tych, którzy nie 
zostali zabici lub pojmani, zaczęło wędrować po puszczy, gdzie byli bezpieczni. 
Oprócz pisania listów jezuici zrobili jeszcze jedno. Nie pomagali Guarani w tym, 
by sile przeciwstawiać siłę, ale wielu tysiącom z nich zapewnili bezpieczeństwo. 
Tereny na misje przygotowali dla nich w żyznych regionach nad rzekami Paran~a i 
Urugwaj, gdzie mogli żyć i korzystać z dobrodziejstw pokoju z dala od 
Portugalczyków. Jak to wyjaśnił nam tak klarownie senhor Hontar, przybywając do 
misji Guarani bez wątpienia uznawali wyższość Europejczyków. Któż by inaczej 
myślał w ich sytuacji? I prawdą jest, że nabyli w misjach wiele umiejętności: 
hodowli bydła i kur, rolnictwa, tkactwa, ciesiołki i stolarki, garncarstwa, 
krawiectwa, szkutnictwa, budownictwa... Przerwał mu jakiś podejrzliwy hodalgo: - 
Górnictwa i przetapiania metali. - Jego głos zabrzmiał znacząco. Altamirano 
nastawił ucha i czekał. Gabriel umilkł na chwilę. - Masz na myśli złoto, panie? 
- Nie wspomniałem o żadnym określonym metalu. - Bez względu na to, jaki metal 
miałeś na myśli - poinformował go Gabriel - nie znajdziesz żadnego w misjach. 
Słyszałem pogłoski o złocie docierającym do Sacramento. Może i trafia tam go 
trochę. Nie wiem. Wiem natomiast, że złoto, które znajduje się być może w 
Sacramento, nie ma nic wspólnego z żadną z misji jezuickich. Po prostu nie 
prowadzimy żadnych kopalni. Wielu czuło do niego urazę, niektórzy nienawiść, ale 
nie było nikogo, kto by mu nie wierzył. - Dziękuję, ojcze, za wyjaśnienie sprawy 
tych misji - rzekł Altamirano. - To bardzo nam pomoże. Proszę powiedzieć mi 
jeszcze jedno. Do kogo należy ziemia w misjach? - Do konwertytów. - Don Cabeza, 
czy jest to zgodne z prawdą? Namiestnik wzruszył ramionami. - Być może. - Być 
może? - Nie potrafię tego powiedzieć. Skąd miałbym wiedzieć, skoro nie 
wpuszczono mnie na teren ani jednej misji? Gdybym chciał z jakiegoś powodu wejść 
do misji, musiałbym zwrócić się do ich ojca przełożonego o pozwolenie. Tak więc 
mogę tylko zgadywać, co się tam dzieje. Altamirano zwrócił się o wytłumaczenie 
do ojca Ribira. - Król Ferdynad postanowił, że Guarani winni być rządzeni w 
zupełnym oddaleniu od hiszpańskich osadników, a to w ich własnym interesie, 
który w jego przekonaniu najlepiej był zapewniony przez Towarzystwo Jezusowe. 
Dlatego właśnie moim zdaniem zarówno duch, jak i litera zapisu wymaga, by misje 
były wyjęte spod działania obecnego Traktatu, którego zastosowanie do tej 
kwestii mamy na tym zgromadzeniu omówić. - W związku z tym - dodał stanowczym 
głosem Gabriel - trzeba przypomnieć, że chociaż nie mogą już nazywać sami siebie 
bandeirantes, handlarze niewolnikami nadal działają legalnie na terytoriach 
należących do Korony Portugalii. Szybciej poruszyli sedno sprawy, niż Altamirano 
się spodziewał i niż sobie życzył. Ale dokładnie w tym momencie Cabeza, z 
rosnącą niecierpliwością słuchający dyskusji, z której był wyłączony, zerwał się 
na równe nogi, ruszył wielkimi krokami do stołu oddzielającego Altamirana od 
reszty zgromadzonych i wybuchnął: - Wielebny ojcze, w ten sposób możemy bez 
końca obracać językami. Po co? Zaklinam cię więc... - Nie ma najmniejszej 
potrzeby, żeby mnie zaklinać - oznajmił Altamirano. - Nie jestem tutaj po to, 
żeby tobie, panie, czy komuś innemu się spodobać. Moim obowiązkiem... - A jednak 
- nalegał niecierpliwie Cabeza - błagam cię, byś wstrzymał tę gadaninę i wydał 
decyzję teraz, bez zwłoki! - Następnie, wypowiedziawszy to żądanie, nie ruszył 
się z miejsca, jakby spodziewał się, że jego pragnienie zostanie natychmiast 
zaspokojone. Altamirano patrzył na niego, gryząc się w język, żeby nie rzucić 
druzgocącej odpowiedzi, która pchała mu się na usta, ale która później 
utrudniłaby przeprowadzenie tego, co miał do przeprowadzenia. W rezultacie 
uznał, że nie ma nic do powiedzenia, i starał się nie patrzeć na Cabezę. Sam 
widok tego człowieka sprawiał, że tracił zwykłe panowanie nad sobą. Nagły wyskok 
namiestnika sprowokował siedzącego w kącie z Guarani Mendozę do tego, że 
podniósł głowę, spojrzał na Cabezę i cała przeszłość raz jeszcze stanęła mu 
przed oczami. Wizyta w Asunci~on zraniła go tak głęboko, jak się tego obawiał. 
Nękała go sprawa zabójstwa Philippa, jakby popełniał je ciągle na nowo - i to 
nie tylko ze względu na sam ten czyn, ale również na długi szereg innych 
okropności, które go poprzedziły i których nigdy już nie zdoła zapomnieć - 
uświadomił to sobie w tym momencie. Lepiej uczyniłby, gdyby okazał 
nieposłuszeństwo Gabrielowi. Nic go tutaj nie czekało poza cierpieniem. Jak mógł 
człowiek taki jak on przyczynić się do dysputy przy stole wielebnego wizytatora 
generalnego? Gdyby Cabeza obejrzał się, zadrżałby na widok mrocznych, 
zapadniętych oczu Mendozy wpatrujących się w niego niewzruszenie z pokrytej 
bliznami twarzy, lecz spojrzenie Cabezy zwracało się w stronę obojętnego profilu 
najbardziej dystyngowanych z obecnych tu osobistości. Chwilę później Mendoza 
spuścił wzrok, by Gabriel, który nauczył go pierwszego chrześcijańskiego 
obowiązku, jakim jest wybaczanie, nie zobaczył jego oczu. Tylko Babuie dostrzegł 
wszystko. Hontar, który poczuł szacunek dla Gabriela, raz jeszcze przeklął los, 
który wyznaczył mu Cabezę na sprzymierzeńca. Można by zignorować Cabezę, choć 
łatwiej to powiedzieć niż zrobić - rozmyślał - warto jednak spróbować. Zwrócił 
się do Altamirana: - Wielebny ojcze, poprzednio słyszeliśmy oskarżenie o 
kanibalizm, który w świetle tego, co powiedział nam ojciec Gabriel, uważam za 
trudny do pojęcia. Czym moglibyśmy tę kwestię wyjaśnić? Skutek był taki, że 
Cabeza oderwał wzrok od Altamirana. - To prawda - oświadczył, znowu wydobywając 
i demonstrując owinięty w szmatę kawałek mięsa. - Jeśli chcesz, panie, 
szczegółów, zjadają oni mięśnie i jądra swoich wrogów. Gabriel oznajmił 
spokojnie: - Wielebny ojcze, prawda w tej sprawie jest taka, że winni są 
dziecinnego utożsamiania mięśni mężczyzny z jego siłą, dokładnie tak samo jak 
niektórzy z obecnych tu wiernych kościołowi w Asunci~on mylą cnoty Najświętszej 
Panny z jej wizerunkiem. - Nikogo nie można mylić za uczciwe zbłądzenie - 
przyznał Hontar. - Ale nie wolno zjadać ludzkiego mięsa. Czy prawdą jest, że je 
jedzą? - Zadam im to pytanie - odpowiedział Gabriel. To powiedziawszy podszedł 
do miejsca, gdzie jego Guarani, mający pośród siebie Hacugha, pogrążeni byli w 
przyjaznej rozmowie, którą musiał im przerwać. Przemówił do nich krótko, a oni 
odpowiedzieli chórem uzupełniając moje wypowiedzi i poprawiając poszczególne 
słowa. Następnie Gabriel zadał drugie pytanie, najwidoczniej podsumowujące 
sprawę, i wszyscy zgodnie przytaknęli. - Ich odpowiedź nie pozostawia cienia 
wątpliwości - doniósł zwracając się do pozostałych uczestników zgromadzenia. - 
Mówią, że kiedyś zjadali mięso swoich wrogów, ale już tego nie robią, zostali 
bowiem przekonani, że duch jest czymś oddzielnym od ciała. Co więcej, nie chcą 
już tego robić, bo jest to w sprzeczności z pragnieniem Chrystusa, który, mają 
nadzieję, będzie ich chronił przed Hiszpanami. - Przed Hiszpanami? - wykrzyknął 
Altamirano. Zanim jednak mógł wypowiedzieć dalszy ciąg pytania, jakiś hidalgo 
wstał i zapytał oskarżycielsko: - Czemu nie zapyta ich, dlaczego zabijają własne 
dzieci? Altamirano spojrzał ufnie na Gabriela. - Przypuszczam, że chodzi tutaj 
znowu o zmyślenia - podpowiedział - jak w sprawie złota. Gabriel opuścił wzrok. 
Nie - przyznał. - To nie jest po prostu zmyślenie. To prawda. Zapadła cisza, jak 
makiem zasiał. - Po cóż więc jeszcze zaprzątać sobie tym głowę? - zapytał 
Hontar. Gabriel odparł: - Potrzebne tu jest wyjaśnienie. Guarani, którzy to 
robią, żyją w puszczy i są to ci, których nazywacie nieoswojonymi. Ze względu na 
niebezpieczeństwo, na jakie są bez ustanku narażeni, ich żony nie mogą mieć 
więcej niż dwoje dzieci, po jednym na każdą rękę. Gdyby miały więcej, nie 
mogłyby z nimi biec. Oczywiście sprawa wygląda inaczej w przypadku większych 
dzieci. Mogą biec same. Powiem wam, przed kim uciekają. Uciekają przed nami. 
Wśród hidalgów siedziała pewna starsza dama. Uwaga Gabriela była skupiona przede 
wszystkim na ojcu Altamirano, ale starsza dama przykuła jego spojrzenie, 
ponieważ spodobała mu się jej twarz, chociaż było oczywiste, że się z nim nie 
zgadza. Potrząsnęła powątpiewająco głową, gdy odrzucił pogląd, że w misjach 
istnieją jakieś ukryte kopalnie złota. Kiedy nabożeństwo do wizerunku 
Najświętszej Maryi Panny porównał z kanibalizmem, jej twarz zastygła w wyrazie 
pogardy. Jednak w tym punkcie zaskoczyła go, gdyż wstała, wsparła się na poręczy 
krzesła, które stało przed nią, i oznajmiła głośno: - W sprawie, która robi 
wrażenie niegodziwego oszczerstwa, jako stara kobieta chciałabym powiedzieć, że 
jest to częściowo zgodne z prawdą, ponieważ mówił o tym mój ojciec. Musieli 
zabić niektóre ze swoich dzieci, bo mamelucos deptali im po piętach. - 
Wykonawszy swój obowiązek, usiadła ostrożnie z powrotem. - Kto wie, ile jest 
prawdy w krążących opowieściach o tamtych czasach. Owe imperia dopiero się tu 
umacniały i nikt nie wiedział, jak sprawy naprawdę stoją. Gdybyście mnie 
zapytali, odpowiedziałbym, że każda ze stron wierzyła w kłamstwa wypowiadane o 
drugiej. Czy to ma znaczenie teraz, kiedy wszystko odmieni się, dzięki 
Traktatowi, któremu mamy w tym miejscu służyć. - Cabeza odwrócił się i skłonił 
ceremonialnie w stronę Hontara, który wstał i odwzajemnił się taką samą 
grzecznością. - Nonsens - odpowiedział chłodno Gabriel. - Dla nich nie ma żadnej 
różnicy, kto obraca ich w niewolników. Posłuchajcie samych Guarani. - Zwrócił 
się w ich stronę z pytaniem, ale na dziedzińcu zapanowała wrzawa, gdyż 
hidalgowie starali się uniemożliwić Indianom wypowiedź, zakrzykując ich. Także 
jezuici nie wytrzymali. Pół tuzina ojców zerwało się, by bronić twierdzenia 
Gabriela, i próbowało przekrzyczeć tamtych. Patrząc obojętnie na tę scenę 
Altamirano ujrzał, że w pierwszej chwili nawet Ribiro daremnie podnosi się i 
wzywa do zachowania dyscypliny. Zauważył, że tylko ponury brat z bliznami na 
twarzy ani drgnął i wpatrywał się w Cabezę. Idąc wzrokiem za jego spojrzeniem 
Altamirano zobaczył, że Cabeza wysłuchuje jakichś pośpiesznych rad Hontara. 
Kilka sekund później namiestnik zamachał ręką i wrzasnął, żeby się uspokojono. 
Hidalgowie zamilkli. Jezuici uciszyli się już chwilę wcześniej i w panującej 
teraz ciszy Cabeza raz jeszcze zwrócił się do Altamirana: - Wielebny wizytatorze 
generalny - rzekł - na terytorium, które Jego Katolicka Mość powierzył mnie, nie 
ma oczywiście niewolnictwa ani nigdy go nie było od czasów Ferdynanda VI. 
Instytucja niewolnictwa jest jednak dozwolona na terytorium naszego 
portugalskiego sąsiada - przerwał, żeby złożyć ukłon Hontarowi - choć ten fakt, 
moim zdaniem, był źle rozumiany. Ale tutaj, na terytorium hiszpańskim, praca na 
plantacjach zapewniona jest dzięki systemowi encomienda. - Tak jest - 
potwierdził któryś z osadników - encomienda. - Jest to ściśle zgodne z prawami 
hiszpańskimi i zaleceniami Kościoła. - Cabeza był zachwycony swoim stylem 
oratorskim i poczuł się pochlebiony tym, że Hontar mruknął coś z aprobatą. 
Jednak właśnie w tym momencie jezuita o pokrytej bliznami twarzy, siedzący koło 
Gabriela, podniósł głowę, spojrzał przez dziedziniec na Cabezę oraz Hontara i 
oznajmił spokojnie: - To kłamstwo. Wokół dziedzińca przemknął szmer, po czym 
zapadła niczym nie zakłócona cisza, kiedy Cabeza, ogarnięty na chwilę furią 
wobec tej nieoczekiwanej zniewagi, spojrzał w nieruchome oczy człowieka, który 
wypowiedział te słowa. Przypomniał sobie, że niejeden mężczyzna zajrzał w nie 
tak jak on teraz tuż przed śmiercią. Prostując się z teatralną wyniosłością 
rzucił odważnie: - W imieniu monarchy, którego majestat wcielam, domagam się 
przeproszenia. Szlachcic nie przyjmuje wyzwania od księży. Broni ich suknia. - 
Don Cabeza, to zgromadzenie potrafi samo ocenić, kogo moja suknia chroni - 
odparł jezuita. Cabeza zerwał pudrowaną perukę i cisnął nią o ziemię ukazując 
swoją czaszkę, przypominającą byczy łeb. - Na Boga! - wrzasnął rozwścieczony. - 
Nie zniosę tego! - I korzystając z faktu, że ta deklaracja ratuje jego honor, 
umknął wielkimi krokami, by schronić się w swojej rezydencji. Hontar dźwignął 
się powoli. - Wielebny ojcze - rzekł spokojnie do Altamirana - czuję się wbrew 
moim chęciom zmuszony do zwrócenia ci uwagi, że najgorszy wróg twojego zakonu 
nie mógł spodziewać się, iż będzie świadkiem tak jawnego dowodu pogardy jezuitów 
dla władzy doczesnej. Twoi księża uważają się, jak można sądzić, za obywateli 
państwa w państwie. - To powiedziawszy wyszedł dostojnie w ślad za Cabezą, do 
którego dołączył w hallu. Cabeza aż zsiniał cały w poczuciu, że go znieważono. 
Hontar śmiał się w duchu sam do siebie. - Doskonale - wyszeptał. - Nie mogło być 
lepiej. - Coś powiedział, panie? Czyżbyś oszalał? - Nic nie pojmujesz, 
namiestniku. Podejdź no i tylko posłuchaj. Nawet przez zamknięte drzwi dochodził 
wyraźnie gniewny głos Altamirana, wzywający ojca Ribira, Gabriela i Mendozę - do 
którego zwracał się niby do uczniaka - by poszli z nim do jego prywatnego 
gabinetu. - Ten mały wybuch złego humoru - zwierzył się Hontar - był dokładnie 
tym, na co wielebny ojciec pracował przez cały ranek. - Tak? Cóż w tym dobrego? 
Altamirano jest przeciwko nam. To jezuita. - A jednak możemy liczyć na to, że 
będzie posłuszny. - Swojemu zakonowi, a nie królowi Portugalii. - Tak, swojemu 
zakonowi, ale nade wszystko papieżowi. - Być może. Ale mając do czynienia z 
jezuitą trzeba przede wszystkim pamiętać, że w żadnej sprawie nie można być go 
pewnym. Nikt nie wie w istocie, ile rozkazów ma wykonać. W tym czasie Altamirano 
przeszedł prosto z dziedzińca do swojego apartamentu na parterze, prowadząc ze 
sobą Ribira, Gabriela i Mendozę. Bez dalszych ceregieli zaczął szorstko 
wypytywać: - Twoje nazwisko? - Mendoza, wielebny ojcze. - Jak długo jesteś 
bratem? - Dwa lata, wielebny ojcze. Altamirano przyjrzał się kościstej, pokrytej 
bliznami twarzy, wąskim oczom i zaciśniętym ustom. - A kim byłeś poprzednio? - 
Handlarzem niewolników, wielebny ojcze. - A więc, ojcze Gabrielu, przyjmujesz 
handlarzy niewolnikami w wasze szeregi? - Tak, wielebny ojcze - odparł Gabriel - 
podobnie jak w starym świecie zakon przyjmuje byłych żołnierzy. - Nie można tego 
porównywać. A dlaczego sprowadziłeś go na to zgromadzenie? - By opowiedział o 
handlu niewolnikami, wielebny ojcze. Altamirano usiadł i przyglądał się stojącej 
przed nim postaci. Mendoza stał potulnie ze spuszczonym wzrokiem i dłońmi 
ukrytymi w rękawach habitu. - Bracie - Mendoza - rozkazał - przeprosisz jego 
ekscelencję don Cabezę i uczynisz to na dziedzińcu, tak żeby wszyscy słyszeli. - 
Tak, wielebny ojcze. - Teraz odejdź. Mendoza wyszedł i zamknął za sobą drzwi. 
Nie wrócił na dawne miejsce na dziedzińcu, ale podszedł do schodów prowadzących 
na balkon i wspiął się na nie. Babuie zobaczył go i chciał podejść, ale Mendoza 
potrząsnął głową. Zwracając się do Ribira i Gabriela, Altamirano zapytał: - Czy 
posłucha? - Jak każdy inny brat - zapewnił Gabriel. Potem Gabriel opowiedział o 
dawnym Mendozie i jego bandzie oraz o ich wtargnięciu do spokojnego świata 
powyżej wodospadów. Opowiedział nam historię miłości dwóch braci do tej samej 
kobiety i jej tragicznego zakończenia. Na koniec opowiedział o ciężkiej walce, 
którą Mendoza podjął, by odpokutować za swój grzech, i która doprowadziła do 
tego, że stał się najpotulnjiejszym członkiem wspólnoty. Słuchając Gabriela i 
patrząc na jego pełną współczucia twarz Altamirano raz jeszcze wspomniał swojego 
dawnego nauczyciela, który - przynajmniej dla niego - wyglądał szlachetnie w 
swojej wytartej sutannie, tak całkowicie kontrastującej ze splendorem pałacyku 
jego ojca. Ale potem przypomniał sobie Hontara i Cabezę, którzy czekają na jego 
następne posunięcie, i z westchnieniem skupił znowu swoją uwagę na 
teraźniejszości. Misjonarzowi powiedział: - Nie bacząc, jakie względy skłoniły 
cię do sprowadzenia tutaj tego Mendozy, ojcze Gabrielu, trzeba uznać, że nie 
jest on już w stanie wesprzeć twojej sprawy. Ufam, że to pojmujesz. - Przyjmuję 
to, wielebny ojcze, do wiadomości i zastanawiam się, dlaczego go sprowadziłem - 
oznajmił Gabriel. - Mogłeś nie przewidzieć jego wybuchów gniewu. - Ale Chrystus 
musiał to przewidzieć. - Przemawiasz jak zelota, ojcze Gabrielu. - Czyż mógłbym 
nie rozmawiać z tobą na ten temat, wielebny ojcze? - Mógłbyś. Nie życzę sobie 
dalszych oznak tego zapału. Ojciec Gabriel spojrzał na niego, a następnie skinął 
powoli głową. Rzuciwszy w duchu przekleństwo, Altamirano zapytał: - Czy to 
prawda, że tutejsi Hiszpanie mają niewolników? - Tak. Nazywają ich 
encomiendaros, ale oznacza to samo. Encomiendaros nie dostają zapłaty i uczy się 
ich prawdy Matki Kościoła. - Kto to czyni? - Tacy księża, jacy pracują dla don 
Cabezy. Ribiro dorzucił: - Jeśli chodzi o Portugalczyków, w ostatnich czasach 
dokonali wypadu chwytając cztery tysiące niewolników, a wśród uczestników tego 
przedsięwzięcia było dwóch sędziów z S~ao Paulo i dwóch radców miejskich. My, 
jezuici, zostaliśmy usunięci z wszystkich portugalskich terenów osadnictwa. Te 
fakty są powodem, dla którego jesteśmy przeciwni stosowaniu Traktatu Madryckiego 
do naszych misji. Zwracam ci więc uwagę na ten powód, wielebny ojcze, w razie, 
gdybyś uznał go za godny rozważenia. - A don Cabeza patrzy na to przez palce? - 
I także ciągnie zyski. - Rozumiem. A czy jest również prawdą - spytał Altamirano 
uważnie wpatrując się w ich twarze - że w niektórych waszych misjach są kopalnie 
złota? Zamiast odpowiedzi Ribiro zwrócił się w stronę Gabriela, który uśmiechnął 
się posępnie. - Nie, wielebny ojcze - odparł - i nigdy ich nie było. Te kopalnie 
złota to mit zaczerpnięty z dawnej historii Meksyku i Peru. - A jednak mam 
wrażenie, że osadnicy są o tym przekonani. - Wielebny ojcze, proszę udać się do 
naszej misji i zobaczyć wszystko na własne oczy - zaprosił go Gabriel. W 
pierwszym odruchu Altamirano żachnął się, gdyż nie uśmiechała mu się daleka 
wyprawa w górę nie kończącej się rzeki. - Nie, nie. To niemożliwe. - Zobaczył, 
że Gabriel przygląda mu się znowu, i spuścił wzrok. Następnie Ribiro skinął raz 
jeszcze, jakby reakcja starego jezuity była czymś, czego należało oczekiwać. A 
Altamirano zapytał z irytacją: - Jak sądzisz, ojcze, o co w tym wszystkim 
chodzi? - O dzieło Chrystusa - odparł Gabriel. Altamirano doszedł do wniosku, że 
ten człowiek musi być prostaczkiem albo jakimś rodzajem świętego. - Gdzie się 
urodziłeś? - zapytał. - W Irlandii, wielebny ojcze. - Ach tak. - Patrzył 
zamyślony, przypominając sobie, że niejaki ojciec Hildebrand, wyróżniający się 
krytycznym rozumem i niepojętą znajomością papieskich edyktów, także pochodził z 
Irlandii. - Wyjaśnię wam teraz, o co idzie naprawdę gra. Ni mniej, ni więcej 
tylko o przetrwanie naszego zakonu, czy rozumiecie? Nie tylko tu, ale w całym 
świecie chrześcijańskim. Co gorsza w porównaniu z dworami europejskimi wasza 
dżungla w Południowej Ameryce jest wypielęgnowanym parkiem. Ribiro opuścił 
powieki, by uchronić oczy przed spojrzeniem zwierzchnika i szepnął: - O, Boże! 
Natomiast Gabriel spytał spokojnie: - Ojcze, czyż nie jesteśmy żołnierzami Boga? 
Altamirano patrzył na niego zapomniawszy języka w gębie, odepchnął do tyłu fotel 
i podszedł do okna. Wyjrzał w momencie, kiedy akurat przechodziły tamtędy Hontar 
i Cabeza. Cabeza, krocząc swoim kaczkowatym chodem i wykrzywiając gwałtownie 
twarz, coś mówił. Altamirano pochwycił jego słowa: "Chrześcijańska przyjaźń 
między dwoma imperiami jest ważniejsza niż praca misji. Twierdzę tak bez względu 
na to, czy wielebny ojciec godzi się z tym, czy też nie". Twarz Altamirana nie 
zdradziła w żaden sposób, że słyszał komentarz Cabezy, ale z zaciekawieniem 
wysłuchał odpowiedzi. - Don Cabeza - rzekł wreszcie Hontar - bądź pewny, że 
wielebny ojciec został przysłany tutaj przez Jego Świątobliwość w celu wykonania 
określonego dzieła i uczynić co do niego należy, nie ma się czego obawiać, 
bylebyśmy okazali odrobinę cierpliwości. Proszę cię więc tylko o cierpliwość. I 
staraj się okazywać więcej skromności. - Jeszcze trochę poczekam - padła 
odpowiedź, po czym dwaj rozmówcy oddalili się już za bardzo, żeby można było ich 
słyszeć. Altamirano, mając świadomość, że Ribiro i Gabriel mogli także złowić 
uchem tę kompromitującą wymianę zdań, odwrócił się i ukazał swoim dwóm 
towarzyszom zakłopotaną twarz, a następnie zaczął przechadzać się to w jedną, to 
w drugą stronę po skrzypiącej podłodze, aż jego rysy przybrały zwykły im wyraz 
opanowania. - Ojcze Gabrielu, proszę upewnić się, że Mendoza zrozumiał, czego od 
niego oczekuję. Zechciej sprawdzić to bez zwłoki. Gabriel wszedł na galerię i 
usiadł obok Mendozy, podczas gdy Ribiro i Altamirano wrócili na swoje miejsca na 
dziedzińcu. - Posłuchaj - oznajmił spokojnie Mendozie - zobowiązałeś się do 
pewnego uczynku. Zrób to teraz, wobec całego zgromadzenia, na kolanach. - 
Skłamał. Dlaczego mam go przepraszać? - To rozkaz. - Rozkaz Altamirana? Gabriel 
obrzucił go złowieszczym spojrzeniem. - To cię nie powinno obchodzić. W tej 
chwili jest to mój rozkaz. - Wykonam go, ojcze. - Ale kiedy Gabriel odchodził, 
by dołączyć do pozostałych, dorzucił: - A jednak pozostanie to kłamstwem. Na 
dziedzińcu, gdzie Gabriel stanął w rzędzie jezuitów, szmer rozmów nagle ucichł, 
kiedy Mendoza podszedł do Cabezy, padł na kolana i z podniesionymi ramionami 
powiedział: - Pokornie i z całego serca proszę cię, panie, byś wybaczył mi moją 
zuchwałość i niegrzeczność. Cabeza zwrócił się do hidalgów: - Doskonale. 
Dlaczego by nie? Jak już rzekłem, człowiek honoru nie szuka zwady z księdzem. - 
A zatem moja zuchwałość jest podwójnie naganna, a twoje wybaczenie podwójnie 
uprzejme - padła odpowiedź, na którą Hontar uśmiechnął się półgębkiem. 
Następnie, zwracając się teraz do Altamirana, Mendoza ciągnął: - Wielebny 
wizytatorze generalny, ciebie także proszę o wybaczenie. - A wreszcie zwracając 
się do Guarani, rzekł w ich języku: - Was także proszę o wybaczenie. - Za co? - 
spytał Hacugh. - Za to, że znieważyłem jego ekscelencję. Hacugh patrzył na 
Cabezę mierząc go od góry do dołu wzrokiem. - To nie wymaga wybaczenia. Szmer 
rozbawienia rozległ się wśród jezuitów i tych kilku obecnych, którzy rozumieli 
język Guarani. Gabriel powiedział szybko: - Wielebny ojcze, czy może już wrócić 
na swoje miejsce? Przezwyciężając ukłucie zawiści wywołane tym, że zdołał 
zerknąć na inny świat, Altamirano czym prędzej skinął potakująco i powrócono do 
posiedzenia. Hontar, jak często, kiedy miał zamiar wykonać przełomowe posunięcie 
podczas jakiejś konferencji, założył jedną elegancką nogę na drugą. Następnie 
oznajmił: - A teraz, wielebny ojcze, czy może nas spotkać zaszczyt, że zapoznasz 
nas ze swoim stanowiskiem w sprawie przekazania terenów misji przez Hiszpanię 
Portugalii? Albowiem - odwrócił się i spojrzał prosto na Cabezę - jeśli nie 
poznamy twych poglądów, okaże się, że jeszcze za rok będziemy się tutaj 
naradzać. Cabeza odchrząknął. - Bardzo słusznie. - I spojrzał z wyczekiwaniem w 
stronę wizytującego jezuity. Altamirano skinął roztropnie głową i oświadczył: - 
Od chwili mojego wyjazdu ze świętego miasta kwestia, która zgromadziła nas 
tutaj, ani na chwilę nie przestała mnie zaprzątać, aczkolwiek, jak dowie się 
wielu z was, przepłynięcie Oceanu Atlantyckiego to sprawa poważna, a także, jak 
wiecie wszyscy, podróż w górę rzeki do Asunci~on trudno uznać za przyjemność. 
Jestem również świadomy tego, jak trudno było niejednemu z was dotrzeć tutaj z 
waszych domów. - Przerwał odnotowując z satysfakcją wyczekujący wyraz twarzy 
Cabezy, a po chwili podjął: - Jakże, senhor Hontar i se~nor Cabeza, muszę 
zawiadomić was, że jestem w tej chwili jeszcze mniej zdecydowany niż w momencie, 
kiedy ruszałem w podróż. Dlatego postanowiłem odwiedzić przynajmniej jedną z 
misji, o które chodzi, zanim wyrobię sobie pogląd. Rozległe doświadczenie 
senhora Hontara podpowie mu, i jestem tego pewny - kończył zwracając w stronę 
swojego przeciwnika pełne powagi oblicze - że przy rozstrzyganiu w sprawach 
mających tak ważkie konsekwencje warunkiem sine qua non jest skromność i 
cierpliwość. Cabeza powiedział zniecierpliwionym głosem: - Jeśli tylko zechcesz, 
wielebny ojcze, czterdzieści mil stąd jest mała misja, którą łatwo mógłbyś 
zwiedzić. Nie jestem w stanie wyobrazić sobie, co dobrego może z takiej wizyty 
wyniknąć, ale ta misja z pewnością nadaje się równie dobrze jak każda inna. - 
Nie - odpowiedział słodkim głosem Altamirano. - Postanowiłem odwiedzić misję 
Santa Croce. W hallu rozległa się wrzawa. - Ależ wielebny wizytatorze generalny 
- protestował zbity z tropu Cabeza - nie pojmujesz, co to za sobą pociąga. Ta 
misja leży ponad dwieście mil w górę rzeki i wszyscy pozostali uczestnicy tej 
konferencji będą musieli ci towarzyszyć, by zobaczyć to samo, co ty zobaczysz. 
Wymaga to ogromnej ilości łodzi. Poza tym chodzi o bardzo ciężką wyprawę dla 
ciebie samego, ojcze. - Mimo to postanowiłem, że tam właśnie się udam. Czy 
podoba ci się mój zamiar, ojcze Gabrielu? - Niewątpliwie - zgodził się Gabriel - 
ale trzeba będzie dużo czasu, żeby zgromadzić odpowiednią liczbę łodzi. - 
Chrześcijańska przyjaźń między dwoma katolickimi imperiami - rzekł Altamirano z 
twarzą zwróconą uroczyście w stronę don Cabezy - z pewnością warta jest jak 
najgorliwszych zabiegów. - Jest to także kwestia zbyt ważna, by odkładać ją do 
chwili, kiedy nastąpi koniec świata - odparł Cabeza. Względy, które skłoniły 
Altamirana do odwiedzenia misji były natury politycznej. Publicznie wyrażona 
przez Hontara pewność, że nie będzie sprawiał kłopotów, wymagała od niego gestu, 
który sugerowałby, iż los misji nie jest jeszcze przypieczętowany. Jednak 
wybierając misję Santa Croce, Altamirano uległ osobistej skłonności nade 
wszystko, jak także Hontar sobie to uświadomił, uległ najzwyczajniej w świecie 
pragnieniu, żeby sprawić przyjemność temu niepokojącemu Gabrielowi. Z opowieści 
Gabriela dowiedział się, że misję Santa Croce jezuici założyli poniżej 
wodospadów Igua~c~u. 19 Tak więc jakiś miesiąc później flotylla łodzi zbliżała 
się pod wieczór do misji Santa Croce. Trzy pierwsze łodzie zajmowali żołnierze, 
którzy pełnili rolę straży honorowej przy płynących za nimi dygnitarzach. W 
następnej łodzi znaleźli się Hontar i Cabeza, których wzajemne stosunki w 
trakcie dwutygodniowej wspólnej podróży uległy znacznemu pogorszeniu. Za nimi 
posuwało się w górę rzeki pół tuzina osadników, którzy byli w coraz gorszym 
humorze i którzy tym razem nie zabrali ze sobą małżonek. Łodzie jezuitów 
zajmowały miejsca w środku flotylli, a na samym końcu płynęły barki załadowane 
Indianami, służbą, namiotami i bagażami. Im dalej w górę rzeki, tym węższa 
stawała się szpara światła nad ich głowami; na obu brzegach rosły gęsto 
splecione między sobą drzewa i tam mrok panował nawet w południe - poza 
miejscami, gdzie tu i ówdzie promień światła przenikał przez szczelinę w 
listowiu. Groźna cisza schodziła aż do rzeki wprost z bujnej roślinności i tylko 
od czasu do czasu przerywało ją smętne wycie powtórzone chwilę później gdzieś w 
oddali, po czym znowu zapadała cisza. Ale teraz, w zapadającym zmierzchu 
zupełnie inny dźwięk ozwał się z pierwszej łodzi - trzy trąbki zabrzmiały 
unisono, by obwieścić o ich przybyciu. Chwilę później za kolejnym zakolem rzeki 
ich oczom ukazało się mocne drewniane molo, na którym zgromadziła się, by ich 
powitać, grupa jezuitów, a z wieży pobliskiego wielkiego kościoła rozdźwięczały 
się dzwony. Na brzegu powitał ich czekający już przełożony misji Santa Croce. 
Kiedy wypowiedział oficjalne formuły powitania, bez żadnej przerwy i nie 
zmieniając tonu dodał: - A na koniec chciałbym, wielebny ojcze, przeprosić za 
kolor mojej skóry. - Był to bowiem Guarani. Altamirano nie wiedział, czy chodzi 
tu o żart, bo twarz mówiącego pozbawiona była wszelkiego wyrazu. Odparł: - Jeśli 
mówisz poważnie, pozwól, że zapewnię cię, iż nie wymaga to żadnego 
usprawiedliwienia. W oczach Boga wszyscy mamy jednaki kolor skóry. - Wielebny 
ojcze wizytatorze, przed tobą tylko pragnąłem się usprawiedliwić. Także tym 
razem Altamirano nie potrafił powiedzieć, czy chodzi o żart. - Czy w misji jest 
wielu ojców takich jak ty? - spytał. - Nie, wielebny ojcze. Ale też niewielu 
jest takich jak Gabriel. - To rzekłszy Itapua z wielkim żarem uścisnął swojego 
byłego przełożonego. Cabeza patrzył swoim świdrującym spojrzeniem. Po chwili 
podszedł Hontar i oficjalnie powitał gospodarza. Tym razem Itapua zapomniał 
języka w gębie. Hontar uśmiechnął się. Kiedy długi rządek gości uformował się w 
pochód, Mendoza trzymał się z tyłu, za dygnitarzami. Twarz miał pozbawioną 
wyrazu. Po jego prawej stronie szedł Babuie z małpką, a po lewej - Hacugh. W 
coraz słabszym świetle orszak przemierzył plac w stronę ogromnego kościoła. 
Altamirano, który bacznie wszystko obserwował, dostrzegł porządne chatki po obu 
jego stronach, wszystkie zbudowane na podmurówce, pokryte drewnianym dachem i 
zaopatrzone w pięcioro drzwi. Nigdzie jednak nie było widać mieszkańców. Czekali 
na nich w kościele. Poza kurami i kozami jedynym śladem życia w pobliżu były 
dwie stare kobiety. Leżały w hamakach i w żaden sposób nie okazały, że 
dostrzegły wielki orszak. Jednak Gabriel podszedł i pozdrowił je. Głośne bicie 
odlanych w Italii dzwonów stało się bardziej naglące. Wysoka wieża ozdobiona 
dziwnymi skrzydlatymi stworami, półaniołami, półdiabłami wyrzeźbionymi dawno 
temu przez rzemieślników z puszczy wyglądała jakby groziła Altamiranowi. Kiedy 
minęli szerokie drzwi i znaleźli się w chłodnym półmroku wysokiego, oświetlonego 
świecami wnętrza, powitał go jednak pełen szacunku szmer. Chwilę później z 
tysiąca gardeł dobyło się głośne jednogłośnie Te Deum i pieśń odbiła się 
grzmiącym echem od wyniosłego sklepienia. Z przedniej części chóru dobiegały 
mocne dźwięki orkiestry złożonej z wioli, klarnetów i trąbek. Muzyka wylewała 
się z kościoła i ginęła gdzieś wśród mroczniejących drzew. Kiedy Altamirano 
ukląkł przy barierce przed ołtarzem i jego oczy przywykły do półmroku, był 
zdumiony widokiem tłumnego, wypełniającego całą przestrzeń nawy głównej 
poprzecznej zgromadzenia Guarani, którzy szeroko otwierając usta wyśpiewywali 
chwałę Boga. Hontar poczuł się niezwykle niezręcznie w obecności tak wielkiej 
liczby Guarani i odkaszlnął z zakłopotaniem. Następnego dnia podsadzono 
Altamirana na białego muła i Itapua poprowadził go, wraz z Ribirem, Cabezą i 
Hontarem, na długi objazd pól. Gabriel szedł za nimi, reszta zaś jezuitów 
postępowała trzydzieści kroków z tyłu. Po lewej i prawej stronie robotnicy 
Guarani w milczeniu wykonywali swoją pracę, dopóki nie przystanął i nie zwrócił 
się w ich stronę, wtedy bowiem klękali wszyscy jak jeden mąż. Kiedy zaś 
zatrzymał się na odpoczynek w gaju pomarańczowym i usiadł na schodku, otoczył go 
tłum klęczących Guarani. Patrząc prosto w oczy Hontarowi, oznajmił: - To miejsce 
wywarło na mnie wielkie wrażenie. A na tobie, panie? - O, tak, wielkie wrażenie 
- zgodził się dyplomata. Ale Cabeza był obrażony, gdyż obudzono go o szóstej 
rano i musiał jeździć to tu, to tam na podjezdku w świcie zdradzieckiego 
dostojnika. Co więcej cierpiał na ból głowy. - Być może jestem ślepy - 
skomentował - ale prawdę mówiąc nie dostrzegam najmniejszej różnicy między nimi 
a tymi, którzy pielęgnują moje drzewa pomarańczowe w Asunci~on. - Jest jednak 
pewna różnica - oznajmił łagodnie Itapua. - Tutaj, w Santa Croce, te drzewa 
należą do nich. - Do nich? - wykrzyknął Altamirano. - A to w jaki sposób? 
Mendoza wystąpił kilka kroków z orszaku i odpowiedział na to pytanie: - Dziewięć 
dziesiątych zbiorów przypada im, my zaś bierzemy tylko jedną dziesiątą. - 
Zwrócił się do Indianina klęczącego w pobliżu i zadał mu to pytanie w języku 
Guarani. Mnóstwo innych robotników poparło odpowiedź, której tamten udzielił, a 
potem jeszcze następni, także cały gaj rozbrzmiewał ich gwarem. - Tak, wszyscy 
potwierdzają, że gaj należy do nich - przetłumaczył Itapua. Altamirano patrząc, 
jak Cabeza ociera czoło z potu, ciągnął: - Bez wątpienia robią wrażenie 
zadowolonych. - W istocie, wielebny ojcze, powiedziałbym, że wyglądają na 
niemniej zadowolonych niż moi Guarani. - Jeśli pozwolisz, wielebny ojcze, 
zachodzi jeszcze jedna różnica - oświadczył Mendoza zwracając się do grupy gości 
i przyciągając za rękę jednego z robotników. Zdarł cienką szatę Indianinowi z 
grzbietu, ukazując gmatwaninę starych blizn. - Jak sam widzisz, ten człowiek 
przebywa w misji wystarczająco długo, by wygoiły się rany zadane biczem przez 
właściciela. Zanim jednak uciekł, rzadko zdarzało się, by przestały krwawić. 
Powiedział mi, że należał do pewnego Hiszpana, który kupił go od Portugalczyka. 
W pierwszej chwili nikt nie odezwał się ani słowem. Milczenie przerwał Ribiro. - 
Wzdłuż tej drogi ciągnie się piękna plantacja, wielebny ojcze. Czy zechciałbyś 
ją obejrzeć? Mendoza podniósł wzrok na twarz Altamirana. Ten ostatni zawahał 
się, a następnie zwrócił się do Cabezy. - Proszę mi powiedzieć, namiestniku, czy 
takie rzeczy są zgodne z prawem? Twarz Cabezy pociemniała z gdniewu. - Z całą 
pewnością zgodne z prawem jest wszystko, co wychodzi naprzeciw żądaniom ogółu! - 
A potem zrobił to, do czego tęsknił przez cały dzień. Wbił ostrogi w boki 
zaskoczonego wierzchowca i galopem oddalił się od orszaku. Altamirano śledził go 
wzrokiem, póki nie zniknął z pola widzenia. Potem spojrzał na Mendozę. - Ojcze 
Ribiro - rzekł po chwili - którędy udamy się do plantacji, o której mówiłeś? - I 
ruszył na swoim mule. Pozostało jeszcze kilka plantacji do zwiedzenia: sady 
jabłek i gruszek, gaje morelowe i cytrynowe i Altamirano obejrzał je wszystkie 
po kolei. Pobożni robotnicy gromadzili się wokół jego muła i klękali czekając na 
błogosławieństwo. Ponieważ nawyk do tłumnej pobożności, z początku znosił te 
demonstracje wiary z wyrazem obojętności zastygłym na twarzy, ale w końcu 
zaczęły go irytować. Te obce, płaskie twarze z płonącymi oczyma wprawiły go w 
rozdrażnienie. Kiedy dotarli do gaju cytrynowego, ściągnął mułowi cugle i rzekł: 
- Obejrzałem już wystarczająco dużo plantacji. Pokażcie mi teraz coś innego. 
Itapua zaprotestował: - Ale nie widziałeś jeszcze, wielebny ojcze, polany. 
Trzymamy tam bydło. Błagam, byś zechciał zobaczyć nasze bydło. Ludzie od wczoraj 
czyścili młode woły. - Widziałem dosyć - odparł Altamirano i ruszył na czele 
swojej świty. Hontar popatrzył na niego w zamyśleniu, po czym spokojnie zawrócił 
i ruszył za nim na czele towarzyszących wizytatorowi notabli. Tłum Guarani 
ciągnął się wiernie z tyłu. Na samym końcu, osobno, szedł Mendoza z Babuie. 
Udali się z Altamiranem do warsztatów stolarskich. Tam Itapua wziął dwie połówki 
fletu i połączył je. Wąska jak włos ryska biegła wzdłuż całego instrumentu. - 
Jak dmuchawka - wyjaśnił. - Tak, w istocie - potwierdził Altamirano podziwiając 
biegłość rzemieślnika. - Rozumiem. - Rozejrzał się po przestronnej szopie, 
oglądając wiole, wiolonczele i inne instrumenty, które tu wykonywano, a także 
pełnych godności stolarzy przy warsztatach. Uderzył w struny gitary i zadziwił 
go dobywający się z nich dźwięk. Po dokładnym zwiedzeniu wyszedł z szopy. W 
asyście nie odstępującego go ani na krok tłumu zaprowadzono go do obszernej, 
otwartej budy, gdzie koło czterdziestu kobiet powstało na jego widok. Była to 
wytwórnia dywanów; oprowadzono go po niej, zachęcając do tego, by dotykał na pół 
ukończone prace rozpięte jeszcze na warsztatach. Obrócił się i usłyszał trzepot 
skrzydeł. Dostrzegł ptaka, który przefrunął pod dachem i wyleciał na zewnątrz, 
gdzie zaczął wydawać ostrzegawcze krzyki. Zwiedził pustą teraz szkołę. Na 
łupkowej tablicy zobaczył rysunek przedstawiający matkę, ojca i trójkę mocnych 
dzieci; mogłoby to być dzieło dziecka z dowolnego miejsca na świecie. Potem 
Altamirano udał się do domów mieszkalnych. W indiańskim mieszkaniu, gdzie 
zwinięte w rulon posłanie o jaskrawym wzorze kontrastowało z wybielonymi wapnem 
ścianami, ujrzał opartą o ścianę mandolinę i zawieszony obrazek przedstawiający 
Najświętszą Maryję Pannę. Kiedy zwiedzali celę ojców jezuitów, jakiś starszy 
ksiądz pokazał im kolekcję indiańskich łuków i strzał. Każdy okaz był opatrzony 
skromnym opisem, a wszystkie okazy rozwieszono na ścianach. Altamirano miał 
wrażenie, że jezuita jest dumny z tej prymitywnej broni, ale Itapua odwrócił 
wzrok. - O tutaj, widzisz, wielebny ojcze - rzekł ksiądz. - Piękne... niezwykle 
piękne. - Ale chyba już teraz ich nie robią? - spytał Altamirano. - Nie, teraz 
już nie. - Jezuita umieścił uk, który trzymał w ręku, na właściwym miejscu i 
odwrócił się w stronę gościa. - Mam nadzieję, że nigdy tego nie pożałują, 
wielebny ojcze. Altamirano zanotował to wszystko w pamięci, ale zachował swoje 
myśli dla siebie. Podobnie Mendoza. Tak samo jak pozostali bracia mógł tylko 
czekać. Później, kiedy zbliżał się już wieczór, jezuici usadowili się pod 
głównym budynkiem misji. Okap dachu tworzył jakby werandę. Guarani siedzieli 
spokojnie przed swoimi domami. Wszystkie oczy zwrócone były w stronę 
oświetlonego refektarza, gdzie Altamirano wypytywał Itapuę, przełożonego misji. 
Był tam również Ribiro. Altamirano zamknął księgę rachunkową, którą właśnie 
przeglądał. Spojrzał na Ribira, ale spojrzenie, które mu tamten odwzajemnił, nic 
mu nie powiedziało. Słyszał dochodzący z zewnątrz szum wiatru wśród drzew, 
kumkanie żab, cichą nieodgadnioną mowę odległej puszczy. Potarł twarz i po raz 
pierwszy poczuł się przytłoczony odpowiedzialnością. - Bracie Itapuo - spytał - 
czy inne misje są podobne do tej? - Tak, wielebny ojcze. - Nie ma więc w nich 
złota? - Nie ma. Zwrócił się do Ribira: - Za ilu Guarani jesteś odpowiedzialny, 
ojcze? - W sumie za trzysta tysięcy. - Ta liczba jest zgodna z prawdą, bracie 
Itapua. - Wiem, ojcze. - Jedną dziesiątą dochodów przeznaczacie dla zakonu? - 
Dokładnie tyle, wielebny ojcze. - A jak dzielicie resztę? - Rodzinami, po równo. 
Dzięki temu unikamy grzechu zawiści. - Tak nauczają niektórzy nowomodni 
francuscy myśliciele. Czy wiedziałeś o tym? - Nie, wielebny ojcze, ale wiem, że 
nauczali tego również ojcowie naszego Świętego Kościoła. - I wszyscy, którzy tu 
żyją, zostali sprowadzeni na łono prawdziwej wiary? - Jak sam widziałeś, 
wielebny ojcze. Następnie Altamirano rzekł do Itapuy: - Twoje dzieło, bracie, 
zrobiło na mnie niezwykłe wrażenie - oznajmił uprzejmie, ale urzędowym tonem. - 
Ojcze, czy to wrażenie wystarczy, żeby nas uratować? Altamirano odwrócił się 
tyłem. - Poproś ekscelencję, żeby zechciał się tutaj ze mną spotkać. Itapua 
wyszedł bez słowa. Przeszedł obok jezuitów siedzących pod okapem głównego 
budynku zakonnego i między szeregami Guarani udał się do odległego domu 
gościnnego, gdzie czekali Cabeza i Hontar - przy czym Cabeza pił - podczas gdy 
ich żołnierze rozsiedli się na zewnątrz, ziewając z nudów albo grając w karty. 
Po Cabezie widać było, że ma już w czubie. Kiedy usłyszał, czego żąda od niego 
Altamirano, walnął pięścią w stół i wykrzyknął: - Pozdrów wielebnego ojca i 
powiedz mu, że czekam go tutaj. Itapua spojrzał na niego, ale nie doczekawszy 
się niczego więcej, wyszedł bez słowa, żeby przekazać to, co powiedział Cabeza. 
- Pomału - rzekł Hontar - Don Cabeza, trzeba zachować spokój! - Ani myślę. 
Gabriel i Mendoza przyglądali się wszystkiemu spod budynku misyjnego i razem z 
innymi wstali, kiedy wizytator generalny przeszedł obok nich udając się, jak się 
spodziewali, na końcową paradę. Natychmiast po przybyciu na miejsce Altamirano 
usiadł nie czekając na zaproszenie i oznajmił: - Don Cebeza, zwracam się do 
ciebie jako do wiernego syna naszej Matki, Kościoła. Królewski dom portugalski, 
pomimo całej pozornej pewności siebie i wielkości, jest zagubiony i w rozpaczy, 
gdyż stracił wiarę i odsunął się od Boga, podczas gdy ty, mój synu, masz radosną 
wiarę w przyszłe życie u boku Chrystusa i wszystkich Jego świętych, do czego 
jako członek Kościoła Świętego... Hontar zrobił minę, jakby doznał głębokiego 
wstrząsu i uniósł w proteście dłoń. - Jego Katolicka Mość, król Portugalii, 
któremu służę... - zaczął. Altamirano zwrócił się w jego stronę i powiedział 
stanowczym głosem: - Człowiekiem, któremu służysz, panie, jest senhor Sebasti~ao 
Jos~e de Carvalho e Mello, przysięgły wróg Świętego Kościoła, minister rządzący, 
niestety, twoim królem tak samo jak tobą. Wyraz zaskoczenia na twarzy Hontara 
był zupełnie szczery. Jako doświadczony negocjator cierpliwie przemyślał 
wszystkie możliwe posunięcia swojego przeciwnika, ale ta gwałtowna napaść do 
tych posunięć nie należała. Co za diabeł go opętał? Jezuita pochylił się do 
przodu na swoim krześle zwieńczonym diabelską albo anielską parą skrzydeł 
wyrzeźbioną przez Guarani. - A skoro tak - ciągnął Altamirano - nie mogę 
doradzać przekazania terenów misji pod administrację portugalską. Jednocześnie - 
zakończył wywód - traktat nie wymienia ściśle tych terytoriów, tak więc 
Portugalii nie można ich pozbawić. - W czym rzecz, mówiąc innymi słowy? - spytał 
Cabeza. - Możesz, panie, doradzać swojemu królowi, ja zaś doniosę Jego 
Świątobliwości, że Portugalia winna zagwarantować zachowanie misji, i do czasu 
złożenia tych gwarancji wszelkie stosowanie traktatu do terenów misyjnych winno 
być odroczone. Wzywam was do zajęcia takiego samego stanowiska, jeśli pragniecie 
zbawienia za wstawiennictwem naszego miłosiernego Odkupiciela. Hontara ogarnęło 
teraz wielkie zaniepokojenie, ale ciężkie rysy Cabezy, do którego zwrócony był 
ten apel, nabrzmiały, tak że jego twarz przypominała oblicze zbója. - Moim 
zdaniem - oznajmił z nienawiścią w głosie - i na tę nadzieję zbawienia, która 
mnie nie opuszcza, dzieło misji jest dziełem diabelskim, i tak samo myślą 
wszyscy żyjący tu od wielu pokoleń. Hontar był zaskoczony także szczerością 
Cabezy. Altamirana najbardziej dziwiła teraz własna naiwność. Ponieważ było 
rzeczą oczywistą, że Cabeza akceptuje to wszystko, co w imię religii powiedziano 
mu w dzieciństwie, Altamirano spodziewał się takiego samego posłuszeństwa 
obecnie. Otworzył usta, żeby zaprotestować, ale Cabeza zerwał się na równe nogi 
i ruszył do kolejnego ataku. - Pozwól, że coś powiem: nawet ja, namiestnik, 
muszę prosić ojca Ribira o pozwolenie - pozwolenie, czy słyszysz? - wkroczenia 
na teren misji, chociaż to mój teren. - Nie twój. Twojego króla... - Jego 
Królewskiej Mości i mój. Z jego woli jest to teraz to samo. - Wcale nie... - To 
samo, to samo. - Cabeza patrzył groźnie ponad stołem. - A gdzie są kopalnie 
złota? - W wyobraźni osadników. - Czyżby? - Słowo było ciężkie jak kamień. Po 
raz pierwszy Cabeza poddawał w wątpliwość uczciwość jezuity. Altamirano uniósł 
brwi. Zapadło niezręczne milczenie, dopóki Cabeza nie uświadomił sobie, że 
posunął się za daleko, i nie dodał: - Cóż, być może masz rację. Kto to wie? 
Podszedł do okna i przyglądał się swoim żołnierzom wypoczywającym pod 
zwieszającym się dachem. Dalej wyczuwał obecność setek indiańskich twarzy 
zwróconych w tę stronę i patrzących. Rysy Altamirana wygładziły się i jezuita 
zaczął raz jeszcze: - Stwierdziłem natomiast, że prawdą jest, iż uczą tych 
ludzi... Cabeza odwrócił się gwałtownie i przerwał mu: - Uczą ich, że są nam 
równi. Uczą także pogardy dla własności i prawowitego zysku... - I posiadania 
niewolników? - spytał Altamirano spokojnym głosem. - Już to tłumaczyłem. Aż do 
znużenia. Rzecz w tym, że uczą ich pogardy dla prawowitego handlu. Lekceważą 
władze cywilne i tych, których postawiono, by nimi rządzili. - Nic podobnego. 
Najważniejszym ślubem zakonu jezuickiego jest ślub posłuszeństwa. - Niechaj więc 
jezuici okażą posłuszeństwo! - Cabeza walnął pięścią w stół. - Powiedz im, że 
mają być posłuszni. Tu chodzi o twoją głowę, wielebny ojcze! Altamirano rzekł: - 
Także konsekwencje twoich czynów, don Cabeza, spadną na twoją głowę. - Odsunął 
krzesło i dodał: - Ja ze swej strony będę posłuszny nakazom mojego sumienia. - 
Następnie odwrócił się i opuścił dom gościnny. Kiedy szedł, wzburzony, przez 
plac, myślał: - Muszę więc poradzić się mego sumienia! Sumienie, gdzie jesteś? Z 
całą pewnością na swoim miejscu znajduje się moja duma i bez wątpienia 
niejedno... Przystanął i znalazł się twarzą w twarz z Gabrielem i Mendozą. Bez 
słowa zawrócił na pięcie i pomaszerował nad rzekę. Kiedy Hontar i Cabeza zostali 
sami w domu gościnnym, pierwszy z nich westchnął głęboko. - Lękam się, że 
popełniłeś głupstwo, namiestniku. Cabeza spojrzał na niego groźnie, zakołysał 
swoim wielkim tyłkiem i usiadł. - Najwyższy czas, żeby zapoznał się z oficjalnym 
stanowiskiem w tej sprawie. - A więc tego właśnie stanowiska musiał przed chwilą 
wysłuchać? - Mam go dogonić? - zaproponował Cabeza. Ale Hontar odpowiedział 
dosyć ostro: - Nie, nie ty. W wytwornych bucikach, które uparcie zakładał nie 
zważając na klimat i piasek, wyszedł z domu gościnnego, obserwowany przez setki 
oczu Guarani, i przemierzył w gęstniejącym mroku plac w pogoni za swoim 
oponentem. Altamirano wszedł na molo. Rzeka miała barwę ołowiu, a drzewa, 
spośród których dobiegały teraz nocne odgłosy, szybko ogarniała ciemność. Nie 
opodal w dole rzeki pół tuzina pustych łodzi nie przeglądało się już w wodzie, 
ale dzieci nadal się na nich bawiły. Starsza dziewczynka, której powierzono 
pieczę nad nimi, patrzyła sennie na wodę. Altamirano nie słyszał przenikliwych 
krzyków dziecięcych i nie drgnął nawet, kiedy stanął za nim Hontar. - Obawiam 
się, że przynoszę złe wiadomości od senhora Carvalha - oznajmił Hontar. - Proszę 
mi je dać - Altamirano wyciągnął rękę. - Co? - List, w którym Carvalho grozi, że 
wypędzi zakon jezuicki z Portugalii, jeśli postanowił utrzymać misje. Hontar 
wyjął list z wewnętrznej kieszeni i podał go. - Doprowadzi również do usunięcia 
was z Hiszpanii i Francji. - I zewsząd na świecie - dodał Altamirano. Wziął list 
i przeczytał go uważnie. - Uczyni to. - Oczywiście. - Jezuita oddał list 
właścicielowi. Jego spojrzenie z powrotem zwróciło się ku dzieciom, które szły 
już teraz do domów. Wkrótce będzie zupełnie ciemno. - Chciałbym wyrazić moje 
osobiste ubolewanie - oświadczył Hontar. - Nie spodziewałem się, że ujrzymy to, 
co ujrzeliśmy. Myślałem, że jezuici są gotowi do kompromisu. - Ja też. - 
Altamirano zwrócił twarz w stronę Hontara. - Ale sam widzisz, panie, jacy są. - 
Nie oczekiwałem, że tak rygorystycznie wprowadza się tu w życie przykazanie 
"Kochaj bliźniego swego". To bardzo podtrzymuje na duchu, kiedy widzi się ludzi, 
którzy są dobrzy jedni dla drugich. - To też. - Tak czy inaczej zawsze możesz 
uzyskać to, że poniesiesz honorową porażkę. Widzisz, ojcze, twoja wspólnota ma 
swój styl postępowania. Postaw na honorową porażkę. Jest w tym coś 
przejmującego. Altamirano patrzył na niego, gdyż Hontar używał dokładnie tych 
słów, których on użyłby przed przybyciem tutaj. Potem nic już nie mówiąc 
przeszedł przez molo i udał się w kierunku misji. - Jaka jest twoja decyzja? - 
zawołał za nim Hontar, ale Altamirano nie zwrócił uwagi na to pytanie. Nie mniej 
stanowczo zwrócił się do niego ojciec Gabriel. Ich spojrzenia spotkały się po 
raz pierwszy, odkąd wplątał się w tę całą sprawę, coś w rodzaju lęku pojawiło 
się w oczach wizytatora generalengo. Nie próbując nawet maskować swojej 
ucieczki, ruszył w inną stronę. Wydawało się, że przyzywa go krzyż na kościele i 
w tamtą właśnie stronę poszedł. Gabriel wrócił do Mendozy i pozostałych 
jezuitów. Przez piętnaście minut stał w milczeniu. Potem wszedł za Altamiranem 
do kościoła. Trzaśnięcie drzwi, które zamykał za sobą, rozległo się echem w 
półmroku. Paliło się tylko kilka świec. Altamirano, któremu przyglądało się 
kilku Guarani, klęczał przy barierce ołtarza. Gabriel usiadł z tyłu i czekał, aż 
klęcząca postać dźwignęła się z westchnieniem i patrząc w mrok zapytała: - Czy 
to ty, ojcze Gabrielu? - Tak, wielebny ojcze. Altamirano podszedł i usiadł obok 
niego. - Nie mogę. Nie mogę się modlić. GAbriel powiedział: - Udaj się ze mną 
nad wodospady, żeby zobaczyć misję San Sebastian. Kolejne przedłużające się 
milczenie. - Czemu miałbym to zrobić? - Tam łatwiej zobaczyć co i jak. Tutaj 
zbytnio się wszystko rzuca w oczy. - I mimo to zapraszasz mnie? - Tak, wielebny 
ojcze. - Jak długo by to potrwało? - Miesiąc i byłaby to ciężka wyprawa. - 
Dobrze. Dwa dni później wizytujący misję notable z Cabezą i Hontarem na czele 
stali na molo i patrzyli, jak kilka dłubanek zaczyna płynąć pod prąd. Kiedy 
znalazły się poza zasięgiem głosów, Cabeza zauważył: - Puerco de Dios, tam 
płynie zdrajca. - Tupnął w dudniące belki mola. - Zdrajca? - zdziwił się Hontar. 
- Zdrajca. Jezuici budują sobie wewnątrz prawdziwego Kościoła swój własny 
fałszywy Kościół. - Don Cabeza, motywy, którymi się kierujesz, przynoszą ci 
zaszczyt. - Niech diabli wezmą twoją zuchwałość - odparł Cabeza. - Mówię 
całkowicie szczerze. Jestem katolikiem, synem Kościoła katolickiego. - Więc 
zatrważasz mnie. - Dlaczego? Powiedziałem, że jestem dobrym katolikiem. Dlaczego 
to cię trwoży? - Jeśli ty patrzysz na siebie jak na dobrego katolika, być może 
jezuita patrzy na Kościół katolicki jak chrześcijanin, a w takim razie - 
oznajmił machając ręką za oddalającymi się czółnami - trudno odgadnąć, co 
uczyni. Altamirano, w parze solidnych butów na nogach i szerokim słomkowym 
kapeluszu na głowie pomimo swojej wytwornej czarnej sutanny, siedział z ręką 
zanurzoną w wodzie; zdawał sobie sprawę, że on też nie potrafi tego odgadnąć. 
Widział plecy Mendozy siedzącego przy wiośle na tyle pierwszej łodzi. Nawet w 
sutannie miał wygląd po wojskowemu sztywny. Jednak kiedy Mendoza odwracał się od 
czasu do czasu, żeby spojrzeć do tyłu, na jego twarzy malowała się coraz większa 
ulga w miarę jak oddalali się od misji Santa Croce i jej garnizonu. Zaczął 
żartować z Sebastianem, Hacughem i chłopcem, który płynął w tym samym czółnie. 
Musieli rozmawiać w języku Guarani; Altamirano nic nie zrozumiał, chociaż 
słyszał ich śmiech. Jego towarzysz w czółnie siedział zgarbiony i milczący, 
jakby uginał się pod brzemieniem, którego dźwiganie wymagało wytężenia 
wszystkich sił. Był nim Gabriel. Altamirano patrzył, jak po obu stronach dżungla 
przybliża się do nich - czasem sięga wysokimi, ciemnymi, splątanymi gałęziami, 
czasem na wielkiej przestrzeni rozciągały się dzikie, ukwiecone, lśniące w 
słońcu zarośla. Raz zajrzał w oczy drapieżnika. Było to jakieś potworne 
stworzenie o grubej, nienaturalnej skórze, przypominające diabła albo smoka ze 
średniowiecznego malowidła. Był to aligator. Mijał dzień za dniem, a on powoli 
zaczął zapominać, dlaczego się tu znalazł. Przestał przejmować się ciążącym na 
nim zobowiązaniu wobec Stolicy Apostolskiej, tronu Hiszpanii i Portugalii, a 
nawet wobec zakonu, i zauważył, że odzyskuje dziecięcą prostotę wrażeń; pragnął, 
by Gabriel został jego przyjacielem. Co noc rozbijali obóz na błotnistym brzegu. 
Wytworne buty Altamirana oblepiły się błotem, ale codziennie golił starannie 
twarz w ciepłej wodzie, którą przynosił mu Mendoza, chociaż wcale go o to nie 
proszono. Także Mendoza rozpakowywał jego rzeczy wieczorem i pakował z powrotem 
każdego ranka, tę samą przysługę oddając zresztą Gabrielowi, chociaż o to też go 
nie proszono. Prał także ich ubrania, ale rzadko się odzywał. Oszczędzał swych 
słów dla Guarani. Trudności zaczęły się, kiedy przy progach na rzece musieli 
zejść na ląd. Żywiołowy grzmot wody o skały zatrwożył Altamirana. Był zbyt 
dziki. Czółno wyciągnięto na brzeg, obrócono dnem do góry i okryto gałęziami. 
Rozbili obóz na noc. Rankiem Mendoza zwinął posłanie Altamirana wraz ze swoim i 
bez jednego słowa ruszył pod górę z pękatym tobołkiem, wskazując drogę. 
Altamirano ruszył za nim. Reszta grupy, łącznie z Guarani, szła z tyłu. Tego 
dnia i przez kilka następnych dni czasem jakaś przeszkoda albo stromizna 
zmuszała Altamirana do przystanięcia. Nie był w stanie iść dalej, dopóki Mendoza 
nie zawrócił, by mu pomóc. Czwartej nocy, kiedy Mendoza rozkładał jego posłanie, 
jezuita zapytał: - Czy tędy niosłeś swoją broń? - Tak, wielebny ojcze. - Musisz 
mieć mnóstwo siły. - Kiedyś miałem, ale zostałem od niej uwolniony. - Przez 
kogo? - Przez niego. - Wskazał na Hacugha. - Dobrej nocy i niechaj Bóg ma cię w 
swej pieczy, wielebny ojcze. 20 Przed północą siódmego dnia znowu znaleźli się 
nad rzeką, w miejscu, gdzie podczas podróży do Asunci~on na konferencjach 
delegacja misji San Sebastian wyciągnęła na mieliznę tratwę. Na tej samej 
tratwie kończyła teraz swoją wyprawę. Cztery dni później, kiedy rozbili 
wieczorem obóz, Altamirano uświadomił sobie, że ciemności wypełnia niski, 
jednostajny, wszechobecny grzmot. - Co to? - zapytał, chociaż dobrze wiedział, 
co to musi być, i dopiero po chwili Gabriel wyjaśnił mu, że to wodospady 
Igua~c~u. Przez cały następny dzień grzmot stawał się coraz głośniejszy i coraz 
bardziej wszechogarniający. W obozie rozbitym na noc Gabriel zaprowadził 
wizytatora na wysoki cypel, skąd widać było wodospady ponad dachem lasu. 
Zafascynowany Altamirano stał i patrzył na to widowisko, aż zapadła ciemność, a 
w ciągu nocy budził się i wsłuchiwał w nieprzeparty łoskot wody. Rankiem 
poczucie grożącej katastrofy, które poprzednio narzucił mu ten odgłos, ustąpiło 
miejsca poczuciu czegoś nieuniknionego, do tego stopnia, że następnego dnia 
wspiął się na szczyt wodospadów w stanie odrętwienia, chociaż jednocześnie całe 
jego ciało dygotało od huku wraz z wszystkim dokoła. Kiedy dotarli na górę 
urwiska, Gabriel rzekł: - Zechciej, wielebny ojcze, poczekać tutaj godzinę. 
Jakby we śnie Altamirano patrzył na gromadzące się wszędzie cienie, na gwiazdy 
wyglądające spoza szczytu górskiego i wznoszące się ponad opalizujący pył wody, 
który zmieniał zabarwienie od szafranowego przez różowy, by w końcu, opadając 
już w dole na puszczę, przejść w szkarłat. Gabriel odczekał, aż zapadną zupełne 
ciemności i dopiero wtedy dotknął rękawa wizytatora generalnego. - A teraz 
chodźmy już. Pora spać. Tej nocy łoskot spadającej wody, teraz już za nimi, 
sączył spokój. - Ojcze - zapowiedział Gabriel następnego ranka - wkrótce 
zobaczysz Ogród Edenu. Zniknęła jego niechęć do mówienia. W wyśmienitym humorze 
wskazał na dwie dłubanki z załogą Indian, które przybyły, żeby ich zabrać. 
Wkrótce odgłos wodospadów zamarł, wszędzie panowała cisza i kiedy płynęli po 
spokojnej wodzie, słychać było tylko plusk wioseł i szmer dziobu łodzi. Długie, 
zwieszające się gałęzie z nasiąkniętymi wilgocią liściami wyciągały się ku nim 
nad wodą niby czyjeś ramiona. Nagle coś trzasnęło i plusnęło i Altamirano 
gwałtownie zwrócił w tę stronę głowę. Jakaś zbutwiała gałąź spadła pod własnym 
ciężarem do rzeki. Gabriel wyczuł, że jego gość czuje się nieswojo. - Ogród 
Edenu sam siebie karczuje - oznajmił radośnie. Ale Altamirana nie zatrwożyła 
obcość ani cisza, ani to, że wszystko było takie nie oczekiwane. Chodziło o to, 
że teraz, kiedy opuścił swojskie otoczenie, w nim samym nie było niczego 
porównywalnego z tym, co widział. Jednak cisza nie trwała do końca dnia. Kiedy 
obudzili się, nie było ani śladu chłopca. Babuie ruszył przodem, by przygotować 
wszystko na ich przybycie. Koło południa Gabriel nagle uniósł dłoń. - Posłuchaj, 
wielebny ojcze! - I natychmiast sam umilkł, nastawiając ucha. Nie zaszła żadna 
dostrzegalna zmiana w otoczeniu, lecz - jakby wszechobecna dzikość wywołała 
halucynacje - rozległy się słabe początkowe tony "Spem in Alium". Potem czółna 
pokonywały zakole rzeki i Altamirano ujrzał zebrany w komplecie szczep Guarani, 
jak stał bez ruchu na skraju sięgającej głęboko w ląd polany i śpiewał. 
Niektórzy stali na brzegu, inni po kolana w wodzie. Ci z tyłu zajęli miejsca w 
przejściach między chatami wioski. Nad wszystkim wznosiła się wysoka wieża 
kościoła, a na niej - prosty drewniany krzyż. Przybili do brzegu i wtedy śpiew 
stał się jeszcze potężniejszy i piękniejszy. Kiedy Altamirano znalazł się niżej, 
ujrzał skupienie na twarzach śpiewaków - mężczyzn, kobiet i dzieci o złocistej 
barwie skóry i uznał, że tego chóru nie powstydziłaby się katedra Świętego 
Piotra. Śpiew wzbił się zmierzając ku zakończeniu. Hacugh spojrzał na niego i 
Altamirano ujrzał w twarzy Guarani uzasadnioną dumę. Następnie bez słowa dał 
znak, że chce zostać sam, i ruszył ścieżką w głąb puszczy. Prawie natychmiast 
wioska zniknęła za zasłoną liści. Nie było tu żadnego śladu ludzkiego życia. Tak 
jak pragnął, odciął się od innych ludzi, ale to oddalenie budziło niepokój. 
Usłyszał ukradkowe szelesty najpierw z jednej strony, potem z innej. Rozległ się 
turkot, chrapliwe nawoływania nieznanych ptaków, jakieś tajemnicze krzyki, które 
szydziły z siebie nawzajem. U stóp wspaniałego drzewa, które wystrzelało do 
góry, proste i pełne prawdy niby filar udekorowany kwiatami ze złota i kości 
słoniowej, nadepnął na trupa małpy rojącego się od robaków. Sześciocalowy pająk 
patrzył na niego błyszczącymi oczyma z kapelusza grzyba, na którym się zaczaił, 
a pobliskie orchidee o niezwykle zagmatwanym wzorze wypuszczały pędy na 
butwiejącej gałęzi. Jaskrawy obłok motyli wirował nad butwiejącym stawem. 
Altamirano przyszedł tu w poszukiwaniu siły i wskazówek, ale teraz stał, zbity z 
tropu, wśród groteskowego świata, gdzie, wydawało mu się, że Boże istoty 
wyrastają jedna z drugiej. Padł na kolana. I raz jeszcze modlitwa okazała się 
niemożliwa. A jednak minął dłuższy czas, zanim dźwignął się na nogi, pogrążony w 
rozpaczy. Teraz musi zdobyć się na stanowczość. Uczyni to, co jak zawsze 
wiedział, musi uczynić. Tego wieczoru powiedział im. Siedział w największej 
chacie. Na zewnątrz w gęstniejącym mroku zgromadził się cały szczep. Wojownicy 
stali najbliżej. Za nimi kobiety i dzieci. Wewnątrz ojcowie jezuici usadowili 
się w milczeniu pod ścianami. Hacugh siedział naprzeciwko Altamirana w otoczeniu 
dwóch ze starszyzny. Obok Gabriel, który służył za tłumacza. - Musicie 
zrozumieć, że macie teraz nowego władcę, już nie króla Hiszpanii, lecz króla 
Portugalii. - Mówiąc to wiedział doskonale, że nigdy nie zapomni zamyślonych 
oczu Hacugha patrzących na niego z płaskiej, napiętej indiańskiej twarzy, ale 
nie ugiął się. - Powiedz mu - zwrócił sią do Gabriela. - Upewnij się, że 
wszystko zrozumiał. Altamirano nie widział wyrazu twarzy Gabriela, gdyż nawet 
tłumacząc odpowiedź Hacugha, Gabriel patrzył nieruchomym spojrzeniem prosto 
przed siebie. - Chce wiedzieć, co to oznacza. Pyta: "Co będziemy musieli 
zrobić?" - Wszystko, co rozkaże król Portugalii. - A co mamy zrobić, jeśli 
rozkaże nam opuścić misję? - padło następne pytanie. Altamirano pragnął gorąco, 
by Hacugh patrzył na Gabriela zamiast na niego, ale nadal nie ugiął się i 
oznajmił: - Macie być posłuszni. Na te słowa Mendoza, który siedział pod ścianą 
wraz z resztą jezuitów, podniósł głowę, by patrzeć i słuchać, podczas gdy Hacugh 
i dwaj pozostali wojownicy dyskutowali nad tą odpowiedzią. - Ta misja jest teraz 
naszym domem - oznajmili. - Nie chcemy wracać do puszczy. Na to wizytator rzekł: 
- Poddajcie się woli Boga. - Czuł jednak, że te słowa nie wystarczą. Hacugh 
odpowiedział bez zbytniego nacisku, ale potokiem słów, składających się na 
logiczną argumentację: - Z woli Boga wyszliśmy z puszczy i zbudowaliśmy misję. Z 
jakiego powodu Bóg zmienił swoje rozkazy? - Nie znam powodów, jakimi Bóg się 
kieruje. - Altamirano znalazł pociechę w swym prawowiernym wykręcie. Jest on - 
pomyślał - także sokratesowski. Nie wiedział, wiedząc, że nie wie. Ale odpowiedź 
Hacugha brzmiała: - Nie wierzę, byś przemawiał w imieniu Boga. Przemawiasz w 
imieniu Portugalczyków. - Przemiawiam w imieniu Kościoła. - Więc przemów w 
imieniu Kościoła do króla Portugalii. - Już przemawiałem, ale król nie wysłuchał 
mnie. - To każ, by wysłuchał. - Kiedy król nie chce słuchać, nie mogę nic 
uczynić, by mnie wysłuchał. Hacugh był zadowolony. Tym razem skinął bezpośrednio 
w stronę Gabriela. - Ja też jestem królem i nie będę słuchał - oświadczył. 
Uprzejmie poczekał, aż ta końcowa deklaracja zostanie przetłumaczona, a 
następnie opuścił budynek wraz ze swymi doradcami. Usłyszeli, jak przemawia do 
zebranego na zewnątrz tłumu. Potem cały szczep zszedł nad rzekę i usiadł na 
piasku. Jeden z doradców Hacugha zaczął im coś wyjaśniać cichym głosem, z 
namysłem. - Co się dzieje? - spytał Altamirano. - Co zamierzają zrobić? - 
Zamierzają walczyć - objaśnił go Gabriel. - Chcą się bronić. - Spóbuj ich 
przekonać. Czy nie masz na nich wpływu? Gabriel odparł: - Nie udało mi się 
przekonać ciebie, wielebny ojcze. - Do czego? - Do podjęcia walki u ich boku, do 
walki w ich imieniu, wielebny ojcze w Bogu. Nie odpowiadając na te słowa 
Altamirano wstał i zwrócił się do zgromadzonych jezuitów: - Jeśli będą walczyć - 
rzekł - wzywam was, byście dla dobra zakonu upewnili się, że nikt nie powie, 
żeście ich do tego zachęcali. - Unikał wzroku Gabriela. Spojrzał napominająco w 
stronę Mendozy, ale ten patrzył w kąt sali. - Z tego powodu wszyscy wrócicie 
jutro ze mną do Asunci~on. - Miał świadomość, że nagle spoczęło na nim 
spojrzenie Mendozy jakby paragnącego się upewnić, że naprawdę to powiedział. - 
Kto nie posłucha, zostanie usunięty - ciągnął. - Będzie usunięty z zakonu. 
Utraci pociechę Komunii Świętej. Zostanie usunięty ze świętego ciała Kościoła. 
Jednym słowem straci nadzieję na zbawienie. Oby więc Bóg był z wami, moi bracia! 
Oby był z nami wszystkimi! - Bóg z tobą - zawtórowali księża odchodząc, ale 
Mendoza nie wymienił spojrzenia z żadnym z nich. Samotnie i w milczeniu udał się 
do swojej chatki i opuścił zasłonę. Ale nawet za tą zasłoną słyszał jedynie 
ciszę i przemożne odgłosy puszczy. W krużgankach kościoła Altamirano dyskutował 
z ojcem Gabrielem, który spokojnie zadał pytanie: - Czy od samego początku 
wiedziałeś, że właśnie taka będzie twoja decyzja? - Oczywiście - odparł 
Altamirano. - A ty nie zdawałeś sobie z tego sprawy? - Nie - przyznał Gabriel. - 
Jedynym powodem, dla którego zwlekałem z nią i najpierw przybyłem tutaj - 
wyjaśnił Altamirano - było to, że chciałem udzielić namiestnikowi nauczki, nigdy 
bowiem nie powinien niczego przesądzać z góry, gdy ma do czynienia z Kościołem, 
w gruncie rzeczy ze mną. - Aha - rzekł Gabriel. - NIe rozumiem - wyznał zaraz. 
Powiedział tylko tych kilka słów. W uszach Altamirana zabrzmiały one jak 
oskarżenie. - To nie do końca prawda - przyznał wizytator generalny. Z nikim nie 
rozmawiał w ten sposób od czasów jakże już odległego dzieciństwa, które wizyta w 
Ameryce tak niespodziewanie wskrzesiła. - Jakiś czas temu, nie tak dawno, a w 
istocie całkiem niedawno - wyznał - pomyślałem, że jeśli tu przybędę, Bóg 
przemówi do mnie. - Miał minę, jakby szukał dla siebie usprawiedliwienia. - Bóg 
przemawia do niektórych, ale nie do mnie. Nie było żadnej odpowiedzi. Nie było 
odpowiedzi. - Rozumiem - rzekł Gabriel. - Więc wszystko zostało już 
postanowione. W odpowiedzi Altamirano wytłumaczył Gabrielowi, co stanie się z 
zakonem, jeśli Carvalho nie postawi na swoim. - Unicestwienie zakonu! - Wydawało 
się, że Gabriel przeżywa tę katastrofę. - Tak - przyznał po chwili - to byłoby 
nieszczęście. Ale jeszcze większym nieszczęściem dla zakonu - ciągnął - jest 
współpraca z dziełem diabła. - Lecz śmierć zakonu - powiedział na to Altamirano 
- jest z całą pewnością czymś najgorszym. - Może śmierć nie jest tym, za co ją 
bierzemy. Natomiast dzieło diabła jasno dostrzega nawet ten, kto został 
potępiony. - Ojcze Gabrielu, ci, którzy wyznaczyli cię do chronienia tych 
dzikich, dokonali mądrego wyboru. A jednak musi być tak, jak powiedziałem. Jakaś 
skulona postać wyłoniła się z cienia i rzuciła się Gabrielowi do stóp, czepiając 
się jego sukni. Altamirano rozpoznał chłopca, który śpiewał w Asunci~on i który 
ubóstwiał Mendozę. Z jego ust płynęły słowa pełne żaru. Potem zapadła cisza. 
Gabriel udzielił jakiejś odpowiedzi, ale kiedy tylko skończył, znowu popłynęły 
słowa. - Boję się - wyjaśnił Gabriel. - Boi się, że zostanie sam. Szuka w nas 
wsparcia. Mówi, że w puszczy już czeka diabeł. Mówi, że go widział. Błaga, bym 
go nie opuszczał. Błaga, bym został, wielebny ojcze. - Wiesz lepiej niż ja, 
ojcze Gabrielu, co stanie się z każdym, kto tutaj zostanie - powiedział 
Altamirano. - Nie po to wyprowadziłem ich z puszczy - odparł z bólem Gabriel. 
Potem zaczął mówić coś Babuie pocieszając go, ale nie dając odwagi, aż wreszcie 
dziecko posłusznie odeszło zatrzymując się na końcu ścieżki, by po raz ostatni 
spojrzeć na Altamirana, który prosił: - Ojcze Gabrielu, błagam, byś pamiętał o 
mnie w swoich modlitwach. Ale nie kazał mu odejść. - Nie na wiele zdadzą ci się 
moje modlitwy! - szepnął Gabriel opuszczając zwierzchnika. Kiedy wchodził do 
swojej celi, natknął się na czekającego już Mendozę. - Czego chcesz? - burknął 
Gabriel. - Co stracę - spytał Mendoza - jeśli złamię ślub posłuszeństwa? - 
Zostaw mnie - padła odpowiedź Gabriela. - Nie będę rozmawiał z tobą na temat 
reguły posłuszeństwa. - Mendoza znowu otworzył usta. - Wynoś się! - rozkazał 
Gabriel. - Zostaw mnie! Nie będę cię słuchał. - Jednocześnie, sam nie wiedząc 
czemu, ściągnął sutannę, by ukazać nieopisanie wychudły tors pokryty siwymi 
włosami. - Sam jeden? - spytał Mendozę. - Co masz nadzieję osiągnąć? Honorową 
śmierć, czy nie tak? - Zobowiązaliśmy się bronić Guarani. - Zapamiętaj sobie, 
Mendoza - powiedział chrapliwym głosem Gabriel oddzielając słowa, jakby to były 
ciosy pięścią. - Jeśli umrzesz z nową krwią na rękach, umrzesz jako zdrajca. 
Przysiągłeś, że oddasz swe życie w ręce Boga, a Bóg jest miłością. Część piąta 
21 Tyły rezydencji namiestnika w Asunci~on wychodziły na plac parad, gdzie w 
padającym przez cały dzień deszczu musztrowano przy wtórze bębnów korpus 
ekspedycyjny. Altamirano patrzył wygodnie przez okno, jak dowódcy przeprowadzają 
inspekcję swoich żołnierzy. Wysłał sekretarza, by ten udzielił niezbędnego 
ostatniego błogosławieństwa całej tej armii: oddziałom hiszpańskim, 
portugalskim, najemnym muszkieterom, bandom awanturników i grupie Indian Chaco 
Guarani, zagubionych i pijanych. Jednego z kondotierów, Murzyna, męczył kaszel i 
oficerowie dokonujący przeglądu zatrzymali się i wypytywali go o stan zdrowia, 
zanim poszli dalej wzdłuż szeregu, by skontrolować tabor artyleryjski - działa 
załadowane na muły. Na koniec dwaj współdowodzący, Hiszpan i Portugalczyk, 
podeszli do miejsca, gdzie Cabeza stał z Hontarem, by złożyć meldunek 
przedstawicielom swoich królewskich władców. Cabeza zwrócił się do obu dowódców: 
- Należy użyć tyle tylko siły, ile uznacie za niezbędne dla wykonania waszych 
prawowitych obowiązków. Czy to jasne? - Całkowicie, ekscelencjo. Na placu parad 
wystąpił do przodu ksiądz i wszyscy zgromadzeni zbrojni, poza Indianami Chaco, 
padli na kolana. Ale Altamirano nie wyglądał już przez okno i nie widział ani 
tego, ani modlitwy swego sekretarza o Boże błogosławieństwo dla wyprawy. Skrył 
się w głębi domu. Chłopiec w czółnie był zupełnie sam. Wiosłował z prądem, w 
stronę wodospadów, aż dotarł do miejsca, o którym krążyły legendy. Wszyscy 
Guarani w misji wiedzieli, jak Mendoza przybył tu, by zamieszkać wśród nich, i 
jak Hacugh uwolnił go od brzemienia stali. Wiedzieli też, w którym dokładnie 
miejscu tobołek zniknął pod wodą. Przybiwszy do brzegu Babuie patrzył w głąb 
wody. Nurkował i wynurzał się raz po razie, chwytając chciwie powietrze, 
wyczerpany, aż wreszcie, wyciągnął coś, co wyglądało jak porośnięty mchami 
kawałek namokłego drewna. Przykucnął na brzegu, by oczyścić to, co znalazł, i po 
jakimś czasie ukazała się pochwa. Potem pociągnął za rękojeść i wydobył klingę. 
Przyjrzał się jej uważnie i zaczął czyścić ją, aż zalśniła groźnie. Włożył ją do 
czółna i popłynął pod prąd. Wykonując co do joty instrukcje Altamirana, Gabriel 
oznajmił plemieniu, że musi opuścić misję. Będzie przy nich Bóg i nie opuści ich 
też on, Gabriel. Głęboko w dżungli założą nową misję. Kiedy skończył, wstał 
Hacugh. - Jesteś człowiekiem Bożym - oznajmił. - Ale teraz Bóg nas opuścił jak 
niegdyś swego Syna. Pozostaniemy w domu, który zbudowaliśmy, i będziemy walczyć. 
To moje słowa. I było oczywiste, że przemawiał w imieniu całego szczepu. Leżąc i 
nie mogąc zasnąć późno w noc, Gabriel rozmyślał nad przebiegłością diabła, który 
przekonał mądrych ludzi w Europie, że chciwość sama w sobie przynosi pomyślność 
i bogactwo. Patrząc na drewniany strop, spostrzegł, że opuścił go stary odruch, 
by zwracać się ze swymi kłopotami do Chrystusa. Także Mendoza nie wychodził ze 
swej celi. Tam właśnie chłopiec przyniósł mu basilardę. Wiedział to od razu, 
kiedy odruchowo wyciągnął rękę, by ująć dobrze znany ciężar, ale cofnął ją 
zaraz, nie dotykając oręża. W kącie izby leżała wiązka chrustu. Kazał chłopcu 
oprzeć o nią miecz i odejść. Mimo to jego spojrzenie spoczywało nieruchomo na 
klindze, o której do białego rana nie zdołał ani na chwilę zapomnieć. Pod 
wieczór następnego dnia jego umysł zaczęły nękać słowa: "W końcu, bracia, 
wzmacniajcie się w Panu i w potędze siły jego. Obleczcie się w zbroję Bożą, 
abyście się mogli ostać wobec zasadzek diabelskich. Albowiem toczymy bój nie 
przeciw ciału i krwi, ale przeciwko książętom i władcom, przeciwko rządcom 
świata tych ciemności". Spokojnie wstał, wziął do ręki miecz i znowu poczuł, że 
jest on przedłużeniem jego ciała. Z bronią w ręku poszedł do Hacugha. - Nie 
niosę orędzia od Chrystusa - powiedział. - Jeśli chcesz słów Chrystusa, idź do 
ojca Gabriela. Ale dołączam do was. Hacugh podziękował mu i dodał szczerze: - Bo 
sami z siebie nie wiemy, jak bronić tego miejsca. W tym samym czasie siły 
ekspedycyjne posuwały się w górę rzeki trzema barkami. Zbliżały się do misji 
Santa Croce. W niewielkiej odległości od misji rozbiły obóz. Byli to 
niezwyciężeni żołnierze: jaguary. Następnego ranka, kiedy pokonali zakole rzeki 
i ukazało się ich oczom molo, zobaczyli całą ludność misji Santa Croce 
zgromadzoną, by ich powitać, uzbrojoną jedynie w sztandary, na których 
wymalowano ostatnie chwile świętych męczenników. Żołnierze wraz ze swoimi dwoma 
dowódcami, hiszpańskim i portugalskim, wyroili się na brzeg. Guarani uklękli i 
wznieśli do góry owe wizerunki ostatnich chwil męczeństwa. Żołnierze spadli na 
nich z ogniem i mieczem. Pod wieczór ochocze płomienie na miejscu po wielkim 
kościele, głównym budynku misyjnym i chatach mieszkalnych już zamierały. 
Rozżarzone szczątki trzaskały i dymiły jakby protestując. Ciała Guarani zasłały 
plac, po którym nie tak dawno kroczył ze swoim orszakiem Altamirano. Niektórzy 
Guarani uciekli w głąb puszczy. Złapano ich jednak wystarczającą liczbę, by 
odesłać sześć barek niewolników. Wykorzystano barki należące do misji, żeby 
przetransportować ich na sprzedaż do Asunci~on, gdyż żołnierzy i Indian Chaco 
czekała jeszcze wspinaczka nad wodospady i zdobycie misji San Sebastian. Powyżej 
wodospadu Tanretopra w swoim szałasie nie opodal wioski dowiedział się, że oto 
nadszedł dzień, który tak długo im zapowiadał. Wzywały go teraz same duchy. 
Przygotował się już na to gdzieś w spokojnym zakątku swojego umysłu. Wskutek 
tego, że przebywał z duchami, nie jadł nic ani nie spał. Wetknął ozdobione pióra 
w swój ogromny pióropusz, tak że kiedy nadejdzie dla niego pora śmierci, dzięki 
temu symbolowi nadziemskiej władzy przejdzie w inną żywą osobę. Następnie 
starannie pomalował twarz i ciało stosownymi liniami i znakami i w pióropuszu na 
głowie wrócił do swojego ludu. Przyglądał się, a kiedy Mendoza poszedł do 
puszczy, założył pióropusz i ukazał się im stojąc na kopczyku. Powoli 
zgromadzili się wokół niego, by wysłuchać jego słów. - Widzicie teraz, że to, co 
przepowiedziałem, stanie się. Przyjęliście ludzi Chrystusa, a teraz musicie 
oddać plon grabieżcy. - Tak jest - powiedział Hacughowi któryś ze starych 
wojowników. - To właśnie zapowiedział. Teraz słuchajmy go. - Zbudowaliście 
piękną wioskę dla Chrystusa - ciągnął Tanretopra - i oto Chrystus sprowadził do 
niej wojowników. - Tak, to prawda. Słuchajcie go - rzekł stary, siwowłosy 
wojownik. - Swoimi czynami znieważyliście duchy. - Powiedz więc, co powinniśmy 
uczynić? - spytał stary wojownik. Hacugh wbił wzrok w ziemię i zmarszczył brwi. 
Nie wiedział, co ma robić. Gabriel spostrzegł, że coś się musiało stać, gdyż 
nagle zapadła cisza, i wyszedł z chatki. Widząc cały szczep skupiony wokół 
prymitywnego szamana, podszedł i powiedział: - Nie, nie, posłuchajcie, co wam 
powiem. - Oni cię nie słyszą - oznajmił Tanretopra potrząsając głową. - Jesteś 
człowiekiem Chrystusa. Człowiekiem z boską władzą Chrystusa. Lecz gdzież jest ta 
władza w nieskalanych zakątkach puszczy? - Zwrócił się do szczepu: - Oddalcie 
Chrystusa. Przywróćcie duchy. - Tak, tak - wykrzyknęli starsi wojownicy. - 
Hacugh, on mówi prawdę. Mendoza wyszedł z puszczy, słysząc pytanie Tanretopry, i 
zapadła cisza jak makiem zasiał. Długimi, powolnymi krokami podszedł do szamana 
i zatrzymał się. Dostrzegł dzikie oczy spoglądające spod pióropusza, kiedy 
Tanretopra wspierał się na kiju, który wyciął sobie w puszczy. - To, co mówisz, 
jest kłamstwem - powiedział Mendoza, a potem podał swą pałkę jakiemuś chłopcu i 
podszedł bliżej do szamana, tak blisko, że czuł oddech dobywający się spod 
pióropusza. - Daj mi to - powiedział sięgając po kij szamana, ale Tanretopra 
wziął dzidę od siwobrodego wojownika i wymierzył ją prosto w twarz Mendozy, 
odchyliwszy się do tyłu, gotów do zadania pchnięcia. Mendoza uchylił się w lewo 
i do przodu, chwycił dzidę i szarpnął ją tak, że napastnik przewrócił się. Teraz 
Tanretopra patrzył prosto w twarz swojego przeciwnika. Ostrze dzidy przesunęło 
się w dół i zrzuciło pióropusz, ukazując głowę pomalowaną w żółte i czerwone 
pasy. Szaman zerwał się na nogi, spojrzał na swój szczep, a potem odwrócił się i 
zniknął w puszczy. Chłopiec gwizdnął za nim i w jego ślady poszło jeszcze kilku 
Indian, ale skarcił ich Mendoza, który patrzył na Gabriela. Kapłan odwrócił się, 
wszedł z powrotem do swojej chaty i zamknął za sobą drzwi. - Moje drogi nie są 
drogami Chrystusa - powiedział Mendoza Hacughowi. - Jeśli pragniesz ścieżek 
Chrystusowych, idź do ojca Gabriela. - Powiedziałem: pójdziemy za tobą. - W 
takim razie - rzekł Mendoza biorąc pałkę z rąk małego chłopca i pokazując ją 
wszystkim - macie przygotować mi trzy kloce grube jak pierś mężczyzny, a długie 
o tak. Muszą być z takiego samego twardego drewna. Hacugh wziął do ręki pałkę. - 
Z drzewa miedziowego? Tak, możemy to zrobić, ale po co? - Być może uda się nam 
odpowiedzieć im ogniem armatnim na ich ogień. - No dobrze. Ale skąd weźmiesz 
kule i proch strzelniczy? - Z dołu - odpowiedział. - Rozumiem - i Guarani 
odeszli, by ściągnąć z puszczy trzy grube kloce. Kazał im rozłupać na pół każdy 
koc i wydrążyć w połówkach zagłębienia. U stóp wodospadu obaj dowódcy, Hiszpan i 
Portugalczyk, stali patrząc pod górę. Główne siły były rozciągnięte za nimi na 
przestrzeni ponad jednodniowego marszu. - Czy byłeś już tutaj, panie? - spytał 
Portugalczyk. - Nie - odparł Hiszpan. Ten człowiek nieoczekiwanie rozsmakował 
się w malowniczych krajobrazach. - Cóż za widok. To wspaniałe. - Doprawdy? Być 
może. Czy musimy piąć się tam - wskazał na wzbijające się opary - by zapolować 
na szczep półoswojonych Guarani i kilku księży? - By dowieść, że jesteśmy w 
stanie tego dokonać. Tanretopra stał na sterczącej skale u szczytu wodospadów i 
patrzył na ciemniejącą wodę. Podniósł leżący w trawie u jego stóp pióropusz. 
Rzucił go daleko na rzekę, by woda uniosła go spokojnie w stronę wodospadów. 
Przez długą chwilę stał tam, zupełnie nagi. Potem podniósł trzy dzidy i zniknął 
w kierunku ścieżki prowadzącej do miejsca, gdzie najeźdźcy rozbili obóz. Nawet 
nie próbował się ukrywać. Sierżant zobaczył nagą, pokrytą malowidłami postać, 
która szła w ich kierunku. Zaklął, chwycił strzelbę i wypalił. Tanretopra 
przewrócił się, ale wstał i zaczął ciskać swoje dzidy. - Ognia! - wrzasnął 
sierżant, ogarnięty paniką. - Ognia, do diabła, strzelajcie! Cały obóz przyszedł 
obejrzeć egzotyczne ciało. - To był szlachcic pośród dzikusów - oznajmił dowódca 
Hiszpan. - Spójrzcie tylko. Cóż za klasyczna budowa ciała. W górze, w wiosce, 
Guarani okręcali lufy linami, by zmniejszyć możliwość tego, że się rozerwą. Były 
zamontowane na drewnianych kłodach. Mendoza powiedział do Hacugha: - Potrzebuję 
sześciu ludzi, którzy zeszliby ze mną poniżej wodospadów i przynieśli proch oraz 
kule. Hacugh wybrał pięciu. - Ja będę szósty - oznajmił. - Nie. Ty musisz zostać 
tutaj. Jesteś naczelnym wodzem. Musisz poprowadzić swój lud, jeśli nie wrócimy. 
- Rozumiem. - Wyznaczył starego siwobrodego wojownika, żeby zajął jego miejsce. 
Dwaj na pół uśpieni wartownicy nie dostrzegli siedmiu postaci, które wcześnie 
następnego ranka ostrożnie przedzierały się pośród skał. Przekradając się od 
jednej grupy do drugiej, Mendoza natrafił w końcu na tabor z amunicją. Kule 
armatnie, baryłki z prochem, wyciory, przybitki i wiązki lontów były rozrzucone 
bezładnie po ziemi pośród uśpionych kształtów zmęczonych mężczyzn, wszędzie tam, 
gdzie udało się im znaleźć wygodne legowisko między głazami. Mendoza wszystko, 
czego potrzebował, widział w odległości dwunastu kroków od miejsca, gdzie się 
przyczaił, mając ze sobą pozostałych Guarani, ale w samym środku zwalił się 
żołnierz na pół tylko uśpiony wskutek męczących go ataków kaszlu. Mendoza z 
nożem w dłoni podpełzł do kaszlącego mężczyzny. Już miał na niego runąć, ale 
kaszel obudził tamtego. Podniósł głowę i Mendozę zobaczył, że to Murzyn. W 
następnej chwili, kiedy nóż dotknął gardła ofiary, poznał twarz Gaspachia 
patrzącego mu prosto w oczy. Patrzyli na siebie, oddzieleni nożem. Wreszcie 
żołnierz weteran potrząsnął ostrożnie głową, żeby pokazać, że nie wyda żadnego 
dźwięku, a potem głowa mu opadła i czekał. Mendoza był zdumiony. Gdyby to był 
ktoś inny, bez wahania wbiłby mu nóż w gardło w imieniu swoich braci Guarania, 
ale ten człowiek jest jego osobistym wrogiem. Poruszając nożem Mendoza dał mu 
znak, by wstał i poszedł z nim. Niemym gestem Gaspachio zapytał, czy ma wziąć ze 
sobą broń. Mendoza potrząsnął głową, a następnie zwracając się do Guarani 
wskazał im, co mają zabrać - kilka małych kul, trzy baryłki prochu, wyciory i 
przybitki. Zniknęli równie cicho jak się pojawili, tyle że teraz było ich ośmiu. 
Kiedy znaleźli się w cieniu zbocza, siwobrody wojownik zapytał: - Dlaczego 
zabrałeś tego człowieka? Dlaczego go nie zabiłeś? - To mój wróg z dawnych 
czasów. - No to co? - Nie mogę. - Więc zrobię to za ciebie. - NIe. - Powiedział 
Mendoza wyciągając rękę, żeby obronić Gaspachia. Wtedy Gaspachio uśmiechnął się 
i powiedział: - Ole, ojcze. - Nie nazywaj mnie ojcem. - Zostało mi wybaczone, 
czyż nie mam racji? Mendoza przyjrzał mu się i po chwili zdecydował się 
potwierdzić. - Tak. - Poco del mundo - padła odpowiedź. - Kiedy usłyszałem o 
twoim nawróceniu, powiedziałem innym, że z pewnością jest całkowite. - Podnieś 
tylko głos, a zobaczysz, jak dalece jest niecałkowite. Poza kasłaniem Gaspachio 
podczas całej sprzeczki nie odezwał się już ani słowem. Kiedy tylko dotarli do 
misji, Mendoza powiększył wyżłobienia luf tak, by zmieściły się w nich kule, i 
związał mocno obie połówki każdej lufy. Kazał wojownikom odejść na bezpieczną 
odległość i wypalił z jednej z luf. Wybuch zrobił na wszystkich wielkie wrażenie 
i ku radości patrzących kula poleciała ze świstem między drzewa po drugiej 
stronie polany. Mendoza naładował znowu i wypalił raz jeszcze. Drugi strzał 
ledwie sięgnął na drugą stronę otwartej przestrzeni. Przy trzecim strzale lufa 
rozapadła się i drzazgi drewna poleciały im nad głowami. - Teraz - oznajmił 
Mendoza - wiemy, czego mamy się spodziewać. Dwa strzały z każdej lufy. Następnie 
wracamy do oręża, do którego jesteśmy przyzwyczajeni. - Tak - powiedział Hacugh. 
Podszedł i zaczął oglądać proch. - Dobra sztuczka. - Tak, ale sztuczka 
straszliwa. - Świetnie - zauważył Gaspachio. - Teraz możesz mieć swoje własne 
imperium. Mendoza spojrzał na niego przenikliwie i powiedział do Guarani, który 
pilnował Murzyna: - Miej na niego baczenie. Jest szczwany. Zabij go, jeśli 
uznasz, że tak trzeba. Ustawił działa, naładował je i przykrył matami ich 
otwory. 22 Brudna, śmierdząca i w łachmanach zebrała się hiszpańsko_portugalska 
armia na szczycie urwiska. Hiszpanie stanęli nad wodospadami i wydali okrzyk, 
kiedy ujrzeli widok roztaczający się przed ich oczami. Zmontowali dwa duże i 
cztery lekkie działa i wykonali tratwy, na których umocowali dwa duże działa, 
oraz kilka mniejszych tratw dla żołnierzy portugalskich. Mendoza patrzył na to 
wszystko z puszczy, gdzie zastali go zwiadowcy, którzy wrócili z meldunkiem. Pod 
koniec dnia Gabriel schronił się w swej chacie. Nie powiedział Mendozie ani 
słowa. Ale tego wieczoru długo wpatrywał się w promienie zachodzącego słońca, 
które ukośnie przenikały między dachówkami, a kiedy światło stało się czerwone, 
a potem zgasło, dotarły do jego uszu: przenikliwy okrzyk - zew wojny, podjęty 
przez pozostałych, słowa nakazujące ostrożność i śmiech. Tej nocy nie modlił 
się; świt zastał go leżącego bezsennie na łóżku. Ktoś zastukał do drzwi. Polecił 
wejść. Mendoza otworzył drzwi i stał niby cień w świetle słońca, z mieczem w 
dłoni i nożem za pasem, w podkasanej sutannie. Zamknął za sobą drzwi i ukląkł u 
stóp Gabriela. - Co takiego? - spytał Gabriel. - O co chodzi? - Pobłogosław 
mnie, ojcze. Blady cień uśmiechu przemknął przez wargi Gabriela. - Nie - 
powiedział. - Jeśli postępujesz słusznie, Boże błogosławieństwo będzie z tobą. 
Ale jeśli postępujesz źle, moje błogosławieństwo na nic ci się zda. - Przerwał 
na dłuższą chwilę. - Jeśli racja jest po stronie siły, nic na tym świecie po 
miłości. A tak właśnie może być - rozmyślał z bólem. - Tak może jest. Brak mi 
hartu ducha, by żyć w takim świecie, Mendoza. Nie, nie pobłogosławię cię. 
Mendoza wstał i z kamienną twarzą odwrócił się, ale nagle Gabriel zawołał go i 
dał mu błękitny krzyżyk, który nosił ojciec Julian; zdjął go z własnej szyi i 
zawiesił na szyi Mendozy, a następnie uścisnął Mendozę i pocałował. - Wkrótce 
potem zwiadowcy dostarczyli wiadomość, że nieprzyjaciel rozpoczął marsz w 
kierunku misji. Oddział portugalski płynął rzeką na tratwach. Oddział hiszpański 
- wojownicy Chaco i żołnierze - maszerowały przez puszczę ciągnąc ze sobą trzy 
lekkie działa. Mendoza zwrócił się do Hacugha: - Ruszaj i niech Chrystus ma cię 
w swojej pieczy. Hacugh poprowadził łuczników truchtem w stronę wodospadów, do 
odległego o trzy mile miejsca, gdzie w odnodze rzeki ukryli swoje czółna. Kiedy 
Portugalczycy mijali ich, pracowicie odpychając swoje tratwy, nagle wpłynęli na 
główny nurt i wystrzelili chmurę strzał, trafiając pięciu żołnierzy. Portugalski 
dowódca zaklął i rozkazał swoim ludziom dać ognia. Guarani dokonywali swoimi 
małymi dłubankami zwrotów to w jedną, to w drugą stronę, tak, że trafiono tylko 
dwóch z nich. Wtedy po raz drugi wystrzelili rój strzał. Portugalczycy musieli 
zrezygnować z pchania tratw, by odpowiedzieć ogniem, a w tym czasie prąd wznosił 
ich w stronę wodospadów. Hiszpanie torowali sobie drogę przez dżunglę i po 
jakimś czasie wyszli na otwartą przestrzeń położoną między nimi a misją. 
Znajdowali się w połowie drogi, kiedy dopadła ich pierwsza chmara strzał. 
Zaczęli umykać i skryli się w poszyciu leśnym, pozostawiając na otwartej 
przestrzeni jedną czwartą swych ludzi - rannych lub zabitych. Widok uciekających 
Hiszpanów sprawił, że ludzie Mendozy zapomnieli o ostrożności. Wybiegli z 
ukrycia, nie zważając na Mendozę, który krzyczał, żeby zostali na swoich 
miejscach. Dowódca hiszpański odczekał, aż biegnący z krzykiem ludzie znaleźli 
się w zasięgu muszkietów, i dał rozkaz: ognia. Trzecia część sił Mendozy została 
unieszkodliwiona; reszta zrobiła to, co należało - schroniła się w zaroślach. 
Hiszpanie zachowali ciszę i przez dwadzieścia minut, słychać było tylko jęki 
rannych, a potem dowódca polecił dwóm żołnierzom przebyć polanę. Kiedy tego 
dokonali i nie znaleźli ani śladu Guarani, posłał resztę dwójkami i trójkami, a 
następnie uformował ich i podjął marsz w kierunku wioski. Gabriel zgromadził w 
kościele kobiety, dzieci i starców. Czekali biernie, wpatrzeni w Gabriela, który 
mówił im o Chrystusie miłosiernym zasiadającym po prawicy Ojca, by w dniu Sądu 
Ostatecznego naprawić wszystkie uchybienia wobec sprawiedliwości. Po jakimś 
czasie Gabriel wstał i odszedł do drzwi. Jeszcze nigdy nie wyczuwał tak 
kompletnej pustki na polanie. Na rzece Guarani sprawowali się bardzo dobrze. Ci, 
którzy pozostali, celowali starannie i padło wielu spośród umundurowanych 
żołnierzy. Reszta żołnierzy pchała swoje tratwy ku brzegowi, gdzie czekała na 
dalsze rozkazy. Nie wydawał ich portugalski dowódca, który poległ, tak samo jak 
Hacugh. Na powierzchni unosił się kożuch czółen, których wioślarze padli albo 
zostali zranieni, a za nimi płynęły w stronę odległego grzmotu wodospadów dwie 
tratwy. Działa Mendozy umieszczone zostały w gąszczu, w miejscu, którędy 
nieprzyjaciel musiał przechodzić. Raz jeszcze rozkazał Guarani cofnąć się i raz 
jeszcze twarz Gaspachia przybrała zamyślony wyraz, kiedy na niego patrzył. 
Mendoza zorientował się, że Hiszpanie docierają do obszaru, w który wycelowane 
zostały działa, i wrzucił rozżarzony otwór najbliższej lufy. Odskoczył do tyłu. 
Działo ryknęło. Zerknął na spustoszenie, jakiego narobiło, i podszedł do 
następnej lufy. Kolejny ryk i poszarpane ciała Hiszpanów padły na odległym 
skraju polany. Naładował raz jeszcze pierwsze działo i wycelował. Wypaliło i 
rozpadło się obsypując Guarani drzazgami. W dłubankach nie pozostał nikt żywy, a 
ludzie z tratw rozpaczliwie starali się dotrzeć do brzegu. Jedna z tratw zdołała 
przybić, druga zaś nie; popłynęła w ślad dłubanek ku wodospadom i trzej 
żołnierze zostali wyrzuceni daleko w kipiel wodną. Dowódca hiszpański przyglądał 
się strzesze kościoła misyjnego. Indianie Chaco przykucnęli na piętach, on zaś 
rozkazał im umocować do strzał strzępy bawełny i podpalić je. Następnie 
wystrzelili z pozycji leżącej. Na dachu kościoła zaczął kłębić się dym i 
trzaskać płomienie. Starzy i młodzi podnieśli lament; Gabriel chwycił cyborium i 
otworzył drzwi. Kiedy stanął na szczycie schodów, zaczął śpiewać: "W Tobie, 
Panie, nadzieję miałem, niech nie będę pohańbiony na wieki! W sprawiedliwości 
Twojej wybaw mię i wyrwij mię". Guarani wysypali się w ślad za nim z kościoła i 
czepiając się jego sutanny podjęli psalm: "Nakłoń ku mnie ucha Twego i zbaw mię! 
Bądź mi Bogiem, obrońcą, miejscem obronnym, abyś mię zbawił". Bez pośpiechu 
wyprowadził ich z cienia kościoła w stronę żołnierzy hiszpańskich. Babuie był 
oszołomiony od dymu i wskutek przerażenia; uciekł od zgiełku panującego wokół 
Gabriela i popędził w stronę odległego skraju polany. Zobaczył Mendozę i 
ucieszony ruszył w jego stronę. Nie wykorzystanym prochem Mendoza zaminował 
most, po którym Hiszpanie będą musieli przejść, i właśnie pochylił się, żeby 
podpalić długi lont. - Patrz - powiedział Gaspachio i Mendoza spostrzegł 
chłopca. - Wracaj! - krzyknął z rozpaczą. - Wracaj! Babuie zatrzymał się i 
hiszpański dowódca widział go jak na dłoni. Mendoza podbiegł do chłopca, 
odwrócił go i pchnął. - Uciekaj! - wrzasnął, a dzieciak ruszył pędem i po chwili 
zniknął w puszczy. Mendoza odwrócił się i zobaczył Gaspachia stojącego pośrodku 
mostu, przy beczkach; trzymając koniec lontu w rękach, jakby chcąc go wyrwać, 
spojrzał na Mendozę, a potem powoli potrząsnął głową. Mendoza wyciągnął miecz i 
rzucił się na Gaspachia, który uciekł na drugą stronę mostu. Mendoza biegnąc za 
nim wpadł prosto na hiszpańskich muszkieterów. Zaatakował ich gwałtownie jak za 
swoich dawnych żołnierskich czasów. Wtedy to hiszpański dowódca, zdumiony, 
wydobył pistolet i zabił go. Padając Mendoza myślał: Co z Philippem i matką? 
Potem skierował zamglone spojrzenie na Gabriela zbliżającego się ku niemu w 
otoczeniu Guarani, który wiódł ze śpiewem: "Wywiedziesz mię z sidła tego, które 
mi zakryli, boś Ty obrońca mój". Starszy sierżant wycelował starannie i 
zastrzelił GAbriela, był to bowiem, jak powtarzał potem każdemu, kto chciał go 
słuchać, ksiądz, który zrobił z misji Ogród Edenu. Gabriel miał przelotną wizję 
wybrzeża Kerry... "Ojcze, wybacz mi". I poprzez swą wizję widział skupioną twarz 
Mendozy... "Mój synu". Altamirano z pobladłą twarzą przeczytał trzystronicowy 
raport, który przygotował dla niego hiszpański dowódca. Zapadły ciemności i 
ogromne ćmy wpadały i wypadały przez okno rezydencji namiestnika. Cabeza 
spojrzał na swojego drugiego gościa i wzruszył ramionami, ale Hontar patrzył w 
inną stronę. - Macie czelność twierdzić, że ta rzeź była koniecznością? - 
zapytał cicho Altamirano. Cabeza spojrzał na niego. - Zważywszy na prawowitość 
naszego celu, stosownie usankcjonowanego przez ciebie, wielebny wizytatorze 
generalny, muszę odpowiedzieć twierdząco. Altamirano milczał. Podszedł do okna i 
spojrzał na chłodne nocne niebo. Hontar odkaszlnął. - Nie masz wyboru, 
wizytatorze generalny. Musisz działać w świecie rzeczywistym. A właśnie ten 
świat jest rzeczywisty. - O nie - rzekł Altamirano. - To my uczyniliśmy go 
takim.