Marian Brandys

Generał Arbuz

Adamowi Od autorytetu do autorytetu I Właśnie skończyłem czytać obszerną, 
doskonale udokumentowaną biografię generała Józefa Zajączka pióra Jadwigi 
Nadziei. Dociekliwa historyczka strawiła znaczną część życia na gromadzeniu 
wszystkiego, co kiedykolwiek napisano bądź powiedziano o smutnej pamięci 
księciu_namiestniku kongresowego Królestwa Polskiego. Wskutek przeładowania 
drobiazgową faktografią, zwłaszcza z zakresu wojskowości, książka pani Nadziei 
jest nieco trudna w czytaniu, ale pokazany wszechstronnie Zajączek wyłania się z 
niej jak żywy. I ten "napoleoński" - najlepiej znany z ołówkowego portretu 
Dutertre'a, skreślonego z natury podczas wyprawy egipskiej - wysoki, postawny, o 
nieufnym, odpychającym wyrazie twyrzy, generał rewolucyjnej Francji, przepasany 
trójbarwną szarfą, w dwurożnym francuskim kapeluszu z piórami, tak jakoś 
osadzonym na głowie, że sprawia wrażenie raczej czapy polskiego szlachciury; i 
drugi Zajączek - "kongresowy" - starszy o lat trzydzieści beznogi inwalida, 
postukujący kulami, rozczulająco intymny w domowym pikowanym kaftaniku, 
uśmiechający się dobrodusznie pod koafiurą misternie trefionych loczków. Takim 
widywał go Kajetan Koźmian, kiedy składał mu wizyty w ostatnich latach jego 
życia. W burzliwej, pełnej gwałtownych wstrząsów i zakrętów, a w ostatecznych 
wyrazie zdecydowanie ponurej biografii Józefa Zajączka osobliwe jest to, że co 
kilkanaście stronic natrafia się w niej na elementy wręcz humorystyczne. 
Poczynając od nazwiska Zajączek herbu Świnka! Trudno by było wymyślić dla 
nielubianego prominenta nazwisko bardziej ośmieszające, bardziej wystawiające na 
sztych, bardziej prowokujące do wszelkiego rodzaju złośliwości: kalamburów, 
dowcipów, ataków satyrycznych. Współcześni nie przeoczyli tej okazji: 
wykorzystywali ją aż do przesytu. Przez całe życie nękały Zajączka niewybredne 
żarty z jego nazwiska. Kto wie, czy nie one właśnie przyczyniły się do owego 
nieufnego, odpychającego wyrazu twarzy, uwiecznionego na portrecie Dutertre'a? 
Kpiny ze "zwierzęcego" nazwiska nie ustawały nawet wówczas, kiedy zajęło ono 
zaszczytne miejsce na paryskim Łuku Tryumfalnym, w poczcie najwybitniejszych 
dowódców wojen napoleońskich, ani wtedy, gdy - uświetnione tytułem książęcym i 
godnością wicekróla - zaległo posępnym cieniem nad satelickim państewkiem 
polskim, utworzonym przez kongres wiedeński. Im wyżej właściciel ośmieszonego 
nazwiska wspinał się w hierarchii społecznej, tym zacieklej go atakowano. W 
złośliwych napaściach na "zajączka, z którego car zrobił królika", współdziałali 
ramię w ramię: anonimowi autorzy ulicznych wierszy ulotnych i najwybitniejsi 
poeci polskiego Oświecenia, na czele z Julianem Ursynem Niemcewiczem. 
Narzuconego namiestnika wyszydzano na wsi i w mieście, w koszarach i na 
uniwersytecie, w trzeciorzędnych traktierniach i najwykwintniejszych salonach 
stolicy. W satyrycznych wierszykach szarpano go bez litości, nieraz w niezgodzie 
z prawdą i niesprawiedliwie. Nawiązując do nazwiska, pomawiano go o tchórzostwo, 
nawiązując do herbu - o rozpustę, chociaż w życiu nie był ani tchórzem, ani 
rozpustnikiem. Ale prominent, który raz przepadł w opinii publicznej, nie może 
liczyć u rodaków na litość i sprawiedliwość. Oto jest sternik nieszczęsnego 
kraju:@ zajączek z ducha, świnka z obyczaju...@ Ale nie tylko nazwisko sprawia, 
że w biografii Zajączka narodowy dramat co chwila ociera się o cyrkową groteskę. 
Właściciel śmiesznego nazwiska miał jeszcze prócz niego szczególny dar 
wywoływania niezamierzonych efektów komicznych swoimi uczynkami i zachowaniem. 
Już jego pierwszemu występowi na scenie publicznej towarzyszył gromki śmiech 
współczesnych. Zimą roku 1770 zjechało do Paryża poselstwo Generalności 
barskiej, aby domagać się od francuskich sprzymierzeńców wsparcia dla upadającej 
konfederacji. W świcie posła Michała Wielhorskiego znalazł się, jako sekretarz 
(z protekcji Zamoyskich) 18_letni oficerek, który dwa lata wcześniej doskoczył 
do konfederacji z królewskiej załogi Kamieńca Podolskiego. Młodziutki Zajączek 
nie miał w Paryżu zbyt wielu zajęć służbowych, mógł więc do woli wydeptywać 
bruki "stolicy Europy", chłonąc głodnymi oczami różne miejscowe cuda. Zwiedzając 
Luwr natknął się na posąg Wenus Medycejskiej. Piękność i skromny wdzięk 
pogańskiej bogini tak go oczarowały, że bez wahania uznał ją za Matkę Boską i - 
nie zważając na otoczenie, runął przed nią na kolana. Takie przy tym wybijał 
pokłony, że - jak odnotował świadek zajścia - "aż mu peruka spadła". Zabawna 
gafa polskiego aspiranta dyplomatycznego musiała się odbić szerokim echem, skoro 
dochowały się o niej relacje pamiętnikarskie. I dobrze się stało, bo w tej 
błahej historyjce jest jakby zapowiedź i skrót wszystkich przedziwnych meandrów 
kariery życiowej przyszłego księcia_namiestnika. Cały życiorys Józefa Zajączka 
herbu Świnka to nieprzerwane pasmo oczarowań różnego rodzaju i różnego kalibru 
autorytetami. Przed każdym od razu wali się na kolana, przed każdym wybija 
pokłony aż do spadnięcia peruki (oczywiście w przenośni, bo później peruki już 
nie nosił). Potem następuje odkrycie omyłki lub zmierzch autorytetu z jakichś 
innych względów i... niemal natychmiastowy przeskok w zachwycenie autorytetem 
następnym, będącym najczęściej krańcowym przeciwieństwem poprzedniego. Pierwszą 
odnotowaną przez kronikarzy wielką fascynacją Zajączka, jeśli nie liczyć 
wspomnianej Wenus Medycejskiej, był bohater konfederacji barskiej Kazimierz 
Pułaski. Dwaj uchodźcy barscy spotkali się w Paryżu w początkach roku 1773, w 
tym czasie mniej więcej, kiedy znikczemniały sejm warszawski zatwierdzał 
pierwszy rozbiór Polski. Przyjaźnienie się wtedy z Pułaskim nie było wygodne ani 
bezpieczne nawet w Paryżu. Za przyszłym bohaterem dwóch kontynentów wlokła się 
anatema gardłowych oskarżeń. Gdyby nie uciekł był na czas z Polski, historia 
Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej stałaby się uboższa o jednego z głównych 
bohaterów wojny o niepodległość. Inspiratorowi porwania przez konfederatów króla 
Stanisława Augusta wytoczono w Warszawie proces o najcięższą zbrodnię epoki: 
królobójstwo. Trybunał sejmowy pod przewodnictwem osławionego prześladowcy 
Rejtana, Adama Ponińskiego, skazał zaocznie Pułaskiego na "ucięcie głowy i 
prawej ręki, ćwiartowanie i spalenie ciała, którego popiół miał być na wiatr 
rzucony". Za granicą tropiły go wywiady mocarstw zaborczych. Władze burbońskiej 
Francji również nie zamierzały pieścić się z "królobójcą", musiał się ukrywać 
przed policję pod przybranym nazwiskiem. Niechętni mu także byli umiarkowani 
przywódcy emigracji konfederackiej - od początku przeciwni pomysłowi porwania 
króla. Biorąc to wszystko pod uwagę, trzeba przyznać, że oczarowanie Pułaskim 
było ze strony Zajączka uczcuciem najzupełniej bezinteresownym, czego o 
późniejszych jego fascynacjach powiedzieć się już nie da. Ale "pana Romera" (pod 
takim kryptonimem ukrywał się Pułaski) wielbił szczerze i całym sercem, bez 
żadnych rachub na karierę czy inne korzyści materialne. Przyjaźń z Pułaskim 
wymagała ofiar. Bohater konfederacji barskiej nie uważał walki z rozbiorcami 
Polski za skończoną. Nie mogąc liczyć na posłuch w tej sprawie we Francji, 
odwołał się do drugiego sprzymierzeńca konfederacji: Turcji, która w tym czasie 
prowadziła wojnę z cesarstwem rosyjskim i pełnym głosem domagała się naprawienia 
krzywd wyrządzonych Polsce. Zajączek, chociaż zdążył się już zadomowić w Paryżu, 
nie zawiódł przyjaciela i wyjechał razem z nim na Wschód, aby dobijać się u boku 
Turcji o sprawiedliwość dla Polski. Latem 1774 roku pisał z tureckiego frontu do 
znajomych we Francji: "Ja mego drogiego Romera nie opuszczę nigdy i jestem tak 
dumny z tego postanowienia, że gotów jestem ponowić je w każdej chwili. Cóż może 
być słodszego, jak oddać się istocie godnej całej naszej przyjaźni, godnej 
uwielbienia całego naszego świata, dzielić jej nieszczęścia, łagodzić 
cierpienia. To, że jestem użyteczny człowiekowi, opuszczonemu jakby przez całe 
jestestwo, sprawia mi rozkosz większą, niż można sobie wyobrazić; gdy o tem 
pomyślę, własne cierpienia odczuwam jako coś drogiego. (...) Rozmawiamy tu o 
miłości Ojczyzny i o swobodzie, żyjącej już tylko w sercach niewielu obywateli. 
Z żalem wspominamy męstwo dawnych naszych ziomków, opłakując podłość 
współczesnych. W nieszczęściu można się nauczyć filozofować." Paromiesięczne 
perypetie dwóch barskich przyjaciół - znane w niektórych szczegółach z barwnych 
relacji listowych Zajączka - wystarczyłyby z pewnością na scenariusz 
pasjonującego filmu przygodowo_historycznego. Niestety, zabrakło im happy endu. 
Turcja wojnę z Rosją przegrała i w lipcu 1774 roku musiała podpisać upokarzający 
traktat, w którym nie wspomniano już ani słowem o krzywdach Polski. 
Przestraszone władze tureckie wydały barskim rozbitkom nakaz opuszczenia państwa 
ottomańskiego w ciągu czterech tygodni. Ale dla nich i ten krótki termin był za 
długi, gdyż wywiad zwycięzców wpadł już na trop niebezpiecznego "królobójcy" 
polskiego. W wielkim pośpiechu wsiedli na statek kupiecki płynący do Francji i 
dzięki przychylnym wiatrom udało im się ujść przed wysłanymi w pogoń okrętami 
rosyjskimi. W październiku 1774 roku wylądowali w Marsylii, na gościnnej ziemi 
francuskiej. Ale w niedługi czas potem, w tejże Marsylii, drogi życiowe 
przyjaciół rozeszły się. Kazimierz Pułaski - ożywiony wiarą, że sprawa polska 
rozstrzyga się wszędzie tam, gdzie walczą o wolność - wyruszył za ocean, aby 
włączyć się w wojnę o niepodległość młodego państwa amerykańskiego. 22_letni 
Józef Zajączek - wbrew niedawnym zapewnieniom, że nie opuści nigdy przyjaciela - 
nie mógł się jakoś zdecydować na rolę bohatera dwóch kontynentów i pozostał w 
Marsylii, dzięki czemu dzisiejsi uczniowie szkół amerykańskich nie muszą sobie 
wyłamywać języków nad zniekształcaniem jego, i tak ośmieszonego, nazwiska. Z 
ówczesnych okoliczności ustalonych przez historyków zdaje się wynikać, że główną 
przyczyną odstępstwa Zajączka od uwielbianego autorytetu było oczarowanie 
kolejnym autorytetem. Przedmiotem nowej fascynacji został przebywający wówczas w 
Marsylii młody magnat litewsko_polski, Kazimierz Nestor Sapieha, syn wieloletnej 
egerii Stanisława Augusta, Elżbiety z Branickich Sapieżyny, a siostrzeniec 
jednego z głównych pogromców konfederacji barskiej, hetmana wielkiego koronnego, 
Franciszka Ksawerego Branickiego. Dla uspokojenia sumienia wobec zdradzonego 
przyjaciela Zajączek jeszcze w czasie pobytu w Marsylii napisał po francusku i 
natychmiast opublikował (zapewne na koszt Sapiehy) dzieło biograficzne "D~etail 
des op~erations militaires du comte Pulaski par le comte Zajączek", wysławiające 
cnoty i męstwo porzuconego przyjaciela. Warto zauważyć, że przy okazji tego 
debiutu pisarskiego młody autor uzurpował sobie z rozpędu tytuł hrabiowski. 
Przyszły książę Królestwa Polskiego niemal od kolebki miał ciągoty do 
arystokracji. Dzieciństwo i wczesna młodość upłynęły mu u magnackiej klamki. 
Wychowywał się na dworze ordynatów Zamoyskich, u których ojciec jego, Antoni 
Zajączek, dowodził pułkiem dworskich kozaków. Zamoyscy zainteresowali się 
inteligentnym synem dworzanina i zapewnili mu wykształcenie, o jakim marzyć nie 
mogli inni synowie rodzin drobnoszlacheckich. Dzięki Zamoyskim nauczył się 
wcześnie francuskiego, ich protekcji zawdzięczał wyjazd w misji dyplomatycznej 
do Francji. W wyższe sfery Paryża wprowadzał go inny magnat, Michał Wielhorski, 
noszący tytuł dworski Wielkiego Kuchmistrza Litewskiego. Podczas peregrynacji 
tureckich wspierał go opieką i pieniędzmi trzeci magnat: osławiony Karol 
Radziwiłł "Panie Kochanku". Nie było więc w zasadzie nic zaskakującego w tym, że 
od uwielbienia dla radykalnego "królobójcy" Pułaskiego przerzucił się bez 
większych oporów w adorację związanego z dworem królewskim, czwartego magnata, 
Sapiehy. Fascynacja nowym autorytetem nie była już tak bezinteresowna jak 
poprzednia. "Pobierający nauki" we Francji, młody książę był bardzo 
ustosunkowany i bardzo bogaty. Zajączek korzystał z jednego i drugiego. Dzięki 
swym stosunkom na dworze wersalskim Sapieha uzyskał dla przyjaciela rzecz dla 
cudziemca niemal nieosiągalną: stopień podporucznika (wprawdzie bez gaży) w 
elitarnym pułku huzarów "Jego Arcychrześcijańskiej Mości" króla Francji. Po raz 
pierwszy (ale nie ostatni) wdział Zajączek na siebie mundur francuski. W 
dwadzieścia lat później wdzieje go powtórnie i tak się do niego przyzwyczai, że 
nie zechce go zamienić nawet na mundur generała odrodzonego wojska polskiego. Na 
razie mundur francuski ułatwiał mu pobyt w Paryżu, ale nie zapewniał 
najskromniejszego nawet utrzymania. Wspaniałomyślny Sapieha wypłacał faworytowi 
apanaże z własnej kasy. Prawie przez rok brylował Zajączek w Paryżu. 
"Przystojny, pięknie ufryzowany, najstaranniejszy w ubiorze, szarmancki dla 
kobiet" - szybko odnalazł dla siebie miejsce w wielkim świecie "stolicy Europy". 
Przyjaźń z Sapiehą otwierała przed nim drzwi najbardziej ekskluzywnych domów i 
ułatwiała zawieranie znajomości, które w przyszłości miały mu się bardzo 
przydać. Niezależnie od sukcesów towarzyskich wzbogacał się intelektualnie, 
chłonąc nowinki filozoficzne, zapowiadające zbliżanie się czasu wielkich 
przemian społecznych. Ta rewolucyjna edukacja również odegra niebagatelną rolę w 
jego późniejszych losach. Przyjemne i urozmaicone życie na koszt Sapiehy nie 
mogło jednak ciągnąć się w nieskończoność. Jesienią 1775 roku Zajączek, rad 
nierad, zdecydował się na powrót do okrojonej ojczyzny. A że nie czekała tam na 
niego żadna ciepła posadka, opatrznościowy Sapieha dopomógł i tym razem. Dał mu 
list do swej matki z gorącą prośbą o polecenie Zajączka względom jej potężnego 
brata, hetmana Branickiego. "Od wyjazdu mojego z Warszawy - pisał w liście młody 
książę - jeszczem dotąd nie ośmielił się nikogo rekomdować kochana matko 
dobrodziejko, pomimo że wiele osób mnie o to prosiło. Ten raz pierwszy ośmielam 
się list dać panu Zajączkowi, jak najmocniej go J. O. W. X. Mości Dobr. 
zalecając, abyś za nim do pana hetmana instancyją wniosła i placować go u niego 
raczyła. Charakter jego dobrze mi znany, ma wiele rozgarnienia, prowadzi się 
najwyborniej i bardzo odważny. Sytuacja jego nie pozwoliła mu nabyć wiadomości 
biegłemu żołnierzowi potrzebnych, ale przy dobrych chęciach dojdzie do tego. Ma 
wszystko, co dobremu kawaleryi oficerowi potrzebne; zdaje mi się, że W. X. Mość 
uznasz w nim ton bardzo dobry i nader przyzwoitą postawę. W Paryżu się bardzo 
cicho i dobrze sprawował, obce kraje niezmiernie go uformowały i odjęły mu ten 
sposób myślenia niski i poniżający, właściwy naszej drobnej szlachcie, nie 
natchnąwszy go wszakże niepotrzebną dumą (...) Odpowiadam za jego dobre 
prowadzenie się, za wierność jego i pojętność." Wręczając Zajączkowi swój list 
Kazimierz Nestor Sapieha nie przeczuwał, jak bardzo zaważy on na życiu jego 
pupila, a już na pewno przez myśl mu nie przeszło, że dalsze konsekwencje tej 
prywatnej rekomendacji odcisną piętno także na historii porozbiorowej Polski. Z 
listem Sapieżyńskim w zanadrzu 23_letni Zajączek powrócił tedy na ojczyzny łono. 
A że gorąca rekomendacja do Branickiego natychmiast poskutkowała - z całym 
oddaniem, na jakie było go stać - a w tym zakresie stać go było na wiele - 
podporządkował się następnemu z kolei autorytetowi, wyznaczonemu przez 
szczęśliwy (a raczej nieszczęśliwy) zbieg okoliczności. Tym razem nie była to 
krótkotrwała fascynacja jak w wypadku Pułaskiego i Sapiehy. Zauroczenie hetmanem 
Branickim miało trwać kilkanaście lat. Przez cały ten czas pan hetman był dla 
swego podopiecznego nie tylko najwyższym autorytetem w dziedzinie wojskowości i 
polityki, lecz również przedmiotem bezkrytycznego uwielbienia jako wzór 
nieomylny postępowania moralnego, etycznego i obyczajowego. Biedny Zajączek! Po 
przejściu przez taką szkołę, nie miał już żadnych szans na to, żeby stać się 
kiedyś ulubionym bohaterem narodowym Polaków. Ze wszystkich ówczesnych panów 
polskich hetman Branicki chyba najmniej się nadawał do wdrażania młodych ludzi w 
cnoty patriotyczne i obywatelskie, wielbione później przez potomnych. Nawet na 
tle ogólnego rozkładu moralnego i obyczajowego chylącej się do upadku 
Rzeczypospolitej hetman wielki koronny Franciszek Ksawery Korczak_Branicki 
rysuje się jako monstrum zupełnie wyjątkowe. Nie darmo Wyspiański wyznaczył mu 
tak poczesne miejsce w korowodzie swoich weselnych upiorów ("Hetmaniłeś ty, 
hetmanie, chocia byłeś łotr (...), braliśta pieniążek moskieski, hej, hetmanie, 
hetmanie Branecki!..."). W nowym protektorze Zajączka wszystko było jakieś 
podejrzane i dwuznaczne. Nawet nazwisko. Wywodził się ze średnioszlacheckiej 
rodziny Korczak_Branickich, ale stugębna fama (uwierzytelniona później w druku 
przez Niemcewicza i Wyspiańskiego( niosła się po Polsce, że naprawdę nazywał się 
Branecki, a jedną literę zmienił dlatego, żeby "spokrewnić się" w opinii z 
wielkopańskim rodem Gryf_Branickich, którego ostatni potomek, królewski 
szwagier, stary hetman Jan Klemens Branicki dzierżył przed nim buławę wielką 
koronną. Jego hetmaństwo również wzbudzało wątpliwości. Wielu sądziło, że tę 
najwyższą godność wojskową zawdzięczał nie tyle rzeczywistym kwalifikacjom 
dowódczym, co intymnym przysługom, świadczonym w młodości w Petersburgu wysoko 
postawionej parze kochanków: Stanisławowi Poniatowskiemu, późniejszemu królowi 
Polski, i wielkiej księżnej Katarzynie, późniejszej imperatorowej Wszechrosji. 
Wybrzydzano się także na ogromne bogactwa hetmana, gdyż zdaniem patriotów 
wywodziły się z nieczystych źródeł. Powszechnie wiedziano, że jest 
"pensjonalistą" obcych ambasad, że szantażami politycznymi wyłudza od króla 
najbogatsze starostwa, że lwią część majątku zawdzięcza rosyjskiej żonie, 
Aleksandrze Engelhardt, uchodzącej oficjalnie za siostrzenicę cesarskiego 
"generalissimusa", kniazia Grigorija Potiomkina, w rzeczywistości - córce 
naturalnej głównej rozbiorczyni Polski, carycy Katarzyny II. Najbardziej jednak 
podejrzany i dwuznaczny był patriotyzm Branickiego. Gębę miał go pełną. NIe było 
chyba w sejmie polskim drugiego gębacza, który by tak często, jak on, odmieniał 
we wszystrkich przypadkach słowa: ojczyzna i naród. Ilekroć stawał na sejmowej 
mównicy w całej krasie sarmacko_szlacheckiego sztafażu i - odrzuciwszy wyloty 
kontusza, wsparty na szabli - przemawiał do "panów braci", tak ich potrafił 
stumanić i omotać patriotycznym frazesem, że miękli mu w rękach jak wosk. Nie 
wszyscy jednak poddawali się czarom jego krasomówstwa. Julian Ursyn_Niemcewicz 
otwarcie go stawiał na czele tych, co "w uściech ich była ojczyzna, w czynach 
zdrada". I miał chyba rację. Po pierwsze Branicki był z duszy serca kondotierem. 
Barwy i komendy zmieniał często bez żadnych oporów wewnętrznych. Raz walczył 
jako "wolontarz" w armii austriackiej, to znowu - we francuskiej; najchętniej i 
najczęściej wysługiwał się Rosjanom. W owych kosmopolitycznych czasach 
okazjonalna służba pod obcymi znakami nie była jeszcze uważana za rzecz 
karygodną. Ale to, co wyczyniał w tej dziedzinie Branicki - zwłaszcza w latach 
późniejszych, kiedy był już hetmanem wielkim koronnym - oburzało Polaków i 
wzbudzało pogardę u obcych. Trudno się było nie oburzać, kiedy najwyższy 
zwierzchnik wojskowy Rzeczypospolitej, minister i senator całe miesiące potrafił 
spędzać w obozie oblegającego tureckie twierdze "wuja" Potiomkina, harcując na 
czele carskich kozaków. "Eto prawo dla niewo komanda" - podśmiewał się z 
polskiego hetmana faworyt rosyjskiej imperatrycy. Ale przechyły kondotierskie 
Branickiego były jeszcze niczym wobec jego działalności publicznej jako 
polityka, męża stanu i zwierzchnika sił zbrojnych. Niemal wszystko, co czynił 
jeden z najwyższych dygnitarzy trawionej ciężką chorobą Rzeczypospolitej, było 
skierowane przeciwko jej najżywotniejszym interesom. Żywiołem tego dostojnika 
były: intryga i gra polityczna, celem - wzmacnianie swych wpływów przez 
rozbijanie jedności narodu i skłócanie ze sobą wszystkich sił społecznych. Był 
mistrzem w montowaniu wszelkiego rodzaju "kabał", konfederacji i rekonfederacji. 
Kiedyś usiłował uzyskać od ościennego mocarstwa poparcie dla perfidnego planu 
zbuntowania prowincji przeciwko Warszawie, ale nawet na obcym dworze projekt ten 
odrzucono, jako zbyt daleko idący. Początkowo zaprzyjaźniony ze Stanisławem 
Augustem i obsypywany przez niego złotem i dostojeństwami, zwrócił się przeciw 
niemu, kiedy król zaczął zmierzać do ograniczenia uprawnień hetmańskich, i 
śmiertelnie go znienawidził. Odtąd szczuł przeciwko tronowi naród szlachecki, 
gdzie i kiedy tylko mógł. Kiedyś groził po pijanemu monarsze, że zwoła pospolite 
ruszenie i wypędzi go z kraju. Jednocześnie króla napuszczał na naród, pouczając 
go listownie, że "na miłość Polaków zasługiwać nie warto, lepiej ich trzymać 
krótko i twardo". Blisko związany przez żonę z dworem rosyjskim i przepotężnym 
faworytem Katarzyny, Potiomkinem, czuł się w kraju całkowicie bezkarny. Jego 
warcholskie zatargi z królem były załatwiane w trybie międzynarodowym. Monarcha 
chcąc ukrócić samowolę niesfornego ministra musiał odwoływać się do rozjemstwa 
obcych ambasadorów. Wszelkie patriotyczne ruchy, zmierzające do uzdrowienia 
stosunków w Polsce i zapewnienia jej większej niezależności, napotykały 
bezwzględny opór Branickiego. Ten zaprzysiężony obrońca złotej wolności 
szlacheckiej, w imię tej wolności, działając ramię w ramię z generałami 
Katarzyny zdusił konfederację barską, a później, jako jeden z głównych 
przywódców targowicy - rywalizował z zaborcami o pierwszeństwo w niszczeniu 
dzieła Konstytucji 3 Maja. Zachował się z tamtych czasów piękny tekst 
krasomówczy pana hetmana. Wydelegowany w listopadzie 1792 roku do Petersburga, 
aby podziękować imperatorowej za uchronienie Polski od nieszczęść, w jakie 
usiłowali ją rzekomo wtrącić autorzy i zwolennicy Konstytucji 3 Maja, Branicki 
rozczulał Katarzynę bredzeniem o Polaku, co "patrzał już na wieczyste kajdany, 
które prawnuków jego krępować miały". Kiedy jednak "wejrzeli nań Bóg i 
Katarzyna, upadł bałwan zwodniczy, pierzchnęli onego twórcy i czciciele. POwstał 
Polak podobny swoim naddziadom, wzniósł ręce ku niebu, a oczy łez czułości pełne 
ku swojej wybawicielce". Po drugim rozbiorze Branicki był już postacią tak 
bardzo skompromitowaną, że kierując się instynktem samozachowawczym przekazał 
buławę hetmańską w ręce następcy: Piotra Ożarowskiego, który w rok później miał 
zamiast niego zawisnąć na powstańczej szubienicy. Sam zaś przebrał się w 
zaofiarowany mu przez teściową mundur rosyjskiego generała "en chef" i czmychnął 
do Petersburga. O kompletnym zaniku w nim uczuć narodowych świadczą jego własne 
słowa, odnotowane przez współczesnych mu kronikarzy. Po trzecim rozbiorze zwykł 
był mawiać: "Nie jestem cudzoziemcem, bom się w Polsce urodził, nie jestem 
Polakiem, bo Polski nie ma". Po pijanemu określał się jeszcze wyraźniej. 
Ponieważ większość jego dóbr znalazła się w zaborze rosyjskim, mówił po prostu 
"Je suis Russe". Całkowicie obojętny na nieszczęścia ojczyzny, dożył w pokoju i 
pomyślności późnej starości. "Ostatnich lat 25 żywota - brzmi przekaz historii - 
spędził w komforcie Białej Cerkwi, dogadzając swemu ciału, a nie okazując ani 
przebłysku żalu za grzechy." W roku 1815, gdy car Aleksander I, po przybraniu 
tytułu króla polskiego (z łaski własnej i kongresu wiedeńskiego) odwiedził Białą 
Cerkiew, osiwiały w walce przeciwko legalnemu monarsze niepodległej 
Rzeczypospolitej Branicki powitał nowego pana słowami: "Szczęśliwy starzec, nie 
umrę już, nie zobaczywszy króla mej ojczyzny". Takim był człowiek, który przez 
kilkanaście lat nadawał ton życiu Józefa Zajączka i w większym stopniu niż inni 
protektorzy wpływał na kształtowanie się jego charakteru, poglądów i sposobu 
bycia. Może się wydać dziwne, że młody, inteligentny oficer, mający za sobą 
przyjaźń z Kazimierzem Pułaskim oraz staż patriotyczny w konfederacji barskiej i 
w wojnie turecko_rosyjskiej, mógł przez tak długi okres podporządkowywać się 
podobnemu autorytetowi. Ale trzeba pamiętać, że inaczej widzą hetmana Franciszka 
Ksawerego Branickiego historycy, dysponujący pełną dokumentacją jego postępków i 
znający tych postępków samolubne motywacje i opłakane skutki, a inaczej widzieli 
go młodzi ludzie, pozostający w kręgu jego bezpośrednich wpływów. Dla tych 
drugich był przede wszystkim potężnym, łaskawym dobroczyńcą, szczodrym i wesołym 
panem pysznego dworu w Białej Cerkwi. Wodzem nadzwyczaj dbałym o sprawy bytowe 
swych podwładnych. Upostaciowaniem ideału "dobrego magnata", jaki ukształtowała 
w umysłach drobnej szlachty epoka saska. Nikt tak jak on nie umiał obcałowywać 
się i popijać z bracią szlachtą, nikt tak jak on nie potrafił kupować sobie 
szlacheckiej gołoty za piękne gesty i dobra materialne. Kiedy na sejmikowych 
biesiadach grzmiał patriotycznie (przeważnie po pijanemu) przeciwko królowi, 
nikt z jego stronników nie wątpił, że miał na celu jedynie obronę szlacheckich 
swobód przed despotycznymi zakusami Stanisława Augusta i stronnictwa reform. A 
kiedy ktoś próbował mu się sprzeciwiać, bądź demaskować jego prawdziwe intencje, 
wszelką opozycję głuszył wrzask tysięcy szlacheckich gardeł: "Musi tak być, jak 
pan hetman chce! Innego nikogo nie dopuścimy!". Poza wszystkim "Branio" - jak 
pieszczotliwie nazywali go bliscy - oddziaływał na swych zwolenników 
niezaprzeczonym wdziękiem osobistym, w jaki natura niekiedy wyposaża wierutnych 
łajdaków, aby uczynić ich jeszcze bardziej niebezpiecznymi dla otoczenia. Jak tu 
się dziwić zresztą, że poddał się wpływom złowrogiego hetmana młody, 
niedoświadczony i nader skłonny do przesadnych uwielbień Zajączek, jeżeli Branio 
latami potrafił zwodzić tak doświadczonych i prawych patriotów, jak marszałek 
Ignacy Potocki i generał ziem podolskich, Adam Czartoryski. Zajączek wzajemnie 
od pierwszej chwili przypadł panu hetmanowi do gustu. Przywódca magnackiej 
opozycji dostrzegł idealne dla siebie narzędzie w bystrym polsko_francuskim 
oficerku, ogładzonym na modłę zachodnią, w miarę wykształconym, ciętym w języku, 
a równocześnie wyposażonym w te cechy, które hetman cenił najbardziej: obrotność 
życiową, odwagę graniczącą z brawurą, skłonność do chwytania za szablę przy lada 
okazji, a przede wszystkim wierność i bezwzględne posłuszeństwo aktualnemu 
rozkazodawcy. Sytuacja Zajączka polepszyła się jeszcze, kiedy rządy nad Białą 
Cerkwią objęła hetmanowa Branicka "de domo Engelhardt". Pani hetmanowa - 
uderzająco z twarzy i kobiecego temperamentu podobna do swej cesarskiej matki - 
była dwa razy młodsza od męża (w chwili zamążpójścia liczyła sobie lat 27), ale 
przewyższała go rozumem, energią i wpływami politycznymi. Katarzyna II nie tylko 
zasypywała ją zaszczytami dworskimi i lukratywnymi przywilejami finansowymi, 
lecz ponadto uczyniła ją oficjalną adresatką swoich listów filozoficznych, 
przedrukowywanych następnie w prasie niemieckiej i studiowanych z uwagą przez 
wszystkie rządy europejskie, próbujące wyczytać z nich zamiary polityczne 
potężnej władczyni Północy. Otóż młodej pani hetmanowej przybysz z Paryża 
spodobał się również, choć niekoniecznie z tych samych powodów co mężowi. 
"Lubiła bardzo - informuje powściągliwie biografka Zajączka - gdy w zgrabnie 
skrojonym mundurze galopował na koniu przy jej karecie." Najlepszym dowodem 
sympatii pani hetmanowej dla Zajączka jest sugerowana przez wielu historyków 
teza, że jeszcze w czterdzieści lat później dziedziczka z Białej Cerkwi nie 
szczędziła wysiłków, aby swego dawnego gwardzistę wydźwignąć na najwyższe 
miejsce w aleksandrowskiej Polsce. Ogrzewany ze wszystkich stron ciepłem 
pańskiej łaski, skromny, polsko_francuski poruczniczek bez gaży w szybkim tempie 
porastał w pióra. Wstępny staż na hetmańskim dworze przebył jako kapitan 
przybocznych dragonów, ale już w niedługi czas potem wyrósł na hetmańskiego 
generała_adiutanta w stopniu "oberszt_lejtnanta", czyli podpułkownika. Jeszcze 
później awansował na pełnego pułkownika i otrzymał dowództwo pułku lekkiej jazdy 
Buławy Wielkiej, co było już w owych czasach uważane za wojskowe dygnitarstwo. 
Czy nie douczony wojskowo porucznik w czasie swej błyskawicznie postępującej 
kariery miał możność wyrównania braków w wykształceniu wojskowym, o których 
nadmieniał w swej rekomendacji książę Sapieha? Raczej wątpliwe. W czasach 
pokojowych nie było wiele po temu okazji, a już najmniej - na rozhulanym i 
rozpitym dworze hetmańskim w Białej Cerkwi. Z kalendarza późniejszej kariery 
dowódczej Zajączka, kiedy był już generałem wysokiego stopnia, zdaje się 
wynikać, że do końca doskwierały mu pewne niedostatki w wojennym rzemiośle, 
starał się też unikać wystawiania na próbę swoich kwalifikacji dowódczych, a 
kiedy do takich prób dochodziło, przeważnie kończyły się niepowodzeniem. 
Podszkolił się natomiast u Branickiego wybornie we wszelkiego rodzaju grach 
politycznych. Hetman, po bliższym poznaniu swego ulubionego adiutanta, 
zorientował się, że pasuje on jak ulał do rozgrywek partyjnych w polskim sejmie. 
Głos miał donośny i sugestywny, postać imponującą, rozum bystry, "choć nie 
polityczny", temperament rasowego ogiera. Bez trudu rozeznał się w najbardziej 
pokrętnych intrygach sejmowych i można było na nim polegać, że pokieruje nimi 
tak, jak życzył sobie pan hetman. Wybrany, przy poparciu Branickiego, na posła z 
ziemi kijowskiej, Zajączek w krótkim czasie stał się jednym z głównych i 
najgłośniejszych rzeczników interesów hetmańskich w sejmie. Dla częściowego 
przynajmniej usprawiedliwienia Zajączka i dla pełnej jasności obrazu wypada 
wspomnieć, że w latach 1775_1786 popieranie linii politycznej hetmana 
Branickiego nie było wcale jednoznaczne z działaniem przeciwko interesom narodu. 
Opozycja magnacka występowała jeszcze wtedy we wspólnym froncie i obok 
Branickiego przewodzili jej ludzie, którzy już wkrótce znaleźć się mieli wśród 
czołowych przywódców stronnictwa patriotycznego i twórców Konstytucji 3 Maja: 
bracia Ignacy i Stanisław Kostka Potoccy oraz generał ziem podolskich, Adam 
Kazimierz Czartoryski. Podstawową zasadą działania jednoczącą możnowładczą 
opozycję było stałe sprzeciwianie się polityce króla, a ponieważ Stanisław 
August nie zawsze działał w zgodzie z interesami ojczyzny, przeciwstawiająca mu 
się opozycja często miewała rację i zyskiwała sobie poklask większości 
szlacheckiego narodu. O działaniach Zajączka w sejmie można się wiele dowiedzieć 
z listów pisanych do różnych znajomków - przeważnie dam z najwyższego 
towarzystwa, do których zawsze miał słabość. Dla przykładu: przytoczony w 
książce Jadwigi Nadziei, list z grudnia 1784 roku do starościny litewskiej 
Teresy ze Stadnickich Grabianczyny, dotyczący głośnego zatargu o spłatę 
milionowych długów królewskich. Stanisław August, uzgodniwszy uprzednio rzecz z 
Katarzyną, zamierzał wydusić od sejmu uchwałę, przerzucającą obowiązek spłaty 
jego prywatnych długów na skarb państwa. Opozycja - tym razem zjednoczona, jak 
nigdy przedtem, poczuciem swej racji prawnej i moralnej - podniosła ogłuszające 
"larum" patriotyczne, grożąc zerwaniem sejmu, jeżeli rząd swego projektu nie 
wycofa. Dominująca w sejmie partia królewska, aby ustrzec się przed tym, 
zamierzała bądź projekt przeforsować od razu, bądź przekształcić sejm w 
konfederację, co zawiesiłoby stosowanie zasady "liberum veto", a tym samym 
uniemożliwiło zerwanie sejmu przez mniejszość. "Cała psiarnia królewska - pisze 
w swym liście Zajączek - krzyknęła, aby zaraz przeszedł (projekt królewski - 
M.B.), lecz ja prosiłem, aby według prawa szedł "ad deliberandum" (do rozważenia 
- M.B.). I tak wrzeszczeliśmy z godzinę: królewscy, aby zaraz przeszedł, a ja z 
JM Panem Potockim, posłem lubelskim (Stanisławem Kostką - M.B.): "ad 
deliberandum". Poszedł tedy nazajutrz w deliberacyę. Po sesyi zjechaliśmy się do 
marszałka nadwornego litewskiego Potockiego (Ignacego - M.B.). Tam rada stanęła 
tedy, aby Sejm zerwać. Marszałek Potocki, proszony przez nas pojechał do posła 
rosyjskiego i oświadczył mu, że albo Sejm pęknie, albo trzeba projekt królewski 
cofnąć. Poseł tedy w gniewy, potem w prośby, na ostatku pokazuje rozkazy 
imperatorowej, zalecające mu wspierać spłacenie długów królewskich, 
oświadczając, iż gdy Sejm zerwiemy, to nie uratuje milionów, bo będą o nich 
traktować jak o materyi ekonomicznej "pluralitate" (większością głosów - M. B.); 
po wtóre, że rozgniewamy imperatorową, która gdy pozwoli na konfederacyję, to 
bardziej jeszcze kraj udrą". Tak to wyglądało w ówczesnej praktyce. "Hetmańscy" 
żarli się z "królewskimi", samolubna prywata ścierała się z interasami 
patriotycznymi, krzyżowały się rozmaite koncepcje rozwiązań politycznych, a 
później ostatnie słowo wypowiadał ambasador Najaśniejszej Gwarantki polskiej 
wolności i rzecz szła wskazanym przez niego torem. Ciekawy to przyczynek do 
charakterystyki nie tylko autora listu, lecz i całego czasu, który historycy nie 
darmo nazywają okresem rządów królewsko_ambasadorskich. W szczytowym nasileniu 
działalności politycznej Józefa Zajączka wydarzyło mu się coś niezwykłego. Znowu 
rzuciło go na kolana piorunujące olśnienie, podobne do przeżytego przed laty w 
Paryżu spotkania z Wenus Medycejską. Tyle że tym razem Wenus Medycejska, była 
żywa, urzekająco cielesna i bynajmniej nie usposabiała do skojarzeń religijnych. 
Pan poseł kijowski i hetmański generał_adiutant zakochał się śmiertelnie od 
pierwszego wejrzenia w 30_letniej Francuzce, pani Alexandrine Isaurat z domu 
Pernette, żonie osiadłego w Polsce francuskiego lekarza i matce 10_letniego 
syna. Urodziwej i obdarzonej niezwykłym ponoć czarem pani doktorowej również 
przypadł do serca szalejący z miłości dziarski żołnierz_polityk, lecz doktor 
Isaurat twardo bronił swych praw do szczęścia rodzinnego. W stanisławowskiej 
Polsce - gdzie pójście do łóżka z cudzą żoną uważano za rzecz najzwyklejszą w 
świecie - doprowadzenie do legalnego rozwodu było przedsięwzięciem nad wyraz 
trudnym. Ale gwałtowny, by nie rzec szaleńczy, afekt Zajączka, gorąco wspierany 
przez takich tuzów dygnitarskich jak Ignacy Potocki i Adam Czartoryski, 
doprowadził wreszcie do szczęśliwego zakończenia. Po dotarciu do najwyższych 
instancji watykańskich, po przeprowadzeniu sprawy przez krajowe sądy 
konsystorskie i po godziwym wynagrodzeniu szkód moralnych doktorowi Isaurat - 
pułkownik Józef Zajączek herbu Świnka, poseł na sejm z ziemi kijowskiej, i pani 
Alexandrine Isaurat urodzona Pernette - zostali oficjalnie uprawnieni do, jak 
się wówczas mówiło, "wstąpienia na ślubny kobierzec". Zdaniem autorów 
interesujących się Zajączkiem jego małżeństwo było najlepszą rzeczą, jaką 
wyniósł z lat hetmańskich. W polskiej tradycji historycznej pani Alexandrine 
Zajączkowa przetrwała głównie jako fenomen wiecznotrwałej młodości i urody, 
zwycięsko przeciwstawiającej się działaniu czasu. Wielki Balzak, który widział 
ją, gdy zbliżała się już do osiemdziesiątki, zachwycał się jej wdziękiem i 
świeżością, świadcząc potem na piśmie, "że ma tyle lat, ile się jej mieć 
podoba". Inny świadek epoki, generał Klemens Kołaczkowski, spotykający 
księżnę_namiestnikową na balach w roku 1820, kiedy miała lat 64, tak ją 
wspominał: "Pamiętam panią Zajączkową w gazowej sukni z różą we włosach, 
wachlarzem w ręku na balach i wyznam, że jeśli nie zachwycony, to zadziwiony 
stanąłem na jej widok. Zachowała czerstwość, wdzięk i ubiór młodego wieku (...) 
Czuła i kochała jak piętnastoletnia panienka". Ale byłoby wielką 
niesprawiedliwością ograniczać charakterystykę Alexandrine Zajączkowej, 
urodzonej Pernette, jedynie do opinii o jej walorach zewnętrznych. Z 
niezliczonych świadectw pamiętnikarskich i epistolarnych wynika, że pod 
wdzięczną i odporną na działanie czasu powierzchownością kryła bystry rozum oraz 
twardy i prawy charakter, odziedziczony zapewne po hugenockich przodkach. Wielu 
świadków epoki, łącznie z najzłośliwszym i najbardziej wrogim domowi Zajączków 
Julianem Ursynem Niemcewiczem - przyznaje, że nawet w czasie, gdy namiestnika 
nienawidzono, namiestnikowa "wrogów w społeczeństie nie miała". Anna z 
Tyszkiewiczów Potocka, której jako wnuczki stryjecznej króla Stanisława Augusta 
i siostrzenicy księcia Józefa - dwóch ludzi najbardziej przez Zajączka 
nienawidzonych i opluwanych - nie można w danym wypadku posądzać o stronniczą 
pobłażliwość, wystawia pani Zajączkowej takie oto świadectwo: "Chociaż historia 
nigdzie nie mówi o księżnej Zajączek, to przecież wspomną ją dobrze wszyscy, 
którzy ją znali, a to ze względu na szlachetną godność, jaką zachowała na 
wysokim stanowisku, a szczególnie dzięki dobremu wpływowi na męża..." Krótko 
mówiąc: udało się panu Zajączkowi to małżeństwo. Trwać miało równo czterdzieści 
lat - aż do śmierci księcia_namiestnika. Przez większą część tego czasu żona 
była mężowi podporą i pomocą, nie czyniąc nic, co by mogło szkodzić mężowskiemu 
nazwisku; przeciwnie: często chroniła je przed ludzką niechęcią i ratowała od 
ostatecznego pohańbienia. Dopiero w czwartym dziesięcioleciu przykładnego na 
ogół pożycia, kiedy niezniszczalna Alexandrine była już grubo po sześćdziesiątce 
i godnie odgrywała rolę pierwszej damy Królestwa, zdarzyło jej się popaść w 
poważną i długotrwałą kolizję z obowiązkiem wierności małżeńskiej. W salonach 
warszawskich zaszumiało od plotek na jej temat, a pewnego jurnego referendarza 
stanu, młodszego od niej prawie o czterdzieści lat (urodził się, kiedy poślubiła 
Zajączka), zaczęto nazywać "oficjalnym faworytem wicekrólowej". Później, kiedy 
ów młody człowiek wplątał się w spiski niepodległościowe i powędrował do 
więzienia Karmelitów, skandal towarzyski nabrał cech skandalu politycznego. 
Wielki książę Konstanty, który nienawidził niepokornej Francuzki od czasu, gdy 
nie zgodziła się dopuścić do warszawskich salonów jego metresy, skorzystał z 
okazji, by poszczuć na dom Zajączków swoje policyjne psiarnie. Przysporzyło to 
sporo zmartwień księżnej_namiestnikowej, a księciu_namiestnikowi zakłóciło 
spokój domowy w ostatnich miesiącach życia. Ale okoliczności i atmosfera tego 
późnego skandalu miłosnego były tak rozrzewniająco romantyczne, że nie 
pozostawił on żadnej plamy na biografii warszawskiej "wicekrólowej". Podchodząca 
pod siedemdziesiątkę, pani Zajączkowa utwierdziła tylko współczesnych i 
potomnych w opinii, że naprawdę umiała "czuć i kochać jak piętnastoletnia 
panienka". W niedługi czas po zmianie stanu cywilnego zaczęły się także zmieniać 
układy personalno_polityczne Zajączka. Kaniowskie spotkanie Stanisława Augusta z 
cesarzową Katarzyną II wiosną 1787 roku i bezpośrednio je poprzedzające rozmowy 
Katarzyny z przywódcami magnackiej opozycji w kijowskim pałacu Potiomkina, gdzie 
Katarzyna stanowczo odrzuciła magnacki plan skonfederowania przeciwko królowi 
południowych prowincji kraju - przesądziły o dalszym rozwoju życia politycznego 
w szlacheckiej Rzeczypospolitej. Pomimo poparcia potężnego "wuja" Branickich, 
kniazia Grigorija Potiomkina, opozycji nie udało się wymóc na Katarzynie 
ostatecznego podporządkowania sobie Stanisława Augusta. Imperatorowa Rosji 
kochała swą "Duszkę" z Białej Cerkwi, lubiła jej polskiego męża, ale w swoich 
stosunkach z Polską wolała się opierać na uzależnionym od niej finansowo, 
posłusznym królu niż na bogatych, nieobliczalnych "królewiętach". Magnacka 
opozycja nie wytrzymała swej klęski i rozpadła się z hukiem na dwa odłamy. 
Bracia Ignacy i Stanisław Kostka Potoccy, generał ziem podolskich Adam Kazimierz 
Czartoryski oraz powiązani z nimi magnaci litewscy: Karol Radziwiłł Panie 
Kochanku i Michał Ogiński - zrezygnowali ostatecznie z zabiegów o porozumienie 
się z Rosją nad głową króla i odwrócili się w stronę Prus. Deklarując się coraz 
wyraźniej jako zwolennicy gruntownej naprawy Rzeczypospolitej i łącząc się w tym 
celu z reformistami z partii królewskiej, utworzyli podstawy nowej opozycji: w 
większym stopniu reprezentującej interesy całego narodu. Natomiast odłam hetmana 
Branickiego i wojewody ruskiego Szczęsnego Potockiego pozostał przy orientacji 
rosyjskiej, jako zasadniczy element w systemie rządów ambasadorskich. Gardłując 
po staremu na sejmikach i sejmach za ojczyzną, wolnością i narodem, a 
równocześnie pilnie nasłuchując wskazań z Petersburga - szczątkowa opozycja 
magnacko_republikańska coraz bardziej stawała się agenturą ościennego mocarstwa. 
Położenie Zajączka było nie do pozazdroszczenia. Znalazł się między młotem a 
kowadłem. Dowódca pułku kawalerii Buławy Wielkiej nie należał do ludzi 
lubujących się w dokonywaniu trudnych wyborów moralnych. Najlepiej czuł się 
wtedy, gdy miał nad sobą jeden mocny autorytet i mógł posłusznie wypełniać 
rozkazy. Tymczasem wydarzenia postawiły go w sytuacji eksperymentalnego psa 
Pawłowa, któremu tak długo mącono rozeznanie, co jest dla niego dobre, a co złe, 
że popadł w rozstrój nerwowy. Zajączkowi rozstrój nie groził: nerwy miał jak 
baranie struny. Niemniej, poważne rozterki z pewnością nie były mu oszczędzone. 
Z jednej strony wiązał go z sobą hetman Branicki, pan potężny i łaskawy, twórca 
całej jego kariery wojskowej i politycznej; z drugiej wabili do siebie bracia 
Potoccy i Czartoryski - opiekunowie możni i życzliwi, którzy niedawno tak 
serdecznie mu pomagali w poślubieniu umiłowanej kobiety. Aby mu wybór jeszcze 
utrudnić, na czoło radykalnego skrzydła nowej reformistycznej opozycji wybił się 
ksiądz_podkanclerzy Hugo Kołłątaj, daleki krewny Zajączka i jego wielokrotny 
wybawca z opresji finansowych (Wacław Tokarz ustalił, że z długów zaciągniętych 
u Kołłątaja Zajączek wypłacał się jeszcze, kiedy już był generałem dywizji i 
bogatym właścicielem Opatówka). Zmagania wewnętrzne Zajączka trwały dość długo. 
Jeszcze wiosną 1788 roku, razem z Branickim, a pod naczelną komendą Potiomkina, 
oblegał kluczową fortecę Turcji, Oczaków. Fakt, że przed trzynastu laty walczył 
po stronie Turcji, przeciwko Rosjanom, w niczym jego animuszu wojennego nie 
umniejszał. Jeszcze nieco później: w maju tegoż roku - na polecenie Branickiego 
i jego mocodawców - ściągał opozycyjnych magnatów na zjazd w posiadłości 
Potiomkina w Jelizawetgradzie. "Cesarz i Moskwa - pisał do Szczęsnego Potockiego 
- chcą nas czynnemi zrobić i ta jest przyczyna, dla której JW Pana Dobrodzieja 
przybycia żądają." Na odejście od hetmana zdecydował się dopiero w czasie 
trwania sejmu, który miał przejść do historii pod nazwą Sejmu wielkiego. Nie 
notowany od stuleci wybuch żywiołowego patriotyzmu, jakiego widownią stał się 
ten sejm, burzliwe poparcie społeczne dla patriotycznego stronnictwa reform, 
pogłębiająca się izolacja partii Branickiego i Szczęsnego Potockiego - wszystko 
to razem wzięte spowodowało zasadniczy zwrot w przekonaniach politycznych 
hetmańskiego generała_adiutanta. Jak wszyscy, co zakosztowali już słodyczy 
szybkiej kariery, Zajączek nie lubił być po stronie przegrywających. Zerwanie z 
wieloletnim dobroczyńcą - jeśli wierzyć świadectwu samego Zajączka - odbyło się 
z zachowaniem wszelkich zasad rycerskości i dramatyzmu. Na zarzuty hetmana, 
oskarżającego go o niewdzięczność, Zajączek miał odpowiedzieć: "Mości panie 
hetmanie, tam gdzie by szło o osobistą krzywdę twoję, zastawić cię piersiami 
mojemi jako dobroczyńcę gotów jestem, lecz w razie tyczącym się dobra Ojczyzny, 
darujesz, że na moment o dobrodziejstwach twoich zapomnę." Pożegnanie mogło w 
szczegółach wyglądać nieco inaczej, gdyż żegnający miał skłonność do upiększania 
w późniejszych relacjach swoich słów i postępków, niemniej sam fakt zerwania z 
hetmanem nie budzi żadnych wątpliwości. Patriotyczny huragan Sejmu Wielkiego 
wywiał Zajączka z najzaufańszej świty hetmana Branickiego. A że były adiutant 
hetmański miał we krwi skłonność do rozwiązań skrajnych, znalazł się od razu w 
grupie najbardziej zapalonych zwolenników podkanclerzego Hugona Kołłątaja, 
przyszłego "polskiego Robespierre'a." Nastąpiła kolejna rotacja autorytetów. 
Organizm Zajączka nie wytrzymywał ani przez chwilę próżni ideologicznej: ciągle 
musiał czuć nad sobą zdecydowanego rozkazodawcę, wytyczającego mu drogi 
postępowania i myślenia. Pomimo politycznego rozdźwięku z Branickim, promotora 
swej kariery zachował jeszcze na długo we wdzięcznej pamięci. W czasie 
insurekcji kościuszkowskiej nie wahał się narażać patriotycznej opinii żarliwymi 
próbami zrehabilitowania hetmana targowiczanina. W cztery lata później, po 
powrocie z wyprawy egipskiej, wzbogacił stajnie Białej Cerkwi o parę pięknych 
wierzchowców czystej krwi arabskiej. W sympatii umiał być tak samo stały jak w 
nienawiści. Swoją działalność parlamentarną wznowił Zajączek dopiero w drugiej 
kadencji obrad sejmowych, z początkiem roku 1790, kiedy pojawił się w Sali 
Poselskiej Zamku Warszawskiego jako poseł z Podola, wybrany już pod auspicjami 
nowych opiekunów ze stronnictwa reform. W nowej sytuacji politycznej Zajączek 
był równie żarliwy, jednostronny i zapalczywy, jak w swoim poprzednim 
posłowaniu, kiedy reprezentował interesy hetmańsko_potiomkinowskie. Mówcą był 
dobrym, sugestywnym, ale niejednokrotnie brakowało mu właściwego rozeznania 
politycznego. Diariusze sejmowe z lat 1790_#1791 odnotowały kilka jego 
rozsądnych przemówień, wykazujących dużą znajomość rzeczy, zwłaszcza w zakresie 
organizacji i administracji wojskowej. W rezultacie tych przemówień sejm powołał 
go do "Deputacji do ułożenia regulaminu służby", co było niemałym zaszczytem i 
dowodem zaufania. Ale - jak to zawsze u Zajączka - nie obyło się także bez 
tragikomicznego skandalu. Nowa opozycja patriotyczno_reformistyczna, po zerwaniu 
z orientacją rosyjską, szukała zabezpieczenia tyłów w ugodzie z drugim rozbiorcą 
Polski: królem Prus. Ale Prusy za przymierze obronne z Polską żądały słonej 
ceny: oddania im Gdańska i Torunia, których nie zdołały zagarnąć w pierwszym 
rozbiorze Rzeczypospolitej. Zwłaszcza zależało im na Gdańsku. Za koniecznością 
ustępstw terytorialnych ze strony Polski wypowiadali się także przedstawiciele 
Anglii i Holandii, pośredniczący w pertraktacjach polsko_pruskich. Dla 
większości patriotycznych posłów Sejmu Wielkiego oddanie Prusom Gdańska - co 
stanowiłoby niejako dobrowolne dopełnienie gwałtu rozbioru - było rozwiązaniem 
nie do przyjęcia. Ale niektórzy przywódcy nowej opozycji, a wśród nich Ignacy 
Potocki, gotowi byli zapłacić każdą cenę za przymierze z Prusami, gdyż widzieli 
w nim jedyny sposób uchronienia Polski przed odwetem Katarzyny, która nie 
zamierzała tolerować wyłamywania się z systemu gwarancji rosyjskich. Podobno 
właśnie z natchnienia Potockiego Zajączek wygłosił owo niefortunne przemówienie 
w obronie przymierza polsko_pruskiego. Świeżo pozyskany orędownik tego 
przymierza, przywykły do nadgorliwego wypełniania zaleceń aktualnie uznawanych 
autorytetów i nie zgłębiający swoim pragmatycznym umysłem ani potworności 
szantażu pruskiego, ani potężniejących z dnia na dzień sił patriotycznego oporu 
- zagalopował się w swym wystąpieniu znacznie dalej, niż mógł sobie życzyć jego 
inspirator. Po prostu: wszelkie sprzeciwianie się oddaniu Prusom Gdańska pan 
poseł z Podola określił jako "kabałę moskiewską". Z oskarżeniem takim wystąpił 
ktoś, kto jeszcze niedawno, z polecenia Branickiego i jego petersburskich 
mocodawców, naprawdę motał moskiewskie kabały w pałacu Potiomkina w 
Jelizawetgradzie. W sejmie zawrzało, ale na zasadzie przysłowia "Uderz w stół, a 
nożyce się odezwą", najbardziej poczuli się dotknięci obelgą Zajączka aktualni 
motacze "kabał moskiewskich" - jego dawni koledzy spod znaku Branickiego i 
Szczęsnego Potockiego. Obrażony rzecznik owych "patriotów", generał Piotr 
Ożarowski, wyzwał Zajączka na pojedynek. Był to ten sam Piotr Ożarowski, który 
za swą patriotyczną działalność otrzyma wkrótce dwie kolejne nagrody: godność 
hetmana wielkiego koronnego od targowicy i stryczek szubieniczny od powstańców. 
Do pojedynku między Zajączkiem a Ożarowskim nie doszło, zapobiegli mu król i 
prominenci sejmowi. Mimo to Zajączkowi cały ten skandal na dobre nie wyszedł. 
Wrogowie okrzyczeli go zdrajcą, przyjaciele zarzucali mu brak rozumu 
politycznego. Burza w polskim sejmie miała reperkusje międzynarodowe i poważnie 
zaszkodziła rokowaniom angielsko_pruskim. Ale zła atmosfera wokół zapalczywego 
posła podolskiego szybko się rozwiała. Jego dalsze wystąpienia sejmowe, 
przeważnie w sprawach organizacyjno_wojskowych, zyskiwały mu uznanie patriotów. 
Nawet książę Józef Poniatowski, wspominając ten okres, bardzo ciepło oceniał 
działalność publiczną swego późniejszego śmiertelnego wroga i prześladowcy. Jako 
stronnik Kołłątaja i Ignacego Potockiego, należał oczywiście Zajączek do 
uformowanego przez nich klubu patriotycznego, przekształconego, później w 
"Zgromadzenie Przyjaciół Konstytucji Rządowej "Fiat Lux"". Uczęszczając pilnie 
na zebrania klubowe w Pałacu Radziewiłłowskim na Krakowskim Przedmieściu, ani 
przypuszczał, że w ćwierć wieku później pałac ten stanie się jego siedzibą i od 
niego przybierze nową nazwę Pałacu Namiestnikowskiego. Autorka książki o 
Zajączku tak ocenia jego ówczesną działalność sejmowo_konstytucyjną: "Stał się 
Zajączek żarliwym posłem, obrońcą konstytucji, ba, nawet jednym z niewielu, 
którzy widzieli krzywdę uciskanego chłopa...". Zainteresowanie losem chłopskim u 
wychowanka hetmana Branickiego jest dość zaskakujące. Mogło ono być rezultatem 
paryskich lektur wolnościowych sprzed lat piętnastu, najpewniej jednak 
zaszczepił mu je nowy dyspozytor ideologiczny, ksiądz_podkanclerzy Hugo 
Kołłątaj. Jeśli chodzi o szybkość zmieniania barwy pod wpływem impulsów 
zewnętrznych, Józef Zajączek herbu Świnka mógł śmiało rywalizować z 
najwrażliwszym z kameleonów. Ale kiedy już raz dokonał wyboru ideologicznego, 
potrafił mu być wierny i konsekwentnie według niego postępował aż do kolejnego 
przełomu. W historycznych latach Sejmu Wielkiego ani razu nie przejawił 
oportunistycznych wahań, chociaż pogłębiająca się przepaść między jego 
teraźniejszymi a poprzednimi przewodnikami duchowymi musiała mu przysparzać 
niemało strapień. Dnia 3 maja 1791 roku - przytłaczającą większością głosów 
wybrańców narodu, przy burzliwym aplauzie warszawskiej ulicy - sejm uchwalił 
Ustawę konstytucyjną, kładącą podwaliny Rzeczypospolitej rządnej, sprawiedliwej 
i w pełni suwerennej. W niecały rok później - kiedy przygotowywano się do 
uroczystych obchodów pierwszej rocznicy uchwalenia Konstytucji 3 Maja - od 
wschodu uderzył grom. 27 kwietnia 1792 roku w Petersburgu, bliski jeszcze ciągle 
sercu Zajączka hetman Branicki wraz z dwoma z innymi zdradzieckimi magnatami: 
Szczęsnym Potockim i Sewerynem Rzewuskim, podpisali - opracowany wspólnie z 
pełnomocnikiem Potiomkina, generałem Wasylem Popowem - akt konfederacji 
wymierzonej przeciwko Konstytucji 3 Maja i wszystkim zdobyczom Sejmu Wielkiego. 
Aby nadać aktowi pozór samorzutnej inicjatywy polskiej, ogłoszono go dopiero po 
kilkunastu dniach w Targowicy, przygranicznym miasteczku Rzeczypospolitej, pod 
sfałszowaną datą 14 maja 1792 roku. Targowiczanie oficjalnie zwrócili się do 
Najjaśniejszej Gwarantki polskich "praw kardynalnych" z prośbą o pomoc zbrojną 
dla odzyskania swobód ukróconych przez Konstytucję 3 maja. Prośba została 
wysłuchana bezzwłocznie. 21 maja 1792 roku posłom Sejmu Wielkiego odczytano notę 
ambasadora Bułhakowa głoszącą, że do Polski wkraczają wojska rosyjskie, "jako 
przyjazne dla dokonania dzieła odrodzenia się Rzeczypospolitej w prawach jej i 
prerogatywach". Jednocześnie zwierzchność targowicka wystosowała do wojska 
polskiego uniwersał, wzywający je w szeregi konfederatów. Na wezwanie to 
odpowiedział dowódca wojsk koronnych, książę Józef Poniatowski, przebywający już 
w obozie wojskowym pod Lubarem: "...jako żołnierz przysięgły, honor kochający i 
powinności swojej zadosyć czyniący nie znam innej władzy jak władzę, którą naród 
cały ustanowił, żadnego innego prawa, jak rozkaz króla i prześwietnej Komisji 
Wojskowej, żadnego innego obowiązku, jak żyć z ukochaną Ojczyzną lub za nią 
umierać. Jako obywatel nie mogę słuchać rady (...), która pod pozorem wolności, 
upstrzona licznemi bajkami, wsparta jest obcą przemocą. Ci, którzy śmieli dla 
ich dumy i własnej miłości zaprzedać krew współziomków swoich, są ohydą narodu i 
zdrajcami Ojczyzny. Te są moje sentymenta i wszystkich podkomendnych moich, 
zacząwszy od prostego żołnierza. Proszę więc (...) zaniechać niepotrzebnych 
pism, które nikogo omamić nie potrafią, i być przekonanym, że Ojczyzna jest 
naszem Bogiem, że zbrojny obcy żołnierz, na gruncie polskiem znajdujący się 
niesprzymierzony, nie może nam przynosić przyjaźni i że takowego żołnierz 
Rzeczypospolitej szukać będzie albo zwyciężać, albo umrzeć ze sławą." W wojnie 
polsko_rosyjskiej roku 1792 Zajączek uczestniczył już jako generał_major. Jego 
patent generalski nosi datę 29 maja 1792 roku. Początkowo komenderował w 
Warszawie, później Komisja Wojskowa wysłała go na teren działań wojennych, 
zlecając mu dokończenie organizacji korpusu rezerwowego, złożonego z wojsk 
"świeżo udecydowanych". Poza tym otrzymał dowództwo nad kawalerią i piechotą 
dwóch brygad. Z jego raportów wysyłanych do dowódców korpusów i Komisji 
Wojskowej wyraźnie widać, jak tragiczny bałagan panował w armii polskiej, której 
nie zdążyły jeszcze przeorać mądre reformy Sejmu Wielkiego. Widać także z tych 
raportów, że Zajączek był zdolnym, energicznym organizatorem, że dbał o swych 
żołnierzy, a najważniejsze, że potrafił sobie radzić z narastającymi 
trudnościami zaopatrzeniowymi. Natomiast z dowodzeniem liniowym szło mu gorzej. 
Świadczy o tym choćby list do dowódcy Wojsk Koronnych generała_lejtnanta Józefa 
Poniatowskiego, w którym próbuje się oczyścić z jakiejś, zarzucanej mu przez 
księcia, "nieudolności" i przyrzeka, że "jeśli miał nieszczęście popełnić błąd, 
postara się go naprawić, pełniąc służbę z największym poświęceniem." Pełne 
skruchy przyrzeczenie brzmi przekonywająco, ale jeśli się choć trochę zna 
charakter Józefa Zajączka, rodzi się przypuszczenie, że to właśnie ten list i 
poprzedzające go okoliczności zapoczątkowały nieubłagany, dwadzieścia lat 
trwający konflikt między dwoma generałami. Może od tej chwili właśnie cała 
nienawiść do rodziny Poniatowskich, zaszczepiona Zajączkowi na dworze hetmana 
Branickiego, skupiać się poczęła na młodym bohaterskim księciu. Nie wiadomo, 
jaką "nieudolność" zarzucał Zajączkowi Poniatowski. W każdym razie pod 
Zieleńcami - w pierwszej zwycięskiej bitwie smutnej kampanii roku 1792 - 
generał_major sprawiał się dobrze. Nie kwestionuje tego żaden z historyków 
wojskowości. Poza tym istnieje przekonywające świadectwo bezpośrednie. Kiedy po 
Zieleńcach Stanisław August ustanowił Krzyż Virtuti Militari - Zajączek znalazł 
się w pierwszej piątce odznaczonych tym najzaszczytniejszym orderem. W wojnie 
1792 roku Zajączek zabłysnął także jako prekursor nowoczesnych metod 
penitencjarnych. Kiedy - w miarę pogarszania się sytuacji wojennej - w wojsku 
coraz śmielej dawali o sobie znać przeciwnicy Konstytucji 3 Maja, uzdolniony 
organizacyjnie generał_major wystąpił z projektem internowania wszystkich 
"burzycielów" w jednym odpowiednio przygotowanym miejscu odosobnienia: "żeby 
tych wszystkich Pułaskich, Kurdwanowskich * etc. im podobnych zamknąć w 
Częstochowie, traktować i karmić ich dobrze aż do końca roboty, bo inaczej 
zawsze dadzą okazyą niespokojności do oglądania się." Do najgłośniejszych 
"antykonstytucjonistów" w wojsku należeli dwaj dawni koledzy Zajączka z partii 
hetmańskiej: Franciszek Pułaski ze Sławuty i Kajetan Kurdwanowski. Dnia 25 lipca 
1792 roku - dokładnie w tydzień po niezbyt szczęsnej batalii stoczonej przez 
generała Tadeusza Kościuszkę pod Dubienką - nadeszła do wojska zbijajaąca z nóg 
wiadomość o przystąpieniu króla do Targowicy. "Uczyniłem akces do konfederacji - 
tłumaczył się przed armią jej najwyższy wódz - abym kraj i was ocalił: kraj, bo 
gdybym się z tem opóźnił, niniejsze onego granice byłyby w niebezpieczeństwie; 
was, bo los wasz i uciski, których doznaliście, byłyby coraz sroższymi." Jako 
konstytucyjny wódz naczelny, Stanisław August wydał rozkaz zaprzestania działań 
wojennych, domagając się równocześnie, by oficerowie nie opuszczali szeregów. W 
wojsku zostało przyjęte to jak najgorzej. Wśród generalicji zrodził się pomysł 
porwania króla i sprowadzenia go siłą do obozu. Najgorętszym zwolennikiem planu 
był Zajączek, nie darmo przyjaźnił się niegdyś z "królobójcą" Kazimierzem 
Pułaskim. Zwrócił się do księcia Józefa, proponując, żeby jemu zlecono porwanie 
króla i zaręczając, że doprowadzi go do obozu "całego i zdrowego". Po 
dwudniowych zmaganiach się ze sobą książę propozycję odrzucił. Z jego pięknych 
listów wiadomo, jak bardzo potępiał posunięcie króla. Ale kochał swego starego, 
lekkomyślnego stryja i w żadnym razie nie chciał go narażać na 
niebezpieczeństwo. A nie gwarantował bezpieczeństwa proponujący porwanie, 
chmurny, zapalczywy generał_major spod znaku Kołłątaja. Książę rozglądał się za 
środkami łagodniejszymi. Próbował perswazją ściągnąć króla do obozu. Słał do 
niego zaufanych posłów. Zgadzał się nawet na porwanie sfingowane, o którym król 
byłby z góry uprzedzony. Ale żaden z tych kompromisowych pomysłów nie dał 
pożądanego efektu. Odrzucenie planu Zajączka pogłębiło jeszcze jego niechęć do 
księcia i utwierdziło w przekonaniu, że wszyscy Poniatowscy są zdrajcami. 
Możliwe, iż jego oceny nie byłyby tak bezwzględne, gdyby wiedział, że ministrem, 
który najbardziej nalegał na królewskie przystąpienie do targowicy, był jego 
umiłowany przewodnik polityczny, ksiądz_podkanclerzy Hugo Kołłątaj, opętany 
absurdalną, oderwaną od rzeczywistości koncepcją, że akces króla do 
zdradzieckiej konfederacji umiżliwi przejęcie w niej steru, całkowitą zmianę jej 
ukierunkowania i przechytrzenie w ten sposób jej petersburskich inspiratorów. Na 
znak protestu przeciwko haniebnemu postępkowi monarchy i naczelnego wodza wielu 
generałów, wbrew rozkazowi Stanisława Augusta, podało się do dymisji. Jako jeden 
z pierwszych - zaraz po Poniatowskim i Kościuszce - uczynił to Zajączek. Na jego 
dobro trzeba zapisać, że nie próbował urządzić się w opanowanej przez targowicę 
Polsce, chociaż miał pełne prawo oczekiwać, że hetman Branicki z otwartymi 
ramionami przyjąłby dawnego adiutanta. Dymisjonowany generał_major wybrał drogę 
trudniejszą: wyjazd na emigrację. Pierwszy jej etap spędził w Wiedniu, razem z 
przywódcami stronnictwa konstytucyjnego: marszałkiem Stanisławem Małachowskim, 
Franciszkiem Barssem i Aleksandrem Linowskim. Pozbawiony pensji generalskiej i 
jakichkolwiek innych dochodów, utrzymywał się w Wiedniu z zapomóg, udzielanych 
mu przez księcia Adama Czartoryskiego. Ta kłopotliwa sytuacja materialna musiała 
mu przypominać Paryż sprzed osiemnastu lat, gdzie w podobny sposób żył na koszt 
księcia Sapiehy. Wolno przypuszczać, że myśli o Paryżu narzucały mu się także z 
innych powodów. Rewolucja we Francji osiągnęła swą kulminację: obalono tron, 
ścięto króla i królową, w Paryżu szalał ulegalizowany terror. Jakobińska 
Republika Francuska - skazana na wojnę ze starą monarchiczną Europą, której 
główną siłę reprezentowali trzej zaborcy Polski - stawała się naturalnym 
sprzymierzeńcem polskich patriotów. * Wypada tu wspomnieć o bolesnej stracie, 
jaką poniosła w tym czasie generałowa Zajączkowa. Jej 16_letni syn Aleksander 
Isaurat, który wstąpił na ochotnika do rewolucyjnej armii francuskiej generała 
Dumourieza, poległ od kuli austriackiej w bitwie pod Jemappes. Jednocześnie z 
kraju dochodziły ponure wiadomości o podpisaniu przez zaborcze mocartwa drugiego 
rozbioru Rzeczypospolitej, co było bolesnym zaskoczeniem nawet dla targowiczan 
oraz o hańbie Sejmu Grodzieńskiego, który ratyfikował traktaty rozbiorowe, 
nadając im pozór legalizmu. Ale kraj nie poddawał się zniewoleniu. Organizowano 
patriotyczne spiski, konspiracja szerzyła się w wojsku, gromadzono broń. 
Oczekiwano od przebywających na emigracji przywódców hasła do zbrojnego 
powstania. Wszystko to przyczyniło się do postępującej radykalizacji nastrojów w 
wychodźstwie polskim. Szczególnie był na nią podatny generał Zajączek - radykał 
z temperamentu, od dawna już łakomie nasłuchujący rewolucyjnych nowinek z 
Paryża. Zwłaszcza że ostatnie dekrety paryskiej Konwencji Narodowej zapowiadały 
braterstwo i pomoc rewolucyjnej Francji dla wszystkich ludów, pragnących 
odzyskać niepodległość i obalić u siebie feudalizm. Radykalnemu 
generałowi_majorowi coraz trudniej było się porozumieć z umiarkowanymi 
przywódcami "konstytucjonistów", przebywającymi w Wiedniu. Tamci wyobrażali 
sobie przyszłe powstanie jako akcję wyłącznie wojsk regularnych, a cele 
powstańcze ograniczali do przywrócenia Konstytucji 3 Maja i wskrzeszenia 
rozbitego przez targowicę bloku szlachecko_mieszczańskiego. Program Zajączka był 
o wiele radykalniejszy i bliższy rewolucyjnym wzorom francuskim. Przewidywał 
masowy ruch powstańczy, oparty głównie na mieszczanach i chłopach. Pojętny uczeń 
Kołłątaja bez udziału chłopstwa w ogóle nie wyobrażał sobie zwycięstwa 
insurekcji, dlatego dla pozyskania mas chłopskich żądał likwidacji poddaństwa i 
pańszczyzny. W sierpniu 1793 roku Zajączek opuścił Wiedeń i przeniósł się do 
Saksonii, aby połączyć się z przywódcami emigracyjnymi o poglądach bliższych 
jego własnym. Przede wszystkim: z Kołłątajem, którego bieg wydarzeń zdążył już 
gruntownie wyleczyć z lekkomyślnych mrzonek o porozumieniu z targowicą. Krążąc 
między Lipskiem a Dreznem, radykalny generał_major stał się wkrótce najbliższym 
współpracownikiem Kołłątaja i Kościuszki. Sprawiedliwa biografka wystawia piękne 
świadectwo jego ówczesnej działalności. "Młody, rzutki i niezmiernie energiczny, 
a przy tym tchnący gorącym patriotyzmem Zajączek - pisze pani Nadzieja - rozwija 
w tym okresie szeroko zakrojoną i skuteczną działalność. Z polecenia Kościuszki 
objeżdża cały kraj, jest "incognito" we wszystkich niemal głównych ogniskach 
rodzącego się i rozwijającego się ruchu powstańczego, bada stan przygotowań, 
udziela spiskowcom rad i wskazówek. Jeździ też do Wiednia, Drezna, i Paryża, 
gdzie roznosi i rozpowszechnia hasła powstańcze. Niezwykle czynny i rzutki, 
niestrudzony, oddał ogromne usługi sprawie powstania i był powszechnie ceniony. 
Swą postawą i działalnością pozyskał sympatię i zaufanie Kościuszki i Kołłątaja, 
czego mamy niezbite dowody w dalszym jego życiu. Trzeba również podkreślić, że 
należał on wtedy do grona najradykalniejszych ludzi w Polsce (...) "był również 
jednym z najbardziej świadomych i zdecydowanych demokratów"." Jedynie co do 
młodości Zajączka pani Nadzieja nieco przesadza: generał_major był już wtedy po 
czterdziestce, natomiast pozostałe pochlebne opinie znajdują pełne pokrycie w 
wiarygodnych świadectwach pamiętnikarskich. Przydaje chwały Zajączkowi z tamtych 
czasów nawet, tak bardzo go później nienawidzący, Julian Ursyn Niemcewicz. 
Najlepszym dowodem ówczesnej popularności i ważności Zajączka był fakt, że kiedy 
w początkach września 1793 roku Kościuszko po raz pierwszy wybrał się 
konspiracyjnie do kraju, aby naocznie się rozeznać w przygotowaniach do 
wolnościowego zrywu - wziął z sobą na współemisariuszy: Rafała Kołłątaja, 
starszego brata księdza_podkanckerzego oraz właśnie Zajączka. Desygnowany 
naczelnik insurekcji musiał się liczyć z możliwością szybkiego rozpoczęcia 
działań, gdyż przed opuszczeniem Saksonii sporządzono na wszelki wypadek Akt 
Powstania oraz ułożono odpowiednie instrukcje. Dnia 11 września 1793 roku 
Kościuszko i jego towarzysze spotkali się na Pogórzu krakowskim z emisariuszami 
konspiracji krajowej. Następnie Kościuszko wysłał Zajączka do Warszawy, gdyż w 
razie wybuchu powstania jemu był zdecydowany powierzyć kierowanie akcją w 
stolicy. Zajączek pojechał do Warszawy w przebraniu i pod nie swoim nazwiskiem. 
Przebywał tam sześć dni, spotykając się z organizatorami powstania (między 
innymi: ze swoim przyjacielem generałem Antonim Madalińskim) i badając stan 
przygotowań do wystąpienia zbrojnego. W późniejszych relacjach pisemnych 
narzekał, "że przygotowania są małe, porozumienia niedostateczne, ale przy 
pewnym nakładzie sił i pieniędzy można będzie dalsze przygotowania ożywić". 
Żegnając się ze spiskowcami warszawskimi, kładł szczególny nacisk na pozyskanie 
dla powstania chłopstwa, jako "że w tej klasie prawdziwą siłę Polski uważać 
należy." Zalecał stołecznym konspiratorom, aby rozsyłali po wszystkich powiatach 
"patriotów gorliwych i zręcznych, którzy by lud ten oświecać mogli. Dał im 
poznać, jak ocalenie Rzeczypospolitej zawisło od tego kroku". Druga misja 
Zajączka do kraju przypadła na przełom lat 1793_#1794. Wspominając ją w 
pamiętniku, nadal żalił się na niedostatki organizacyjne. "Nie miano ani oręża, 
ani koni, ani wszelkiego rodzaju zapasów... Szlachta pragnęła żywo zrzucenia 
gniecącego ją jarzma, ale chciałaby, aby wojsko samo usiłowania tego dopełniło i 
wcale bezczynną została. Sam pomysł o powszechnym włościan uzbrojeniu przerażał 
wielu właścicieli. Tak więc z własnem uczuciem w przeciwieństwie zostając, 
wahali się pomiędzy pragnieniem odzyskania niepodległości i bojaźnią utracenia 
praw sobie nad ludem wiejskim przywłaszczonych. Dziwaczna ta niepewność hamowała 
wszystkie czynności...". Powtórny pobyt drezdeńskiego emisariusza w Warszawie 
zwrócił na niego uwagę władz rosyjskich. Popędliwy Zajączek sugeruje w 
pamiętniku, że to król Stanisław August zdemaskował jego "incognito" przed 
generałem Igelstr~omem, naczelnym dowódcą wojsk rosyjskich w Polsce - tym 
Igelstr~omem, którego Or_ot uwieczni później w szopce powstańczej: Szewc 
Kiliński to był majster,@ roboty nie chybił.@ Igelstr~oma wziął na klajster,@ 
goździkami przybił.@ Zajączek - powiadomiony przez przyjaciół, że pomimo jego 
osobistego rozpoznania, tajna misja, w jakiej przyjechał, odkryta nie została - 
z właściwą sobie brawurą sam zgłosił się do Igelstr~oma i zażądał z nim rozmowy. 
Pisząc później o tym osobliwym spotkaniu, ograniczył się do stwierdzenia, że 
rosyjski generał był "srogi i pyszny" oraz, że wydał mu rozkaz bezzwłocznego 
opuszczenia Polski. Pomimo ostrożnych raportów Zajączka i innych emisariuszy - 
wykazujących jednoznacznie niewystarczające przygotowanie Polski - wzbierająca w 
kraju burza powstańcza była już nie do opanowania. 24 marca 1794 roku przybył z 
Drezna Tadeusz Kościuszko ogłosił i zaprzysiągł na Rynku Krakowskim Akt 
powstania. Z obszernego materiału dokumentarnego o działalności powstańczej 
generała Zajączka, jaki zebrała w swej książce Jadwiga Nadzieja, wyraźnie 
wynika, że tak chwalony przez biografkę spiskowiec, emisariusz, organizator i 
ideolog powstania - sprawiał się znacznie gorzej jako dowódca wojskowy. Ujmując 
rzecz ściślej: Zajączek wypełniał swe zadania bojowe dobrze tylko tam, gdzie nie 
był dowódcą samodzielnym, a wykonywał cudze rozkazy. Dzięki swej brawurowej 
odwadze i szybkości decyzji potrafił być w boju nieocenionym subalternem. Tak 
było w bitwie pod Racławicami, gdzie dowodząc lewym skrzydłem, walnie się 
przyczynił do ogólnego zwycięstwa. Kościuszko w swoim "Raporcie pierwszym 
narodowi polskiemu o zwycięstwie pod Racławicami" oddał sprawiedliwość jego 
zasługom, wymieniając go wśród tych, co "szczególniej się dystyngowali". Za 
Racławice otrzymał Zajączek awans na generała_lejtnanta. Ale w dwa miesiące 
później - wydźwięty na dowódcę korpusu - zawalił haniebnie operację bojową pod 
Chełmem. W samodzielnie dowodzonej akcji odwaga osobista i kawaleryjska brawura 
nie mogły już pokryć braków w wojennym rzemiośle. Przegranej bitwie pod Chełmem 
zawdzięczamy kapitalny portret generała_lejtnanta Zajączka "odrysowany z natury" 
w "Pamiętnikach", przebywającego wówczas w Lublinie, Kajetana Koźmiana. "W 
jednej chwili - wspomina Koźmian - rozbiegły się w Lublinie wieści o przegranej 
bitwie przez generała Zajączka pod Chełmem. Poranieni rozszerzyli postrach 
przesadzając klęskę (...) Komisja lubelska w oczekiwaniu pewniejszych wiadomości 
odbywała zwyłe posiedzenie, gdy wszedł do jej sali mężczyzna wysoki, przystojny, 
w ciemnej bajowej wołoszce z czarnym bandoletem przez ramiona; włosy na głowie 
gładko uczesane, śmiały krok, jakim ku przodującym postępował, wydawały 
wojskowego wyższej rangi. Gdy się zbliżył, rzekł dobitnym głosem: "Jestem 
jenerał Zajączek. Nie byłem szczęśliwy odeprzeć silniejszego nieprzyjaciela pod 
Chełmem, cofam się, lecz pod Lublinem bić się zamyślam. Czy są przysposobione 
środki obrony dla miasta, bo może będzie wystawione na walki po ulicach". Na to 
jeden z członków Komisji, Tomasz Dederko, już podeszły wiekiem, który się był 
ożenił z młodą żoną i posiadał w Lublinie na Panny Marii ulicy dom piękny, 
świeżo wystawiony, ale drewniany - odezwał się: "Panie Jenerale, w cóż się nasze 
domy obrócą?" Na to jenerał w żywym uniesieniu: "Kto Wć Pan jesteś? I Wć Pan 
myślisz o swoim domu, kiedy ojczyzna woła o ofiary życia i majątku! Wć Pan nie 
powinieneś tu siedzieć, nie masz ducha patriotycznego i jeszcze go zabijesz u 
drugich. Ja cię każę w kajdany okuć i do sądu kryminalnego do Warszawy odeszlę". 
Na to Grabowski, pokomorzy krasnostawski, znajomy dawny jenerała odezwał się: 
"Panie Jenerale, nie posądzajmy się". "Cóż mi Wć Pan zarzucasz?" - odparł z 
gniewem Zajączek. "Że nie wygrałem bitwy? Bronić się będę pod Lublinem i w 
Lublinie. Czy są skóry mokre do pokrycia dachów, czy są narzędzia do gaszenia 
ognia, czy jest generalne powstanie?" "Prosimy o dowódcę - zawołali wszyscy - 
aby się z nami naradził, a wszystko będzie". "Powinno już być - rzekł jenerał - 
przyszlę dowódcę, ale to na próżno, bo w tym województwie nie ma ducha 
patriotycznego" - i w największym gniewie wyszedł. Grono Komisji jakby uderzone 
piorunem oniemiało i nie wiedziało, co ma czynić". Pani Nadzieja bardzo surowo 
ocenia lubelski występ bohatera swej książki: "Postępowanie Zajączka z komisją 
potwierdza raz jeszcze, że generał nie miał walorów niezbędnych dla wodza. Swym 
nietaktownym zachowaniem wywołał skutek wręcz niepożądany. Komisja, obawiając 
się, by generał nie spełnił przypadkiem swych gróźb, uciekła w nocy z 11 na 12 
czerwca do Markuszowa, przenosząc tam jakby swoją jurysdykcję. Potem przy 
ewakuacji miasta Zajączek dotkliwie odczuł brak komisji." Przy okazji biografka 
Zajączka zwraca uwagę na przyczyny jego narastającej niepopularności w wojsku i 
społeczeństiwe cywilnym: "Zajączek nie należał do najprzyjemniejszych w obejściu 
ludzi: apodyktyczny, gwałtowny, nie przebierający w środkach i słowach, nie 
zdołał sobie zaskarbić sympatii podkomendnych. Zresztą generał Zajączek był już 
wtedy znany w całym wojsku i nie tylko w wojsku, jako jeden z najzagorzalszych 
"czerwieńców", tych, co chcą naśladować Francję. Wielu nie rozumiało jeszcze 
wówczas, do czego dążą jakobini_patrioci, nie widziało ich ofiarności, 
waleczności czy męstwa, nie znało och postępowego programu reform społecznych, 
lecz dostrzegało tylko i jedynie krwawych terrorystów, siepaczy stawiających 
szubienice w Warszawie. Z jednej strony Zajączek - gwałtowny jakobin - nie 
dowierzał tym, co myśleli tylko o ratowaniu króla i jego popleczników, z drugiej 
zaś niejakobini nie mieli zaufania do "czerwieńca"." Jak bardzo generał_lejtnant 
Zajączek stał się niepopularny wśród oficerów swego korpusu, wykazały 
wydarzenia, które rozegrały się w obozie wojskowym w Piaskach Luterskich pod 
Lublinem, bezpośrednio po przegranej chełmskiej. Doszło tam do faktu bez 
precedensu w nowożytnej historii wojska polskiego. Cała starszyzna oficerska 
korpusu, od dowódców dywizji do podpułkowników - po przeprowadzeniu zbiorowo 
miażdżącej krytyki dowodzenia Zajączka pod Chełmem - zażądała od niego złożenia 
dowództwa. Był to formalny rokosz na staroszlachecką modłę. Nie ulega 
wątpliwości, że spowodowały go nie tylko względy czysto wojskowe, lecz także 
wrogość polityczna wobec dowódcy korpusu. Prowodyrem rokoszu był genrał_major 
Filip Hauman, protegowany króla Stanisława Augusta i sztandarowy antyjakobin w 
armii powstańczej. Zajączek wykazał twardość w tej niezwykle ciężkiej próbie. 
Zażądał sformułowania na piśmie uchwały rokoszu oficerskiego, po czym przesłał 
ją Kościuszce. Naczelnik stanął całkowicie po stronie swego zaufanego 
współpracownika z konspiracji przedpowstaniowej i ostro przywołał do porządku 
zbuntowanych oficerów, przenosząc niemal wszystkich do innych jednostek na mniej 
ważne stanowiska. "Tam więc rokosz został zlikwidowany - podsumowuje smętnie 
autorka książki o Zajączku - ale jego skutki jeszcze długo pozostały, podrywając 
autorytet wodza i siejąc zamęt w szeregach wojska." I rzeczywiście: aż do końca 
powstania generał_lejtnant Zajączek herbu Świnka ponosić będzie przykre 
konsekwencje swojej - w pełni zresztą uzasadnionej - opinii najbardziej 
zaciętego jakobina w powstańczym korpusie oficerskim. Inna rzecz, że Zajączek 
nie byłby Zajączkiem, gdyby jego żarliwy jakobinizm na modłę francuską nie 
przybierał niekiedy form zgoła humorystycznych. Dowód na to odnaleźć można w 
pamiętniku posła na Sejm Wielki, Antoniego Trębickiego - niegdyś członka 
Kołłątajowskiej Kuźnicy, później - targowiczanina i zajadłego wroga powstańczych 
czerwieńców. Scena opisana przez Trębickiego rozegrała się ponoć na sesji Rady 
Najwyższej Narodowej, czyli cywilnego rządu powstania - powołanego przez 
Kościuszkę. W tym to dostojnym gronie Zajączek wygłosić miał przemówienie, 
nakłaniające do pełnego naśladowania francuskich rewolucjonistów. Zalecał, aby 
krocząc ich śladem, polscy przywódcy powstania wyrzekli się "szlachectwa, jego 
tytułów i zaszczytów, i nawet nazwisk". We Francji rzeczywiście istniała taka 
praktyka: francuscy sankiuloci często przybierali sobie nowe nazwiska, 
zapożyczone przeważnie od starożytnych bohaterów. W ówczesnym Paryżu roiło się 
od rozmaitych Hektorów, Brutusów, Arystydesów i Mariuszów. Ale, wyprany 
całkowicie z poczucia humoru, jakobin warszawski wpadł na pomysł zgoła odmienny. 
Oświadczył, że "aby dał przykład z siebie, przestaje zwać się Zajączkiem i 
bierze odtąd nazwisko Ananasa". Skąd przyszło mu na myśl tak nieadekwatne do 
okoliczności nazwanie, można tylko zgadywać. Najprawdopodobniej - ze zwykłego 
łasuchostwa. O jego łakomstwie w późnym jeszcze wieku pisał Kajetan Koźmian, o 
jego szczególnym upodobaniu do soczystych owoców południowych wiadomo ze 
wspomnień kronikarzy wyprawy egipskiej Bonapartego. W Polsce końca XVIII wieku 
ananasy były nowalijką, na którą się snobowano. Każdy wielmoża starał się w 
swych ogrodach hodować ananasy. Mieli swoje ananasarnie: król - w Ogrodzie 
Saskim, Królewski brat Kazimierz - na Solcu, Potoccy - w Wilanowie. Możliwe, że 
Zajączek chciał upiec na jednym ogniu dwie pieczenie: nazwać się od owocu, który 
uważał za najdoskonalszy wytwór natury, a jednocześnie obrzydzić ten owoc jego 
arystokratycznym hodowcom. W każdym razie mało brakowało, a lista starszyzny 
wojskowej insurtecji kościuszkowskiej wzbogaciłaby się o nową postać: 
"generała_lejtnanta Ananasa". Zapobiegł temu obecny na zebraniu członek wydziału 
wojskowego Rady Najwyższej Narodowej, Jan Nepomucen Horain. Był to bliski 
współpracownik Zajączka, lecz miał poczucie humoru, którego tak beznadziejnie 
brakowało jego starszemu koledze. ""Jak to - zawołał Horain - składasz nazwisko 
najnikczemniejszego zwierzątka, byś go zamienił na najpiękniejszą roślinę? Cóż 
na tym tracisz, kto twemu patriotyzmowi uwierzy?" Roześmiali się wszyscy, 
wniosek upadł... Ale zażarty jakobinizm Zajączka nie zawsze przyjmowany był tak 
wesoło. Częściej budził niepokój i grozę. Zwłaszcza w sierpniu i wrześniu 1794 
roku, kiedy jakobiniński generał, z powołania Naczelnika Kościuszki, pełnił 
urząd prezesa Sądu Kryminalnego Wojskowego. Ustanowienie 19 sierpnia 1794 roku - 
w miejsce dotychczas funkcjonującego cywilnego Sądu Kryminalnego Księstwa 
Mazowieckiego - doraźnego trybunału rewolucyjnego, bo tym właśnie miał być w 
swej istocie Sąd Kryminalny Wojskowy, pozostawało w ścisłym związku z 
dramatycznymi wydarzeniami z 9 maja i 28 czerwca 1794 roku. W dniach tych - pod 
naciskiem rozkołysanych przez jakobinów mas ludowych - odbyły się na Rynku 
warszawskim publiczne egzekucje wyciągniętych z więzień, szczególnie 
skompromitowanych dostojników targowickich. Wśród powieszonych znaleźli się dwaj 
hetmani (Piotr Ożarowski i Józef Zabiełło) oraz dwaj biskupi (Józef Kossakowski 
i Ignacy Massalski). Hetmani i biskupi na szubienicach! Tego jeszcze w Polsce 
nie było! Na Zamku Królewskim i w magnackich pałacach powiało grozą. Krążyły 
paniczne wieści, że hugoniści ( tak od imienia Kołłątaja nazywano warszawskich 
jakobinów) przygotowują listy proskrypcyjne, obejmujące króla, całą jego rodzinę 
i wszystkich popleczników. W umiarkowanych kołach powstańczych 
odpowiedzialnością za samosądy czerwcowe (w maju doszło jedynie do wymuszenia na 
sądzie wyroków na zdrajców - w czerwcu wieszano ich już bez wyroków) - obciążano 
Hugona Kołłątaja, reprezentanta jakobinów w rządzie powstańczym oraz generała 
Zajączka, głównego czerwieńca w armii. Dla uspokojenia opinii Kościuszko kazał 
aresztować agitatorów jakobińskich, uznanych za bezpośrednich podżegaczy do 
samosądów czerwcowych. Wśród aresztowanych znaleźli się dwaj młodzi radykalni 
kaznodzieje warszawscy: ksiądz Florian Jelski i ksiądz Józef Mejer - 
wielokrotnie już przedtem upominani za polityczny charakter swych kazań. Ale te 
krótkotrwałe areszty nie były żadnym rozwiązaniem. Naczelnik powstania coraz 
lepiej rozumiał, że zbiorowe wybuchy nienawiści do zdrajców ojczyzny miały swe 
główne źródło nie w agitacji hugonistów, lecz w ogólnej sytuacji zewnętrznej i 
wewnętrznej powstania, a przede wszystkim w opieszałości sądów w karaniu 
targowiczan. Do zbliżenia Kościuszki z jakobinami przyczyniały się także 
wiadomości nadsyłane z Paryża przez Franciszka Barssa, reprezentującego władze 
powstańcze w rewolucyjnej Francji. Wyrażano tam zdziwienie, że "Kościuszko zbyt 
łagodnie traktuje króla, a surowo lud. 13 lipca Saint Just oświadczył 
Franciszkowi Barssowi, że rewolucja w Polsce robiona przez szlachtę nie może 
liczyć na pomoc jakobińskiej Francji". W początkach sierpnia, kiedy wokół 
Warszawy zaczęła się zacieśniać obręcz interwencyjnych wojsk rosyjskich i 
pruskich, fala ludowego gniewu znowu poczęła rosnąć i zanosiło się na nowe 
samosądy. Tym razem ofiarą paść miał brat królewski: książę_prymas Michał 
Poniatowski - ogólnie znienawiedzony ideolog partii dworskiej. W pierwszych 
dniach sierpnia poczęły obiegać Warszawę pogłoski o przechwyceniu listu 
księcia_prymasa do królewicza pruskiego z wiadomościami o najsłabiej bronionych 
punktach miasta. Rozwścieczony tłum warszawski pociągnął pod Pałac Prymasowski. 
Silne straże uniemożliwiły wtargnięcie do wnętrza, ograniczono się do 
wzniesienia szubienicy przed pałacem. Ostatecznie jednak do samosądu nie doszło, 
gdyż w parę dni później rozniosła się wieść o nagłym zgonie prymasa. Mówiono o 
samobójstwie, wtajemniczeni zapewniali, że to król podesłał truciznę bratu, aby 
oszczędzić mu haniebnej śmierci na szubienicy. Ale w zgon księcia_prymasa 
uwierzono dopiero wtedy, gdy jego zwłoki wystawiono na widok publiczny. Ulotna 
poezja uliczna zareagowała natychmiast: Książę_Prymas@ zwąchał linę.@ Wolał 
proszek@ niż drabinę.@ W tydzień po śmierci Michała Poniatowskiego powstał Sąd 
Kryminalny Wojskowy. Zbieg dat nie mógł być przypadkowy. Kierownictwo powstania 
- w którym coraz większą rolę odgrywali hugoniści - musiało uznać, że 
rewolucyjnym samosądom da się zapobiec tylko w jeden sposób: przez stworzenie 
energicznego i zdecydowanego trybunału rewolucyjnego, zdolnego do szybkiego i 
bezwzględnego karania zdrajców. Nowy sąd był wojskowy i jakobiński. Kościuszko, 
ulegający coraz bardziej wpływom Kołłątaja i Ignacego Potockiego, powołał na 
stanowisko prezesa generała_lejtnanta Józefa Zajączka. Sędziami zostali: 
generał_lejtnant Antoni Madaliński, generał_major Franciszek Łaźniński, 
generał_major Gabriel Taszycki, rotmistrz kawalerii narodowej Rafał Kołłątaj, 
pułkownik artylerii koronnej Józef Górski, major kawalerii narodowej Walenty 
Bębnowski, wicebrygadier Antoni Gruszkowski, major Tomasz Maruszewski i 
pułkownik Feliks Gawdzicki. Przytłaczająca większość sędziów, bo aż siedem osób 
(wśród nich wszyscy czterej generałowie), zaliczała się do hugonistów. Po 
ukonstytuowaniu się nowego sądu, prezes Zajączek wygłosił przemówienie 
programowe, odnotowane później w jego "Historii rewolucji polskiej w roku 1794". 
Zażądał od sędziów ślubowania, że "ile okażą się nieubłaganymi dla zdrajców i 
fakcyonistów, tyle ułomnościom przyrodzenia ludzkiego przebaczać będą". Dla 
pełnej wykładni tego rozróżnienia, generał_prezes wyjaśnił, że "pracowanie przy 
okopach (...) za małej wagi przestępstwa, śmierć zaś przeznaczoną była za same 
tylko zbrodnie przeciw narodowi popełnione". W początkach urzędowania Sąd 
Kryminalny Wojskowy ściśle przestrzegał zaprogramowanej łagodności. "Do 4 
września na 16 rozpatrzonych spraw aż 14 osób pośredniejszego stanu zostało jako 
niepodejrzani uwolnionych. Oczyszczeni od zarzutów, jeśli mieli jakieś środki 
utrzymania, uwalniani byli bez zastrzeżeń; na własne życzenie mogli wstąpić do 
wojska lub sąd kierował ich do odpowiednich urzędów, aby pracując na swoje 
wyżywienie byli pożyteczniejszymi krajowi." Szczególną wielkoduszność okazywali 
sędziowie Sądu Kryminalnego Wojskowego ludziom, aresztowanym w wyniku tumultów 
majowych i czerwcowych. "W kilku dniach uwolnili - brzmi pamiętnikarska relacja 
Zajączka - mnóstwo ludzi, których dlatego tylko do więzienia wtrącono, że 
stronnikom królewskim strasznymi byli." Po uporaniu się ze sprawami 
drobniejszymi, sąd zajął się zbrodniami politycznymi, zagrożonymi karą śmierci. 
6 września 1794 roku, na zebraniu całego kompletu sędziowskiego, prezes Zajączek 
"przystąpił do czytania nadesłanych przez Deputację Indagacyjną zeznań 
oskarżonego o zbrodnię przeciw narodowi biskupa chełmsko_lubelskiego Wojciecha 
Skarszewskiego". Proces biskupa Skarszewskiego wywołał wielkie poruszenie w 
Warszawie. Głęboko katolickiej ludności stolicy, pomimo jej nienawiści do 
targowiczan, trudno się było pogodzić z zagrożeniem szubienicą czwartego z kolei 
przedstawiciela hierarchii kościelnej. Tym bardziej że biskup chełmsko_lubelski 
nie był tak źle notowany w opinii publicznej jak senatorowie duchowni i świeccy 
powieszeni w maju i czerwcu. Przede wszystkim rehabilitowała go okoliczność, że 
jego nazwiska nie było na "liście pensjonalistów", odnalezionej przez powstańców 
w biurach ambasady rosyjskiej. Przyznawał to nawet, acz z wyraźną niechęcią i 
zgryźliwym komentarzem, sam prezes Sądu Kryminalnego Wojskowego. "Wyobrażenie 
prawdziwej cnoty tak było zatarte naówczas w Polsce - głosi nota w pamiętniku 
Zajączka - że ten prałat w wielkiej części obywateli za cnotliwego uchodził z 
przyczyny, iż nie brał pensji od Moskwy." Prezesowi Sądu Kryminalnego Wojskowego 
nie przesłaniało to jednak innych win oskarżonego biskupa: "Wotował on na 
rozbiór kraju, bezczelność swoją posunął do tego stopnia, że uwolnił publicznie 
członków sejmu od przysięgi przez nich uczynionej, że nikomu nie odstąpią 
posesji Rzplitej. Przyjął urząd kanclerza koronnego (podkanclerzego koronnego - 
M.B.) wtenczas gdy poczciwi i sumienni uciekali od wszelkiej dostojności. 
Zapytany, dlaczego wotował na rozbiór Polski i uwolnił Sejm Grodzieński od 
przysięgi wykonanej przez jego członków, odpowiedział, że oboje to uczynił dla 
uchronienia swego biskupstwa od ruiny. Komisja więc osądziła, że wart jest 
szubienicy". Dnia 12 września w obecności sędziów i zgromadzonej publiczności 
porucznik audytor Józef Więckowski odczytał skazanemu obszerny wyrok, przesłany 
do wykonania prezydentowi miasta Zakrzewskiemu. Władze kościelne zawiadomiono, 
że biskup Skarszewski został skazany na karę śmierci przez powieszenie "za 
przykładanie się do zguby i podziału ukochanej Ojczyzny". Niezależnie od 
przyczyn zasadniczych Skarszewski był dla hugonistów postacią szczególnie 
nienawistną ze względów, by tak rzec: uboczno_personalnych - o czym napomyka w 
swych wspomnieniach Zajączek. W 1792 roku, po ucieczce z kraju Kołłątaja, biskup 
Skarszewski przejął z ramienia targowicy jego urząd: podkanclerstwo koronne. 
Wyrok na Skarszewskiego wywołał wstrząs na dworze i wśród wyższego 
duchowieństwa. "Król zadrżał czytając ten wyrok - wspomina Zajączek - i z 
własnych ust jego usłyszano te słowa: "Na osądzenie mnie samego nie trzeba, 
tylko przekopiować akt takowy"." Od przebywającego w obozie wojskowym poza 
Warszawą Naczelnika Kościuszki poczęto z różnych stron domagać się złagodzenia 
wyroku. Zajączek zdaje w swoich wspomnieniach nie wolną od złośliwości relację z 
tych zabiegów: "Król użył wszystkich środków na uratowanie winowajcy. Zakrzewski 
w tym zamiarze działał z gorliwością. Nuncjusz papieski złączył się z nimi. Dwie 
także metresy biskupa skazanego na śmierć intrygowały. Na koniec takich sprężyn 
ruszyła kabała, iż Kościuszko zmordowany tylu naprzykrzaniami odmienił karę 
śmierci na wyrok dożywotniego więzienia". Trudną sytucję Kościuszki opisuje 
najlepiej jej świadek naoczny, ówczesny adiutant Naczelnika, Julian Ursyn 
Niemcewicz. "Skazany dekretem Zajączka Skarszewski na szubienicę przeraził dwór, 
duchowieństwo, wielu więcej może jak on poczuwających się do winy. Przyjechał 
więc do obozu naszego nuncjusz apostolski Litta i w uczonej, długiej, 
patetycznej mowie prosił Naczelnika o darowanie życia biskupowi (...) 
Kościuszko, z natury z ciężkością tłumaczący się, nigdy w życiu nie mówiący w 
publiczności, zmieszał się na perrorę nuncjusza i zajękiwając się niezrozumiale 
mu odpowiedział. Nazajutrz dekret miał być podpisany. Kościuszko całą noc spać 
nie mógł: leżący w tymże namiocie obok niego widziałem, że się srogo pasował z 
sobą nie chcąc atoli nigdy najmniejszego w decyzję jego (mieć) wpływu, 
milczałem. Alić nade dniem: - Czy śpisz? - zapytał mnie. - Nie śpię - 
odpowiedziałem. - Cóż ja mam robić z tym Skarszewskim? - Co ci się zdaje 
najlepiej. Powiedz mi otwarcie twoje zdanie. - Powiem, jeśli tak rozkazujesz. 
Sądzę, że między Skarszewskim a Rzewuskim, Szczęsnym, Branickim, którzy z 
wojskiem moskiewskim najechali ojczyznę, między Massalskim, Kossakowskim, 
Czetwertyńskim etc., co brali od nich pieniądze i za nie kraj swój przedali, 
wielka jest różnica: a jeśli jest różnica w występkach, jakże Skarszewski, mniej 
winny, ma jednej z nimi karze podlegać. Nad to czy powieszenie jego stanie się 
dla sprawy naszej pożytecznym, czy nam doda żołnierza, pieniędzy, broni? Da 
tylko powód nieprzyjaciołom naszym do mieszania przez te krwawe egzekucje sprawy 
naszej z sprawą jakobinów francuskich; czy nie lepiej byłoby - przydałem - karę 
śmierci na wieczne przemienić więzienie? - Masz rację - zawołał Naczelnik i 
natychmiast zmianę dekretu tego podpisał. Posłany wyrok Kościuszki do Warszawy 
już zastał Skarszewskiego w kościele, gdzie mu zdejmowano poświęcenie biskupie. 
Rozgniewał się Zajączek, nie śmiał jednak wybuchnąć z popędliwością swoją. To 
ocalenie życia Skarszewskiemu, z końcem rewolucji powróciło go do biskupstwa. Za 
rządów atoli cnotliwego króla saskiego (tzn. w Ksistwie Warszawskim - M.B.) nie 
wolno mu było się znajdować w Warszawie ni w senacie, nigdy mu bowiem bogobojny 
pan ten nie mógł tego darować, że był jednym z tych, którzy sejm grodzieński od 
przysięgi rozwiązywali. Za cara Aleksandra Skarszewski postąpił na prymasostwo, 
a co się tylko w krajach rewolucjom podległych zdarzać może, tenże Zajączek, co 
go na szubienicę sądził, siada koło niego u stołu cesarskiego, odwiedza go i 
przyjmuje u siebie." Ale zapis Niemcewicza zbyt daleko wybiega w przyszłość. Na 
razie jest wrzesień 1794 roku. Zajączek czyta ze wściekłością dekret Kościuszki, 
zmieniający Skarszewskiemu karę śmierci na dożywotnie więzienie. Do dekretu 
dołączony jest list urzędowy do prezesa Sądu Kryminalnego Wojskowego, w którym 
Naczelnik, przyznając słuszność wyrokowi, a nawet chwaląc go i potwierdzając we 
wszystkim, tłumaczył, że "złagodził go, aby dać poznać Ojcu Świętemu, że naród 
wolny żadnej religii nie prześladuje, ani krwi zdrajców, gdy są ludźmi, chciwy 
nie jest." Zajączek nie dał się ułagodzić Kościuszce. Jak zawsze - skrajny w 
swych osądach, uznał, że Naczelnik swą niewczesną ingerencją naruszył zasady 
rewolucyjnej sprawiedliwości. Dla zademonstrowania swego protestu podał się do 
dymisji ze stanowiska prezesa Sądu Kryminalnego Wojskowego. W swoich 
apologetycznych wspomnieniach z roku 1794 tak to opisał: "Zajączek, którego 
charakter moralny daleki był od surowości, jakiej jego funkcja wymagała, widząc, 
że ostrość jego, którą na sobie wymuszał, próżna się stawała przez łagodność 
Kościuszki, złożył prezydencję swoją. Surowość jego nie miała na celu, jak tylko 
przywrócenie stopniami narodowi jego dawnej w charakterze rzetelności." 
Pamiętnikarski zapis szafarza rewolucyjnej sprawiedliwości brzmi bardzo 
pryncypialnie. W praktyce Zajączek, w znacznie większym stopniu niż 
wyrozumowanymi zasadami, kierował się impulsami uczuciowymi: sympatii bądź 
nienawiści. W tym samym czasie, gdy tak gwałtownie domagał się stryczka dla 
Skarszewskiego, równie gwałtownie bronił przed stryczkiem, o wiele bardziej 
winnych od biskupa, swoich dawnych protektorów: Ksawerego Branickiego i 
Szczęsnego Potockiego, chociaż w wypadku tych ostatnich chodziło jedynie o 
symboliczne powiększenie ich portretów, gdyż główni przywódcy targowicy zdążyli 
przed wybuchem powstania zbiec z kraju. Z tej obrony głównych zdrajców ojczyzny 
tłumaczy się w sposób niezbyt przekonywający w swojej "Historii rewolucji..." 
"Łaska wyświadczona prałatowi hypokrycie przyspieszyła ukaranie Feliksa 
(Szczęsnego) Potockiego, Branickiego i Rzewuskiego. Kościuszko, którego 
nieukontentowanie powszechne, sprawione przez jego występek względem 
Skarszewskiego, bardzo trapiło, obawiał się spóźniać z obwieszczeniem dekretu, 
skazującego na śmierć trzech wymienionych zbrodniarzy, a ponieważ oni znajdowali 
się wówczas za granicą, powieszono więc tylko ich portrety. Szczęsny Potocki i 
jego koledzy mniej byli winni w oczach patriotów niż Stanisław August (...) 
Żałowano szczególnie Szczęsnego Potockiego i Branickiego, pragniono, aby 
naprawili swój błąd i mniemano, że mają jeszcze zdolne serca do żalu. Starano 
się nawet nastręczać im sposobność do tego. Oprócz tego ci dwaj ostatni, 
niezmiernie bogaci, mogli zdziałać pomyślnie dla dobrej sprawy insurekcją mocną 
od 20.000 do 30.000 uzbrojonych przez same zaciągi w ich dobrach." Rozwścieczony 
dwoma niepowodzeniami osobistymi: wyrwaniem mu spod stryczka biskupa 
Skarszewskiego i powieszeniem "in effigie" dawnych protektorów - Zajączek złożył 
"prezydencję" Sądu Kryminalnego Wojskowego i pomimo usilnych perswazji 
Kościuszki decyzji tej nie cofnął. Nie było to dla niego szczęśliwe posunięcie. 
Bo gdyby pozostał prezesem sądu, to kto wie: może Kościuszko, wyruszając pod 
Maciejowice, nie powierzyłby mu naczelnego dowództwa w Warszawie i oszczędzony 
byłby mu najbardziej żałosny epizod jego epopei powstańczej: obrona Pragi - 
która stać się miała dla niego tragicznym przełomem życiowym, rzucającym cień na 
wszystkie jego późniejsze lata. Wydarzenia praskie rozegrały się w pierwszych 
dniach listopada 1794 roku. Powstanie dogasało. Wiedziano już o klęsce pod 
Maciejowicami i dostaniu się do niewoli Naczelnika. Wobec ogólnego upadku ducha, 
władzę przejmowały elementy skrajne. Prowadziło to do panicznych plotek. "Jest 
mniemanie - stara się rozbrajać te plotki w swoim pamiętniku Zajączek - że oni 
(jakobińscy przywódcy powstania - M.B.) przywiedzeni do rozpaczy, widząc 
powszechny upadek ducha, uformowali projekt przyprowadzenia armii i mieszkańców 
do tego punktu, aby wszyscy byli zniewoleni ostatnią koniecznością zginąć lub 
zwyciężyć. Podług autorów tej potwarczej wieści, miano zamordować króla, wyrżnąć 
jego familię, partyzantów (stronników - M.B.) i niewolników moskiewskich 
będących w liczbie 6.000. A ponieważ takowa rzeź nie pozostawiałaby nadziei 
pardonu, mieszkańcy więc byliby przymuszeni z ostateczną działać zapalczywością. 
Zajączek, Kołłątaj mieli być dowódcami tego projektu." Znając przywiązanie 
Kołłątaja i Zajączka do wzorów rewolucji francuskiej, trudno wykluczyć, że 
podobne rozwiązanie mogło im się snuć po głowach. A trzeba pamiętać, że Kołłątaj 
odgrywał wtedy ważną rolę w rządzie powstańczym, a Zajączek - do czasu przyjazdu 
do stolicy generała Tomasza Wawrzeckiego, wybranego po Maciejowicach na nowego 
Naczelnika insurekcji - sprawował władzę naczelnego wodza. Ale nawet jeżeli taki 
desperacki plan pod uwagę brano, to pozostał on jedynie w sferze nie 
sprawdzonych plotek. W każdym razie istnienie takich plotek mówiło wiele o 
nastrojach, w jakich rozpoczynał Zajączek obronę Pragi przed nacierającymi 
korpusami generałów rosyjskich; Derfeldena, swego pogromcy spod Chełma, oraz 
sławnego Suworowa. Po nadejściu do Warszawy wieści spod Maciejowic o wzięciu 
przez Rosjan do niewoli rannego Kościuszki, generał Zajączek, jako 
głównodowodzący w stolicy, wydał następujący "Rozkaz do Wojska": "...Koledzy, 
dlatego on (Kościuszko - M.B.) temu smutnemu popadł losowi, że nie wszyscy tę 
mieli co on odwagę, że pierzchliwi opuścili go w pośród nieprzyjaciół. My więc 
bracia, my szczerze do niego przywiązani, okażmy, iż ma w nas godnych 
mścicielów, że duch jego przelany jest w serca nasze i że, nim ożywieni, umiemy 
utrzymywać tę świętą sprawę, za którąśmy walczyli, przysięgali i której obrona 
ściągnęła nas pod chorągwie nieodżałowanego Naczelnika naszego. Spodziewam się 
(...) iż (...) będziecie wierni obowiązkom waszym i nikt z was niewczesną trwogą 
nie będzie przerażał współtowarzyszów w ten czas, kiedy wraz z odważnym ludem 
warszawskim, i z całym ludem polskim, zachęcać się i zapalać powinniście do 
pomszczenia się nad nieprzyjacielem (...) każdy wasz czyn waleczny największą 
sprawi w sercu jego (Kościuszki - M.B.) pociechę; bo będzie mógł z chlubą 
powiedzieć, iż był wodzem ludzi odważnych." W zestawieniu z tą podniosłą odezwą 
jak ponure szyderstwo brzmią relacje o wydarzeniach, które w kilkanaście dni 
później, z udziałem tegoż generała Zajączka, rozegrały się na szańcach Pragi. 
Wszyscy, bez wyjątku, historycy wojskowości, analizujący zorganizowaną i 
prowadzoną przez Zajączka obronę Pragi, nie pozostawiają suchej nitki na 
niedoszłym "generale Ananasie". Najbardziej kompetentny Wacław Tokarz takie 
wystawia mu świadectwo: "Nic go (...) wytłumaczyć nie może z fatalnej obrony 
Pragi. Sam wybór pozycji obronnych, nie zapewniających drogi odwrotu w razie 
przegranej, wskutek czego taką moc uciekających żołnierzy pochłonęła Wisła, 
świadczył źle o Zajączku jako wodzu (...). Poza tym pozwolił się zaskoczyć 
niespodzianie (...) jako wódz nie zachował najprostszych środków ostrożności i 
obrony i z tej racji ponosił sporą część odpowiedzialności za te tysiące 
wybitego żołnierza polskiego." Jeżeli tak osądzają Zajączka obiektywni 
historycy, to łatwo można sobie wyobrazić, jak reagowała "na wydanie Pragi na 
rzeź" przez nienawidzonego prezesa Sądu Kryminalnego szalejąca z gniewu, 
rozpaczy i trwogi, powstańcza stolica. Zajączek w swoim pamiętniku stanowczo 
odpiera wszystkie zarzuty, współczesnych i potomnych. Tłumaczy, że "był celem 
kabały zuchwałej, starającej się zawsze złe dać wrażenie względem jego renomy". 
Przyznaje jednak, że "nigdy nie praktykował wojny, a gmin nie wierzy temu, aby 
same książki i medytacje mogły uformować jenerała". Stara się też wyjaśnić, 
dlaczego - posądzany o brak kompetencji wodzowskich - nie zrzekł się dowództwa 
powierzonego mu przez Kościuszkę. "Gdyby był Zajączek złożył komendę, którą 
starano mu się przez wszystkie rodzaje zgryzot obmierzić, partia patriotyczna 
(czytaj: jakobini - M.B.) byłaby wystawiona na niebezpieczeństwo być oddaną w 
ręce Moskali przez rojalistów." Swoje zachowanie w ostatniej - najostrzej 
krytykowanej - fazie bitwy praskiej przedstawia w sposób raczej dla siebie 
pochlebny: "Zajączek został ciężko rannym i otoczonym; miał jednak dość mocy do 
przerżnięcia się przez szeregi nieprzyjaciela. Wziąwszy się w prawo, napotkał 
swoich ratujących się w nieporządku ucieczką. Wszystkiego on użył i oficerowie 
jego dla zatrzymania ich i przywrócenia im odwagi, ale nie można było nic 
dokazać (...) Osłabiony wskutek upływu krwi, widząc, że wszystkie są wysiłki 
daremne, a Rosjanie zbliżają się do jedynego mostu na palach, przerzuconego od 
ulicy Brukowej do Bednarskiej - uszedł z placu boju." Świadkowie zdarzeń 
oceniali katastrofę praską mniej korzystnie dla Zajączka. Najpierw struchlałą 
Warszawę obiegła, roznoszona przez "królewskich" plotka, że całe jakobińskie 
dowództwo uciekło od razu z pola walki, pozostawiając żołnierzy i ludność 
cywilną na łup wroga. Ale to nie chwyciło. W Warszawie już wiedziano, że 
bezpośredni podwładny Zajączka - równie jak on żarliwy czerwieniec - 
żołnierz_poeta ("Król zdradził swój naród, więc ma być zabity") generał Jakub 
Jasiński ("Młodzian piękny i posępny") swoim upartym aż do śmierci trwaniem na 
szańcach Pragi wpisał się w poczet polskich bohaterów narodowych. Natomiast 
samego generała Zajączka osądzano bez litości. Wiersze ulotne znowu nawiązywały 
do jego nazwiska: Ów obrońca okopów, sławny z swej odwagi,@ co najpierw przed 
wschodem słońca uciekł z Pragi.@ No i w przeciągu minut kilkunastu prawie@ oddał 
na rzeź to miasto i skrył się w Warszawie,@ który jak lud zaręcza i z nim młódź 
gorąca,@ że miał imię i nogi, i serce zająca.@ Wiersz wyraża główny zarzut 
stawiany Zajączkowi, przez jego współczesnych. Niemal wszyscy kronikarze zdarzeń 
oskarżają go o to, że zbyt wcześnie wycofał się z pola walki: że - wbrew jego 
własnym twierdzeniom - odniesiona przez niego rana ręki nie była na tyle 
poważna, aby mogła taki postępek usprawiedliwić; że - osądzając rzecz według 
praw obowiązujących na froncie - dowódca obrony Pragi zachował się po prostu jak 
zwykły tchórz. Trudno w to uwierzyć. Dotychczas zarzucano Zajączkowi braki w 
wykształceniu i doświadczeniu wojennym. Twierdzono, że zatracał się w 
prowadzeniu samodzielnych operacji strategicznych na większą skalę. I te zarzuty 
nie były pozbawione podstaw. Ale o osobiste tchórzostwo nie oskarżał go nikt. 
Przeciwnie: często mówiono o jego odwadze wręcz przesadnej, o kawaleryjskiej 
brawurze. Jak więc wytłumaczyć to, co się stało na Pradze? Może zbytnio 
popuszczam wodze fantazji, ale niezrozumiałe załamanie Zajączka kojarzy mi się 
nieodparcie z pewną rozmową, odbytą w dwanaście lat po bojach praskich. 
Odnotował ją w swoich "Pamiętnikach" przyjaciel i pierwszy biograf Zajączka, 
Kajetan Koźmian. "Słyszałem z ust Juliana Niemcewicza - wspomina Koźmian - w 
chwili, w której się jeszcze nie stał jego (Zajączka) antagonistą i 
nieprzebłaganym nieprzyjacielem, iż żyjąc z nim w najpoufalszej przyjaźni w 
czasie wojny Napoleona z Prusami i znając Zajączka patriotyzm, a nie mogąc 
pojąć, dlaczego służbę francuską przenosi nad polską i wzbrania się munduru 
napoleońskiego zamienić na narodowy, kiedy Polska powstaje, Zajączek mu 
odpowiedział: "Wiesz, co ci powiem? Wszystko to diabła warto, będziemy 
Moskalami!" Dodał mi Niemcewicz: "Nie wiem, czyli on znał tak dobrze Napoleona, 
że o szczerości jego intencji wątpił, lub też bystrym okiem przejrzał i zgadł 
przyszłość"." Nie głowiłby się może Niemcewicz tak bardzo nad motywami dziwnej 
wypowiedzi Zajączka, gdyby był głębiej wejrzał w jego biografię. Gdyby wziął pod 
uwagę, że przez kilkanaście lat, dzień po dniu, hetman Branicki wbijał w głowę 
swemu adiutantowi przeświadczenie o nieuchronnym w przyszłości zdominowaniu 
Polski przez Rosję, o konieczności "przelania narodowości polskiej w bryłę 
narodu potężniejszego", o tym, że prędzej czy później każdy Polak będzie musiał 
się stać Rosjaninem. Czyż sam hetman nie mawiał o sobie: "Je suis Russe?" 
Oczyszczająca burza Sejmu Wielkiego, a potem wybuch powstania - odczarowały 
Zajączka z tych zaklęć hetmańskich. Ale wówczas - w nocy z 3 na 4 listopada 1794 
roku, na szańcach miażdżonej kartaczami Pragi, w obliczu nieuchronnej już klęski 
powstania, kiedy usiłował powstrzymać bosych, półnagich, nędznie uzbrojonych 
powstańczych żołnierzy, wycofujących się w popłochu przed postępującą naprzód 
połyskliwą ścianą suworowskich bagnetów - wtedy mógł znowu ujrzeć przed sobą 
szyderczo uśmiechniętą twarz pana na Białej Cerkwi i znowu mogło go porazić 
hetmańskie mane, tekel, fares: wszyscy będziemy Moskalami! I tak go to 
przypomnienie mogło przejąć i oszołomić, że kompletnie upadł na duchu i, nie 
bacząc na konsekwencje, opuścił swe wojsko i schronił się do Warszawy. Wydaje mi 
się jeszcze, że z tego załamania praskiego nie podźwignął się już nigdy. 
Tłumaczyłoby to wiele z jego późniejszego życia, nie tylko ową dziwną rozmowę z 
Niemcewiczem. O Pradze nie pozwalano mu zapomnieć. Po kąśliwych wierszach 
przyszły mordercze relacje "świadków zdarzeń". Uczestnik powstania, Michał 
Starzeński, tak opisywał wycofanie się z Pragi jej głównego obrońcy: "Był jednym 
z pierwszych, którzy się stamtąd wycofali, sam jeden bez świty o godzinie #/5 
rano, przez most okrywając chustką zranioną rękę. Mówiono, że w tę rękę był 
raniony przez jednego z naszych żołnierzy, który mu wyrzucał, że opuszcza 
stanowisko. widziałem go w dwie godziny później, jadącego w zamkniętym powozie. 
Rana jego nie była groźna". Podobnie, lecz w sposób znacznie gwałtowniejszy, 
osądza Zajączka zajadły wróg czerwieńców, Antoni Trębicki. Czyniąc go 
odpowiedzialnym za klęskę Pragi, a w konsekwencji - całego pwostania, Trębicki 
ze wściekłą pasją opluwa naczelnego jakobina armii: "Uciekł przed innemi jak ten 
nikczemny czworonożny zając i jeżeli postrzał otrzymał, powszechnym jest 
twierdzeniem, że ten wyszedł z ręki walecznego i zdesperowanego Stasia 
Potockiego, który zgotował temu hersztowi wojskowemu demagogów tę sprawiedliwą 
nagrodę" (przy okazji jeszcze jeden przykład polskiego "tragizmu beznadziejnych 
alternatyw": ów promowany przez Trębickiego na powstańczego mściciela "Staś" 
Potocki w 36 lat później - już jako generał Królestwa Kongresowego - zginie w 
Noc listopadową zastrzelony przez żołnierzy powstańców). Niezależnie od tego, 
czy fakty podawane przez Starzeńskiego i Trębickiego były w pełni prawdziwe, 
zdaje się nie ulegać wątpliwości, że pamiętnikarze z palca ich sobie nie 
wyssali, że plotki tego rodzaju istotnie musiały po Warszawie krążyć. Dlatego 
trudno się dziwić, że Zajączek, po wymknięciu się z Pragi, nie czekał, aż 
rozwścieczeni warszawianie sami go powieszą bądź wydadzą w ręce Suworowa, lecz 
zaraz po opatrzeniu rany wsiadł do zamkniętego powozu i pospieszył w stronę 
zaboru austriackiego. W Galicji pełno już było uchodźców z powstania, ale 
Zajączka i przybyłego na krótko przed nim Kołłątaja władze austriackie otoczyły 
szczególną opieką. W reskrypcie gończym z dnia 18 listopada 1794 roku, 
podpisanym przez samego cesarza Franciszka II, dwaj zbiegowie z Warszawy 
"Kolontay und Sayonciek" uznani zostali za głównych przywódców polskich 
powstańców "("Die Hauptanfuehre der polnischen Insurgenten") i jako tacy mieli 
być jak najszybciej "ujęci i dobrze zabezpieczeni". Zajączka ujęto około 20 
listopada, ale w więzieniu austriackim w Ołomuńcu znalazł się dopiero w połowie 
grudnia, gdyż - jak wynika z korespondencji urzędowej na najwyższym szczeblu - 
wcześniejsze przewiezienie więźnia było niemożliwe "z powodu nie zagojonej rany" 
(nie musiała więc być to rana tak lekka, jak głosili nieprzychylni Zajączkowi 
kronikarze). W Ołomuńcu spotkał się Zajączek ze swym bratem Ignacym, 
"superintendentem skarbu koronnego", oraz ze swym przewodnikiem politycznym, 
księdzem_podkanclerzym Hugonem Kołłątajem, haniebnie wydanym w ręce policji 
austriackiej przez dawnych stronników. W więzieniu ołomunieckim żyło im się 
ciężko. "Porozumiewanie się więźniów było początkowo niezwykle utrudnione, 
właściwie niemal niemożliwe. Ponadto wilgotne cele, ogólny niedostatek i brak 
ciepłej odzieży dawał się Polakom coraz bardziej we znaki." Ale w Ołomuńcu nie 
przebywali długo. Już w początkach lutego 1795 roku przewieziono ich do 
"Josephstadtu, małej twierdzy w Czechach, której garnizon składał się z 
niewielkiego pododdziału inwalidów". Na nowym miejscu więźniom powodziło się 
lepiej niż w Ołomuńcu. Niektórzy oficerowie z austriackiej załogi twierdzy, 
zwłaszcza dwaj kapitanowie: Verheyen i Limb - ustosunkowali się bardzo 
przychylnie do pobitych przez Rosjan polskich powstańców. Wiecznotrwałym 
pomnikiem chwały austriackich "klawiszów" z Josephstadtu pozostanie testament 
Hugona Kołłątaja, darujący 12000 złp kapitanowi Verheyenowi, "a gdyby umarł, to 
jego córce". Kapitan Verheyen zasłużył sobie rzetelnie na wdzięczność polskich 
więźniów. Dzięki jego staraniom Kołłątaj i Zajączek otrzymali to, czego im 
uparcie odmawiano w Ołomuńcu: papier, atrament, pióra. Dla ich znękanych dusz 
było to wtedy równie nieodzowne, jak więzienna strawa dla ich wynędzniałych 
ciał. Odczuwali przemożną potrzebę oczyszczenia się przed narodem ze stawianych 
im zarzutów; przelania na papier tego wszystkiego, co wezbrało w nich w 
ostatnich tygodniach powstania i pierwszych dniach po jego upadku: nienawiści do 
"moderatów * z otoczenia króla i Kościuszki, goryczy zawiedzionych nadziei i 
ambicji, poczucia niezawinionych krzywd zaznanych od rodaków. Moderaci - tak 
nazywano umiarkowanych działaczy powstańczej prawicy. Od razu zabrali się do 
pisania. Kołłątaj zaczął od drobnych utworów na poły literackich: wierszy, 
opisów marzeń sennych, myśli filozoficznych. Ale jednocześnie kreślił rozległe 
plany prac historycznych. "Żyję, jak gdybym miał jutro umrzeć - pisał później w, 
przemyconym z więzienia, liście do Kościuszki - myślę, jak gdyby mi jeszcze wiek 
cały żyć należało." Zajączek skupił się na pisaniu wspomnień z powstania. W dwa 
lata później, ów skromnie zaczęty w Josephstadcie "Pamiętnik" ukaże się we 
Francji pod ambitnym tytułem: "Histoire de la R~evolution de Pologne en 1794 par 
un temoin oculaire". W związku z więzienną twórczością Kołłątaja i Zajączka 
ciekawe porównanie między "polskim Robespierre'em" a jego głównym pomocnikiem i 
wyznawcą przeprowadza mądry i sprawiedliwy sędzia tamtych czasów, wielki 
historyk polski Wacław Tokarz. Tokarz nie wątpi, że główną przyczyną 
niepopularności Kołłątaja i Zajączka był głoszony i stosowany przez nich 
rewolucyjny terroryzm na wzór francuski. Nie kwestionując samej myśli Kołłątaja, 
że rewolucja musi jak najsurowiej karać swoich wrogów, historyk zdecydowanie 
potępia sposób wprowadzania tej myśli w czyn przez generała Zajączka, kiedy 
urzędował jako prezes Sądu Kryminalnego Wojskowego. "Poddanie przystępnych 
surowwości prawa roku 1794, cokolwiek dziś przeciw temu powiedzieć możemy, miało 
swoje głębokie uzasadnienie - dowodzi Tokarz. - Była to jednak zasada nowa, 
która spotkać się musiała z niechęcią powszechną i oporem, wprowadzać ją w 
praktykę należało ostrożnie, przy zachowaniu wszelkich form prawnych, z 
podkreśleniem zasady "salus rei publicae suprema lex es to". Trzeba przyznać, że 
postępowanie Zajączka w tym względzie nie nadawało się do spopularyzowania myśli 
Kołłątajowskiej. Nie dziwimy się nawet wcale, że jego postępowanie i poglądy w 
sprawie wymiaru sprawiedliwości tak go zdyskredytowały w oczach opinii. Przede 
wszystkim był on jednym z tych ludzi, którzy w terroryzmie upatrywali jakiś 
eliksir żywotny dla rewolucji, jak podobno później w roku 1831 upatrywał Joachim 
Lelewel (...) Nie dziwi nas zatem wcale niepopularność Zajączka po upadku 
powstania. To tylko dodać należy dla zrozumienia psychologii porewolucyjnej 
Zajączka, że niechęci osobiste, które on wzbudzać potrafił w nie mniejszym od 
Kołłątaja stopniu, rozdmuchały winy Zajączka do rozmiarów niebywałych, zrobiły 
go najniesłuszniej obok Kołłątaja kozłem ofiarnym klęski ostatecznej." Tokarz 
wykazuje, jak odmiennie zachowywali się Kołłątaj i Zajączek wobec oskarżeń 
rodaków: "...Reagował przeciwko temu Kołłątaj. Wiersze jego pisane w więzieniu 
austriackim w Josephstadcie przepełnione są goryczą przeciwko wszystkim, osad 
tej goryczy pozostaje mu aż do śmierci. Ale podkanclerzy był przede wszystkim 
przesiąknięty zasadą ocalenia kraju; uraz nigdy nie zapomniał, to prawda, ale je 
hamował, nie rozciągał ich do całego społeczeństwa. Dla kraju miał zawsze 
uczucie, gorące, mimo wszystko; ze swoim pesymizmem, ze swoją urazą nie wystąpił 
ani razu publicznie, zachował ją do rozmów z przyjaciółmi, do testamentu; jako 
pisarz polityczny miał do końca na ustach zdanie "nil desperandum"." * Nil 
desperandum (Nie rozpaczać) - godło słynnej broszury Kołłątaja, zaczerpnięte z 
wiersza poety rzymskiego, Horacego. Inaczej było z jego współwięźniem - 
Zajączkiem. "Zajączek został głęboko dotknięty zarzutami, odebrały mu one prawie 
całkowicie równowagę i zadecydowały bodaj bardzo poważnie o jego dalszym 
postępowaniu (..._ Stać się miały źródłem goryczy i zawziętości nie tylko już 
przeciw osobistościom, ale przeciw własnemu społeczeństwu." W zapiskach 
więziennych Zajączka odbija się jak w lustrze cała dwoistość jego natury. 
Zdarzają się w tym "Pamiętniku" sformułowania najwyższej jakości; obiektywnie 
wyważone, trafiające w sedno rzeczy, świadczące dobrze o autorze nie tylko jako 
o pamiętnikarzu, lecz również jako o historyku epoki. Wydaje mi się, że nikt 
przed Zajączkiem nie uzasadniał z taką pasją jak on tezy, iż główną przyczyną 
nieszczęścia Rzeczypospolitej: rozbiorów kraju i klęski insurekcji - było 
niewykorzystanie ogromnego potencjału sił, tkwiącego w ludzie polskim. "Klasa ta 
ludzi jęczała od wieków pod jarzmem tyranii szlacheckiej. Zdziczona przez 
niewolę, ale mężna przez charakter, byłaby cudów waleczności dokazywała, gdyby 
ją przez obietnicę osiągnięcia wolności starano się by natchnąć uczuciem 
patriotyzmu." Ale nie umiał i nie chciał rozbudzić ludu król Stanisław August 
("był doskonałym budowniczym i ogrodnikiem, znał się na obrazach, mówca z niego 
płynny, ale król wzgardy godny"). Nie potrafił wykorzystać w pełni mas ludowych 
w powstaniu Naczelnik Kościuszko, nazbyt ulegający wpływom otaczających go 
umiarkowanych moderatów ("Ci, których tak utytułowano, byli tem szkodliwsi w 
Polsce, że to, co było tylko wypadkiem słabości charakteru lub niedostatku 
światła, brano za skutek rozumu i ludzkości, a więc podstępna powolność wzięła 
przewagę nad potrzebną surowością"). Zdaniem Zajączka jedynie jakobini doceniali 
potrzebę patriotycznego zaangażowania mas ludowych. Dlatego ich żądania wolności 
dla ludu wiejskiego szły znacznie dalej niż połowiczne sformułowania Uniwersału 
połanieckiego; dlatego w ostatniej fazie oblężenia powstańcy stolicy domagali 
się uzbrojenia całego gminu warszawskiego. Usiłowaniom ich przeciwstawiał się 
jednak zwarty front ziemiańskiej szlachty i bogatego mieszczaństwa - drżący ze 
strachu przed rzeczywistym poruszeniem ludu, które mogło zagrozić ich stanowi 
posiadania. A oto inny przykład ostrości widzenia Zajączka i zalet jego pióra - 
zwięzła charakterystyka najbardziej typowych cech "rządów ambasadorskich" w 
przedpowstaniowej Rzeczypospolitej: "Ambasador moskiewski, który w Polsce 
rządził jak despota, czynił przeszkody w tem wszystkiem, co mogło przyczynić się 
do odrodzenia tego kraju. Urzędy publiczne rozdawane były ludziom nieumiejętnym 
i zbrodniczym funkcyonistom Moskwy. Nie docisnął się do nich człowiek oświecony, 
chyba że jego wyniesienie było potrzebne Moskalom (...) dla podzielenia ducha 
publicznego, utrzymania niezgody i formowania partii." Ale takich błyskotliwych 
analiz publicystycznych - w miarę obiektywnych, nacechowanych patriotyczną 
troską, znajdujących częściowo przynajmniej potwierdzenie w późniejszych ocenach 
historyków - jest w "Pamiętniku" niewiele i nie one przesądzają o jego ogólnej 
wartości. "Wziąłem sobie za powinność - oznajmia Zajączek na początku 
więziennych zapisek - wszystko szczerze i prawdziwie opowiedzieć, bo przekonany 
jestem, że pochlebstwo równie narodom, jak i ludziom prywatnym szkodzi." 
Niestety, w dalszym ciągu "Pamiętnik" całkowicie przeczy tym szczytnym 
założeniom: panoszy się w nim prywata i nieumiarkowana stronniczość. Daremnie by 
w nim szukać prawdziwego obrazu kraju, przeżywającego wojnę w obronie swych 
praw, patriotyczną konspirację, wzniosłe i tragiczne dni powstania narodowego; 
zamiast tego odnajduje się jedynie wizerunek własny autora, załamanego wskutek 
niepowodzeń osobistych; niezdolnego do najlżejszej samokrytyki, próbującego całą 
odpowiedzialność za klęski własne i ojczyzny przerzucić na innych (przegrana pod 
Chełmem - bo szlachta lubelska nie przygotowała powstania, nie udana obrona 
Pragi - bo intrygi partii królewskiej itd..., itd...) opluwającego jadem 
przeciwników politycznych, wynoszącego pod niebiosy, nie zawsze na to 
zasługujących, ludzi sobie bliskich. O "szczerości i prawdziwości" "Pamiętnika" 
najlepiej świadczą zawarte w nim charakterystyki dwóch "sprawdzalnych" postaci 
historycznych: księcia Józefa Poniatowskiego i hetmana Ksawerego Branickiego. 
Książę Józef - który, poza swą przynależnością do znienawidzonej rodziny 
Poniatowskich, miał nieszczęście dwukrotnie narazić się Zajączkowi osobiście - 
zostaje załatwiony metodą obelg i pomówień. Oto co ma do powiedzenia generał 
Ananas o swoim dowódcy z wojny 1792 roku: "Wszystkie poruszenia Poniatowskiego 
podczas tej akcji tak źle były zapewnione i tak niebezpieczne, iż łatwo było 
widzieć, że (...) młodzik ten (...) nie miał ani talentów, ani zdatności 
komenderującego." "On i jego otoczenie głosili, że (...) nie masz nic 
nieroztropniejszego, jak wieść walkę z nieprzyjacielem tak wyższym od nas w 
sile." "Klęski przypisywano niechęci Poniatowskiego ku Kościuszce, lecz jest to 
raczej wypadkiem niedoświadczenia, złych układów i tego charakteru wahającego 
się, który we wszystkich tego młodego człowieka czynnościach okazywał się." 
"Jego paniczne raporty z pola walki przyspieszyły przystąpienie króla do 
Targowicy." "Gdyby młody Poniatowski nie był człowiekiem nadto miernym, 
odważyłby się na ten krok śmiały (porwanie króla - M.B.)." Swoim stosunkom z 
Poniatowskim w roku 1794 Zajączek wiele miejsca w "Pamiętniku" nie poświęcał, 
ale pewne pojęcie o nich daje przerażający zapis Stanisława Barzykowskiego, 
oparty na ustnym świadectwie generała Karola Kniaziewicza. "Jednego dnia, 
słyszeliśmy to z ust samego Kniaziewicza, wspomina Barzykowski - książę Józef w 
czasie oblężenia Warszawy był napadnięty przez Prusaków w przemożnej liczbie, a 
party gwałtownie, mógł być pobitym. Kniaziewicz, który był wtedy szefem sztabu 
Zajączka, widząc to położenie księcia, udaje się do Zajączka, donosi, jak stoją 
rzeczy i przedstawia naglącą potrzebę pośpieszenia z pomocą. "Nie!" odrzekł 
spokojnie Zajączek, "dobrze, że diabeł weźmie sobie książątko". Kniaziewicz, 
człowiek żywych uczuć i szczerej mowy, głośno zawołał: "Generale! co mówisz? 
Dziś książątko diabli wezmą, lecz jutro nas, a pojutrze Warszawę i koniec z 
Polską będzie". Dopiero na takie przemówienie Zajączek pozwolił Kniaziewiczowi 
wziąć brygadę i w odsiecz pośpieszyć." Oczywiście, że książę Józef z lat 
1792_#1794 nie był jeszcze "kochanym wodzem Polaków" z lat 1809_#1813, lecz jego 
piękne listy do króla z tamtego wcześniejszego okresu wystarczająco go bronią 
przed napaściami Zajączka. Ale nie trzeba nawet tych listów: sam autor 
"Pamiętnika" najskuteczniej podaje w wątpliwość wiarygodność swoich opinii o 
Poniatowskim, wypisując tuż przy nich pochwalną laurkę jednemu z największych 
zbrodniarzy politycznych swego czasu: hetmanowi Ksaweremu Branickiemu. "Ten 
Polak odebrał od natury wszystkie przymioty, potrzebne do dźwignięcia swej 
ojczyzny - pisał w twierdzy Josephstadt o swym dawnym mentorze naczelny 
czerwieniec powstańczej armii - odważny w przedsięwzięciach, śmiały, biegły w 
sztuce wojennej, znający doskonale swój kraj, obdarzony charakterem pełnym 
szlachetności i szczęśliwą figurą; jeżeli się wmieszał do stronników 
moskiewskich, to był do tego kroku skłoniony nie przez sentyment ambicji, jak 
Potocki i Rzewuski, lecz przez znajomość podwójności Stanisława (Augusta) - 
przeglądał on, że ten człowiek małego umysłu a szalbierz, na pierwszy widok 
niebezpieczeństwa, nie omieszka opuścić i zdradzić narodu." Obiema rękami 
podpisałby się Branio pod tą swoją charakterystyką. Zawsze przecież tłumaczył, 
że wszystko, co robi, robi po to, aby obronić Polskę przed jej własnym królem. 
Podobno dogorywający w Gatczynie pod Petersburgiem Stanisław August, po 
opublikowaniu we Francji pamiętników Zajączka, poczuł się sią ogromnie ich 
treścią dotknięty i zamierzał z nimi polemizować. Ale chyba już nie zdążył. Przy 
tak stronniczym zaślepieniu w przyjaźni i nienawiści, zapiski więzienne 
Zajączka, bez względu na tytuły, pod jakimi je później ogłaszano, nie mogą 
wzbudzać zaufania jako źródło historyczne; pozostają natomiast nieocenionym 
przyczynkiem do biografii swego autora. Dalsze losy Zajączka ułożyły się tak 
pomyślnie, że już w kilkanaście miesięcy po rozpoczęciu "Pamiętnika" mógł jego 
całość osobiście przekazać w ręce paryskich wydawców. Główną tego sprawczynią 
była energiczna pani generałowa z domu Pernette, która od chwili uwięzienia męża 
nie ustawała w zabiegach o jego uwolnienie. Kobiecy czar i męska stanowczość 
pięknej pani Alexandrine umożliwiały jej przenikanie do najwyższych urzędów 
Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego. Jej wielomiesięczne starania uwieńczył 
dekret cesarza Franciszka II, zezwalający na wypuszczenie generała Zajączka z 
twierdzy Josephstadt i odesłanie go do Pragi czeskiej pod "lekki nadzór 
policyjny". Kontrolowana wolność w Pradze nie trwała długo. Przedwiośnie roku 
1796 oboje państwo Zajączkowie spędzali już w Paryżu. II Dla polskich 
czerwieńców pierwsze zetknięcie z Paryżem roku 1796 musiało być nie lada 
wstrząsem. Przyzwyczajeni do uważania tego miasta za główny ośrodek rewolucyjnej 
czystości i surowości, z trudem się oswajali ze zmianami zastanymi w Paryżu 
epoki Dyrektoriatu. Już od półtora roku stolica Francji oddychała pełną piersią 
uwolniona od koszmaru jakobińskiego terroru. Jego naczelni kapłani: 
Robiespierrre i Saint Just zginęli pod nożem golotyny, która przedtem, posłuszna 
ich rozkazom, przez wiele miesięcy zabijała na placu Gr~eve setki rzeczywistych 
i urojonych wrogów rewolucji. Uwielbiani przez paryską ulicę przyjaciele ludu: 
Jan Paweł Marat i Polak Klaudiusz Łazowski, którzy mieli szczęście opuścić ten 
kapryśny padół jeszcze przed przewrotem termidoriańskim * - zostali ukarani 
pośmiertnie. Szalejący tłum zwolenników nowych przemian, złożony - jak sądzę - w 
niemałej części z wczorajszych entuzjastycznych kibiców jakobińskich jatek na 
placu Gr~eve, wywlókł zwłoki swych niedawnych bożyszczy z ich honorowych grobów 
na placu Karuzeli, i po gruntownym ich znieważeniu, skazał na wieczne 
zapomnienie. Pod opiekuńczuymi skrzydłami nowej władzy - Dyrektoriatu 
Wykonawczego - zwycięska burżuazja konsumowała po swojemu obronione przez 
jakobinów zdobycze wielkiej rewolucji. Wprawdzie urzędnicy Republiki przy 
ślubowaniach służbowych nadal przysięgali śmierć tyranom, ale rząd dusz z rąk 
Komitetu Ocalenia Publicznego przejęli: pragmatyczni politycy, bogaci bankierzy, 
młodzi generałowie i romansowe muzy salonów literackich. 10 termidora (28 lipca) 
1794 r. w wyniku zamachu stanu dokonanego przez grupę posłów Konwentu doszło do 
obalenia dyktatury jakobińskiej. Nowy "wielki świat" Paryża pławił się w 
doczesnych uciechach, zbijał pieniądze na nie zawsze czystych interesach, brał i 
rozdawał łapówki, uprawiał intrygi polityczne i wolną miłość, wypełniał 
szczelnie widownie teatrów, wyżywał się w dyskusjach filozoficznych i 
literackich, a jednocześnie z dumą wsłuchiwał się w wieści o zwycięstwach 
republikańskich armii, roznoszących hasła rewolucyjne po krajach starej Europy. 
Po skasowaniu wprowadzonych przez jakobinów kartek na podstawowe artykuły 
żywnościowe, niepokojąco rosły ceny mięsa i chleba, biedacy cierpieli głód. Na 
posiedzeniach Dyrektoriatu, w salonach literackich i tanich winiarniach coraz 
częściej dawało się słyszeć z włoska brzmiące nazwisko Bonaparte. Jakkolwiek nie 
ma na to dowodów na piśmie, wolno przypuszczać, że dla generała_lejtnanta Józefa 
Zajączka herbu Świnka odejście Francji od jakobinizmu nie było przeżyciem aż tak 
przykrym, jak dajmy na to - dla jego sławnego konfratra politycznego: 
rewolucyjnego marzyciela i ideologa, kapitana Józefa hrabiego Sułkowskiego herbu 
Sulima, który - po dwuletnich peregrynacjach na wshodzie w służbie rządu 
francuskiego - pojawił się właśnie w Paryżu, na krótko przed przyjazdem tam 
Zajączków. Generał Ananas w odróżnieniu od "Oficera największych nadziei" nie 
był ani marzycielem, ani ideologiem. Jego niespożyta żywotność była na wskroś 
fizyczna i znajdowała dla siebie ujście nie tylko w radykalizmie politycznym. 
Lubił dobrze zjeść i dobrze wypić. Z wieloletniego pobytu na dworze Branickich w 
Białej Cerkwi wyniósł zamiłowanie do zewnętrznego blichtru i wesołego, szumnego 
życia. Świetnie tańczył mazura i inne bardziej nowoczesne tańce, podobał się 
kobietom i potrafił błyszczeć w towarzystwie. Dlatego sądzę, że materialne uroki 
Paryża Dyrektoriatu szybko i skutecznie przełamały w nim opory natury 
ideologicznej. Zwłaszcza że miał przy sobie swoją ucieleśnioną Wenus Medycejską, 
która - niezależnie od swych innych zalet - okazała się znakomitą organizatorką 
życia i szybko uwolniła męża od najbardziej przyziemnych kłopotów bytowania na 
obczyźnie. Gwałtowne spory polityczne w polskim uchodźstwie popowstaniowym 
bynajmniej nie psuły Zajączkowi dobrego samopoczucia; przeciwnie: przepadał za 
atmosferą intryg politycznych, czuł się w niej jak ryba w wodzie. W roku 1796 
piekiełko emigracyjne rozkręcało się na dobre. Liczbowo Polonia paryska nie 
przedstawiała się imponująco. Razem z rodzinami i służącymi nie przekraczała 
pięćdziesięciu osób, z tego czynnych działaczy - raptem ponad dwudziestu. Ale za 
to sami prominenci: członkowie władz powstańczych, generałowie, senatorowie, 
wybitni publicyści. Dzięki swym kontaktom z patriotyczną konspiracją w kraju 
oraz z ośrodkami emigracyjnymi w innych miastach Europy, skromna liczbowo 
Polonia paryska, nie bez podstaw, uważała się za pełnoprawną reprezentację 
ogólnonarodowego ruchu niepodległościowego. Ale nie była to reprezentacja 
jednolita; od pierwszej chwili zarysował się w niej taki sam podział polityczny, 
jaki istniał już podczas powstania. Działacze powstańczej prawicy - tak nie 
lubiani przez Zajączka moderaci - skupiali się wokół Agencji, czyli byłego 
przedstawicielstwa dyplomatycznego rządu powstańczego. W grupie tej wysuwali się 
na czoło: Franciszek Barss, przywódca mieszczaństwa warszawskiego, akredytowany 
w roku 1794 w Paryżu jako "poseł pełnomocny Polski Walczącej"; Józef Wybicki, 
znany pisarz i działacz polityczny, pełnomocnik Rady Najwyższej Narodowej przy 
generale Janie Henryku Dąbrowskim, w czasie jego wyprawy wielkopolskiej oraz 
generał_major Józef hrabia Wielhorski, którego rząd powstańczy, już po klęsce 
pod Maciejowicami, wysłał był do Francji dla uformowania tam legionów polskich. 
Natomiast lewica powstańcza całkowicie podporządkowała swoim wpływom wyłonioną w 
drodze wyborów prowizoryczną władzę uchodźstwa paryskiego - tzw. Deputację. Tu 
rej wodzili radykalni generałowie ziemiańscy: kasztelan Dionizy Mniewski i 
Gabriel Taszycki (dawny zastępca Zajączka w Sądzie Kryminalnym Wojskowym) oraz 
drapieżny publicysta spod znaku Kołłątaja, były ksiądz Franciszek Ksawery 
Dmochowski. W chwili przyjazdu do Paryża państwa Zajączków stronnicy Agencji 
(występujący oficjalnie pod nazwą "Polscy uchodźcy") i Deputacja - byli już 
dwiema odrębnymi partiami politycznymi, szczerzącymi na siebie zęby i wzajemnie 
się dyskredytującymi w opinii władz francuskich. Niezależnie od licznych 
rozgrywek na tle personalnym, główny przedmiot konfliktu był niebagatelny. 
Chodziło o to, która z dwóch grup emigracyjnych przejmie patronat nad tworzeniem 
polskich Legionów u boku republikańskiej armii i francuskiej i w konsekwencji 
zdobędzie decydujący wpływ na odrodzone narodowe siły zbrojne przyszłej, wolnej 
Polski. Pierwszym naturalnym kandydatem na twórcę i wodza Legionów Polskich u 
boku Francji był działacz z kręgu Agencji, generał Wielhorski, gdyż miał na to 
mandat jeszcze od rządu powstańczego. Ale władzom francuskim kandydatura 
Wielhorskiego nie odpowiadała, prawdopodobnie ze względu na jego arystokratyczne 
pochodzenie (był synem owego Kuchmistrza Wielkiego Litewskiego, który przed 
ćwierćwieczem patronował pierwszym krokom paryskim młodego Zajączka), francuski 
Dyrektoriat odciął się wprawdzie całkowicie od metod rewolucyjnej ekstremy, ale 
arystokratom nadal nie ufał. Kiedy obie partie emigracyjne głowiły się nad 
znalezieniem nowego kandydata na wodza przyszłych Legionów, w Paryżu pojawił się 
generał Zajączek. Dla emigracyjnej lewicy był to dar niebios, zapewniający jej 
zdecydowane zwycięstwo w konkursie legionowym. Miała teraz po swej stronie 
jednego z najbliższych współpracowników wojskowych Kościuszki, najstarszego 
stopniem generała polskiego w Paryżu, i to - nie jakiegoś tam ziemiańskiego, z 
nominacji sejmikowej, lecz prawdziwego liniowego, zahartowanego w bojach (że nie 
zawsze zwycięskich, starano się nie pamiętać). Przewagi Zajączka były tak 
oczywiste, że wysunięciu jego kandydatury na wodza Legionów nie odważył się 
sprzeciwić nawet główny ideolog Agencji, Józef Wybicki, z całego serca nie 
znoszący "czyścicieli świata", jak nazywał jakobinów. Ale władze francuskie i w 
tym wypadku ociągały się z zatwierdzeniem polskiej kandydatury. Dyrektoriat, 
ciągle jeszcze zagrożony przez własnych jakobinów, nie miał żadnych powodów, aby 
jakobinom polskim ufać bardziej niż polskim hrabiom. Zwłokę w tę w sposób 
genialny wykorzystał Józef Wybicki, ściągając do Paryża swego przyjaciela i 
niedawnego towarzysza broni w kampanii wielkopolskiej: generała_lejtnanta Jana 
Henryka Dąbrowskiego. Dąbrowski przyjechał do Paryża w końcu września 1796 roku. 
Z chwilą pojawienia się jego nad Sekwaną, szanse kandydatury Zajączka na twórcę 
legionów zmalały do zera. Uciekinier z Pragi nie mógł współzawodniczyć ze 
zwycięskim wodzem powstania wielkopolskiego. Władze francuskie również odniosły 
się do Dąbrowskiego poważniej i przychylniej niż do poprzednich kandydatów. 
Wzięto zapewne pod uwagę jego doświadczenie i wykształcenie wojenne, otaczającą 
go zwycięską aurę oraz niezwykle serdeczny list polecający jednego z 
najwybitniejszych wodzów republikańskich, dowódcy Armii Renu, * generała 
Kl~ebera, z którym Dąbrowski zaprzyjaźnił się w drodze do Paryża. Nie bez 
znaczenia dla Dyrektoriatu musiał być także, szeroko rozgłaszany pezez "Polskich 
uchodźców", fakt, że po stłumieniu insurekcji zarówno Rosja, jak Prusy starały 
się zwerbować Dąbrowskiego do swoich armii. Republika Francuska miała wówczas 
trzy armie, walczące poza Francją: Armię Włoch, Armię Sambry i Mozy, Armię Renu 
i Mozeli. Teraz sprawy potoczyły się szybko. Już w kilka tygodni po przyjeździe 
do Paryża Dąbrowski uzyskał ogólną zgodę Dyrektoriatu na formowanie Legionów 
Polskich w jednej z republik włoskich, powołanych do życia pod skrzydłami 
zwycięskiej Armii Włoch. Dano mu też od razu list polecający do naczelnego wodza 
tej armii, generała Napoleona Bonapartego. Wyjazd do Włoch opóźniał się jedynie 
z braku funduszów na podróż, gdyż Dąbrowskiego nie stać było na taki wydatek. 
Składali się więc na wyprawę przyszłego wodza wyzwoleńczej armii polskiej co 
zamożniejsi patrioci z rozsianych po całej Europie ośrodków emigracyjnych. Z 
obawy przed przeciwdziałaniami ze strony Deputacji, przygotowania do wyjazdu 
starano się utrzymywać w jak największej tajemnicy. Ludzie Agencji rozpuszczali 
mylące pogłoski, że Dąbrowski wybiera się jako prywatny ochotnik do Armii Renu. 
Ale długo tajemnicy zachować się nie udało. O rzeczywistym celu i charakterze 
wyprawy powiadomili Deputację znajomi urzędnicy francuscy. Zawiedziona w swych 
rachubach emigracyjna lewica rozpętała wściekłą nagonkę propagandową przeciwko 
Dąbrowskiemu. Wspierał tę akcję swoim autorytetem genrał ziemiański z 
Wielkopolski, kasztelan Dionizy Mniewski, człowiek z gruntu uczciwy i szczery 
patriota, ale nie mogący zapomnieć wodzowi kampanii wielkopolskiej jego 
pogardliwego stosunku do wybieranych przez sejmiki generałów ziemiańskich. 
Poszły w ruch przeciwko Dąbrowskiemu jadowite pióra jakobińskich publicystów: 
Franciszka Ksawerego Dmochowskiego i Józefa Kalasantego Szaniawskiego. 
Zasłużonemu generałowi zarzucano, że wykorzystał podstępnie na swoją korzyść 
trzyletnie zabiegi legionowe Deputacji i opluwano go w najobrzydliwszy sposób. 
Pisano o nim i mówiono, że jest bardziej Niemcem niż Polakiem, że pobiera 
jurgielt od mocarstw zaborczych, że w czasie powstania wielkopolskiego napchał 
sobie kieszenie zrabowanym bogactwem (plotkę taką rozpuszczali pobici przez 
Dąbrowskiego generałowie pruscy) itd..., itd... W akcji przeciwko Dąbrowskiemu 
nie mogło oczywiście zabraknąć bezpośrednio "poszkodowanego": Zajączka. Ale jego 
wkład w spór emigracyjny był na wskroś oryginalny i nie pozbawiony pewnych 
akcentów tragikomicznych. Za pretekst do napuszczenia Zajączka na zwycięskiego 
rywala posłużyła wydana właśnie we Frankfurcie i Lipsku, i świeżo dostarczona do 
Paryża, broszurka Dąbrowskiego o powstaniu 1794 roku. Doświadczony wódz, 
sprawiedliwie rozdzielający w swym "Przyczynku do powstania" pochwały i 
przygany, ostro krytykował Zajączka za jego obronę Pragi i zbyt wczesne 
opuszczenie Warszawy. Broszurkę usłużnie podsunięto skrytykowanemu. To 
wystarczyło. I oto ze starych papierów wyłania się osobliwa scena. Listopadowy 
wieczór roku 1796. W jednym z pokoików paryskiego hotelu "Maison des Etats Unis" 
przy ulicy de Filles Saint Thomas - ogromny, brzuchaty generał Dąbrowski, 
roznegliżowany po domowemu, stoi przy kominku i przyrządza sobie kolację. W 
kronikach historycznych nie zapisano, co zamierzał jeść tego wieczora, pewne 
jest tylko, że posiłek był skromny; bo zwycięski wódz kampanii wielkopolskiej - 
wbrew temu, co rozgłaszali pruscy generałowie, a za nimi bazgracze Deputacji - 
kieszenie miał puste, a fakt, że u siebie nad Wartą i Wisłą uchodził za bohatera 
narodowego, nie miał żadnego znaczenia dla sklepikarzy znad Sekwany. W pewnej 
chwili gospodarskie czynności Dąbrowskiego ulegają nagłemu zakłóceniu. Gwałtowny 
łomot do drzwi, i do pokoju wpada rozwścieczony Zajączek - ciemny i groźny jak 
gradowa chmura. Nastroszny, czarny wąs drga mu z podniecenia, w czarnych oczach 
- mordercze błyski. Jest taki sam jak przed dwoma laty, w czasie awantury z 
lubelską Komisją Wojewódzką. Bez żadnych wstępów, nie przebierając w słowach, 
obrzuca Dąbrowskiego stekiem oskarżeń i obelg. Oskarża go o fałszowanie prawdy 
historycznej insurekcji kościuszkowskiej i przy okazji ciska mu w twarz 
wszystkie pomówienia, głoszone przez paszkwilantów z Deputacji. Tym razem jednak 
napadnięty nie jest tak strachliwy jak komisarze z Lublina. Dąbrowski nie 
ustępuje Zajączkowi ani temperamentem, ani siłą głosu. Odpiera napaść z taką 
samą gwałtownością, z jaką została wszczęta. Krasząc swą niezbyt czystą 
polszczyznę soczystymi przekleństwami saskimi, równie rozindyczony jak 
napastnik, nie pozostawia na nim suchej nitki. Przez dłuższą chwilę dwaj 
rozjuszeni polscy generałowie_lejtnanci miotają się nad stygnącą francuską 
kolacją. Pomimo wielu różnic, w jakiś sposób są do siebie podobni. Obaj potężni 
i silni jak niedźwiedzie; obaj krwiści, impulsywni i piekielnie żywotni; obaj w 
jednakim stopniu - chociaż zupełnie inaczej - oczadziali Polską. A przy tym 
prawie rówieśnicy: Zajączek ma lat 44, Dąbrowski - 41. Pierwsza runda spotkania 
kończy się fatalnie: Zajączek wyzywa Dąbrowskiego na pojedynek, a Dąbrowski 
początkowo w odruchu obrazy wyzwanie przyjmuje. Ale zaraz potem rozwaga bierze w 
nim górę nad rozkiełznanym temperamentem. Innym już tonem przyszły wódz Legionów 
tłumaczy koledze, że jego wyzwania przyjąć nie może, gdyż w ważnej dla całego 
narodu misji musi jechać do Włoch. Chętnie udzieli wszelkiej żądanej 
satysfakcji, ale dopiero po powrocie do wolnej ojczyzny. Rozmowa staje się 
bardziej rzeczowa, a nawet nabiera akcentów pewnej intymności. I, o dziwo: 
Dąbrowskiemu udaje się przekonać Zajączka! - "Udobruchał zapaleńca" - świadczy 
wprowadzony w sprawę kronikarz. W jaki sposób Dąbrowski zdołał to osiągnąć - 
wolno się tylko domyślać. Może dlatego, że sam zdążywszy już zaznać niejednego 
od rodaków, potrafił lepiej niż inni wczuć się w trawionego kompleksem 
wyobcowania uciekiniera z Pragi? A może to łatwe udobruchanie Zajączka wynikło 
stąd, że śmiertelnie obrażony na Polskę autor zapisków josephstadckich w głębi 
duszy duszy wcale nie palił się do ponownego objęcia komendy nad Polakami? 
Wiadomo przecież, że jeszcze na długo przed wizytą u Dąbrowskiego ubiegał się o 
przyjęcie w charakterze ochotnika do jednej z armii francuskich. Tak czy inaczej 
fakt pozostaje faktem: skłóceni generałowie pogodzili się. I zapewne opili tę 
zgodę tanim winem z dzbanka, dzieląc się sprawiedliwie wystygłą (a może 
odgrzaną) kolacją gospodarza. I nie było to chyba pogodzenie na niby, gdyż w 
późniejszej korespondencji wodza Legionów odnaleźć można wiele przychylnych 
wzmianek o Zajączku, a Zajączek - ze swej strony - przy każdym następnym 
spotkaniu z Dąbrowskim składać mu będzie zapewnienia szacunku i przyjaźni. Ale 
indywidualne pojednanie generałów nie położyło kresu oszczerczej kampanii 
przeciwko Dąbrowskiemu, zapisującej najhaniebniejszą - moim zdaniem - kartę w 
dziejach polskich jakobinów. W trzy miesiące później (19 lutego 1797 roku) już z 
Włoch, w czasie najintensywniejszego formowania Legionów, ich twórca rozprawił 
się sumarycznie z atakami paryskiej Deputacji we wspaniałym liście do Barssa i 
Wybickiego. "Cóż ja mogę na to - pisał - że oni (...) przez 3 lata nic nie 
potrafili osiągnąć i wzajemnie kłócili się i żarli. Przecież tu chodzi o 
pomyślność Ojczyzny, a przynajmniej ich nieszczęśliwych rodaków. Czemu się 
złoszczą, że nie idę ich torem, że zrobiłem w ciągu 3 miesięcy więcej, niż oni w 
3 lata, że nie zależę od ich partii. Teraz jest moment, by każdy pokazał swój 
patriotyzm w czynie, a nie w słowach." Czuje się, jak autorowi listu drży z 
gniewu ręka, kiedy wyrzuca paryskim działaczom, że właśnie oni ograniczają się 
jedynie do słów. Do złych słów! Zatrutymi jadem insynuacji i kłamst słowami 
szkalują go przed światem. Nie cofają się przed najpodlejszą intrygą, aby 
przeszkodzić mu w formowaniu Legionów. "Oto kabały! I to republikanie chcą 
udaremnić, by Ojczyzna nie miała sił, które by ją uczyniły restectable! - Cóż, 
ludzie są ludźmi! Nie byłem, nie jestem i nie będę ani Scypio, ani Belizariusz 
co do Ojczyzny usługi mojej, lecz co do ich chęci i patriotyzmu równać się z 
nimi śmiało mogę, gdy mi to sumienie moje dyktuje. Śmieję się zatem z tej 
potwarzy, która mnie pensjonalistą nieprzyjaciół naszych czyni, gdyż wiem, że w 
przypadku jakiego nieszczęścia mam otwartą drogę do żebrania chleba, na którą 
już przygotowany jestem. Rad bym, aby Opatrzność zsyłając na mnie nieszczęścia, 
dźwignąć raczyła Ojczyznę moją, dla której życie i ostatnie tchnienie Jej 
poświęcam..." Kiedy Dąbrowski pisał w Mediolanie ten list, po Paryżu krążyły 
znane już zapiski więzienne Zajączka, wydane po francusku pod wiele obiecującym 
tytułem "Historia rewolucji polskiej w roku 1794 przez naocznego świadka". W 
ówczesnej sytuacji politycznej, kiedy ważyły się jeszcze ciągle losy Legionów, a 
ich przeciwnicy chętnie korzystali z każdego nadarzającego się argumentu 
przeciwko Polsce, napastliwy i stronniczy pamflet Zajączka mógł wyrządzić wiele 
złego. Wszyscy historycy epoki wytykają to autorowi. "Trudno coś dodać na 
usprawiedliwienie autora - obrusza się na zacietrzewioną prywatę broszury Wacław 
Tokarz - chyba to tylko, że nigdy w życiu nie znajdował on hamulca dla swej 
niepowściągliwej, niepolitycznej natury". Porównując te dwa przykłady polemiki z 
przeciwnikami politycznymi: mediolański list Dąbrowskiego i paryską broszurkę 
Zajączka, w pełni można docenić, jak słuszny i przewidujący był wybór kandydata 
na wodza Legionów, dokonany przez Józefa Wybickiego i przez francuski 
Dyrektoriat. Generał Ananas nie miał kwalifikacji na bohatera polskiego hymnu 
narodowego. Pisząc swój list, Dąbrowski miał już za sobą drugie z kolei 
spotkanie z Zajączkiem. Doszło do niego 7 lutego 1797 roku, nie gdzie indziej 
tylko we włoskim Mediolanie. Zabiegi Zajączka o przyjęcie do służby francuskiej 
osiągnęły swój cel wkrótce po wyjeździe Dąbrowskiego z Paryża. Dzięki staraniom 
energicznej pani Alexandrine, zaprzyjaźnionej już wtedy z Józefiną Bonaparte, 
żoną naczelnego wodza Armii Włoch, a także dzięki poparciu polskiego adiutanta 
Bonapartego, Józefa Sułkowskiego, generał Zajączek uzyskał skierowanie do sztabu 
Armii Włoch, na razie w bliżej nie określonym charakterze ochotnika. Wyjazd 
Zajączka do Włoch wywołał popłoch wśród paryskich "Uchodźców polskich", którzy 
uznali ten krok za perfidną dywersję Deputacji przeciwko Dąbrowskiemu. Z takim 
samym niepokojem i niechęcią przyjęto Zajączka w Mediolanie, gdzie mieściła się 
główna kwatera Legionów. Niektórzy oficerowie legionowi, nie bacząc na wiek i 
starszeństwo wojskowe przybysza wyraźnie dawali mu do zrozumienia, że nie jest 
pożądanym gościem. Raz i drugi świsnął mu koło ucha nienawistny wierszyk, 
wyśmiewający jego ucieczkę z Pragi. Sam Dąbrowski też był początkowo przekonany, 
że jakobiński generał przyjechał po to, aby zająć jego miejsce. Ale Zajączek od 
razu rozwiał te obawy. Przy pierwszym widzeniu z Dąbrowskim wyściskał go 
serdecznie, prosił o wymazanie z pamięci listopadowej awantury i zapewniał o 
swych najlepszych dla niego uczcuciach. Całkowicie uspokojony wódz Legionów, 
zdając sprawę z tego spotkania w liście do przyjaciół, pisał o Zajączku, że 
"zachowanie jego było zrównoważone i prawe". Generał Ananas nie miał już wtedy 
żadnego powodu, aby bruździć Dąbrowskiemu. Z chwilą wystąpienia do służby 
francuskiej, sprawa Legionów całkowicie przestała go interesować. Przeczuwał 
pewnie, że zbliża się do nowego przełomu życiowego. Jego chmurną duszę, tak 
chętnie poddającą się władzy autorytetów, rozświecał już blask gwiazdy 
Bonapartego. Rachuby na Bonapartego nie zawiodły. 8 marca 1797 roku, na rozkaz 
naczelnego wodza Armii Włoch, polski ochotnik został wciągnięty na listę 
czynnych generałów brygady, * z przydziałem do Kwatery Głównej. Nie było to 
jeszcze równoznaczne z patentem na generała Republiki Francuskiej, gdyż ten 
zaszczyt Dyrektoriat przyznawał cudzoziemcom bardzo niechętnie, uzależniając go 
od spełnienia różnych warunków formalnych i długiego stażu w służbie 
ochotniczej. Ale w Armii Włoch nowo mianowany korzystał z pełnych uprawnień 
czynnego generała, pobierał pensję generalską i wszystkie inne świadczenia 
związane z tym stanowiskiem. Posiadany przez Zajączka stopień generała_lejtnanta 
odpowiadał francuskiemu generałowi dywizji, ale przy przechodzeniu z armii do 
armii szarża z reguły ulegała obniżeniu o jeden szczebel. W kampanii wiosennej w 
roku 1797 przebył Zajączek z pełnym sukcesem pierwsze próby bojowe, jako dowódca 
niewielkiego korpusu rozpoznawczego, złożonego w przeważnej części z kawalerii. 
Prawidłowe wykonanie zleconych zadań zwiadowczych oraz szczegółowe raporty, 
pisane w bezbłędnej francuszczyźnie - zyskały mu zaufanie i sympatię wodza 
naczelnego Armii Włoch. w piśmie do Dyrektoriatu Bonaparte pisał o Zajączku: 
"Powierzyłem temu generałowi korpus obserwacyjny, mający za zadanie utrzymywanie 
łączności z Tyrolem. Wykonał zadanie z talentem i pożytkiem dla armii". Ale 
dobry czas francuskiego generała brygady, Józefa Zajączka herbu Świnka, nie był 
dobrym czasem polskich Legionów. 18 kwietnia 1797 roku generał Bonaparte 
podpisał nieoczekiwanie w miejscowości Loeben wstępny układ pokojowy z Austrią. 
Dla polskich legionistów - którzy pod wpływem wspaniałych zwycięstw Bonapartego 
widzieli już w marzeniach, jak rozsypuje się w proch i pył zaborcze imperium 
habsburskie, a oni wkraczają triumfalnie jako wyzwoliciele do Galicji i Krakowa 
- preliminarie loebeńskie były straszliwym ciosem. Rozumiano, że ostateczne 
zawarcie pokoju między Francją i Austrią może postawić pod znakiem zapytania 
sens dalszego istnienia z takim mozołem stworzonych legii włoskich. W tych 
trudnych dniach doszło do jeszcze jednego spotkania między Zajączkiem a 
Dąbrowskim. 24 kwietnia 1797 roku zgnębiony Dąbrowski dopadł w Gratzu, bawiącego 
tam przejazdem, Bonapartego, aby dowiedzieć się od niego, jak ułożą się przyszłe 
losy polskich legionistów. Naczelny wódz Armii Włoch przyjął go łaskawie i 
polecił mu upewnić współobywateli, że nie powinni tracić odwagi i nadziei, gdyż 
"powszechny pokój nie doszedł jeszcze do skutku, a obecny nie będzhie trwał 
długo". Nie pocieszony tymi ogólnikami, wódz Legionów znalazł oparcie w 
spotkanym w sztabie Bonapartego generale Zajączku, który odniósł się do niego 
jeszcze serdeczniej niż w Mediolanie i robił, co mógł, aby podnieść go na duchu. 
Wyraźnie wzruszony przebiegienm tego spotkania, Dąbrowski ponownie wystawił 
piękne świadectwo na piśmie niedawnemu przeciwnikowi: "Czuł nasze nieszczęście i 
moje położenie". Ale podwładni Dąbrowskiego nadal trwali w swym wrogim 
uprzedzeniu do jakobińskiego generała, który wydał na rzeź Pragę, a obecnie - 
jak sądzili - dybał na miejsce ich ulubionego wodza. Zajączek boleśnie odczuł to 
nastawienie przy pierwszym spotkaniu z szeregowymi legionistami - 30 kwietnia 
1797 roku w miejscowości Palmanova. W pierwszych mniesiącach swego pobytu we 
Włoszech unikał spotkań z polskimi żołnierzami, gdyż zbyt żywe były w nim 
jeszcze urazy wyniesione z bitwy praskiej. Ale zjechawszy do punktu zbornego 
Legionistów w Palmanova jako generał ze sztabu Bonapartego, mający już na swym 
rachunku pewne sukcesy bojowe w służbie francuskiej - uznał widocznie,- że 
dojrzał do konfrontacji z przeszłością. Kiedy się dowiedział, że w zmienionym w 
koszary kościele kwateruje kompania legionistów, uprosił Dąbrowskiego, aby 
pozwolił mu ich odwiedzić i przekonać się, czy nie ma wśród nich jego dawnych 
podwładnych. Dąbrowski znał nastroje legionowe, lecz odmówić prośbie Zajączka 
nie mógł. Przydał mu tylko na przewodnika jednego ze swych młodszych oficerów. 
We dwóch poszli do kościoła_koszar. Co nastąpiło potem, opisuje w swych 
pamiętnikach sumienny kronikarz Legionów - powszechnie zwany "szefem" - kapitan 
Józef Drzewiecki. Legioniści zajęci byli przygotowaniami do obiadu: "...rosół 
sobie i kaszę warzyli. Na wchodzącego nie zwrócili uwagi. Oficer towarzyszący, 
chcąc wydobyć hura! dla generała, rzekł do żołnierzy: "Wiecież wy, wiara, kogo 
przed sobą macie? Jest to pierwszy nasz po Kościuszce jenerał, zowie się 
Zajączek, zapewne go pamiętacie, którzyście pod nim służyli, zbierzcie się do 
niego; jedzie od Bonapartego i z wami widzieć się pragnął." Ta przemowa 
przeciwny i niespodziewany zrobiła skutek, zamilkli wszyscy, a na dalsze 
wezwanie ktoś jeszcze zamruczał: "Pięknie on obronił Pragę, może nam go dać 
myślicie? Ale my się bez niego obejdziemy; z Dąbrowskiegośmy kontenci i innego 
nie chcemy" Odgłos ten powiększał się coraz śmielej...". Wszyscy biografowie 
generała Zajączka, opisując zajście w Palmanova, wyrażają zgodny pogląd, że był 
to jeden z najsmutniejszych dni w jego życiu. "Jenerał powrócił milczący, 
zasępiony - kończy swą relację kronikarz legionowy - wrażenie tej chwili 
uczyniło jenerała Zajączka nieprzychylnym dla nas; ile razy jako dowódca w 
służbie francuskiej stykał się z nami, nierad był, gdy go jenerałem polskim 
nazywano." Może właśnie wtedy, we włoskiej Palmanova po raz pierwszy nawiedziła 
Zajączka myśl, którą wyrazi później w liście do, ciągle jeszcze więzionego przez 
Austriaków, Kołłątaja. Wywali wprost swemu mistrzowi i przyjacielowi, że "w 
Polsce nie ma nic do roboty dla takich ludzi jak oni (...) że uznania doczekać 
się mogą raczej od Francji, raczej nawet od nieprzyjaciół swego kraju." Wydawca 
tego listu, Wacław Tokarz, tak komentuje owe słowa: "Ziarno raz rzucone, w dobie 
goryczy, w mściwą duszę Zajączka wydało tu owoc trwały; zadecydowało o jego 
francuzomanii i bonapartyzmie na emigracji, o nieobywatelskim stosunku do władz 
Księstwa Warszawskiego i księcia Józefa, a po części nawet i o jego działalności 
na stanowisku namiestnika Królestwa Kongresowego". Wbrew kwietniowym 
zapewnieniom Bonapartego, dawanym na pociechę Dąbrowskiemu, wojna między Francją 
a Austrią zakończyła się "powszechnym pokojem" już w połowie października 1797 
roku. Wieść o podpisaniu traktatu pokojowego w Campo Formio wywołała zamieszanie 
i rozpacz w dowództwie polskich legionów. "Generałowie potracili głowy, 
puszczono krew Wielhorskiemu, zachorował Dąbrowski, Kniaziewicz połowę swej 
energii utracił." Może nie aż tak gwałtownie, ale z pewnością równie niechętnie 
odniósł się do zakończenia wojny we Włoszech Józef Zajączek. W nowej sytuacji 
jego niezupełnie określona pozycja, ni to polskiego, ni francuskiego generała 
przy sztabie Armiii Włoch, stwarzała na przyszłość widoki wcale nie lepsze od 
perspektyw legionistów. A Zajączek po zajściu w Palmanova nie chciał mieć już 
nic wspólnego z legionistami ani z Polakami w ogóle. Aby odciąć się raz na 
zawsze od polskiego losu, pojętny uczeń hetmana Branickiego postanowił jak 
najszybciej doprowadzić do końca proces swego "przelania w bryłę narodu 
potężniejszego". Na jego prośbę w połowie listopada 1797 roku generał Bonaparte 
zezwolił mu udać się do Paryża dla uzyskania zgody Dyrektoriatu na wpisanie go 
na listę generałów Republiki Francuskiej. Swoje sprawy osobisto_rodzinno_domowe 
zastał w Paryżu w porządku jak najlepszym. Pani Alexandrine była tak samo młoda, 
powabna i kochająca, jak przed jego wyjazdem do Włoch. Urządzone przez nią 
mieszkanie przy Champs Elys~ees nr 3 było miłe, wygodne i przyciągało gości z 
najbardziej wpływowych sfer nadsekwańskiej stolicy. Samych państwa Zajączków 
również chętnie przyjmowano w najwyżej notowanych salonach paryskich, łącznie z 
willą przy ulicy Chantereine, gdzie przyszła "Madonna Zwycięstwa", Józefina 
Bonaparte, umilała sobie zabawami oczekiwanie na powrót męża. Życie w Paryżu 
miało dla Zajączka tylko jedną złą stronę: było bardzo kosztowne. Na razie 
pensja generalska, pobierana w sztabie Armii Włoch, na pokrycie wydatków 
wystarczała, ale coraz groźniej rysowała się ewentualność, że tej pensji może 
wkrótce zabraknąć. Usilne zabiegi Zajączka o uzyskanie patentu generała 
Republiki Francuskiej napotykały zdecydowany sprzeciw Dyrektoriatu. Nie pomagały 
gorące polecenia generała Bonapartego ani zakulisowe zabiegi Józefa Sułkowskiego 
i Józefiny Bonaparte. Opierając się na dekrecie Konwencji Narodowej z grudnia 
1793 roku, zabraniającym przyjmowania do armii francuskiej "cudzoziemskich 
dezerterów", Dyrektoriat trwał niewzruszenie na stanowisku, że Zajączek jest 
nadal generałem polskim, czasowo tylko zatrudnionym w Armii Włoch, i wzbraniał 
się przed wpisaniem go na listę generałów francuskich. Ostateczna decyzja 
Dyrektoriatu w sprawie Zajączka, powzięta w styczniu roku 1798 brzmiała: "Nie 
może być zatrudniony we Francji z powodu dekretu. Odesłać do Bonapartego z 
zaleceniem, aby postarał się o zatrudnienie go w Republice Cizalpińskiej". Ale 
Zajączkowi nie uśmiechało się generałowanie w marionetkowym państewku włoskim, 
gdzie znowu co krok mógłby się nadziewać na polskich legionistów. Poza tym 
przerażała go perspektywa oddalenia się od Bonapartego, w którego służbę oddał 
się bez zastrzeżeń, od chwili pierwszego z nim zetknięcia. Jego uwielbienie dla 
Bonapartego, wyniesione z kampanii włoskiej, wzrosło jeszcze niepomiernie w dniu 
6 grudnia 1797 roku, kiedy stojąc w tłumie rozentuzjazmowanych paryżan, 
podziwiał tryumfalny wjazd zwycięzcy włoskiego do stolicy Republiki. Była to 
pierwsza z wielkich inscenizacji napoleońskich, w których tak gustowało 
późniejsze "Grand Empire". Ale też naczelny wódz Armii Włoch miał czym się 
chwalić. Tryumf, jaki zgotował Francji ten niepozorny generał o obco brzmiącym 
nazwisku, przerósł najśmielsze oczekiwania. Cesarz i wszyscy książęta Rzeszy 
zostali zmuszeni do oficjalnego uznania "królobójczej" Republiki Francuskiej. Z 
włoch wyduszono 20 milionów franków kontrybucji wojennej. Przed zachwyconymi 
oczami paryżan defilowały niekończące się kolumny wozów, obładowanych bezcennymi 
skarbami sztuki z Parmy, Florencji, Rzymu i Wenecji, które szacowano na więcej 
niż 200 milionów. Statki zdobyte w Genui, Livorno i Wenecji podwoiły stan 
liczebny marynarki francuskiej. Eskadry Tulonu przejęły nadzór na Morzu 
Śródziemnym, na Adriatyku i w Lewancie. Dla handlu Lyonu, Prowansji i Delfinatu 
- po odemknięciu wielkiej bramy Alp - otworzyły się nieograniczone możliwości. 
Ogrom zwycięstw włoskich i entuzjazm, z jakim witano Bonapartego w Paryżu - 
napędziły tęgiego stracha Dyrektoriatowi. Rząd Republiki poczuł się zagrożony w 
swej władzy przed korsykańskiego Cezara. Kto wie, czy nie z tego właśnie 
poczucia zagrożenia wynikał, niezrozumiały dla sfer wojskowych, upór, z jakim 
Dyrektoriat odmawiał Zajączkowi patentu generalskiego. Porażeni tryumfem 
Bonapartego, paryscy Dyrektorzy nie mieli żadnego interesu w tym, aby 
przysparzać niebezpiecznemu rywalowi do władzy nowych, oddanych mu generałów. W 
ogólnym jednak rachunku to wystraszenie Dyrektoriatu wyszło Zajączkowi na dobre, 
gdyż w dalszych konsekwencjach miało uwolnić go od wegetacji w Republice 
Cizalpińskiej, otwierając przed nim w zamian nowe, oszałamiające perspektywy 
przygód wojennych u boku Bonapartego. Pragnąc za wszelką cenę pozbyć się 
groźnego rywala z Francji, Dyrektoriat powierzył Bonapartemu naczelne dowództwo 
nad planowaną od dawna ekspedycją przeciwko Anglii - najtrudniejszemu do 
pokonania wrogowi Republiki. Zwycięzca włoski nowe zadanie przyjął, lecz po 
rozejrzeniu się w sytuacji wprowadził do niego korektę strategiczną, godną 
Aleksandra Macedońskiego. Zamiast frontalnego zaatakowania Wysp Brytyjskich - co 
ze względu na przewagę floty angielskiej na kanale La Manche byłoby operacją 
nader ryzykowną - przedstawił Dyrektoriatowi gigantyczny plan wyprawy na 
kontynent afrykański dla opanowania Egiptu, odbudowy starożytnego Kanału, 
łączącego Morze Śródziemne z Morzem Czerwonym, otwarcia drogi do Indii i 
uderzenia, w ten sposób, w główne podstawy potęgi gospodarczej Anglii, jej 
panowania nad morzami i nad światowym handlem. Zuchwała awanturniczość i 
olbrzymie koszty planowanego przedsięwzięcia wprawiły początkowo w osłupienie 
ostrożnych mieszczan, zasiadających w Dyrektoriacie, ale pod naciskiem 
szczególnie zainteresowanych zamorską wyprawą, wielkich kupców i wielkich 
amatorów - plan Bonapartego został w końcu przyjęty. Dyrektorzy musieli się 
zresztą zorientować, że była to dla nich operacja bez ryzyka; w razie udania się 
wyprawy, zapewniała Republice nieobliczalne korzyści strategiczne i gospodarcze, 
w razie niepowodzenia - wyłączała z gry politycznej niebezpiecznego konkurenta 
do władzy. Dekret Dyrektoriatu z 14 kwietnia 1798 roku powołał do życia nową 
Armię "Wschód" pod naczelnym dowództwem generała Bonapartego. Jeden z pierwszych 
etatów generała brygady w nowej armii powierzył Bonaparte (prawdopodobnie za 
radą Sułkowskiego) swemu podwładnemu z Armii Włoch - odepchniętemu przez 
Dyrektoriat, polskiemu generałowi_ochotnikowi, Józefowi Zajączkowi. Od tej 
chwili egzystencja materialna państwa Zajączków była znowu zabezpieczona na czas 
dłuższy. Pani Alexandrine mogła nadal prowadzić kosztowne życie towarzyskie, a 
jej małżonek rozpoczął najbardziej fascynującą przygodę swego awanturniczego 
życiorysu. Rozkosz ślepego posłuszeństwa I W wiele lat później, gdy rezydował 
już we wspaniałym pałacu warszawskim i tytułowano go Jaśnie Oświeconym Księciem 
Namiestnikiem - stary, beznogi generał Zajączek lubił przy rozmaitych okazjach 
nawiązywać do swoich wrażeń z wyprawy egipskiej. Kiedy jesienny, mokry wiatr od 
Wisły przyprawiał go o wściekłe bóle w kikucie amputowanej nogi, rozgrzewał się 
wspominaniem, nie stygnącego nawet nocą, żaru pustynnych prowincji Środkowego 
Egiptu, którymi zarządzał niegdyś jako francuski guberanator wojenny, z 
powołania Bonapartego. A latem znowu, gdy podawano mu do stołu wczesne arbuzy 
wyhodowane w warzywnikach Opatówka, narzekał na ich bladoróżowy, niezbyt 
soczysty miąższ, tęsknie przywołując na pamięć ciemnopurpurowe, ociekające 
słodyczą wnętrza arbuzów z Delty Nilu, o których w liście z tamtych czasów 
pisał, że "jedyna to w zakazanym Egipcie godna szlachcica strawa". 
Nieumiarkowana (jak wszystko u niego) żarłoczność, z jaką pochłaniał egipskie 
arbuzy, zyskała mu szczególną sławęę w całej Armii "Wschód" i znalazła szerokie 
odbicie w pamiętnikarskiej dokumentacji wyprawy. Żołnierze podległych mu 
oddziałów przezwali go "Generałem Arbuzem" ("le general Pasteque"). * Jeszcze 
jeden z przedziwnych paradoksów, tak charakterystycznych dla biografii Zajączka. 
W roku 1794 warszawski arcyjakobin, w swoim lewackim zapale do małpowania we 
wszystkim francuskich sankiulotów, chciał rzucić rodowe nazwisko i nazwać się 
Ananasem. Wyśmiano go bez litości. Ale w cztery lata później jego wariacki 
pomysł doczekał się realizacji z drobną jedynie korektą. Wielbieni przez niego 
sankiuloci - przebrani w mundury żołnierzy Armii "Wschód" - z własnej inicjatywy 
wymyślili mu "owocowe" nazwisko, tyle że nie od ananasa, lecz od bardziej 
jeszcze soczystego arbuza. Autorka fundamentalnej pracya biograficznej o 
Zajączku - zazwyczaj tak rzetelna w swoich dociekaniach, tym razem myli się 
chyba - tłumaczy jego egipskie przezwisko na "generał melon". Pomyłka wynikła 
zapewne stąd, że we Francji arbuz bywa także nazywany "wodnym melonem" ("melon 
d.eau"). Ale nie soczyste arbuzy z Delty Nilu i nie dobroczynny dla inwalidzkich 
reumatyzmów klimat afrykański sprawiały, że postarzały generał Zajączek chętnie 
i często powracał myślami do swoich przeżyć w Egipcie. Zasadnicza przyczyna jego 
egipskiej nostalgii była chyba poważniejsza i bardziej skomplikowana. Warszawski 
"ćwierć król bez nogi" (epitet Niemcewicza) rozglądając się z wysokości Pałacu 
Namiestnikowskiego po mrocznym labiryncie swojej przeszłości, musiał dochodzić 
do tego samego wniosku, co dzisiejsi badacze jego biografii: że trzyletni pobyt 
w "zakazanym" Egipcie był najszczęśliwszym i najbardziej wydajnym okresem w 
całym jego życiu, że tam właśnie ujawniły się najpełniej pozytywy jego 
pogmatwanej osobowości, że nigdzie i nigdy - ani wcześniej, ani później - nie 
czuł się tak bardzo, jak tam, na swoim miejscu. W wyprawie egipskiej - 
największej i najbardziej awanturniczej ekspedycji wojskowej przełomu XViii i 
XIX stulecia - wszystko, od początku do końca, było niezwykłe i fascynujące. 
Wszystko usposabiało do wspomnień. Pamiętny dzień 9 maja 1798 roku! Do Tulonu, 
głównej bazy wypadowej wyprawy, przybywa naczelny wódz Armii "Wschód". Przed 
zaokrętowaniem wojsk ekspedycyjnych - odezwa do żołnierzy. Blada natchniona 
twarz Bonapartego. Patos nowej, romantycznej retoryki wojskowej zamiast oschłej 
nudy dawnego rozkazodawstwa. "Geniusz wolności, który Rzeczpospolitą naszą 
przeznaczył na zbawczynię Europy, chce, byśmy za morze jej słodkie panowanie 
przenieśli..." Lapidarnie, lecz w sposób zrozumiały dla najprostszego 
szeregowca, wyjaśnia wódz swoim podwładnym charakter rozpoczynającej się 
operacji wojennej. Paryscy sankiuloci w mundurach Armii "Wschód" i warszawski 
czerwieniec, generał_ochotnik Zajączek - mogą być spokojni: Nie ma sprzeczności 
między zamiarem podbicia Egiptu a ideałami Wielkiej Rewolucji Francuskiej, 
obiecującej wolność wszystkim ludom świata. Cele inwazji na Egipt są wyłącznie 
obronne i wyzwoleńcze: obrona Republiki przed zagrażającą jej Anglią, wyzwolenie 
ludu egipskiego spod jarzma obcej etnicznie, feudalno_wojskowej kasty mameluków. 
Po wielekroć powtarzane naczelne hasło wyprawy brzmi: Zagłada mamelukom, 
błogosławieństwo ludowi Egiptu! Żołnierzy oszołamia wizja bogatego, urodzajnego 
kraju za morzem. Wódz obiecuje, że na każdego z nich czeka tam sześć mórg 
żyznego gruntu. A poza tym, jaki to zaszczyt uczestniczyć w przedsięwzięciu o 
tak wielkim, międzynarodowym znaczeniu. "Żołnierze, oczy całej Europy zwrócone 
są na was!" RAdosny ryk przetaczający się po szeregach przyszłych 
sześciomorgowych gospodarzy: "Vive Bonaparte!" Potem upajający rejs na okręcie 
admiralskim "Orient". Poufałe obcowanie z najwybitniejszymi generałami 
Republiki, późniejszymi marszałkami i książętami cesarstwa, rozmowy z 
uczestniczącymi w wyprawie, sławnymi na cały świat uczonymi i artystami. 
Czerwony burgund i rewolucyjne pieśni. A przede wszystkim: stale wyczuwalna 
obecność naczelnego wodza. Tylko dwaj Polacy dostąpili zaszczytu podróżowania 
razem z Bonapartem: jego nieodstępny adiutant, "żelazny kapitan" Józef Sułkowski 
i nie zweryfikowany przez Dyrektoriat, generał_ochotnik Józef Zajączek. Na 
krótko przed wypłynięciem w morze - nieoczekiwane spotkanie z legionistami 
Dąbrowskiego. Dziejopis napoleońskiej Polski Szymon Askenazy utrzymuje, że 
Bonaparte w swych pierwszych planach zamorskiej wyprawy przewidywał zabranie ze 
sobą do Egiptu całych polskich Legionów. Później jednak zarzucił ten zamiar. 
Prawdopodobnie przyczynili się do tego wrogowie polityczni Dąbrowskiego 
(Sułkowski?), obawiający się nie bez racji, że długa i bezpośrednia współpraca z 
Bonapartem w Egipcie może bardzo umocnić pozycję wodza Legionów i jego wpływ na 
dalsze kształtowanie się spraw polskich. W rezultacie z poważnego projektu, 
który rzeczywiście mógł mieć dla przyszłości Polski znaczenie historyczne, 
ostało się jedynie paru oficerów ochotników oraz niewielki oddziałek z Pierwszej 
Legii, przydzielony do ekspedycji egipskiej "dla eskortowania amunicji 
wojennej". Ten właśnie oddziałek przybył do Tulonu w ostatniej chwili, przywożąc 
ze sobą pożegnalny list Dąbrowskiego do Bonapartego. "Naczelnik bezdomnego 
wojska polskiego - relacjonuje Askenazy - polecał swych żołnierzy szczególnym 
względom naczelnego dowódcy Armii Wschodniej oraz przesyłał mu życzenia Legionów 
(...) i żywione przez nie uczucia wdzięczności." Generał Zajączek, towarzyszący 
na "Oriencie" Bonapartemu, nie mógł nie wiedzieć o przybyciu polskich żołnierzy 
i o przywiezionym przez nich liście. Można więc śmiało wpisać owo zdarzenie w 
przewijający się przez całą biografię Zajączka ciąg spotkań z Dąbrowskim bądź z 
jego ludźmi. Dla legionistów Pierwszej Legii musiało to być spotkanie raczej 
nieprzyjemne, co innego Zajączek: on mógł je odczuć jako słodki rewanż za 
zniewagę doznaną od legionistów w Palmanova. Pewne jest jedno: tulońskie 
spotkanie Zajączka z żołnierzami Dąbrowskiego różniło się w zasadniczy sposób od 
jego paryskiego spotkania z Dąbrowskim sprzed dwóch lat. W Paryżu ścierali się 
ze sobą dwaj polscy generałowie, wyrażający dwa, sprzeczne wprawdzie, lecz 
polskie poglądy na sprawy wspólnej ojczyzny. W Tulonie było inaczej. Z jednej 
strony - gromadka bezimiennych szeregowych polskich, oderwanych od swego 
dowództwa, zagubionych w obcojęzycznym tłumie, przerażonych perspektywą długiej 
podróży morskiej, mającej odciągnąć ich jeszcze dalej - na odległość zupełnie 
już niewyobrażalną - od ojczystych chat i zagonów. Z drugiej strony: spięty do 
kariery, na poły sfrancuziały generał z najbliższego otoczenia Bonapartego - 
odęty, nieprzychylny, obcy. W Tulonie racje polskie reprezentowali już tylko 
żołnierze Dąbrowskiego. Generał Zajączek, po ostatniej ranie zadanej mu przez 
niewdzięcznych rodaków w Palmanova, ostatecznie obraził się na ojczyznę i jej 
sprawy przestały go interesować. Dawał temu ostentacyjny wyraz w całym swym 
postępowaniu, w rozmowach, w korespondencji. Marzył już tylko o tym, żeby jak 
najprędzej znaleźć się na liście etatowych generałów francuskich. Zmierzając do 
tego celu, robił wszystko, żeby w półtora wieku później jego najpoważniejszy i 
najsprawiedliwszy biograf Wacław Tokarz miał prawo napisać: "Jeżeli o którym z 
Polaków walczącyh wówczas za granicą można powiedzieć z pewną słusznością, że 
się expatryował, to o Zajączku". Trudno kwestionować surowy sąd Tokarza: 
historyk wyciągnął jedynie wnioski ze znanych mu świadectw epoki. Generał 
Zajączek, wyruszający wiosną 1798 roku w sztabie Bonapartego na podbój Egiptu, 
mógł sprawiać wrażenie całkowicie już wyojczyźnionego lub, jakby powiedziano 
dzisiaj, wynarodowionego. Jednakże, przytaczając opinię Tokarza, trzeba do niej 
dodać pewne zasadnicze zastrzeżenie. Wynarodowiony w słowach i czynach, Zajączek 
w najgłębszych pokładach swej jaźni pozostał polski, chciałoby się rzec: 
żałośnie polski. W tym wykształconym, społecznie postępowym, otrzaskanym po 
stolicach zachodniej Europy, francuskim generale przetrwał, nietknięty przez 
czas, drobny szlachcic polski z przełomu epoki saskiej i stanisławowskiej. Ów 
kresowy warchoł i rozrabiaka sejmowy - wypchnięty zbiegiem przypadków na 
pierwszy plan najpierw wielkich dramatów narodowych swej ojczyzny, a później 
międzynarodowych wojen o zmianę obrazu świata - przez całą swą bajeczną karierę, 
od skromnych początków barskich po zawrotne wyżyny Pałacu Namiestnikowskiego, z 
zadziwiającą konsekwencją starał się realizować ideał życiowy, zakorzeniony w 
latach jego młodości w warstwie społecznej, z której się wywodził. Dążył do 
pozyskania możnego protektora, ktróry przejąłby na siebie pełną odpowiedzialność 
za wszystkie jego poczynania i - uwalniając go od trudu samoddzielnego myślenia 
i dokonywania wyborów moralnych - żądał w zamian jedynie absolutnego 
posłuszeństwa swoim rozkazom. Nie ulega wątpliwości, że najdoskonalsze wcielenie 
tych dążeń odnalazł w osobie Napoleona Bonapartego. Genialny Korsykanin 
nieskończenie przewyższał wszystkich jego poprzednich protektorów, a 
jednocześnie miał w sobie - podniesione do najwyższej potęgi - to wszystko, co 
Zajączkowi najbardziej w tamtych imponowało: zuchwałe męstwo i fantazję 
Kazimierza Pułaskiego, możliwości materialne i osobistą sugestywność hetmana 
Branickiego, demokratyzm i mądrość polityczną księdza Kołłątaja. Od pierwszego 
spotkania we Włoszech Zajączek przeczuł w Bonapartem swoją wielką życiową 
szansę. POwołanie do Armii "Wschód" zmieniło przeczucie w pewność. Wyciągnął z 
tego jak najdalej idące wnioski. Od chwili wstąpienia na pokałd okrętu 
admiralskiego "Orient" aż po ostateczną katastrofę - napoleońską i własną - nad 
białoruską rzeką Berezyną, generał Józef Zajączek herbu Świnka trwać będzie 
wiernie przy Bonapartem, związany z nim na dobre i na złe uczuciem, dającym się 
najlepiej określić jako rozkosz ślepego posłuszeństwa. Rozkosz ślepego 
posłuszeństwa (c.d.) * * * Pierwsze miesiące pobytu w Egipcie. Przedziwne 
połączenie sukcesów i klęsk. Zdobycie największego portu egipskiego Aleksandrii, 
nie powstrzymany marsz w głąb kraju, uwieńczony wspaniałym zwycięstwem nad 
głównymi siłami mameluckimi w pobliżu piramid ("Żołnierze, czeterdzieści wieków 
patrzy na was z wysokości tych pomników!") i w następstwie tego zwycięstwa 
zajęcie stołecznego Kairu. Ale sukcesy militarne nie dają zwycięzcom radości. 
Towarzyszy im atmosfera rozczarowania, lęku, złych przeczuć i udręczeń 
fizycznych. Wszystko przedstawia się inaczej, niż obiecywano w Tulonie. 
"Zawiedzeni zostaliśmy w nadziei oczekiwanej przyjemności - skarżył się po 
zdobyciu Aleksandrii polski kronikarz wyprawy, major_ochotnik Józef Szumlański. 
- Zastaliśmy bowiem miasto puste, sklepy liche, pozamykane, niesłychane gorąco, 
a w miejscu ludzi mnóstwo jadowitych much, owadów, robactwa, że się prawie pod 
naszym okiem sprawdzała kara Boża owych plag siedmiu na Egipt dopuszczonych." * 
Pismo Święte mówi o dziesięciu plagach egipskich. Jak dalece egipska 
rzeczywistość odbiegała od oczekiwanych przyjemności, przekonali się żołnierze 
Bonapartego najdotkliwiej w czasie dwustukilometrowego marszu bojowego z 
Aleksandrii do Kairu. NIedoszli sześciomorgowi gospodarze, z rozpaczą i 
nienawiścią w sercach, brnęli przez wszechogarniające, pustynne piaski. "Słońce 
ciążyło nad żołnierzami jak ołów - pisał drugi polski kronikarz wyprawy Józef 
Sułkowski - gwałtowny wiatr tamował oddech, straszliwy pot, lejący się 
nieprzerwanym strumieniem, wyciskał wszystkie siły z ciał, doprowadzając je do 
stanu ostatecznego wycieńczenia. Około drugiej po południu odkryto trochę 
błotnistej wody, którą tubylcy uznali za zdatną do picia. Trzeba było widzieć te 
tłumy spragnionych ludzi cisnących się do błotnistego dołu, błagających o swój 
łyk wody, oblizujących wilgotną ziemię (...) Widziało się, jak mniej zaradni 
poniżali się do najbardziej upokarzających próśb, a inni walczyli o swe prawo z 
pistoletem w ręce i z narażeniem życia (...) Jeszcze jeden dzień takich 
cierpień, a cała droga byłaby zasłana trupami..." Jednocześnie z każdym dniem 
pogarszała się sytuacja strategiczno_polityczna wyprawy. Stara Europa nie 
zamierzała przyglądać się bezczynnie, jak "republika królobójców" rozciąga swe 
"słodkie panowanie" na inne kontynenty i zagraża głównym szlakom światowego 
handlu. Dyplomacja cesarzy i królów czyniła gorączkowe wysiłki, aby zbuntować 
przeciwko francuskim najeźdźcom, sprzymierzonego dotychczas z Francją, potężnego 
protektora Egiptu, sułtana tureckiego. Anglia, nie gotowa jeszcze do 
bezpośredniej interwencji zbrojnej na lądzie egipskim, starała się odciąć wojska 
Bonapartego od macierzystej metropolii. Przeciwko flocie francuskiej, zatajonej 
u wybrzeży egipskich, wyprawiono najczujniejszego strażnika angielskiego 
władztwa na morzach: admirała Horacego Nelsona. Wieści o tych zagrożeniach 
wyprawy docierały do Egiptu i potęgowały ferment wśród tubylczej ludności. 
Wyzwalany przemocą lud egipski coraz niechętniej odnosił się do 
"błogosławieństwa" przyrzekanego przez Bonapartego. Zwłaszcza że owo 
"błogosławieństwo" na razie ograniczało się do nakładania wysokich danin w 
pieniądzach i naturaliach, rekwirowania koni i indywidualnych gwałtów, 
rozsierdzonego na wszystko co egipskie, francuskiego żołdactwa. W prowincjach, 
zajętych przez Francuzów, wybuchały zamieszki i bunty (w najgroźniejszym z nich 
zginął, okrutnie zamordowany przez tubylców, "Oficer największych nadziei", 
Józef Sułkowski). W wojsku zaczynało brakować żywności. Jazda mamelucka, 
pokonywana w dużych bitwach, rozdrabniała się na małe oddziałki i gnębiła 
przeciwnika wojną podjazdową. W kilka dni po bitwie pod piramidami i zajęciu 
Kairu - w szczytowym punckie zwycięstw francuskich na lądzie egipskim - spadła 
na zwycięskie wojska przerażająca wieść od strony morza. Eskadry Nelsona 
wytropiły flotę francuską, zakotwiczoną w zatoce Abukir i w wielkiej bitwie 
morskiej, w nocy z 1 na 2 sierpnia, zniszczyły ją niemal doszczętnie. W 
nieludzko zmęczonej, przerażonej armii poczęła się szerzyć choroba moralna, 
gorsza od afrykańskich upałów, braku wody, egipskiego zapalenia oczu i ukąszeń 
jadowitych moskitów. "Przepływamy morza, plądrujemy wsie, rujnujemy mieszkańców 
i gwałcimy im żony - żalili się, zawiedzeni w nadziejach na sześciomorgowe 
gospodarstwa, paryscy sankiuloci. - Narażamy się na śmierć z głodu i pragnienia. 
I po co to wszystko? (...) Niejedno przekleństwo padło wówczas z ust żołnierzy 
na Dyrektoriat, Bonapartego, oficerów, a najwięcej na uczonych. Przeklinali 
kraj, który im w tak nęcących barwach przedstawiano. Nawet jenerałowie tak się 
dawali ponosić, że rzucali kapelusze na ziemię i po nich deptali. Teraz, gdy dla 
całej armii droga do ojczyzny była odcięta, każdy marzył gwłatownie o powrocie 
indywidualnym. Dochodziło na tym tle do ciągłych awantur między szeregowymi a 
oficerami. Wśród szeregowych szerzyły się pogłoski o zamierzonej ucieczce 
generałów. Wzdłuż wybrzeży żołnierzy zaciągnęli ochotnicze warty, których 
zadaniem było kontrolowanie, kto wsiada na odpływające statki syryjskie i 
greckie." Właśnie w tym okresie ogólnego upadku ducha i narastającego 
rozprężenia najświetniej zajaśniał geniusz organizatorski Bonapartego. 
"Zawiedziony w swoich dalekosiężnych planach zdobywczych w Afryce i Azji, 
niespokojny o bieg wydarzeń we Francji, trapiony tysiącznymi trudnościami nie do 
przezwyciężenia, naczelny dowódca Armii Wschodniej dokonywał tytanicznych 
wysiłków wojskowych i dyplomatycznych, aby umocnić panowanie francuskie w 
zdobytym kraju. Sułtana w Konstantynopolu zapewniał o swoich przyjaznych 
zamiarach wobec Porty, kontynuował energiczny pościg za wojskami mameluckimi, 
ustalał w Egipcie nową strukturę administracyjno_prawną, wprowadzał reformy 
ekonomiczne i socjalne, rozpatrywał możliwości odbudowy starożytnego kanału 
między Morzami: Śródziemnym i Czerwonym, a jednocześnie czynił wszystko, aby 
zjednać sobie względy mahometańskich tubylców, posuwał się tak daleko, że 
nakłaniał swych generałów do małżeństw z muzułmankami i do zmiany religii, sam 
nawet deklarował się oficjalnie jako wyznawca Proroka, z pewnymi tylko drobnymi 
zastrzeżeniami natury rytualnej." Zapatrzony w genialnego protektora, czujny na 
każde jego skinienie, gotów na pierwszy jego rozkaz skoczyć za nim w ogień - 
Zajączek wysuwa się na czoło najwierniejszych i najposłuszniejszych subalternów 
Bonapartego. Ręczyć można, że nie było Zajączka wśród owych znerwicowanych 
generałów Armii "Wschód", którzy po klęsce pod Abukirem, w napadzie histerycznej 
rozpaczy, deptali swoje kapelusze i złorzeczyli naczelnemu wodzowi. Więcej: 
wolno przypuszczać, że gdyby w Paryżu nie czekała na męża urocza pani 
Alexandrine, Zajączek - posłuszny sugestiom Bonapartego - pierwszy by zmienił 
religię i ożenił się z Egipcjanką. UPoważnia do takich przypuszczeń szczególny 
stosunek generała Arbuza do rodziny generała dywizji Jakuba Menou, jedynego 
generała Armii "Wschód", który rzeczywiście przeszedł na mahometanizm, poślubił 
tubylczą arystokratkę, wywodzącą się ponoć od samego Proroka i spłodził z nią 
egipskiego syna. Otóż z dokumentacji wyprawy wiadomo, że ilekroć obowiązki 
służbowe odrywały generała Menou od jego egipskiej rodziny, opiekę nad nią 
przejmował nie kto inny, tylko generał Zajączek. Zajączek czuwał nad porodem 
pani Siitti_Zebed~e Menou, Zajączek poszukiwał mamki dla małego Solejmana Murada 
Menou, Zajączek świadczył rozmaite grzeczności egipskiemu szwagrowi generała 
Menou: generałowi Seid_Alemu, członkowi kairskiego "dywanu" (samorządu tubylczej 
ludności). Mimo woli odnosi się wrażenie, że czynił to wszystko głównie po to, 
aby zrehabilitować się w oczach wodza, że nie on sam spowinowaca się z elitą 
tubylczej ludności. Pobudzony przez geniusz nowego protektora, Zajączek ujawnia 
w Egipcie zalety i talenty, jakich przedtem w nim nie dostrzegano. W Polsce nie 
cieszył się opinią szczególnie uzdolnionego dowódcy. W kampanii 1794 roku 
mieszano go z błotem za fatalnie rozegraną batalię pod Chełmem, później 
wiecznotrwałą hańbą okryła go kompromitująca ucieczka z Pragi. W Egipcie dzieje 
się zupełnie inaczej: dokumentacja wyprawy wystawia najchlubniejsze świadectwo 
jego męstwu i talentom dowódczym. W pierwszej fazie walk dowodzi spieszoną (z 
braku koni) brygadą kawalerii w dywizji generała Tomasza Aleksandra Dumasa, ojca 
późniejszego autora "Trzech muszkieterów". Dowódcami pozostałych brygad dywizji 
są generałowie: Mikołaj Davout i Joachim Murat. Koszty egipskiego braterstwa 
broni Zajączka z Davoutem poniesie później książę Józef Poniatowski, gdyż 
Zajączek z właściwym sobie brakiem skrupułów wykorzysta je dla swoich rozgrywek 
politycznych, w początkach napoleońskiej Polski. Ze swą spieszoną brygadą, która 
w miarę odbierania koni ludowi Egiptu, upodabnia się coraz bardziej do 
regularnej jednostki kawaleryjskiej, Zajączek z powodzeniem uczestniczy niemal 
we wszystkich sukcesach militarnych wyprawy. Pierwszym tego dowodem jest 
wzmianka Bonapartego w raporcie do Dyrektoriatu z 24 lipca 1798 roku: "Generał 
Zajączek sprawiał się bardzo dobrze w wielu ważnych misjach, które mu 
powierzyłem". Przez cały rok następny, pomimo coraz trudniejszych warunków 
ogólnych, generał Arbuz umacnia swą opinię sprawnego i szczęśliwego dowódcy. Ze 
wszystkich starć z buszującymi w zasięgu jego działań zagonami mameluckimi 
wychodzi zwycięsko. Wynika to przede wszystkim stąd, że podjazdowy sposób 
wojowania w Egipcie lepiej odpowiada jego możliwościom niż skomplikowane 
operacje taktyczne, z jakimi musiał się borykać w kampaniach polskich. 
Prowadzenia walk podjazdowych uczył się jeszcze w czasach barskich, później 
doskonalił te umiejętności u boku Pułaskiego i w służbie Branickiego. Poza tym w 
Egipcie nigdy nie jest - jak bywało w kampaniach lat 1792_#1794 - zdany na 
siebie samego. Stale czuje na sobie spojrzenie wodza, nieprzerwanie odbiera od 
niego drobiazgowe instrukcje. Na początku jesieni roku 1799 ślepe zaufanie 
Zajączka do Bonapartego wystawione zostaje na ciężką próbę. Pod naporem 
niepomyślnych wydarzeń wódz decyduje się na opuszczenie swej armii i powrót do 
Paryża. 22 sierpnia, pod osłoną nocy, fregata "Muiron" uwozi go z grupką 
najbliższych współpracowników w stronę Francji. W świetle późniejszych faktów ta 
ucieczka okaże się całkowicie zrozumiała i usprawiedliwiona. Awanturnicza 
wyprawa egipska poniosła klęskę. Wodzowi jej grozi nieuchronnie pociągnięcie 
przed sąd nienawidzącego go Dyrektoriatu. Jedynie jego niezwłoczna osobista 
ingerencja w Paryżu może odwrócić bieg wydarzeń. Uwięziona w Egipcie Armia 
"Wschód" nie orientuje się jednak na tyle w wielkiej polityce, aby mogła to 
zrozumieć. Ucieczka wodza jest dla niej ciosem równie nieoczekiwanym i 
ogłuszającym, jak zniszczenie floty pod Abukirem. Zajączek jest już chyba tylko 
o krok od podeptania swego generalskiego kapelusza. Ale Bonaparte nie zawodzi 
tych, którzy w niego wierzą. Pod koniec roku dociera do Egiptu wiadomość o 
zamachu stanu, dokonanym w Paryżu 9 listopada (18 brumaire) 1799 roku i o 
obaleniu władzy Dyrektoriatu. Zbiegły wódz Armii "Wschód", jako Pierwszy Konsul 
Republiki, ujmuje w swe ręce rządy nad Francją. Zajączek przeżywa euforię. Na 
polityczny sukces Bonapartego we Francji odpowiada sukcesem militarnym w 
Egipcie: 25 stycznia 1800 roku dokonuje brawurowego napadu na obóz 
głównodowodzącego wojsk mameluckich Murada_beja. Zdobywa znaczne łupy i wielu 
jeńców. Jedynie samemu Muradowi udaje się ujść z ogólnego pogromu. Sytuacja 
militarna w Egipcie z każdym dniem staje się trudniejsza. Francuscy najeźdźcy 
mają już przeciw sobie nie tylko mameluków, ale także regularną armię turecką, 
wojska desantowe angielskie oraz stale narastający opór ludności tubylczej. 
Następny głośny sukces wojenny Zajączka wiąże się z bitwą pod Kanopą, stoczoną z 
Anglikami wiosną 1801 roku. W nagrodę za rolę odegraną w tej bitwie awansuje na 
generała dywizji, a wkrótce po tym obejmuje dowództwo nad całą kawalerią 
francuską w Egipcie. Świadectwo sukcesów egipskich Zajączka przetrwało także w 
papierach generała Jana Henryka Dąbrowskiego. Generał Louis Desaix, jeden z 
najsłynniejszych wodzów Republiki Francuskiej, przyszły bohater Marengo, 
powracając wiosną 1800 roku z Egiptu, spotkał się we Włoszech z Dąbrowskim i 
grupą jego oficerów. W rozmowach z nimi wynosił pod niebiosa męstwo i talenty 
dowódcze Zajączka: "Bardzo dobrze o generale Zajączku gadał i oświadczył, że 
ostatnią wygraną z mamelukami jemu francuskie wojska winne". Ostatnie miesiące 
kampanii egipskiej: lato i jesień 1801 roku. Wspierane przez ludność tubylczą 
wojska angielskie zadają coraz dotkliwsze klęski znękanym i wymęczonym przez 
choroby, francuskim agresorom. Zachowanie Zajączka w końcowej fazie walk wzbudza 
podziw biografów. "Generał Zajączek wykazywał w tych niezwykle ciężkich chwilach 
postawę godną pochwały - pisze Jadwiga Nadzieja. - Bronił każdej piędzi ziemi 
egipskiej, choć siły jego były bardzo skromne, a artyleria aż nazbyt słaba, aby 
mogła przeciwstawić się działom angielskim. Był wszędzie - pobudzał odwagę, 
tłumił zwątpienie i upadek ducha, porywał osobistym przykładem do walki oddziały 
osłabione przez choroby, zmęczenie, niedostatek." I wreszcie godne zakończenie 
heroicznych bojów Zajączka: stanowisko zajęte przez niego na naradzie 
kapitulacyjnej francuskich generałów - odbytej w nocy z 28 na 29 sierpnia 1801 
roku. Angielscy zwycięzcy stawiają warunki trudne do przyjęcia: ciężkie i 
upokarzające. Mimo to prawie wszyscy dowódcy Armii "Wschód", nie widząc 
możliwości przeciągania oporu, opowiadają się za kapitulacją. Tylko trzech 
generałów upiera się twardo przy dalszej obronie, pragnąc - jak głoszą - ocalić 
przynajmniej honor armii francuskiej. Jednym z tych niezłomnych obrońców 
francuskiego honoru jest polski ochotnik, generał dywizji Józef Zajączek herbu 
Świnka. Ten sam Zajączek, którego cztery lata wcześniej lżono, opluwano, 
pomawiano o tchórzostwo i zdradę za to, że nie wykazał należnego hartu przy 
obronie warszawskiej Pragi. I jak tu dojść do ładu z taką postacią?! Osiągnięcia 
militarne to tylko część wkładu wniesionego przez generała Zajączka w historię 
wyprawy. Równie duże, a może i większe, były jego zasługi w zarządzaniu i 
eksploatacji gospodarczej zajętych ziem egipskich. Bonaparte w lot docenił 
zdolności organizacyjne swego najwierniejszego subalterna. Już w końcu lipca 
1798 roku generał Arbuz otrzymuje rozkaz udania się do jednej z prowincji 
Środkowego Egiptu i objęcia tam urzędu gubernatora wojennego. Pierwszy egzamin 
gubernatorski zdaje tak dobrze, że odtąd będą mu oddawane w zarząd coraz to nowe 
połacie podbijanego kraju. Często będzie gubernatorem jednocześnie dwóch, a 
nawet trzech prowincji, z których każda liczy około pięciuset wsi. Bonaparte 
jest w pełni zadowolony z Zajączka i daje mu to odczuć przy każdej nadarzającej 
się okazji. NIc dziwnego: w dziedzinie pacyfikowania i eksploatowania 
wyzwalanego ludu Egiptu polski generał jakobin bije na głowę etatowych generałów 
francuskich. Na podstawie dokumentacji wyprawy, a zwłaszcza listów, jakie 
wymienia z Bonapartem i szefem sztabu Berthierem, można bez trudu odtworzyć 
imponujący zaiste obraz jego wielostronnej działalności gubernatorskiej. Zgodnie 
z instrukcjami Bonapartego organizuje samorządy tubylczej ludności ("dywany"), 
urządza lazarety dla armii, buduje piekarnie, magazynuje żywność, naprawia drogi 
i urządzenia nawadniające, niszczone przez mameluckich dywersantów. Ze 
szczególną pasją rekwiruje konie dla swego macierzystego korpusu kawalerii, 
zbiera podatek gruntowy "miri" i inne doraźnie nakładane daniny. Działalności 
gospodarczej towarzyszą akcje porządkowe. Na czele oddanego mu do dyspozycji 
niewielkiego oddziału jazdy z powodzeniem zwalcza operujące na jego terenach 
partyzanckie grupy mameluckie, z bezwzględną surowością tropi i karze przejawy 
współpracy ludności tubylczej z mamelukami. Z "dywanami" swoich prowincji 
rozmawia dokładnie tak samo, jak przed czterema laty rozmawiał z Komisją 
Wojewódzką w Lublinie. Tylko środkami posługuje się bardziej zdecydowanymi: 
nakłada wysokie kontrybucje, aresztuje, nie cofa się przeed rozstrzeliwaniem 
opornych. Wieczorami w swojej kwaterze, mieszczącej się w na pół rozwalonej 
chacie egipskiej, dyktuje raporty do Bonapartego o nastrojach wśród tubylczej 
ludności. Nie przerywa tych wszystkich zająć nawet wówczas, gdy zapada na 
nagminnie panujące w całej Armii "Wschód", egipskie zapalenie oczu. Leczy się 
ogólnie stosowanymi środkami zaradczymi. Nogi moczy w gorącej wodzie, głowę 
otula ciepłymi chustami, ból oczu łagodzi okładami z ałunu i białka. Dopiero gdy 
zalepione ropą oczy całkowicie uniemożliwiają mu pracę, pozwala odesłać się na 
krótkie leczenie do kairskiego szpitala. Zresztą jedynie egipskiemu zapaleniu 
oczu udaje się zakłócić równowagę jego żelaznego organizmu. Poza tym cieszy się 
zdrowiem końskim, a raczej należałoby rzec: wielbłądzim, odpornym na wszelkie 
niebezpieczeństwa i zasadzki afrykańskiego klimatu i afrykańskich chorób. Jego 
żywotność jest niespożyta. Cherlawi francuscy podwładni z trudem wytrzymują 
tempo pracy, narzucone przez krewkiego podolskiego szlachcica. Do zarządzanych 
przez siebie prowincji ma stosunek namiętny. O prowincji Fayoum pisze, że jest 
"najpiękniejsza na ziemi", o prowincji Beni_Souef - że "najwstrętniejsza z 
wszystkich". W imponującej działlności administracyjnej Zajączka zdarzają się 
jednak potknięcia. Bonaparte gani go niekiedy za zbyt surowy stosunek do 
tubylczej ludności, pedantyczny szef sztabu generał Berthier wytyka mu 
nieakuratność w wyliczaniu się z danin pieniężnych, ściąganych w podległych mu 
prowincjach. Podczas jego rządów w prowincji Menouf dochodzi na tym tle do 
poważnego konfliktu. Berthier oskarża go wprost o niewpłacenie do skarbu Armii 
sumy 2000 talarów, pobranych drogą kontrybucji. Wprawdzie Zajączkowi udaje się 
usprawiedliwić przed Bonapartem, który "przyjął z zadowoleniem jego wyjaśnienia, 
dając pełną wiarę jego słowom", ale w oskarżeniach Berthiera coś jednak - jak to 
się mówi - "musiało być na rzeczy", skoro w związku z tą sprawą Zajączek na 
własną prośbę wycofał się z zarządu prowincji Menouf i powrócił na pewien czas 
do Kairu. Ten konflikt na tle finansowym nie jest pierwszym ani ostatnim w 
biografii Zajączka. Późniejsze lata wykażą, że zachłanność na pieniądze stanowi 
również integralną cechę jego osobowości, jak radykalizm polityczny czy 
nieumiarkowana skłonność do soczystych owoców Południa. Dotkliwie odczują to w 
przyszłości na własnej skórze władze Księstwa Warszawskiego i Królestwa 
Kongresowego. W dokumentacji wyprawy egipskiej dochował się jeszcze jeden ślad 
"nieakuratności" generała Arbuza w sprawach gospodarczych. Wydarzyło się to w 
ostatniej fazie kampanii - w sierpniu 1801 roku. Po odjeździe Bonapartego i 
zamordowaniu przez fanatyka muzułmańskiego jego pierwszego następcy, generała 
Kl~ebera, trzecim z kolei naczelnym wodzem Armii "Wschód" zostaje świeżej daty 
mahometanin Jakub Menou. Związany z Zajączkiem długiem wdzięczności za opiekę 
nad rodziną, Menou okazuje mu szczególne względy. Z jego rąk obiera Zajączek 
awans na generała dywizji i na dowódcę całej jazdy. W niedługi czas potem 
spotyka go kolejne wyróżnienie: Menou powierza mu komendanturę Przystani 
aleksandryjskiej. Z nową funkcją wiąże się wiele ważnych kompetencji 
gospodarczych: przygotowania do zbliżającej się ewakuacji, załadowywanie na 
statki majątku Armii "Wschód", przydziały koni dla oficerów. Rzecz jasna, że 
wszystko to odbywa się pod czujną kontrolą wielu zawistnych spojrzeń. 
Faworyzowanie generała Polaka psuje krew jego francuskim kolegom. Rozpoczynają 
się intrygi i donosy. Generał Menou nie pozostaje na nie głuchy i z dnia na 
dzień pogarsza swój stosunek do polskiego subalterna. Wreszcie 20 sierpnia 1801 
roku dochodzi do otwartego skandalu. Z niejasnych wzmianek w dokumentacji 
wyprawy można się jedynie domyślać, że bezpośrednim powodem awantury było jakieś 
nadużycie Zajączka, związane z rozdziałem koni między oficerów. Na publicznej 
odprawie w obecności tłumu starszych i młodszych wojskowych generał Menou, w 
sposób niesłychanie ostry, poddaje ogólenej krytyce postępowanie komendanta 
Przystani i dowódcy kawalerii. Ciężko dotknięty Zajączek, bezpośrednio po 
odprawie, rezygnuje z obu swych wysokich stanowisk i prosi o przydzielenie go w 
charakterze prostego adiutanta do jednego z przychylnych mu gnerałów 
francuskich. Jego dymisja nie zostaje przyjęta, ale naczelny wódz swego zaufania 
mu nie przywraca, co pozostawia go w sytuacji niezmiernie trudnej i przykrej. 
Świadczy o tym list do tego generała Menou, pisany w kilka tygodni później. W 
egipskiej korespondencji służbowej Zajączka jest tak niewiele listów o akcentach 
osobistych, że ten pozwalam sobie przytoczyć w całości. Pierwszy jego ustęp, 
nawiązujący do owej końskiej sprawy, brzmi niejasno, ale zdaje się potwierdzać, 
że oskarżenia wysuwane przeciwko Zajączkowi tej właśnie sprawy dotyczyły. "Dnia 
14 Vendemiaire roku X (6 października 1801 - M.B.) Obywatelu Generale, Nie obawa 
przed narażeniem się jakimś prywatnym interesom skłoniła mnie do pozostawienia 
Panu wyboru koni, lecz strach, że pomyśli Pan sobie, że to ja chciałem kogoś 
wyróżnić (wyraźne nawiązanie do jakichś wcześniejszych zarzutów - M.B.) Jeśli 
chodzi o nieugiętość republikańską, to dlatego właśnie, że w niczym jej nie 
uchybiłem, nienawidzi mnie tylu anty_Francuzów, a niektórzy z nich, mając okazję 
rozmawiania z Panem, osłabili tę przyjaźń, którą Pan mnie zaszczycał. Nie będę 
przed Panem ukrywał, Generale, że od tego dnia, w którym powierzył mi Pan 
dowództwo Przystani, z przykrością stwierdziłem, że Pana zaufanie uległo 
zmianie. Zbyt długo żyję, aby nie mieć pod tym względem wyrobionego spojrzenia. 
Czy zwątpił Pan o moim talencie? Czy o mojej waleczności? Czy o moim 
przywiązaniu do spraw publicznych? NIc z tego nie rozumiem. Zmartwienie moje 
przeżywałem w cichości aż do dnia, w którym tak silnie mnie Pan zganił. Prosiłem 
Pana wówczas, aby zabrano mi dowodzenie, które mi Pan powierzył. Na tym sprawa 
utknęła. Pana niezadowolenie i mój ból trwały nadal. Za każdym razem, kiedy mnie 
Pan widzi, jestem ganiony. Spokojny w moim sumieniu, pozostawiłem czasowi 
przekonanie Pana, że nic nie będzie w stanie zmniejszyć mojej czci, wdzIęczności 
i przywiązania, jakie dla Pana żywię. Pozdrowienie i szacunek Zajączek" List 
brzmi przekonywająco. Kto wie: może Zajączek w tej sprawie naprawdę był bez 
winy, a padł jedynie ofiarą intryg zawistnych kolegów? Tylko że, jeżeli 
rzeczywiście chodziło o jakieś nadużycia przy rozdziale koni dla oficerów, to 
natrętnie nasuwa się przypomnienie pewnego szczegółu, który dla pełnego obrazu 
sprawy koniecznie powinien być wyjaśniony: skąd wzięły się owe wspaniałe araby, 
które po powrocie z Egiptu generał Zajączek podarował swemu dawnemu protektorowi 
hetmanowi Branickiemu do jego stajen w Białej Cerkwi? Ale tego nikt już teraz 
nie wyjaśni. I jeszcze jedna ciekawostka z egipskiej działalności 
finansowo_gospodarczej generała Arbuza - tym razem całkowicie już humorystyczna 
i godząca nie tyle w Zajączka, co w jego biografkę. Pani Jadwiga Nadzieja podaje 
w swej książce, że Zajączek, ewakuując się z Egiptu, zabrał ze sobą do Francji 
tysiąc ulubionych arbuzów (w wersji pani Nadziei - melonów). Zabawny ten 
szczegół tak do Zajączka pasuje, że bez wahania powtórzyłbym go za biografką, 
gdybym z ciekawości nie zajrzał wprzód do starego listu, wskazanego jako źródło 
owej informacji. Otóż w liście z 3 września 1801 roku Zajączek prosi naczelnego 
wodza Armii "Wschód", generała Menou, o pomoc w odzyskaniu tysiąca "gourdes", 
należnych mu od kupca Kotty.ego z Rosetty. Z każdego słownika 
francusko_polskiego można się dowiedzieć, że "gourde" to tykwa, czyli owoc 
jadalny, należący, podobnie jak arbuz i melon, do rodziny dyniowatych. Autorka 
książki o Zajączku, nie chcąc zapewne poszerzać swego studium wprowadzaniem 
jeszcze jednego okazu z rodziny dyniowatych, pozwoliła sobie na drobną licencję 
botaniczną i utożsamiła tykwę z faworyzowanym przez generała arbuzem (w jej 
wersji: melonem). A że Zajączek zabiegał o zwrot owego tysiąca tykw vel melonów 
vel arbuzów na krótko przed opuszczeniem Egiptu, więc prosty stąd wniosek, że 
zamierzał je załadować na statek i zabrać ze sobą do Francji. W ten spoósb 
narodziła się anegdota o tysiącu arbuzów wywiezionych przez generała łakomczucha 
- anegdota, która ze względu na autorytet historyczny pani Nadziei, weszłaby 
jako trwały element do biografii jej bohatera i była potem powtarzana przez 
wszystkich autorów interesujących się Zajączkiem. Niestety: rzetelna na ogół 
biografistka ma wyjątkowego pecha do botaniki, zwłaszcza do rodziny dyniowatych. 
Dowiodła już raz tego, mieszając arbuzy z melonami. Z tykwami wyszło jeszcze 
gorzej. Okazuje się, że w tej sprawie istnieje jeszcze jeden list Zajączka do 
Menou - o dwa dni wcześniejszy, który efektowną anegdotę całkowicie unicestwia. 
Pod datą 1 września 1801 roku generał Zajączek informuje zwierzchnika, że w 
sierpniu tegoż roku, chcąc wesprzeć materialnie pozostawioną w Paryżu żonę, 
skorzystał z pośrednictwa kupca Kotty.ego, który po przyjęciu od niego 
odpowiedniej sumy pieniężnej, wystawił weksel ("lettre de change"), płatny u 
bankierów w Livorno na 1000 gourdes bądź (uwaga! uwaga!) piastrów hiszpańskich. 
Generałowa jednak przesyłki nie otrzymała, gdyż nieuczciwy kupiec weksel 
zaprotestował. Stąd żądanie Zajączka wyegzekwowania od Kotty.ego zawierzonego mu 
kapitału. Przy wszystkich osobliwościach natury Zajączka, trudno uwierzyć, że 
chcąc dopomóc materialnie żonie, starał się przesłać jej do Paryża tysiąc 
egipskich tykw (arbuzów), i to za pośrednictwem międzynarodowej sieci wekslarzy 
i bankierów. Jasne, że nie mogło tu chodzić ani o tykwy, ani o arbuzy. I 
rzeczywiście: "Wielka Encyklopedia" Larousse'a wyjaśnia, że słowo "gourde" miało 
w przeszłości także inne znaczenie, dziś już nie używane; nazywano tak monetę, 
którą jeszcze w początkach XiX stulecia posługiwano się jako środkiem płatniczym 
w wielu krajach egzotycznego Południa. W świetle tej rewelacji sypie się w gruzy 
botaniczna hipoteza pani Nadziei. Nie o arbuzy dla siebie chodziło Zajączkowi, 
tylko o zapomogę pieniężną dla ukochanej Alexandrine! Kompletne odwrócenie 
sytuacji: zamiast samolubnego łakomczucha - tkliwy, troskliwy małżonek! Oto 
jakie zasadzki czyhają na interpretatorów starych dokumentów. I wreszcie 
ostatnia sprawa, związana z udziałem generała Zajączka w wyprawie egipskiej: 
zawarte w tym czasie jego polskie przyjaźNie. Na pozór mogłoby się wydawać, że 
najbliższym dla Zajączka Polakiem w Egipcie powinien być legendarny "Oficer 
największych nadziei" - kapitan, a po swych wspaniałych wyczynach bojowych w 
pierwszych tygodniach zamorskiej kampanii, pułkownik - Józef hrabia 
Sulima_Sułkowski. Predystynowały ich na przyjaciół jednakowe poglądy 
społeczno_polityczne, rodzinne związki z Francją (Zajączek przez żonę, Sułkowski 
przez matkę) oraz liczne przysługi, świadczone przez Sułkowskiego Zajączkowi w 
Paryżu i we Włoszech. Nawet przydział do Armii "Wschód" zawdzięczał Zajączek 
protekcji Sułkowskiego. A mimo to w całej dokumentacji egipskiej nie ma 
najmniejszego śladu jakichkolwiek, bezpośrednich kontaktów między nimi. 
Częściowo można by to tłumaczyć tym, że Sułkowski bardzo wcześnie zszedł ze 
sceny egipskiej - zamordowany przez powstańców kairskich już w październiku 1798 
roku. Są jednak przesłanki nakłaniające do przypuszczeń, że gdyby nawet żył 
znacznie dłużej, to i tak o przyjaźni jego z Zajączkiem nie mogłoby być mowy. 
Pomimo wszystkich dawniejszych powiązań i długów wdzięczności za bardzo ich od 
siebie oddalał krańcowo odmienny stosunek do Bonapartego. Zajączek, ślepo 
uwielbiający swego potężnego protektora nie pozwalał ani sobie, ani innym 
podawać w wątpliwość słuszności jego postępowania. Natomiast niezłomny jakobin i 
obrońca egipskich fellachów, Sułkowski odnosił się bardzo krytycznie do poczynań 
Bonapartego w Egipcie. Czarna legenda napoleońska sugeruje nawet, że naczelny 
wódz Armii "Wschód" mógł być zainteresowany w przedwczesnej śmierci swego 
polskiego adiutanta, gdyż liczył się z tym, że w przyszłości nie zawaha się on 
wystąpić jako jego oskarżyciel przed sądem Dyrektoriatu. Rzecz jasna, że 
Zajączek nie mógł się przyjaźnić z tak zdecydowanym przeciwnikiem ubóstwianego 
wodza. Z dokumentacji wyprawy wynika, że jedynymi polskimi przyjaciółmi Zajączka 
w Egipcie byli: szef batalionu inżynierów Feliks Łazowski oraz misjonarz z 
zakonu reformatów, Adam Prosper Burzyński. Obaj zasługują na bliższe 
przedstawienie. Major Feliks Łazowski - syn i wnuk kucharzy osiadłego w 
Lotaryngii polskiego króla wygnańca Stanisława Leszczyńskiego - wybitny inżynier 
wojskowy, przyszły generał i baron cesarstwa napoleońskiego, był młodszym bratem 
głośnego rewolucjonisty Klaudiusza Łazowskiego, owego bożyszcza paryskich 
sankiulotów, przywódcy szturmu na Bastylię i Tuilerie, którego po zamordowaniu 
przez przeciwników politycznych, najpierw z wielką pompą pochowano w honorowym 
grobie na placu Karuzeli jako męczennika rewolucji, a następnie, jako wroga 
tejże rewolucji, z honorowego grobu wywleczono, i, po gruntownym zbezczeszczeniu 
zwłok, ciśnięto je do bezimiennego dołu. W wieku 40 lat, Feliks Łazowski, 
wychowany przez matkę Francuzkę, z trudem już porozumiewał się po polsku i 
uważał się raczej za Francuza. Dopiero pod wpływem Zajączka (o ironio!) znowu 
poczuł się Polakiem. Zajączek tak Łazowskiego pokochał, że kiedy otrzymał 
nominację na gubernatora prowincji Menouf, wyprosił u Bonapartego pozwolenie na 
zabranie tam ze sobą przyjaciela. Przyjaźń ich trwała aż do wyjazdu Łazowskiego 
z Egiptu, co nastąpiło w listopadzie 1800 roku. Drugim przyjacielem egipskim 
Zajączka był niezwykły zakonnik Adam Prosper Burzyński. Pełen ducha 
apostolskiego i zapału do prac misyjnych, znawca języków wschodnich i sztuki 
lekarskiej, rozpoczął działlność misjonarską w Egipcie już w roku 1795, a więc 
na trzy lata przed przybyciem tam armii Bonapartego. W krótkim czasie zdobył 
sobie wśród ludności tubylczej olbrzymią popularność jako lekarz_uzdrowiciel i 
opiekun potrzebujących. Nazywano go powszechnie "ojcem ubogich". Z Zajączkiem 
poznali się po bitwie pod piramidami, kiedy ojcu Burzyńskiemu, dzięki jego 
stosunkom z tubylcami, udało się uchronić od zagłady jeden z podległych 
Zajączkowi oddziałów francuskich. Za namową Zajączka ksiądz Burzyński zgodził 
się pozostać na pewien czas przy armii Bonapartego, w charaktereze kapelana, 
lekarza i tłumacza. Wszystkie dostępne źródła z tego okresu potwierdzają jego 
bliską przyjaźń z Zajączkiem. Przedziwna była ta egipska trójka polskich 
przyjaciół. Chyba tylko wśród Polaków możliwe są podobnie paradoksalne 
przyjaźnie. Bardzo chciałbym wiedzieć, czy dawny prezes warszawskiego trybunału, 
nadgorliwy szafarz rewolucyjnej sprawiedliwości nawiązywał do swych sędziowskich 
poczynań w rozmowach z przyjacielem, który rewolucyjnej sprawiedliwości uczył 
się na tragicznych losach rodzonego brata? Albo jak godzili się ze sobą: z 
jednej strony - płomienny głosiciel słowa Bożego i wierny syn Kościoła, z 
drugiej - wściekły jakobin, który nie mógł darować Kościuszce, że nie pozwolił 
mu powiesić biskupa? Przyjaźń Zajączka z Łazowskim nie wykroczyła za wspólny 
pobyt w Egipcie. Po powrocie do Francji już się chyba z sobą nie przyjaźnili, 
gdyż nie ma na to żadnych dowodów. Dopiero w wiele lat później ich nazwiska 
spotkały się na tablicy honorowej paryskiego Łuku Tryumfalnego. Natomiast 
przyjaźń z księdzem Burzyńskim trwała bardzo długo - aż do śmierci Zajączka. 
Kiedy w roku 1815 o. Burzyński zawadził o Warszawę, aby ostatecznie pożegnać się 
z ojczyzną przed całkowitym poświęceniem się pracy misjonarskiej, generał 
Zajączek gorącymi namowami zdołał go nakłonić do pozostania na stałe w 
Królestwie Polskim. W cztery lata później książę_namiestnik uzyskał od 
cesarza_króla Aleksandra I zgodę na wyniesienie przyjaciela na wakujące 
biskupstwo sandomierskie. I wreszcie w roku 1826, kiedy na wpół sparaliżowany 
eks_jakobin z Pałacu Namiestnikowskiego poczuł, że nadchodzi śmierć, zażądał, by 
nie kto inny, tylko stary druh z Egiptu udzielił mu ostatniej pociechy 
religijnej i przygotował go do pojednania z Bogiem. Ii Z Egiptu do Francji 
powrócił Zajączek w początkach listopada roku 1801. Poza sławą czynów wojennych 
przywiózł stamtąd kilka pięknych koni arabskich pod wierzch i do zaprzęgu oraz 
młodziutkiego jeńca mameluckiego Ibrahima, którego - naśladując przykład 
Bonapartego - zatrzymał przy sobie do posług osobistych. Pierwsze miesiące 
pobytu generała Arbuza w Europie stanowią jakby pauzę w jego bujnej, stale 
wznoszącej się ku górze, karierze wojskowej. Wobec ciągle jeszcze nie 
załatwionego wpisu na listę etatowych generałów dywizji Republiki Francuskiej, 
otrzymał na razie prowizoryczny przydział do tyłowych wojsk terytorialnych, co 
nie dawało wprawdzie szans na wybicie się, ale też nie obciążało nadmiarem zajęć 
służbowych. Większuość czasu mógł spędzać w Paryżu, poświęcając się całkowicie 
słodyczom i goryczom życia rodzinnego. Niewyczerpanym źródłem słodyczy była 
stęskniona małżonka, urocza i zaradna madame Alexandrine, goryczy, brat Ignacy, 
który już od roku przebywał z rodziną we Francji. Ów młodszy brat - niegdyś z 
protekcji generała superintendent skarbu powstańczego i zastępca w Radzie 
Najwyższuej Narodowej, później jego współwięzień w Ołomuńcu i Josephstadtcie - 
człowiek raczeej poczciwy i "kochany przez wielu", stanowił klasyczny okaz 
życiowego niedorajdy i pechowca. Zwolniony z austriackiej niewoli jako jeden z 
ostatnich, gdyż nikt z możnych o jego uwolnienie specjalnie nie zabiegał, 
przedostał się z żoną i dwiema córeczkami: Gabrysią i Pelasią do Francji, aby 
wieść tam trudny żywot szeregowego emigranta, wśród nieustających kłopotów 
finansowych i upokarzających starań o zapomogi. Nie było podobno w Paryżu 
instancji politycznej czy charytatywnej, do której by Ignacy Zajączek nie 
kołatał z prośbami o wsparcie. Domagał się go natarczywie, sugestywnie malując 
krańcową nędzę swej rodziny, niekiedy grożąc nawet popełnieniem samobójstwa. 
Bieda zapędziła byłego prominenta powstańczego aż do więzienia, gdyż w 
rezultacie swej łatwowierności dał się wplątać w aferę puszczania w obieg 
fałszywych pieniędzy, namotaną przez osławionego oczajduszę emigracyjnego, 
pułkownika Ignacego Chadzikiewicza. Z więzienia uwolniono go wprawdzie szybko, 
dzięki staraniom Kościuszki i bratowej generałowej, ale kompromitacja pozostała 
i zatruła mu dodatkowo dalszy pobyt na emigracji. Główną podporą młodszego 
Zajączka w jego biedach i kłopotach emigracyjnych był zaprzyjaźniony z nim 
generał Dąbrowski, który miał do niego słabość osobistą i cenił go jako 
"zasłużonego w insurekcji i ofiarę więzień austriackich". Doszło nawet do tego, 
że pod naciskiem Dąbrowskiego oficerowie Legii Włoskiej uchwalili dla 
nieszczęśnika Dar Narodowy, przeznaczaąc dla niego jedną dniówkę ze swego 
miesięcznego żołdu. Sytuacja Ignacego Zajączka zmieniła się zasadniczo dopiero z 
chwilą powrotu z Egiptu starszego brata. Generał Arbuz natychmiast przejął pełną 
opiekę materialną nad niewydarzonym krewnym. I trzeba mu przyznać, że uczynił to 
bez żadnych wzdragań. Okazało się, że okrzyczany samolub i nie nasycony chciwiec 
obdarzony był nad wyraz rozwiniętym zmysłem familijnym. Dla potrzebujących 
krewnych serce i kiesę miał zawsze otwarte. Zachłanna rodzinka w pełni tę jego 
zaletę doceni. Córki Ignacego Zajączka: Gabriela z Zajączków Radoszewska i 
Pelagia z Zajączków Łubieńska będą korzystać ze szczodrobliwości stryja do końca 
jego życia, a także - jeszcze długo po jego śmierci. Pauza w karierze generała 
Arbuza nie trwała nawet roku. Potężny protektor nie zapomniał o swym 
"Egipcjaninie" (tak go nazywał przy każdym z nim spotkaniu). Lata następne będą 
dla Zajączka okresem zbierania nagród za wierną służbę z w Egipcie. W 
październiku roku 1802 osiągnął zasadniczy cel swych pragnień: wpis na listę 
etatowych generałów dywizji Republiki Francuskiej. W miesiąc później wyjechał do 
Ferrary we Włoszech, dla objęcia dowództwa nad dwiema dywizjami Armii Włoch (2 i 
5). Wywołało to nie lada poruszenie w kołach wojskowych Francji: Postawienie 
Polaka na czele dwóch dywizji regularnej armii było sensacją bez precedensu w 
dotychczasowych dziejach wojskowości francuskiej. O blisko trzyletniej służbie 
Zajączka w Armii Włoch wiemy niewiele. Ponieważ w zasadzie należy to do zakresu 
badań raczej francuskich i włoskich niż polskich, polscy historycy wymigują się 
samymi ogólnikami. "W Ferrarze źle mu się nie powodziło - pisze o bohaterze swej 
monografii Jadwiga Nadzieja. - Poświęcił się pracy organizacyjnej i szkoleniu 
wojska. Zawsze i wszędzie troszczył się o swoich podkomendnych, załatwiał im 
gorliwie awanse, dbał o wyżywienie i umundurowanie." Że wywiązywał się ze swych 
obowiązków dowódczych ku pełnemu zadowoleniu, nie tylko podwładnch, ale i 
zwierzchników, najlepiej świadczą przyznawane mu w tym czasie wysokie 
odznaczenia. W maju 1802 roku Pierwszy Konsul Bonaparte powołał do życia Legię 
Honorową, pomyślaną jako związek wojskowych, odznaczonych najwyższym orderem 
Republiki, a zarazem jako najbardziej doborowa elita armii i społeczeństwa. Otóż 
generał Zajączek i tu osiągnął rekord bez precedensu. W ciągu niespełna dwóch 
lat - i to lat niczym nie zakłóconego pokoju - zdobył trzy kolejne krzyże nowego 
odznaczenia: kawalerski, oficerski i komandorski. Dekret Pierwszego Konsula z 14 
czerwca 1804 roku uczynił go pierwszym w dziejach Polskim Komandorem Francuskiej 
Legii Honorowej. Ale oficjalne świadectwa zasług wojskowych Zajączka w Armii 
Włoch nie wystarczają dla stworzenia sobie pełnego obrazu jego paroletniego 
życia w Ferrarze. Chciałoby się znać jakieś szczegóły z tamtych lat bardziej 
prywatne, bardziej osobiste, które potrafiłyby przydać więcej ciała i krwi 
ciągle jeszcze mglistej sylwetce przyszłego księcia_namiestnika Królestwa 
Kongresowego. I znowu nasuwa się refleksja, nieodmiennie towarzysząca 
odczytywaniu kolejnych etapów tej pokrętnej biografii: co za szkoda, że nie 
dochowała się po Zajączku prawie żadna korespondencja prywatna. Szkoda tym 
większa, że z przetrwałej korespondencji służbowej widać, że przenoszenie na 
papier myśli i uczuć nie sprawiało generałowi większych trudności. Najdotkliwiej 
odczuwa się brak listów i "liścików", jakie wymieniać musieli ze sobą państwo 
Zajączkowie w tak często im się zdarzających okresach rozłąki. Z pewnością wiele 
ciekawych rzeczy mieli sobie do przekazania: rozumna i dowcipna madame 
Alexandrine oraz gwałtowny w swych uczuciach, chętnie wyrzucający z siebie 
wszystko, co leżało mu na wątrobie, monsieur Żo (generałowa w ten sposób 
spieszczała imię męża). Ileż takie listy mogłyby wnieść nowych rysów do 
psychologicznego portretu generała Zajączka! O ileż zrozumialsze mogłyby stać 
się dzięki nim mechanizmy jego wzlotów i upadków! Ale nie dajmy się ponosić 
wyobraźni: listów takich niestety nie ma, a jeśli nawet niektóre z nich gdzieś 
się dochowały, to - zagrzebane głęboko w jakichś nie znanych archiwach polskich 
lub francuskich i jedynie szczęśliwy przypadek mógłby doprowadzić do ich 
ujawnienia. W tych warunkach - także i w odniesieniu do prywatnego życia 
Zajączka w Ferrarze - trzeba się zadowolić lakoniczną informacją jego biografki, 
że "źle mu się nie powodziło". Co do tego nie może być chyba żadnych 
wątpliwości. Pomijając przejściowe epidemie febry bagiennej, dziesiątkujące mu 
żołnierzy i narażające go przez to na pewne kłopoty natury administracyjnej, 
życie we Włoszech słało się generałowi Arbuzowi po różach. Był najważniejszą 
personą wojskową od Ferrary po Bolonię. Egzotyczny mameluk na koźle ekwipażu 
potęgował jeszcze jego autorytet, przypominając o zwycięstwach w Egipcie i 
bliskich powiązaniach z "Bohaterem dwóch wieków". Włoskie principessy i contessy 
z rąk sobie wydzierały postawnego, tryskającego energią "Egipcjanina" o 
czarnych, palących oczach (madame Alexandrine, związana licznymi obowiązkami 
gospodarsko_towarzyskimi, większość czasu spędzała w Paryżu), walczyły o jego 
obecność w swoich salonach, ubiegały się o zaszczyt odtańczenia z nim pierwszego 
kadryla. No i uroki samej Ferrary: miasto niewielkie i niezbyt ożywione, ale 
niezmiernie interesujące, bo wypełnione bezcennymi pamiątkami przeszłości i 
arcydziełami sztuki - stwarzało idealne warunki do kulturalnego wytchnienia po 
całodziennym trudzie zajęć wojskowych. Można zaryzykować twierdzenie, że w 
renesansowych świątyniach Ferrary i w jej wspaniałych pałacach, pozostałych po 
książętach z rodziny d.Este, dałoby się odnaleźć dzieła pędzla i dłuta, równie 
zachwycające, jak ów posąg w paryskim Luwrze - co rzucił niegdyś na kolana 
młodziutkiego barskiego podporucznika. Tylko że francuski generał dywizji 
Zajączek jest już uodporniony na podobne zachwycenia. Po prostu: nie są mu 
więcej potrzebne. Cały jego zachwyt - po odliczeniu uczuciowego kontyngentu, 
należnego małżonce, skupia się na osobie Bonapartego. A potężny protektor czyni 
wszystko, aby zachwycać go coraz bardziej. W maju 1804 roku wstrząsa światem 
wielka nowina: Pierwszy Konsul Republiki Francuskiej, Bonaparte przeistacza się 
w Cesarza Francuzów Napoleona I. Koronacja Napoleona na cesarza odbyła się w 
Paryżu 2 grudnia 1804 roku. Sądzę, że Zajączek miał szczęście oglądać to 
wydarzenie na własne oczy, gdyż udział Legii Honorowej w zwartym szyku należał 
do programu uroczystości koronacyjnych. A jeżeli nawet obowiązki służbowe nie 
pozwoliły mu wtedy pojechać do Francji, to w pół roku później już na pewno 
uczestniczył w mediolańskiej koronacji cesarza na króla Włoch - sławną, żelazną 
koroną Karola Wielkiego. Wiadomo, że na pokoronacyjnym przeglądzie wojsk w 
Montechiaro, 13 czerwca 1805 roku, defilował przed Napoleonem na czele dywizji 
jazdy. Wyobrażam sobie tę scenę. Na tle mieniącej się wszystkimi kolorami tęczy 
świty marszałków i generałów szara, skromna sylwetka nowego cesarza i króla. Z 
wyciągniętą szablą na czele swej dywizji cwałuje Zajączek. Na mgnienie oka 
spojrzenia ich się spotykają. Na nieprzeniknionej twarzy Cezara - cień uśmiechu, 
życzliwy gest ręki: Przecież to mój Egipcjanin! I oczy tamtego: "skamieniałe z 
żołnierskiej wierności, oczy przysięgłe!" Ostatnie określenia wzięte są od 
Żeromskiego. Takimi oczami wpatrywał się w cesarza inny zagorzały napoleończyk: 
Krzysztof Cedro, bohater "Popiołów". Natężenie wierności w oczach Zajączka było 
z pewnością nie mniejsze niż w oczach Cedry. Tyle że Cedro szukał u Napoleona 
potwierdzenia, że powstanie wolna Polska, podczas gdy Zajączek - zatruty naukami 
hetmana Branickiego, utwierdzonymi jeszcze klęsą Powstania Kościuszkowskiego - w 
wolną Polskę już chyba nie wierzył i, kto wie, może nawet jej już nie pragnął. 
Wpatrując się "skamieniałymi z żołnierskiej wierności" oczami w Napoleona, 
wyrażał jedynie swój podziw i wdzięczność za to, że pozwolono mu być francuskim 
generałem, którym pragnął pozostać do końca swych dni. Najwyżej mogła mu się 
marzyć francuska buława marszałkowska, byli już przecież marszałkami jego 
koledzy dywizyjni z Egiptu: Murat i Davout. W miarę rosnących powodzeń 
osobistych, rozbrad generała Arbuza ze wszystkim, co polskie, stawał się coraz 
wyraźniejszy i bardziej zdecydowany. Wyjątkiem był jedynie stosunek do generała 
Dąbrowskiego. Od pamiętnego zatargu w Paryżu Zajączek darzył dowódcę Legionów 
sympatią i szacunkiem, później doszła jeszcze do tego wdzięczność za pomoc 
udzielaną bratu. Wiadomo, że za swego pobytu we Włoszech często pisywał do 
Dąbrowskiego i zawsze w tonie jak najbardziej przyjaznym. Dąbrowskiemu w tym 
czasie - w odróżnieniu od Zajączka - powodziło się fatalnie. Po zawarciu przez 
Republikę Francuską w roku 1801 pokoju z Austrią i z Rosją, dalsze utrzymywanie 
polskich Legionów stało się dla Francji niewygodne. Odebrano więc Dąbrowskiemu 
jego żołnierzy, dając mu w zamian fikcyjne stanowisko generalnego inspektora 
wojsk cudzoziemskich we Włoszech (później zrobiono go generalnym inspektorem 
jazdy w Królestwie Neapolu). Oderwanych od wodza legionistów wcielono do wojsk 
Republiki Francuskiej, formując z nich trzy półbrygady cudzoziemskie. Dwie z 
nich - blisko 6000 żołnierzy polskich - włączono wkrótce po tym do korpusu 
ekspedycyjnego, wysłanego na wyspę San Domingo na Morzu Karaibskim, dla 
ugruntowania tam władztwa kolonialnego Francji. Nie mieli szczęścia polscy 
legioniści do zamorskich wypraw. W roku 1798 ominął ich udział w ekspedycji do 
Egiptu. Tamta zamorska wyprawa stwarzała im, moim zdaniem (podkreśLam, że jest 
to tylko moje zdanie), pewną historyczną szansę. Walcząc bezpośrednio pod okiem 
przyszłego zdobywcy Europy, mieli okazję swoją żołnierską bytnością i wiernością 
na tyle zaskarbić sobie jego względy i zaufanie, że mogło to bardzo korzystnie 
zaważyć na jego stanowisku w roku 1807, kiedy po pokonaniu wszystkich trzech 
zaborców, powstały warunki do odrodzenia niepodległego państwa polskiego. Druga 
wyprawa zamorska, podjęta w roku 1802, już takich szans Polakom nie dawała. 
Przede wszystkim nie było z nimi na San Domingo "Bohatera dwóch wieków", poza 
tym zielona wyspa karaibska - tak piękna i gościnna z pozoru - okazała się 
piekłem, wobec którego niczym wydawać się mogły: egipskie upały, mameluckie 
szable, dokuczliwe moskity i męczące zapalenie oczu. San Domingo miało do 
zaofiarowania polskim żołnierzom z jednej strony śmierć od żółtej febry bądź 
śmierć w torturach, w razie dostania się w ręce murzyńskich powstańców; z 
drugiej - szczególnie dla Polaków przykre i upokarzające poczucie, że 
uczestniczą w wojnie najbardziej trudnej, że pacyfikują naród, walczący - jak 
oni - o swoją wolność. W rezultacie długotrwałych, krwawych walk na karaibskiej 
wyspie z sześciu tysięcy wysłanych tam legionistów powróciło do Francji zaledwie 
dwudziestu oficerów i trzystu szeregowych. Łatwo można sobie wyobrazić, z jaką 
rozpaczą przyjmował generał Dąbrowski wieści o unicestwieniu swoich Legionów. "Z 
tym wszystkim on jeden wytrwał na posterunku - oddaje Dąbrowskiemu 
sprawiedliwość autor "Dziejów oręża polskiego" Marian Kukiel. - Otoczył się 
ścianą zobojętnienia, nadał sam sobie pozory kondotyera, aby nie słyszeć 
niewczesnych skarg i rozpaczliwych rezonowań ze strony współrodaków. Czekał z 
zaciśniętymi zębbami nadejścia rzeczy nieuniknionych. Pozostawał wobec 
Francuzów, wobec Pierwszego Konsula i Cesarza Napoleona jedynym przedstawicielem 
tej woli narodowej u Polaków, która w czyn się wciela." Sądzę, że zupełnie 
inaczej reagował na San Domingo generał Zajączek. Dramat Legionów mógł go tylko 
umocnić w narastającym już w nim od dawna, przeświadczeniu, że od losu polskiego 
należy trzymać się jak najdalej. Mentor Zajączka, hetman Ksawery Branicki, lubił 
- jak pamiętamy - przedstawiać się po pijanemu: "Je suis Russe". Jego uczeń był 
bliski tego, aby w stanie zupełnej trzeźwości powiedzieć o sobie: "Je suis 
Fran~caise". Na drodze Zajączka do pełnego "wyojczyźnienia" pozostała już tylko 
jedna przeszkoda: Napoleon jeszcze ciągle pamiętał, że jego wierny "Egipcjanin" 
był Polakiem; w odpowiednich okolicznościach nie omieszka mu o tym przypomnieć. 
Tymczasem "pokój powszechny" w Europie miał się ku końcowi. Z początkiem jesieni 
roku 1805, w wyniku układów zawartych między Anglią, Rosją i Austrią, zawiązała 
się nowa koalicja antyfrancuska. Napoleon potraktował to jako "casus belli". 
Powiadomił o tym swe wojska w odezwie z 30 września, skierowanej do świeżo 
utworzonej Wielkiej Armii. Odezwa rozpoczynała się od słów: "Żołnierze, zaczęła 
się trzecia wojna koalicyjna...". Jednocześnie główne siły lądowe Francji - 
zgrupowane dotąd w bazach wypadowych przeciwko Anglii, wokół miasta Boulogne - 
dokonały raptownego zwrotu i ruszyły szybkim marszem w stronę Renu na spotkanie 
z przeniewierczą Austrią. Wojna z Trzecią Koalicją miała przebieg błyskawiczny. 
"MUsimy skończyć uderzeniem gromu" - zapowiedział Napoleon w jednym ze swych 
historycznych rozkazów dziennych, zwróconych do żołnierzy. I rzeczywiście każde 
ze zwycięstw tej wojny było gromem, bijącym w stary porządek Europy. Dnia 19 
października 1805 roku sromotnie skapitulowała pod Ulm 75_tysięczna elitarna 
Armia Dunajska pod dowództwem słynnego generała austriackiego, Karla von Macka. 
W listopadzie Francuzi, niemal bez przeszkód, wkroczyli do Wiednia opuszczonego 
w pośpiechu przez rzymsko_niemieckiego cesarza Franciszka II. * Pełny tytuł 
Franciszka II brzmiał: Cesarz Świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego. 
Po zwycięstwie Napoleona rzymsko_niemiecki cesarz Franciszek II przemienił się w 
Cesarza Austrii Franciszka I. Dnia 2 grudnia 1805 roku na polach Austerlitz 
(obecnie Sławków w Czechosłowacji) rozegrała się rozstrzygająca "bitwa trzech 
cesarzy". Wojska francuskie odniosły bezprzykładne zwycięstwo nad połączonymi 
armiami koalicji. Armia Austriacka zostła unicestwiona, armia rosyjska, po 
poniesieniu olbrzymich strat, zdołała się wycofać na wschód tylko dzięki 
przezorności starego generała Kutuzowa, późniejszego pogromcy Napoleona w wojnie 
1812 roku. Jeden z pokonanych cesarzy (Aleksander) uciekł w popłochu z pola 
walki, drugi )Franciszek) przyszedł pieszo do polowej kwatery zwycięzcy 
)mieściła się w wiejskim wiatraku) prosić o pokój. Trzecia koalicja 
antyfrancuska niesławnie zakończyła swój krótki żywot. "Korsykański uzurpator" 
(jak nazywano Napoleona na koalicyjnych dworach) stał się władcą połowy Europy i 
zabrał się do ustalania w niej nowych porządków. Swymi proklamacjami, 
ogłaszanymi w paryksim "Monitorze", obalał stare trony ("Dynastia neapolitańska 
przestała panować") i powoływał do życia nowe państwa (zamiast obalonego 
Świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego - zostawione z łaski 
Habsburgom, okrojone Cesarstwo Austriackie oraz poddany protektoratowi Francji 
Związek Reński, który miał z czasem objąć wszystkie pozostałe państwa niemieckie 
z wyjątkiem Prus). Zajączek, odkomenderowany z Włoch do Armii Renu na krótko 
przed wybuchem wojny, całą kampanię 1805 roku przebył w sztabie generalnym 
Wielkiej Armii, jako jedyny Polak w stopniu francuskiego generała dywizji. Ale 
po bitwie pod Austerlitz jakaś złośLiwa choroba przebiła się przez zapory jego 
legendarnego zdrowia i wyłączyła go ze służby na czas dłuższy. Co mu właściwie 
było, dokładnie nie wiadomo. Historyczne przekaży mówią jedynie ogólnie o 
"ciężkiej chorobie i odnowieniu się starych ran". W każdym razie schorzenie 
rzeczywiście musiało być poważne, skoro leczył się z niego w szpitalu wiedeńskim 
przez blisko trzy miesiące, a potem uzyskał jeszcze pozwolenie na spędzenie 
rekonwalescencji w Paryżu, u boku żony. A niepoprawna, stara Europa znowu 
szykowała się do wojny z Napoleonem. Jedynie pobita do imentu Austria nie była 
na razie zdolna do dalszych działań wojennych. Natomiast Rosja i Anglia, 
podbudowana wielkim zwycięstwem morskim admirała Nelsona pod Trafalgarem - 
montowały następną, czwartą już z kolei, koalicję antyfrancuską, do której 
przyłączyły się skwapliwie, sstrwożone rosnącym zagrożeniem ze strony Napoleona, 
Prusy. Rekonwalescent Zajączek - przynaglany narastającymi nastrojami wojennymi, 
a także poważnymi trudnościami finansowymi, w jakie wpędziła go długotrwała 
choroba - od razu poczuł się zdrów i gwałtownie zaczął się dopominać o powołanie 
go z powrotem do służby czynnej w Wielkiej Armii. Ale na prośby, z jakimi się 
zwracał do Sztabu Generalnego, odpowiadano mu zagadkowo, że "Cesarz ma już dla 
niego inne przeznaczenie". Rzecz się wyjaśniła na krótko przed rozpoczęciem 
wojny z Czwartą KOalicją. Tym razem główne uderzenie Wielkiej Armii kierowało 
się przeciwko Prusom. A ponieważ zaborca pruski miał pod swą władzą całą prawie 
centralną Polskę z Warszawą i Poznaniem - wyciszona w latach pokoju "sprawa 
polska" znowu powracała na porządek dzienny. Było więc rzeczą jak najbardziej 
naturalną, że Napoleon uznał za stosowne przypomnieć swemu "Egipcjaninowi" o 
jego obowiązkach Polaka. Dnia 20 września 1806 roku w pałacu St. Cloud cesarz 
Francuzów podpisał dekret o powołaniu Legii Północnej pod dowództwem generała 
dywizji, Józefa Zajączka. Legia Północna miała być sformowana z Polaków, 
zbiegłych z armii pruskiej i podobnie jak przedtem Legiony włoskie, była 
pomyślana jako zalążek przyszłego wojska polskiego. Na razie jednak, ze względów 
taktycznych, w oficjalnej nomenklaturze Legii Północnej imienia Polski skrzętnie 
unikano, aby zbyt wcześnie nie drażnić Prus i Rosji. Jako typowy przykład 
hipokryzji mogą póosłużyć odezwy Napoleona do nowej Legii, zwracającej się do 
polskich legionistów umownymi kryptonimami: "Dzieci Północy (...) Wojownicy 
nieustraszeni!" GEnerał Arbuz był podobno bardzo niemile zaskoczony ponownym 
przypisaniem go do losu polskiego. Ale woli cesarza poddał się. Już 3 
października 1806 roku stawił się w westwalskim miasteczku J~ulich (uliers), 
przewidzianym początkowo na punkt organizacyjny nowej legii. Kiedy zaś w Sztabie 
Generalnym uznano, że lepiej na ten cel nadaje się miasto Landau w Nadrenii, 
przeniósł się posłusznie do Landau, założył tam swą główną kwaterę i z właściwą 
sobie gorliwością zabrał się do pracy zleconej mu przez Napoleona. Na nowym 
stanowisku raz jeszcze dowiódł swych niezaprzeczonych zdolności organizacyjnych. 
W ciągu niespełna dwóch miesięcy stan liczebny formowanej przez niego legii 
urósł prawie do 6000 żołnierzy. Z jego ówczesnej korespondencji z francuskim 
Sztabem Generalnym można się dowiedzieć, że o zaopatrzenie i uzbrojenie dla 
swoich nowych podwładnych umiał zabiegać tak samo żarliwie i energicznie, jak 
wcześniej czynił to generał Dąbrowski dla swoich włoskich legionistów. Szkolenie 
wojskowe "dzieci Północy" również musiało być prowadzone nie najgorzej, skoro w 
kilka miesięcy później Legia Północna - wprawdzie pod innym już dowództwem - 
potrafiła zasłużyć sobie na najwyższe pochwały za swe wyczyny w bojach o Tczew i 
Gdańsk. Kiedy generał Arbuz ćwiczył w Landau nad Renem nowych, polskich 
żołnierzy, marząc skrycie o jak najprędszym, ponownym oderwaniu się od spraw 
polskich - jego cesarski protektor zadawał mordercze ciosy armii pruskiej, która 
od czasów Fryderyka II uchodziła za niezwyciężoną. Ta kampania potoczyła się 
jeszcze szybciej niż poprzednia. 14 października 1805 roku - w dwóch wielkich 
zwycięskich bitwach, rozegranych niemal równocześnie pod Jeną i Auerst~adt, 
armie pruskie zostały całkowicie rozbite, a państwo pruskie, bezbronne i 
otwarte, zdało się na łaskę zwycięzcy. Przerażony król pruski Fryderyk Wilhelm 
III i jego piękna, mądra żona, królowa Luiza - uciekli ze swej stolicy do 
Królewca, aby z resztą swych wojsk czekać tam na odsiecz sprzymierzonych armii 
rosyjskich. Dnia 27 października cesarz Francuzów i król włoski odbył tryumfalny 
wjazd do Berlina. W towarzyszącej mu świcie zwracał powszechną uwagę, odziany po 
polsku, zwalisty generał Jan Henryk Dąbrowski, którego Napoleon wezwał był z 
Włoch do swego boku już 20 września 1806 roku, czyli dokładnie tego samego dnia, 
kiedy generałowi Zajączkowi powierzył dowództwo Legii Północnej. Zbieżność ta 
nie była oczywiście przypadkowa. MObilizowanie przeciwko Prusom wszystkiego, co 
polskie, od początku uznano we francuskim Sztabie Generalnym za niezbędny 
element strategiczny przygotowywanej operacji wojennej. W berlińskich rozmowach 
z Dąbrowskim Napoleon nie posługiwał się już kryptonimami w rodzaju "dzieci 
Północy". Mówiono otwarcie o Polakach. "Ten naród może skorzystać z pory stania 
się narodem" - kusił twórcę Legionów pogromca trzech rozbiorców Polski. Za 
słowami cesarza szły przekonywające fakty. Dnia 4 listopada 1806 roku przednie 
straże francuskie zajęły staropolski Poznań. W trzy tygodnie później marszałek 
Joachim Murat na czele swego korpusu hucznie i szumnie wjechał do Warszawy. 
"Donieść muszę Waszej Cesarskiej Mości - raportował 28 listopada - z jakim 
entuzjazmem witano dziś w Warszawie zbliżenie się wojsk Waszej Cesarskiej Mości; 
nie jestem w stanie go odmalować, nigdy w życiu nie widziałem ducha narodowego 
wyrażonego z taką siłą..." Nazajutrz po wejściu Francuzów do Warszawy generał 
Józef Zajączek rozstał się ze stworzoną przez siebie Legią Północną. Ale 
oderwanie się od "dzieci Północy" nie dało mu upragnionego powrotu na drogę 
francuskiego kondotiera. Nowe zadanie, jakie mu powierzono, wprzęgało go jeszcze 
mocniej w służbę sprawy, od której starał się uciec. Napoleon zlecił mu 
formowanie nowej legii polskiej, tym razem już w Polsce: na odebranej Prusom 
ziemi kaliskiej. Szczegółowe instrukcje w tym względzie miał odebrać w Warszawie 
bezpośrednio od cesarza. Wyglądało na to, że z woli potężnego protektora 
sfrancuziały "Egipcjanin" - jakkolwiek by się przed tym bronił - będzie musiał 
przeobrazić się znowu w Polaka. III Dniem i nocą, przez błota i śniegi 
opuszczonej przed laty ojczyzny, zajeżdżając do ostatniego potu swoje egipskie 
cuganty i popędzając do szybszej jazdy, francuskimi i arabskimi okrzykami 
siedzącego na koźle mameluka Ibrahima, spieszył generał Arbuz ku swemu nowemu 
przeznaczeniu. Ale był to pośpiech czysto zewnętrzny, wynikający nie z 
wewnętrznej ochoty, lecz z zakorzenionego nawyku ślepego posłuszeństwa. 
Generałowi wcale się nie spieszyło do nowych obowiązków. Przeciwnie: myślę, że 
zdążał ku nim wściekły i zbuntowany jak nigdy przedtem, od chwili swego 
przystania do Napoleona. NOwy rozkaz cesarski rozwalał mu konsekwentnie 
realizowane plany życiowe, powodując w jego położeniu zwrot tak gwałtowny i 
zasadniczy, że można go przyrównać jedynie do tamtej zamierzchłej przygody z 
czasów Sejmu Wielkiego, kiedy to z najbardziej zaufanej czeladki hetmana 
Branickiego jednym skokiem przerzucił się w sam środek czerwieńców 
księdza_podkanclerzego Kołłątaja. Tylko że wtedy nastąpiło to, bądź co bądź, z 
jego własnej woli, w wyniku jego własnych przemyśLeń i pragnień. Teraz - wbrew 
woli, bez pytania o zdanie - spychano go z drogi, którą od dziesięciu lat, nie 
szczędząc kondotierskich trudów, zmierzał do wymarzonego celu: "przelania się w 
bryłę narodu potężniejszego". Tym razem ślepe posłuszeństwo, z jakim 
podporządkował się rozkazowi Napoleona, nie miało już w sobie nic z rozkoszy. Do 
Warszawy dotarł 23 grudnia wieczorem. Ale cesarza już nie zastał. "Bohater dwóch 
wieków" przez trzecią z kolei - po Wiedniu i Berlinie - zdobytą stolicę 
przemknął jak gradowa chmura. Po gwałtownym zgromieniu władz warszawskich za 
niewystarczające dostawy żywności, furażu i nowych żołnierzy dla Wielkiej Armii 
- opuścił oszołomione miasto na kilka godzin przed przyjazdem Zajączka i pomknął 
dalej do przyfrontowej kwatery głównej marszałka Davouta, aby stamtąd pokierować 
osobiście manewrem strategicznym, który miał położyć ostateczny kres działaniom 
wojennym. Bo wojna z Czwartą Koalicją nie była jeszcze skończona. Na północ od 
Warszawy - na całej przestrzeni od Nasielska, Gołymina, Pułtuska aż po bagna 
Mazur - przetaczała się kolejna faza, nazywana teraz oficjalnie "wojną polską". 
Po szybkich i efektownych zwycięstwach nad Prusami przyszedł czas ślimaczących 
się bez rozstrzygnięć, ciężkich i krwawych zmagań z wojskami rosyjskimi. 
Południowcom z Wielkiej Armii nie odpowiadał ten sposób wojowania. Nie 
wytrzymywali naporu wichrów i chłodów wyjątkowo przykrej w tym roku zimy 
polskiej. Ciężka kawaleria francuska nie mogła się opędzić od szarpiącego ją ze 
wszystkich stron chyżego kozactwa. Francuskie armaty zapadały w rozmokłą ziemię 
i uruchamianie ich kosztowało wiele wysiłku. "Cała artyleria nasza ugrzęzła w 
błocie (...) Wicher i grad wywracały moich żołnierzy..." - skarżył się cesarzowi 
spod Pułtuska marszałek Lannes. Kierowany przez Napoleona manewr pułtuski, 
zmierzający do otoczenia i zmiażdżenia w decydującej bitwie wojsk 
rosyjsko_pruskich - podobnie jak wszystkie poprzednie operacje uciążliwej wojny 
polskiej - zakończył się nierozegraną. Korpusy koalicyjne wycofały się nie 
zniszczone za Narew, francuski pościg ugrzązł w bagnach. "Ach cóż to za wojna! 
Ach cóż to za wojna! - wyrzekał w listach z frontu sam Napoleon. - Pobiłem 
Rosjan, ale cóż z tego! Pogoda straszna, deszcz, błoto sięga nam do kolan (...) 
NIeprzyjaciel odgrodził się od nas bagnami i pustynią (...) Poznałem w Polsce 
piąty żywioł, jest nim błoto..." Umęczeni i niedożywieni żołnierze Wielkiej 
Armii ujmowali rzecz jeszcze dosadniej: "Co za przeklęte bagno! I oni (tzn. 
Polacy - M.B.) nazywają to ojczyzną!" Generała Zajączka podczas nieobecności 
cesarza przyjął jego warszawski namiestnik, Joachim Murat. Ciekawe, jakie było 
to spotkanie dawnych towarzyszy broni z Egiptu. Przed kilku laty obcowali z sobą 
na stopie koleżeńskiej, jako równorzędni dowódcy brygad w jednej dywizji 
kawalerii. Teraz: wysadzony z siodła, dowódca nie istniejącej jeszcze legii 
polskiej w Kaliskiem, stawał przed majestatem cesarskiego namiestnika, marszałka 
Francji, "z Bożej łaski" wielkiego księcia Bergu i Kliwii. ZłośLiwy los jakby 
specjalnie, dla jeszcze większego pognębienia Zajączka, pokazywał mu na 
przykładzie Murata, do czego można dojść na drodze, z której jego tak brutalnie 
spędzono. O swej misji kaliskiej nie zdołał się dowiedzieć od Murata niczego 
bliższego, cesarz nie zostawił żadnych poleceń w tej sprawie; nie otrzymał ich 
także wojenny gubernator wyzwolonej stolicy, generał Gouvion de Saint_Cyr. Obaj 
dostojnicy doradzili Zajączkowi, aby wstrzymał się z dalszą podróżą do powrotu 
cesarza z frontu, co miało nastąpić wkrótce. Z urządzeniem się w Warszawie nie 
miał specjalnych kłopotów: od paru lat mieszkał tu stale z całą rodziną jego 
młodszy brat, znany już Ignacy Zajączek, zajmujący ówcześnie w prowizorycznych 
władzach warszawskich odpowiedzialne stanowisko dyrektora poczt. Wolno więc 
przypuszczać, że pierwsze święta Bożego Narodzenia w ojczyźnie spędził generał w 
kręgu rodzinnym. Obecność w mieście sławnego "Egipcjanina" została przez 
warszawian natychmiast zauważona i wywołała liczne komentarze. Na ogół witano go 
z zaciekawieniem raczej życzliwym. Lata spędzone w więzieniach austriackich, 
sława egipskich zwycięstw, mundur francuskiego generała dywizji, towarzyszący mu 
wszędzie egzotycznie odziany mameluk, podobny do mameluków Napoleona - wszystko 
to nie usposabiało do wypominania Zajączkowi jego dawnych jakobińskich grzechów, 
związanych z prezydowaniem w rewolucyjnym trybunale czy z niefortunną obroną 
Pragi. On - ze swej strony - jakkolwiek kurczowo trzymał się pozycji i dystansu 
francuskiego generała, grzązł coraz głębiej w polskiej rzeczywistości. Stolica 
wyzwalanego kraju żyła w nieustannej gorączce i trudno było temu nastrojowi nie 
ulec. W pierwszych dniach pobytu Zajączka w Warszawie, od strony Gołymina i 
Pułtuska "słychać było mocne z armat strzelanie". Codziennie przybywały 
transporty rannych. W historycznych pałacach, przemienionych w publiczne 
szpitale, panie z najwyższego towarzystwa wyżywały się patriotycznie w 
pielęgnowaniu ofiar polskiej wojny. Na dziedzińcach koszar musztrowano rekrutów, 
na przymiejskich błoniach harcowała nowozaciężna, lekka kawaleria, tak potrzebna 
Napoleonowi jako przeciwwaga jazdy kozackiej. Członkowie naczelnych władz 
stołecznych - pomni niedawnych cesarskich gniewów - osobiście doglądali młynów i 
rzeźni, pracujących dla wojska. Jednocześnie w całym mieście: w kaffenhauzach, w 
traktierniach, w domach mieszczańskich i w arystokratycznych rezydencjach - 
szalały spekulacje polityczne. Wszędzie autorytatywnie rozstrzygano zawiłe 
problemy strategiczne toczącej się nie opodal wojny. Niepewność co do dalszych 
losów ojczyzny starano się rozbrajać irracjonalnym polskim optymizmem: "Bóg jest 
z Napoleonem, Napoleon z nami!" Zajączka opadli od razu starzy konfratrzy 
polityczni - dawni warszawscy "hugoniści" i weterani spod znaku paryskiej 
Deputacji: Józef Kalasanty Szaniawski, Jan Alojzy Orchowski, Antoni 
Gliszczyński, Jędrzej Horodyski, no i oczywiście braciszek umiłowany, z którym 
tyle kłopotów było w Paryżu, a który obecnie patronował polskim pocztom. 
Brakowało jedynie najwyższego przywódcy i ideologa warszawskich czerwieńców: 
księdza_podkanclerzego Hugona Kołłątaja. Najpóźniej uwolniony z austriackich 
więzień, leczył się teraz z więziennych chorób na wołyńskiej wsi pod czujnym 
nadzorem rosyjskiej policji. Z pewnością nie kto inny, tylko właśnie dawni 
partnerzy generała Zajączka wprowadzali go w zawiłości bieżącej sytuacji i 
dostarczali mu najświeższe nowiny polityczne. Nie były to dla nich nowiny 
wesołe. Bezpośrednio po wkroczeniu do Warszawy wojsk francuskich, przywódcom 
dawnej powstańczej lewicy roiło się, że z pomocą Napoleona uda im się to, czego 
nie zdołali osiągnąć w czasie insurekcji: że obejmą rządy w wyzwolonej Polsce, a 
następnie przebudują ją na modłę francuską, uszczęśliwiając Polaków zdobyczami 
Wielkiej Rewolucji. Byli pewni, że Napoleon pomoże im te pragnienia 
urzeczywistnić. Sądzili, że mają prawo oczekiwać tego od człowieka, którego w 
okresie Terroru nazywano we Francji "Robespierre'em na koniu" i który później - 
już po ogłoszeniu się cesarzem - choć sam u siebie rewolucję zlikwidował, jej 
najważniejsze osiągnięcia starał się upowszechniać wszędzie tam, gdzie 
zwyciężały jego wojska. W pierwszych dniach po wyzwoleniu nadzieje warszawskich 
czerwieńców zdawały się spełniać. Wielu z nich zajęło ważne stanowiska w różnych 
instancjach, powołanej 3 grudnia przez Murata Izby Najwyższej Wojennej i 
Administracji Publicznej (nazywanej potocznie Izbą Administracyjną) - pierwszej 
prowizorycznej władzy wyzwalanego kraju, a francuscy wyzwoliciele z życzliwą 
uwagą wysłuchiwali ich rad i opinii. Ale na krótko przed przyjazdem Zajączka 
sytuacja jego politycznych przyjaciół poczęła się radykalnie zmieniać, 
odzierając ich z hołubionych złudzeń. Z dnia na dzień ograniczano ich wpływy w 
Izbie Administracyjnej, a dostęp do władz francuskich stawał się dla nich coraz 
trudniejszy. Na ich oczach rozgrywało się coś, czego żadną miarą nie mogli 
zrozumieć i co wydawało im się jakimś koszmarnym snem. Spadkobierca Wielkiej 
Rewolucji Francuskiej, zamiast opierać się w swej polskiej polityce na polskich 
jakobinach, najbliższych i najwierniejszych sprzymierzeńcach Francji, władzę nad 
wyzwalanym krajem oddawał magnatom, ciągle jeszcze zerkającym bojaźliwie w 
stronę zaborczych dworów oraz ziemiańskim działaczom Sejmu Wielkiego, którzy w 
swoim czasie udaremnili rozciągnięcie konstytucyjnych reform 3 maja na 
szczególnie uciemiężoną ludność włościańską. Najbardziej jednak musiały poruszyć 
Zajączka przekazane mu przez dawnych kolegów pogłoski, że jego uwielbiany cesarz 
zamierzał na czele tworzącej się armii polskiej postawić nie "swojego Polaka", 
generała Jana Henryka Dąbrowskiego, i nie "swojego Egipcjanina" - nie bez powodu 
chyba ponownie gwałtem w polskość zapędzonego - ale wybrańca stołecznych 
arystokratów, świeżo przywróconego do służby i rangi, lecz nadal mało w polskim 
społeczeństwie popularnego, generała Józefa Poniatowskiego - hulaszczego księcia 
z pałacu Pod Blachą. Z tym już generał Arbuz pogodzić się nie mógł. W jednej 
chwili ożyły w nim wszystkie stare kompleksy i urazy. Znowu wysokim płomieniem 
buchnęła przygaszona upływem czasu, obsesyjna nienawiść do Poniatowskich. 
Zabulgotał w gardle z trudem wstrzymywany wrzask z dawnych lat 
hetmańsko_sejmowych: "NIe ma zgody! Fora! Nie pozwalam!" Czyż mógł pozwolić na 
to, aby w nowym wojsku polskim, tworzonym przecież nie bez jego udziału, 
najwyższe miejsce zajął ten, którego w swym opisie kampanii 1792 r. piętnował 
jako "młodzika bez talentów i zdatności komenderującego"? Którego w roku 1794 
miał najszczerszą ochotę powiesić razem z całą jego podłą królewską familią? 
Który - wtedy, gdy inni cierpieli po więzieniach i przelewali krew na szerokim 
świecie - gnił bezczynnie w pruskiej Warszawie, przyjmował najwyższe ordery od 
pruskiego zaborcy, cudzołożył z agentką francuskich rojalistów i wpisywał się w 
kroniki towarzyskie okupowanej stolicy jako patron pijackich awantur w 
restauracjach, na ulicach, w teatrach? Hałaśliwe protesty przeciwko wywyższeniu 
Poniatowskiego nadadzą skandaliczny posmak wielu następnym kartom biografii 
generała Arbuza. Ale za ten niewybaczalny (w jego mniemaniu) błąd polityki 
francuskiej nie winił Zajączek cesarza. Jak wszyscy wierni pretorianie, 
odpowiedzialnością za błędy obciążał nie wodza, lecz jego subalternów. Winnych 
odnalazł bez trudu: warszawscy jakobini doskonale wiedzieli, komu we władzach 
francuskich zależało na wywyższeniu księcia spod "Blachy". Popierał go 
najstrojniejszy marszałek cesarstwa, pawio_papuzi namiestnik Murat. Ów "z Bożej 
łaski" suweren Bergu i Kliwii, wywodzący swój ród z małomiasteczkowych 
francuskich oberżystów, snobował się na starą arystokrację warszawską i pragnął 
ją sobie pozyskać, gdyż przymierzał się już do tronu przyszłego Królestwa 
Polskiego. Zresztą księcia Józefa szczerze lubił i podziwiał za bliski mu 
kawaleryjski fason i rycerskie poczucie honoru. Za drugiego opiekuna "Blachy" 
powszechnie uważano potężnego ministra spraw zagranicznych cesarstwa, 
Talleyranda. Przemądry kulawiec - w odróżnieniu od Murata - zupełnie się nie 
interesował wewnętrznymi rozgrywkami Polaków. Wywyższeniu księcia Józefa 
sprzyjał wyłącznie ze względów intymno_towarzyskich. Wspierał go jako "sui 
generis" powinowatego, gdyż zdążył się już wdać w poważny romans z ukochaną 
siostrą księcia, hrabiną Marią Teresą Tyszkiewiczową, nazywaną przez 
warszawskich złośliwców z powodu pewnego dość istotnego defektu urody "szklanym 
oczkiem". Wyobrażam sobie, że jakobińskie rewelacje o Poniatowskim musiały 
podziałać na Zajączka jak objawienie. Zrozumiał dzięki nim, po co los przygnał 
go z powrotem do Polski. Miał do spełnienia historyczną misję. Tylko on - jako 
jeden z nielicznych Polaków, obdarzonych przywilejem bezpośredniego 
komunikowania się z cesarzem - mógł swemu panu prawdziwie przedstawić sytuację 
polityczną w wyzwalanym kraju; tylko on mógł - w swoim mniemaniu - uchronić 
Napoleona od błędnych i szkodliwych rozstrzygnięć, ku którym go popychali z 
motywów osobistych Murat i Talleyrand. I oto jeszcze jedna z Zajączkowych 
osobliwości biograficznych, jakich daremnie by szukać w innych znanych 
życiorysach historycznych. Czego nie zdołały sprawić ani rozkazy cesarskie, 
zlecające "Egipcjaninowi" formowanie polskich legii, ani jego bezpośrednie 
zetknięcie z nie widzianą od dwunastu lat ojczyzną - tego dokonała jego 
chorobliwa nienawiść do księcia Józefa. Z nienawiści do Poniatowskiego 
sfrancuziały generał Arbuz poczuł się znowu Polakiem. Z właściwą sobie 
gwałtownością rzuca się w korespondencję z cesarzem. Od pierwszych dni swego 
pobytu w Warszawie zasypuje potężnego protektora listami i memoriałami w sprawie 
polskiej. Program polityczny polskich jakobinów, natchniony światłą myślą 
Kołłątaja przeplata się w tej korespondencji z kompleksami i jadowitą prywatą 
autora. "Wszyscy wierzą, że Wasza Cesarska Mość przywróci Polskę. Trzeba dla 
niej konstytucji francuskiej, kodeksu cywilnego i kryminalnego francuskiego, a 
przede wszystkim francuskiego króla (byle nie oddawać tronu polskiemu magnatowi! 
byle nie komuś z kręgu Poniatowskich i Czartoryskich! - zdaje się krzyczeć 
między wierszami - M.B.). Ostatnia konstytucja polska z 1791 roku jest 
niewystarczająca. O chłopach w niej zapomniano. Ta klasa ludzi zasługuje, aby 
zajęto się polepszaniem jej losu. Odnowiciel Polski nie ścierpi, aby chłopi 
znosili nadal jarzmo niewoli..." Do władzy - zdaniem Zajączka - trzeba powołać 
starego naczelnika Kościuszkę i "jedynego człowieka z głową" - Kołłątaja. Trzeba 
znieść przywileje szlacheckie i poskromić magnatów. To najważniejsze! "Francja 
nie może ufać arystokratom z ich księciem Józefem, bo ci ze względu na sprawę 
chłopską będą zawsze ciążyć ku Rosji i przy pierwszej okazji zdradzą." Autor 
listów uważa, że magnatów - zwłaszcza tych z kręgu "Familii" Czartoryskich i 
Poniatowskich - należy odsunąć raz na zawsze od wszelkich urzędów i "stale 
trzymać pod dozorem". Najzacieklej oskarża księcia Józefa. Ostrzega cesarza o 
istnieniu w Warszawie szerokiego spisku rosyjskiego, sięgającego swymi mackami 
do magnackich pałaców. W miarę pisania zacietrzewia się coraz bardziej. Za 
pozorami obywatelskiej troski coraz wyraźniej pobrzmiewa nienawiść osobista. 
Rzeczowe informachje ustępują miejsca ordynarnym donosom. Bardzo surowo, ale 
chyba sprawiedliwie, ocenia ówczesne listy Zajączka do Napoleona wielki historyk 
napoleońskiej Polski, Szymon Askenazy. "Ten głos zasłużonego żołnierza, ale 
tylko żołnierza, głowy na pozór postępowej, radykalnej, ale naprawdę po 
staroświecku wstecznej, mętnej i ciasnej - brzmi synteza Askenazego - to był w 
odnowionej postaci stary anarchistyczny głos fakcji i prywaty. Jeszcze nie było 
nic, nie było kraju, a już podnosił się zawczasu ten głos fatalny, monopolizując 
z góry dla jednych dobro i prawość publiczną, osądzając z góry innych, 
najlepszych od rady i służby publicznej, dzieląc to, co należało jednoczyć, 
osłabiając to, co należało wzmocnić, podnosił się i wciskał zgrzytliwym, 
przeczącym echem samobójczych błędów przeszłości pomiędzy czyste i twórcze hasła 
przyszłości społeczeństwa." * * * W ostatnich dniach grudnia 1806 roku gwałtowny 
atak mrozów przerwał operacje bojowe "polskiej wojny". Dwie zmordowane, 
zziębnięte armie zatrzymały się w niewielkiej odległości od siebie i zapadły w 
zimowe leża. Pierwszego stycznia 1807 roku, w późnych godzinach wieczornych, 
powrócił do Warszawy cesarz Napoleon - tym razem na pobyt dłuższy. Jego 
przybycie zapoczątkowało najbardziej osobliwy i najbardziej historyczny ze 
wszystkich warszawskich karnawałów. Na pewien czas Warszawa stała się stolicą 
całej napoleońskiej Europy, a co za tym idzie: centralnym ośrodkiem 
dyspozycyjnym dalszego biegu historii. Za cesarzem przyciągnął tłum dworskich 
dygnitarzy, ministrów, sławnych marszałków, egzotycznych ambasadorów oraz 
wasalnych książąt z Włoch i ze Związku Reńskiego. MIasto pojaśniało od 
odświętnej iluminacji, ożywił je wielojęzyczny gwar i nastrój radosnego 
podniecenia. A przecież rzeczywistych powodów do radości było niewiele. "Chociaż 
Warszawa balami i zabawami świetniała, obraz tego, co działo się w kraju, 
rozdzierał serce każdego" - zapisał wiarygodny świadek ówczesnych zdarzeń i 
nastrojów, kasztelan Leon Dembowski. Miasto i kraj były do granic wytrzymałości 
udręczone wojną i przeszło dwumiesięcznym pobytem wojsk napoleońskich. Witani 
niedawno z takim entuzjazmem, francuscy wyzwoliciele niepostrzeżenie przemienili 
się w uciążliwych okupantów, wcale nie mniej przykrych niż wypędzeni przez nich 
Prusacy. Żołnierze Wielkiej Armii zachowywali się w Polsce jak zwycięzcy w 
zdobytym kraju nieprzyjacielskim i zabierali jako należny im łup wojenny 
wszystko, co nadawało się do zabrania. Wiadomości nadchodzące z frontu również 
nie były pocieszające. Powolny i krwawy przebieg "polskiej wojny" uprzytamniał 
największym nawet optymistom, że rozbiorcy Polski są jeszcze ciągle zdolni do 
długotrwałego oporu, a może nawet i do skutecznego odwetu. Mgliście 
przedstawiała się nadal tak istotna dla Polaków sprawa "wrócenia Królestwa". 
Publiczne wypowiedzi cesarza na tematy polskie nie wykraczały poza wieloznaczne, 
pytyjskie ogólniki. Konkretne i jednoznaczne były w nich jedynie żądania coraz 
to większych dostaw dla Wielkiej Armii. Nie bacząc na wszystko, wyzwolona 
stolica Polski pławiła się w euforii wielkich nadziei i na wszelkie możliwe 
sposoby wysławiała cesarza wybawcę. Entuzjazm i siła polskiego ducha narodowego 
- którymi tak zachwycał się Murat przy wjeździe do Warszawy - w pierwszych 
dniach stycznia 1807 roku osiągnęły punkt szczytowy. Podczas codziennych rewii 
wojskowych, przyjmowanych przez cesarza, tysiące warszawian różnego wieku i 
stanu - "skamieniałymi z wierności" oczami - wpatrywały się w bladą, z lekka już 
nalaną twarz człowieka w czarnym, dwurożnym kapeluszu i szarym, podbitym futrem 
redingocie. Dziennikarze z codziennych gazet, okolicznościowi poeci, autorzy 
iluminowanych napisów na "arkach" tryumfalnych, scenarzyści alegorycznych, 
żywych obrazów, wystawianych w teatrach, a niekiedy także zwykli prości 
mieszkańcy Warszawy - prześcigali się w formułowaniu coraz to nowych, coraz 
bardziej wyszukanych hołdów dla Napoleona: Bohatyr dwóch wieków! Prawodawca 
ludów! Pogrom uciemiężycielów! "Venit et lux facta est!" (Przybył i stało się 
światło!) Wznosić upadłe państwa, wracać im imiona dziełem tylko jest Boga lub 
Napoleona! I rozczulająca pogróżka w witrynie jatki rzeźniczej na Krakowskim 
Przedmieściu: Kto nie będzie wierny Polsce i Napoleonowi,@ to mu łeb utnę jak 
temu wołowi!@ I końcowe słowa przysięgi, składanej przez nowozaciężnych polskich 
żołnierzy: "...posłuszny do zgonu rozkazom Wielkiego Napoleona@ o swobodę i 
całość Ojczyzny do przelania ostatniej@ kropli krwi walczyć będę!"@ Każdy krok, 
każdy najdrobniejszy gest Napoleona był pilnie odnotowywany przez opinię 
publiczną i natychmiast poddawany zgodnej z marzeniami, lecz zupełnie 
nieadekwatnej interpretacji: Cesarz odtańczył na balu kontredansa z szambelanową 
Walewską - a więc będzie wolna Polska! Cesarz był na śniadaniu w Jabłonnie u 
księcia Józefa i bardzo chwalił kuchnię książęcą - a więc będzie wrócone 
Królestwo! Itp..., itp..., itp... Jedynie ktoś orientujący się w polskiej 
historii zdolny jest dzisiaj zrozumieć i usprawiedliwić ten niebywały, nie 
znajdujący uzasadnienia w realiach rzeczywistości, wybuch pronapoleońskiego 
szału. Wynikał on bowiem stąd, że dla Polaków ówczesnych człowiek w czarnym, 
dwurożnym kapeluszu i szarym redingocie stał się ucieleśnieniem marzeń i snów o 
odzyskaniu utraconego przed dwunastu laty niepodległego państwa. Jakież 
znaczenie mogły mieć wobec tego takie lub inne niedostatki w przyziemnych 
realiach czy małoduszne wątpliwości takich lub innych politycznych 
przemądrzalców? W tej atmosferze powszechnej adoracji Napoleona generał Zajączek 
musiał się czuć jak w niebie. Ale nie łagodziło to wcale jego zacietrzewienia w 
stosunku do adwersarzy politycznych, zwłaszcza - do księcia Józefa. Przeciwnie: 
zdwajał jeszcze wysiłki, aby plonów ogólnego uwielbienia dla jego cesarza nie 
przechwyciły niewłaściwe ręce. W swojej walce przeciwko Poniatowskiemu zyskał 
potężnego sprzymierzeńca, gdy po zawieszeniu działań wojennych zjechał do 
Warszawy jego drugi kolega z Egiptu, marszałek Ludwik Mikołaj Davout, książę 
Auerst~adtu, naczelny dowódca wszystkich wojsk cesarskich na wschód od Renu. 
Surowy, pedantyczny Davout, o którym mówiono w Warszawie, że tak samo jak Murat 
marzył o koronie polskiej, różnił się pod każdym względem od impulsywnego 
księcia bergskiego. Obce mu było nuworyszowskie snobowanie się na wysoko 
urodzonych, jako że sam wywodził się ze starej rodziny arystokratycznej (przed 
rewolucją pisał się d.Avoust) i jak to często bywa u odstępców od swojej klasy 
społecznej - do arystokratów odnosił się niechętnie i nieufnie. Popieranie 
Poniatowskiego przez Murata szczególnie go drażniło. Na chłodnego 
intelektualistę sztabowego nie działały kawaleryjskie uroki "Alcybiadesa spod 
Blachy". Natomiast pamiętał dobrze, że bratanek polskiego króla, w czasie swej 
krótkiej emigracji brukselskiej po wojnie 1792 roku, ostentacyjnie się 
"fraternizował" z generałami austriackimi, walczącymi przeciwko Republice 
Francuskiej (Davout nie musiał wiedzieć, że byli to dawni przyjaciele księcia z 
lat jego służby wiedeńskiej). Nie mógł też darować Poniatowskiemu jego pruskich 
orderów i trwałego związku z podejrzaną emigrantką francuską, "agentką 
Burbonów", hrabiną de Vauban. Wszystko to grało na korzyść generała Arbuza. 
Uprzedzony do Poniatowskiego, potężny marszałek dawał chętny posłuch 
nienawistnym podszeptom zaufanego druha z Egiptu i jego opinie skwapliwie 
przekazywał cesarzowi. W walce z Poniatowskim Zajączek nie był bynajmniej 
osamotniony. Dziś, kiedy książę Józef spoczywa na wawelskim Panteonie, kiedy 
należy do naszych najulubieńszych bohaterów narodowych, kiedy dla przeciętnego 
Polaka stanowi symbol honoru rycerskiego bez skazy, bohaterstwa bez granic i 
najofiarniejszej miłości ojczyzny - trudno wprost uwierzyć, jak wiele niechęci 
wzbudzał on przeciw sobie w Warszawie lat 1806_#1807. A jednak tak było, 
przyznaje to nawet zakochany w księciu jego biograf naczelny, Szymon Askenazy. 
"Co zaś w tym wszystkim najboleśniejszego - żali się Askenazy - to ta 
okoliczność, że po stronie takiego przeciwnika jak Zajączek stała wtedy niemała 
opinia wojska i Warszawy, która większe tytuły do dowództwa przyznawała 
Dąbrowskiemu, która w ks. Józefie mogła już zapomnieć wodza spod Zieleniec, nie 
znała jeszcze wodza spod Raszyna i Lipska, a pamiętała niefortunnego komendanta 
spod Powązek "(w roku 1794 - M.B.) i widziała ciągle "Szarmanckiego" spod 
Blachy, synowca Stanisława Augusta, krew abdykacyjną, osławione jeszcze, nie 
wsławione, imię Poniatowskiego." Obok Zajączka, sztandarową postacią opozycji 
przeciwko księciu Józefowi był generał Jan Henryk Dąbrowski. Wódz Legionów miał 
za co nie lubić Poniatowskiego. Kiedy przyjechał po raz pierwszy do Warszawy, w 
połowie grudnia 1806 roku, powitano go jako niekwestionowanego przywódcę 
odzyskującego wolność narodu. Ale kiedy - obdarzony tym mandatem powszechnego 
zaufania - zamierzał wystąpić z orędziem do wojska i społeczeństwa, ubiegł go 
nieoczekiwanie POniatowski. W wyniku zakulisowych machinacji na szczytach 
administracji francuskiej (Murat, Talleyrand) druk odezwy Dąbrowskiego 
zatrzymano, a zamiast niej ukazała się odezwa księcia Józefa ogłaszająca jego 
powrót do "rangi i czynności" sprawowanych w wojsku Rzeczypospolitej i 
rekomendująca go jako organizatora i zwierzchnika sił zbrojnych "w tutejszych 
prowincjach". Był to bolesny i upokarzający policzek dla Dąbrowskiego. Odezwa 
Poniatowskiego wyłączyła spod jego wpływu stolicę kraju, pozbawiając go tym 
samym należnego mu pierwszego miejsca w odradzającym się wojsku polskim. 
Oburzony zniewagą wyrządzoną swemu wodzowi, obóz legionowy, jak jeden mąż, 
stanął przeciwko Poniatowskiemu, jednocząc się mimo woli we wspólnym froncie z 
niepopularnym wśród legionistów generałem Zajączkiem. Była to wielka wygrana dla 
generała Arbuza. Dzięki poparciu kół legionowych jedo osobisty konflikt z 
POniatowskim nabierał cech ogólnonarodowego, patriotycznego protestu. Ale w 
styczniu 1807 roku - za drugim pobytem Dąbrowskiego w Warszawie - napięcie 
między obozem legionowym a "Blachą" wyraźnie zaczęło słabnąć. Wynikało to z 
umacniającej się z dnia na dzień popularności Dąbrowskiego w szerokich kręgach 
społeczeństwa i z rosnącego powszechnego przekonania o jego przewagach moralnych 
i fachowych nad księciem spod "Blachy". Wódz legionistów przeżywał swe 
najświetniejsze dni. Pomimo starań francuskich protektorów "Blachy", nie książę 
Józef, lecz on, Dąbrowski, był drugą po Napoleonie najważniejszą osobą 
historycznego karnawału warszawskiego. Ilekroć pojawiał się w teatrze czy innym 
miejscu publicznym, "porywany był na ręce i podnoszony do góry przy powszechnych 
oklaskach". W gazetach drukowano wiersze opiewające jego patriotyzm i 
bohaterstwo. Spotkanie Dąbrowskiego na błoniach łowickich z wielotysięcznym 
pospolitym ruszeniem szlacheckim obróciło się w burzliwą demonstrację na jego 
cześć. Okrzyknięto go ojcem Ojczyzny i do otrzymanej już przez niego wcześniej 
szabli króla Jana Sobieskiego dodano mu drugą najświętszą relikwię wojska 
polskiego: buławę hetmana Czarnieckiego. Unieśmiertelniający jego imię i wiążący 
go trwale z Bonapartem, przywieziony z Włoch, mazurek legiionowy śpiewany był 
przez wszystkich - od najmłodszych do najstarszych - i stawał się niemal 
oficjalnym hymnem odradzającego się państwa. Cały kraj zdawał się powtarzać to, 
co mówili niegdyś szeregowi legioniści, napotkani przez Zajączka we włoskiej 
miejscowości Palmanova: "Dąbrowski naszym wodzem umiłowanym, innego wodza mieć 
nie chcemy!" Wtedy te słowa wymierzone były przeciwko Zajączkowi, teraz - 
godziły w Poniatowskiego. Jednocześnie ze sfer miarodajnych komunikowano 
"Generałeczkowi" (tak tytułował Dąbrowskiego Wybicki), że jego nazwisko zajmuje 
poczesne miejsce na liście personalnej przyszłych władz wyzwolonej Polski i że 
jemu, niewątpliwie, oddane będzie naczelne zwierzchnictwo nad nowym wojskiem 
polskim. W tej sytuacji wódz Legionów mógł poczuć się na tyle mocnym, by 
zlekceważyć całkowicie zagrożenie ze strony Poniatowskiego i cały spór z 
"Blachą" - wobec odpadnięcia jego konkretnych przyczyn - uznać za 
bezprzedmiotowy. Inaczej rzecz się miała z Zajączkiem. On z konfliktu z 
Poniatowskim wycofać się nie mógł. Jego spór wyróżniał się tym, że u jego 
podstaw nie było takich konkretnych przyczyn, których usunięcie mogłoby go 
całkowicie rozbroić. Wrogość Zajączka do Poniatowskiego narastała latami i w 
ciągu tych lat wchłaniała w siebie jak gąbka wszystkie pretensje do ludzi i do 
świata, lęgnące się w dzikiej, namiętnej duszy generała Arbuza. Spór rozpoczęty 
jako polityczny, stopniowo coraz bardziej stawał się obsesją osobistą. Zajączek 
przyzwyczaił się widzieć w Poniatowskim generalną przyczynę wszystkich krzywd, 
niesprawiedliwości i poniżeń, jakich - w swoim mniemaniu - doznał od 
niewdzięcznej ojczyzny. Ten symboliczny życiowy konflikt mógł się zakończyć 
tylko wraz z życiem jednej ze skłóconych stron. Akcja Zajączka przeciwko 
POniatowskiemu i jego arystokratycznym poplecznikom prowadzona na przełomie lat 
1806_#1807 była początkowo bardzo skuteczna. Cesarz odnosił się poważnie do 
wszystkich rad i postulatów swego wiernego "Egipcajanina". Jeszcze w grudniu 
otrzymał Zajączek zgodę na sprowadzenie do Warszawy księdza Hugona Kołłątaja. W 
Berville pod Paryżem cesarski minister policji Fouch~e pertraktował z Kościuszką 
na temat jego powrotu do Polski. Także opinie o Poniatowskim, przekazywane w 
listach Zajączka, przyjmował cesarz z dobrą wiarą. Znajdowało to odbicie w jego 
korespondencji z warszawskim namiestnikiem. "Poniatowskiego znam lepiej od 
ciebie - pisał do życzliwego księciu Murata - jest to człowiek lekkomyślny, 
niekonsekwentny w większym jeszcze stopniu niż inni Polacy (...) cieszy się on w 
Warszawie małym zaufaniem". Ukoronowaniem działań Zajączka (i innych 
przeciwników Poniatowskiego) były wyniki konsultacji społecznej, przeprowadzonej 
przez władze francuskie wśród kilkunastu wybitnych polityków i działaczy 
polskich, w sprawie ewentualnego składu osobowego mającej powstać naczelnej 
władzy wyzwolonego kraju. Wynik ankiety okazał się dla księcia spod "Blachy" 
fatalny: za jego kandydaturą na zwierzchnika sił zbrojnych wypowiedziało się 
zaledwie dwóch ankietowanych (jednym z nich był, o dziwo, Ignacy Zajączek, 
dotychczasowy wierny sprzymierzeniec brata w zwalczaniu "poniatowszczyzny"; 
trudnymi do rozszyfrowania ludźmi byli ci Zajączkowie herbu Świnka!". Ale 
ankietowy sukces generała Arbuza zmienił się rychło w klęskę. Raz jeszcze 
sprawdziła się stara prawda, że władza odwołuje się do konsultacji społecznej 
jedynie po to, aby uzyskać potwierdzenie dla swych uprzednio podjętych decyzji. 
Jeśli zaś konsultacja tych decyzji nie potwierdza, wówczas po prostu nie bierze 
się jej pod uwagę. Tak stało się i w tym wypadku. Niemal bezpośrednio po 
rozliczeniu wyników ankiety, dwa dekrety cesarskie: z 14 i 15 stycznia 1807 roku 
ustanowiły "rząd tymczasowy dla Polski, zdobytej na królu pruskim": 
siedmioosobową Komisję Rządzącą oraz jej organ wykonawczy: pięcioosobowe 
Dyrektorium Generalne. Skład osobowy nowych władz urągał wynikom ankiety. W 
Komisji Rządzącej sześć miejsc zajęli przedstawiciele arystokracji, siódme 
oddano jedynemu przedstawicielowi obozu legionowego, Józefowi Wybickiemu, który 
- prawdę mówiąc - był już wtedy bardziej mężem zaufania Napoleona niż 
rzecznikiem legionistów. Reprezentacji lewicy w Komisji Rządzącej w ogóle nie 
uwzględniono. W Dyrektorium Generalnym, będącym tymczasową namiastką rady 
ministrów, resort wojny, przyrzeczony uprzednio Dąbrowskiemu, objął, tak usilnie 
do końca zwalczany, książę Józef Poniatowski. Musiało to być arcybolesne 
zaskoczenie dla generała Zajączka i - w większym jeszcze stopniu - dla generała 
Dąbrowskiego. Ale w świetle pełnej dokumentacji tamtego okresu, ów pozornie 
zaskakujący obrót spraw wydaje się najzupełniej logiczny. Za swego drugiego 
pobytu w Warszawie Napoleon miał dość czasu na to, aby osobiście podać wnikliwej 
konfrontacji wszystkie sprzeczne opinie, przekazywane mu uprzednio w listach i 
raportach jego warszawskich mężów zaufania. Poznał bliżej księcia Józefa i 
dostrzegł w nim wartości, których nie chcieli uznać jego warszawscy wrogowie. 
Pod pozorami lekkomyślnego światowca, odkrył charakter niezłomny, umysł 
niezależny, patriotyzm bezinteresowny i niezwykle wrażliwe poczucie honoru - 
słowem to wszystko, co w przyszłości miało uczynić księcia "kochanym wodzem 
Polaków". Dla Napoleona, który u swoich generałów cenił przede wszystkim ślepe 
posłuszeństwo, nie były to może zalety najistotniejsze, ale uszanować je 
potrafił. Ponadto na zmianę jego stosunku do Poniatowskiego pewien wpływ wywarły 
także nastroje karnawałowe. Książę spod "Blachy" był niezrównanym gospodarzem 
balów, rautów i proszonych obiadów. Dzięki staraniom hrabiny de Vauban 
francuskie potrawy podawane w pałacach Pod Blachą i w Jabłonnie mogły śmiało 
rywalizować z kuchnią cesarską w Paryżu. Jeśli wierzyć ówczesnym kronikarzom 
życia towarzyskiego, to w wielostronnej akcji "oswajania" cesarza wybawcy nie 
zabrakło i pikantnych szczegółów natury intymnej. W warszawskich salonach 
szeptano sobie, że to właśnie książę ułatwił Napoleonowi zbliżenie z piękną 
szambelanową z Walewic. Wszystko to razem wzięte złagodziło z pewnością stosunek 
cesarza do księcia Józefa i popierającej go arystokracji warszawskiej, nie na 
tyle jednak, by mogło spowodować oddanie arystokratom rządów nad wyzwolonymi 
ziemiami polskimi. Na ostatecznej decyzji cesarza, która tak boleśnie zaskoczyła 
Zajączka i Dąbrowskiego, przede wszystkim zaważyły względy polityczne. Była ona 
naturalnym następstwem ogólnej sytuacji wojenno_politycznej. Napoleon powrócił z 
frontu w nie najlepszym nastroju. Wojna z Czwartą Koalicją trwała i nie zanosiło 
się na jej rychłe zakończenie. Korzystając z zimowego zawieszenia broni, 
przeciwnik wzmacniał swe nadwątlone szeregi. Wielka Armia była zmęczona, głodna, 
zmarznięta i zniechęcona. Po szczególnie krwawych utarczkach zdarzało się, że 
dokonującego przeglądu wojsk Napoleona, zamiast zwyczajowego: Niech żyje 
Cesarz!, witały okrzyki: NIech żyje Francja! Wymowa tego była niedwuznaczna: 
żołnierze mieli już dość nurzania się w błotach mazurskich dla przyjemności 
"Małego Kaprala", marzyli o powrocie do swej słonecznej ojczyzny. Napoleon 
rozumiał, że musi tę nieszczęsną "polską wojnę" doprowadzić jak najszybciej do 
zwycięskiego końca. A do tego trzeba było polskiego zaopatrzenia w żywność i 
furaż, trzeba było nowych polskich żołnierzy. Cesarz darzył pełnym zaufaniem 
swych wiernych generałów: Dąbrowskiego i Zajączka i z pewnością wolałby ich - 
nie Poniatowskiego - widzieć na czele polskiego wojska, wiedział jednak, że 
stojące za nimi siły społeczne nie potrafią zapewnić należytej eksploatacji 
polskiego potencjału wojennego. Wiedział też, że oddanie władzy nad wyzwolonymi 
ziemiami polskimi radykalnej lewicy i legionowym demokratom zraziłoby 
najbogatszą i najbardziej wpływową warstwę społeczeństwa polskiego. Arystokracja 
mogłaby wskutek tego stać się bardziej podatną na uwodzicielskie zabiegi 
czynione pod jej adresem przez cesarza Rosji i króla Prus, a już na pewno 
umniejszyłaby swój wkład w umacnianie ducha i sił Wielkiej Armii. Nic natomiast 
nie mogło grozić Napoleonowi ze strony jego wiernych polskich subalternów: 
Dąbrowskiego i Zajączka, nawet w wypadku rozstrzygnięć najbardziej dla nich 
krzywdzących. Zważywszy te wszystkie okoliczności - kierując się jak zawsze 
zasadą, że "polityka nie ma serca, ma tylko głowę" - "Bohater dwóch wieków" 
zdecydował się zawieść haniebnie nadzieje swych najbardziej zaufanych Polaków i 
rządy nad powstającą Polską oddać "nie zasługującej na zaufanie" arystokraacji 
warszawskiej. Zajączek i Dąbrowski - głęboko rozgoryczeni - opuścili 
niewdzięczną stolicę i udali się do miejsc postoju swych legii: Zajączek do 
Kalisza, Dąbrowski do Poznania. Dąbrowskiemu na pożegnanie wymierzono jeszcze 
jeden dotkliwy cios. Na wniosek nowego dyrektora wojny Komisja Rządząca zmieniła 
numerację trzech dywizji "legii", składających się na nowe wojsko polskie. 
Dotychczasowa numeracja odpowiadała kolejności ich powstawania. Najwcześniej 
sformowana legia poznańska Dąbrowskiego była Dywizją Pierwszą, następna z kolei 
legia kaliska Zajączka - Dywizją Drugą, a zaczynająca się dopiero formować legia 
warszawska Poniatowskiego - Dywizją Trzecią. Dekret Komisji Rządzącej ten 
porządek zmieniał, uzależniając numerację dywizji od starszeństwa stopnia 
generalskiego ich dowódców. Wskutek tego nie sformowana jeszcze legia 
Poniatowskiego awansowała na Dywizję PIerwszą, a najstarsza legia Dąbrowskiego 
uległa degradacji na Dywizję Trzecią. Dawny numer zachowała tylko legia kaliska 
Zajączka. Wśród legionistów Dąbrowskiego, którzy dopatrywali się w tym obrocie 
rzeczy brutalnej szykany personalnej, zawrzało. Posypały się skargi i protesty, 
interweniowano w Komisji Rządzącej, we francuskim Sztabie Generalnym, nawet u 
cesarza. Ale wszystko na próżno. W świetle nowych przepisów zmiana numeracji 
była formalnie nie do zakwestionowania. Ale w opinii publicznej sprawa ta bardzo 
nowemu dyrektorowi wojny zaszkodziła. Z całego zamieszania zwycięsko wyszedł 
jedynie generał Arbuz. Nie dość, że zachował dawny numer dywizji, ale ponadto 
mógł od tej chwili znowu liczyć na pełne poparcie Dąbrowskiego i jego sympatyków 
w swoich dalszych rozgrywkach z Poniatowskim. Wyprowadzając Zajączka z 
politycznych burz warszawskiego karnawału, godzi się także wspomnieć o czysto 
karnawałowych wyczynach generała. Obserwatorzy ówczesnych balów odnotowali w 
życzliwej pamięci wspaniałe pląsy 55_letniego "Egipcjanina" w końcowych 
galopadach kadryla - nowego tańca francuskiego, który wypierał właśnie z balów 
warszawskich, nie odpowiadającego już rytmowi epoki, sentymentalnego 
kontredansa. Nie przeoczono też faktu, że stałą partnerką taneczną gnerała była 
dwa razy od niego młodsza, śliczna starościna mszczonowska Klementyna z 
Kozietulskich Walicka, rodzona siostra przyszłego zdobywcy Samosierry. 
Podżartowywano nawet z Zajączka, że we wsztystkim naśladuje swego cesarza. Miał 
Napoleon mameluka Rustana, więc Zajączek postarał się zaraz o mameluka Ibrahima; 
zaromansował się cesarz z piękną hrabiną Walewską, więc jego wierny subaltern w 
te pędy nawiązał romans z piękną hrabiną Walicką. Romans z panią Walicką, 
przesadnie - moim zdaniem - wyolbrzymiony przez biografów Zajączka, stał się 
trwałym elementem jego życiorysu. Mam jednak poważne wątpliwości, czy w tym 
wypadku można w ogóle mówić o romansie. Opowiadam się raczej za domniemaniem, że 
karnawałowy flirt Zajączka - jak to zgrabnie ujmował Leon Dembowski - "nie 
przekroczył granic towarzyskiej zalotności". Podobnie było chyba i z innymi 
flirtami generała Arbuza: w Egipcie, we Włoszech, w Niemczech i we Francji. 
Generała rozsadzał temperament, kobiety lubił bardzo, one także za nim 
przepadały, a jednak w materiale informacyjnym z jego lat małżeńskich biografom 
nie udało się wyszperać ani jednej konkretnej plotki (poza rzeczoną historią z 
panią Walicką) sugerującej, że generał sprzeniewierzał się wierności 
małżeńskiej, "przekraczając granice towarzyskiej zalotności". A trzeba pamiętać, 
że ówcześni kronikarze pilnie łowili uchem każdy szmer dochodzący z sypialni 
osób wysoko postawionych. Czyżby więc ognisty generał Arbuz był swej francuskiej 
żonie tak samo wierny, jak swemu francuskiemu cesarzowi? * Tę piękną hipotezę 
psuje nieco fakt, że Zajączek miał jednak nieślubnego syna ze służącą Majewską z 
Konina, gdzie w roku 1807 bywał często w sprawach służbowych. Może więc "nie 
przekraczał granic towarzyskiej zalotności" tylko w stosunkach z damami z 
wyższych sfer. Co do pani Walickiej, zwanej w warszawskim towarzystwie "piękną 
Nońcią", to słynęła ona jako najlepsza z żon i matek, a w czasie gdy tańcowała z 
Zajączkiem, była już w daleko posuniętej ciąży (wtedy nazywano to "stanem 
interesującym") i spodziewała się czwartego z kolei dziecka. Nie sądzę, aby owe 
wysławiane cnoty rodzinne i zaawansowany "stan interesujący" czyniły z "pięknej 
Nońci" odpowiednią kandydatkę na heroinę romansu z 55_lenim "Egipcjaninem". 
Prawda, że w dokumentacji biograficznej Zajączka, dotyczącej zwłaszcza 
ostatniego okresu jego życia, dochowało się wiele dowodów, świadczących o 
szczególnych względach, jakimi książę:namiestnik darzył panią Klementynę Walicką 
(wówczas już - po śmierci pierwszego męża - kasztelanową Wichlińską). Z tych 
właśnie przysług i uprzejmości - świadczących dawnej partnerce tanecznej - 
biografowie Zajączka wywodzą swą tezę o jego "życiowym romansie". Moim zdaniem 
była to tylko spłata wspomnień. Dla starego beznogiego księcia_namiestnika 
karnawałowe pląsy ze śliczną Nońcią były z pewnością wspomnieniem równie pięknym 
i odmładzającym jak... - wyprawa egipska. IV Dnia 20 stycznia 1807 roku - po 
otrzymaniu od Komisji Rządzącej formalnej nominacji na dowódcę Legii Drugiej 
Kaliskiej i odebraniu bezpośrednio od cesarza szczegółowych instrukcji 
służbowych - generał dywizji Józef Zajączek bez szczególnego żalu opuścił, 
opanowaną przez "poniatowszczyznę", stolicę i - drogą nieco okrężną przez: 
Sochaczew, Kutno, Koło, Konin - powędrował do Kalisza. W trzy dni później czynił 
już przegląd swego nowego wojska. Legia Druga Kaliska - obliczana teoretycznie 
na 10 000 ludzi - składała się częściowo z dawnych jego żołnierzy z Legii 
Północnej, lecz większość w niej stanowili nowozaciężni rekruci "dymowi", 
których wyekwipowanie, uzbrojenie i wyszkolenie - przedstawiały się raczej 
żałośnie. Skarżył się na to Zajączek w swym pierwszym raporcie do Warszawy. Po 
zlustrowaniu jednego z batalionów stacjonującyh w Konienie, pisał: "Widziałem, 
że ten batalion i żołnierz, który go składa, nie może być rozsądnie użytym w tym 
momencie do wojny. Siła batalionu tego jest 870 głów. Ubiór jego ani żołnierski, 
ani wygodny; spodnie różnego koloru, mało który z halsztukiem (chustka na szyję 
zastępująca dzisiejszy kołnierzyk i krawat - M.B.); jedna mała część w 
nieszykownych kaszkietach, drudzy w swoich czapkach i kapeluszach. Ludzie 
zupełnie surowi, broń dostali dopiero od trzech dni i tylko 50 na cały batalion. 
Lederwerku (pasy skórzane do noszenia broni, ładownic i tornistrów - M.B.) 
żadnego, bębnów nie mają, słowem nie są w stanie pokazać się przystojnie ani być 
umieszczeni w liczbie wojska czynnego". Ale generał Arbuz pamiętał, że jego 
cesarz czeka niecierpliwie na to, aby Legia Druga Kaliska mogła być jak 
najszybciej "umieszczona w liczbie wojska czynnego". Zakasał tedy rękawy i 
zabrał się do roboty. Nawet spór z Poniatowskim został czasowo zawieszony na 
kołku. Zapieniony intrygant polityczny ustępuje miejsca energicznemu dowódcy i 
zręcznemu administratorowi. Jak zawsze w takich razach, na pierwszy plan 
wysuwają się najlepsze cechy natury Zajączka. Jego niezmożona żywotność, 
zapobiegliwość gospodarza i dbałość o podwładnych. Kiedy się przerzuca 
dokumentację ówczesnej działalności organizatorskiej generała Arbuza: jego 
rozkazy dzienne, monity do warszawskich kwatermistrzów, raporty dla francuskiego 
sztabu generalnego oraz kwitacje odbioru takich czy innych dostaw - ma się 
wrażenie, jakby się oglądało jeden z tych, tak często dzisiaj pokazywanych 
filmów trickowych. Jak za dotknięciem czarodziejskiej różdżki cywilne czapki i 
kapelusze kaliskich legionistów zmieniają się w jednolite wojskowe konfederatki, 
wiejskie łapcie - w skórzane obuwie, na chłopskich świtkach pojawiają się 
regulaminowe lederwerki, z drabiniastych wozów dobywają się przywiezione w 
słomie karabiny i przeskakują w ręce rekrutów, ładownice wypełniają się 
amunicją. Na naszych oczach rozchełstana cywilbanda przekształca się w regularne 
wojsko. Cała ta praca organizacyjna nie odbywa się bynajmniej w spokojnych 
warunkach garnizonowych. NIeopierzona Legia Druga Kaliska jeszcze w stadium 
formowania wykorzystywana jest do działań bojowych. Rozkaz cesarski powierza jej 
blokadę silnej twierdzy pruskiej w Grudziądzu. Zajączek zmuszony jest do 
ciągłego przenoszenia swej głównej kwatery: dziś w Kaliszu, jutro - w Toruniu, 
pojutrze - w Pokrzywnie pod Grudziądzem. Z dokumentacji czysto wojskowej tego 
czasu wyłaniają się niekiedy szczegóły bardziej osobiste. Nie mają one większego 
znaczenia dla przebiegu "polskiej wojny", ale ważne są dla samego Zajączka. Dwie 
z takich informacji zasługują na przybliżenie. PIerwsza dotyczy znacznej 
podwyżki uposażenia generała Arbuza - dokonanej na jego prośbę przez nowe władze 
polskie. W początkach lutego roku 1807 generał zwraca się do Komisji rządzącej 
(z pominięciem regulaminowej instancji służbowej dyrektora wojny) żądając 
podwyższenia swoich aktualnych poborów polskiego generała dywizji do wysokości, 
pobieranej przed przyjazdem do Polski, pensji generała francuskiego. Chodzi o 
podwyżkę niebagatelną, bo niemal dwukrotną. MOtywy tego żądania - nieco 
żenującego w trudnych warunkach wojennych - są zrozumiałe. Po pierwsze: 
Zajączkowi stale potrzeba pieniędzy, bo poza wydatkami osobistymi ma jeszcze na 
utrzymaniu dom paryski, prowadzony lekką ręką przez lubiącą podejmować gości 
madame Alexandrine; po drugie: wściekły i obolały po klęsce politycznej 
poniesionej w Warszawie, chce przypomnieć nowym władzom warszawskim, a zwłaszcza 
Poniatowskiemu, że ciągle jeszcze jest generałem francuskim, czasowo tylko 
odkomenderowanym do wojska polskiego. Wniosek Zajączka, poparty przez marszałka 
Davouta, rezydenta francuskiego w Warszawie, a także przez pominiętego drogą 
służbową polskiego dyrektora wojny (książę Józef łudził się jeszcze, że zdoła 
sobie zjednać najbardziej zaciętego ze swych wrogów) zostaje załatwiony 
pozytywnie. Na sesji, odbytej w dniu 16 lutego 1807 roku, Komisja Rządząca, 
"...chcąc nadgrodzić JW Zajączkowi, Generałowi komenderującemu Legią Drguą, 
stratę, jaką poniósł w gaży swojej przechodząc ze służby francuskiej do 
narodowej (...) płacę Jego w czasie wojny do sumy złp 49 865 podniosła". W 
miesiąc później, dzięki zabiegom Wybickiego, taką samą podwyżkę uzyska generał 
Jan Henryk Dąbrowski. Druga godna uwagi informacja dokumentarna natury osobistej 
odnosi się do podpułkownika Kaspra Miaskowskiego, który od chwili przyjazdu 
Zajączka do Kalisza włączył się w krąg jego najbliższych współpracowników. Była 
to postać niezwykle kolorowa. Główny (obok staruszka generała Skórzewskiego) 
organizator i przywódca powstania ziemi kaliskiej w listopadzie 1806 roku 
wsławił się później niesłychanie śmiałym i dowcipnym fortelem wojennym, dzięki 
któremu z małym oddziałkiem wojska zdobył silnie obsadzoną przez Prusaków 
Częstochowę (historię tę opisał dokładnie Wacław Gąsiorowski w swoim 
"Huraganie", błędnie tylko główną zasługę zwycięstwa przypisując kapitanowi 
Stanisławowi Wosińskiemu, który w rzeczywistości był podwładnym i wykonawcą 
planu MIaskowskiego). Niezależnie od swych działań obywatelsko_wojskowych, 
Kasper Miaskowski - zubożały potomek jednej z pierwszych rodzin ziemiańskich w 
Kaliskiem - trzymał w dzierżawie, położony tuż pod Kaliszem, rozległy klucz 
dawnych dóbr arcybiskupich, Opatówek. W stosunkach Zajączka z Miaskowskim, na 
dłuższą metę, ta właśnie okoliczność miała się okazać najważniejsza. Za każdym 
pobytem dowódcy Legii Drugiej w Kaliszu Miaskowski zapraszał zwierzchnika do 
pałacu w Opatówku na tak zwany "skromny poczęstunek żołnierski", po którym w 
czasie konnej przejażdżki kusił zachłanne oczy gościa wspaniałością 
dzierżawionych dóbr. Było to oczywiście kuszenie najzupełniej bezinteresowne, 
gdyż generał Arbuz, nawet przy swym zwiększonym uposażeniu generalskim, mógł 
najwyżej marzyć - i to bardzo nieśmiało - o wejściu kiedykolwiek w posiadanie 
tak rozległej majętności ziemskiej. Ale niedaleka przyszłość miała wykazać, że 
historyczny rok 1807 będzie znacznie łaskwszy dla najmniej prawdopodobnych 
marzeń indywidualnych niektórych generałów niż dla najbardziej uzasadnionych 
marzeń całego narodu. Napoleon musiał być zadowolony z działalności dowódcy 
Drugiej Legii, gdyż wkrótce powierzył mu nowe zadanie - jeszcze ważniejsze i 
bardziej odpowiedzialne. Rozkaz cesarski z 1 marca 1807 roku, nie zwalniając 
Zajączka z obowiązku dalszego formowania nowych pułków w Kaliskiem, 
odkomenderował go z częścią jego legii nad mazurską rzekę Omulew, dla 
sformowania tam samodzielnego korpusu obserwacyjnego, który mógłby roztoczyć 
dozór i zapewnić ochronę dróg strategicznych w rozległej luce między dwoma 
korpusami francuskimi: korpusem III - marszałka Davouta i korpusem V - marszałka 
Masseny. Powierzenie stanowiska, o tak zasadniczym znaczeniu dla całej wojny, 
polskiemu generałowi dowodziło, jak bardzo Napoleon ufał swemu "Egipjaninowi". Z 
dokumentacji, zabezpieczonej przez historyków wojskowości, wynika, że Zajączek 
zaufania cesarskiego nie zawiódł. A przy okazji upiekł także własną pieczeń: 
wykorzystując nowe stanowisko dla wzmożenia swej walki z Poniatowskim. Walka z 
Poniatowskim toczyła się właściwie bez przerwy, z niewielkim tylko osłabieniem 
tempa w okresie kaliskim. Ramię w ramię z Zajączkiem zwalczał nowego dyrekora 
wojny, głęboko na niego rozżalony, Dąbrowski. Tyle że Generałeczek, różniący się 
całkowicie od Zajączka sposobem bycia i kulturą polityczną, prowadził tę walkę 
bez ostentacyjnego naruszania dyscypliny wojskowej i przyzwoitości 
obywatelskiej. "Truł po cichu ducha wojska" - pisał o Dąbrowskim jeden z 
ówczesnych świadków zdarzeń. Na listy dyrektora wojny odpowiadał poprawnie, 
przysyłał mu - acz z pewną zwłoką - wszelkie żądane raporty i stany służby, 
natomiast bezlitośnie wykorzystywał i rozgłaszał każdy błąd Poniatowskiego, 
każde jego najdrobniejsze potknięcie w działalności publicznej. Przykładem 
takiego "trucia po cichu" był list Dąbrowskiego do członka Komisji Rządzącej 
Józefa Wybickiego po utrzymaniu w mocy przez Komisję, w wyniku żarliwych starań 
dyrektora wojny - o czym wiedziała cała Warszawa - dawnego polskiego regulaminu 
wojskowego, dopuszczającego stosowanie wobec żołnierzy kar cielesnych. Wódz 
Legionów, nie wymieniając z imienia dyrektora wojny, z całą surowością piętnował 
jego niedemokratyczne stanowisko. "Sam czujesz - pisał do Wybickiego - że 
każdego słusznego człowieka musiało zmartwić, że pierwsza odezwa rządu naszego 
do wojska była: nas przez rózgi pędzić i kijami bić; kiedy wszystkie inne rządy 
z początku innym sposobem zachęcają wojska narodowe do obrony ojczyzny..." 
Szeroko rozpowszechniony w odpisach wśród wojska i społeczeństwa list 
Dąbrowskiego z pewnością bardziej zaszkodził Poniatowskiemu w opinii publicznej 
niż awanturnicze wybryki korespondencyjne Zajączka, którego obsesyjna nienawiść 
do księcia nie dawała się utrzymać w szrankach wojskowej dyscypliny i 
obywatelskiej przyzwoitości. Skandaliczne wyskoki Zajączka znacznie przybrały na 
sile po objęciu przez niego dowództwa nad Samodzielnym Korpusem Obserwacyjnym. 
Siedząc w swej nowej głównej kwaterze w Neidenburgu (dzisiejsza Nidzica) i 
pozostając stale w bezpośrednim kontakcie korespondencyjnym z samym cesarzem i 
najgłośniejszymi marszałkami cesarstwa, generał Arbuz poczuł się całkowicie 
zwolniony z jakiejkolwiek zależności od warszawskiego dyrektora wojny. 
Sporadyczne listy Zajączka do Poniatowskiego z tego okresu są czymś zupełnie 
wyjątkowym w całych dziejach polskiej epistolografii wojskowej. Jeszcze nigdy 
podwładny nie pisał w ten sposób do przełożonego. Zajączek ostentacyjnie 
kwestionuje zwierzchnictwo nad sobą dyrektora wojny. Nie wypełnia podstawowych 
obowiązków: nie posyła do Warszawy raportów, stanów służby, nie przejmuje 
przydzielanych mu przez księcia oficerów, uzurpuje sobie prawo karania i 
degradowania bez sądu niższych dowódców w swoim korpusie. Wszelkie upomnienia 
Poniatowskiego zbywa lekceważąco i arogancko. Jego chęć obrażania księcia 
ujawnia się nawet w adresach wypisywanych na kopertach listów. Uparcie pomija w 
adresie tytuł dyrektora wojny, natomiast nie zapomina dodać: "kawaler wielu 
orderów". Ten grzecznościowy zwrot wypisywano ówcześnie dopiero po wszelkich 
tytułach, przysługujących adresatowi z racji zajmowanych stanowisk. Natomiast 
zastępowanie tym zwrotem należnego tytułu urzędowego mogło być tylko świadomie 
zamierzoną złośliwością. Zajączek wypominał w ten sposób Poniatowskiemu owe dwa 
fatalne ordery pruskie: Orła Czarnego i Orła Czerwonego - które książę Józef 
przyjął był lekkomyślnie od króla zaborcy Fryderyk Wilhelma III. O tonie samej 
korespondencji niech świadczy kilka charakterystycznych fragmentów: - W sprawie 
samowolnego mianowania przez Zajączka "adiutantów komenderujących" ("adiutant 
commendant") - "zam równie jak W.Ks.M., że etat jest przez N. Cesarza 
ustanowiony, wiem i to, że w nim nie masz adiutantów komenderujących, ale że ich 
później nominował, więc dowód, że ich chce mieć, a opierać się Jego woli jest 
więcej jak śmiesznym szaleństwem..." - W sprawie oficerów, odkomenderowanych 
przez dyrektora wojny do korpusu Zajączka - "Co do oficerów, przysłanych mi 
przez W.Ks.M., a przeze mnie nie przyjętych, mam honor mu oświadczyć, że w mojej 
dywizji umieszczę tylko tych, których będę sądził zdatnymi do boju..." - W 
sprawie samowolnie przez Zajączka zdegradowanych za tchórzostwo oficerów jego 
korpusu - "Co do postępku mojego z oficerami, niewartymi nosić munduru, można go 
krytykować, kiedy się podoba; z mojej strony, póki komenderować będę dywizją, 
nigdy w niej tchórza cierpieć nie będę, a że formalność dywizjonów (tj. sądów 
dyscyplinarnych - M.B.) jest długa i zawsze chybna, przeto w tej mierze mój sąd 
będzie prawem (...) Wreszcie W.Ks.M. przymówek nie zniosę i proszę ich 
zaprzestać..." - W sprawie nienadsyłania raportów o stanie legii - "Jeżeli 
Książę chce wiedzieć, co się u mnie dzieje, niech przyszle jednego od siebie, a 
ten będzie świadkiem moim czynności, których się nigdy wstydzić nie będę. Na 
koniec Cesarz wie bardzo dobrze, co się w mojej dywizji dzieje i jaka jest jej 
moc, bo mu co dzień daję raport..." Do szczytowego nasilenia kryzysu w 
stosunkach między Zajączkiem a Poniatowskim doszło w drugiej połowie kwietnia 
1807 roku. Książę Józef - doprowadzony do ostateczności niesubordynacją 
Zajączka, nie różniącą się już niczym od staroszlacheckiego warcholstwa i 
rozwalającego dyscyplinę w całym korpusie oficerskim - pod datą 18 kwietnia 
pisał do niesfornego dywizjonera: "Na raport, czyli list JW Pana (nie wiem, jak 
nazwać to osobliwe w swym rodzaju pismo), odpisuję. Czyliż generał dawnością 
służby i jej ciągiem, nie tylko w wojsku krajowym, ale i najsławniejszym 
zagranicznym chlubiący się, może się dopuścić podobnego tonu i stylu, odpisując 
do ministra wojny, jakiego JW Pan użyłeś, pisząc o tej rzeczy nieprzesyłaniu 
raportów do mnie?" Ale dopiero po tym liście miał się dowiedzieć książę Józef, 
do jakiego tonu i stylu korespondencji ze zwierzchnikami zdolny był generał 
Arbuz. Na pisany po polsku monit książęcy odpowiedział po francusku, 
podkreślając w ten sposób swoją całkowitą niezależność od władz polskich. Treść 
listu biła wszelkie rekordy warcholstwa. "Jestem zmęczony korespondencją z Panem 
- pisał pod datą 19 kwietnia. - Ton Pańskich listów nie odpowiada mi; przestańmy 
w ogóle pisywać do siebie, to będzie najmądrzejsze. Proszę pamiętać, że jestem 
generałem francuskim, dowodzę Polakami, gdyż chciał tego Najjaśniejszy Pan, nie 
zależę bynajmniej od Pana, jeśli chodzi o ruchy moich wojsk (rozkazy bojowe 
odbierał Zajączek bezpośrednio z Kwatery Głównej - M.B.), co zaś do spraw 
wewnętrznych i administracyjnych Korpusu, to proszę kierować swoje rozkazy do 
Pana Kosseckiego, szefa sztabu mojej dywizji. On je wypełni. Co do mnie, to 
proszę raz na zawsze zrozumieć, że nie mam do odbierania od Pana żadnych 
rozkazów, że niczego nie oczekuję od rządu polskiego, że winienem wszystko 
Cesarzowi Francuzów i poza Nim nie chcę od nikogo niczego się spodziewać..." Ten 
zupełnie niesłychany list Zajączek - jak świadczy Askenazy - "zaraz w kopiach 
autentycznych sam zakomunikował władzom i rozrzucił między wojsko i publiczność 
dla tym snadniejszego podkopania autorytetu dyrektora wojny". Tego było księciu 
Józefowi już za wiele. Natychmiast po przeczytaniu listu z NIdzicy, przesłał go 
szefowi francuskiego Sztabu Generalnego, marszałkowi Berthierowi, księciu de 
Neufch~atel, dołączając do niego ujmująco szczery opis swoich stosunków z 
Zajączkiem. "MIałem wiele powodów do uskarżania się na generała Zajączka - pisał 
książę, nawiązując do zniewag i pomówień, jakich nie szczędził mu dawny więzień 
Josephstadtu w swych emigracyjnych pamiętnikach. - Ale kiedy powrócił do 
ojczyzny, rozmówiłem się z nim szczerze, bo kiedy przyszło nam żyć razem i 
zbliżały nas obowiązki, trzeba było się wzajemnie szanować. Wierzyłem, że 
wspólna ojczyzna i służba dla Jego Cesarskiej Mości wystarczą do tego, aby 
stosunki między nami uczynić, jeśli nie przyjaznymi, to przynajnniej poprawnymi 
(...) On wyjechał pod Grudziądz i Najjaśniejszy Pan powierzył mu komendę nad 
polskim Korpusem Obserwacyjnym. Stąd jego bardziej intymne stosunki z Kwaterą 
Główną, ośmielające go do posunięć, które uważam za sprzeczne z dyscypliną i 
dobrem służby. Od tej chwili wszelkie moje stosunki z generałem Zajączkiem stają 
się coraz bardziej nieprzyjemne (...) Na koniec dziś otrzymałem list, który 
załączam. Przyznaję, Wasza Wysokość, że po pierwszym przeczytaniu dopatrzyłem 
się w nim wyraźnego wypowiedzenia posłuszeństwa." Poniatowski odwołał się także 
do Komisji Rządzącej. "Septarkowie" (tak nazywano członków siedmioosobowej 
Komisji), nie chcąc narażać się ani księciu, ani francuskim protektorom 
Zajączka, zwlekali z odpowiedzią przez kilka tygodni i wyrazili swój pogląd na 
sprawę dopiero po powtórnym ostrym zażaleniu księcia Józefa. "Ponieważ ks. 
Poniatowskiego ustanowiliśmy dyrektorem wojny z obowiązkiem władania wojskiem 
krajowym, utrzymywania ciągłego porządku i przekładania nam wszelkich do jego 
ulepszenia zamiarów - głosił kompromisowy wyrok najwyższej władzy krajowej - 
przeto żeby ur (odzony) Zajączek, gen. dywizji, nie ubliżając Naszemu 
postanowieniu i co do operacji wojennych posłusznym będąc Najwyższym J.C. Mości 
rozkazom, żeby co do wewnętrznych obowiązków podlegał temuż dyrektorowi wojny i 
do niego (...) wprost się udawał mieć chcemy i oznajmujemy." W ten sposób raz 
jeszcze potwierdzony został dualizm francusko_polski w dowodzeniu wojskiem 
krajowym i Zajączek nadal mógł go bezkarnie wykorzystywać, bojkotując całkowicie 
swe obowiązki wobec POniatowskiego i rozgłaszając na wszystkie strony, że "pisać 
do Dyrektora Wojny, jest to jedno, co nic nie robić". Niezależnie od bojów 
korespondencyjnych, usiłował Zajączek podważać autorytet księcia Józefa swoimi 
słynnymi zapiskami więziennymi, które - nieprzypadkowo chyba - przełożono z 
francuskiego na polski właśnie w roku 1807. "Po upadku Polski wydał był Zajączek 
w Paryżu dziełko o ówczesnych wypadkach - pisze Stanisław Barzykowski. - W niem 
ks. Józef w bardzo niekorzystnem świetle jest wystawiony. Dziełko to teraz czy 
przez samego Zajączka, czy przez jego adherentów pilnie zaczęło być rozszerzane. 
Ten sposób postępowania nie tylko, że żywo dotykał księcia Józefa, ale nadto 
widno w tem było rozprzężenie subordynacji wojskowej. Cierpliwość księcia Józefa 
wyczerpaną została, postanowił przeto zakończyć to, ale we właściwy jego sposób, 
to jest szlachetny i rycerski. Rozkazał Zajączkowi przybyć do Warszawy i stawić 
się przed sobą. Zajączek wykonał rozkaz, a gdy wszedł, zastał księcia samego. 
Książę wstał zaraz, zamknął drzwi na klucz i tak do niego mówił: Jenerale, 
musimy naszą sprawę zakończyć. Ubliżyłeś mi, musisz honorową dać mi satysfakcję. 
Oto są dwa pistolety, jeden nabity, drugi nie, tutaj strzelać się będziemy, bo 
nam, co tak wysokie rangi piastujemy, złego przykładu i wszelkich demonstracyi 
unikać potrzeba. Wybieraj! Zajączek zmięszał się, zapewne nie brakiem odwagi, 
lecz taką niespodzianką zaskoczony i zaczął się tłumaczyć i usprawiedliwiać ze 
swego postępowania. Jenerale, czy strzelać się chcesz, czy tłumaczyć? - zawołał 
książę. Drugie - odpowiedział Zajączek. Gdy tak, to muszę mieć świadków - rzekł 
książę, a otworzywszy drzwi, przywołał jenerała Fiszera i paru adiutantów. 
Zajączek uczynił głośne usprawiedliwienie i prosił o przebaczenie, a książę 
pierwszy podał mu rękę." Dla księcia Józefa wiosna roku 1807 była okresem 
szczególnie ciężkim - nie tylko z powodu Zajączka. Z chwilą podjęcia po przerwie 
zimowej działań wojennych Napoleon wzmógł żądania w sprawach: dostaw żywności, 
furażu, a przede wszystkim zwiększonego dopływu polskiego rekruta - zwłaszcza do 
lekkiej kawalerii. Dyrektor wojny nie mógł tych nadmiernych wymagań należycie 
zaspokajać. Cesarz coraz częściej dawał wyraz swemu niezadowoleniu i znowu 
chętnie słuchał jątrzących podszeptów nieprzyjaciół księcia. Dość nieprzyjemną 
rolę w tym czasie odgrywał brat generała Arbuza, Ignacy Zajączek, który jako 
dyrektor poczt kontrolował na poufne polecenie marszałka Davouta korespondencję 
polskich ministrów i - nie pomny już swej wypowiedzi w styczniowej ankiecie - 
skwapliwie dostarczał Głównej Kwaterze materiałów szkodzących dyrektorowi wojny. 
Sytuacja pogorszyła się jeszcze dla Poniatowskiego, gdy z bojów o Tczew powrócił 
generał Dąbrowski - w aureoli bohaterstwa i z ciężką raną w nodze, co na czas 
dłuższy eliminowało go z działań wojennych. Przeciwnicy księcia Józefa uznali, 
że jest to najodpowiedniejszy moment, aby w ręce rannego bohatera przekazać 
kierownictwo resortu wojny, które ich zdaniem należało mu się z zasług, a nie 
wymagało pełnej sprawności fizycznej. W wyniku usilnych starań, przede wszystkim 
generała Zajączka, zdołano dla tej koncepcji zjednać Napoleona. W liście z 29 
kwietnia 1807 roku cesarz pisał do Talleyranda: "Polacy nie chcą już 
Poniatowskiego. Byłoby dobrze, gdyby Dąbrowskiego można by dać na ministerstwo 
wojny, a POniatowskiego powołać do armii..." Dla urzeczywistnienia tej 
cesarskiej sugestii "w sposób możliwie najdelikatniejszy" uknuto perfidną 
intrygę, której ostatecznym wynikiem był prywatny list do księcia Józefa, 
wysłany z Głównej Kwatery cesarskiej w mazurskim zamku Finckenstein przez 
przebywającego tam brata Marii Walewskiej, a dawnego kompana księcia z hulanek w 
pruskiej Warszawie, podpułkownika Benedykta Józefa Łączyńskiego - oficera blisko 
związanego z Zajączkiem i Dąbrowskim. "Dnia wczorajszego - pisał pod datą 5 maja 
1807 roku podpułkownik Łączyński - byłem zawołany do ks. Murata, który rozkazał 
mi pisać do W.Ks.M., oświadczając mu co następuje: Gen. Dąbrowski od trzech dni 
bawi w Głównej Kwaterze i miał audyencyę u cesarza, na której cesarz kazał mu 
się zatrzymać na kilka dni w Gł. Kwaterze, a tego samego dnia wieczór zawoławszy 
Ks. Murata, powiedział mu: "słyszałem, że ks. Poniatowski życzy sobie 
komenderować w linii, niechże teraz tego żąda, a natychmiast (...) będę 
akordował". Ks. Murat oświadczył mi zatem, ażebym do W.Ks.M. pisał, donosząc o 
tem i dodał, że cesarza jest myślą dać Dąbrowskiemu dyrektorstwo wojny, dlatego 
że sam widział jego nogę, która mu tak prędko służyć na koniu nie pozwoli (...) 
Przyjedź Książę jak najprędzej do Finckensteinu, nie dla czego innego, tylko 
abyś sam w osobie prosił cesarza o komendę korpusu, a pewnien jestem, iż kontent 
odjedziesz, bo z odmiany, która nastąpić ma, wszyscy, co jest im wolno 
zaszczycić się przyjaźnią W.Ks.M., cieszyć się powinni. Właśnie tego nam 
potrzeba, moment to jest przekonać każdego o talentach, odwadze i "devouement 
pour sa patrie" (przywiązaniu do ojczyzny - M.B.) W.Ks.M. Nie spóźniaj Książę 
swego przyjazdu..." Dla księcia Józefa ten list, pisany z niedźwidzią zaiste 
delikatnością, był kompletnym zaskoczeniem. W lot przejrzał intrygę i, nie 
wdając się w korespondencję z dawnym koleżką - obwiesiem, odniósł się wprost do 
Murata. W obszernym piśmie do księcia Bergu rozżalony dyrektor wojny demaskował 
podstępną grę przeciwników i wyjaśniał swoje rzeczywiste zamiary. Przypominał, 
że nie ubiegał się o piastowany urząd, lecz przyjął go z woli i pod naciskiem 
Murata. Sam dyrektorstwa porzucić nie zamierzał, ale gotów był w każdej chwili z 
niego zrezygnować, skoro "nie byłby dość szczęśliwym, by zasłużyć sobie na 
aprobatę Jego Cesarskiej Mości", ostrzegał jednak przed szkodliwymi skutkami, 
jakie mogłyby wyniknąć dla młodego wojska polskiego z "tak nagłej i niczym nie 
usprawiedliwionej zmiany naczelnego dowództwa". Jednocześnie z całą 
stanowczością oświadczał, że nie przyjmie żadnej komendy, mogącej go podać w 
zależność od ludzi, którzy byli dotychczas jego podwładnymi, bo znając ich wie, 
że użyliby "wszelkich możliwych szykan, aby zemścić się na nim za wysiłki, 
jakich dokonał, aby utrzymać ich w porządku i subordynacji". Protest 
Poniatowskiego musiał wywołać niemało zamieszania w Głównej Kwaterze. 
Przychylnie usposobiony do księcia Murat - skoro zrozumiał, że go wprowadzono w 
błąd - zmienił natychmiast front i pośpiesznie wycofał się z poprzedniej 
sugestii. W serdecznym liście z 11 maja zapewniał Poniatowskiego o swojej 
niezmiennej przyjaźNi i życzliwości cesarza. Wzywał księcia do pozostania na 
stanowisku dyrektora wojny, "na które powołało go zaufanie rodaków i na którym z 
pewnością zasługiwać będzie nadal na zaufanie jego Cesarskiej Mości". 
Jednocześnie marszałek bez żadnych skrupułów ujawnił bezpośrednich sprawców 
intrygi. "Kilku polskich oficerów, a wśród nich: gen. Rożniecki i płk Łączyński 
(...) oświadczyli mi, że Pan życzy sobie opuścić ministerstwo wojny i przenieść 
się do służby w armii" - pisał do księcia, obalając tym samym całkowicie stan 
faktyczny, przedstawiony w liście Łączyńskiego. Cała ta brutalna "kabała" 
żadnych poważniejszych skutków za sobą nie pociągnęła. Nie pozwolił na to, 
nabierający coraz szybszego tempa, rozwój wydarzeń wojennych. W dniu 14 czerwca 
1807 roku w wielkiej zwycięskiej bitwie pod Friedlandem (obecnie Prawdińsk w 
okręgu Kaliningradzkim) wojska francuskie zadały decydujący cios głównym siłom 
rosyjsko_pruskim. "Zwycięstwo Napoleona było świetne - pisał świadek zdarzeń. - 
Stracili sprzymierzeni 17 000 poległych i rannych; wzięto jeńców 20 000, dział 
80. Królewiec z ogromnymi zapasami broni wpadł w ręce Francuzów." W kilka dni 
później przednie straże Wielkiej Armii przeszły Niemen. Tak potężnego ciosu 
Czwarta koalicja przetrzymać już nie zdołała. W dziesięć dni po bitwie 
friedlandzkiej przybył do Głównej Kwatery Napoleona parlamentariusz cesarza 
Aleksandra, generał książę Łobanow, z propozycją osobistego spotkania obu 
cesarzy dla ustalenia warunków pokoju. Kiedy do Warszawy dotarły pierwsze 
wiadomości o zajęciu Królewca i wyparciu Rosjan za Niemen, miasto oszalało z 
radości. Spełnił się oto z dawna oczekiwany cud. Wszyscy trzej zaborcy Polski 
byli pokonani i uzależnieni od zwycięzcy. Nikt już teraz nie wątpił, że "Wielki 
Napoleon Przyjaciel Swoich Przyjaciół" - jak zachwalał go świetlisty napis na 
jednym z urzędowych gmachów stolicy - wywdzięczy się swoim przyjaciołom 
najwierniejszym i odbuduje Królestwo Polskie w przedrozbiorowych granicach. Do 
"spotkania na szczycie" dwóch cesarzy doszło 25 czterwca 1807 roku, w pawilonie 
pontonowym na środku Niemna. Braterski uścisk cesarza Zachodu i cesarza Wschodu 
przypieczętował ostatecznie koniec "polskiej wojny". Właściwe rokowania pokojowe 
toczyły się w Tylży w obecności obu cesarzy oraz królewskiej pary pruskiej: 
Fryderyka Wilhelma III i jego pięknej małżonki, królowej Luizy Augusty. 
Wiadomości nadchodzące z Tylży ostudziły rozgorączkowane umysły warszawskie i 
spowodowały kompletną odmianę nastrojów. Przybywający stamtąd kurierzy, 
przeważnie oficerowie z polskiej gwardii cesarza, opowiadali kolegom i znajomym 
rzeczy przerażające. Rozchodziły się po Warszawie wieści, że spraawa polska była 
w Tylży przedmiotem najbardziej cynicznych przetargów politycznych. Szeptano, że 
Napoleon namawiał Aleksandra, aby ziemie polskie odebrane Prusom połączył z 
ziemiami zaboru rosyjskiego i ogłosił się królem polskim; a Aleksander, ze swej 
strony, proponował Napoleonowi włączenie ziem polskich do nowego królestwa 
niemieckiego, które miano stworzyć dla Hieronima Bonapartego. Bohaterką wielu 
plotek była piękna królowa Luiza, ubierająca się w Tylży stale na biało, dla 
podkreślenia swego posłannictwa gołębicy pokoju. Mówiono, że Napoleon był pod 
wielkim urokiem jej kobiecych wdzięków i męskiego rozumu. UParcie kolportowana, 
choć mało wiarygodna plotka głosiła, że kiedy na powitanie ofiarowała mu bukiet 
czerwonych róż, a on zapytał, czym mógłby sią jej odwdzięczyć, zażądała 
drobnostki: zwrotu zdobytych przez wojska francusko_polskie Prus Królewskich. 
Mówiono, że wyłudziła od Napoleona także Śląsk. "Dał jej Śląsk "na szpilki"" - 
oburzano się w warszawskich kaffenhauzach. W miarę przeciągania się rokowań 
pokojowych, wpływ odgłosów tylżyckich na polską opinię publiczną stawał się 
coraz widoczniejszy. Władze starały się temu przeciwdziałać. "Gazeta 
Korespondenta" z 14 lipca doniosła: "Officer polski, przysłany kurierem z 
Kwatery Głównej do Komisji Rządzącej (...) pozwoliwszy sobie publiczność uwieść 
zmyślonymi wiadomościami, został za to aresztowanym". W cztery dni później 
władze naczelne wystosowały oficjalną odezwę do społeczeństwa. "Wzgardzajcie 
baśniami, rozsiewanymi bez żadnej podstawy przez naturalnych nieprzyjaciół wśród 
kraju naszego zagnieżdżonych - głosiła odezwa - zaufajcie wspaniałomyślności 
wielkiego bohatera. Los nasz jezcze czas jakiś zakrytym być musi przed nami. 
Przezorność niezgłębiona tego, który znacznej części świata panuje, nie każe nam 
rozpaczać. POsłuszeństwo do końca i spuszczenie się zupełne na jego łaskawość 
utwierdzić mogą szczęście nasze nadal; najmniejsze zaś szemranie, które by do 
uszu jego doszło, najmniejszy opór jego woli mogłyby obalić i zniszczyć wszelkie 
dotąd czynione usiłowania nasze. MNiej silni, jego tylko siłą znaczenie mieć 
możemy, jedynie wsparciem niezwyciężonego Napoleona byt nasz zupełny odzyskać 
możemy (...) Spuśćmy się zupełnie na niego, to jedyny środek, jaki nam 
pozostaje..." Odezwę podpisało Dyrektorium Generalne, w zastępstwie nieobecnej 
już wtedy w Warszawie Komisji Rządzącej. "Siedmiu braci śpiących" - jak 
złośliwie przezywano członków władzy najwyższej - udało się do Drezna, aby 
spotkać tam powracającego z Tylży Napoleona oraz (cytuję ogłoszony w prasie 
komunikat pożegnalny) "złożyć u tronu Jego winny hołd i odebrać z Jego 
Zwycięskiej ręki przyszłe nasze przeznaczenia". Jedną z najpopularniejszych 
ilustracji w ikonografii polsko_napoleońskiej - znaną doskonale od przeszło 
półtora wieku wszystkim amatorom lektur historycztnych z tego okresu - jest 
obraz M. Bacciarellego uwieczniający owo drezdeńskie spotkanie Napoleona z 
Polską Komisją Rządzącą. Obraz urzeka bogactwem i drobiazgowym dopracowaniem 
scenerii historycznej. Cesarz siedzi na tronie w paradnym mundurze pułkownika 
strzelców konnych gwardii i łaskawym gestem swej "zwycięskiej ręki" przekazuje 
kornie schylonemu prezesowi Komisji Rządzącej, staremu marszałkowi Stanisławowi 
Małachowskiemu KOnstytucję Księstwa Warszawskiego, ułożoną przez kancelarię 
cesarską w myśl ustaleń tylżyckich. Każdy szczegół tej historycznej sceny: 
łaskawość Napoleona, nabożne uwielbienie Małachowskiego, usatysfakcjonowane 
twarze pozostałych "septarchów", ich suto szamerowane fraki, czujne spojrzenia, 
stojących na stopniach tronu, francuskich ministrów: Talleyranda i Mareta - 
wszystko to odtworzone zostało na obrazie Bacciarellego z fotograficzną niemal 
dokładnością. Mimo to obraz jest z gruntu fałszywy, gdyż odtwarza scenę 
historyczną, do której w ogóle nie doszło. W rzeczywistości przekazanie Komisji 
Rządzącej "przyszłych przeznaczeń" Polski odbyło się zupełnie inaczej. 
Zredagowana przez Huguesa B. Mareta księcia Bassano Konstytucja Ksiąstwa 
Warszawskiego przedstawiona została cesarzowi do ostatecznej akceptacji i 
podpisu 22 lipca 1807 roku. Bezpośrednio po jej podpisaniu, Napoleon opuścił 
Drezno, nie życząc sobie najwidoczniej bezpośredniego spotkania z Polakami. 
Komisja Rządząca odebrała dokument dopiero nazajutrz - 23 lipca - z rąk Mareta. 
Spotkanie polsko_francuskie odbyło się bez uroczystego ceremoniału i miało 
charakter "konferencji roboczej" - tyle że jednostronnej. Wezwani przez Mareta 
członkowie KOmisji Rządzącej najpierw wysłuchali krótkiego przemówienia, w 
którym naczelny doradca prawny Napoleona wyjaśnił im prawa swego władcy do 
nadania Polsce KOnstytucji. Potem odczytano im treść dokumentu. Jest rzeczą 
więcej niż pewną, że po zapoznaniu się z "dalszymi przeznaczeniami" Polski 
warszawscy prominenci nie mieli tak spokojnych i usatysfakcjonowanych twarzy jak 
na obrazie Bacciarellego. To, co usłyszeli, musiało ich przerazić i oszołomić. 
Tak niepodobne było do tego, czego spodziewano się w Warszawie. W ostatecznym 
wyniku targów tylżyckich zamiast Królestwa Polskiego powstał twór nieoczekwiany 
i kaleki. Księstwo Warszawskie, obejmujące część ziem byłego zaboru pruskiego, z 
których wycięto jeszcze dla Rojsi obwód białostocki. NOwe państewko - liczące 
1040007kmó2 powierzchni i 2 600 000 ludności - oddawano "prawem własności i 
najwyższego zwierzchnictwa" wasalowi Francji, królowi saskiemu Fryderykowi 
Augustowi, nawiązując przynajmniej w tym punkcie - lecz jakże szyderczo - do 
postanowień ostatniej konstytucji dawnej Rzeczypospolitej. Kiedy po ochłonięciu 
z pierwszego wrażenia, sędziwy Małachowski i jego koledzy "usiłowali czynić co 
do niej (tzn. konstytucji) uwagi i przedłożenia", życzliwy na ogół Polakom 
Książę Bassano zbył ich surowym oświadczeniem, że "konstytucja ta przez N. 
Cesarza ułożona i podpisana żadnym odmianom podlegać nie może". Nie pozostawało 
więc nic innego, jak "w winnym posłuszeństwie i poszanowaniu przystąpić do 
podpisania tego aktu praw zasadniczych, przeznaczonego dla części Polski, a 
stworzonego bez udziału Polaków". Jasne, że tak nieefektowny wariant głośnego 
wydarzenia historycznego nie mógł przemówić do wyobraźni Bacciarellego. Sławny 
portrecista Stanisława Augusta na starość (w chwili malowania obrazu miał lat 
80) zaangażował się całym sercem w nową rzeczywistość napoleońskiej Polski. 
Naśladując tedy innych twórców zaangażowanych uznał - z najszczytniejszych 
zapewne pobudek - że jeśli trudno przedstawić rzecz, jaką była, lepiej ją 
przedstawić, jaką być powinna. Jak zareagowała na rozstrzygnięcia tylżyckie 
polska opinia publiczna - nietrudno sobie wyobrazić. "Boleść pomieszana z 
osłupieniem, te najpierwsze były uczucia na wieść o pokoju - pisał polski 
historyk epoki - zamierały razem i wiara prostacza w niezmierzoną moc Napoleona 
i ufność w jego dla losów polskich zmiłowanie (...) Nawet imię Polski nie 
wskrzeszone. Z wrogiem pokonanym przyjaźń zawarta i przymierze, Prusak utrzymany 
przy życiu." Dnia 22 lipca 1807 roku - w dniu kiedy Napoleon podpisywał 
konstytucję Księstwa Warszawskiego - Etienne Vincent, rezydent francuski w 
Warszawie, donosił przebywającemu w Dreźnie Talleyrandowi: "Umysły są ciągle w 
nastroju niezadowolenia, zmieszanego z osłupieniem. Gdy traktat pokojowy jest 
poznawany jedynie przez wprowadzenie go w życie, każdy dzień odkrywa jakiś nowy 
szczegół, który odnawia boleść. Żywo odczuto utratę Białegostoku, biskupstwa 
warmijskiego, odstąpienie dolnej Wisły Prusakom ("na szpilki" dla królowej Luizy 
- M.B.) (...) Niepewność losów kilku powiatów departamentu bydgoskiego jest 
powodem tyluż zmartwień dla Polaków. Oczekują z największą niecierpliwością 
wiadomości z Drezna..." A kiedy wiadomości z Drezna wreszcie nadeszły, oburzenie 
wybuchło tak wielkie i powszechne, że nie ostała się przed nim nawet dyscyplina 
korpusu oficerskiego. "Wielu Ichmp oficerów polskich - stwierdzano w raportach 
Dyrekcji Policji z 26 i 27 lipca - zapomniawszy, że wykonali przysięgę na 
wierność Najjaśniejszemu Cesarzowi, poważają się po oberżach, biliarach i 
miejscach publicznych schadzek, używać słów nieprzyzwoitych i wyrazów 
uwłaczających powinnego temuż monarsze uszanowania. Oficerowie gwardii 
narodowej, zamiast co by mieli przykładać się do utrzymania porządku i winnego 
urzędnikom posłuszeństwa, mowami swymi i zakrywaniem tak od rekwizycjów, jako i 
innych rozkazów burzą porządek i spokojność publiczną!" Wydaje mi się, że to 
właśnie w tamtych warszawskich dniach po Tylży - dniach boleści, grozy i 
najgłębszego rozczarowania, ukształtował się ostatecznie uczuciowy stosunek 
Polaków do Napoleona - który z niewielkimi zmianami przetrwał do dzisiaj. 
Stosunek przypominający uczucia kobiety, zawiedzionej przez uwielbianego 
kochanka. Zawodu nie wybaczy mu nigdy, ale przestać go kochać nie może. A jak 
wyglądało to wszystko od strony Napoleona? Zacząć trzeba od sprostowania 
zasadniczego błędu, który zamącał jasność widzenia większości Polaków z roku 
1807 i pokutuje jeszcze do dzisiaj - jeżeli nie w naukowej historiografii, to w 
każdym razie w wierzeniach milionowych rzesz czytelników literatury 
napoleońskiej. Otóż trzeba pogodzić się z surową prawdą, że Napoleon ze swoją 
Wielką Armią przybył do Polski nie po to, by odbudować przedrozbiorowe Królestwo 
Polskie, lecz po to, by umocnić i zabezpieczyć na przyszłość wymarzone przez 
siebie Wielkiie Cesarstwo Francuzów. Polska była dla "Bohatera dwóch wieków" 
jedynie kolejnym poligonem w walce o "Grand Empire". Wewnętrzne sprawy polskie, 
łącznie ze sprawą niepodległości, interesowały go na tyle tylko, na ile były 
użyteczne dla nadrzędnego celu francuskiego. A z Francuskiego punktu widzenia 
sytuacja po zwycięstwie pod Friedlandem nie przedstawiała się wcale tak różowo, 
jak uważano w warszawskich kaffenhauzach. Armia rosyjska była pokonana, ale nie 
rozbita, stał za nią nadal niezmierzony potencjał ludzki i gospodarczy cesarstwa 
rosyjskiego. Rozgromiona Austria podniosła się z klęczek i zagrażała jako nowy 
przeciwnik. Anglia po wielkich zwycięstwach Nelsona znowu wszechwładnie panowała 
na morzach. Francja wcale nie mniej niż Koalicja pragnęła i potrzebowała pokoju. 
W najbliższym otoczeniu Napoleona poglądy na przyszłość Polski były 
niejednolite. "Sprawa polska przez osoby otaczające Napoleona bardzo rozmaicie 
była uważana - wspomina Leon Dembowski, pamiętnikarz blisko związany z 
warszawską Komisją Rządzącą. - Ks. Murat, Davout, Savary i z cywilnych ks. 
Bassano (Maret) radzili, aby Napoleon przez silną organizacyę tego kraju 
zapewnił sobie bezpieczną w tej stronie podstawę. Nie tylko więc chcieli 
dołączenia doń Białegostoku, ale Prus Królewskich z Warmią, Gdańska i Śląska. 
Żądali także, aby nabytą Dalmacyę i Istryę z Austryą na Galicyę wymienić, tę do 
państwa nowego dołączyć i rządy jakiemuś księciu francuskiemu powierzyć. Ks. 
Talleyrand oraz Berthier i Lannes byli zupełnie innego zdania. Twierdzili oni, 
że państwo takie zaledwie tylko Prusy zrównoważy, a nie będzie dość silne, żeby 
się Rosyi i Austryi o nie kuszącym oprzeć. Że Francya dla utrzymania jego narazi 
się na ciągłe wojny i że ustalenie jego, zamiast pokoju ciągłą niezgodę 
spowoduje." Wyraziciele tego drugiego kierunku nie kryli się bynajmniej ze swymi 
opiniami. Marszałek Lannes, książę Montebello (ojciec przyszłego oficera 
powstania listopadowego) oraz oficerowie jego sztabu - głośno wyrażali 
przekonanie - że "wolność Polski nie jest warta krwi choćby jednego żołnierza 
francuskiego" (taki sam pogląd miał odżyć w niektórych kołach społeczeństwa 
francuskiego przed drugą wojną światową). Równie dosadny wyraz stosunkowi do 
sprawy polskiej dawał minister spraw zagranicznych Napoleona, Talleyrand, książę 
Benewentu. Świadczy o tym w swoich pamiętnikach Leon Dembowski. Fakt przez niego 
opisany zdarzył się po zdobyciu przez Francuzów Królewca (obecnie Kaliningrad w 
ZSRR), tuż przed rozpoczęciem rokowań w Tylży. "Kiedy przejeżdżając przez 
Królewiec, Talleyrand dowiedział się od Cavary'ego, że ten pontony na Niemen 
posyła, powiedział mu: - Daj pokój, nie śpiesz się. A cóż my za NIemnem 
poczniemy? Czegóż tam będziemy szukać? Potrzeba, żeby cesarz zaniechał myśli o 
Polsce. Naród to do niczego nie zdatny, z nim nieład tylko wieczny i żadnego 
porządku." Sądzę, że Napoleon gruntownie i wszechstronnie rozważał oba warianty 
rozwiązania sprawy polskiej, podsuwane mu przez otoczenie. Najprawdopodobniej 
głównym czynnikiem, który zaważył na jego ostatecznym wyborze, był opór cesarza 
Aleksandra przeciwko przywróceniu dawnego Królestwa Polskiego. Jak bardzo Rosja 
była temu przeciwna, świadczyć może fakt, że w skreślonym przez NOwosilcowa w 
tymże roku 1807 "programie Komitetu Bezpieczeństwa Publicznego" - w wykazie 
najcięższych zbrodni przeciwko państu rosyjskiemu - "pogłoski o odbudowie 
Polski" zyskały lokatę niezwykle wysoką: umieszczono je między "osobistym 
zniesławieniem Cesarza" a "organizowaniem tajnych towarzystw i zebrań". Ale o 
wyborze "przyjaciela swoich porzyjaciół" zdecydował także wzgląd drugi - nie 
mniej ważny: jego ówczesny stosunek do Polaków. Skłonny jestem przypuszczać (i 
znowu podkreślam, że jest to tylko moje osobiste zdanie, nie mające oparcia w 
opiniach historyków), że gdyby Napoleon w roku 1807 tak ufał Polakom i księciu 
Poniatowskiemu, jako ich ewentualnemu przywódcy, jak ufał im później: w latach 
1812_#1813 - to zaryzykowałby "wrócenie" Królestwa Polskiego jako silnego i 
pewnego bastionu na wschodzie sfery wpływów polityczno_strategicznych. NIestety: 
latem roku 1807 opinie cesarza o Polakach - a do kształtowania tych opinii w 
niemałym stopniu przyczynił się także Zajączek - niedaleko odbiegały od poglądów 
cesarskiego ministra spraw zagranicznych. W tej sytuacji mógł Napoleon uznać, że 
odbudowa Królestwa Polskiego w jego dawnej sile byłaby przedsięwzięciem zbyt 
ryzykownym. Wybrał przeto wariant trzeci: kompromisowy - w postaci Księstwa 
Warszawskiego. W późniejszej rozmowie z prezesem Komisji Rządzącej Stanisławem 
Małachowskim tłumaczył, że traktat tylżycki został wymuszony nieustępliwością 
cara i groźbą kontynuacji wojny z dala od baz zaopatrzeniowych. Potem odwołał 
się do swej ulubionej gry w karty: "21" (u nas ją nazywają "oczkiem"). "Grałem w 
21 - mówił - dostałem 20 i uważałem, że należy zatrzymać się." Przyszłość 
wykazała jednak, że tę partię "oczka" Napoleon rozegrał błędnie. Odbiło się to 
fatalnie na dalszych losach, nie tylko Polski, ale i Wielkiego Cesarstwa. W 
związku z Tylżą mówi się u nas często: Napoleon oszukał Polaków. Należałoby 
dodać, że - przeoczywszy jedyną sposobność do odbudowy w środku Europy silnego 
państwa polskiego - oszukał także Francuzów, a przede wszystkim - samego siebie. 
Na zakończenie przydługiej dygresji tylżyckiej: kapitalna historia, zaczerpnięta 
z pamiętników Leona Dembowskiego. Dembowski przyjaźnił się z niektórymi 
członkami Komisji Rządzącej, a także z przedstawicielem Komisji przy Głównej 
Kwaterze cesarskiej, Aleksandrem Batowskim. Dzięki temu znał wiele tajemnic, 
niedostępnych dla innych kronikarzy. Jego zapis odnosi się do okresu, 
bezpośrednio poprzedzającego wszczęcie rokowań pokojowych. "Nasz reprezentant p. 
Aleksander Batowski - słowa są Dembowskiego - skoro tylko ks. Talleyrand opuścił 
Warszawę, doradzał Komisyi Rządzącej, a nawet naglił ją, żeby francuskiemu 
dyplomacie ofiarowała upominek od 7 do 10 milionów wynoszący, zapewniając, że 
podarek ten będzie mile przyjęty i jak najlepsze z niego wypłyną skutki. Czy do 
propozycyi podobnej miał upoważnienie, nigdy to na jaw nie wyszło, zdaje się 
jednak, że bez ośmielających go do tego insynuacyi nigdy by rzeczy podobnej nie 
proponował. Komisya Rządząca atoli, złożona z ludzi prawych, nieugiętych i 
możności przekupstwa nie pojmujących, żądanie to puściła mimo uszu. Zresztą 
skarb zostawał w niedostatku i zebranie sumy takiej było prawie niemożliwe. 
Później, kiedy stosunki moje ze Stanisławem POtockim (członkiem Komisji 
Rządzącej - M.B.) bliskimi się stały, po kilkakroć słyszałem od niego opowiadaną 
tę okoliczność, a utyskując, że nie posłuchano rady Batowskiego, zwykle tak 
kończył: "Tak, tak panie" było to jego przysłowie: "mielibyśmy i Prusy 
Królewskie i Warmiję, panie, i Gdańsk i Białystok i Śląsk, panie, a później i 
obie Galicye. A z takim krajem, panie, mając, panie, 200 000 wojska i fortece, 
bylibyśmy, panie, przez całą Europę poważani"." Obawiam się, czy Stanisław 
Kostka Potocki nie przeceniał w tym wypadku możliwości politycznych Talleyranda. 
Możliwości nieograniczone miał książę Beneventu tylko w braniu łapówek. Za 
odpowiednio wysokie sumy gotów był kupczyć wszystkim, nawet własnym cesarzem. 
Nie bez powodu zasłużył sobie u Napoleona na epitet: "gnój w jedwabnych 
pończochach". * * * W czasie gdy ogromną większość Polaków dręczył potylżycki 
kociokwik, francusko_polski generał dywizji Józef Zajączek herbu Świnka upajał 
się swoim przerastającym wszelkie oczekiwanie sukcesem życiowym. W Tylży 
rozwiązywano nie tylko ważne problemy polityczne. Napoleon znalazł także czas na 
zadośćuczynienie, pilnie przestrzeganemu w armii francuskiej, zwyczajowi 
materialnego nagradzania szczególnie zasłużonych uczestników wojny. Dwa wydane w 
Tylży dekrety cesarskie przyznały 27 marszałkom i generałom francuskim oraz 3 
generałom polskim donacje w dobrach narodowych Księstwa Warszawskiego. Głównymi 
donatariuszami polskimi byli generałowie: Dąbrowski i Zajączek. Każdy z nich 
miał otrzymać dobra wartości miliona franków o dochodzie rocznym 50 000 franków. 
Trzecim donatariuszem polskim był książę józef POniatowski. Ale w jego wypadku 
była to raczej restytucja niż donacja, gdyż przywracano mu jedynie część 
starostwa wielońskiego (po lewej stronie Niemna), które przed rozbiorem w 
całości należało do niego, a późNiej zostało mu odebrane przez Prusaków (pomimo 
jego orderów Czarnego i Czerwonego Orła). Dochód z trzeciej donacji był o połowę 
mniejszy niż w wypadku Dąbrowskiego i Zajączka, co rzeczonym generałom - jak 
sądzę - sprawiło dodatkową przyjemność. Na pokrycie donacji cesarz zażądał od 
Komisji Rządzącej dostarczenia sobie zestawu dóbr narodowych wartości 33 
milionów złp., co też wkrótce nastąpiło. Natomiast donacje Dąbrowskiego i 
Zajączka musiały czekać aż dwa miesiące na oficjalne zatwierdzenie ze strony 
polskiej. Na sesji Komisji Rządzącej w dniu 21 sierpnia 1807 roku wniesiono do 
protokołu następującą uchwałę: "Komisja pragnąc zadość uczynić dekretowi 
Najjaśniejszego Cesarza, a nadającemu Zajączkowi i Dąbrowskiemu dobra narodowe 
50 tysięcy franków czystego dochodu przynosić mające, przznacza dla Zajączka 
włości do departamentu kaliskiego należące, dla Dąbrowskiego z Szrody i 
Pyzdrów". To, że ostatecznie Zajączkowi przypadły dobra Opatówek, nie było z 
pewnością wynikiem przypadku. Zajączek znał te dobra z wizyt u pułkownika Kaspra 
Miaskowskiego, był wprowadzony we wszystkie ich problemy, marzył może o ich 
posiadaniu. NIc więc dziwnego, że kiedy zdarzyła się ta jedyna w życiu okazja, 
dokładał wszelkich starań, aby jako donację napoleońską przydzielono mu te 
właśnie dobra, a nie inne. Namiętne - i z pewnością nie najbardziej taktowne - 
zabiegi Zajączka o Opatówek doprowadziły do tak ostrych zadrażnień z władzami 
Księstwa Warszawskiego, że KOmisja Rządząca była już zdecydowana w ogóle nie 
przyznawać mu donacji w dobrach ziemskich, a spłacić go gotówką. Zaniechano tego 
zamiaru wtedy dopiero, kiedy za Zajączkiem ujęli się jego francuscy protektorzy: 
marszałek Davout i rezydent cesarski w Warszawie Vincent. Dostał więc w końcu 
generał Arbuz ten swój wymarzony Opatówek. Drugi donatariusz polski, generał 
Dąbrowski, nie był tak szybki i energiczny w egzekwowaniu od władz swojej 
donacji. W związku z tym - zabawny przekaz pamiętnikarski Prota Lelewela: "KIedy 
jeden z towarzyszy broni doradzał, aby się o siebie upomniał, Dąbrowski odrzekł: 
"Ja mam mojego mazurka"". Jeżeli ta dumna odpowiedź wodza Legionów dotarła do 
Zajączka (a dotarła z pewnością) - musiała go porządnie zaboleć. On swego 
mazurka dorobić się nie potrafił. Ale ogólnej radości mu to nie popsuło. 
Opatówek wart był każdego zachodu. Okazała rezydencja arcybiskupia, a do tego: 
sześćdziesiąt kilka wsi, zagospodarowane folwarki, lasy, sady, młyny, gorzelnie. 
Opłaciły się sowicie Zajączkowi lata ślepego posłuszeństwa Bonapartemu. Ze 
szlachcica bez ziemi, z generała, z trudem ze swej pensji opędzającego 
powszechne wydatki, molestowanego przez wierzycieli, zmieniał się w pana całą 
gębą, w dziedzica obszernych włości, niemal w partnera dla swych dawnych 
arystokratycznych protektorów: Zamoyskich, Sapiehów, Branickich. Trudno się 
dziwić, że w tych dniach swego bajecznego przeobrażenia Zajączek nie brał sobie 
zbytnio do serca politycznych rozczarowań rodaków. Zwłaszcza że od chwili 
mianowania POniatowskiego dyrektorem wojny był znowu śmiertelnie obrażony na 
ojczyznę. MOżna by mniemać, że społeczno_materialny awans na tyle zaspokoił 
namiętne ambicje generała Arbuza, że zaprzestał swych intryg i rozgrywek 
personalno_politycznych. Nic podobnego: jesień roku 1807 - a więc czas, kiedy 
się urządzał w Opatówku i kosztował pierwszych słodyczy wielkopańskiego 
bytowania - była okresem jego najwścieklejszych zatargów z władzami Księstwa 
Warszawskiego, a zwłaszcza ze, świeżo przekształconym z dyrektora w ministra 
wojny, księciem Józefem Poniatowskim. Tym razem chodziło Zajączkowi przede 
wszystkim o utrzymanie swej pozycji generała francuskiego, o zachowanie prawa do 
noszenia francuskiego munduru i francuskiej kokardy. Jakie były motywy tego 
dziwnego stanowiska, niezrozumiałego nie tylko dla Niemcewicza, który miał 
odwagę wprost o to Zajączka pytać, * ale również dla szerokich kół wojskowych i 
całego warszawskiego "towarzystwa"? Kajetan Koźmian mylnie chyba podaje, że 
cytowana przez niego (a przypomniana przeze mnie) rozmowa na temat Zajączka z 
Niemcewiczem odbyła się "w czasie wojny Napoleona z Prusami" - czyli jesienią 
roku 1806; Niemcewicz nie miał wtedy w ogóle możliwości spotykania się z 
Zajączkiem. Wszystko przemawia za tym, że rozmowa odbyła się jesienią roku 1807 
- w okresie największego zaognienia konfliktu. Przypuszczam, że kondotierska 
postawa Zajączka wynikała z dwóch przyczyn. Po pierwsze: pozostawanie w służbie 
francuskiej uniezależniało go od polskiego ministra wojny. Do tego motywu 
przyznawał się bez żadnych osłonek w liście do marszałka Davouta: "Wolałbym 
wziąć uwolnienie - pisał - aniżeli otrzymywać rozkazy od księcia 
Poniatowskiego". Druga przyczyna (przypuszczam), była - moim zdaniem - bardziej 
zasadnicza i bardziej skomplikowana. Sądzę, że wbrew pozorom Zajączek był pod 
bardzo silnym wrażeniem trudnego przebiegu "wojny polskiej" i późniejszej 
ustępliwości Napoleona w rokowaniach francusko_rosyjskich. W rezultacie znowu 
mogła w nim ożyć, zakorzeniona przez Branickiego, przepowiednia, że "wszyscy 
będziemy MOskalami" (wszak powtórzył ją Niemcewiczowi). Naściślej ze wszystkich 
polskich oficerów związany z Główną Kwaterą francuską, miał szeroki wgląd w jej 
nastroje i lepiej od innych rozumiał, na jak kruchych podstawach oparty jest byt 
Księstwa Warszawskiego. NIe chciał więc wiązać się z "sezonowym" państewkiem 
polskim, lecz trzymał się kurczowo "narodu potężniejszego". Ale w miarę 
gruntowania się napoleońskiej Polski walka Zajączka o uniezależnienie się od 
Poniatowskiego stawała się coraz trudniejsza. Konstytucja Księstwa Warszawskiego 
stanowiła, że wszyscy Polacy ze służby francuskiej mają być uznani za obywateli 
polskich. Poza tym władze warszawskie, pilnie przestrzegające pozorów pełnej 
suwerenności, nie mogły tolerować stanu rzeczy, w którym dowódca jednej trzeciej 
części całego wojska polskiego upierał się, że jest generałem francuskim. 
Sytuacja jeszcze się zaostrzyła i skomplikowała się, gdy Napoleon postanowił 
zlikwidować dualizm w dowodzeniu wojskami Księstwa Warszawskiego, przez 
mianowanie polskiego wodza naczelnego. Dla Zajączka - a także dla Dąbrowskiego - 
stało się to ostatnią okazją do wyzwolenia spod władzy znienawidzonego ministra 
wojny. Trzej skłóceni dywizjonerzy - posługując sią propagandą, protekcją i 
podchodami - stoczyli zajadły bój o naczelne dowództwo. Zwyciężył Poniatowski, 
który swymi czynnościami ministerialnymi zdołał już sobie zdobyć zaufanie 
francuskiej Głównej Kwatery. O ówczesnych stosunkach na szczytach hierarchii 
odrodzonego wojska polskiego najlepiej świadczy przejmujące wyznanie, jakie 
uczynił książę Józef swemu adiutantowi płk. Józefowi Szumlańskiemu 5 
października 1807 roku, bezpośrednio po wyjściu z gabinetu marszałka Davouta, od 
którego odebrał był patent na naczelnego wodza: "Bóg widzi, jak nie dla chęci 
dowodzenia cieszę się z tego, gdyż wiem dobrze, jak wielka czeka mnie 
odpowiedzialność. Pewny wszakże jestem, że gdyby Zajączek lub Dąbrowski 
otrzymali naczelne dowództwo, to tak by mnie szykanowali, tak by dokuczali, ażby 
mnie zagryźli. Ode mnie żaden z nich nie dozna umyślnej przykrości." Ostateczna 
porażka w konflikcie z Poniatowskim oraz oficjalne przejęcie władzy w Warszawie 
przez króla saskiego Fryderyka Augusta, mianowanego przez Napoleona Księciem 
Warszawskim - sprawiły, że Zajączek poczuł się przyparty do muru. Coraz 
natarczywiej domagano się od niego złożenia przysięgi na wierność nowym władzom 
polskim, francuscy protektorzy przestali go osłaniać. W raporcie do Napoleona z 
25 listopada 1807 roku wyraźnie zniecierpliwiony marszałek Davout bez 
sentymentów przedstawiał sytuację dawnego kolegi z Egiptu: "Gen. Zajączek 
odmawia do tej pory złożenia przysięgi królowi saskiemu, nie jako właściciel 
ziemski, lecz jako generał dywizji, a nie będąc już w liczbie generałów 
francuskich podaje się do uwolnienia, motywując, że nie chce mieć innego władcy 
jak Waszą Cesarską Mość. Dałem mu rozkaz przybycia do Warszawy, aby zakończyć te 
trudności ze złożeniem przysięgi królowi lub podanie się do dymisji." Postawiony 
wobec alternatywy: przysięga albo wyjście z wojska, generał Arbuz ugiął jednak 
swój twardy kark i zaciskając zęby ze złości, pozwolił się wtłoczyć w polskość. 
W początkach grudnia 1807 roku złożył wymaganą przysięgę na wierność księciu 
warszawskiemu. W ten sposób zakończył się pierwszy etap jego kariery 
politycznej. Zadziorny generał nie sprawdził się ani jako gracz polityczny, ani 
jako konsultant Napoleona w sprawach polskich. Że tak było, jasno wynika z 
listów cesarskich pisanych do marszałka Davouta na przełomie lat 1807_#1808. 
"...masz się mieszać jak najmniej w sprawy wojska polskiego - rozprawiał się 
Napoleon z przekazywanymi mu przez Davouta donosami na ks. Józefa i innych 
członków władz warszawskich. W Polsce pełno intrygantów, ale są oni tam bez 
żadnego znaczenia (...) Memoriał, który mi posyłasz, pochodzi niezawodnie od 
Zajączka albo kogoś z jego partii. To samo powtarzano mi bez ustanku za mego 
pobytu w Polsce; i tak samo rozumują zapaleńcy we wszystkich krajach (...) Tak 
się nie postępuje. Widziałem sam tych spotwarzonych Polaków wielkiego nazwiska, 
jak narażali się najwięcej; nie brak ich też w wojsku polskim (...) Okoliczności 
były ciężkie. Nie mogę skarżyć się na Komisję Rządzącą: robiła, co mogła. Nie 
mogę się zgoła skarżyć na księcia Poniatowskiego, na Stanisława Potockiego; 
robili, co mogli. MOją intencją jest zatem, abyś nie dawał ucha tym insynuacjom 
stronniczym (...) Polacy są żywi, czynni. Wielkie miasta w ogólności mają taki 
charakter. Warszawa bardziej niż inne. Jest podobna do powierzchni morza, która 
przez dwa dni z rzędu nie może pozostać bez zmiany. Ale Polacy są w gruncie 
rzeczy przywiązani do Francji. Staraj się żyć jak najlepiej z rządem i władzami. 
Bierzesz sprawy zanadto gorąco. NIe ulega wątpliwości, że w stanie, w jakim 
znajduje się Polska, muszą zachodzić tarcia, intrygi, niedopatrzenia. W 
położeniu, jakie zajmujesz, winieneś nade wszystko zachować cierpliwość i krew 
zimną." Przy takim nastawieniu najwyższego protektora, generał Arbuz nie miał 
już żadnych szans w warszawskich grach politycznych; powrócił więc w kaliskie 
zacisze, do swej Drugiej Legii i do swych rozległych dóbr ziemskich, w których 
gospodarowała ściągnięta z Paryża madame Alexandrine. .nv Rozkosz ślepego 
posłuszeństwa (c.d.) V Rok 1808. Dobry spokojny rok. Chyba najlepszy, 
najspokojniejszy rok w całej wichrowatej karierze generała Arbuza. Czas 
spoczywania na zasłużonych laurach. Czas odcinania kuponów za trudy, upokorzenia 
i niepokoje lat poprzednich. Wszystko teraz funkcjonuje jak w dobrze nakręconym 
zegarku. Do południa - zajęcia służbowe w Kaliszu, w głównej kwaterze Drugiej 
Legii. Sprawy administracyjne i zaopatrzeniowe. POdpisywanie wniosków na awanse 
i odznaczenia, szkolenie rekrutów i musztrowanie lekkiej kawalerii. To zawsze 
dobrze mu wychodziło, w tych rzeczach był niezawodny. MIał zresztą znakomitego 
pomocnika w osobie szefa sztabu dywizji, pułkownika Franciszia Ksawerego 
Kosseckiego, na którym mógł w pełni i we wszystkim polegać. Przyhołubił go sobie 
i podchował jeszcze nad Omulwią w Korpusie Obserwacyjnym i nie puści od siebie 
do końca swych dni, wynosząc wraz z sobą na coraz wyższe szczeble kariery 
wojskowo_urzędniczej. Po zajęciach służbowych powrót na obiad do odległego o 
dziewięć kilometrów Opatówka. Niekiedy przebywał te dziewięć kilometrów konno, w 
gwarnej asyście najbliższych współpracowników i sztabowej młodzieży. Najczęściej 
jednak - powozem, ciągnionym przez cztery wysłużone araby, przywiezione ongiś z 
Egiptu - z egzotycznie odzianym mamelukiem Ibrahimem na koźLe. Jakkolwiek 
generał Arbuz zmienił mundur na narodowy i złożył przysięgę na wierność księciu 
warszawskiemu - nadal pilnie dbał o podkreślanie swej kondotierskiej odrębności. 
W Opatówku, po sutym obiedzie - zajęcia gospodarskie. Prace związane z rozbudową 
i upiększaniem zaniedbanej rezydencji arcybiskupiej. Narady obojga małżonków z 
architektami, budowniczymi, rzeźbiarzami, malarzami, ogrodnikami, tapicerami. 
Odbieranie mebli i obić, zamówionych w Paryżu przez madame Alexandrine. 
Rezultaty tych wszystkich zachodów podziwiać będzie w cztery lata później, 
goszczony w Opatówku, Julian Ursyn Niemcewicz: "...dawny biskupów zamek 
przekształcony w dom najświeższego ubrania i gustu. Wszystkie meble i ozdoby 
sprowadzone z Paryża. Jedwabne obicia, marmury i spiże robotą jeszcze drogość 
materiałów przechodzą." Musiał ten przepych niemało kosztować. Zajączek ma teraz 
wprawdzie duże dochody, a hipoteki dóbr są czyste, więc łatwo zaciągać na nie 
długoterminowe kredyty. Że jednak wolał zawsze brać niż dawać, zabiega pilnie o 
to, aby w jego wydatkach na inwestycje budowlano_gospodarcze uczestniczył także 
skarb Księstwa Warszawskiego. Korzystając z pomocy doskonale wprowadzonego w 
sprawy Opatówka pułkownika Kaspra MIaskowskiego, uciążliwy donatariusz skrzętnie 
wylicza, ile jeszcze mu się należy od warszawskiego ministerstwa (na szczęście 
dla księcia Józefa nie było to ministerstwo wojny), aby dobra donacyjne, po 
odliczeniu kosztów konserwacji, rzeczywiście dawały przyrzeczony czysty dochód 
50 000 franków. Dopomina się zwłaszcza o sąsiadujące z Opatówkiem lasy. Czyni to 
we właściwy sobie gwałtowny sposób: ciska gromy na ministerialnych gryzipiórków, 
po starej znajomości korzysta z poparcia marszałka Davouta i kolejnych 
rezydentów francuskich w Warszawie, niekiedy potrafi odwoływać się nawet do 
Paryża. Drobne kłopoty z warszawskim ministerstwem nie umniejszają w niczym 
wdzięczności Zajączka dla najwyższego protektora. Na frontonie pałacu w Opatówku 
sławi wspaniałomyślność cesarza łaciński napis: "Magni Napoleonis donum" (Dar 
Wielkiego Napoleona). Nie zapominając o uczczeniu darczyńcy, obdarowany pamięta 
także o tym, żeby na otrzymanych dobrach odcisnąć trwały ślad swojej obecności. 
Jedna z wsi zostaje przemianowana na Zajączki, trzy inne otrzymują nazwy 
upamiętniające chwałę wojenną generała: Racławice, Fayoum, Aleksandria. W 
Opatówku - jakkolwiek generałostwo na czas trwania przebudowy pałacu rozlokowali 
się prowizorycznie w niewielkim dworku neogotyckim - kwitnie życie towarzyskie. 
Uczestniczą w nim zapraszani na obiady sztabowcy z Kalisza i co godniejsi 
ziemianie okoliczni (nie brak wśród nich późniejszych zażartych antagonistów 
generała: braci Wincentego i Bonawentury Niemojowskich). Jest także sporo 
młodych oficerów, gdyż niezmiennie młodzieńcza generałowa lubi odbierać hołdy od 
młodzieży. Kuchnia w OPatówku jest czysto polska. GEnerał przepada za takimi 
potrawami jak: zrazy z kaszą, bigos hultajski czy inne równie treściwe przysmaki 
polskiej kuchni szlacheckiej. W tej dziedzinie nie zagraża mu wynarodowienie. 
Jedyna koncesja na rzecz francuskiej pani domu to, sprowadzony z jej ojczyzny, 
czerwony burgund - taki sam, jaki pito na okręcie admiralskim "Orient" w drodze 
do Egiptu. Poza proszonymi obiadami - polowania, pikniki, wesołe kawalkady i 
wszelkie inne rozkosze ziemiańskiego życia. Równomierny rytm spokojnego roku 
1808 raz tylko zakłóciła na krótko godna odnotowania przygoda polityczna. Ale 
nie miała ona nic wspólnego z gorącymi awanturami lat 1806_#1807. Nawiązywała 
raczej do wzniosłych dni insurekcji kościuszkowskiej. Był tą przygodą przyjazd 
do Księstwa Warszawskiego księdza eks_podkanclerzego Hugona Kołłątaja i jego 
parotygodniowy pobyt w Opatówku. Podjęta w grudniu 1806 roku pierwsza próba 
sprowadzenia Kołłątaja do Warszawy i osadzenia go we władzach odradzającej się 
Polski nie powiodła się, mimo że generał Zajączek, niezwłocznie po otrzymaniu 
zezwolenia Napoleona, wysłał był po przyjaciela na Wołyń swego brata Ignacego, 
zaopatrzywszy go w sumę 50 guldenów na opłacenie kosztów podróży. Pechowy Ignacy 
dotarł wprawdzie do wołyńskich Tetylkowic - majątku dzierżawionego przez 
Kołłątaja, ale repatriacja eks_podkanclerzego okazała się niemożliwa; najpierw z 
powodu choroby, później, w wyniku ingerencji policji rosyjskiej, która 
zaniepokojona "przygotowaniami do ucieczki niebezpiecznego jakobina polskiego" - 
na wszelki wypadek wywiozła go do Moskwy. W rezultacie: Ignacy Zajączek powrócił 
z Wołynia sam, a nazwisko Kołłątaja spadło ostatecznie z warszawskiej wokandy 
politycznej. W Moskwie zniewolony "polski Robespierre" przebywał przez blisko 
półtora roku. Dopiero wiosną 1808 roku pozwolono mu powrócić do ojczyzny. 
Przybył do Warszawy w lipcu 1808 roku. Stołeczni czerwieńcy powitali swego 
naczelnego ideologa z burzliwym entuzjazmem, władze Księstwa odniosły się do 
niebezpiecznego przeciwnika politycznego z ostentacyjnym chłodem. Kołłątaj był 
zmęczony i chory. Jego wątły z natury organizm - sterany latami więzienia i 
trudnym bytowaniem na przymusowej emigracji - domagał się gwałtownie gruntownego 
remontu. Warszawscy wyznawcy postanowili wysłać go na leczenie do dolnośląskiego 
uzdrowiska Warmbrunn (Cieplice). Przedtem jednak pojechał na wypoczynek w 
dobrach cudownie wzbogaconego przyjaciela i współpracownika. NIe widzieli się z 
Zajączkiem od lat dwunastu, to znaczy od czasu, gdy razem pokutowali za grzechy 
powstańcze w austriackim więzieniu, w twierdzy Josephstadt. Kiedy więc zasiedli 
obok siebie w pięknym parku pałacowym Opatówka - rozkoszując się lipcowym 
słońcem oraz atmosferą spokoju i dostatku - z pewnością mieli sobie wiele do 
powiedzenia. Równie pewne jest jednak, że wszystkiego sobie nie powiedzieli. Bo 
w ciągu tych dwunastu lat niewidzenia się życie ich ulegało tak trudnym do 
wytłumaczenia zwrotom i łamańcom, jak zdarza się to tylko w życiorysach 
najbardziej zapalonych radykałów. Czyż mógł polski "Robespierre", Kołłątaj, 
odkryć przed swym najżarliwszym uczniem i wyznawcą, że w roku 1804, kiedy 
choroba zmusiła go do spisania ostatniej woli, odżegnywał się w tym dokumencie 
od dążeń rewolucyjnych roku 1794 i zapewniał o swej prawowierności religijnej? 
Czy odważyłby się "obrońca wiejskiego ludu", Zajączek, wyznać swemu 
nauczycielowi, że od chwili, gdy los uczynił go panem na sześćdziesięciu kilku 
wsiach, dziwnie w nim przygasł zapał do walki o uwłaszczenie chłopów? Ale i tak 
tematów do rozmowy im nie brakło. Czas niejednakowo obszedł sią z dwoma 
czołowymi czerwieńcami insurekcji kościuszkowskiej. Dla Zajączka te dwanaście 
lat było okresem nieustannego podciągania się wzwyż. Osiągnął wszystko, co mógł 
osiągnąć człowiek jego proweniencji społecznej. Dopisywała mu także nad podziw 
kondycja fizyczna. Pomimo dobrze już zaawansowanego szóstego krzyżyka, 
rozpierała go młodzieńcza energia i żądza życia. Starszy od Zajączka zalediwe o 
dwa lata Kołłątaj był żałosnym starcem. Dwunastoletni okres wegetacji w 
więzieniach i pod nadzorem policji wyposażył go w zestaw chorób, przerastający 
wytrzymałość jego wycieńczonego ciała. Cierpiał na: kamicę moczową, artretyzm, 
szczególnie bolesną podagrę, niedomagania krążenia, uporczywe migreny. Poza tym 
nękały go cierpienia moralne. Każdy docierający do niego głos z ojczyzny 
uświadamiał mu wściekłą propagandę nienawiści i pomówień, jaką roztaczali wokół 
jego nazwiska przeciwnicy polityczni. Oskarżano go o dwuznaczny stosunek do 
Targowicy, o przywłaszczenie sobie skarbowych pieniędzy, o przygotowywanie "nocy 
św. Bartłomieja" podczas insurekcji. "Świat mię prześladował - pisał w roku 1803 
w swym przejmującym "Wyznaniu" - świat okrył prawdę potwarzą, skazał mię na 
cierpienia, odmówiwszy sądu." A przecież w tym strzępku fizycznym człowieka, 
jaki przedstawiał sobą Kołłątaj latem roku 1808, duch nie poddał się trawionej 
chorobami materii i nadal pozostawał mocny i jasny. Energią umysłową, ostrością 
widzenia i rozległością horyzontów, ledwie trzymający się na nogach, 
eks_podkanclerzy znacznie przewyższał tryskającego zdrowiem generała. Widoczne 
już w roku 1795 różnice między dwoma prominentami warszawskich czerwieńców - w 
roku 1808 zaznaczały się jeszcze wyraźniej. Zajączek we wszystkich poczynaniach 
kierował się motywami osobisto_uczuciowymi. MOżna by bez przesady rzec, że jego 
światopogląd polityczny wyznaczały i ograniczały dwie wielkie namiętności 
osobiste: z jednej strony - miłość do Napoleona, z drugiej - nienawiść do 
księcia Józefa. Z dawnego jakobinizmu pozostało w nim jedynie poczucie jakichś 
bliżej nieokreślonych krzywd oraz serdeczna niechęć do tych wszystkich rodaków 
(z wyjątkiem dawnych swoich protektorów), którym dzięKi przywilejom związanym z 
wysokim urodzeniem żyło się łatwiej i lepiej niż jemu. W roku 1807 Kołłątaj, tak 
samo jak Zajączek, był żarliwym zwolennikiem Napoleona. Ale właśnie w stosunku 
ich obu do Napoleona najbardziej się uwydatniała odmienność dążeń i charakterów. 
Zajączek wielbił Napoleona jako nieomylnego rozkazodawcę i potężnego opiekuna, 
który potrafił mu wynagrodzić wszystkie krzywdy i upokorzenia doznane od 
niewdzięcznej ojczyzny. Kołłątaj natomiast widział w "Bohaterze dwóch wieków" 
jedyną siłę, zdolną dźwignąć Polskę z rozbiorowego upadku i wprowadzić ją na 
nowe tory dziejowej pomyślności. Według wszelkiego prawdopodobieństwa to w 
Opatówku właśnie, latem 1808 roku, eks_podkanclerzy nadawał ostatni szlif swej 
programowej pracy o Księstwie Warszawskim, którą jesienią tegoż roku wydrukowano 
w Warszawie pod godłem "Nil desperandum". W swoich "Uwagach nad teraźniejszym 
położeniem tej części ziemi polskiej, którą od traktatu tylżyckiego zwać poczęto 
Xięstwem Warszawskim" Kołłątaj uzasadniał aktualną, narodową rację stanu w 
przymierzu z Francją, ukazując ją w perspektywie federacji ogólnoeuropejskiej i 
podziału kontynentu na dwa imperia: zachodnie - napoleońskie i wschodnie - 
rosyjskie. Polskę widział w tym układzie jako najdalej wysunięty na wschód 
bastion federacji zachodniej. Oczekiwał od Napoleona odbudowy suwerennej 
Rzeczypospolitej w granicach przedrozbiorowych: jagiellońskich na wschodzie, 
piastowskich na zachodzie, z uwzględnieniem Śląska po Odrę (Śląsk znał dobrze ze 
swych wielokrotnych pobytów w tamtejszych uzdrowiskach). Wierząc niezachwianie, 
że Napoleon we własnym interesie urzeczywistni tę jego optymistyczną wizję, 
Kołłątaj - wbrew opinii większości polskich patriotów - od pierwszej chwili 
odniósł się entuzjastycznie do powstania Księstwa Warszawskiego, widząc w nim 
zalążek przyszłej, potężnej, suwerennej Rzeczypospolitej. "Cóżkolwiek bądź - 
pisał w swych "Uwagach..." - Księstwo Warszawskie tak jak jest (...) ostać się 
nie może. Jego więc przeznaczeniem być musi albo przyłączenie do jakiego innego 
mocarstwa, albo wskrzeszenie na nowo Polski i przywrócenie jej do dawnego 
politycznego bytu (...) tak tym bardziej powinniśmy powierzyć nasze losy 
Wielkiemu Napoleonowi, który dał już dość jasno poznać, że Polska do wielkich 
jego układów zaczęła należeć. To nieograniczone zaufanie powinno być pierwszą 
cechą, po której poznać teraz można dobrze myślącego Polaka (...) NIe mieliśmy 
ziemi, którą by nam wolno było nazwać naszą; dziś mamy ją z rąk Wielkiego 
Napoleona (...) mądrość jego (...) przy zręcznych sposobnościach, skutecznie 
losom naszym zaradzi." Po parotygodniowym, twórczym wypoczynku w Opatówku ksiądz 
eks_podkanclerzy pojechał leczyć się w dolnośląskich Cieplicach, a Zajączek 
powrócił do zwykłego toku swych zajęć dowódcy dywizji i właściciela dóbr. Dwaj 
insurekcyjni czerwieńcy spotkają się ponownie w roku następnym, aby w obliczu 
kolejnych wydarzeń wojennych raz jeszcze podjąć próbę wywarcia bezpośredniego 
wpływu na kształtowanie losów Polski. Vi Wiosną 1809 roku - po kilkunastu 
miesiącach pokojowego budowania zrębów odrodzonej państwowości - napoleońską 
Polskę znowu ogarnęła wojna. 14 kwietnia w granice Księstwa Warszawskiego 
wtargnął 30_tysięczny korpus austriacki pod dowództwem arcyksięcia Ferdynanda 
d.Este. Stało się to, czego Napoleon obawiał się już w roku 1807. Nie dobita 
Austria dźwignęła się z kolan i - ożywiona pragnieniem odwetu za Ulm i 
Austerlitz - zaatakowała na różnych frontach swego niedawnego pogromcę. Wybuch 
drugiej wojny austriackiej nie był zaskoczeniem ani dla francuskiej Kwatery 
Głównej, ani dla polskiego dowództwa. Przygotowywano się na tę ewentualność już 
od dłuższego czasu. NIe przewidziano tylko tego, że jednym z pierwszych terenów 
operacji wojennych stanie się Księstwo Warszawskie. Sztab Generalny francuski 
nadmiernie zaufał postanowieniom, zawartego w Tylży i umocnionego później 
konwencją erfurcką, sojuszu francusko_rosyjskiego, który wprost zobowiązywał 
Rosję do uderzenia na Austrię w razie wybuchu przewidywanej wojny. W tej 
sytuacji 70_tysięczny korpus rosyjski księcia Golicyna, stojący u wschodnich 
granic Księstwa Warszawskiego, zdawał się zabezpieczać je całkowicie przed 
możliwością inwazji austriackiej. Ale Austria również znała treść sojuszu 
francusko_rosyjskiego i przed rozpoczęciem działań wojennych uczyniła wszystko, 
aby interwencji rosyjskiej zapobiec. Specjalny wysłannik cesarza austriackiego 
Franciszka, książę Karol Filip von Schwarzenberg, tak długo i przekonująco 
tłumaczył cesarzowi rosyjskiemu Aleksandrowi, jak wielkim zagrożeniem dla zaboru 
rosyjskiego jest istnienie napoleońskiej Polski, że w końcu uzyskał od niego jak 
najbardziej tajne zapewnienie, że Rosja w obronie Księstwa Warszawskiego 
interweniować nie będzie zbrojnie. Warto dodać, że ów książę Schwarzenberg, 
gotujący zgubę napoleońskiej POlsce i jej naczelnemu wodzowi, był 
najserdeczniejszym przyjacielem księcia Józefa Poniatowskiego w jego latach 
wiedeńskich. Ale w polityce sentymenty się nie liczą. "Napaść austriacka na 
Księstwo Warszawskie miała sobie tym sposobem zapewnioną z góry bezkarność ze 
strony armii rosyjskiej - reasumuje ówczesną sytuację Szymon Askenazy. - Co 
więcej, taka napaść, niwecząca ten niemiły twór tylżycki, od początku swego 
istnienia kłujący w oczy przymusowego tylżyckiego kontrahenta, odpowiadała pod 
niejednym względem istotnym widokom polityki rosyjskiej. Skądinąd (...) w 
gabinecie wiedeńskim ułożony już był z góry w największej tajemnicy zamiar 
opanowania Księstwa Warszawskiego przez wojska austriackie, lecz jedynie w celu 
wydania go w ręce Prusaków, ażeby tym sposobem, za cenę Warszawy, zapewnić sobie 
przystąpienie Prus i uderzenie ich na tyły napoleońskiej linii operacyjnej. Śród 
podobnych okoliczności, o jakich ani w Paryżu, ani w Warszawie nie miano zrazu 
żadnego pojęcia, atak na pozór niedorzeczny, nieprawdopodobny stawał się w 
rzeczywistości logicznym, koniecznym." Położenie księcia Józefa w momencie 
napadu austriackiego było nad wyraz trudne i przykre. Kiedy w październiku 1807 
roku - po odebraniu z rąk marszałka Davouta naczelnego dowództwa nad armią 
Księstwa Warszawskiego - mówił swemu adiutantowi, jak wielką obarcza się 
odpowiedzialnością, nie przewidywał, że w osiemnaście miesięcy później brzemię 
naczelnego dowództwa okaże się aż tak ciężkie. "...wiosną 1809 r. - świadczy o 
księciu Józefie jego znakomity biograf Askenazy - bez żadnego przygotowania, bez 
żadnej prawie możliwości skutecznej obrony, znalazł się naprzeciw 
nieoczekiwanego, forsownego ataku Austriaków, już zalewających połowę kraju, już 
podstępujących pod samą stolicę. Świeża, ledwo zorganizowana armia polska, 
osłabiona przez zaciągi do armii francuskiej (najlepsze pułki z dywizji Zajączka 
i Dąbrowskiego znajdowały się w Hiszpanii i w Niemczech - M.B.), skurczona wraz 
z garścią zatrzymanych Sasów do liczby czynnej zaledwie 14 tysięcy ludzi (...) 
zatem przeszło dwakroć słabsza od nieprzyjaciela, nie mogła obronić ani 
Księstwa, ani Warszawy. Na kogo zwalić winę? Oczywiście na wodza. Przypomniano 
sobie, że on był wszak oficer austriacki, syn feldcechmistrza (generała broni - 
M.B.) austriackiego, syn Austriaczki, sam Austriak. Głucha nieufność ogarniała 
stolicę, przenikała do armii, zatrutym oddechem otaczała każdy krok, każdy 
rozkaz ks. Józefa. On odpowiedział na to wszystko, wydając Austriakom, swoim 
dawnym towarzyszom broni bitwę pod Raszynem 19 kwietnia 1809 roku." W historii 
polskich wojen niewiele jest wyczynów zbrojnych tak obrosłych bohaterską 
legendą, tak mocno ugruntowanych w wyobraźni historycznej Polaków, jak bitwa 
raszyńska. A przecież początkowo nic nie zapowiadało, że to starcie zbrojne z 
Austriakami na przedpolu Warszawy osiągnie tak wysoką rangę w historii. Bitwa 
była krwawa, chaotyczna, naraziła młodą armię polską na wielkie straty i w 
rezultacie pozostała nierozstrzygnięta. Ważność Raszyna uwidoczniła się dopiero 
na tle późniejszych wydarzeń i w ogólnej perspektywie historycznej. Pierwsza 
bitwa w kampanii austriacko_polskiej roku 1809 była równocześnie pierwszym po 
rozbiorach, całkowicie samodzielnym polskim czynem zbrojnym, który zdołał 
osłabić i powstrzymać impet dwukrotnie silniejszych wojsk zaborczego mocarstwa. 
BYła też zasadniczym przełomem w biografii polskiego bohatera narodowego: 
Księcia Józefa POniatowskiego. Od niej właśnie, niepopularny w szerokich kręgach 
wojska i społeczeństwa, "Austriak" począł się zmieniać w "kochanego wodza 
Polaków". Prof. Jerzy Skowronek, autor niedawno wydanej pracy biograficznej o 
POniatowskim, tak oto opisuje historyczną bitwę: "Walka rozpoczęła się 19 
kwietnia o godz. 10 rano atakiem przedniej straży gen. Mohra na oddziały gen. 
Sokolnickiego pod Falentami. Pod naciskiem kilkakrotnie silniejszego przeciwnika 
Polacy zaczęli ustępować, dostając sIą na wąskiej grobli pod morderczy ogień 
artylerii bijącej z odległości około 50 kroków. Utracili tu część artylerii, 
ranni zostali Fiszer (szef sztabu - M.B.) i dowódca pułku, popularny legionista 
i poeta Cyprian Godebski, oddział zaczynał się rozprzęgać." W tym najbardziej 
krytycznym momencie włącza się bezpośrednio do akcji wódz naczelny. Czyni to w 
sposób, którego nie pochwalają u naczelnych wodzów teoretycy wojskowości, ale 
który zapewnia miejsce w romantycznej legendzie. "Poniatowski, który na wzgórku 
koło kościoła raszyńskiego przyjmował organizatorów powstań departamentowych, 
słysząc zaciekły ogień, ruszył konno ku Falentom. Zorientowawszy się, że 
sytuacja jest coraz krytyczniejsza, osobiście stanął na czele załamującego się 
batalionu, sformował go i z fajką w zębach, spokojny, jak na przeglądzie, 
poprowadził go do zwycięskiego kontruderzenia w walce na bagnety." I dalszy ciąg 
tego samego, z komentarzem psychologicznym i uzupełnieniem Askenazego: "Silne 
musiały nim (Poniatowskim) miotać uczucia, kiedy w lasku Falenckim pod Raszynem, 
około trzeciej po południu, z lulką w zębach, wziąwszy bagnet od szeregowca, 
prowadził osobiście w ogień pierwszy batalion pierwszego pułku piechoty 
Małachowskiego. W lat piętnaście po powązkowskim swoim nieszczęściu 1794 r. po 
raz pierwszy szedł znowuż w ogień prawie, że pod oczami patrzącej się z okopów, 
tej Warszawy, która wciąż jeszcze w nim widziała syna marnotrawnego, odrośl 
wzgardzoną POniatowskich, a której on się znowuż pokazał prawym synem kraju, 
prawdziwym księciem Józefem. Przez cały czas trwania zażartej bitwy, od drugiej 
po południu do dziewiątej wieczór, ciągle był pod strzałami. Wszyscy sztabowcy 
jego świty bądź zostali ranni, bądź mieli konie pod sobą ubite. To potykanie się 
nierówne z tak znacznie przemagającym przeciwnikiem mogłoby wydawać się 
nierozwagą. A było ono własną samorodną decyzją ks. Józefa, powziętą przez niego 
i wykonaną wbrew ostrzeżeniom odbieranym nawet z nadzorczej strony francuskiej. 
Lecz ta odruchowa decyzja raczej honoru niż rachuby okazała się i pod względem 
praktyczno_wojskowym, i moralno_politycznym nie tylko natchnieniem pięknym, 
lecz, co ważniejsza, zbawiennym. Wojsko polskie utrzymało się w swojej pozycji, 
zdobyło świadomość swojej sprawności bojowej, zagarnęło ten impet, którego 
pozbawiło nieprzyjaciela." I jeszcze jeden szczegół z książki Jerzego Skowronka 
- nie zauważony bądź pomijany przez wcześNiejszych biografów, łącznie z wielkim 
Szymonem Askenazym: Podczas całej operacji raszyńskiej księcia Józefa 
straszliwie bolały zęby. Kiedy otrzymał pierwszy meldunek o wkroczeniu 
Austriaków, był obolały, spuchnięty i trzęsła nim gorączka. Nękało go ropne 
zapalenie okostnej, nazywane wówczas fluksją. Rwący ból nie opuszczał go ani na 
chwilę w czasie przygotowań obronnych i później, kiedy z karabinem w ręku 
prowadził batalion do ataku na bagnety. Kto wie, czy owa historyczna lulka, 
której nie wypuszczał wtedy z ust, a którą tak bardzo chwalą sobie autorzy 
historycznych powieści dla młodzieży, była jedynie rekwizytem rycerskiej 
brawury, a nie służyła również jako środek na uśmierzenie dokuczliwego bólu? 
Powtarzam za biografem księcia ten ściśle prywatny i na pozór mało istotny 
szczegół, gdyż nie umniejsza on w niczym romantycznej legendy bohatera spod 
Raszyna, a bardzo tę legendę uczłowiecza. Przed wyruszeniem z Warszawy pod 
Raszyn książę Józef - osaczony zewsząd przez kłopoty i trudności na pozór nie do 
zwalczenia - wykonał gest pojednawczy wobec swoich najbardziej wpływowych 
przeciwników w armii. Wysłał list do Zajączka i Dąbrowskiego, wzywając ich do 
swej głównej kwatery "dla wspólnego o dobro Ojczyzny naradzenia się". Z powodu 
operacji raszyńskiej do spotkania trzech generałów doszło dopiero nocą po bitwie 
- najprawdopodobniej w bezpośrednim sąsiedztwie dymiącego jeszcze pobojowiska. 
Generał Dąbrowski przybył na naradę ożywiony patriotycznie, pełen szacunku dla 
Poniatowskiego za jego działania raszyńskie, skłonny do zapomnienia wszystkich 
dzielących ich waśni i nieporozumień. Zupełnie inne uczucia wypełniały generała 
Zajączka. Przejeżdżając przez ogarniętą paniką Warszawę, wchłonął był w siebie 
wszystkie wrogie naczelnemu wodzowi jakobińskie oskarżenia i pomówienia. 
Raszyński sukces księcia bynajmniej go nie cieszył. Jego chorobliwa zawiść, 
bardziej niż kiedykolwiek przedtem, opancerzała go przeciwko wszelkim wezwaniom 
do zgody. Sugestywny opis historycznego spotkania skłóconych wodzów przekazał 
potomnym Julian Ursyn Niemcewicz: "Przybywszy do kwatery głównej Dąbrowski, 
pomny na potrzebę w powszechnej obronie zgody i dobrego porozumienia się, 
szczerze się z nim (Poniatowskim) pojednawszy, zachęcał generała Zajączka, by 
dla dobra publicznego zawziętości swojej zapomniał i z księciem się pojednał. 
Zajączek na to wezwanie stał jak wryty, burzyły się jeszcze w jakobińskiej jego 
duszy zionione przed kilku godzinami szkalowania i potwarze, bladł, czerwienił 
się i milczał. Gdy książę z godną pięknej duszy szlachetnością sam się 
przybliżył do niego, mówiąc: "Książę Poniatowski pierwszy idzie do Wpana i 
pojednania szuka" - on szczere uściśNienie zimnem oddał objęciem." Zimnem oddał 
objęciem! Dobrze się to NIemcewiczowi napisało. Wyczuwa się w tym "zimnem 
objęciu" całą wrzącą furię Zajączka, całe piekło jego nienawiści. Jak sobie 
poczynał generał Arbuz bezpośrednio po tym spotkaniu wodzów, można jedynie 
wnosić z ogólnych przekazów historycznych. Niewątpliwie należał do bardziej 
czynnych aktorów owej dramatycznej nocy, która nastąpiła po powrocie do Warszawy 
wojsk spod Raszyna. Korpusik polski był osłabiony stratami poniesionymi w boju, 
a bardziej jeszcze - odejściem posiłkowych oddziałów saskich, wycofanych zaraz 
po bitwie rozkazem francuskiej Głównej Kwatery na Toruń i Drezno. POwracających 
żołnierzy ludność zasypywała niespokojnymi pytaniami o przyszłość. Krążyły 
paniczne pogłoski, że naczelny wódz zamierza oddać Warszawę Austriakom. "Nikt w 
mieście nie spał tej nocy - słowa Askenazego. - Wszyscy potracili głowy, wszyscy 
radzili, wszyscy ponad głową Księcia podejmowali się ratować rzecz publiczną. 
NIkt nie rozumiał, że on ją tego dnia uratował naprawdę. Zapaleńcy partii 
emigracyjnej (jakobińskiej - M.B.), Neyman, Horodyski, Szaniawski zgłaszali się 
ze swymi usługami do rezydenta francuskiego Serry. Ostrzegali przed podstępnymi 
zamysłami kapitulacyjnymi Poniatowskiego. Podejmowali się sami ocalić Warszawę. 
Żądali uzbrojenia ludu, natychmiastowej organizacji rewolucyjnej po cyrkułach, 
podniesienia haseł wielkanocnych, insurekcyjnych 1794 roku." Zajączek był 
niewątpliwie całym sercem po stronie dawnych przyjaciół politycznych. Podobnie 
jak innym czerwieńcom, eks_prezesowi Wojskowego Sądu Kryminalnego marzyło się 
pewnie rozdanie broni między warszawski gmin, a co za tym idzie: powtórzenie 
krwawych rozrachunków z wiosny insurekcyjnej - wieszanie książąt i biskupów. Ale 
jako doświadczony generał, musiał też wiedzieć, że jakobińska koncepcja 
bronienia stolicy, jakkolwiek szlachetna w założeniu, w skutkach mogła prowadzić 
jedynie do rzeczy okropnych: do długotrwałego oblężenia, okrutnych walk 
ulicznych, a w końcu do powszechnej rzezi, nie mniej krwawej i wyniszczającej 
niż pamiętna pacyfikacja Pragi sprzed lat piętnastu. Kiedy więc arcyksiążę 
Ferdynand d.Este wezwał księcia Poniatowskiego do rokowań kapitulacyjnych, 
generał Józef Zajączek nie odważył się wyłamać z ogólnej opinii generałów 
polskich, że "w istniejącej sytuacji strategicznej oddanie stolicy Austriakom 
jest smutną, lecz nieodzowną koniecznością". Zwłaszcza że młodziutki wódz 
austriacki - zaskoczony dzielnym oporem raszyńskim i przestraszony napływającymi 
z Warszawy wiadomościami o desperackim nastawieniu ludności - zgodził się na 
konwencję kapitulacyjną nad wyraz korzystną i honorową dla strony polskiej. Ale 
ludu warszawskiego, opuszczonego przez swych obrońców, nie mogła zadowolić 
najkorzystniejsza nawet konwencja kapitulacyjna. Wycofywanie wojsk odbywało się 
w warunkach dramatycznych. Relacjonuje Jerzy Skowronek: "Opuszczał (naczelny 
wódz - M.B.) stolicę (...) wśród złorzeczeń i wrzasków tłumów, zdenerwowanych 
perspektywą okupacji i podekscytowanych plotkami o ewidentnej zdradzie wodza. 
Padały okrzyki: "Zdrada!", "Na szubienicę zdrajców, co nas nieprzyjacielowi 
wydali!", "Stryj sprzedał Polskę Moskalom, ten ją teraz Austriakom sprzedaje!", 
"Precz z Poniatowskim!" Tu i ówdzie usiłowano wyrywać kamienie z bruku." 
Przebijając się z trudem przez rozwścieczone, niechętnie rozstępujące się tłumy, 
jadący obok księcia generał Arbuz nie mógł nie wspominać podobnych manifestacji 
ludowego gniewu po swej niesławnej ucieczce z Pragi w roku 1794. I nie byłby 
chyba Zajączkiem herbu Świnka, gdyby w owych tragicznych dla warszawian 
godzinach poraszyńskich, nie odczuwał złej radości, że tym razem gniew 
warszawskiego ludu kieruje się nie przeciw niemu, lecz przeciw jego najbardziej 
znienawidzonemu wrogowi. Wkrótce po wyjściu z Warszawy generał Arbuz naraził się 
patriotycznej opinii haniebnie defetystycznym wystąpieniem na kolejnej naradzie 
wojennej. Za ten wyskok szarpać go będą później historycy; zwłaszcza Szymon 
Askenazy, który jako autor "Księcia Józefa POniatowskiego" miał szczególnie 
wyostrzone spojrzenie na wrogów swego umiłowanego bohatera. "Wyprowadziwszy po 
Raszynie wojsko za Bug, Poniatowski w Modlinie odbył radę wojenną - pisze 
Askenazy. - Zajączek, który od pojawienia się swego w nocy po bitwie raszyńskiej 
okazywał mu zaciętszą niż kiedykolwiek nienawiść (...), wystąpił tutaj z opinią 
złowróżbną, nacechowaną pesymizmem krańcowym. RAdził on po prostu wycofać się za 
Sasami na Toruń, czyli dać zupełnie za wygraną." Askenazy nie wgłębia się w 
motywy wystąpienia Zajączka, ale dla tych, którzy znają przeszłość 
"Egipcjanina", motywy te są jasne. GEnerał Arbuz raz jeszdcze ujawnił się jako 
"wyojczyźniony" kondotier. Wojnę z Austrią oceniał nie z punktu widzenia 
polskiego, lecz w ogólnych planach strategicznych, jak oceniała ją główna 
Kwatera francuska. POnieważ po oddaniu Warszawy sytuacja na polskim odcinku 
wojny wydawała mu się całkowicie beznadziejna, uznał bez żadnych skrupułów, że 
należy śladem Sasów schronić się pod skrzydła Wielkiej Armii. Kondotierskiej 
propozycji Zajączka dał patriotyczny odpór jego niedawny sprzymierzeniec w walce 
z Poniatowskim, generał Dąbrowski. "Dąbrowski - powtarzam dalej za Askenazym - 
który osobistych uczuć nieprzychylnych dla Księcia zapewne nie zmienił 
bynyjmniej, ale od chwili, jak przybiegł pocztą pod wieczór na pole Raszyna, 
całą głowę swoją, całą wiedzę najlepszą i wytrawne doświadczenie oddawał 
zagrożonej sprawie publicznej, przenikniony pamięcią świetnych wyników własnej 
swojej dywersji wielkopolskiej 1794 r., oświadczył się za uderzeniem na Galicję. 
Zaznaczyć tu zresztą należy, że taka dywersja galicyjska leżała w naturze 
rzeczy, że była brana pod uwagę jeszcze przed wybuchem wojny, a mianowicie już w 
marcu była wskazana w dyspozycjach ogólnych nakreślonych przez Napoleona (czyżby 
Zajączek, najposłuszniejszy sługa swego cesarza, o tym nie wiedział? - M.B.) Ta 
wskazówka, tak słusznie poparta i rozwinięta przez Dąbrowskiego, nie była zatem 
odkryciem, nie była nowością dla POniatowskiego, którego jednak trwałą, osobistą 
zasługę stanowi właśnie niezwłoczne przyjęcie tego planu i energiczne jego 
wykonanie." KOncepcja uderzenia na, okupowaną od piętnastu lat przez Austriaków, 
Galicję - niezależnie od tego, kto był tej koncepcji pierwszym autorem - okazała 
się w skutkach zbawienna. Na oczach ciężko doświadczanych przez historię Polaków 
dokonywał się dziw strategiczny, rzadko spotykany w dziejach wojen; pozbawiona 
jakichkolwiek szans na powodzenie obrona przed przemożnym najazdem wrogów, 
przemieniała się w zwycięską ofensywę przeciwko najeźdźcom. "Austriacy - podaje 
w swej książce Jerzy Skowronek - absolutnie nie przewidując takiego rozwoju 
wydarzeń, pozostawili w Galicji zaledwie około 10 tys. żołnierzy, i to głównie 
niepełnowartościowych młodych rekrutów. W tych warunkach podjęta przez księcia 
Józefa ofensywa nad Sanem często zmieniała się w triumfalny pochód, a opór sił 
austriackich był zazwyczaj słaby. 14 maja Poniatowski wkroczył do Lublina, po 
kilku dniach wojska polskie wyzwoliły Sandomierz (18_#19 maja), Zamość (20 
maja), a 27 maja nieliczna awangarda dotarła do Lwowa." Wypadki galicyjskie tak 
przestraszyły arcyksięcia Ferdynanda, że obawiając się odcięcia drogi odwrotu, 
zdecydował się na opuszczenie zdobytej przed pięciu tygodniami Warszawy. W nocy 
z 1 na 2 czerwca wojska austriackie chyłkiem - aby nie sprawiać uciechy 
mieszkańcom - wyniosły się z miasta. I oto jak niesprawiedliwa potrafi być 
historia; generał Zajączek, najbardziej zdecydowany przeciwnik ofensywy 
galicyjskiej, tej właśnie ofensywie zawdzięczać będzie najradośNiejszy triumf 
swego życia. On - którego w roku 1794 omalże nie powieszono w Warszawie za 
nieudolną obronę Pragi - po piętnastu latach wkroczy do uwolnionej stolicy jako 
pierwszy polski generał wyzwoliciel, jako entuzjastycznie witany tryumfator. 
Tryumf swego bohatera opisuje ze smakiem autorka książki o Zajączku, Jadwiga 
Nadzieja: "Rankiem (2 czerwca) ludność Warszawy wyległa na ulice, wszyscy 
szaleli wprost z radości, że wróg ustąpił. W samo południe wkroczyły oddziały 
mjr Hornowskiego z Pragi. Niebawem nadciągnął też gen. Zajączek z oddziałami 
pospolitego ruszenia z prawego brzegu Wisły. Ludność poznała go i wiwatowała na 
jego cześć. Generał wjeżdżał jak triumfator do wolnego miasta. NIewiele miał 
takich bezchmurnych i pięknych dni w swoim długim życiu, ale teraz dane mu było 
przeżyć wielką radość tryumfu, któremu towarzyszyły nie kończące się okrzyki na 
jego cześć. Przed wieczorem weszły do Warszawy dalsze oddziały z komendy 
Zajączka. O zmierzchu całe miasto wspaniale było oświecone, a muzyka późno w 
nocy chodziła po ulicach, wygrywając pieśni patriotyczne." Od siebie dodam, że 
szczególnym powodzeniem cieszył się stworzony "ad hoc" czterowiersz satyryczny, 
wyśmiewający Austriaków: Książę Ferdynandzie,@ cóż to ci się stało,@ żeś uciekł 
z Warszawy@ w samo Boże Ciało.@ "Wojsko rozłożyło się obozem w Mokotowie - 
kończy swą relację biografka Zajączka. - Żołnierze, choć znużeni, byli w dobrym 
nastroju, a i gen. Zajączek zupełnie jakby się odmienił, tryskając wesołością i 
pogodą ducha. Do niedawna jeszcze niechętny czy nawet nienawistny 
Poniatowskiemu, teraz wypowiadał się o księciu z "największym umiarkowaniem, 
oddający duchowi i odwadze wojska i kraju naszego sprawiedliwość największą"." 
Zza słów pani Nadziei i przytoczonych przez nią słów J. U. Niemcewicza wyłania 
się nowy, odmieniony Zajączek, całkowicie różny od znanego dotychczas. Kto wie, 
może taki właśnie był w najgłębszych, najskrytszych pokładach swojej sprzecznej 
natury? Może jego odpychający sposób bycia, namiętna nienawiść do przeciwników 
osobistych i politycznych, jego demonstracyjne nieliczenie się z opinią 
publiczną - może to wszystko było jedynie samoobronnym pozorem, za którym krył 
się człowiek w gruncie rzeczy niezły, spragniony miłości i uznania ze strony 
bliźnich; mięknący na wosk i wyzbywający się całej złości w cieple powszechnego 
aplauzu? Czytając relację sumiennej biografistki, można by snadnie mniemać, że 
główne wady Józefa Zaajączka herbu Świnka wynikały z jego poczucia 
niedowartościowania, z jego "niedopieszczenia" przez nieczułych rodaków. Kto 
wie, może generał Arbuz byłby kimś zupełnie innym, gdyby go bardziej kochano? 
Ale sęk w tym, że on się kochać nie dawał. Gdzie się tylko pojawił, co tylko 
zrobił, zawsze zrażał do siebie ludzi. Nawet z tym tryumfalnym wkroczeniem do 
Warszawy nie wszystko było w porządku. Miał je podobno zastrzeżone dla siebie 
generał Dąbrowski, jako dowódca lewego brzegu Wisły. Ale dowodzący na prawym 
brzegu Zajączek, niewiele sobie robiąc z uzgodnionego uprzednio podziału 
kompetencji, na pierwszą wieść o wycofaniu się Austriaków, chwycił oddziały, 
jakie miał pod ręką i pognał z nimi do Warszawy, żeby ubiec kolegę i sprzątnąć 
mu sprzed nosa wieniec tryumfatora. Dąbrowski, przy całej swej wielkoduszności, 
nie mógł Zajączkowi darować tego podejścia i stosunki między dwoma generałami 
uległy na czas dłuższy zdecydowanemu zamrożeniu. Gorszące były te ciągłe 
"rozterki" między najwyższymi dowódcami odradzającej się Polski! W roku 1809 nie 
wyglądało to wcale lepiej niż w roku 1807. Armia polska toczyła zwycięską wojnę 
- pierwszą zwycięską wojnę polską od czasów Sobieskiego. Dokonywał się kolejny 
krok na drodze ku wymarzonemu "wróceniu Królestwa". Ludność miast galicyjskich 
kwiatami i łzami radości witała polskich generałów przynoszących jej wolność. W 
wystawianych w teatrach patriotycznych apoteozach występowały obok siebie w 
najściślejszym powiązaniu trzy nazwiska: Poniatowski, Dąbrowski i Zajączek. Ale 
w życiu zgody między nimi nie było. Przy każdej sposobności darli ze sobą koty: 
Zajączek, oględnie mówiąc, robił świństwa Dąbrowskiemu, Dąbrowski mścił się na 
Zajączku, obaj warcholili przeciwko Poniatowskiemu. Do jakich skutków te waśnie 
generalskie prowadziły, najlepiej świadczy przegrana przez Zajączka 17 czerwca 
bitwa pod Jedlińskiem. Zazwyczaj skłonna do usprawiedliwiania swego bohatera, 
Jadwiga Nadzieja w tym wypadku osądza go bezlitośnie: "Niestety, jedyna 
przegrana bitwa w tej kampanii była udziałem gen. Józefa Zajączka. Generał nie 
wykonał rozkazu Poniatowskiego i nie pomaszerował do Sandomierza. Zwiedziony 
pierwszą pomyślną potyczką, chciał działać na własną rękę, nie mając dokładnych 
wiadomości o siłach przeciwnika. Nie potrafił zorganizować sprawnej służby 
rozpoznawczej, a cały bój był jedynie nieudaną improwizacją pozbawioną realnych 
podstaw. Winę za ten brak, zarówno organizacji, jak i planu operacyjnego, 
bezwzględnie ponosi gen. Zajączek. Jest co najmniej rzeczą dziwną, że 
doświadczony i prowadzący już niejedną bitwę generał zapomniał o elementarnych 
podstawach walki." No cóż, takie rzeczy już się generałowi Arbuzowi zdarzały: w 
strategii i taktyce nigdy nie był mocny. Najgorsze jednak, że zasadniczą 
przyczyną jedlińskiej przegranej było nieposłuszeństwo - karygodne 
nieposłuszeństwo rozkazom naczelnego wodza. Gwoli sprawiedliwości wypada dodać, 
że nieposłuszeństwo nie tylko Zajączka. Niektórzy historycy wojskowości uważają, 
że do porażki pod Jedlińskiem w ogóle by nie doszło, gdyby skuteczniej wspomagał 
Zajączka Dąbrowski. Ale Generałeczek również bywał nieposłuszny. Najbardziej 
wiarygodny biograf Dąbrowskiego, prof. Jan Pachoński, w związku z bitwą pod 
Jedlińskiem bez ogródek wytryka mu niesubordynację: "otrzymał wprawdzie rozkaz 
ks. Józefa (z 9 Vi), by maszerował na Sandomierz, ale uchylił się od wykonania 
go, nie chcąc powiązań z Zajączkiem". Bitwa pod Jedlińskiem rozegrała się 
zaledwie w dwa tygodnie po warszawskim tryumfie Zajączka. Kto wie, czy ten 
wydarty Dąbrowskiemu tryumf nie zaważył w jakimś stopniu na wydarzeniach 
jedlińskich? W swarach generalskich nie uczestniczył czynnie jedynie 
Poniatowski. Jesienią 1807 roku, po objęciu naczelnego dowództwa nad armią 
Księstwa Warszawskiego, książę Józef wyraźnie nakreślił swój przyszły stosunek 
do głównych przeciwników w wojsku: generała Zajączka i generała Dąbrowskiego. 
"Ode mnie żaden z nich nie dozna umyślnej przykrości" - powiedział wtedy 
adiutantowi Józefowi Szumlańskiemu. I przyrzeczenia tego starał się później 
wiernie dotrzymywać. Ale w roku 1809 Dąbrowskiemu i Zajączkowi (zwłaszcza 
Zajączkowi) nie mogło już wystarczyć zapewnienie, że ze strony wodza naczelnego 
nie grożą im żadne umyślne przykrości. Znacznie dotkliwsze były dla nich 
przykrości, jakie Poniatowski sprawiał im nieumyślnie: swoimi zwycięstwami, 
powszechną adoracją ze strony wyzwalanych mieszkańców Galicji, kultem 
narastającym wokół swej osoby. Zajączek to znosił bardzo ciężko. Od bitwy pod 
Jedlińskiem znajdował się stale u boku naczelnego wodza. Uczestniczył więc siłą 
rzeczy we wszystkich jego tryumfalnych wjazdach do wyzwalanych miast i w 
nieustających, burzliwych manifestacjach na jego cześć. Żółkł z zawiści, kiedy 
patriotycznie balujące damy z najwyższego towarzystwa rozpływały się nad urodą 
"Alcybiadesa spod Blachy" i nad jego nieporównaną postawą na koniu. Krew musiała 
zalewać dawnego prezesa trybunału rewolucyjnego, gdy w jego obecności jakiś 
niezrównoważony entuzjasta wykrzyknął do bratanka "haniebnej pamięci" Stanisława 
Augusta: "życzymy, abyś został Królem"! Oliwy do ognia dolewali jeszcze młodzi 
arystokratyczni oficerowie ze sztabu księcia, przekazujący rozkazy swego 
zwierzchnika w nieznośnej dla demokratycznego ucha formie: "Jego książęca mość 
raczył rozkazać". To było więcej, niż mogła ścierpieć jakobińska i 
niedopieszczona dusza generała Arbuza. Tymczasem Poniatowskiemu bardzo zależało 
na zjednaniu sobie Zajączka. Naczeolny wódz nie mógł się uporać z ogromem 
obowiązków organizacyjno_administracyjnych na wyzwalanych terenach, a wiedział, 
jak doskonale sobie radzi z tymi sprawami jego zaprzysięgły przeciwnik. Starał 
się więc za wszelką cenę pozyskać go do współpracy. 1 lipca powołał generała 
Zajączka na stanowisko komendanta "wojsk całej Galicji zajętej przez Polaków 
oraz obydwóch brzegów Wisły od ujścia Sanu do Karczewa". Ale generałowi Arbuzowi 
mało było tego. POmny swoich sukcesów gubernatorskich w Egipcie, uzależnił 
przyjęcie proponowanego stanowiska od przyznania mu tytułu i uprawnień 
generalnego gubernatora Galicji - co przy najlepszej nawet woli księcia Józefa 
nie dałoby się pogodzić z prawami Księstwa Warszawskiego. W rezultacie Zajączek 
demonstracyjnie stanowiska nie przyjął i książę, chcąc nie chcąc, musiał je 
powierzyć jednemu ze swoich przyjaciół i protegowanych, generałowi brygady 
Kajetanowi Hebdowskiemu. Było to ze szkodą dla sprawy publicznej, gdyż Hebdowski 
znacznie mniej od Zajączka się na to stanowisko nadawał. Ostatecznie popsuły się 
stosunki między Zajączkiem a Poniatowskim w połowie lipca, po pojawieniu się w 
Galicji Hugona Kołłątaja. Ksiądz eks_podkanclerzy przybył do Krakowa w 
szczytowym punkcie wojny austriackiej. Z zachodu napływały już pierwsze 
wiadomości o walnym zwycięstwie Napoleona nad Austriakami, odniesionym (przy 
udziale polskich szwoleżerów) pod Wagram. Świeżo wyzwolony Kraków, upojony 
odzyskaną wolnością, tysiącami głosów sławił swego wyzwoliciela, księcia Józefa 
Poniatowskiego. Kołłątaja również wypełniały najszczytniejsze uczucia 
patriotyczne. Poza wszystkimi tryumfował jako przewidujący pisarz polityczny. W 
szybszym, niż przypuszczał, tempie sprawdzało się to, co przepowiadał w swoich 
"Uwagach..." opublikowanych przed rokiem pod godłem "Nil desperandum". Ułomne, 
miniaturowe Księstwo Warszawskie dzięki zwycięstwom galicyjskim zdążało do 
kształtu przedrozbiorowej Rzeczypospolitej. Pomimo steranego zdrowia, chciał w 
tym cudzie czynnie uczestniczyć. Udał się tedy do księcia Józefa do Krakowa, aby 
ofiarować mu swe służby. Ale w pałacu Pod Krzysztoforami, gdzie mieściła się 
główna kwatera książęca, spotkała go brutalna zniewaga; książę wódz naczelny nie 
przyjął go, wymawiając się przez adiutanta (dość zresztą niedbale) brakiem 
czasu. Był to ze strony POniatowskiego afront rozmyślny. Szlachetny z natury 
książę Józef z pewnością nie należał do ludzi mściwych, ale w wypadku Kołłątaja 
nie potrafił sobie odmówić satysfakcji odpłacenia mu się za podobną zniewagę 
sprzed lat piętnastu. Kiedy po wybuchu insurekcji kościuszkowskiej, sfrustrowany 
bratanek okrytego niesławą króla zgłosił się był do Kołłątaja, jako najlepiej 
sobie znanego prominenta insurekcyjnego, aby prosić go o przyjęcie do szeregów 
powstańczych, "polski Robespierre" również odprawił go z kwitkiem pod pozorem 
braku czasu. Po piętnastu latach zdarzyła się księciu okazja, aby o tym 
Kołłątajowi przypomnieć. NIe było to szczęśliwe posunięcie ani dla samego 
księcia, ani dla sprawy publicznej. Odepchnięty przez Poniatowskiego Kołłątaj 
przeszedł do opozycji przeciwko księciu i wkrótce stał się tej opozycji głównym 
ideologiem. Może się wydawać dziwne, że naczelny wódz zwycięskiej kampanii, 
coraz powszechniej uważany za bohatera narodowego, czczony, podziwiany i na 
raękach noszony w wyzwalanych przez siebie miastach galicyjskich - miał w ogóle 
przeciw sobie jakąś opozycję. A jednak opozycja taka istniała, i, pomimo coraz 
pomyślniejszego rozwoju wydarzeń wojennych, bynajmniej nie słabła. Przyczyny jej 
były różnorakie. Wielu oficerom armii Księstwa Warszawskiego, wychowanym w 
demokratycznej szkole Legionów i republikańskiej armii francuskiej, trudno się 
było pogodzhić ze stylem życia, panującym w głównej kwaterze naczelnego wodza. 
Poza nielicznymi wyjątkami, książę Józef nie najlepiej sobie dobierał 
najbliższych współpracowników. Swój sztab formował przeważnie z dawnych 
towarzyszy zabaw warszawskich, z owej osławionej "bilardowej junakierii". 
Młodzi, niedoświadczeni oficerkowie, wywodzący się ze sfer 
arystokratyczno_ziemiańskich, przenosili w warunki polowe hulaszczo_towarzyską 
atmosferę pałacu Pod Blachą. Plagą Głównej Kwatery było powszechne 
kartograjstwo. Na każdym postoju siedziba naczelnego dowództwa wyzwoleńczych 
wojsk przekształcała się w kasyno gry, gdzie rządził wszechwładnie faraon, 
podgrzewany horrendalnie wysokimi stawkami bilardowych junaków. Wprawdzie 
naczelny wódz korzyści materialnych z tego nie wynosił, gdyż rzadkie swe wygrane 
z reguły zwracał podwładnym partnerom, ale do napędzania złej krwi wystarczał 
sam fakt, że owe hazardowe imprezy, potępiane przez większość liniowej oficerii, 
odbywały się pod jego patronatem. Co gorsza książę wódz naczelny dobierał sobie 
nieodpowiednich ludzi nie tylko na adiutantów czy oficerów łącznikowych. 
Obsadzał nimi również ważne stanowiska w administracji wyzwalanego kraju. 
Szczególnie zaszkodziły mu w opinii Galicjan krótkotrwałe rządy Rajmunda 
Rembielińskiego, jako intendenta generalnego armii dla terenów Galicji. Ów 
Rembieliński "człowiek zdolny, lecz niewytrawny gorączka", którego "duma i 
samowola przechodziły wszelką miarę" wzorując się na praktykach intendentów 
napoleońskich - stosowanych przez nich w podbijanych krajach nieprzyjacielskich, 
zdawał się całkiem zapominać, że w Galicji ma do czynienia nie z wrogami, lecz z 
przyszłymi współobywatelami i z władzy sobie danej uczynił wkrótce "całkowicie 
autonomiczną, a nieznośną dla ludności galicyjskiej dyktaturę 
rekwizyjnoprawodawczą". Rzecz prosta, że odpowiedzialnością za drakońskie 
rekwizycje intendenta generalnego obciążano naczelnego wodza, który go na to 
stanowisko powołał. Były jeszcze inne sprawy przyczyniające się do powstawania 
nastrojów opozycyjnych wobec księcia Józefa. Chociażby sprawa pospolitego 
ruszenia. Szlachta galicyjska, podniecona zwycięstwami warszawskiej armii, chcąc 
się jak najszybciej w te zwycięstwa włączyć, domagała się coraz usilniej 
zwołania w obu Galicjach (Zachodniej i Wschodniej) pospolitego ruszenia. Książę 
te nalegania stanowczo odpierał. "Mamy skuteczniejszą broń niż kosy i piki - 
tłumaczył galicyjskim żarliwcom - bo mamy Napoleona i jego potęgę za sobą, a on 
nie lubi tego rodzaju powstań (...) Zbrójmy się regularnie, skwapliwie, ale bez 
gwałtownych wzruszeń." Nie wiadomo, co kryło się naprawdę za upartymi odmowami 
księcia: czy rzeczywiście zależało mu jedynie na uszanowaniu gustów Napoleona, 
czy w grę wchodziła jeszcze właściwa wszystkim Poniatowskim (od roku 1794) 
niechęć do "gwałtownych wzruszeń" narodowych. Tak czy inaczej, argumenty księcia 
nie spotykały się w Galicji z życzliwym przyjęciem. Najwięcej zastrzeżeń 
wzbudzało niezdecydowanie naczelnego wodza w ustalaniu statusu politycznego 
wyzwalanych ziem galicyjskich. Książę szarpał się między sprzecznymi naciskami 
wywieranymi na niego z różnych stron. Dla mieszkańców Galicji, a także dla 
żołnierzy armii warszawskiej kampania galicyjska była bezspornie wojną 
narodowowyzwoleńczą. Dbano pilnie o podkreślanie tego przy każdej sposobności. 
Zachłystywano się hasłami niepodległościowymi. Wyzwalane miejscowości stroiły 
się w narodowe barwy i znaki. Austriackich urzędników zastępowano polskimi. W 
kościołach odprawiano nabożeństwa dziękczynne za przywrócenie wolnej ojczyzny, w 
teatrach wystawiano patriotyczne alegorie i śpiewano patriotyczne pieśni. 
Wszyscy czekali niecierpliwie na oficjalne połączenie wyzwolonych ziem 
galicyjskich z Księstwem Warszawskim. Tymczasem Główna Kwatera francuska 
domagała się stanowczo, aby do zawarcia traktatu pokojowego: Obiedwie Galicje 
były obejmowane w posiadanie tymczasowe w imieniu Jego Cesarskiej i Królewskiej 
Mości (Napoleona), aby wszędzie były zawieszane orły francuskie, wszystkie 
władze zaprzysiężone na wierność Cesarzowi Francuzów. Sądownictwo w Jego imieniu 
sprawowane." Chodziło o Rosję. Napoleon musiał mieć na względzie, że Rosja miała 
zobowiązania sojusznicze wyłącznie wobec Francji, nie miała ich natomiast wobec 
Polaków. Zbyt wyraźne wychylanie się kampanii galicyjskiej spod parasola 
francuskiego protektoratu groziło nieobliczalnymi konsekwencjami. Rosja - 
wzdragając się przed wkroczeniem do Galicji w wykonaniu zobowiązań 
sprzymierzeńczych wobec Francji - z największą ochotą zagarnęłaby ile tylko 
można ziem galicyjskich pod pretekstem chronienia ich - w myśl dawnych układów 
rozbiorowych - przed inwazją polską. Aby sprostać różnorodnym naciskom, naczelny 
wódz Polaków uciekać się musiał do rozwiązań kompromisowych. Takim kompromisem 
było powołanie w początkach czerwca we Lwowie tymczasowej władzy najwyższej dla 
całej GAlicji, pod długą i wywołującą wiele sprzeciwów nazwą: Rząd Wojskowy 
Tymczasowy Centralny pod protekcją Najjaśniejszego Cesarza i Króla Napoleona 
Wielkiego. Dla uwiarygodnienia narodowego charakteru Rządu Centralnego książę 
Józef powołał na jego prezesa przedstawiciela dwóch najpotężniejszych rodów 
magnackich w Galicji: młodego ordynata Stanisława Zamoyskiego, ożenionego z 
siostrą księcia Adama Jerzego Czartoryskiego. W skład sześcioosobowego rządu 
galicyjskiego weszli ludzie popularni w Galicji, znani ze swych patriotycznych 
przekonań. Przykre dla polskich uszu w nazwie nowej władzy, jej oficjalne 
podporządkowanie protektoratowi francuskiemu wódz naczelny uzasadniał tym, "że 
użycie tego środka wstrzyma zbyt porywczą chęć komendantów rosyjskich 
rozrządzania się w GAllicyi". Pomimo usilnych starań księcia kompromis nie 
zadowolił żadnej z grup nacisku. Główna Kwatera francuska nadal wyrzucała 
Poniatowskiemu "nadmiernie polski" charakter kampanii galicyjskiej. Rosja 
protestowała przeciwko tworzeniu pod jej bokiem "francuskiej prowincji". 
Ożywieni aspiracjami niepodległościowymi patrioci galicyjscy za nic nie chcieli 
się pogodzić z oficjalnym podporządkowaniem nowej władzy obcemu protektoratowi. 
Śmiało natomiast można zaryzykować twierdzenie, że całkowicie zadowolony z 
powstania Rządu Centralnego był generał Józef Zajączek. Pokonany w warszawskich 
walkach politycznych, nieubłagany wróg księcia Józefa dostrzegł w nowych 
władzach galicyjskich wymarzoną odskocznię do kontynuowania swoich personalnych 
rozgrywek. Zwłaszcza że jako syn dworzanina Zamoyskich miał doskonałe dojście do 
prezesa Rządu Centralnego. Młody ordynat znał go od dziecka i darzył wielkim 
szacunkiem i podziwem jako "bohaterskiego generała" (dawał temu wyraz jeszcze w 
swoich uczniowskich dzienniczkach). Nic więc dziwnego, że Zajączek, a wraz z nim 
Kołłątaj - znaleźli się w kręgu najczynniejszych stronników Rządu Centralnego. W 
rezultacie ich wytężonych zabiegów, powołana przez księcia Józefa władza stała 
się wkrótce główną bazą poczynań opozycyjnych, kierowanych przeciwko swemu 
twórcy. Koroną działalności Zajączka i Kołłątaja, jako rzeczników i doradców 
galicyjskiego Rządu Centralnego, był, wspólnie przez nich opracowany jesienią 
1809 roku, memoriał dla Napoleona o sytuacji w Galicji w czasie i po zakończeniu 
działań wojennych ("Notice sur l.~etat actuel de la Galicie"). Stara nienawiść 
Zajączka, sprzęgnięta ze świeżą obrazą Kołłątaja - sprawiły, że memoriał ten 
stał się jednym wielkim aktem oskarżenia przeciwko księciu Józefowi. W czasie, 
gdy na Zachodzie toczyły się już rokowania pokojowe, mające ostatecznie 
zadecydować o połączeniu wyzwolonej Galicji z Księstwem Warszawskim, w momencie 
szczytowej popularności armii polskiej i jej naczelnego wodza, zarówno w Polsce, 
jak we Francji - Zajączek i Kołłątaj zespolili wszystkie swe siły i zdolności, 
aby w oczach Napoleona odrzeć księcia Józefa z należnych mu zasług i przedstawić 
go w świetle jak najgorszym. Z zadziwiającą jak na polskich patriotów 
żarliwością, usiłowali udowodnić w swym memoriale, że "nie książę był autorem 
koncepcji ofensywy w GAlicji, ale podjęto ją w wyniku nacisku cesarza". Chwaląc 
męstwo żołnierza polskiego, krytykowali "brak energii i nieumiejętność w 
prowadzeniu kampanii przez księcia Józefa". Pomijając zasługi księcia w 
opanowaniu chaosu w armii po Raszynie, zarzucali mu "dezorganizowanie wojska, 
wolne tempo ofensywy, niedoprowadzenie pułków na czas do pełnej liczebności, 
nieprzygotowanie pospolitego ruszenia". Powołując się na niefortunny przykład 
intendenta Rembielińskiego, oburzali się na "traktowanie Galicji jako kraju 
podbitego". Po gruntownym zohydzeniu księcia Józefa, Zajączek i Kołłątaj 
przeciwstawiali mu i polecali względom Napoleona swego aktualnego protektora i 
sprzymierzeńca: hrabiego Stanisława Zamoyskiego, "człowieka cnotliwego, dobrego 
POlaka", a przy tym "bogacza, cieszącego się wielkim mirem wśród rodaków". 
Napastliwy ton memoriału, tak nie odpowiadający czasowi, w którym pismo 
powstawało, zdaje się świadczyć o tym, że jego autorzy uważali, iż jest to 
ostatnia okazja do "wykończenia" księcia Józefa w opinii Napoleona. Ale rachuby 
ich okazały się grubo spóźnione. Przekonał się o tym Zajączek, kiedy osobiście 
zawiózł memoriał do Paryża. Napaść na POniatowskiego przyjęto tam jak najgorzej, 
zwłaszcza że jej współsprawcą był Kołłątaj, przed którym rząd warszawski już od 
dawna ostrzegał paryskich protektorów, jako przed krwawym jakobinem. Po powrocie 
do kraju Zajączek listownie powiadomił przyjaciela o doznanym niepowodzeniu: 
"Nie pisywałem do Jwpana z Paryża, bo tam listy otwierają, bo uprzedzono 
Cesarza, że Jwpan Dobrodziej chcesz rząd przewrócić (...) To wszystko, com tylko 
mógł powiedzieć na zniszczenie tak złośliwego fałszu, nie skutkowało w 
uprzedzonych umysłach. Poniatowskim są pijani, wyperswadowani są, że mieć go - 
jest mieć całą Polskę. Uprzedzenie ich do tego punktu jest posunięte, że 
ostatniego króla polskiego mają za distingowanego monarchę, a nieszczęście 
zdarzone za jego panowania przypisują narodowi (...) W takim rzeczy położeniu 
jakże było pisać; list otwarty przez nich byłby stwierdził podejrzenia, że moja 
droga do Paryża nie miała w celu jak intrygować naprzeciw rządzących..." Tyle 
słychać w tym liście prawdziwej rozpaczy, takie bije z niego poczucie dogłębnej 
przegranej, iż można by sądzić, że po tej ostatniej, nieudanej próbie 
zdyskwalifikowania POniatowskiego generał Arbuz uzna się wreszcie za ostatecznie 
pokonanego i zaprzestanie dalszej beznadziejnej walki ze swym obsesyjnym 
wrogiem. Jednak tak się nie stało. Nienawiść Zajączka do Poniatowskiego wymykała 
się spod kontroli rozsądku. Była chyba najsilniejszą namiętnością gwałtownej, 
nieopanowanej natury "Egipcjanina" - silniejszą nawet od jego miłości do 
Napoleona. Tak przynajmniej wynika z przekazu pamiętnikarskiego saskiego 
ministra spraw zagranicznych Fryderyka Senftta von Pilsacha. Zaufany minister 
księcia warszawskiego Fryderyka Augusta utrzymuje, że w roku 1810 działał w 
Warszawie szeroko rozgałęziony spisek antynapoleoński, grupujący ludzi 
rozczarowanych polityką Napoleona wobec Polski. Spisek ów, którego Senftt mieni 
się cichym protektorem, miał zmierzać do "pełnego wybicia się Polski na 
niepodległość" przez wywołanie powstań narodowych we wszystkich trzech zaborach, 
a następnie "wrócenie Królestwa" w granicach przedrozbiorowych. Wśród generałów 
polskich, sprzyjających spiskowi, Senftt, obok generała Dąbrowskiego, wymienia 
także generała Zajączka. GEnerał Arbuz w spisku antynapoleońskim! To już chyba 
największe zaskoczenie, jakie mógł Zajączek zgotować swoim biografom. Pani 
Jadwiga Nadzieja nie chce się początkowo w żaden sposób z taką ewentualnością 
pogodzić. Ale po drobiazgowym i wszechstronnym opukaniu tematu dochodzi do 
wniosku, że dałoby się przecież odnaleźć przyczynę zdolną zbuntować przeciwko 
Napoleonowi jego ślepo oddanego pretorianina. Taką przyczyną mogła być nienawiść 
Zajączka do POniatowskiego. Kończąc swój sumienny wywód, biografka pisze: "Mógł 
wiąc Zajączek należeć do spisku, licząc w razie jego powodzenia na pzbawienie 
Poniatowskiego naczelnego dowództwa w armii Księstwa i zyskanie tego stanowiska 
dla siebie". Hołubiony przez Senftta spisek antynapoleoński nie wykroczył - jak 
się zdaje - poza sferę zamysłów, gdyż źródła historyczne nie odnotowały żadnych 
jego konkretnych poczynań. Zdaniem niektórych historyków, Senfft celowo 
wyolbrzymił w pamiętnikach rozmiar i znaczenie całej sprawy, aby za jej pomocą 
oczyścić się przed Europą Świętego Przymierza z grzechu swoich zbyt dobrych 
stosunków z napoleońską Francją. NIezależnie jednak od tego, czy Zajączek był w 
spisku antynapoleońskim, czy nie był, pewne jest, że nadal nie ustawał w dążeniu 
do zwalenia znad siebie nienawistnego zwierzchnictwa Poniatowskiego. Następna o 
tym wiadomość pochodzi z roku 1811. Na pozór był to rok zupełnej zgody między 
dwoma wodzami. Książę, wyjeżdżając na dłuższy czas w misji oficjalnej do 
Francji, wyznaczył Zajączka swoim zastępcą w naczelnym dowództwie wojsk Księstwa 
Warszawskiego, Zajączek - pozornie zjednany tym zaufaniem - przesyłał 
nieobecnemu zwierzchnikowi regularne i wyczerpujące raporty ze wszystkich swoich 
czynności. Ale było to przymierze powierzchowne. Zerwał je jak zwykle Zajączek. 
Jaką nową intrygę zmalował wtedy przeciwko księciu Józefowi, dokładnie nie 
wiadomo. MOgło chodzić o podsuwany w tym czasie władzom francuskim pomysł 
odebrania księciu naczelnego dowództwa armii polskiej i powierzenia go któremuś 
z generałów francuskich. W każdym razie musiało to być coś poważnego, gdyż 
książę zdenerwował się do tego stopnia, że postanowił za wszelką cenę pozbyć się 
z wojska niesfornego subalterna. Ale zaprzyjaźniony z najwyższą generalicją 
francuską "Egipcjanin" miał pozycję tak mocną, że narzucenie mu dymisji nie 
mogłoby się obyć bez wielkiego skandalu. Dlatego książę wybrał drogę bardziej 
dyskretną, choć dość wstydliwą dla ministra i wodza naczelnego niby to 
samorządnego państwa. Zwrócił się do rezydenta francuskiego w Warszawie Edwarda 
Bignona z prośbą, aby ten, przy użyciu swych wpływów - doprowadził do mianowania 
Zajączka senatorem Księstwa Warszawskiego i "w ten sposób uczynił z niego 
czcigodnego cywila". Nic z tego jednak nie wyszło. Po wysłuchaniu propozycji 
Bignona Zajączek wpadł we wściekłość i oświadczył kategorycznie, że w żadnym 
razie nie zgodzi się na wyjście z wojska "z pozorami łaski" (czyli na "kopa w 
górę" - jak powiedziano by dzisiaj). Wobec tego Bignon z pośrednictwa się 
wycofał i książę Józef nadal musiał dźwigać swój krzyż współpracy z Zajączukiem. 
Ale nadchodził czas, kładący kres rozgrywkom personalnym na szczytach polskiej 
hierarchii wojskowej. Zbliżała się nowa wojna. ViI W lutym 1812 roku - na cztery 
miesiące przed wybuchem wojny z Rosją - umarł przewodnik duchowy generała 
Zajączka, Hugo Kołłątaj. Ostatni rok życia ksiądz eks_podkanclerzy spędził w 
Warszawie, korzystając z gościny w domu swego krewnego Dionizego Kołłątaja, w 
Rynku Starego MIasta pod numerem 4 (obecnie - 21 A). Kiedy przyjechał do 
stolicy, aby towarzyszyć otwarciu sejmu Księstwa Warszawskiego, mogło się 
wydawać, że po wieloletnim trzymaniu go z dala od wszelkich urzędów, los 
wreszcie się nad nim ulitował i pozwoli mu powrócić do czynnego życia 
publicznego. Eks_podkanclerzy marzył wówczas o skupieniu w swych rękach 
kierownictwa spraw oświatowych w Księstwie, jako że w tej dziedzinie uważał się 
- nie bez podstaw - za szczególnie kompetentnego. Przyjęcie, jakiego doznał w 
Warszawie, rokowało najlepsze nadzieje. Król saski i książę warszawski Fryderyk 
August z zainteresowaniem wysłuchiwał jego planów zreformowania nauczania w 
Księstwie, królowa Maria Amelia zapraszała go na obiady, rezydent francuski 
Bignon - ten sam Bignon, któremu nie udało się przerobić Zajączka na senatora - 
zachwalał swym szefom paryskim niezwykłe walory umysłowe "jedynego w tym kraju 
człowieka z głową". Ale arystokraci, zasiadający w rządzie warszawskim, i tym 
razem udaremnili powrót do władzy "polskiego Robespierre.a". Ciągle jeszcze nie 
mogli mu wybaczyć, że tak ich nastraszył w roku 1794, zbyt dobrze pamiętali 
szubienice, na których zawiśli ich krewni i znajomi. Po tej ostatniej porażce 
politycznej stan zdrowia księdza eks_podkanclerzego uległ gwałtownemu 
pogorszeniu. "Zaczynało mu zbywać na siłach znoszenia ciągłych ataków choroby" - 
pisał jego sekretarz i powiernik Marcin Szymański. Nękały go straszliwe bóle 
głowy i nóg, dokuczało serce, szalejące tętno trzeba było uspokajać częstym 
puszczaniem krwi bądź przystawianiem pijawek. Chorobę zwalczał pracą. W wyścigu 
ze śmiercią pospiesznie porządkował i wykańczał swe rozliczne studia 
historyczne. Odepchnięty raz jeszcze od urzędów, rad nierad, stosował się do 
udzielonej mu przed rokiem rady Jana Śniadeckiego, że "lepiej być Tacytem jak 
pierwszym ministrem swego narodu". Im dotkliwiej dawała mu się we znaki choroba, 
tym bardziej przyspieszał tempo pracy, z tym większą pasją drążył ojczyste 
dzieje, poczynając od ich przedpiastowskich początków, aż po ostatnie panowanie, 
w którym już czynnie uczestniczył. Śmierci czekał z zupełnym spokojem, uważając 
ją za "najwyższe dobrodziejstwo, które opatrzność zapewniła żyjącym". Mawiał 
Szymańskiemu, że "w grobie odpocznie tylko, zwłaszcza że sumienie cieszy go 
widokami dobrze odbytej przeszłości". Z Bogiem był pogodzony całkowicie. "Wiara 
- napisze w testamencie - nigdy nie była ciężarem dla mego rozumu." Poza pracą 
naukową i literacką, poza walką z chorobą, głównym zajęciem Kołłątaja w tych 
ostatnich miesiącach życia było wyczekiwanie na wojnę. Dzielił to uczucie z 
całym narodem. "Wszystko chciało wojny z nieopisanym pragnieniem - zdumiewał się 
nad tym poskim fenomenem ambasador Bignon. - Inne narody europejskie 
błogosławiły zazwyczaj krótkie chwile pokoju, pozwalające im odetchnąć; lecz w 
Księstwie każdy odpoczynek był tylko przedłużeniem wątpliwego i zaprzeczanego 
bytu, z którego tylko przez wojnę wyjść było podobna. Pokój wszystkim się już 
naprzykrzył; w spodziewanych skutkach bliskiej walki każda namiętność szlachetna 
lub osobista miała nadzieję znaleźć zaspokojenie. Wszyscy obiecywali sobie 
znaleźć ojczyznę; żołnierze sławę; ambitni wzrost potęgi państwa, honory dla 
siebie; właściciele odbyt na produkta; kobiety świetny dwór i powrót ich wpływu 
na towarzystwo. Chłop nawet, biorąc za karabin, pokazywał się godnym wolności; 
wyraz ojczyzna ciągle miał na ustach, jak w sercu..." Co obiecywał sobie po 
wojnie Kołłątaj, łatwo można wyczytać z jego pism. Ksiądz eks_podkanclerzy 
tolerował wprawdzie jakobińskie knowania antynapoleońskie w latach 1810_#1811, 
ale był najgłębiej przekonany, że w razie wojny z Rosją miejsce wszystkich 
Polaków powinno być przy Napoleonie. Marzył, że z tych ostatnich - jak wierzył - 
zapasów zbrojnych wyłoni się Polska w granicach przedrozbiorowych 
piastowsko_jagiellońskich, całkowicie suwerenna, lecz mocno osadzona w 
sfederowanej napoleońskiej Europie, Polska wyzwolona z magnackiego jarzma, kraj 
pełnoprawnych mieszczan i uwłaszczonych chłopów. Najwierniejszym towarzyszem 
Kołłątaja w czekaniu na wojnę był generał Zajączek. Na dobro generała Arbuza 
zapisać należy, że będąc u szczytu powodzeń życiowych, nie odrzekł się od 
dawnego opiekuna ideowego, dożywającego swych dni w cierpieniu, osamotnieniu i 
kompletnym bankructwie politycznym. Za swych pobytów w Warszawie wiele czasu i 
troski poświęcał przyjacielowi, czuwał przy nim w atakach choroby, dbał o 
zapewnienie mu pomocy lekarskiej i zaspokojenie jego potrzeb bytowych. Kiedy zaś 
obowiązki służbowe trzymały go z dala od stolicy, regularnie z nim 
korespondował, informując go szczegółowo o wszelkich odznakach zbliżania się tak 
upragnionej przez nich wojny. Być może, iż wizja powojennej Polski w marzeniach 
Zajączka różniła się nieco od wizji kołłątajowskiej. Zajadłemu wielmoży z 
Opatówka z pewnością bardziej, niż na uwłaszczeniu chłopów, zależało na tym, aby 
w powojennej Polsce nie mógł już być naczelnym wodzem książę Józef POniatowski. 
Ale w sprawie najbardziej zasadniczej byli z Kołłątajem jednomyślni. Obaj 
święcie wierzyli, że Napoleon wojnę z Rosją wygra. Przekonanie to zresztą 
podzielali z nimi wówczas tacy głowacze polityczni, jak Adam Jerzy Czartoryski, 
jak późniejszy mózg Świętego Przymierza austriacki minister, Klemens Metternich 
czy sławny strateg pruski August von Gneisenau, nie mówiąc już o milionach mniej 
znanych mieszkańców Europy. Ksiądz eks_podkanclerzy był tak pewny zwycięstwa 
Napoleona, że gdy przejeżdżał przez Warszawę w drodze do Petersburga, zbliżony 
ówcześnie do dworu rosyjskiego, dyplomata i muzyk Michał Kleofas Ogiński - 
"kazał mu oświadczyć, że przekona go z pewnością, iż o rachowaniu na powodzenie 
Rosji mowy być nie może". Łaskawa śmierć oszczędziła Kołłątajowi największego z 
życiowych rozczarowań. "Zmarł w blasku wielkiej nadziei - napisze o nim po 
przegranej wojnie jeden z przyjaciół - żałuję zawsze przyjaciela, zazdroszczę 
rodakowi." W testamencie Kołłątaj wyraził życzenie, aby pochowano go jak 
najskromniej, ale wyrażając to życzenie, nie przypuszczał zapewne, że jego 
pochówek wypadnie aż tak żałośnie. Wyniesioną z domu nr 4 w Rynku Staromiejskim 
"trumnę z nie heblowanych deseczek" odprowadziło na cmentarz Powązkowski 
zaledwie pięciu przyjaciół, na czele z wiernym do końca generałem Zajączkiem. 
Nad grobem nie było żadnych przemówień. Gazety ograniczyły się do oschłych 
nekrologów. Odejście jednego z najwybitniejszych ludzi ówczesnej Polski odbywało 
się w atmosferze nieprzyjaznego chłodu bądź zupełnej obojętności. Pańska 
Warszawa karała zmarłego za jego jakobińskie grzechy. Ale już wkrótce po tym 
żałosnym pogrzebie, nad świeżo zasypanym grobem rozwinie się wielka 
ogólnonarodowa dyskusja, która przez sto lat z okładem rozważać będzie na łamach 
pism, broszur i książek zasługi i błędy Kołłątaja, aby w ostatecznej konkluzji 
przyznać mu należne miejsce w ojczystej historii. Z czasem ksiądz_podkanclerzy 
stanie się nieodzownym elementem wielkich płócien narodowej ikonografii, 
historycy, oceniający jego dorobek piśmienniczy, uznają go za "ojca demokracji 
polskiej", nazwiskiem jego nazywać sIę będzie szkoły i ulice, a dom w Rynku 
Starego Miasta - w którym zmarł zapomniany po latach cierpień i upokorzeń - 
ozdobiony będzie marmurową tablicą pamiątkową, wysławiającą go jako twórcę 
Konstytucji 3 maja, przywódcę powstania kościuszkowskiego, reformatora narodowej 
oświaty. Generał Zajączek, krocząc za ubożuchną trumną przyjaciela i 
nauczyciela, nie mógł przewidzieć rozmiarów jego pośmiertnego zwycięstwa. Ale z 
pewnością zdawał sobie sprawę z rozmiarów straty, jaką sam poniósł wskutek 
śmierci Kołłątaja. Zmarły odgrywał w jego życiu rolę zasadniczą i 
niepowtarzalną. Jakobińskie nauki "ojca demokracji polskiej" posiane w ciemnej 
duszy podolskiego warchoła sprawiały, że najbardziej samolubne odruchy mściwej, 
namiętnej natury Zajączka zyskiwały uzasadnienie ideologiczne. Wszystko, co 
robił z urażonej ambicji czy ze stale w nim obecnego kompleksu krzywdy, urastało 
do rangi walki politycznej. Warcholąc przeciwko Poniatowskiemu, przeciwstawiał 
się w swoim mniemaniu wpływom magnaterii w Polsce. Wysługując się pod obcymi 
znakami - protestował przeciwko niewłaściwym układom politycznym w ojczyźnie. 
Czyż rozpoczynając swoją karierę kondotierską, nie pisał do swego nauczyciela 
politycznego, że "w Polsce nie ma już nic do roboty dla takich ludzi jak oni"? 
Śmierć Kołłątaja pozbawiła działania Zajączka ich osłony ideologicznej. Odtąd 
jedynym drogowskazem generała Arbuza pozostanie już tylko ślepe posłuszeństwo 
Napoleonowi. A potężny protektor wkraczał właśnie w decydującą fazę swej gry o 
panowanie nad światem. Rozkaz dzienny do Wielkiej Armii z dnia 22 czerwca 1812 
roku zapowiadał rozpoczęcie tak wyczekiwanej przez Polaków wojny. "Żołnierze - 
głosiła historyczna odezwa - rozpoczęła się druga wojna polska. Pierwsza 
skończyła się pod Friedland i w Tylży! W Tylży Rosja zaprzysięgła wieczne 
przymierze Francji, a wojnę Angli. Dziś gwałci ona swe przysięgi i nie chce 
wytłumaczyć swego dziwnego postępowania, póki orły francuskie nie wycofają się 
za REn, zostawiając przez to samo na jej łasce naszych sprzymierzeńców. Rosję 
ponosi fatum, jej przeznaczenia muszą się dopełnić. Czyż sądzi, że 
zdegenerowaliśmy się, że nie jesteśmy już żołnierzami spod Austerlitz? Stawia 
nas między hańbą a wojną i wybór nie może budzić wątpliwości. Maszerujmy więc 
naprzód: przejdźmy Niemen, ponieśmy wojnę na jej terytorium. Druga wojna polska 
będzie dla oręża francuskiego tak samo pomyślna jak pierwsza. Ale pokój, który 
zawrzemy, będzie miał w sobie gwarancję trwałości i położy kres zgubnemu 
wpływowi, jaki Rosja od 50_ciu lat wywiera na sprawy Europy." Rozkaz napoleoński 
zapowiadał więcej, niż ważyli się oczekiwać najwięksi optymiści z Kaffenhauzów 
warszawskich. Decydujący, gigantyczny bój między Zachodem a Wschodem został 
nazwany "drugą wojną polską". Sformułowania końcowe odezwy cesarskiej pozwalały 
wierzyć, że błędy Tylży nie będą już powtórzone. Tylekroć wystawiana na próby 
Warszawa raz jeszcze dała się uwieść radosnym nadziejom. "Wielkie wypadki, 
których oczekiwano, spełniły się - pisała 29 czerwca w liście do siostry czujna 
kronikarka stolicy, prefektowa Nakwaska. - Wojna wypowiedziana, istnienie Polski 
ogłoszone. Wczoraj Sejm się związał w konfederacyę przy okrzykach jednogłośnych 
całego narodu; chwila tego entuzyazmu jest niepodobna do opisania i niepodobna 
do wyobrażenia sobie (...) Płakano, krzyczano, ściskano się, gadano 
niedorzeczności i dziwna rzecz, żeśmy wszyscy nie zwaryowali." GEnerał Zajączek 
wyruszył na "drugą wojnę polską" jako dowódca dywizji w dowodzonym przez księcia 
Józefa Poniatowskiego V Korpusie Wielkiej Armii. Złożony wyłącznie z Polaków, 
40_tysięczny V Korpus skupiał w sobie trzon armii Księstwa Warszawskiego. REszta 
blisko 100_tysięcznych wojsk polskich, które z najwyższym wysiłkiem dobył z 
siebie wyniszczony ciągłymi wojnami i rekwizycjami kraj, rozrzucona była po 
innych korpusach półmilionowej, wielonarodowej armii napoleońskiej. To 
rozdrobnienie wojsk polskich rzuciło pierwszy cień na wybujałe nadzieje 
niepodległościowe POlaków. NIkt nie mógł zrozumieć, dlaczego cesarz wybawca, 
stawiający sobie za cel "wrócenie Królestwa" (w co wierzyli wszyscy), dopuszcza 
się takiego rozdrobnienia narodowych sił zbrojnych. Ale w miarę rozwoju wydarzeń 
wojennych - podobnie jak w roku 1807 - stawało się coraz bardziej jasne, że 
nazwanie kolejnej kampanii napoleońskiej "wojną polską" było w głównej mierze 
obliczone na efekt propagandowy i wcale nie oznaczało, że nadrzędnym celem tej 
kampanii jest wywalczenie państwa polskiego w jego przedrozbiorowych granicach. 
Do otwartego konfliktu na tym tle doszło po zdobyciu Smoleńska. W bitwie o 
Smoleńsk szczególnie dzielnie sprawiał się korpus polski. Jednym z bohaterów 
bitwy był generał Zajączek. Odniósł dwie rany i wymieniono go pochwalnie w 
biuletynie Wielkiej Armii. Ale zaraz po bitwie nadszedł dla Polaków czas na 
gorzkie refleksje. "Zdobył więc Napoleon, a raczej opuścili Rosyanie Smoleńsk - 
pisał uczestnik i kronikarz "drugiej wojny polskiej" Józef Załuski - zdawało się 
nam, iż jeżeli w Witebsku mogło być jeszcze za wcześnie pozostać, teraz w 
Smoleńsku były do tego i historyczne, i militarne powody. Z niespokojnym więc 
umysłem oczekiwaliśmy dalszego postanowienia Napoleona, zapatrując się nie bez 
obawy na to ciągłe ustępowanie armii moskiewskiej." Pisząc o historycznych 
powodach, dla których "druga wojna polska" powinna była jego zdaniem zakończyć 
się w Smoleńsku, miał Załuski na myśli oczywiście to, że Smoleńsk był ostatnim, 
najdalej wysuniętym na wschód miastem przedrozbiorowej Rzeczypospolitej Obojga 
Narodów. Ale poza względami historycznymi, ważnymi przede wszystkim dla Polaków, 
istniały także ogólne względy militarne, dla których działania wojenne, a 
przynajmniej ich pierwszy etap - powinny się były zakończyć w Smoleńsku. Wojska 
rosyjskie, znacznie słabsze od napoleońskich, stosowały taktykę defensywną; 
cofały się przed nieprzyjacielem, nie dopuszczając do rozstrzygających starć 
zbrojnych. Wielka Armia była coraz głębiej wciągana w bezkresne przestrzenie 
cesarstwa rosyjskiego. POsuwając się niemal bez oporu naprzód, coraz bardziej 
oddalała się od swych baz zaopatrzeniowych. Niedostatecznie zorganizowany 
transport nie mógł nadążyć za szybkim tempem ofensywy. Na tyłach Wielkiej Armii: 
na Polesiu i północnym Wołyniu wszczęły akcję dywersyjną korpusy rosyjskie 
siejąc popłoch w Księstwie Warszawskim. I oto nazajutrz po hucznie odtrąbionym 
zwycięstwie smoleńskim dochodzi do ostrego zatargu między cesarzem wybawcą a 
dowódcą, dopiero co pochwalonego w biuletynie Wielkiej Armii, korpusu polskiego. 
W obecności marszałka Davouta (a może i Zajączka) książę Józef Poniatowski 
przedkłada Napoleonowi swoją koncepcję strategiczną; korpus polski odgrywa, jego 
zdaniem, stosunkowo nieznaczną rolę w ramach Wielkiej Armii, natomiast mógłby 
się okazać nieskończenie bardziej pożyteczny, gdyby go zwrócono na Kijów, aby 
wywołać powstanie na Ukrainie i innych ziemiach dawnej Rzeczypospolitej. Plan 
polskiego wodza przemawia do Davouta i innych marszałków francuskich, 
obserwujących z niepokojem dotychczasowy przebieg "zwycięskiej" wojny. Ale 
cesarz Zachodu jest już w tym stanie zadufania, jaki prędzej czy później staje 
się niezawodnie udziałem wszystkich władców absolutnych, że przestają do niego 
docierać zbawienne rady i ostrzeżenia podwładnych. Ma własny plan, z którym tę 
wojnę rozpoczął, i nie zamierza od niego odstąpić. Nie zważając na oddalanie się 
od baz zaopatrzeniowych i trudności transportowe, uparcie ściga armię 
nieprzyjacielską, aby zmusić ją do stoczenia rozstrzygającej bitwy, po wygraniu 
której będzie mógł podyktować warunki pokoju reszcie nie podbitej jeszcze 
Europy. Nie zgodzi się na nic, co mogłoby, choć o dzień, urzeczywistnienie tego 
planu opóźnić. Dlatego jak najbardziej stanowczo odrzuca propozycję polskiego 
wodza. Następuje dramatyczna scena, zachowana dla potomności przez 
pamiętnikarzy: "Kiedy cesarz plan ten odrzucił, książę ukląkł przed nim i błagał 
o zatrzymanie ofensywy francuskiej w Smoleńsku i odesłanie korpusu polskiego na 
Ukrainę. Cesarza podobno tak to rozgniewało, że miał zagrozić księciu 
rozstrzelaniem, gdyby na własną rękę próbował swój plan realizować." Wbrew 
nadziejom Polaków, Napoleon powtarza błąd z roku 1807. Nadal nie docenia roli, 
jaką mogłoby odegrać w układach militarno_politycznych Europy silne państwo 
polskie. Skutki tego błędu będą katastrofalne; zarówno dla Polaków, jak i dla 
"Bohatera dwóch wieków". Tak więc "druga wojna polska" kończy się w Smoleńsku. 
Rozpoczyna się teraz - już bez żadnych osłonek - bój na śMierć i życie z 
cesarstwem rosyjskim. A w tej wojnie wszystko sprzymierza się przeciwko 
cesarzowi Zachodu; trudne do przemierzenia przestrzenie, niemożność zmuszenia 
nieprzyjaciela do walnej rozprawy zbrojnej, zaciekły opór napadniętego ludu, 
ostry klimat kontynentalny, wreszcie głód. Napoleon przez dziesięć lat zadziwiał 
Europę ogromem swych zwycięstw, teraz zadziwi ją ogromem swej klęski. W ciągu 
jednej, na pozór zwycięskiej kampanii zaprzepaści wszystkie dotychczasowe 
zdobycze, przegra swe Wielkie Cesarstwo. Z niezmiernie obfitej dokumentacji 
wyprawy na Moskwę niewiele się można dowiedzieć o generale Zajączku. Losy jego 
były losami V korpusu. Po bitwie smoleńskiej nie odznaczył się już chyba żadnym 
indywidualnym wyczynem. Pamiętnikarze zauważają go dopiero w czasie wielkiego 
odwrotu spod spalonej Moskwy. Ten potworny pochód "przebierańców" i 
"oderwańców", w jakich zmieniła się niezwyciężona Wielka Armia, stanie się tłem 
dla ostatniej przygody napoleońskiej generała Arbuza. Dnia 1 listopada, w drodze 
do Wiaźmy, koń dowódcy V korpusu księcia Józefa Poniatowskiego potyka się 
nieszczęśliwie i padając, przygniata sobą jeźdźca. Ciężko kontuzjowany książę 
nie może już sprawować naczelnego dowództwa, więc przekazuje je najstarszemu 
dowódcy dywizji, którym jest generał Zajączek. W taki to szyderczy sposób 
historia zamyka dwudziestoletni spór między dwoma generałami. Niedawno jeszcze 
40_tysięczny korpus polski w chwili obejmowania go przez Zajączka liczy już 
tylko 2 tysiące żołnierzy. Zmarzniętych, głodnych, chorych, okaleczonych. I 
Zajączek nie jest już taki zdrowy jak w poprzednich kampaniach: dokucza mu 
podagra, jątrzą się nie zabliźnione rany spod Smoleńska, dają o sobie znać rany 
dawniejsze. Mimo to wszyscy kronikarze i historycy, interesujący się Zajączkiem, 
te ostatnie tygodnie kampanii rosyjskiej zgodnie zaliczają do najchlubniejszych 
kart jego biografii. "W tych ciężkich dniach - pisze Jadwiga Nadzieja - Zajączek 
wykazywał niezwykłą wprost energię i wytrwałość. Był nie tylko dowódcą i 
rozkazodawcą, ale także przyjacielem swych podkomendnych. Jako dowódca 
podejmował niezbędne decyzje i był stale na pierwszej linii walki razem ze swymi 
żołnierzami. Starał się pokrzepić ich na duchu, wykrzesać z nich resztki 
energii, męstwa i wytrwałości." Ze wspomnień pamiętnikarskich często wyłania się 
Zajączek idący pieszo na czele szczątków V korpusu. Na głowie ma sobolową czapę, 
szyję i pół twarzy otula mu ciepły szal, na nogach futrzane buty. Krok ma 
energiczny, młodzieńczy, chciałoby się rzec: taneczny. Jako generałowi dywizji 
przysługuje mu osobisty pojazd. Ale nie korzysta z niego. Powóz wlecze się w 
tyle za maszerującą kolumną. Powozi nim półżywy z mrozu i nadmiaru wrażeń, syn 
skwarnego Południa: mameluk Ibrahim. Ostatnia napoleońska przygoda Zajączka 
znajduje patetyczny finał w bitwie nad białoruską rzeką Berezyną. Znamy każdy 
szczegół tego finału, gdyż generał - na szczęście dla siebie - miał wśród swych 
adiutantów utalentowanego pamiętnikarza: majora Józefa hrabiego Krasińskiego - 
owego sympatycznego "Oboźnicę", któremu tyle ciepłych słów poświęciłem w moich 
książkach o szwoleżerach gwardii. Niech więc przemówi naoczny świadek zdarzeń. 
"Gdym przybył do Zajączka, było to już po czwartej po południu (28 listopada - 
M.B.), a już od świtu trwała walka (tyralierska i armatnia) między dywizjami 
Qudinota a czołem armii Cziczagowa, zawsze prawie na tymże samym miejscu, to 
jest na szerokim bitym gościńcu i po bokach w lesie. To Francuzi się posuwali 
naprzód, a Rosjanie się cofali, to przeciwnie, Rosjanie postępowali naprzód, a 
Francuzi się cofali. Francuzi byli już jednak bardzo znużeni tą więcej niż 
półdniową utarczką i właśnie gdy tylko połączyłem się z naszymi jenerałami, 
odebrał Zajączek rozkaz rzucić się z całym korpusem swoim na drogę dla poparcia 
Francuzów. Jakoż natychmiast stanąwszy na czele korpusu piechoty, z dobytą 
szpadą poprowadził go Zajączek w ogień. Szedłem obok niego i widzę, jakby to 
dziś było, starego osiwiałego jenerała w małych futrzanych bucikach idącego do 
ataku w postawie metra do tańca. Przed nami spostrzegliśmy niebawem cofających 
się Francuzów i napierający na nich pułk rosyjski jegierski w kolumnach do ataku 
i z bagnetem w ręku; jedni i drudzy, gdy nas zobaczyli, zatrzymali się. 
Natenczas dywizja Dąbrowskiego, wykomenderowana (przez Zajączka) naprzód do 
ataku, poszła na bagnety na pułk rosyjski; Francuzi już słabniejący, ożywieni 
tym przykładem, zwrócili się także na niego. Zaatakowany z dwóch stron 
nieprzyjaciel placu nie dotrzymał, batalion jeden jegierski broń rzucił i poddał 
się, drugi pierzchnął, a nasz korpus cały poszedł naprzód i zluzował bardzo już 
znużone i zdziesiątkowane dywizje francuskie (...) Korpus nasz został sam jeden 
na wielkiej drodze dla osłaniania odwrotu przed armią Cziczagowa. Położenie to 
było wcale niedogodne. Po rozbiciu pułku jegierskiego odsłoniły się przed 
naszymi oczami baterie rosyjskie, usypane na drodze na wzgórzu i zaczęły prażyć 
nas kartaczami i granatami. W okamgnieniu szeregi nasze ogromnie się 
przerzedziły. Zajączek dał rozakaz rozstąpienia się w las na prawo i na lewo, 
sam został na gościńcu pilnując, ażeby dywizje śpiesznie i w porządku się 
rozeszły. Kniaziewicz w lewo, a Dąbrowski w prawą stronę lasu. POstrzegłszy, że 
batalion jeden pułku Blumera ociągał się iść za dywizją swoją, pobiegł ku niemu 
rozgniewany, ja za nim, wtem o kilkanaście kroków od nas pada granat, pęka, mnie 
całego obsypuje śniegiem i ziemią, a Zajączka o parę kroków przede mną jeden 
odłam tegoż granatu trafia w nogę i gruchocze ją. Przyznaję, iż w tej chwili 
straciłem głowę, padłem na ziemię, lubo wcale nie ranny. Może być się tylko 
pośliznąłem, bo od rana mróz chwycił i była wielka ślizgota. Cóżkolwiek bądź, 
zerwałem się natychmiast, a widząc rannego jenerała leżącego na śniegu, we krwi 
obficie lejącej się z jego rany, przyskoczyłem do niego z kilku żołnierzami. 
Porwaliśmy go z drogi i zanieśliśmy na prawą stronę boru; jenerał stracił był 
zrazu przytomność; odzyskawszy ją, rzekł do mnie: - Wszystko już dziś skończyło 
się dla mnie. Żegnał mnie i dziękował za przychylność, jaką mu okazywałem przez 
ciąg służby mojej. Odpowiedziałem mu, że nie jest tak źle z nim, jak sądzi, a ja 
go nigdy nie odstąpię. - Niechże i tak będzie, kiedy tego chcesz koniecznie - 
rzekł. Zebrałem, co mogłem, ludzi pozostałych w tyle, którzy zrobili nosze z 
gałęzi i karabinów i włożyli na nie Zajączka. On zaś polecił mi, ażebym zaraz 
pojechał do Napoleona i prosił go w jego imieniu, aby pozwolił swemu chirurgowi, 
sławnemu Larreyowi, ranę jego opatrzyć. Larrey znał go od dawna, opatrywał 
bowiem jego rany, gdy był z Napoleonem w Egipcie. Wsiadłem natychmiast na koń, 
gdyż ordynans prowadził zawsze za mną konia, kiedy przy Zajączku szedłem 
piechotą i pobiegłem galopem do cesarza, a tymczasem ludzie nieśli powoli za mną 
jenerała..." Po krótkim szukaniu major Krasiński odnajduje Napoleona, stojącego 
samotnie, bez żadnej świty, przed barakami starej gwardii. "Zsiadłem z konia i 
śmiało do niego przystąpiwszy, oświadczyłem, że jestem adiutantem Zajączka i że 
tenże ciężko ranny prosi o pomoc Larreya. Wiadomość ta snadź mocno go poruszyła, 
bo pytał mnie, gdzie jest ranny? od jakiego strzału? itp.. Na koniec rzekł: - 
"C.est bien, faites l.apporter ici, chez moi - l.entendez vous, chez moi ici" 
(dobrze, niech go przyniosą tutaj, do mnie, słyszy pan, do mnie tutaj). - 
Wsiadłem na powrót co prędzej na koń i powtórzyłem Zajączkowi, co mi cesarz 
powiedział, po czym szedłem piechotą przy nim. Rozmawiał ze mną spokojnie, mówił 
mi, iż czuje, że kości nogi ma zgruchotane, a więc bez amputacji się nie 
obejdzie i zniesie ją cierpliwie, ale jest przekonany, że w jego wieku i przy 
wycieńczonych siłach nie przeżyje tej operacji. Kazał mi pojechać zaraz do 
Dąbrowskiego i oznajmić mu, że zdaje dowództwo korpusu; prosił mnie także, aby w 
jego imieniu pożegnać kolegów i przyjaciół. Odprowadziłem Zajączka aż do baraku 
Napoleona; nie zastaliśmy cesarza (później musiał powrócić, gdyż z innych źródeł 
wiadomo, że był obecny podczas operacji Zajączka - M.B.), lecz czekał już Larrey 
ze swoimi pomocnikami i instrumentami. Kazał zaraz rozłożyć jenerała na 
składanym łóżku cesarskim i zabrał się do operacji..." Tak więc to się odbyło; 
na łóżku cesarskim i w obecności cesarza. Rannemu odcięto prawą nogę powyżej 
kolana. Świadkowie operacji odnotowali z podziwem, że operowany "nie wydał ani 
jęku", co przy ówczesnym stanie środków znieczulających było wyczynem nie lada. 
Można by rzec, że generał Zajączek odegrał przed Napoleonem swoją małą prywatną 
Samosierrę ("trzymać się, psiekrwie, cesarz patrzy!"). Nazajutrz po operacji 
ledwie żywego z upływu krwi rannego załadowano na sanie, aby zgodnie z rozkazem 
cesarza odtransportować go do Wilna. Towarzyszyli mu w tej podróży również ranni 
w ostatnich bojach: wieloletni współpracownik i przyjaciel generał brygady 
Franciszek Ksawery Kossecki, adiutant kapitan Ignacy Mieroszewski oraz wierny 
służący i woźnica mameluk Ibrahim. Napoleon wynagrodził dzielność Zajączka 
według francuskiego zwyczaju asygnując mu z podręcznej szkatuły 6 tysięcy 
franków. Wiadomo skądinąd, że polscy szwoleżerowie gwardii bardzo się zrzymali 
na to nagradzanie przelanej krwi pieniędzmi. Zajączek ofiarowaną sumę przyjął 
bez romantycznych fochów, ale - jak twierdzi Jadwiga Nadzieja - "w dużej części 
rozdał ją polskim oficerom i prostym żołnierzom". Niedaleko od Wilna sanie, 
wiozące Zajączka i towarzyszy, z niewiadomych przyczyn wywróciły się i wszyscy 
pasażerowie zapadli w głęboki śnieg. Dopiero po wielu godzinach przybył im na 
ratunek, urzędujący w Wilnie dawny rezydent, a ówcześnie komisarz cesarski, 
Edward Bignon, który nie omieszkał odnotować tego zdarzenia w swoich 
pamiętnikach. "Jeden z pierwszych, którego ujrzałem, był Zajączek. Nogę miał 
strzaskaną przy przeprawie przez Berezynę; Larrey amputował mu ją na polu bitwy. 
Dojeżdżając do Wilna, przed samem miastem wywrócił się z sanek. Dowiedziawszy 
się o tym, pośpieszyłem z pomocą. Przywiązanie tego generała do Napoleona było 
tak wielkie, że koniecznie chciał dalej jechać z narażeniem się na niechybną 
śmierć, a to z obawy, aby cesarz nie poczytał mu za złe, że w takim mieście 
pozostał, gdzie łatwo mógł się dostać w niewolę." Jeden tylko ważny szczegół 
pominął Bignon w swej relacji. W czasie tej przygody z saniami zamarzł na śMierć 
w podwileńskim śniegu służący Zajączka, mameluk Ibrahim. Śmierć tego jeńca z 
wyprawy egipskiej była jak gdyby symbolicznym zamknięciem epopei napoleońskiej 
generała Arbuza. Niedługo potem - zgodnie z przewidywaniami Zajączka - Wilno 
zajęli Rosjanie i ranny generał, wraz z paroma innymi generałami polskimi, 
został aresztowany, a następnie wywieziony w głąb Rosji. POdążyła za nim wierna 
małżonka, piękna madame Alexandrine, która przyjechała do Wilna, aby pielęgnować 
swojego Żo. Zajączek w królika przemieniony I W niewoli rosyjskiej spędził 
Zajączek około półtora roku. Aresztowanie, a następnie wywiezienie z Wilna 
kibitką więzienną ciężko chorego generała inwalidy nie przeszło nie zauważone. 
Zainteresowali się Zajączkiem jego dawni protektorzy, dobrze notowani na dworze 
petersburskim. Już po jego aresztowaniu przez rosyjskie władze wojskowe, 
odwiedził go w Wilnie syn hetmana z Białej Cerkwi - ukochany chrześniak i wnuk 
naturalny carycy Katarzyny II - pułkownik gwardii rosyjskiej, Władysław Grzegorz 
Branicki. Zajął się nim również, bardzo się jeszcze wtedy w cesartwie rosyjskim 
liczący, książę Adam Jerzy Czartoryski, szwagier ordynata Stanisława Zamoyskiego 
- protektora Zajączka z roku 1809. Ale nic te wysokie znajomości nie pomogły. 
Nienawidzący Polaków, wileński gubernator wojenny Łowińskij nie zgodził się na 
odroczenie wywózki chorego generała do czasu jego wyzdrowienia. Skarżył się na 
to w liście do cesarza Aleksandra I książę Czartoryski. Fakt, że "z Wilna 
wywieziono 70_letniego (w rzeczywistości 60_letniego - M.B.) chorego o kuli 
jenerała Zajączka" - Czartoryski wytykał gubernatorowi Łowińskiemu jako jeden z 
owych fatalnych błędów politycznych, które odwracają od cesarza serca polskiej 
ludności. "Źle jest - przestrzegał książę swego cesarskiego przyjaciela - 
rządzić przez ludzi nienawidzących i znienawidzonych." Nic jednak nie wskazuje 
na to, że przestrogi Czartoryskiego dotarły do świadomości samowładcy 
rosyjskiego wcześniej, niż Zajączek - do ukraińskiej Połtawy, którą gubernator 
Łowińskij wyznaczył mu był na miejsce zesłania. Pierwszy etap niewoli - przez 
wzgląd na ustosunkowanych protektorów, zapewne niedługi - spędził beznogi 
generał w fortecznych kazamatach. Później wypuszczono go z więzienia pod nadzór 
policji i pod opiekę żony, ale z nakazem pozostawania w Połtawie. Wolno 
przypuszczać, że zaradna madame Alexandrine urządziła mężowi pobyt na połtawskim 
zesłaniu, jak tylko można było najlepiej. Pomagał jej w tym skwapliwie inny 
jeniec wojenny: dawny oficer ordynansowy generała, 19_letni porucznik Wojciech 
Grzymała, syn dygnitarza sądowego Księstwa WArszawskiego i późniejszego senatora 
Królestwa Polskiego, kasztelana Wincentego Grzymały. Zawarta w Połtawie przyjaźń 
między 57_letnią generałową a dokładnie trzy razy od niej młodszym, przystojnym 
oficerkiem bardzo później zaważy na życiu rodzinnym państwa Zajączków. Niewola 
generała Arbuza skończyła się chyba nie wcześniej niż w drugiej połowie kwietnia 
1814 roku, kiedy to "wybawca Europy" (od Napoleona) imperator Aleksander I po 
kapitulacji napoleońskiego Paryża "raczył kazać wypuścić na wolność wszystkich 
Polaków w niewoli rosyjskiej, wojennej w Rosji będących". Dnia 5 lipca 1814 roku 
"Gazeta Warszawska" powiadomiła swych czytelników, że "z niewoli woienney w 
Rosyi powrócił tu Jw Jenerał dywizyi Zaiączek". Poniżej urzędowego komunikatu 
zamieszczono obszerniejszy opis powitania Zajączka w Warszawie: "Dnia 4 b.m. 
Officerowie Polacy, maiący na czele Jw Jenerała dywizyi Dąbrowskiego, udali się 
do mieszkania Jw Jenerała Zaiączka w celu powitania tego szanownego i 
znamienitego Jenerała. Był to widok zaiste piękny i rozczulaiący, bo 
odwiedzaiący witali Jenerała okrytego szanownemi ranami, z uczuciem należnem 
zasłudze iego. On zaś przyimował ich iako Towarzyszów broni, którzy nieraz sławy 
iego uczestnikami bywali." Powitanie odbyło się w pałacu Józefa Krasińskiego 
przy ulicy Mazowieckiej, gdzie powracający z Połtawy Zajączkowie korzystali 
przejściowo z gościny, ofiarowanej im przez dawnego adiutanta generała i jego 
wybawcę z bojowych opresji nad Berezyną. Zebranie było liczne i błyszczało od 
historycznych nazwisk. Generał Dąbrowski - świeżo przybyły z Paryża z 
pełnomocnictwami cesarza Aleksandra do "urządzenia na nowo wojska" - 
przyprowadził z sobą na Mazowiecką wszystkich obecnych w Warszawie polskich 
"dywizjonerów", powołanych decyzją cesarską, wraz z nim i Zajączkiem, na 
członków formującego się właśnie Komitetu Wojskowego. Witali więc generała 
Arbuza wieloletni świadkowie jego wzlotów i upadków, generałowie dywizji: Karol 
Kniaziewicz i Józef Wielhorski, Franciszek Paszkowski i Karol Sierakowski, 
Antoni Paweł Sułkowski i Stanisław Woyczyński. Wśród witających nie mogło też 
zabraknąć "żelaznego szefa sztabu Zajączka, generała brygady Franciszka 
Ksawerego Kosseckiego oraz słynnego "ułana nadwiślańskiego", generała brygady 
Jana Konopki, który towarzyszył Zajączkowi w jego drodze powrtnej z niewoli i 
razem z nim dotarł do Warszawy. Z osób cywilnych - jeżeli takie w ogóle 
dopuszczono - mógł uczestniczyć w powitaniu najpilniejszy obserwator wszystkich 
ważniejszych wydarzeń stołecznych, serdecznie jeszcze wówczas z Zajączkiem 
zaprzyjaźniony, Julian Ursyn Niemcewicz. Uroczystość kombatancka na Mazowieckiej 
odbywała się w czasie niezwykle dramatycznym, nie tylko dla okupowanego przez 
Rosjan Księstwa Warszawskiego, ale i dla całej Europy. Łatwo to można wyczytać z 
tej samej "Gazety Warszawskiej", która podała wiadomość o powrocie Zajączka. 
Pełno tam depesz z Paryża, Wiednia i Berlina donoszących o radosnym świętowaniu 
zwycięstwa nad "korsykańskim potworem". Salwy tryumfalne mieszają się w tych 
doniesieniach z salwami egzekucyjnymi, od których giną najbardziej 
skompromitowani współpracą z Napoleonem. Sam "Bohater dwóch wieków" odarty z 
siły i blasku - zesłany na wyspę Elbę w asyście najwierniejszych żołnierzy: 
polskich szwoleżerów. Rojalistyczni emigranci z Francji, Włoch i Niemiec 
powracają do swoich zamków i pałaców. Niedawno jeszcze napoleońska Europa "liże 
stopy" zwycięskich monarchów. Sławni marszałkowie cesarstwa, wywodzący swe 
książęce tytuły od wygranych przez siebie historycznych bitew, hańbią się 
składając hołdy intronizowanemu z powrotem w Paryżu, burbońskiemu tłuściochowi. 
Portrecista Isabey, który wpisał się w historię malarstwa jako autor portretów 
Napoleona i jego cesarskiej rodziny, ubiega się o stanowisko "malarza 
gabinetowego Jego Królewskiej Mości". Polscy kawalerowie, oficerowie i 
komandorzy Legii HOnorowej, niejednokrotnie odznaczeni tym orderem osobiście 
przez Napoleona, ze zgrozą dowiadują się z gazety, iż "ozdoba Legii Honorowej 
zmienioną została tak, iż z jedney strony jest wizerunek Ludwika XVIII, a z 
drugiej trzy lilye". "Gazeta Warszawska" poświęca też wiele uwagi licznym 
polskim uchodźcom politycznym, którzy zwracają się do cara z pokornymi prośbami 
o pozwolenie na powrót do swoich dóbr w zaborze rosyjskim i uwolnienie tych dóbr 
spod sekwestru. Z zalewającego gazetę bezmiaru upokorzeń i biernego poddania się 
złemu losowi wybjja się tylko jeden gest protestu - żałosny w swym osamotnieniu 
i słabości, ale przez to wzruszający. "Gazety berlińskie donoszą - odnotowuje 
warszawski dziennikarz - iż osobliwszy i śmieszny patryotyzm okazuią w 
Strassburgu, gdzie z rąk do rąk przesyłano sobie wezwanie, ażeby tego lata nie 
odwiedzać wód w Baden, do których zwykle bardzo uczęszczano w Alsacyi." Polscy 
notable wojskowi witający w lipcu 1814 roku powracającego z rosyjskiej niewoli 
generała Zajączka byli - podobnie jak on sam - ludźmi do głębi porażonymi. 
Poraziła ich bezprzykładna klęska Napoleona. Wszyscy oni - niezależnie od 
dzielących ich takich czy innych różnic - byli do niedawna entuzjastycznymi 
wyznawcami wielkiego cesarza Francuzów. Pokładali w nim nadzieje na "wrócenie 
królestwa" i na swoje we wróconym królestwie kariery. Zamiast tego stali się 
świadkami i uczestnikami, nie mającej precedensu w historii, katastrofy 
militarnej, która te wszystkie nadzieje pogrzebała. Był to dla nich prawdziwy 
koniec świata. Nie umieli sobie po prostu wyobrazić, jak dalej potoczą się losy 
ojczyzny i ich własne. Ale z czarnych dymów, unoszących się nad pogorzeliskiem 
Wielkiego Cesarstwa napoleońskiego, wychylał się już ku Polakom nowy "cesarz 
wskrzesiciel": zwycięski imperator Wszechrosji Aleksander I ("Od powietrza, 
głodu, ognia i wskrzesicieli zachowaj nas Panie" - powie późNiej zapoznany 
wielki aforysta tamtych czasów Marcin Badeni) Ci z gości Zajączka, których 
koniec wojny zastał we Francji, mieli już okazję zetknąć się bezpośrednio z 
Aleksandrem i nie taili zapewne przed kolegami, jak korzystne wrażenie wywarł na 
całym polskim korpusie oficerskim młody cesarz rosyjski. Chwalili jego 
uprzejmość, wspaniałomyślność i szacunek, z jakim odnosił się do pokonanych 
Polaków. "Wybawca Europy" dawał niedwuznacznie do zrozumienia, że zamierza 
odbudować zarówno państwo polskie, jak polską armię. "Szczycę się tym wojskiem - 
pisał w rozkazie dziennym do Polaków - chcę go mieć mocnym i wielkim, tak jak 
Polskę szczęśliwą." Pierwszym konkretnym wyrazem tych dążeń wskrzesicielskich 
było powołanie w Warszawie KOmiteu Wojskowego, złożonego z najstarszych stopniem 
generałów Księstwa Warszawskiego i zlecenie mu zorganizowania na nowo armii 
polskiej. Aleksander nie ukrywał, że jego propolska polityka wywołuje wiele 
sprzeciwów wśród jego własnych poddanych. "Polska ma trzech wrogów - mawiał w 
poufnych rozmowach z Polakami - Austrię, Prusy i Rosjan, jedyny przyjaciel to 
ja." Niemcewicz, jeśli rzeczywiście znajdował się wśród witających Zajączka, 
mógł poprzeć to cesarskie wyznanie przekonywającym przykładem z własnej 
obserwacji. Na krótko przed spotkaniem na Mazowieckiej zdarzyło mu się być w 
Królikarni na obiedzie u Wasyla Łanskoja, przewodniczącego okupacyjnego zarządu 
Księstwa Warszawskiego, właśnie w chwili gdy odebrał on list od Aleksandra o 
wyznaczeniu Komitetu Wojskowego. "Trudno opisać wściekłość Moskali - odnotował 
Niemcewicz w swoim dzienniku - wrzeszczeli "Szto eto takoje - wojsko polskie?!" 
(...) "Kakije duraczestwo!" - i wyrzekali na "szaleństwo" imperatora." 
Aleksander był z pewnością głównym tematem rozmów w czasie zebrania na 
Mazowieckiej, zwłaszcza że jego przyjazd do Warszawy zapowiadano na najbliższe 
dni. Ale zapowiedzi nie sprawdziły się. Widocznie za wcześnie jeszcze było na 
konfrontację nadziei z rzeczywistością. W trzy tygodnie później - 25 lipca 1814 
roku - generał Dąbrowski w liście do swego starego przyjaciela Józefa 
Wybickiego, eks_senatora wojewody Księstwa Warszawskiego, dementował pogłoski o 
rychłym przyjeździe cesarza do Warszawy: "Wszyscy, którzy tu przyjechali widzieć 
Imperatora, powracają do domów. Generał Zajączek, zupełnie zdrów, jedzie pomimo 
swej ułomnej nogi dziś do Opatówka. Nużby tu potrzebni byli, uwiadomię ich o tem 
wszystkich." Zajączkowi pozwolono odpoczywać w Opatówku prawie przez dwa 
miesiące. Dąbrowski, zgodnie z obietnicą wyrażoną w liście, przyzwał go do 
Warszawy dopiero około 20 września, w związku z przygotowaniami do pierwszej 
sesji Komitetu Wojskowego. Te dwa miesiące w Opatówku były niewątpliwie dla 
generała Arbuza okresem wewnętrznego porządkowania i odnajdywania się w nowej 
rzeczywistości. Zaczęło się to już pewnie na zesłaniu ukraińskim, kiedy jego 
koledzy z armii Księstwa Warszawskiego walczyli jeszcze pod znakami 
napoleońskimi w Saksonii i we Francji. Atmosfera Połtawy - nasycona pamięcią 
wielkiego zwycięstwa Piotra I nad wojskami króla szwedzkiego Karola XII, 
zwycięstwa, które zapoczątkowało rzeczywistą potęgę cesarstwa rosyjskiego - 
musiała w szczególny sposób sprzyjać niewesołym rozmyślaniom i ponurym 
przeczuciom napoleońskiego rozbitka. Sądzę, że w połtawskiej niewoli, o wiele 
jeszcze silniej niż po klęsce powstania kościuszkowskiego, odżywała w Zajączku, 
głęboko zakodowana w jego pamięci, złowieszcza przepowiednia hetmana 
Branickiego, że "wszyscy będziemy Moskalami". Ale chyba dopiero w środku lata 
1814 roku - kiedy odpoczywał na tarasie swego pałacu w Opatówku, wystawiając na 
żar słoneczny kikut uciętej nogi i kontemplując wyryty na pałacowym frontonie 
napis: "Magni Napoleonis donum" - mógł sobie Zajączek w pełni uświadomić, że 
jego kariera napoleońska jest ostatecznie skończona, i że nie czuwa już nad jego 
krokami wszechpotężny i nieomylny rozkazodawca. Jedyną pociechą w zmartwieniu 
było to, że zwycięzcy nie odebrali mu Opatówka. A mógł się przecież tego 
spodziewać. Rosyjscy okupanci z upodobaniem stosowali sekwestr dóbr ziemskich 
jako narzędzie szantażu moralnego wobec ich właścicieli. Ale właściciela 
Opatówka nie trzeba było szantażować, aby przeciągnąć go na stronę nowej władzy. 
Zajączek nie znosił po prostu braku nad sobą potężnego protektora. Przywykły do 
ślepego posłuszeństwa, aż się rwał do ugięcia karku przed nowym panem. Jego 
"przełomy ideologiczne" wyszydza morderczy wierszyk Niemcewicza: W młodości mej 
konfederat,@ republikanin, desperat,@ służyłem Branickiemu i Kołłątajowi@ i 
zaprzedałem duszę Napoleonowi.@ Dziś gdy panuje "ein ander",@ wrzasnę: łotr 
Napoleon, wiwat Aleksander!@ W jednym tylko nie można się z Niemcewiczem 
zgodzić: Zajączek nigdy nie mówił źle o porzuconych protektorach. Porzucał ich, 
ale zachowywał we wdzięcznej pamięci. Tak Pułaskiego jak Branickiego, tak 
KOłłątaja jak Napoleona. Jeśli chodzi o Napoleona, to dał temu dobitny wyraz w 
parę lat później, kiedy już był namiestnikiem i księciem Królestwa Polskiego. 
Odwiedził wtedy Warszawę sprawca ostatecznej przegranej "Bohatera dwóch wieków": 
angielski marszałek polny i minister, książę Artur Wellington - zwycięski wódz, 
wielbiony przez całą Europę Świętego Przymierza. W programie wizyty angielskiego 
gościa przewidziano oczywiście spotkanie z głową odwiedzanego państwa, w danym 
wypadku - z księciem_namiestnikiem. Ale Zajączek się zawziął i mimo że go 
straszono międzynarodowym skandalem, nie zgodził się przyjąć zwycięzcy spod 
Waterloo, wymawiając się chorobą. Zarobił sobie tym na krótkotrwałą popularność 
w kaffenhauzach warszawskich, gdzie od razu i bezbłędnie rozszyfrowano prawdziwe 
przyczyny dyplomatycznej choroby. PIerwsze posiedzenie Komitetu Wojskowego 
odbyło się 27 września. W ogóle wrzesień 1814 roku był dla Polaków czasem 
historycznych wydarzeń. Dnia ósmego tego miesiąca stolica Księstwa Warszawskiego 
witała uroczyście szczątki swego wojska, powracające z Francji pod dowództwem 
generała Wincentego Krasińskiego. Przez dwa dni następne równie uroczyście 
chowano w krypcie kościoła Świętego Krzyża, sprowadzone z Lipska za łaskawym 
zezwoleniem cesarza Aleksandra, zwłoki księcia Józefa Poniatowskiego. W 
niespełna dwa tygodnie później sam "cesarz wskrzesiciel" przejeżdżał przez 
ziemie polskie w drodze na rozpoczynający się w Wiedniu kongres pokojowy. 
Dostojny podróżny Warszawę ominął, ale zatrzymał się na dwa dni (20 i 21 
września) w Puławach, w gościnie u książąt Czartoryskich, wykorzystując ten czas 
na pozyskiwanie sobie Polaków. "Wystawić sobie nie można - zachwycał się obecny 
wówczas w Puławach Kajetan Koźmian - jak ten Pan umiał sobie ujmować serca i 
ujął je też aż do entuzjazmu." Nieco ostrożniej formułował swe zachwyty inny 
świadek dni puławskich Antoni Ostrowski, były dygnitarz Księstwa Warszawskiego, 
przyszły senator_wojewoda kongresowego Królestwa POlskiego: "Cały jeden długi 
jesienny wieczór spędziliśmy z Aleksandrem, wśród zgromadzonej familii 
Czartoryskich i wielu gości (...) Obserwowaliśmy towarzyskie przymioty 
Aleksandra; nic wyżej ugrzecznionego, układniejszego, mniej imponującego, 
zarazem do przywiązania bardziej skłaniającego, nad niego znaleźć by nie można; 
lecz dlatego był on najniebezpieczniejszym i wielu POlaków acz jednych na 
dłużej, drugich na krócej pouładzał swą mową i postawą syreniczną (nie darmo 
Napoleon nazywał Aleksandra "Talmą Północy" - M.B.), a nikogo dotąd nie zostawił 
głęboko przekonanego o swej szczerości (...) Gdzie tylko z konwersacyi, prawie 
ciągle głośno prowadzonej, tak wypadło, zręczny ten i wymowny mistyfikator coś 
uprzejmego do Polaków o Polakach i o rzeczach polskich przemawiał". Uroki 
cesarskiego uwodziciela szczególnie silnie oddziaływały na kobiety. Księżna 
Radziwiłłowa z Nieborowa nie mówiła o Aleksandrze inaczej jak "nasz Anioł". 
Księżna Czartoryska z Puław popłakała się ze szczęścia, widząc go po raz 
pierwszy w polskim mundurze. Łaskawy samowładca nie ograniczał się do 
zjednywania sobie dam z najwyższej arystokracji. "W uroczystym polonezie - 
wspomina Antoni Ostrowski - potrafił porzucić Czartoryską, Wirtemberską, 
Radziwiłłową... dla podania swej cesarskiej ręki jakiejś artystce, kupcowej. W 
przejazdach przez kraj polski nie tylko ściskał i całował rączki obywatelek po 
dworach, lecz nawet poczmistrzowych, zwłaszcza gdy te były piękne i niezbyt 
brudne." Do zachwytów kobiecych dołączali wyrazy uwielbienia poeci 
okolicznościowi. Przodował im niezawodny chwalca każdorazowej władzy Marcin 
Molski: Kto wie, jeżeli wspaniały@ zastępca Bogów na ziemi@ przez cnotę i miłość 
chwały@ nie zrobi nas szczęśliwymi...@ Zajączkowi nie było na razie dane zetknąć 
się bezpośrednio z "cesarzem wskrzesicielem". Zetknął się natomiast - i wkrótce 
wszedł w bliskie stosunki - z bratem cesarskim: wielkim księciem_cesarzewiczem * 
Konstantym, który jako desygnowany przez cesarza naczelny wódz armii polskiej, 
kierował pracami Komitetu Wojskowego. Wzajemna sympatia, jaką w roku 1814 
poczuli do siebie "szalony" cesarzewicz rosyjski i polski generał - inwalida 
wojen napoleońskich, stać się miała jednym z czynników, określających treść 
następnego dziesięciolecia historii Polski. HOnorowy tytuł Cesarzewicza otrzymał 
wielki książę Konstanty od ojca, cara Pawła I, za swe zasługi w kampanii 
włoskiej roku 1799, odbytej pod rozkazami Suworowa. Nie miał tego tytułu żaden z 
jego braci, nie wyłączając ówczesnego następcy tronu, wielkiego księcia 
Aleksandra. Wielki książę_cesarzewicz był krańcowym przeciwieństwem swego 
ukoronowanego brata. Aleksander stale występował w aurze wylewnej uprzejmości, 
uwodzicielskich śmiechów, pięknych gestów i jeszcze piękniejszych słów, ale 
"najchytrzejszemu z Greków" (także określenie Napoleona) cała ta promienna 
zewnętrzność służyła przeważnie do ukrywania prawdziwych myśli i zamiarów, nad 
rozszyfrowaniem których do dziś biedzą się historycy polscy i rosyjscy. U 
Konstantego natomiast wszystko było na wierzchu, niczego ukryć nie potrafił, 
choćby chciał tego jak najbardziej. Jego polski adiutant Władysław Zamoyski 
zastał go kiedyś przy czytaniu ośMieszającego go artykułu w paryskim 
"Constitutionelu". Zamoyski ze zdumieniem spostrzegł, jak w miarę czytania, 
między rudymi włoskami, porastającymi dłonie cesarzewicza, pojawiały się wielkie 
krople potu. Tak było u niego ze wszystkim. WSzystko, co przeżywał, wylewało się 
z niego na zewnątrz pod naporem biologicznego musu. Jego niepohamowane wybryki 
przerażały bądź śmieszyły. Wybuchy jego dzikiej furii z powodu jakiegoś nie 
dopiętego guzika doprowadzały do samobójstw młodych, ambitnych oficerów. Kiedy 
był z czegoś zadowolony, wyrażał to w sposób równie nieopanowany. Obcałowując 
dowódcę oddziału, który dobrze się sprawił na rewii, wołał do niego po 
francusku: "Padam panu do nóg, biję przed panem czołem, całuję pańskie ręce"! 
Kiedy po rewii ściągano z niego ciasno przylegające jelonkowe spodnie, kazał 
podziwiać adiutantom swoje posiniaczone uda i zad, na dowód, ile znosić potrafi 
dobry żołnierz. Karał bezlitośnie, ale gdy dowiedziono mu niesprawiedliwości, 
kajał się w głębokim poczuciu winy: "Bywam szalony, ale w gruncie jestem dobry". 
I rzeczywiście był dobry. Dobry i sprawiedliwy. Wiedzieli o tym jego krewni, 
domownicy i szeregowi żołnierze. Ale jego dziwactwa były trudne do zniesienia. 
Skierowany przez cesarza na "posterunek polski", uważał za swój obowiązek 
interesować się wszystkim: poczynając od sposobu noszenia mundurów przez 
najstarszych generałów (zatargi na tym tle z Dąbrowskim), aż po zawartość 
koszyków ulicznych handlarek. Głośno formułował swe posłannictwo, daleko 
wykraczające poza sprawy czysto wojskowe: "Ja Polaków wreszcie nauczę porządku i 
posłuchu!". Warszawa, wyczekująca miłośnie Aleksandra, Konstantego znienawidziła 
od pierwszego zetknięcia. Oto charakterystyczna zbitka z dokumentacji 
pamiętnikarskiej owego czasu: w górze, na urzędowym gmachu - iluminowany napis: 
Węzeł ścisły POlaka z Rosyaninem wiąże,@ bo dowódcą wojsk polskich jesteś Wielki 
Książę!@ W dole pędzi ulicą, nie zważając na przeszkody żywe i martwe, czerwona 
kolasa, ciągniona przez trzy ogniste rysaki, sprzężone po rosyjsku "w orła". 
Spod stosowanego kapelusza z biało_złotym pióropuszem małe, niebieskie oczka 
pilnie penetrują ulicę, szukając punktu zaczepienia, w każdej chwili może 
wybuchnąć wściekły wrzask. Ulicę ogarnia popłoch. "Na złowróżbny turkot kibitki 
w.księcia przechodnie chowali się (...) po bramach; czynili to zwłaszcza 
wojskowi, urzędnicy, studenci i Żydzi, podczas gdy przekupki uliczne pierzchały 
co tchu." Ale generał Arbuz nie patrzał na Konstantego oczami warszawskiej ulicy 
ani młodych oficerów, obrażanych na placu Saskim. Pamiętał go jeszcze ze swoich 
pierwszych lat w służbie Bonapartego. Młody wielki książę rosyjski zyskał sobie 
wtedy szeroką popularność i sympatię w wojskach Republiki Francuskiej za swoje 
niezwykle humanitarne traktowanie rannych żołnierzy francuskich wziętych do 
niewoli przez Rosjan. Potem słyszał o nim wiele w roku 1807 - w czasie rokowań 
pokojowych w Tylży. Powszechną uwagę zwracały ostentacyjne względy, jakie 
Napoleon okazywał rosyjskiemu cesarzewiczowi - opiekunowi jeńców francuskich. 
Mówiono nawet, że proponował Aleksandrowi powołanie Konstantego na tron polski 
(ciekawy byłby taki wariant historii: KOnstanty królem polskim z poręki 
Napoleona). Od pierwszej chwili współpracy z cesarzewiczem w Warszawie Zajączek 
odkrył w nim znakomitego organizatora wojskowego i wodza szczególnie dbałego o 
sprawy bytowe podwładnych. Ponieważ sam posiadał zalety podobne, potrafił je 
docenić u innych. Do "szaleństw" KOnstantego odnosił się znacznie bardziej 
wyrozumiale, niż obrażani przez niego młodzi oficerowie czy uciekające przed nim 
"co tchu" przekupki. Taki sposób zachowania się możnych nie był dla niego 
nowością. W młodości miał wiele do czynienia z kresowymi magnatami, a pijackie 
ekscesy jego początkowych protektorów: RAdziwiłła Panie Kochanku czy hetmana 
Branickiego, w niczym nie ustępowały wybrykom wielkiego księcia. Sam zresztą był 
poza zasięgiem tych wybryków. Do niego cesarzewicz odnosił się aż do przesady 
grzecznie, tytułował go ekscelencją, wzbraniał się siadać w jego obecności, z 
pokorną uwagą wysłuchiwał wszelkich jego rad. Z pewnością mile to łechtało 
próżność niedopieszczonego ambitnika. Ale jeszcze bardziej przekonywać go 
musiało do Konstantego to, że wyczuwał w nim człowieka, który podobnie jak on 
sam uważał, że stosunek między podwładnym a zwierzchnikiem - zarówno w wojsku, 
jak w społeczeństwie cywilnym - powinien się opierać na zasadzie ślepego 
posłuszeństwa. No i rzecz dla generała Arbuza najważniejsza: Konstanty 
reprezentował siłę - zwycięską siłę cesarstwa rosyjskiego, które położyło kres 
potędze "Bohatera dwóch wiekó". Pomimo niewygasłego jeszcze sentymentu do 
Napoleona, Zajączka nie stać było wobec Konstantego na odprawę, jakiej udzieli 
później księciu Wellingtonowi. Wybrał więc ewentualność krańcowo odmienną, do 
której popychała go jego kondotierska natura: ugiął kark przed Konstantym, 
ofiarując mu swoje ślepe posłuszeństwo. Cesarzewicz przyjął to ze zrozumieniem. 
"Trudno byłoby go zastąpić kim innym - pisał o Zajączku w opinii przesłanej 
swemu cesarskiemu bratu. - Człowiek ten umie być przychylnym, powoduje się zaś 
jedyną myślą wypełnić wolę Cesarza." "Szalony" wielki książę nie najgorzej znał 
się na ludziach. II W Komitecie Wojskowym - który na życzenie cesarza Aleksandra 
miał "uorganizować" nową 30_tysięczną armię polską (oddziały przybyłe z Francji 
liczyły zaledwie 5 tysięcy żołnierzy) - od pierwszej chwili zarysowały się 
zdecydowane różnice poglądów. Chodziło o sprawy najbardziej zasadnicze. Mamy 
tworzyć wojsko polskie - niepokoili się niektórzy z zasiadających w Komitecie 
generałów - a nie wiemy, komu to wojsko ma służyć, skoro nie istnieje jeszcze 
państwo polskie? Może chcą nas po prostu mieć jako najemną siłę zbrojną do 
obrony obcych interesów? Wysuwano też ważny wzgląd formalny: czy można tworzyć 
nową armię, gdy polscy wojskowi nie zostali uwolnieni z przysięgi na wierność, 
złożonej królowi saskiemu? (Biedny Fryderyk August, najlojalniejszy z 
niemieckich sprzymiezreńców Napoleona, pokutował wtedy za swą lojalność w 
berlińskim więzieniu). Najbardziej jednak niepokoiło opozycję komitetową 
postępowanie wielkiego księcia_cesarzewicza, który rządził się w Komitecie jak 
na własnym folwarku, starając się narzucić organizowanemu wojsku polskiemu 
mundury i regulaminy zbliżone do rosyjskich. Wątpliwości niezadowolonych 
generałów umacniały się pod wpływem nacisków oddolnych. W masach żołnierskich i 
wśród młodszych oficerów przeważały nastroje niedowierzania nowym 
"wskrzesicielom". W odezwie skierowanej do generała Dąbrowskiego jako formalnego 
przewodniczącego Komitetu - jego dawni podwładni z wojen napoleońskich żądali 
wyraźnej odpowiedzi na pytanie "po co się uzbrajać każe?" Patetyczna odezwa 
kończyła się słowami: "Zakrwawionych serc naszych nie zhańbimy obelgą, byśmy się 
uzbrajać mieli, nie wiedząc dlaczego". Do generała Zajączka, wiceprezesa 
Komitetu zgłosiła się delegacja wojska, aby mu oświadczyć, że "Polsce, Ojczyźnie 
swojej służyć będą, lecz żadnemu obcemu nigdy". Równie niechętnie odnosiły się 
do tworzenia "bezpaństwowego" wojska patriotyczne kręgi społeczności cywilnej. 
"Oficerów przybranych w nowe mundury na modłę rosyjską z piórami u kapeluszy 
wyszydzano tak na ulicy, jak w salonach". (W piętnaście lat później te "obce" 
pióropusze, zdarte z oficerskich kapeluszy, walać się będą po brukach 
powstańczej Warszawy). Kronikarka życia towarzyskiego Warszawy, pani Anna 
Nakwaska, skarżyła się w liście do siostry: "Wojsko nowe już wyrasta; odbywają 
się różne parady, ale na nich żadna dama nie bywa. NOwe mundury żołnierzy są na 
rosyjski krój, w większej części z żółtymi wyłogami lub wypustkami; szkaradnie 
oni w tym wyglądają". Zmienił się także stosunek do tak serdecznie witanego 
niedawno generała Zajączka. Jego serwilizm wobec komitetowych poczynań wielkiego 
księcia Konstantego wzbudzał powszechne oburzenie. Znowu zaczęto mu wypominać 
wszystkie jego antypatriotyczne grzechy, a najbardziej szanowane domy zamknęły 
przed nim swe drzwi ("zaniedbywano go w zebraniach towarzyskich" - odnotował 
stołeczny kronikarz). Mimo to większość członków Komitetu, z Dąbrowskim i 
Zajączkiem na czele, nadal uważała, że wojsko trzeba zorganizować jak 
najprędzej. Dąbrowskiemu chodziło o to, aby na linii Warty wystawić taką siłę 
zbrojną, która potrafiłaby odstraszyć Prusy od wszelkich prób rewindykowania 
ziem, stanowiących do niedawna ich zabór. Zajączek nie bawił się w szczegółowe 
uzasadnianie swego stanowiska, wystarczało mu, że na szybkie organizowanie 
wojska nalegali: Aleksander i Konstanty. Różnica zdań w łonie Komitetu 
przerodziła się w jawny konflikt w początkach grudnia 1814 roku, kiedy z 
kongresu wiedeńskiego powrócił do Warszawy wielki książę Konstanty. Cesarzewicz 
był ogromnie podniecony narastającym napięciem między uczestniczącymi w 
kongresie mocarstwami i zapowiadał rychły wybuch nowej wojny. Wzmógł też od razu 
nacisk na Komitet Wojskowy, przekazując mu ponaglenie cesarza, "aby przyspieszyć 
organizację wojska ze względu na naprężoną sytuację polityczną". Jednocześnie 
impulsywny cesarzewicz odwołał się do wszystkich wojskowych polskich 
przebywających w Księstwie Warszawskim, kierując do nich odezwę brzmiącą jak 
rozkaz mobilizacyjny. "Odzywa się do was Najjaśniejszy cesarz, wasz opiekun - 
pisał pod datą 11 grudnia 1814 roku - zbierajcie się koło waszych sztandarów, 
uzbrójcie dłonie wasze na obronę ojczyzny waszej i bytu politycznego utrzymanie 
(...) Bądźcie gotowi zamiary Cesarza względem was poprzeć krwią swoją (...) 
Cesarz ceni wasz honor, wasze męstwo. Staną między wami ci sami dowódcy, którzy 
wam przewodzili przez lat dwadzieścia. Odznaczaliście się świetnymi czynami w 
wojnfch, których powód był wam częstokroć obcy - będziecie niezwyciężeni, kiedy 
usiłowania poświęcone będą dla samej tylko ojczyzny. Poświęćcie się bez granic 
dla Cesarza, nic więcej nie pragnącego, jak tylko dobra waszej ojczyzny, którą 
zasłania silną tarczą. Inni wam mogą wiele przyrzekać, on tylko dotrzyma." 
Zapowiadająca wojhnę proklamacja Konstantego wywołała takie poruszenie na 
kongresie wiedeńskim, że Aleksander był zmuszony odciąć się od niej i zabronić 
dalszego jej rozgłaszania. Równie niefortunny w skutkach okazał się nacisk 
Konstantego na Komitet Wojskowy, gdyż doprowadził do rozłamu wśród jego 
członków. Trzej generałowie dywizji: Karol Kniaziewicz, Franiszek Paszkowski i 
Stanisław Woyczyński zrezygnowali ze stanowisk w KOmitecie, oświadczając, iż 
"nie można organizować armii bez zwolnienia jej od przysięgi królowi saskiemu". 
W rozmowach i zapiskach prywatnych odchodzący generałowie szerzej uzasadniali 
swoje odejście. Skarżyli się, że wbrew ich woli wojsko polskie chciano 
organizować "odmienne" na wzór rosyjski, aby osiągnąć przez to "odosobnienie 
wojska od narodu". Ustąpienie z Komitetu Wojskowego trzech znanych i szanowanych 
generałów zwróciło uwagę całego kraju i odczytane zostało jako wyraz 
patriotycznego protestu przeciwko samowoli wielkiego księcia_cesarzewicza. 
Władze okupacyjne starały się to wrażenie zatrzeć. Prawdopodobnie w tym celu 
puszczono w obieg sfałszowany list Tadeusza Kościuszki. W prymitywnej 
"fałszywce", przypominającej stylem i tonacją odezwę Konstantego, rzekomy 
Kościuszko błagał Aleksandra, aby mu dozwolił złożyć sobie przysięgę w dniu 
ogłoszenia się królem. Oświadczał ponadto, że gdyby zamiarom imperatoa 
sprzeciwiły się mocarstwa, stanie do walki pod jego rozkazami. Tymczasem w 
Wiedniu - w atmosferze ciągłych balów, festynów, intryg towarzyskich i 
sensacyjnych romansów - zwycięzcy monarchowie oraz ich doradcy targowali się 
zajadle o nowy kształt Europy. Głównym przedmiotem sporu były dalsze losy dwóch 
państw, okupowanych przez wojska rosyjskie: Królestwa Saskiego i Księstwa 
Warszawskiego. Cesarz Aleksander zgadzał się na oddanie całej Saksonii swemu 
wypróbowanemu sprzymierzeńcowi: Prusom; natomiast żądał stanowczo, aby ziemie 
polskie zdobyte na Napoleonie - to "przedmurze okupione krwią rosyjską" - 
pozostały w całości przy Rosji, jako konstytucyjne królestwo pod berłem 
rosyjskich carów. Sprzeciwiały się temu: Anglia, Austria i Francja - obawiające 
się nade wszystko wzmocnienia wpływów rosyjskich w Europie. Dawny sternik 
napoleońskiej polityki zagranicznej Talleyrand, reprezentujący na kongresie 
królestwo Burbonów, pisał w instrukcji dla delegacji francuskiej: "Oddać całą 
Polskę Rosji 44_milionowej, to niebezpieczeństwo zbyt wielkie i bliskie. Gdyby 
taki plan można było obalić jedynie siłą oręża, ani minuty nie można by się 
wahać". Ten sam Talleyrand, Który w roku 1807 tak nieprzychylnie odnosił się do 
sprawy polskiej, w roku 1814 - z obawy przed Rosją - gotów był, tak przynajmniej 
głosił, do wszczęcia wojny europejskiej dla przywrócenia Polsce niepodległego 
bytu. "Dla utrzymania pokoju - przekonywał szefa dyplomacji brytyjskiej, lorda 
Castlereagha - można poświęcić wszystko prócz honoru, sprawiedliwości i 
przyszłości (dziwnie brzmią te słowa w ustach najbardziej cynicznego dyplomaty 
Europy - M.B.). Na teraz można by usprawiedliwić potrzebę wojny, naznaczając jej 
cel wielki, prawdziwie europejski, to jest przywrócenie Polski." Ale cesarz 
Aleksander, tak czarująco gładki i łagodny w stosunkach towarzyskich, potrafił 
twardo bronić swych zdobyczy. Bronił ich na różne sposoby. Kiedy poruszał sprawę 
Polski w oficjalnych wystąpieniach przed szerokim gremium kongresowym, pochylał 
się współczująco nad losem zawiedzionych przez Napoleona Polaków i mówił o 
konieczności zakończenia "długich cierpień szanownego narodu". W poufnych 
targach kuluarowych używał argumentów mniej sentymentalnych. "Wolę raczej wojnę, 
niż zrzeczenie się tego, co mam dzisiaj w ręku - miał oświadczyć kategorycznie w 
gwałtownym starciu z Talleyrandem. - TAk, raczej wojnę! (...) Mam w Księstwie 
Warszawskim 200000 wojska. Niech mnie wypędzą!" Kiedy zaś Talleyrand, rzecznik 
legitymizmu dynastycznego (on właśnie ten termin wymyślił), próbował tłumaczyć 
Carowi, że król saski może się nie zgodzić na złożenie korony, usłyszał chłodną 
odpowiedź: "Jeżeli król saski nie złoży korony, to będzie wywieziony do Rosji i 
tam umrze. Jeden król już tam umarł". Stosunki Aleksandra z szefem dyplomacji 
austriackiej, księciem Metternichem, układały się jeszcze gorzej. W czasie 
jednej z rozmów - także na temat Saksonii i Polski - imperator Wszechrosji 
zdenerwował się tak bardzo, że wyzwał kanclerza Austrii na pojedynek. Skutkom 
tego niebywałego w dziejach dyplomacji zdarzenia zapobiegła dopiero osobista 
interwencja gospodarza kongresu, cesarza Franciszka I. Napięcie między 
mocarstwami doszło do szczytu, kiedy 3 stycznia 1815 roku rozeszła się wieść, że 
Anglia, Austria i Francja zawarły przymierze zaczepno_odporne. Po tym fakcie 
groźba wojny między nową koalicją a cesarstwem rosyjskim i Prusami stawała się 
już całkowicie realna. Wpłynęło to na ostudzenie temperamentów skłóconych stron 
i w wyniku usilnych starań cesarza Franciszka I przerwane układy zostały na nowo 
podjęte. Dnia 11 lutego, na posiedzeniu w sprawach: polskiej i saskiej - w 
drodze wzajemnych ustępstw - rozwiązano wreszcie wszystkie sporne problemy i 
"urządzenie Polski monarchowie potwierdzili". Ale mieszkańcy Księstwa 
Warszawskiego mieli się dowiedzieć o "urządzeniu" swych dalszych losów dopiero w 
parę miesięcy później. Poza przyczynami natury proceduralnej zwłoka wynikła 
stąd, że 1 marca 1815 roku obradujących w Wiedniu monarchów zaskoczyła 
wiadomość, która na czas dłuższy sparaliżowała wszystkie czynności kongresu; 
skazany na wieczne wygnanie cesarz Napoleon wymknął się z wyswpy Elby i wraz ze 
swoją miniaturową armią, trzon której stanowili polscy szwoleżerowie, wylądował 
we Francji. Ciekawe, jak na tę elektryzującą nowinę zareagowali mieszkańcy 
Księstwa Warszawskiego, a zwłaszcza, jak przyjął ją generał Zajączek po uszy już 
zanurzony w nowej rzeczywistości? Co sobie myślał wierny "Egipcjanin" 
Bonapartego, dowiadując się o spontanicznym poddawaniu się Napoleonowi całej 
Francji; o ucieczce z Paryża przerażonych Burbonów; o powrocie do cesarza 
skruszonych marszałków; o nie odstępującym go szwadronie polskich szwoleżerów? 
Niestety, nie dochowały się żadne materiały pamiętnikarskie czy epistolarne, 
pozwalające wejrzeć w ówczesne myśli i uczucia generała Arbuza. Istnieją 
natomiast dokumenty świadczące o ogólnym stosunku wojska i społeczeństwa 
Księstwa Warszawskiego do, wyklętego przez kongres wiedeński, zbiega z Elby. 
Najwymowniejszy z tych dokumentów to nie podpisana notatka, odnaleziona przez 
historyków w papierach księcia Adama Jerzego Czartoryskiego. Jej anonimowy autor 
starał się najwyraźniej przestrzec czynniki decydujące przed użyciem wojska 
polskiego w wojnie Koalicji z Napoleonem: "Na Francuzów armię nie posyłać; było 
by to tylko generałów i oficerów exponować, bo żołnierz, ledwie nie całkiem 
jeszcze za Napoleonem." I w podobnym duchu - zapis w dzienniku Juliana Ursyna 
Niemcewicza: "Powrót Napoleona szkodliwe w dzisiejszym położeniu rzeczy sprawił 
wrażenie. MłodzieŻ rycerska, smakująca w bojach, szybko do wysokich stopni i 
licznych zaszczytów pod dowództwem jego wyniesiona, mieszkańcy zapomniawszy 
zawiedzionych przez niego obietnic, poniesionych przez wojska jego klęsk, 
pamiętni tylko rozszarpania Ojczyzny (...) oczy i życzenia swoje do tego 
błędnego, oddalonego o kilkaset mil światła obracać zaczęli." Z polskimi 
świadectwami w pełni współgrały, słane w tym czasie do Petersburga, przestrogi 
prezesa okupacyjnej Rady Najwyższej Tymczasowej, Wasyla Łanskoja: "Przywiązanie 
(Polaków) do wroga Europy nie wygaśnie, zwłaszcza wśród wojskowych (...) Próżne 
są usiłowania Cesarza zbliżyć do Rosyi naród polski i wojsko (...) W 
organizowanym wojsku hodujemy żmiję gotową zawsze na nas jad swój wypuścić (...) 
W żadnym wypadku na Polaków liczyć nie można." Obywatele Księstwa Warszawskiego 
z trwożną nadzieją wsłuchiwali się w odgłosy, dochodzące z francuskich pól 
bitewnych. Ale w miarę rozwoju wydarzeń nadzieje słabły i gruntowała się 
pewność, że zbieg z Elby - mający przeciwko sobie połączone siły zbrojne 
wszystkich mocarstw kontynentu oraz przebogate zasoby angielskiego złota - nie 
zdoła już odwrócić biegu historii. Tym niecierpliwiej czekano na wiadomości o 
"urządzeniu" spraw polskich przez kongres wiedeński. Prasa krajowa z nakazu 
władz okupacyjnych zachowywała zupełne milczenie. Ale między ludźmi krążyły 
plotki, przywożone z Wiednia przez przypadkowych wojażerów oraz skąpe szczegóły, 
przenikające z korespondencji osób wysoko postawionych. Jeszcze w lutym 1815 
roku książę Antoni Radziwiłł - późniejszy namiestnik W. Księstwa Poznańskiego - 
donosił z Wiednia swemu ojcu: "Królem polskim będzie odtąd cesarz Aleksander. 
Polska nie będzie owym przedrozbiorowym, rozległym Królestwem, ale zmniejszona o 
wiele. Żal stąd niemały, lecz i za to należy się wdzięczność, że kiedy na 
wiedeńskim Kongresie nic nas obronić nie mogło, uratowano przynajmniej choć 
mniejszą część kraju." W podobnym, z lekka melancholijnym, tonie informował 
rodzinę o uchwałach kongresowych główny inspirator odrodzenia Królestwa 
Polskiego pod berłem rosyjskim, książę Adam Jerzy Czartoryski: "Będziemy mieli 
Królestwo i króla. Kraków wolne miasto, Austria i Prusy zapewniły instytucje 
narodowe dla poddanych polskich; amnestia, stosunki "sujets mixtes", zdobyte. 
Złe z dobrym pomieszane, ale lepiej nam będzie niż było." Jedynie 
arystokratyczne wielbicielki cesarza Aleksandra aprobowały bez zastrzeżeń 
"urządzenie" kongresowe. Oto fragment listu księżnej Heleny Radziwiłłowej - pani 
na NIeborowie i Arkadii - pisanego w marcu 1815 roku do synowej: "To chyba nie 
dziennik mój pisać będę, lecz rapsodye o wielkich wypadkach, które mi zamąciły 
głowę do reszty. Jesteśmy więc Polakami pod Aniołem królem (...) Zmartwieniem 
patryotów jest to, że nam jeden z członków odjęto. Gdyby go miano, toby się im 
zachciało tych wszystkich, które Jagiełło posiadał." Autorka listu istotnie 
musiała mieć "zamąconą głowę do reszty". Jej natrząsanie się z "zachłanności" 
patriotów brzmi co najmniej dziwnie, w zestawieniu z kongresową rzeczywistością. 
Księstwo Warszawskie wyszło z kompromisu wiedeńskiego zubożone o 300007kmó2 
powierzchni i o milion mieszkańców. Odpadły od niego na rzecz Prus, najwyżej 
rozwinięte gospodarczo i kulturalnie, departamenty: poznański i bydgoski ze 
skrawkami województwa kaliskiego. Kraków ze swym okręgiem stawał się odrębną 
Rzeczpospolitą Krakowską pod protektoratem sprzymierzonych mocarstw. Austri 
przypadły bogactwa solne w Wieliczce i obwód Tarnopolski. Znacznemu ograniczeniu 
uległa także niezależność nowego tworu państwowego, sprzęgniętego unią 
personalną z ogromnym samowładnie rządzonym cesarstwem rosyjskim ("było to jakby 
gliniany garnek przywiązać do żelaznego koła", mówiono w Warszawie). W zamian za 
te wszystkie ubytki nowe państewko otrzymało od kongresu czczą nazwę Królestwa 
Polskiego, jak gdyby dla wydrwienia dwudziestoletnich tęsknot Polaków. Zamiast 
Polski powstało "un ridicule Royaume de Pologne". "Bo też nie o Polskę (...) 
chodziło carowi Aleksandrowi - zżyma się Kazimierz Bartoszewicz, autor 
fundamentalnej pracy "Utworzenie Królestwa Kongresowego". - Chciał posunąć swe 
"granice wojskowe" na zachód, wkroczyć klinem do środkowej Europy, a ponieważ na 
to nie zezwoliłaby Europa, więc dla jej uspokojenia nowemu zaborowi nadał formę 
przejściową konstytucyjnego państewka." PIerwsza oficjalna wiadomość o uchwałach 
kongresu w sprawie Polski pojawiła się w dodatku nadzwyczajnym do warszawskiej 
"Gazety Korespondenta" z 7 maja 1815 roku. Był to list cesarza Aleksandra do 
byłego prezesa senatu Księstwa Warszawskiego, Tomasza Ostrowskiego - 
opublikowany w oryginale francuskim i tłumaczeniu polskim. "Ze szczególnym 
ukontentowaniem donoszę Wpanu - pisał twórca Królestwa KOngresowego - iż los 
jego Ojczyzny na koniec ustalonym został za zgodą wszystkich mocarstw na 
Kongresie zgromadzonych. Biorąc tytuł króla polskiego, chciałem zadość uczynić 
życzeniom narodu. Królestwo POlskie połączone będzie z Cesarstwem Rosyjskim 
węzłem właściwej sobie konstytucyi, na której pragnę ugruntować szczęśliwość 
kraju. Jeżeli wielki powód spokojności powszechnej nie dozwolił, aby wszyscy 
Polacy pod jednym złączeni zostali berłem, przynajmniej wszystkie ku temu 
obróciłem usiłowania, aby im osłodzić ile możności przykrość takowego między 
nimi rozłączenia i aby otrzymać dla nich wszędzie używanie właściwej im 
narodowości. Nim rozmaite do dopełnienia jeszcze pozostające formalności dozwolą 
głosić w sposobie dokładniejszym wszystkie punkta tyczące się ostatecznego 
układu spraw Polski, chciałem, aby Wpan pierwszy o tym w treści uwiadomiony ode 
mnie został i upoważniam Wpana do uwiadomienia swoich rodaków o tym, co list 
niniejszy zawiera. Przyjmij Wpan zapewnienia szczerego szacunku Dan w Wiedniu d. 
18830 Kwietnia 1815 Aleksander." Dnia 13 czerwca 1815 roku przyjechał do 
Warszawy książę Czartoryski, przywożąc z sobą pełną tekę ważnych dokumentów. 
Były wśród nich: "Zasady Konstytucyi", opracowane przez księcia pod okiem 
cesarza Aleksandra; orędzia abdykacyjne króla Fryderyka Augusta; manifest 
cesarski do Polaków oraz "ukaz", rozwiązujący okupacyjną Radę Najwyższą 
Tymczasową i przekazujący jej władzę Rządowi Tymczasowemu, który miał trwać "aż 
do ogłoszenia i wprowadzenia w życie samej Konstytucyi". W cztery dni po 
przyjeździe Czartoryskiego - 17 czerwca - gazety ogłosiły orędzie króla 
Fryderyka Augusta, w którym nieszczęsny sprzymierzeniec Napoleona zrzekał się 
wszelkich praw do byłego Księstwa Warszawskiego i zwalniał jego wojsko ze 
złożonej przysięgi wierności ("Rozłączenie to z poddanymi (...) najżywszą zadaje 
nam boleść. Pamięć ich na zawsze w sercu Nam wyrytą będzie"). Równocześnie z tym 
smutnym aktem opublikowano radosną "Programmę" uroczystości, związanych z 
zapowiadanym na 20 czerwca "ogłoszeniem Królestwa Polskiego". Nazajutrz 18 
czerwca - wielki książę Konstanty w rozkazie dziennym podał do wiadomości wojska 
"to szczęśliwe losów ojczystych ustalenie". Tego samego dnia, na polach Waterloo 
w Belgii, sprzymierzone armie pod dowództwem marszałka angielskiego Wellingtona 
i marszałka pruskiego Bl~uchera zadały ostateczny śmiertelny cios Cesarstwu Stu 
Dni Napoleona. Generał Arbuz mógł sobie powinszować trafnego wyboru nowych 
protektorów. * * * Zgodnie z zapowiedziami prasowymi "powrócenie" Królestwa 
Polskiego ogłoszono 20 czerwca 1815 roku. O godzinie #/5 rano - jak donosiły 
gazety warszawskie - "51 wystrzałów armatnich zwiastowało stolicy dzień 
uroczysty, który powszechna radość i wdzięczność mieszkańców w narodowe święto 
zamieniła". Dochowana dokumentacja owego "narodowego święta" jest wyjątkowo 
obfita, lecz tyle w niej opinii krańcowo sprzecznych, że wcale niełatwo ustalić, 
co rzeczywiście wówczas myślano i odczuwano w Warszawie. W sprawozdaniach 
prasowych wszystko, co działo się tego dnia - ogłaszanie dokumentów stanowiących 
Królestwo Polskie, zaprzysięganie nowego rządu przed portretem cesarza_króla 
Aleksandra, nabożeństwa dziękczynne w kościołach, czy wreszcie wieszanie na 
gmachach publicznych nowych godeł państwowych: maleńkiego białego orzełka na 
piersi wielkiego czarnego orła cesarstwa rosyjskiego - przedstawiane było jako 
jeden wielki festyn spontanicznej radości oraz wdzięczności i uwielbienia dla 
nowych "wskrzesicieli". Sprawozdaniom prasowym dzielnie sekundowały produkcje 
artystyczne, urozmaicające oficjalny program uroczystości. Poeci okolicznościowi 
zachłystywali się zachwytem dla cesarza_króla, a z rozpędu i dla jego brata - 
wodza naczelnego armii odrodzonego Królestwa. Powszechnie nienawidzonego już 
wtedy w Warszawie cesarzewicza wierszokleta Molski rekomendował w taki oto 
sposób: Wódz ten prawy i czynny uważany razem@ mógłby się w dwóch Rzymianów 
porównać obrazem.@ Ma tęgość duszy Katona@ z zaletami Scypiona.@ W teatrze - jak 
zawsze w podniosłych dla narodu chwilach - wystawiano "Krakowiaków i górali". 
Śpiewogra Bogusławskiego zrobiła swoistą karierę: od powstania kościuszkowskiego 
służyła wyrażaniu uczuć dla bohaterów narodowych i kolejnych wyzwolicieli. 
Stosownie do okazji pierwotny tekst widowiska wzbogacano coraz to nowymi 
aktualnymi wstawkami. Ustami krakowiaków i górali czczono Kościuszkę, 
Dąbrowskiego, Poniatowskiego i Napoleona. W roku 1815 przyszła kolej na 
Aleksandra. Występujący w sztuce Dziedzic, na wieść o "szczęśliwych losach 
Ojczyzny", intonował pochwalną kantatę na cześć cesarza_króla: Przy jego tronie, 
nowym blaskiem ozdobiona,@ zajaśnieje w swej chlubie Zygmuntów korona,@ z nim 
szczęście, z nim obfitość wstąpi na tę ziemię.@ Pobratymskiego ludu 
przyjacielskie plemię@ wzywa dawnych swych braci do wspólnej rodziny (...)@ 
Boże, wspieraj swą mocą złączone krainy.@ Oficjalni mówcy tego dnia nie 
pozostawali w tyle za prasą i sztukami pięknymi. Szczególny niesmak wzbudziła 
oracja, przewodniczącego ceremoniom, Tomasza Wawrzeckiego - człowieka o pięknej 
patriotycznej przeszłości; po klęsce maciejowickiej najwyższego naczelnika 
narodku, współwięźnia Kościuszki w twierdzy Pietropawłowskiej, członka 
najwyższych władz Księstwa Warszawskiego. Nie bacząc na przyznawaną mu rangę 
"niemal bohatera narodowego", dał Wawrzecki w swym przemówieniu rażący pokaz 
płaszczenia się przed nowymi panami. Po wyniesieniu pod niebiosa 
"pieczołowitości Cesarza Aleksandra nad Polakami", po wyrażeniu najwyższego 
zachwytu z powodu "węzła nierozerwalnej po wszystkie wieki Unii z narodem 
wielkim jednego szczepu i dyalektu, a zatem pobratymczym", zapędził się mówca w 
ślady "poety" Molskiego i oddał cześć wielkiemu księciu Konstantemu, "którego 
talenta osobiste i wojskowe są połączone z największą prawością duszy, 
dobroczynnością i sprawiedliwością najściślejszą". Co skłoniło eks_bohatera 
narodowego do takiego zaszargania sobie pięknego życiorysu - nie wiadomo. Może 
uczynił to z dziecinnej naiwnej wiary w dobrą wolę nowych "wskrzesicieli"? A 
może ze strachu przed tymi "wskrzesicielami" - wyniesionego jeszcze z lochów 
Pietropawłowskiej twierdzy? Lub mże po prostu chodziło mu jedynie o zdobycie 
teki ministerialnej w nowym rządzie Królestwa? (Otrzymał ją zresztą, ale nie 
cieszył się nią długo". Historycy, pisząc o wystąpieniu Wawrzeckiego, 
przedstawiają go jako człowieka "sędziwego", aby tą sędziwością choć trochę go 
usprawiedliwić. Ale nie był aż tak sędziwy: miał 56 lat i uchodził za człowieka 
w pełni sił umysłowych i fizycznych. Dopiero ostracyzm społeczny, jakim mu 
zapłacono za jego ultralojalizm, przygiął go do ziemi i przyspieszył jego zgon. 
Zmarł na udar serca w kilkanaście miesięcy po swym przemówieniu. I nie było 
chyba przypadkiem, że śmierć go dosięgła w czasie, kiedy całe Królestwo 
pozostawało pod wrażeniem tragedii pięciu młodych oficerów, którzy w proteście 
przeciwko postępowaniu "dobroczynnego i sprawiedliwego" Konstantego popełnili 
zbiorowe samobójstwo. W zupełnie odmienny sposób niż "sędziwy" Tomasz Wawrzecki, 
oceniał "święto narodowe" 20 czerwca inny jego uczestnik: 18_letni Teodor 
Morawski. Wszystkie opinie późniejszego ministra spraw zagranicznych w powstaniu 
listopadowym i autora sześciotomowych "Dziejów narodu polskiego" - cechuje 
młodzieńcza bezkompromisowość. Kiedy warszawska prasa w podniosłych słowach 
opisywała, jak to "wśród radosnych okrzyków" zawieszano na Ratuszu nowe godło 
Królestwa, młody Morawski z najwyższą pogardą odrzucał to godło, dopatrując się 
w nim obrazy narodu polskiego: "Orzeł czysty, biały, rozpięty został na piersi 
czarnego dwułbowego dziwotworu. Nie przyczyniło się to, niemniej jako i 
pomieszczenie tytułu króla polskiego między tatarskimi caratami, astrachańskim i 
sybirskim, do przymnożenia przyjemnych wrażeń". Kiedy Wawrzecki zachwycał się 
"węzłem nierozerwalnej unii z pobratymczym narodem", Morawski głosił, że 
"instynktowy wstręt budziło przymusowe spojenie dwóch narodów, dwóch wiar, dwóch 
języków, dwóch przeciwstawnych sobie duchów narodowych". Oceniając całość 
obchodów "narodowego święta", Morawski - wbrew oficjalnemu entuzjazmowi - 
zapewniał, że "uroczystość odbyła się zimno". Tak zimno, że musiano się 
usprawiedliwiać przed cesarzem, iż "tyloletnie cierpienia odjęły narodowi siły 
do żywszej radości". Relacja MOrawskiego nie jest odosobniona. Wiele innych 
świadectw pamiętnikarskich i epistolarnych - acz nie tak radykalnych jak sądy 
Morawskiego - potwierdza jednak, że "powrócenie Królestwa" obchodzono w 
atmosferze daleko odbiegającej od przekazów oficjalnej propagandy. Cała 
patriotyczna Warszawa podzielała oburzenie Morawskiego na nowe godło Królestwa. 
Z niezadowoleniem i lękiem przyjmowano również wiadomość, że w nowo powołanym 
Rządzie Tymczasowym, który miał wprowadzać w życie liberalne "Zasady 
KOnstytucyi" Czartoryskiego, zachowali swe miejsca dwaj zdecydowanie 
nieprzychylni Polakom przedstawiciele rosyjskich władz okupacyjnych: 
przewodniczący Łanskoj i komisarz cesarski NOwosilcow. Nastroje te były tak 
powszechne, że Czartoryski uznał za konieczne powiadomić o nich cesarza: 
"Żałowano orła w dotychczasowej postaci - pisał do Aleksandra bezpośrednio po 
zakończeniu uroczystości warszawskich. - Ubolewano nad udziałem Rosyan w 
rządzie." Najbardziej przeszkadzał radowaniu się z "wrócenia Królestwa" 
powszechny w społeczeństwie żal z powodu ubytków terytorialnych. Trudno się było 
cieszyć z Królestwa Polskiego bez Krakowa, Poznania, Torunia i Bydgoszczy. Od 
razu też zaczęto je lekceważąco nazywać "Królestwem Kongresowym" bądź 
"Królestwem Puławskim" (ze względu na udział Czartoryskiego w jego tworzeniu). W 
ogłoszonym tego dnia manifeście cesarz_król Aleksander usiłował wytłumaczyć swym 
polskim poddanym, że okrojenie ich Królestwa było konieczne z przyczyn 
międzynarodowych. "Polacy - głosił manifest - nie podobna było opatrzeć w sposób 
inny waszej narodowej pomyślności. Należało zachować wam ojczyznę, która by nie 
mogła zostać ani powodem do zazdrości, ani przedmiotem niepokoju dla sąsiadów, 
ani pochopem wojny dla Europy." Manifest cesarski powszechnego żalu z pewnością 
nie ukoił, ale mógł skłaniać do poważnych refleksji. W Warszawie znano już z 
grubsza przebieg rokowań wiedeńskich i wiedziano, że to rzeczywiście Aleksander, 
niezależnie od motywów, jakie nim kierowały, to Królestwo dla Polaków wywalczył. 
Wiedziano też, że zachodnie mocarstwa, pomimo krzykliwych pogróżek Talleyranda, 
wojny o Polskę wszczynać nie będą i że alternatywą ułomnego Królestwa 
Kongresowego mógł być jedynie powrót do traktatów rozbiorowych, czego domagali 
się w Wiedniu poniektórzy "legitymiści". Od takiego rozwiązania Królestwo 
Kongresowe, przy wszystkich swych brakach, było na pewno lepsze. Dlatego co 
rozważniejsi uczestnicy "święta narodowego" 20 czerwca 1815 roku odrywali wzrok 
od przeszłości i z nieśmiałą nadzieją kierowali go w stronę przyszłości. 
Nastroje te najlepiej odtwarza bajka Niemcewicza "Mrowisko", którą poeta napisał 
bezpośrednio po powrocie z warszawskich uroczystości. Bajka opowiada o mrówkach, 
które odzyskały "część burzą rozniesionego mrowiska". Stara Mrówka, wyrażająca 
niewątpliwie poglądy autora, dziwi się, że zamiast się cieszyć, "skargę szerzymy 
zuchwałą, że mrowisko nie takie, jak przedtem bywało". Wzywa do porzucenia 
"zwodniczych ssnów" i zajęcia się sprawami doraźnymi: "część odzyskaliśmy, 
pozostawmy resztę czasowi. Uprzątajmy zwaliska, podnośmy ruiny". * * * Z 
ogłoszonych 20 czerwca "Zasad Konstytucyjnych" społeczeństwo polskie dowiedziało 
się, że w nowym państwie najwyższym urzędnikiem z prerogatywami niemal 
monarszymi będzie namiestnik, mający zastępować w Warszawie rezydującego stale w 
Petersburgu cesarza_króla. Od razu zaczęły się domysły i spekulacje polityczne, 
kto mógłby tym namiestnikiem zostać. Na ogół widziano tylko dwóch kandydatów do 
tego urzędu. Pierwszym - za którym opowiadała się większość patriotów - był Adam 
Jerzy książę Czartoryski, wiceprezes świeżo powołanego Rządu Tymczasowego, 
współtwórca Królestwa Kongresowego, wieloletni zaufany przyjaciel cesarza 
Aleksandra, niegdyś minister spraw zagranicznych cesarstwa rosyjskiego; drugim - 
którego imię wymawiano ze zgrozą - niezrównoważony brat cesarski, wielki 
książę_cesarzewicz, desygnowany wódz naczelny armii Królestwa. Tylko nielicznie 
optymiści brali pod uwagę jeszcze trzecią ewentualność, że powróci do kraju 
Kościuszko, aby objąć należne mu pierwsze miejsce. Ale stary Naczelnik rozwiał 
te nadziej. Po ogłoszeniu uchwał kongresowych wymówił się ostatecznie od 
współpracy z próbującym go uwieść cesarzem Aleksandrem. Wyjeżdżając rozgoryczony 
z Wiednia zawiadomił o swej decyzji Czartoryskiego. "Poświęciłem życie całej 
Polsce - pisał w pożegnalnym liście - ale nie najmniejszej, którą pompatycznie 
nazwano Królestwem Polskim (...) To nie może ująć Polaków do zaufania wielkiego, 
owszem z bojaźnią każdy uczyni wniosek takowy, że imię polskie z czasem w 
pogardzeniu zostanie i że Rosjanie traktować nas będą jako podległych im, gedyż 
tak szczupła garstka populacji nigdy się nie zdoła obronić intrydze, przewadze i 
przemocy Rosjan." Kończył list słowami: "Jadę do Szwajcar, nie mogąc zdatnie 
służyć Ojczyźnie". Między Czartoryskim a wielkim księciem Konstantym od 
pierwszych chwil istnienia Królestwa Kongresowego rozgorzała walka na śmierć i 
życie. Poszczególne jej epizody znane są z ówczesnej korespondencji 
Czartoryskiego. "Listy z tych czasów Czartoryskiego do Imperatora to znakomity, 
niepodrobiony obraz smutnej rzeczywistości - pisze Kazimierz Bartoszewicz w 
swoim "utworzeniu Królestwa Kongresowego". - Żadne archiwa, żadne wydobyte 
dawniej czy świeżo materyały, żadne pamiętniki czy panegiryki, żadne naciągane 
wywody nie są w możności obalić bolesnej prawdy, jaka z tych listów wieje, 
stłumić skarg, jakimi są przepełnione." Skargi Czartoryskiego kierowały się 
niemal wyłącznie przeciwko wielkiemu księciu_cesarzewiczowi. Dopiero czytając 
fragmenty lipcowej korespondencji Czartoryskiego rozumie się, jak bardzo musiał 
gniewać warszawian, zaledwie o miesiąc wcześniejszy, panegiryczny wyskok pod 
adresem Konstantego w mowie Tomasza Wawrzeckiego. W każdym liście Czartoryski 
błaga cesarza_króla o odwołanie z Warszawy wielkiego księcia. Zdaniem 
wiceprezesa Rządu Tymczasowego "odrębna władza wojskowa Cesarzewicza 
uniemożliwia pracę rządu. Wielkiego księcia nie wzrusza żadna gorliwość, żadna 
uległość. Żywi on do kraju nienawiść, wzrastającą w sposób zatrważający. Nie 
otacza względami ani wojska, ani ludności, ani nikogo z prywatnych. Drwi z 
konstytucji, szydzi z praw i form, a za słowami idą czyny. Nie trzyma się nawet 
własnych przepisów wojskowych. Chce kijem kierować armią. Żołnierzom rosyjskim 
każe "pałkować" polskich żołnierzy. Wielu oficerów zapowiada wystąpienie z 
armii, szerzy się dezercja, wszyscy otrzymują wrażenie, że istnieje plan 
zniszczenia i udaremnienia dobrodziejstw W.C.Mości, a W.Książę jest bezwiednym 
narzędziem tych zgubnych machinacji, mających na celu rozjątrzenie zarówno 
Rosjan, jak Polaków". W następnych listach błagania o odwołanie Konstantego 
przybierają jeszcze na sile. "Czas nagli, każda chwila może przynieść burzę i 
katastrofę (...) W.Książę chce doprowadzić do ostateczności. Żaden wróg nie 
zdoła więcej szkodzić Waszej Cesarskiej MOści..." Już nie w swoim własnym 
imieniu, lecz z upoważnienia wszystkich członków rządu (a więc i Tomasza 
Wawrzeckiego) prosi Czartoryski cesarza o "zaradzenie położeniu, które z każdym 
dniem stając się gorszym, grozi nieobliczalnie zgubnymi skutkami". Przytacza 
szczegóły bezwzględnej samowoli wielkiego księcia, który "znosił wyroki sądów 
wojskowych, rozdawał dymisye, rozciągał swą władzę nad urzędnikami cywilnymi, 
kazał nawet uwięzić prezydenta Warszawy". W jednym z listów Czartoryski wprost 
zarzuca Konstantemu, że jest manipulowany przez niechętne propolskiej polityce 
cesarza koła petersbuskie: "z najlepszego źródła wiem, że w Petersburgu istnieje 
towarzystwo przeważnie wojskowych, którzy mają w kraju wysłańców wpływających na 
w.księcia; stowarzyszenie to miało już gotowy memoryał przeciw POlsce dla 
wręczenia go W.C.Mości; wojna przeszkodziła tym buntownikom." W parę miesięcy 
późNiej, kiedy polski generał_adiutant cesarza, Adam Ożarowski, przywiózł do 
Warszawy wiadomość, że Konstanty musi być wicekrólem polskim, Czartoryski wpadł 
w rozpacz. "Daj nam Najjaśniejszy Panie innego wielkiego księcia (Aleksander 
miał jeszcze dwóch młodszych braci: Mikołaja i MIchała - M.B.) - zaklinał 
cesarza - nominacja Konstantego byłaby wyrokiem śmierci." Cesarz Alkeksander z 
pewnością nie lekceważył opinii swego głównego, od lat, doradcy w sprawach 
polskich. Jest więcej niż prawdopodobne, że właśnie w wyniku ostrzeżeń 
Czartoryskiego Konstanty nie został ani wicekrólem, ani namiestnikiem 
królewskim, o co podobno usilnie zabiegał. Ale zasadniczego celu swych starań 
nie udało się Czartoryskiemu osiągnąć; Aleksander nie chciał słyszeć o odwołaniu 
Konstantego z Warszawy. Cesarz kochał młodszego brata, ale nie chciał go mieć 
przy sobie, gdyż obawiał się jego szaleństw, mając żywo w pamięci zamordowanie 
ojca, cesarza Pawła I, którego Konstanty pod wieloma względami przypominał. 
Niektórzy historycy uważają, że największą korzyścią osobistą, jaką Aleksander 
wyniósł z powstania Królestwa Polskiego, było to, że mógł Konstantego trzymać z 
dala od Petersburga. Ani Czartoryski, ani nikt inny nie był na tyle silny, aby 
go tej korzyści pozbawić. Konstanty niewątpliwie wiedział o oskarżycielskich 
listach Czartoryskiego i z pewnością robił, co mógł, aby zdyskwalifikować swego 
przeciwnika w oczach cesarza. Ale decydujący cios zadał Czartoryskiemu nie 
Konstanty, lecz komisarz cesarski Mikołaj Nowosilcow - niegdyś przyjaciel i 
pensjonalista księcia z Puław, później podstępny jego przeciwnik polityczny - 
zmierzający wszelkimi środkami do tego, aby stać się w jego miejsce głównym 
mężem zaufania cesarza w sprawach polskich. Wiarygodni kronikarze tamtych czasów 
utrzymują, że "Nowosilcow postarał się o wykradzenie Czartoryskiemu kopii jego 
listów, pisanych podczas Kongresu do angielskich mężów stanu, i że te kopie 
przedstawione przez NOwosilcowa Aleksandrowi stały się grobem zaufania Cesarza 
do Czartoryskiego". Tak więc, w zakulisowej grze o urząd namiestnika, przepadły 
szanse obu głównych kandydatów do tego urzędu: Konstantego "unieszkodliwił" 
Czartoryski, Czartoryskiego - Nowosilcow. Ale szeroka opinia o tym nie 
wiedziała. Warszawianie nadal z rosnącym napięciem czekali na przyjazd 
cesarza_króla i na ostateczną decyzję, kto będzie jego oficjalnym zastępcą w 
Warszawie: Konstanty czy Czartoryski. Zajączek w królika przemieniony (c.d.) III 
"Warszawa, 3 grudnia (1815 r.) Znasz ty efekt pioruna, gdy spadnie nagle i 
niespodziewanie, bomby pękającej tuż przy nas, iskry elektrycznej, który całą 
istotą naszą wstrząsa? Otóż taki efekt wywarła dziś rano na całą Warszawę 
wiadomość o wyniesieniu jenerała Zajączka na naczelnika Rządu - wczoraj wieczór 
został nim zamianowany." Sympatyczna kronikarka życia towarzyskiego Warszawy, 
pani Anna Nakwaska, żona prefekta departamentu warszawskiego, Franciszka 
Salezego Nakwaskiego, "jedna z najbardziej rozbawionych i roztańczonych dam 
stolicy" - pisząc wyżej przytoczony list do swej mieszkającej na wsi siostry, 
baronowej Teresy Rastawieckiej, z pewnością nie przypuszczała, że stwarza 
dokument historyczny, który przez półtora wieku z okładem cytować będą wszyscy 
historycy, interesujący się kongresowym Królestwem Polskim. Ale też nikomu poza 
nią nie udało się tak wyraziście i lapidarnie przekazać potomnym ogromu 
zdumienai, jakie powitało nominację 63_letniego inwalidy Zajączka na namiestnika 
królewskiego w Warszawie. Cesarz_król Aleksander I wjechał do swej nowej stolicy 
dnia 12 listopada 1815 roku w samo południe. Jego z dawna wyczekiwany przyjazd 
poprzedziły wielotygodniowe narady nad programem jego przyjęcia. Znalazło to 
odbicie nawet w anonimowych rymach ulotnych: Jak gdyby za dotknięciem 
czarodziejskiej rózgi@ krew wrzeć poczyna, wstrząsają się mózgi.@ W ruchu 
stolica cała, wszystkie stany radzą@ jak go wprowadzą...@ Wprowadzano dostojnego 
gościa z całym rytuałem należnych mu honorów. Jego przybycie zwiastowały salwy 
armatnie, warkot tysiąca bębnów i trzask wystrzeliwanych w niebo świetlistych 
rakiet. U progu miasta - tam gdzie stoi dzisiaj, upamiętniający ów dzień, 
kościół św. Aleksandra - powitała cesarza_króla wspaniała brama tryumfalna 
(wyższa od kolumny Zygmunta) wzniesiona z dobrowolnych składek obywatelskich 
"nawet Naczelnik Kościuszko - na krótko przed swym wielkim rozczarowaniem - 
przyczynił się do jej budowy 1000_złotowym datkiem). W uroczystym powitaniu 
uczestniczyła cała Warszawa, kto żyw biegł oglądać pogromcę Napoleona i nowego 
pana Polaków. Każdy z wierzchnią oznaką, czem jest w kraju naszym,@ kozak z 
batem, ksiądz z krzyżem, a żołnierz z pałaszem,@ stoi na swoich miejscach. Tam 
licznych biur rzesza,@ tak nigdy niedostępna od synów Mojżesza@ miejsce obok 
nich wzięła. Tu adiutant w biegu,@ niosąc rozkaz, przebiega szereg od szeregu.@ 
Tam Kozak, kraju swego chwalebnym zwyczajem,@ zrobiony nieporządek poprawia 
nahajem.@ Coraz ciszej i ciszej, a wtem nagle dzwony@ jęknęły, znak wydając, że 
Błogosławiony@ minął bramę tryumfu, że się już przybliża.@ Lud ciekawy, 
ujrzawszy zwycięzcę Paryża,@ schyla głowy przed świetnym jego majestatem...@ 
Trasę przejazdu cesarza_króla - od Belwederu do Zamku - obstawiały gwardie 
rosyjskie i wyborowe oddziały świeżo utworzonej armii poslkiej. Za wojskiem 
cisnęły się tłumy warszawian: na poły wiwatujące, na poły nieufne. Okna i 
balkony Nowego Światu i Krakowskiego Przedmieścia - zgodnie z dyskretnymi 
pouczeniami Nowosilcowa, który znał gusty swego władcy - "od dołu do góry 
ugarnirowane były płcią piękną". Pobyt Aleksandra w Warszawie trwał trzy 
tygodnie. Uczestnicząc w urządzonych na jego cześć balach, uroczystych 
przyjęciach, rewiach wojskowych, a także: przyjmując na prywatnych audiencjach 
rozmaite ważne persony - "Talma Północy" roztaczał przed Polakami wszystkie 
czary swej ujmującej osobowości i nie przepuszczał żadnej okazji do zdobywania 
sobie serc nowych poddanych. Kiedy prezydent Warszawy Stanisław Węgrzecki 
ofiarował mu klucze miasta, nie przyjął ich oświadczając: "Nie przyjmuję kluczy, 
gdyż nie przychodzę tu jako zdobywca, lecz jako opiekun i przyjaciel wasz, 
pragnąc wszystkich widzieć szczęśliwymi". Uczestników uroczystych przyjęć w 
magnackich pałacach zachwycał swą bezpośredniością i uprzejmością w obcowaniu 
towarzyskim. "Sypał grzecznościami, przesadzał się w dowcipnych twierdzeniach; w 
końcu biesiady, przy wetach, jakby był człowiekiem familii i najpierwszym domu 
przyjacielem, w poufną wpadał rozmowę i z domownikami w familijność. Mówił, że 
wszystko mu się tu podoba: kobiety są przyjemne i ładne, mężczyźni grzeczni bez 
płaszczenia się i weseli bez poufałości". Na balu dziecinnym u księżnej Izabeli 
Czartoryskiej (matki księcia Adama Jerzego, wzruszył wszystkich swoją miłością 
do dzieci ("tańczył z temi dzieciakami, całował je w buziaki i po rękach") oraz 
tym, że wystąpił w polskim mundurze. Rozczulona do łez, stara księżna zapisała 
po balu w swoim dzienniczku: "Zdało mi się snem, że jest Polska, król polski w 
mundurze i o barwach narodowych. Łzy mi popłynęły: mam więc ojczyznę, zostawiam 
ją dzieciom moim". Mniejszy zachwyt wzbudzały wypowiedzi nowego pana w 
zasadniczych materiach publicznych. Polaków interesowały przede wszysstkim dwie 
sprawy: czy Królestwo zostanie powiększone o ziemie polskie, wcielone na mocy 
traktatów rozbiorowych do cesarstwa rosyjskiego oraz jaką rolę będzie odgrywał w 
nowym państwie polskim, siejący grozę wokół siebie, niezrównoważony brat 
cesarski? Cesarz_król nie uchylał się od odpowiedzi na te pytania. Odpowiadał na 
nie z taką samą swobodą i bezpośredniością, jakie cechowały go w stosunkach 
towarzyskich. Ale obietnice zawarte w tych odpowiedziach były mgliste, niepewne 
i uzależnione od różnych warunków. Sprawę ewentualnego przyłączenia do Królestwa 
"zachodnich prowincji" cesarstwa omawiał szeroko w poufnej rozmowie z 
przewodniczącym, przybyłej do Warszawy, delegacji ziem litewskich, Michałem 
Kleofasem Ogińskim. Tłumaczył mu, jak wielkie opory będzie musiał przełamywać w 
konserwatywnych kołach Petersburga, aby osiągnąć w tej sprawie pomyślne 
rezultaty. "Dotrzymam, co obiecałem - mówił do Ogińskiego - ale nie można tego 
zrobić od razu. Potrzebuję zaufania. Postanowień moich nie zmieniam (...) Nie 
trącajcie zbyt delikatnej struny, nie kompromitujcie mnie wobec moich. Nie mogę 
dopuścić, abyście żądali połączenia (Litwy) z Polską, bo nie trzeba, aby 
sądzono, że to wy się tego domagacie (...) Każdy powinien być przekonany, że co 
uczynię dala was, pochodzi z mego własnego popędu (...) Jeżeli będę jak 
dotychczas zadowolony z armii i osób cywilnych Królestwa, jeżeli rząd jego 
będzie mógł za wzór służyć i nie wypłynie z niego żadna niedogodność dla 
Cesarstwa, to dopełnię reszty (...) Powtarzam raz jeszcze, ufajcie mi i nie 
kompromitujcie mnie." Co do Konstantego, to obawy przed nim starał się rozbrajać 
zapewnieniami, że władza cesarzewicza ograniczać się będzie wyłącznie do spraw 
wojska, ale upierał się przy pozostawieniu go w Warszawie. W rozmowie z księżną 
Marią Wirtemberską, siostrą Adama Jerzego Czartoryskiego, usprawiedliwiał się, 
dlaczego nie odwołuje Konstantego z Polski. NIe ujawniając głównych motywów swej 
decyzji, tłumaczył księżnej, że jeżeli zabierze brata do Petersburga, to 
znienawidzi on Polaków jeszcze bardziej i będzie przeszkadzał wszelkim 
działaniom zmierzającym do polepszenia ich sytuacji. "Starajcie się - mówił do 
księżnej Wirtemberskiej cesarski czaruś - usposobić do siebie przychylnie 
Konstantego i Rosjan, aby ułatwić połączenie z Litwą i Podolem, czego szczerze 
pragnę." * * * Głównym polskim żyrantem cesarsko_królewskich obietnic był książę 
Adam Jerzy Czartoryski, niegdyś najbliższy powiernik i współautor młodzieńczych 
projektów politycznych Aleksandra. Czartoryski wierzył, że jego cesarski 
przyjaciel wykorzysta swą dominującą pozycję w ponapoleońskiej Europie dla 
zrealizowania ich dawnych planów uszczęśliwienia narodów europejskich, a wśród 
nich także narodu polskiego. Postępowanie Aleksandra na kongresie wiedeńskim 
oraz w pierwszych miesiącach po jego zakończeniu podtrzymywało księcia w tej 
wierze. W 38 roku życia "wybawca Europy" znajdował się jesienią 1815 roku w 
szczytowym punkcie swych osiągnięć życiowych. "Przeniknięty wielkością misji 
wypełnionej, coraz skłonniejszy do mistycyzmu i odnajdywania w sobie 
posłannictwa Bożego - pisał o Aleksandrze tamtych dni znakomity historyk Marian 
Kukiel - powrócił do idei, rozważanej niegdyś z polskim przyjacielem młodości: 
idei ligi narodów ku obronie sprawiedliwości i pokoju." Dążenia Aleksandra 
doczekały się swoistej realizacji na krótko przed jego przyjazdem do Warszawy. 
26 września 1815 roku, w Paryżu, trzej zwycięscy mocarze Europy: cesarz Rosji, 
cesarz Austrii i król Prus podpisali, opracowany przez Aleksandra, osobliwy 
układ polityczno_religijny, który miał przejść do historii pod nazwą Świętego 
Przymierza. Trzej monarchowie, uznając się za "powołanych przez Opatrzność, by 
rządzić trzema gałęziami rodziny chrześcijańskiej", zobowiązywali się do 
współdziałania w duchu chrześcijańskiego braterstwa zgodnie z nakazami Pisma 
Świętego, do obrony pokoju i sprawiedliwości. Z czasem Święte Przymierze miało 
ujawnić swe ukryte treści i stać się w rękach polityków narzędziem "posuniętej 
do skrajności reakcji, ucisku ludów i prześladowania wolnej myśli". Na razie 
jednak na pierwszy plan wysuwały się jego wzniosłe hasła humanitarne. Po 
uszczęśliwieniu Europy Świętym Przymierzem, zapragnął Aleksander uszczęśliwić 
swoje własne cesarstwo rosyjskie konstytucją oraz innymi reformami w duchu 
liberalnym. A to wiązało się już bezpośrednio ze sprawą polską. Z wywalczonego 
na kongresie wiedeńskim Królestwa Polskiego cesarz_król zamierzał uczynić 
poletko doświadczalne do wstępnego wypróbowania wielkiego eksperymentu 
liberalizacji Rosji. Wprowadzony w te zamiary Czartoryski miał prawo wierzyć, że 
jego cesarski przyjaciel - we własnym interesie - uczyni wszystko, aby zapewnić 
Królestwu rozwój jak najbardziej pomyślny. Ale wiedział też Czartoryski, lepiej 
niż ktokolwiek inny w Polsce, jak bardzo przeciwstawiać się będą liberalnym 
zamierzeniom Aleksandra zachowawcze koła rządzące cesarstwa. Dlatego usilnie 
nakłaniał rodaków, aby w pełni zaufali cesarzowi_królowi, czekali cierpliwie na 
spełnienie jego obietnic i nie kompromitowali go wobec Rosjan nadmiernymi bądź 
przedwczesnymi żądaniami. Mniej optymistycznie niż Czartoryski zapatrywał się na 
szczerość intencji Aleksandra wobec Polaków inny polski przyjaciel cesarza_króla 
jego generał_adiutant i aktualny faworyt, Adam Ożarowski - syn powieszonego w 
roku 1794 hetmana targowiczanina. Z natury chłodny karierowicz, ale nie wyzbyty 
jeszcze całkowicie poczucia solidarności z ojczystym narodem, generał_adiutant 
Ożarowski przy każdej okazji otwierał rodakom oczy na niestały charakter cesarza 
i studził ich nadmierny optymizm. Wiadomość o jednym z takich demaskatorskich 
działań Ożarowskiego przetrwała w pamiętnikach Antoniego Ostrowskiego, członka 
delegacji poslkiej, wysłanej w sierpniu 1815 roku do przebywającego wówczas w 
Paryżu cesarza_króla z "hołdem najgłębszego uszanowania i najczulszej 
wdzIęczności". "Delegacja była zachwycona uprzejmością cesarza i (...) jego 
ubiorem - pisał Ostrowski - wdział on na jej przyjęcie polski mundur granatowy 
ze żółtym kołnierzem i zawiesił na piersiach order Orła Białego na wstędze 
błękitnej." O tym, co nastąpiło bezpośrednio po odejściu delegacji, dowiedział 
się jej kronikarz właśnie od Ożarowskiego. "Po audyencyi (cesarz) rzekł do 
Ożarowskiego: - Po odegranej komedyi aktorowie zrzucają mundur. Wracam do 
munduru rosyjskiego, a ciebie mianuję kawalerem orderu Orła Białego. - To mówiąc 
zdjął wstęgę z orderem i zawiesił ją na piersiach swego adiutanta." Dziwne, że o 
tej nieprzyjemnej rewelacji Ożarowskiego nie dowiedziała się, zazwyczaj dobrze 
poinformowana, księżna Izabela Czartoryska. Gdyby o niej wiedziała, nie 
pobudziłby jej do płaczu widok Aleksandra w polskim mundurze. W okresie 
uzgadniania zasad polskiej konstytucji Ożartowski często bywał w Warszawie jako 
specjalny wysłannik cesarza. I znowu, dezawuując swego pana, tłumaczył autorom 
konstytucji, że despotyczny wielki książę Konstanty, niezależnie od takich czy 
innych oświadczeń swego cesarskiego brata, i tak pozostanie w Warszawie jako 
faktyczny wicekról. Dlatego doradzał rodakom "mniej zajmować się subtelnościami 
jakiejś liberalnej konstytucji, natomiast obmyśleć środki kładące tamę samowoli 
wielkiego księcia". Przyszłość miała wykazać, że w ocenach postępowania i 
zamiarów cesarza_króla Ożarowski bliższy był prawdy niż Czartoryski. Na ogół 
jednak chętniej wierzono Czartoryskiemu. Głównie dlatego, że w istniejącej 
sytuacji historycznej mieszkańcy kongresowego Królestwa POlskiego nie widzieli 
przed sobą żadnego innego wyboru poza życiem pod rządami Aleksandra. Czekano 
więc cierpliwie na spełnienie się obietnic cesarza_króla i nie kompromitowano go 
przesadnymi żądaniami. * * * W swoich listopadowych rozmowach warszawskich 
Aleksander w jednej tylko sprawie zachował milczenie do końca: nie zdradził się 
przed żadnym z polskich rozmówców, kogo zamierza mianować swoim namiestnikiem. 
Szeroko rozeszła się już wieść o zapewnieniach cesarskich, że Konstanty zajmować 
się będzie tylko wojskiem, więc wierzono powszechnie, że namiestnikiem 
królewskim zostanie Czartoryski; zwłaszcza że Aleksander, jakkolwiek znał już 
donos Nowosilcowa, okazywał księciu i jego rodzinie ostentacyjną serdeczność. 
Ale właśnie w związku ze sprawą nominacji namiestnika Warszawa miała się 
zapoznać z ulubionym sposobem postępowania swego nowego pana, tak trafnie 
podpatrzonym i sformułowanym przez jego rosyjskiego biografa Nikołaja Szildera: 
"wszystkich pozostawiać w niepewności, w niejasności, a potem niespodziewanym 
rozstrzyganiem w przeciwnynm duchu i kierunku wprowadzać wszystkich w 
zdumienie". Nazwisko Zajączka wypłynęły dopiero w trzecim tygodniu pobytu 
cesarza w Warszawie - i to w okolicznościach dość niezwykłych i na pozór nie 
mających nic wspólnego z polityką. "Kiedy prawie niewątpliwą zdawało się rzeczą 
- wspomina w swych pamiętnikach Kajetan Koźmian - że nie kto inny po ogłoszeniu 
Konstytucji mianowany będzie namiestnikiem, tylko książę Adam Czartoryski, ciche 
szemrania i szeptania zaczęły się rozchodzić o generale Zajączku, który 
zasiadając w Komitecie Wojskowym do utworzenia armii polskiej wyznaczonym umiał 
się w.Księciu podobać i uległością jego woli zjednać sobie przychylność. Nie 
wierzono temu; w tej chwili właśnie (24 listopada - M.B.) wypadło przedstawienie 
Towarzystwa Nauk Cesarzowi. LIcznie zebrane grono pod prezydencją Staszica 
wprowadzono do gabinetu tronowego; cesarz stał przy kominie, książę Adam 
Czartoryski obok niego. Książę przedstawił Staszica, który przemówiwszy do 
cesarza krótko, ofiarował mu swoje dzieło o "Ziemiorództwie". Wystąpił Linde, 
również przedstawiony przez księcia, i ofiarował mu swój słownik. Cesarz 
łaskawie przyjął, położył na kominku i w krótkich w języku francuskim słowach 
zapewnił Towarzystwo o swojej przychylności i protekcji, potem obszedł łańcuch 
członków, a książę Adam każdego imiennie przedstawiał, następnie wróciwszy do 
komina i wziąwszy dykcjonarz Lindego w rękę, zaczął rozmowę o dialektach języków 
pobratymczych rosyjskiego i polskiego; na koniec zapytał, jaka jest etymologia 
nazwiska "Zajączek". Gdy Linde wytłumaczył, cesarz powtórzywszy słowo 
"Zajączek", pożegnał Towarzystwo. To nam dało poznać, że owe głuche szemranie o 
Zajączku nie było bez zasady, jakoż niebawem uiściło się". A "uiściło się" 
dosłownie w ostatnich godzinach pobytu Aleksandra w Warszawie. Wobec 
rozbieżności w dokumentacji trudno dokładnie ustalić, co nastąpiło wcześniej: 
zawiadomienie Czartoryskiego o jego nieoczekiwanej klęsce czy Zajączka o jego 
nieoczekiwanym zwycięstwie? Rozmowa z Czartoryskim odbyła się o pierwszej w nocy 
z 2 na 3 grudnia - a więc na dziesięć godzin przed wyjazdem cesarza z Warszawy. 
Czartoryski nigdy później nikomu o tej rozmowie nie wspominał i nie odnotował 
jej ani w pamiętnikach, ani w korespondencji. Jej treści, a raczej atmosfery, w 
jakiej przebiegała, można się jedynie domyśLać na podstawie relacji członka 
świty cesarskiej Michajłowskiego_Danilewskiego, który wraz z dwoma innymi 
Rosjanami z otoczenia Aleksandra przebywał w tym czasie w poczekalni gabinetu 
cesarskiego. Michajłowskij_Danilewskij odnotował na gorąco w swym dzienniku, że 
Czartoryski "wyszedł z pokojów cara ze zmienionym wyrazem twarzy i przez 
kwadrans chodził po poczekalni jakby nieprzytomny, nie patrząc na obecnych, 
nikomu się nawet nie ukłoniwszy". O rozmowie cesarza z Zajączkiem wiadomo 
więcej, gdyż dość obszernie zdaje z niej sprawę w swoich wspominkach z lat 
1813_#1820 Julian Ursyn NIemcewicz. Według relacji NIemcewicza wywyższenie 
Zajączka miało się odbyć bezpośrednio przed wyjazdem Aleksandra z Warszawy, w 
trybie kompletnego zaskoczenia. 3 grudnia rano, tuż po mszy porannej, 
cesarz_król wezwał do siebie Zajączka i bez uprzedzenia, niemal już na 
wsiadanym, doręczył mu akt nominacji na namiestnika. "Niespodzianością tą 
zdziwiony Zajączek wymawiał się szczerze i usilnie: wiek swój, kalectwo, 
głuchotę, niewiadomość, na koniec cywilność przytaczając, zapewniając króla, że 
cała publiczność zdumieje nad tym wyborem. Król mu odpowiedział: "Jesteście 
szlachcicem polskim, wylaliście krew za ojczyznę, któż to znaleźć może 
nieprzyzwoitem, że was mianuję, nareszcie, jako król rozkazuję"." Powyższą 
relację - opartą najprawdopodobniej na informacjach samego Zajączka, z któyym 
Niemcewicz jeszcze się wtedy przyjaźnił - podaje w wątpliwość rzetelny dziejopis 
początków Królestwa Kongresowego, Kazimierz Bartoszewicz. "Czy opór Zajączka był 
sztuczny, czy prawdziwy rozstrzygnąć trudno - pisze Bartoszewicz. - Nie sposób 
jednak przypuścić, aby nic nie wiedział o czekającym go wywyższeniu. Wygląda 
raczej na to, że opieranie się jego wchodziło w program, że było środkiem do 
pozyskania sobie przez niego opinii. Kto jak kto, ale on nie wyglądał na 
człowieka mającego siłę odrzucić dostojeństwa, tytuły i władzę, których zawsze 
pożądał." W związku z wątpliwościami Bartoszewicza można by wspomnieć jeszcze o 
pewnym zabytku budowlanym, który przetrwał do dziś w Opatówku. Są nimi dwa 
obeliski ozdabiające wjazd do parku pałacowego, wzniesione przez generała 
Zajączka w roku 1815 na pamiątkę pobytu w Opatówku cesarza_króla Aleksandra I. 
Jeżeli Aleksander rzeczywiście zadał sobie fatygę złożenia Zajączkowi wizyty w 
Opatówku, to nie sposób uwierzyć, że podczas tej wizyty nie rozważano 
ewentualności powierzenia gospodarzowi godności namiestnika. MOże to właśnie ta 
wizyta dała początek wspomnianym przez Koźmiana "szeptaniom i szemraniom" oraz 
zainteresowaniu Aleksandra etymologią nazwiska Zajączek. Czartoryski zniósł swą 
klęskę z godnością wielkiego pana i wielkiego patrioty. "Nominacya Zajączka na 
namiestnika zdziwiła wielu - pisał w liście do ojca - ma atoli dobre strony; w 
najlepszych jest on teraz chęciach dla kraju i dla własnej reputacyi. Jego 
ścisłe stosunki z w.księciem usuną wiele kwasów i przeszkód. MIałbym przyczynę 
skarżyć się osobiście na cesarza, (...) ale to rzecz uczuć partykularnych. Ja, 
co bliżej sądzić mogłem w wielkiej liczbie jego na przyszłość dobroczynnych 
zamiarów, tem większy mam obowiązek (...) Trzeba dać przykład jedności (...) 
Trzeba dowieść, że duch partyi nie panuje i że niczem niepodobna rozdwoić 
umysłów, kiedy o los kraju idzie." Warszawskiej opinii publicznej nie stać było 
na podobną wielkoduszność. Wywyższenie Zajączka wywołało przede wszystkim 
niezliczoną ilość niewybrednych żartów i wierszy satyrycznych, nawiązujących do 
nazwiska nowego szefa rządu. Natychmiast po ogłoszeniu nominacji całą Warszawę 
obiegły wierszowane koncepty o "Zajączku zamienionym przez cara w królika". W 
innych pisemkach ulotnych, przypominając znane przysłowie o górze, co zrodziła 
mysz, pisano: Nikt bez podziwu nie usłyszy,@ że góry, co przez lat tysiące@ same 
rodziły nam myszy,@ dzisiaj rodzą już zające.@ Trafiały się jednak także utwory 
satyryczne Zajączkowi przychylne i nie ukrywające satysfakcji z powodu porażki 
prorosyjskiego magnata, Czartoryskiego. Autorem najbardziej znanego z nich był 
uwielbiany przez warszwian aktor komiczny, Fortunat Alojzy Gonzaga Żółkowski, 
późNiejszy wydawca pisma satyrycznego "Momus", ojciec polskiego kabaretu 
literackiego. Żółkowski zabłysnął jako satyryk polityczny po ustanowieniu 
Królestwa POlskiego w okrojonych przez kongres wiedeński granicach. Występując 
wtedy w przedstawieniu "Krakowiaków i górali", wplótł w tekst swej roli rymy 
własnego pomysłu: Polska bez Poznania i Wieliczki@ nie warta nawet biednej 
świeczki.@ Rozwścieczony wielki książę Konstanty kazał sprowadzić Żółkowskiego 
do Belwederu i zagroził mu, że "sto kijów dostanie, jeżeli sobie pozwoli jeszcze 
kiedy aluzyj politycznych w swoich rolach". Wychodzącego z pokojów cesarzewicza 
popularnego aktora otoczył tłum zebranych w poczekalni wyższych oficerów 
polskich i rosyjskich, dopytując się o przebieg rozmowy z Konstantym. "Dobre 
panisko - odrzekł Żółkowski - daje nam Kijów za Poznań". NOminację Zajączka 
uczcił Żółkowski takimi oto rymami: Co hałasu, co tu wrzawy,@ że w puławskie 
ogrody@ zakradł się zając kulawy@ i zniszczył pańskie zagrody.@ Jaka to zmiana 
natury,@ inne rządy, inny szyk,@ zasługa idzie do góry,@ a intryga fik, fik, 
fik.@ Żółkowski wyrażał nie tylko swoje poglądy. Za Zajączkiem, a przeciwko 
Czartoryskiemu opowiadali się jakobini, liczni wojskowi, a także urzędnicy 
miejscy, sędziowie i adwokaci - słowem, jak ich zgryźliwie określa Kajetan 
Koźmian: "cała czereda urzędnicza popruska i pofrancuska". Najbardziej jednak 
ucieszył się z awansu Zajączka cesarzewicz z Belwederu. "W.Ks. Konstanty - 
świadczy pamiętnikarz Franciszek z Błociszewa Gajewski - nie posiadał się z 
radości. - "Je lui ai jo~ue un tour ~a ma fa~con" - mówił do osób go 
otaczających." Pamiętnikarz nie stara się wyjaśnić, komu to Konstanty "wypłatał 
figla na swój sposób." Wiadomo, że mogło chodzić jedynie o księcia z Puław. 
Krótki przekaz pamiętnikarski działa na wyobraźnię, ukazując nominację Zajączka 
na namiestnika królewskiego w szczególnie demaskującym świetle: jako figiel 
Konstantego spłatany Czartoryskiemu. IV A więc stało się! Dokonał się 
najbardziej zadziwiający awans w dziejach szlacheckiej Polski: kresowy 
szlachetka, chudopachołek, "wyojczyźniony" kondotier, zmieniający panów i 
sztandary, stanął na czele rządu w swej ojczyźnie! Czy wywyższenie Zajączka było 
rzeczywiście figlem, spłatanym przez Konstantego Czartoryskiemu? Poniekąd - tak. 
Skoro cesarzewicz musiał pozostać w Warszawie, nienawidzący go i wzajemnie przez 
niego znienawidzony Czartoryski nie mógł pełnić przy nim funkcji królewskiego 
namiestnika. Nic więc dziwnego, że wielki książę i zgodnie współdziałający z nim 
w tej sprawie Nowosilcow - uczynili wszystko, aby popieranemu przez opinię 
publiczną księciu z Puław przeciwstawić powolnego sobie wiceprezesa Komitetu 
Wojskowego. Warto jednak wiedzieć, że poza KOnstantym i Nowosilcowem miał 
jeszcze Zajączek innych wpływowych protektorów. Wiadomo na przykład, że gorąco 
popierała swego dawnego gwardzistę przybocznego ustosunkowana na dworze 
rosyjskim naturalna ciotka cesarza: hetmanowa Branicka z Białej Cerkwi. Ale 
przede wszystkim o wyborze Zajączka zadecydowały jego "walory" osobiste. Znający 
dobrze brata, Aleksander doceniał wagę, jaką w oczach Konstantego miały zasługi 
wojskowe i mundur generalski napoleońskiego inwalidy (cesarzewicz obwieszczał 
wszem wobec, że nie znosi: cywilów, księży i literatów). NOwym panom Zajączka 
odpowiadał też jego wieloletni nawyk ślepego posłuszeństwa, sprawdzony w służbie 
Napoleona, a potem w urzędowaniu w Komitecie Wojskowym. Ważne również było, że 
nie stała za nim, jak za Czartoryskim, potęga rodu i majątku, co gwarantowało, 
że pozostanie całkowicie uzależnionym od tych, którzy wydźwignęli go na wyżyny. 
Nawet starość, kalectwo i bezdzietność Zajączka - przemawiały w opinii 
rosyjskich protektorów na jego korzyść: zapewniały bowiem, że nie grożą z jego 
strony żadne zakusy na ufundowanie własnej dynastii. Urząd namiestnika 
królewskiego nie był jedynym prezentem, jakim obdarzył Zajączka cesarz_król na 
wyjezdnym z Warszawy. Za owocną działalność w Komitecie Wojskowym (jesienią 1815 
roku nowa armia polska liczyła już 20000 żołnierzy) - Zajączek i Dąbrowski 
awansowali na generałów broni: pierwszy został generałem piechoty, drugi - 
generałem kawalerii. Ponadto - na mocy nowej konstytucji, podpisanej przez 
Aleksandra 27 listopada - otrzymał Zajączek wraz z Czartoryskim, Wawrzeckim, 
Dąbrowskim i Wielhorskim godność wojewody. W Królestwie Kongresowym, podobnie 
jak w Księstwie Warszawskim, była to już godność na poły tytularna, ale 
zapewniała dożywotnie miejsce w senacie oraz rozmaite korzyści i przywileje; 
wśród nich prawo używania sześciokonnego zaprzęgu. Skoro mowa o zaprzęgu, warto 
wspomnieć i o woźnicy. Szczegół raczej zabawny, lecz nadzwyczaj 
charakterystyczny dla generała Arbuza. W okresie napoleońskim na koźLe pojazdu 
Zajączkowego zasiadał egzotyczny mameluk Ibrahim, podobny do mameluków 
Napoleona. Gdy nastał czas protektoratu Konstantego, naśladujący we wszystkim 
aktualnego pana Zajączek - jak informuje z najgłębszym niesmakiem Niemcewicz - 
"przyjął na woźnicę brodatego markietana rosyjskiego". Na uroczyste ogłoszenie 
konstytucji i odebranie przysięgi od namiestnika królewskiego wyznaczono dzień 
24 grudnia - rocznicę urodzin Najjaśniejszego Cesarza i Króla. Uroczystość 
odbywała się w Sali Senatorskiej Zamku Królewskiego, a jej mistrzem ceremonii 
był sekretarz główny Rządu Tymczasowego, referendarz Józef Kalasanty Szaniawski, 
zwany przez dowcipnisiów warszawskich "rudą peruczką" - dawny jakobin i 
współbojownik Zajączka w paryskich rozróbach przeciwko Dąbrowskiemu sprzed lat 
dwudziestu. Po odczytaniu przez Szaniawskiego "wyroku", upoważniającego Rząd 
Tymczasowy do ogłoszenia Ustawy konstytucyjnej, zabrał głos wiceprezes Rządu 
Tymczasowego Adam Czartoryski. Czartoryski przetrwał w historii Polski jako 
wybitny polityk i mąż stanu. Ale mowa wygłoszona 24 grudnia 1815 roku nie 
wystawiała dobrego świadectwa jego dalekowzroczności politycznej. Na swą obronę 
miał jedynie to, że konstytucja Królestwa Polskiego, związanego unią personalną 
z cesarstwem rosyjskim, była ukochanym dzieckiem jego myśli - wynikiem 
wieloletnich trudnych zabiegów i wyrzeczeń. Pomimo doznanego dopiero co 
ciężkiego zawodu osobistego, nadal niezachwianie wierzył w "dobre zamiary" swego 
cesarskiego przyjaciela. Jemu też poświęcał główne fragmenty swego przemówienia. 
"Mógł władać tylko potęgą (...) mógł w najtwardsze więzy bezbronną oblec krainę 
- sławił Aleksandra - ale prowadzony światłem wyższym i cnót swoich 
natchnieniem, wolał rządzić cudowną siłą, która wprowadza w miejsce postrachu 
obowiązki, w miejsce przymusu poświęcenia i chęci dobrowolne, a w powszechnej 
zgodności wolę i interes wszystkich połącza." Składał więc mówca hołd "Twórcy, 
Dobroczyńcy i Królowi, którego trudu owocem jest ustawa przyszłe szczęście 
zabezpieczająca". Wyrażał też radość z "połączenia z bratnim a szlachetnym 
narodem, którego wielkość już nie trwożyć, ale zabezpieczać będzie". Mówiąc o 
samej uroczystości, Czartoryski zapędził się w słowa, których nie będzie mógł 
później wspominać bez zażenowania. "Dzień dzisiejszy - powiedział - wiecznie na 
tej ziemi obchodzonym będzie, póki na niej mowa Polska da się słyszeć, póki w 
mieszkańcach krew przodków nie zastygnie." Po mowie Czartoryskiego minister 
sekretarz stanu Ignacy Sobolewski odczytał tekst Ustawy konstytucyjnej. "Przy 
artykule 108, stanowiącym, iż członkami senatu są książęta krwi 
cesarsko_królewskiej, wszyscy senatorowie powstawszy, oddali ukłon w.ks. 
Konstantemu, który w mundurze rosyjskim zasiadł zaraz krzesło w senacie, po 
prawej stronie tronu, przed biskupami." Potem Julian Ursyn Niemcewicz, jako 
sekretarz senatu, odczytał krótkie "expos~e" sędziwego prezesa senatu Tomasza 
Ostrowskiego. "Akt ten - pisał o nowej Ustawie konstytucyjnej 80_letni prezes 
dwóch kolejnych senatów: Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego - to 
pomnik świadczący o świetnych cnotach i mądrości, które imieniowi MOnarchy 
naszego nieśmiertelność zaręczają (...) Oddajmy pod straż i zachowanie 
odradzającym się pokoleniom ten nowy zaród istnienia naszego, ten święty ogień 
rozniecony w sercach naszych, a nikt z obcych ani się na swobody i wolności 
nasze narodowe targnąć, ani nam ich odjąć nie będzie dosyć silnym." Ponieważ 
Niemcwicz nie był pozbawiony instynktu politycznego, wolno przypuszczać, że w 
delektowaniu się wzniosłymi słowami Ostrowskiego musiał mu bardzo przeszkadzać 
ukłon, złożony chwilę wcześniej wielkiemu księciu_cesarzewiczowi. Sam tekst 
konstytucji przyjęto na ogół bardzo dobrze. Zwracano uwagę, że w niektórych 
częściach jest bardziej liberalny i demokratyczny od konstytucji Księstwa 
Warszawskiego. Trzeba będzie dopiero doświadczeń następnych piętnastu lat, aby 
ostre pióro Joachima Lelewela mogło należycie objaśnić różnice między dwiema 
konstytucjami. "Za Księstwa - napisze Lelewel - nie było gwarancji wolności 
osobistej i wolności słowa, ale nikt jakoś nie odczuwał ich braku; za Królestwa 
były gwarancje, ale nikt jakoś nie odczuwał ich istnienia." Po uroczystym 
ogłoszeniu Ustawy konstytucyjnej rozpoczął się akt zaprzysiężenia namiestnika 
królewskiego. Józef Kalasanty Szaniawski odczytał nominację Zajączka oraz pismo 
cesarza_króla, upoważniające Rząd Tymczasowy do odebrania przysięgi od 
namiestnika. Wezwany przez ministra skarbu Matuszewicza i ministra sekretarza 
stanu Sobolewskiego, Zajączek - powoli kusztykając, wsparty ciężko na kulach - 
zbliżył się do podnóża tronu. Minister Sobolewski odczytał rotę przysięgi. 
"Przysięgam Panu Bogu Wszechmogącemu, iż sprawować będę w imieniu Króla rządy 
Polski stosownie do aktu konstytucyjnego, do praw i do pełnomocnictwa 
królewskigo, i że złożę Królowi władzę, którą mi powierzył, skoro się Jego 
Królewskiej MOści zdawać będzie." Po przysiędze namiestnik podtrzymywany przez 
ministrów zajął miejsce na tronie. Musiała to być dla Zajączka chwila 
upajającego zadośćuczynienia. Był to przecież tron króla Stanisława Augusta, do 
którego nienawiść stanowiła jeden z zasadniczych wątków jego lat młodzieńczych, 
zanim nie przeniósł jej z jeszcze większą siłą na królewskiego bratanka. Tronowe 
przemówienie namiestnika dowodziło, że ta obsesyjna nienawiść, pomimo śmierci 
obu Poniatowskich, jeszcze w nim nie wygasła. Dała o sobie znać w ustępie mowy, 
wychwalającym wielkiego księcia Konstantego. "Wódz ten - powiedział świeżo 
mianowany namiestnik - wojsko na takim postawił stopniu, do jakiego nigdy nie 
doszło, ani pod innym wodzem dojść by mogło." Słowa te wywołały oburzenie wśród 
zebranych w Sali Senatorskiej, gdyż dopatrzono się w nich obrazy pamięci, 
uznanego już powszechnie za bohatera narodowego, księcia Józefa Poniatowskiego. 
"Pochlebstwo dla W.Księcia KOnstantego, jako dowódcy Wojska Polskiego - pisze 
Kazimierz bartoszewicz - raziło niemile umyślnym zlekceważeniem ostatniego wodza 
tego wojska, którego prochy świeżo złożył naród na Wawelu. * Było to przykre, 
zapóźnione echo osobistej urazy, pośmiertne poniżenie pamięci utraconego wodza, 
poniżenie prochów księcia Józefa." W tym miejscu autor "Utworzenia Królestwa 
Kongresowego" pomylił się, gdyż zwłoki księcia Józefa spoczywały jeszcze wtedy w 
krypcie kościoła Świętego Krzyża w Warszawie, na Wawel przewieziono Je dopiero w 
półtora roku później. Po mowie Zajączka prezes Senatu "wezwał obecnych do 
złożenia dziękczynień Wszechmocnemu Bogu". Dostojne grono przeszło "in corpore" 
do pobliskiej katedry św. Jana, gdzie "Te Deum" zaintonował, celebrujący 
nabożeństwo dziękczynne, biskup chełmsko_lubelski Wojciech Skarszewski. Ten sam 
biskup Skarszewski, którego w roku 1794 Zajączek chciał powiesić za zdradę 
ojczyzny. Po południu - kiedy w domach warszawskich czyniono już przygotowania 
do wieczerzy wigilijnej - senator i tajny radca Nowosilcow, mianowany przez 
Aleksandra w dniu podpisania konstytucji cesarsko_królewskim komisarzem 
pełnomocnym przy Radzie Stanu, wydał "wielki obiad" na cześć konstytucji i 
namiestnika. Ten autentyczny, historycznie udokumentowany "bal u senatora" 
równie silnie działa na wyobraźnię, jak tamten - literacki z "Dziadów". 
NIektórzy uczestnicy warszawskiego obiadu, paradoksalnym powikłaniem swych 
losów, śmiało mogliby konkurować z najwymyślniejszymi kreacjami poetów i 
beletrystów. Oto gospodarz przyjęcia: demoniczny senator Nowosilcow - 
znienawidzony w Warszawie, "Zyzak". Święci uroczyście ogłoszenie nowej 
konstytucji, a sam jest tej konstytucji najjaskrawszą obrazą. NIe przewidywała 
bowiem Ustawa konstytucyjna Królestwa stanowiska nadetatowego opiekuna i 
kontrolera Rządu - w dodatku Rojsanina. I to Rosjanina tak nieprzychylnego 
Polakom. NIegdyś był Nowosilcow liberałem i wspólnie z cesarzem Aleksandrem i 
księciem Czartoryskim obmyślał postępowe reformy dla uszczęśliwienia ludów - w 
dziejach Królestwa Kongresowego zapisze się jako zaciekły przeciwnik polskiej 
odrębności państwowej i narodowej, wróg konstytucyjnych swobód, arcymistrz 
politycznej intrygi i policyjnej prowokacji. A oto niektórzy z najważniejszych 
gości przyjęcia, biorący najwyższe miejsca za stołem. Biskup lubelski, który dla 
uchronienia swej diecezji upoważnił sejm do zatwierdzenia rozbioru rozległej, 
suwerennej Rzeczypospolitej, aby w dwadzieścia lat później przewodzić modłom 
dziękczynnym za maleńkie satelickie Królestwo. Generał_namiestnik, który 
rozpoczynał karierę jako burzyciel starego świata królów i cesarzy, aby później 
ślepe posłuszeństwo władcom uczynić naczelną zasadą swego życia i postępowania. 
Książę polityk, który od młodości szczęście Polski widział w łączności z 
cesarstwem rosyjskim, aby później w chwili, gdy myśl jego wyda pierwsze owoce, 
zostać brutalnie "wykopanym" ze sceny politycznej. I jeszcze jeden pomniejszy 
gość przyjęcia: referendarz Józef Kalasanty Szaniawski "alias" "Ruda peruczka". 
Niegdyś najwścieklejszy z polskich czerwieńców, dziennikarski paszkwilant, 
nadużywający wolności słowa aż do występnej przesady - w najbliższej przyszłości 
naczelny cenzor życia kulturalnego w kongresowej Polsce, tłumiciel wszelkich 
przejawów krytyki, ostoja reakcyjnej praworządności. Skład osobowy warszawskiego 
"balu u senatora" nie rokował dobrej przyszłości rodzącemu się Królestwu. 
Uroczysty dzień zakończyła odświętna iluminacja miasta, trwająca całą noc. 
Szczególny podziw wzbudzało ogromne przezrocze, rozpięte na Nowym Świecie przed 
kwaterą generała Sokolnickiego. "Widziano na tem przezroczu - relacjonuje 
Kazimierz Bartoszewicz - świątynię egipską, "obraz" N.Cesarza i Króla w mundurze 
polskim, wieżę Aleksandryjską, widok Aleksandryi, popiersie Zajączka, wreszcie 
Oko Opatrzności, z którego źrenicy promień odbijał się o kulę złotą na szczycie 
wieży umieszczoną i oświecał całą okolicę. Oczywiście były na przezroczu i 
napisy pełne uwielbienia dla powtórnej, lecz lepszej edycyi Aleksandra Wielkiego 
i pochlebstwo dla jego namiestnika." Poeta Molski uczcił Zajączka krótkim, lecz 
pełnym treści wierszykiem: Pod trzema monarchami drogą Marsa chodził@ wspaniały 
Aleksander cnotę wynagrodził.@ W trzy miesiące później - z okazji uroczyście 
obchodzonych imienin namiestnika - Molski da dodatkowo upust swej wenie 
poetyckiej, wychwalając Zajączka ustami cesarza_króla: Zostawię namiestnikiem 
męża z przymiotami,@ wojownik pełen zasług, obywatel prawy,@ on będzie wykonawcą 
danej wam ustawy.@ Zaufanie i godność, któremi go zdobię,@ nie swoim przodkom 
winien, lecz samemu sobie.@ Mniej pompatycznie, ale za to zabawniej pisał o tym 
samym inny - nie ujawniony z nazwiska - autor wierszy ulotnych: Alexander choć 
krótko w Warszawie zabawił,@ jednakowoż Cud wielki Polakom objawił.@ Bo czego 
dotąd żadna nie pisze Kronika,@ on zrobił z kulawego Zaiąca Królika (...)@ Czemu 
jedni się dziwią, a drudzy się śmieją.@ * * * Przekazanie władzy nowemu rządowi, 
sformułowanemu według wymogów konstytucji, odbyło się 27 grudnia po południu, w 
Pałacu Rzeczypospolitej przy placu Krasińskich. W sali posiedzeń Rady Stanu 
zebrali się członkowie ustępującego Rządu Tymczasowego, senatorowie, nowi 
ministrowie, rady i referendarze stanu. Kiedy dano znać o przybyciu namiestnika, 
prezes Rządu Tymczasowego, Wasyli Łanskoj, wydelegował jednego ze swoich 
ministrów i jednego z senatorów, aby go powitali i zaprosili na salę. Zajączek, 
po odstawieniu kul, na których się wspierał, zajął miejsce przy prezesie 
uzstępującego rządu, po czym sekretarz generalny Józef Kalasanty Szaniawski 
odczytał pismo cesarza_króla, upoważniające Rząd Tymczasowy do "instalacji" 
namiestnika i Rady Stanu. Po odczytaniu aktu złożonej przez Zajączka przysięgi, 
zabrał głos Łanskoj. Pomimo jego powszechnie znanej niechęci do propolskiej 
polityki Aleksandra, przemówienie ociekało miodem. Mówił o "najdobrotliwszych 
zamiarach Najjaśniejszego Pana, widocznie zwiastowanych w nadanej, 
najwspanialszej konstytucji i powierzeniu namiestniczej władzy w ręce męża tak 
znakomicie zasłużonejo ojczyźnie". Po ogłoszeniu, że Rząd Tymczasowy zostaje 
rozwiązany, Łanskoj i Nowosilcow opuścili salę posiedzeń (Nowosilcow powróci do 
niej innymi drzwiami jako cesarsko_królewski komisarz przy nowej Radzie Stanu). 
Zajączek, przerzuciwszy się za pomocą swych kul na fotel prezesa Rady Stanu, 
wygłosił krótką mowę inauguracyjną. "Wynurzył wdzięczność Cesarzowi za położone 
w nim zaufanie, zapewnił o chęci poświęcenia reszty swych sił starganych, żeby 
godnie odpowiedzieć tak znakomitemu wezwaniu, wyraził nadzieję, że otrzyma pomoc 
w znanem obywatelstwie i znanem świetle swych szanownych współpracowników, 
zakończył wreszcie życzeniem, aby dążeniem narodu było pozbyć się wad, 
szkodzących dobru ojczyzny, a wspólnemi natężeniami spieszyć do tego wzniosłego 
celu, który potężna ręka Aleksandra I wskazała." Potem nastąpiła prezentacja 
nowych ministrów, powołanych przez cesarza_króla przed jego wyjazdem z Warszawy. 
Przedstawiał ich namiestnikowi wiceprezes rozwiązanego Rządu Tymczasowego, 
książę Adam Jerzy Czartoryski. Sześciu członków Rady Administracyjnej * 
przedefilowało z niskimi ukłonami przez rozpartym w prezydialnym fotelu 
generałem inwalidą, a książę Czartoryski wymieniał kolejno ich nazwiska i 
powierzone im funkcje. Była to oczywiście czcza formalność, gdyż Zajączek 
wszystkich nowych ministrów znał doskonale i słuchając ich nazwisk, 
wypowiadanych uroczyście przez księcia Adama, miał jedynie sposobność do 
wertowania w pamięci różnych okresów swego życiorysu. Nowa Ustawa konstytucyjna 
stanowiła, że w nieobecności monarchy naczelną władzę w Królestwie sprawuje 
namiestnik z działającą pod jego przewodnictwem Radą Stanu, złożoną z ministrów, 
radców stanu i innych osób powołanych przez króla. Rządem właściwym była, 
wyłoniona z Rady Stanu, Rada Administracyjna Złożona z sześciu ministrów, 
stojących na czele odpowiednich komisji. Zarówno zebranie ogólne Rady Stanu, jak 
Rada Administracyjna - miały tylko głos doradczy. Konstytucja wyraźnie 
stwierdzała, że "zdanie Namiestnika jest jedynie stanowcze". Stanisław Kostka 
Potocki - minister prezydujący w komisji wyznań religijnych, Tadeusz MOstowski - 
minister prezydujący w komisji spraw wewnętrznych, Tadeusz Matuszewicz - 
minister prezydujący w komisji przychodów i skarbu. Odpowiadając dostojnym 
skinienniem głowy na pełne uszanowania ukłony trzech nowych podwładnych, 
Zajączek musiał odczuwać sporo złośliwej przyjemności. Ci trzej nowi ministrowie 
Królestwa Polskiego zasiadali przedtem w naczelnych władzach Księstwa 
Warszawskiego i w swoim czasie niemało krwi mu napsuli. Z nimi właśnie staczał 
swe zażarte boje o prawo do lasów, graniczących z Opatówkiem. To oni starali się 
wyzuć go całkowicie z donacji napoleońskiej, a nawet wygryźć go z armii. Patrząc 
na ich pochylone w ukłonach głowy, mógł sobie z satysfakcją powtarzać: a jednak 
wyszło na moje!... Z pozostałymi członkami Rady Administracyjnej nie miał 
zastarzałych porachunków, przeciwnie: wiązały go z nimi wspólne przeżycia 
przeszłości bądź obiecujące widoki na przyszłość. Tomasz Wawrzecki - minister 
prezydujący w komisji sprawiedliwości. Starzec czcigodny i wielce zasłużony. Po 
klęsce maciejowickiej oni dwaj wzięli na siebie ciężar dowodzenia insurekcją. Z 
nim uzgadniał plany obrony Pragi i Warszawy. Teraz - po latach dwudziestu - 
zbliżała ich do siebie, wyrażana słowem i czynem, gorliwa aprobata nowej 
rzeczywistości. Generał Józef Wielhorski - minister prezydujący w komisji wojny. 
Tego znał jeszcze młodziutkim chłopcem. Ojciec generała, wielki kuchmistrz 
koronny, w latach barskich wprowadzał go w arkana dyplomacji i kierował jego 
pierwszymi krokami na paryskim bruku. Z całej znienawidzonej kliki 
Poniatowskiego jedynie generał Wielhorski do końca pozostał mu bliski. Później 
spotykali się przy pracy w Komitecie Wojskowym. Tak bardzo się z sobą w tej 
pracy zgadzali, że Wielhorskiemu aż to szkodziło w opinii rozpolitykowanych 
warszawskich salonów i rozzuchwalonej warszawskiej ulicy. Ignacy Sobolewski - 
minister, sekretarz stanu. Tego znał najsłabiej, ale witał chyba najserdeczniej, 
bo ze wszystkich nowych ministrów ten był dla niego najważniejszy. Konstytucja 
stanowiła, że minister sekretarz stanu stale rezydować będzie w Petersburgu przy 
boku króla, "aby mu przedstawiać sprawy przesłane przez Namiestnika i nawzajem 
przesyłać Namiestnikowi postanowienia królewskie". Powołanie konstytucyjnego 
rządu nie wywarło w społeczeństwie specjalnie wielkiego wrażenia. Wprawdzie nowy 
rząd, w odróżnieniu od poprzedniego, był "w całości narodowy", to znaczy składał 
się z samych Polaków, wprawdzie należeli do niego ludzie o znanych w kraju 
nazwiskach, ale w jego zapleczu nadal straszyły złowróżbne cienie Konstantego i 
Nowosilcowa. Powszechnie żałowano, że nie wszedł do nowych władz współtwórca 
Królestwa i jego konstytucji, książę Czartoryski. Książę miał wielu przeciwników 
politycznych, lecz nikt nie wątpił o jego ofiarnym patriotyzmie. Ale 
cesarz_król, zniechęcony do polskiego przyjaciela, pozostawił mu jedynie 
dekoracyjną godność senatora_wojewody. Po zakończeniu formalności, związanych z 
przejęciem władzy, namiestnik wydał "Odezwę do Narodu". Była ona zbiorem takich 
samych pompatycznych frazesów i pochlebstw wobec nowych panów - jakie powtarzano 
już wielokrotnie w poprzednich odezwach i przemówieniach. Ale Zajączek, z 
właściwym sobie brakiem taktu, i tym razem przekroczył granicę przyzwoitości, 
dopuszczając się gafy jeszcze bardziej drastycznej niż niedawna obraza pamięci 
księcia Józefa. Wychwalając cnoty i dobrodziejstwa Aleksandra, skierował do 
Polaków retoryczne pytanie: "Kiedyż na waszym tronie tyle cnót i wielkości 
istniało?" Łatwo sobie wyobrazić, jak rozjątrzyć musiały te słowa patriotów 
polskich, zapatrzonych w wielką przeszłość swego narodu. "Pochlebca może nie 
czuł nawet - oburza się na Zajączka Kazimierz Bartoszewicz - jak urąga całej 
przeszłości, jak poniża cienie wielkich królów, których imiona potomność ze 
czcią wymawiała". "Odezwa do Narodu" Zajączka nosiła datę 1 stycznia 1816 roku. 
Pod tą samą datą Adam Czartoryski pisał w liście do swego przyjaciela 
generała_literata Ludwika Kropińskiego: "Zdaje się, że moja rzecz skończona. 
POstawienie na nogach jakośkolwiek niedołężnych tej biednej Polski było moją 
pensą (...) Więc ja zawód swój dobiegłem. Niechaj inni teraz pracują; znajdę się 
może później". V Radości i strapienia, wynikające z bajecznego wywyższenia 
generała Arbuza, dzieliła z nim jego francuska małżonka: pani Alexandrine 
Zajączkowa (z domu de Pernette, z pierwszego męża - doktorowa Isaurat). W 
czasach napoleońskich pani generałowa nie odgrywała pierwszoplanowej roli w 
życiu towarzyskim wyższych sfer Księstwa Warszawskiego. Przede wszystkim 
dlatego, że rzadko pokazywała się w Warszawie, większość swego czasu poświęcając 
niestrudzenie wojażom na szlaku Opatówek_Paryż. Poza tym warszawskie 
arystokratki krzywiły się na jej niezbyt wysokie pochodzenie. Wypominano jej, że 
we wczesnej młodości była "baletniczką" na dworze Ogińskiego w Słonimiu, a 
później "zwykłą cyrulikową" na dworze Branickich w Białymstoku. Kronikarze życia 
towarzyskiego nazywali ją lekceważąco "Pernetką" - bądź, od nazwiska pierwszego 
męża - "Izorą", co brzmiało już wręcz obraźliwie. Zachwycano się jedynie jej 
legendarnymi talentami kosmetycznymi, dzięki którym, pomimo zaawansowanego 
wieku, udawało jej się zachować urodę i pozory młodości. "Była ona jednym z 
najwięcej zadziwiających zjawisk czasu swego - świadczy warszawski kronikarz - 
śmieszną wydawać się mogła ta nieustanna walka z potęgą czasu, choć przyznać 
należy, że zwycięstwo było po stronie walczącej." Po wyniesieniu jej przez awans 
męża do godności pierwszej damy Królestwa, pani Alexandrine szybko dowiodła, że 
stać ją na zwycięstwa nie tylko w dziedzinie kosmetyki. Już w kilka dni po 
"instalacji" konstytucyjnego rządu nie starzejąca się namiestnikowa olśniła 
Warszawę - i nie tylko Warszawę - odwagą i siłą charakteru nieodrodnej potomkini 
francuskich hugonotów. Okazję po temu nastręczył pierwszy bal, wydany przez 
namiestnika na Zamku Królewskim. "Bal ów - informowała prasa warszawska - 
rozpoczął tańcem polskim ("danse polonaise") Wielki Książę Konstanty z 
namiestnikową Zajączkową." Na pozór nie było w tej informacji nic zaskakującego, 
ggdyż trudno było oczekiwać, że inauguracyjnego poloneza poprowadzi osobiście 
beznogi gosppodarz balu. A jednak owa banalna notka gazetowa nie była pozbawiona 
pewnej pikanterii. Ale odczuć ją mógł jedynie ktoś, kto wiedział, że tancerze 
wiodącej pary zamkowego poloneza byli ze sobą na zabój pokłóceni w wyniku 
gwałtownej scysji towarzyskiej, która rozegrała się na krótko przed balem w 
apartamentach namiestnika. Bohaterkami przedbalowej awantury były dwie 
Francuzki: z jednej strony - bohaterka pozytywna: madame Alexandrine 
Pernette_Isaurat_Zajączkowa, ślubna żona królewskiego namiestnika; z drugiej - 
bohaterka negatywna: madame Josephine Friedrichs_Weiss_Aleksandrowa, konkubina 
wielkiego księcia Konstantego, matka jego syna Pawła Aleksandrowa. Cesarzewicz 
był już w tym czasie pod urokiem swej przyszłej żony: pięknej Polki Joanny 
Grudzińskiej, ale wieloletnią kochankę nadal darzył serdecznym uczuciem i 
szanował jako matkę swego uznanego potomka. Że zaś miał wobec niej sumienie 
trochę nieczyste, tym pilniej starał się zaspokajać wszystkie jej zachcianki. A 
głównym marzeniem pani Friedrichs było uzyskanie wstępu na warszawskie salony, 
czego dotychczas uparcie jej wzbraniano, pomimo dyskretnych nacisków ze strony 
Belwederu. Bal na Zamku Królewskim pod patronatem posłusznego namiestnika wydał 
się Konstantemu wymarzoną okazją do wprowadzenia swojej "Fifine" w sam środek 
warszawskiego wielkiego świata i przełamania raz na zawsze gnębiącego ją 
ostracyzmu towarzyskiego. Ale "notre bien aim~e chef" (tak mówił o Konstantym 
Zajączek) nie wziął pod uwagę pewnej drobnostki: że razem z posłusznym 
namiestnikiem balowi na Zamku patronowała niepokorna namiestnikowa. A tu kosa 
trafiła na kamień. Szczegółowy przebieg przedbalowego zajścia przekazuje w 
swoich "Wspomnieniach naocznego świadka" Anna z Tyszkiewiczów 
Potocka_Wąsowiczowa. Oto jej relacja: "Zapowiadał się właśnie wielki bal u 
namiestnika. NOwosilcow, zawsze usłużny, podjął się poprosić o zaproszenie dla 
pani Friedrichs. Szczęściem pani Zajączkowa weszła akurat do męża w chwili, gdy 
toczyły się pertraktacje w tej delikatnej kwestii. Widząc, że generał skłania 
się do zgody, zapowiedziała, że jeśli ulegnie żądaniu tak sprzecznemu z 
przyzwoitością, ona uda chorą i nie pojawi się na balu. Chyba że wielki książę 
przyśle jej własnoręcznie sygnowany rozkaz na piśmie, żeby mogła usprawiedliwić 
się wobec pań z towarzystwa, uchybiłaby im bowiem bardzo poważnie, gdyby 
wprowadziła między nie osobę niegodną tego zaszczytu. Wysłannik miłości, któremu 
powierzono układy, poniósł niespodziewaną klęskę. Pani Zajączkowa zniosła 
wyrzuty męża, przewidującego najgorsze nieszczęście w wyniku tego, co nazwał 
szaleńczym oporem. Tymczasem przeciwnie nieugięte stanowisko namiestnikowej, 
którego echo nie tylko rozległo się w Warszawie, ale dotarło wkrótce do 
Petersburga, zjednało jej powszechny szacunke. Wielki książę poddał się, nie bez 
dąsów, ale nie ośmielił się powiedzieć słowa: czuł doskonale, jak nieprzyzwoite 
było jego wystąpienie (...) Zbyt słaby, żeby odmówić czegokolwiek kochance, 
licząc przy tym na służalczą powolność, której dowody składał namiestnik przy 
każdej sposobności, nie przewidział, że śmieszny jego projekt napotka 
nieprzebytą przeszkodę w osobie generałowej. Za wiele miał sprytu, żeby od razu 
pokazać po sobie, jak jest urażony, ale z wolna gotował zemstę." Cesarzewicz 
mścił się za krzywdę swej Fifine jeszcze przez wiele lat, ale przejawy tej 
zemsty bywały na ogół tak prymitywne i nieporadne, że niemal zawsze obracały się 
na korzyść pani Zajączkowej, a niedoszłego cesarza Bizancjum (tę rolę 
przeznaczała Konstantemu jego babka Katarzyna II) pokazywały jako człowieka 
niepoważnego i źle wychowanego. Pani Potocka zachowała dla potomnych jeden z 
takich przykładów zemsty wielkoksiążęcej. "Wkrótce po opisanych wyżej wypadkach 
- wspomina pamiętnikarka - władze miejskie wydały wielki bal na cześć 
Konstantego i poprosiły panią Zajączkową, aby przyjęła rolę gospodyni. Rzecz 
oczywista, pani Friedrichs nie otrzymała zaproszenia. Stojąc na środku sali, 
książę nie krył złego humoru. Przyjęte było, żeby dama sprawująca rolę gospodyni 
najwięcej uwagi poświęcała temu, na którego cześć wydano bal. Na próżno jednak 
generałowa starała się zainteresować wielkiego księcia próbując różnych tematów. 
Zazwyczaj rozmowny, tego dnia odpowiadał półsłówkami. Naraz, podniósłszy do oczu 
lornetkę, zaczął przyglądać się z uwagą toalecie balowej pani Zajączkowej, 
toalecie tak eleganckiej i młodzieńczej, że młodziutka dziewczyna mogłaby jej 
pozazdrościć. UśMiech księcia nie wróżył nic dobrego. Pani Zajączkowa, której 
oku nic nie uchodziło, przygotowała się do odparcia ataku, udając, że nie 
dostrzega, z jaką uwagą Konstanty jej się przygląda. Wybiła godzina zemsty - nie 
było ucieczki. - Wciąż jeszcze piętnaście lat, wiek kwiatów i miłości! - 
zauważył książę, przesuwając lornetkę z góry na dół, tonem, który nie 
pozostawiał wątpliwości co do złośliwej intencji jego słów. - Czy wasza 
Cesarzewiczowska Wysokość rozkaże, żebym się oddaliła? - spytała pani Zajączkowa 
popierając tych kilka słów gestem, który wskazywał, że gotowa jest opuścić bal. 
Spokój jej i milcząca groźba tak zbiły z tropu księcia, że zupełnie stracił 
kontenans i zaczął się niezręcznie tłumaczyć." Godna postawa namiestnikowej i 
tym razem zyskała jej w Warszawie powszechny poklask. Dzielna Francuzka 
sprawiła, że ośmieszone do gruntu przez ulotne pisemka nazwisko Zajączek 
opromienił nie znany dotąd blask godności, odwagi cywilnej i obywatelskiej 
cnoty. Ale nie trwało to długo. Już w kilkanaście dni po pierwszej awanturze 
balowej główny nosiciel nazwiska jednym niedźwiedzim stąpnięciem unicestwił 
wszystkie osiągnięcia żony, dając kpiarzom warszawskim pole do jeszcze 
zuchwalszych popisów, a historykom - podstawę do jeszcze surowszych osądów. To, 
na co pozwolił sobie generał Arbuz na zebraniu konstytucyjnego rządu Królestwa w 
dniu 12 stycznia 1816 roku, znacznie przewyższało ciężarem gatunkowym wszystkie 
jego uprzednie gafy razem wzięte. Było postępkiem bez precedensu nie tylko w 
jego urozmaiconym życiorysie, lecz w ogóle w całej historii polskiego (a może 
nie tylko polskiego?) życia politycznego. Z pewnością warszawski namiestnik nie 
był pierwszym i jedynym w historii mężem stanu, gruntującym swe postępowanie na 
dwóch niezmiennych podstawach: na ślepym posłuszeństwie wobec silniejszych i na 
dbałości o własny prywatny interes. Ale inni się do tych małodusznych pobudek 
nie przyznawali, obłudnie kryjąc się z nimi, przesłaniali je sztucnie dorabianą 
motywacją ideowo_patriotyczną. Impulsywnego Zajączka nie stać było na takie 
maskowanie: w niespełna dwa tygodnie po objęciu urzędu namiestnika - z 
bezprzykładną brutalnością - wywalił kawę na ławę. Owego dnia przedmiotem obrad 
Rady Administracyjnej były sprawy wojskowe. Rozpatrywano drastyczny spór 
kompetencyjny między ministrem wojny, generałem Józefem Wielhorskim, a naczelnym 
wodzem armii Królestwa, wielkim księciem_cesarzewiczem. Uprzednio generał 
Wielhorski otrzymał od Rady Administracyjnej polecenie zorganizowania podległej 
mu rządowej komisji wojny. Tymczasem okazało się, że KOnstanty, bez porozumienia 
się z Wielhorskim, opracował własny projekt organizacji komisji i, pomijając 
instancje konstytucyjne, przesłał go wprost do cesarza. Obecnie domagał się od 
Rady Administracyjnej, aby ten właśnie projekt poparła w Petersburgu. Na rozkaz 
KOnstantego Wielhorski przedstawił książęcy projekt Radzie, zaznaczając jednak, 
że powstał on bez jego udziału i że "jako minister musi uważać go za sprzeczny z 
Ustawą konstytucyjną". Tego samego zdania byli i inni członkowie Rady 
Administracyjnej. Zgodnie uznawano, że postępek brata cesarskiego był "pierwszym 
krokiem ku pogwałceniu konstytucji". Owe "pomruki buntu" musiały od razu dotrzeć 
do Konstantego, gdyż jeszcze przed zakończeniem debaty nagle wezwano Zajączka do 
Pałacu Br~uhlowskiego, gdzie cesarzewicz we właściwy sobie gwałtowny sposób 
wyraził niezadowolenie z powodu toczącej się dyskusji. Szef pierwszego 
konstytucyjnego rządu Królestwa powrócił z "wygaworu" rozgorączkowany i 
wściekły. A gdy ponownie próbowano podjąć sprawę pogwałcenia konstytucji, nie 
hamując się w gniewie i wyrażeniach zawołał: - Co mi tu wspominacie o tej 
Konstytucji. Jeżeli mi w.książę rozkaże, to ją wywrócę do góry nogami. Co to 
jest konstytucya, co to jest ten kraj? Niczem. Co ten kraj uczynił dla mnie. Te 
dobra, co je mam, dał mi cesarz Napoleon - dzisiejsze miejsce winienem cesarzowi 
Aleksandrowi, a kraj co? Kraj mi jeszcze lasy do dóbr moich dysputował (...) Nie 
konstytucyi, lecz cesarza Aleksandra słuchać będę, i co mi brat jego rozkaże, 
czynić będę." To bezprzykładne wyznanie wiary samolubnego, ślepo posłusznego 
służbisty - w mig przekazane opinii publicznej przez niedyskretnych referendarzy 
Rady Stanu - przerazić musiało tych wszystkich, którzy budowali dalekosiężne 
nadzieje na konstytucyjnym charakterze nowego państwa. Ale wybryk namiestnika 
najbardziej chyba dotknął jego własną żonę. Po owej fatalnej sesji rządowej 
apartamenty państwa Zajączków były z pewnością widownią niejednej dramatycznej 
sceny. Anna Potocka_Wąsowiczowa poświęca w swych "Wspomnieniach naocznego 
świadka" sporo miejsca opisom bojów, jakie pani namiestnikowa staczać musiała ze 
złymi skłonnościami męża: "Walczyła bez wytchnienia ze służalczością, z jaką 
spełniał bezprawne rozkazy (...) Wynikiem nieustannej walki były nierzadko 
gwałtowne burze małżeńskie. Pani Zajączkowa, wyrzucona jednymi drzwiami, wracała 
drugimi i rąbała małżonkowi prawdę w oczy, na co nikt by się nie odważył i co 
nie zawsze pozostawało bez rezultatu." * Przed wprowadzeniem się do Pałacu 
Radziwiłłowskiego, którego przebudowę zakończono w roku 1818, państwo 
Zajączkowie mieszkali w pałacu Anny Potockiej na Krakowskim Przedmieściu. Stąd 
daleko posunięte wtajemniczenie pamiętnikarki w życie prywatne pary 
namiestniczej. W danym wypadku rezultat był nikły. Wprawdzie następnego dnia 
namiestnik przeprosił swych ministrów, zwalając wszystko na zły stan zdrowia i 
stargane nerwy, ale to wymuszone usprawiedliwienie nie mogło go już obronić 
przed gniewem współczesnych i surowością historyków. Pośrednim skutkiem 
"niepoczytalnego wybuchu" Zajączka było odejście z Rady Administracyjnej jego 
najbardziej lojalnego współpracownika, generała Józefa Wielhorskiego. Nie 
znajdując oparcia w namiestniku, pierwszy (i jak się miało okazać - ostatni, 
konstytucyjny minister wojny Królestwa Kongresowego był całkowicie wydany na łup 
nieposkromionych żądań cesarzewicza, który pragnął uczynić z ministerstwa wojny 
swą drugą kancelarię. KOnstanty nie szczędził Wielhorskiemu impertynencji i, 
mszcząc się za jego "nieposłuszeństwo", wykorzystywał każdą okazję do 
dyskredytowania go i poniżania. W końcu nieszczęsny minister uznał, że w tych 
warunkach nie zdoła wykonywać swego urzędu i podał się do dymisji. "ULegałem aż 
do linii, gdzie się podłość zaczyna" - pisał w liście do cesarza_króla, 
wyłuszczając otwarcie przyczyny swego odejścia. Wkrótce po zwolnieniu ze służby 
generał Wielhorski zmarł. Nie był człowiekiem zdrowym. Przez wiele lat chorował 
na ciężką podagrę, ale słynął ze swej wytrzymałości na cierpienia fizyczne. Na 
cierpienia duchowe okazał się mniej odporny. Stanowiska ministra wojny już 
więcej nie obsadzono. Komisją rządową wojny aż do 29 listopada 1830 roku 
kierował jako "zastępca ministra", całkowicie oddany Konstantemu, generał 
Maurycy Hauke - zabito go podczas Nocy listopadowej. Inną - tym razem już 
bezpośrednią - konsekwencją wystąpienia Zajączka było ponowne uaktywnienie się 
księcia Adama Jerzego Czartoryskiego jako doradcy cesarza_króla w sprawach 
polskich. Dopiero co - w listach do krewnych i przyjaciół - książę zarzekał się, 
iż w ogóle wycofuje się z działalności politycznej. Ale dźgnięty prosto w serce 
służalczym oświadczeniem namiestnika, uznał za swój obowiązek raz jeszcze 
ostrzec niewdzięcznego cesarskiego przyjaciela przed niebezpieczeństwami, jakie 
zagrażały ich wspólnemu dziełu. I znowu nawiązuje się ta tragicznie jednostronna 
korespondencja z Aleksandrem. * Bije z niej rozpacz człowieka, na oczach którego 
niszczy się dobro, szczególnie jego sercu drogie. Dobrem tym - według własnych 
słów księcia - jest "postawienie na nogach jakośkolwiek niedołężnych tej biednej 
Polski". Opracowanie Korespondencji Czartoryskiego wg książki K. Bartoszewicza 
"Utworzenie Królestwa Kongresowego". Czartoryski po dawnemu przyczynę wszelkiego 
zła upatruje w obecności w Warszawie Konstantego, ale równocześnie coraz ostrzej 
atakuje bezpośrednio Zajączka. "Rada Administracyjna widzi od pewnego czasu, że 
jenerał Zajączek, choć światły i honorowy, nie ma ani zdania, ani woli wobec 
J.C.W.Wielkiego księcia (...) Posuwa on swą służalczość do granic 
niebezpiecznych (...) Co chwila gotów jest naruszyć konstytucyę na żądanie 
J.C.Wysokości. Wyraził to głośno w Radzie i powtarza przy wszelkiej sposobności. 
Taka uległość (...) może zmienić konstytucyę w przykrą a nieużyteczną komedyę. 
Namiestnik nie pojął swych obowiązków, nie zrozumiał intencyi W.C.Mości (...) 
Przywołany do porządku i objaśniony co do istotnej woli W.C.Mości, spełni ją 
(...) stanie się pożytecznym. Upomnienie jest konieczne (...) inaczej sprawa 
publiczna będzie zaprzepaszczoną." Czartoryski błaga cesarza o zalecenie 
namiestnikowi, aby się trzymał ustaw konstytucyjnych. "Niechby Polacy czuli się 
Polakami, sami rządzili u siebie." Prostuje mylne informacje, dochodzące do 
tronu (prawdopodobnie od Nowosilcowa), jakoby dyskusje w łonie rządu 
znamionowały "ducha niepokoju". Muszą być różne zdania, gdzie obraduje około 
dwudziestu osób. Tego jednak nie rozumie namiestnik. "Ma on pod względem prawa i 
administracyi pojęcia i uprzedzenia obce wszystkim członkom rządu. Żył za krajem 
w służbie wojskowej, więc nie posiada potrzebnych wiadomości o stosunkach, stąd 
w zdaniu swym bywa odosobniony, co przypisuje duchowi stronniczości, nie 
istniejącej ku niemu zawiści. Ulega złym doradcom, czuje się obrażonym i stąd 
jego chłód i nieufność do rządu. Nic go nie zadawala, wszystkich podejrzewa i 
skarży się przed w.księciem. Stan rzeczy jest bardzo opłakany. Rząd robi, co 
może w granicach udzieloonej mu władzy, ale robi mało - stąd duch publiczny 
słabnie, widoczne jest zniechęcenie. (...) Namiestnik nie przestaje głosić, że 
konstytucya jest kodeksem anarchii i musi być zmienioną (...) Nowosilcow wcale 
się też nie przyczynia do uspokojenia umysłów (...) Jest on uważany za stróża 
rządu, mającego nie zezwalać na spokojne wykonywanie praw nadanych." "Na 
nieszczęście J.C.Wysokość podziela zdanie Namiestnika (...) każde słowo i każdy 
czyn w.księcia idą w kierunku sprzecznym zasadom monarchy (...) Obecność jego 
tutaj jest stanowczo wielką przeszkodą (...) Zajączek byłby innym, gdyby 
J.C.Wysokości tu nie było (...) Obecny zarząd armią dąży jedynie do wprowadzenia 
i utrzymania poczucia trwogi. Wobec tej wyłączności słabną i gasną zalety mające 
cechować żołnierza: obowiązek, honor, miłość Ojczyzny (...) Kto z żołdu żyć nie 
potrzebuje, melduje się chorym lub opuszcza szeregi (...) Skuteczne wrażenie na 
Konstantym, wywołane samobójstwami, * minęło już zupełnie." Rok 1816 był okresem 
wzrastającej liczby samobójstw wśród młodszych oficerów i podoficerów. Trzecią, 
najmniej ważną konsekwencją publiczną "wyznania wiary" Zajączka była fala 
wyjątkowo zjadliwych wierszy ulotnych. Wyróżniają się wśród nich okrutne rymy 
Niemcewicza: Żadnej plamy na mnie nie ma,@ zawszem miał jedno systema,@ zawszem 
na dwóch łapach stawać,@ przed tym co rządzi i co ma rozdawać,@ bo cóż mi dała 
ta szelma ojczyzna?@ Opatówek, starostwo, godność wyniesiona@ wszystko od cara 
lub Napoleona.@ Niemcewicz i Zajączek - temat sam w sobie! O ileż uboższa, a 
jednocześnie i łagodniejsza, bo stonowana przyjacielskim piórem Kajetana 
Koźmiana, dotarłaby do potomnych biografia Józefa Zajączka herbu Świnka, bez 
wkładu pamiętnikarskiego i satyrycznego Juliana Ursyna Niemcewicza! 
Niezapomniany portret autora "Śpiewów historycznych" skreślił w swym "Zmierzchu 
wodzów" Wacław Berent: "Śród odętych i jak pawie wtedy strojnych ministrów, 
radców stanu oraz jenerałów obu narodów, rozlegał się na assamblach nieznośny 
dla nich dyszkantowy chichot osobnika przysadzistego pod obfitą wiechą włosów 
siwych, w puklach falistych. Owym skrzypieniem śmiechu swego zwykł on wtórować 
własnym konceptom i przycinkom, sam niemi najbardziej uweselony. Z całego 
aspektu, zachowania się i tupetu nie kto inny - odgadywali dygnitarze - tylko 
literat postarzały. Działał on tym panom tembardziej na nerwy, że uważały go tak 
wielce damy po salonach, mimo że jego wierszyki, kursujące w odpisach po 
mieście, doskwirały nawet osobom na najwyższych stanowiskach państwowych. 
Obyczaj nie pozwalał się obrażać na Niemcewicza "bajeczki", choć ich aluzje "ad 
personam" jawne były dla wszystkich, nie wyłączając wielkiego księcia." 
Niemcewicz był w Królestwie Kongresowym potęgą. Był pierwszym w dziejach Polski 
literatem sprawującym moralne przywództwo nad narodem. "Dwie były władze w kraju 
- świadczył kronikarz tamtych czasów - fizyczna: Konstantego w Belwederze i 
moralna: Niemcewicza na mieście." Współcześni nazywali go "Człowiekiem Polską", 
damy "rozpieszczały go do niepodobieństwa". W sejmie i senacie "w 
najtrudniejszych sprawach radzono się Niemcewicza i głosowano za jego 
wskazaniem". Mówiono o nim także, że jest "świętym słoniem Warszawy", gdyż - 
pomimo zuchwalstwa przejawianego w prasie i pismach ulotnych - korzystał z 
osobliwej, jak na owe czasy - nietykalności i bezkarności. Cesarzewicz obstawiał 
go wprawdzie ze wszystkich stron policją i przesyłał mu ostrzeżenia w swoim 
stylu: "Powiedzcie Niemcewiczowi, że jak raz siedział w więzieniu petersburskim, 
tak może się w niem znaleźć po raz drugi" - ale w czasie przypadkowych spotkań w 
teatrze czy innym miejscu publicznym brał go pod ramię i prowadził z nim 
przyjacielskie pogawędki o cnotach Joanny Grudzińskiej. Nowosilcow na wszelkie 
sposoby starał się cenzurować twórczość Niemcewicza, ale na bankietach 
Towarzystwa Przyjaciół Nauk wznosił toasty na jego cześć. Ten osobliwy stosunek 
władz do najzjadliwszego pamflecisty Królestwa wynikał podobno z faktu, że 
Niemcewicz nosił na palcu pierścień, ofiarowany mu przez cesarza Pawła I w 
chwili zwalniania go z twierdzy Pietropawłowskiej, gdzie na rozkaz Katarzyny II 
był więziony razem z Kościuszką. Konstanty nienawidził despotycznej babki, 
natomiast czcią otaczał pamięć uduszonego ojca. Stosunki między NIemcewiczem a 
Zajączkiem przeszły długą drogą: od najściślejszej przyjaźni do najbardziej 
zajadłej nienawiści. Przyjaźń skończyła się wiosną 1819 roku - w okresie 
narastających we władzach Królestwa dążności do ograniczania zagwarantowanej 
przez konstytucję wolności słowa. Rzecz całą dokładnie opisuje sprzyjający 
Zajączkowi Kajetan Koźmian. Konserwatywnie nastawiony pan radca Stanu nie ukrywa 
niechęci do "rozhulanych" dziennikarzy warszawskich. "Młodzież ze szkół 
wychodząca, niebaczna, nie zgłębiająca położenia naszego, zupełnie odmiennego od 
krajów niepodległych, zarozumiała i niepohamowana żądza słynności za wzorem 
pismaków francuskich ze zwykłą sobie do małpowania skłonnością rzuciła się w ten 
zawód." Skutki nie dały na siebie czekać: "Zaczęły się zjawiać artykuły 
polityczne rozmaitego, a przeciwnego rządowi ducha, rozbiory czynności 
rządowych, często z krytyką lub z szyderstwem spraw i osób. Wychodziły na jaw 
dyskusje Rady Stanu, które młodzi wicereferendarze przytomni posiedzeniom, a nie 
umiejący sekretu utrzymać, owszem, wyjawieniem jego chcący sobie jakąś ważność 
dodać, po domach z krytyką niewłaściwą roznosili i szydrstwem z osób i rzeczy 
towarzystwa, szczególniej kobiety bawili." Po opisaniu, jak bardzo z tej 
"swawoli dziennikarzy" byli niezadowoleni wielki książę i namiestnik, Koźmian 
przechodzi do konfliktu między Zajączkiem a Niemcewiczem. "Przybył wkrótce do 
tego (tzn. do niezadowolenia władz - M.B.) nowy powód z pism Juliana 
NIemcewicza. Zaczęło wychodzić dzieło jego "Dzieje panowania Zygmunta III), 
epoka historyczna największych między Polską a Rosją wojen, zatargów i 
nienawiści. Niemcewicz jak w sejmie konstytucyjnym, tak tym bardziej po 
odsiedzeniu więzienia w Petersburgu żywił w sercu niepohamowaną zemstę i 
nienawiść do Rosji. W tym czasie chociaż pozostał na urzędzie sekretarzem senatu 
i doznawał wszelkiego poszanowania jako cnotliwy Polak, utalentowany mąż i 
przyjaciel księcia Adama, nie odmienił się w dawnych nawyknieniach, które się 
pod piórem jego wyraźnie objawiały. Mniej potrzebnie do rzeczy poumieszczał, 
jakie tylko mógł zebrać, najdotkliwisze przeciwko temu narodowi z owych czasów 
sarkazmy, paszkwile, malujące w ubliżających kolorach i wyrazach barbarzyństwo i 
prostactwo tego narodu. W swoich własnych opowiadaniach nie oznaczał ich 
imieniem Rosjan, lecz często używał pogardliwego nazwiska, jak to nasi 
nienawistni im przodkowie czynili: Moskwicin. Nie uszło to bystrej i przezornej 
uwagi senatora Nowosilcowa, uraziło go to na umyśle i niepolityczne ubliżenie i 
użalił się przed namiestnikiem prosząc, aby ten zaradził wpływem swoim na 
Niemcewiczu." Koźmian przytacza pokrótce argumenty przeciwko dziełu Niemcewicza, 
przekazane przez Nowosilcowa Zajączkowi: "Do czego - mówił Nowosilcow - prowadzi 
w teraźniejszym położeniu dwóch narodów to drażnienie tym szkodliwsze, że 
pochodzące od osoby tak wysokiej reputacji używającej, a przeto taki wpływ 
wywierającej na opinię publiczną. Rosjanie złożyli nienawiść do Polaków, chociaż 
zwycięzcy nie obrażają w niczym ich miłości własnej narodowej, nie nazywają ich 
Lachami, jak to ich przodkowie czynili, owszem oddają sprawiedliwość wyższości 
ich cywilizacji (...) Rosjanie weszli w widoki cesarza: pojednania i połączenia 
pod jedno berło tych dwóch narodów; oświeceńsza część narodu pomaga mu, lecz ma 
jeszcze monarcha do zwalczenia niemałą liczbę i w wojsku, i w ludzie patrzących 
z zazdrością na te dobrodziejstwa jego wylane na lud i kraj kosztem krwi Rosjan 
pobity. Taka niebaczność ze strony narodu polskiego utrudniając położenie 
cesarza, i polityczne, i wewnętrzne, może go zatrzymać, może spóźnić lub 
odmienić jego dalsze dla narodu polskiego dobrodziejstwa i widoki. A wtedy sami 
Polacy będą winni, jeżeli się pozbawią obszerniejszego istnienia, a zarazem i 
swobód tych, które wspaniały cesarz hojną ręką na nich wylał i uszczęśliwić ich 
zamierza." "Te uwagi komisarza cesarskiego trafiły do przekonania namiestnika i 
zaprosił do siebie Niemcewicza - świadczy w dalszym ciągu Koźmian. - Dotąd żyli 
oni ze sobą w najściślejszej przyjaźni w sejmie konstytucyjnym, w rewolucji 
Kościuszki. Dzielili jedne wyobrażenia i jedną postępowali drogą. Po uwolnieniu 
Zajączka z więzienia ołomunieckiego przestawali z sobą i nad ratowaniem Polski 
wspólnie się naradzali w Warszawie. Podczas wojny francuskiej w Księstwie 
Warszawskim, po powrocie Niemcewicza z Ameryki ta przyjaźń jeszcze bardziej się 
zacisnęła." Warto tu dodać - czego Koźmian już nie pisze - że i w Królestwie 
Kongresowym stosunki między nimi układały się jak najlepiej. Po kontrowersyjnym 
wyborze Zajączka na namiestnika, Niemcewicz odnotował w swoim 
pamiętniku_dzienniku: "Choć mu niektóre zarzuty czynić można, przecież mąż lat 
kilkadziesiąt straciwszy na usługach ojczyzny, co tylekroć krew za nią 
przelewał, co poniósł okropne kalectwo; mąż z czystym rozsądkiem i dobrą chęcią 
równie jak inny wart miejsca tego." Wiadomo poza tym, że Niemcewicz, aż do 
konfliktu w roku 1819, bywał stałym gościem na przyjęciach w domu Zajączków, 
przyciągany tam zapewne - jak przypuszcza Wacław Berent - "późnymi wdziękami i 
francuską zalotnością pani Namiestnikowej". Ale niech sam Koźmian świadczy o 
dramatycznym spotkaniu, które wieloletnich przyjaciół zmienić miało w dozgonnych 
wrogów. "Namiestnik powierzył Niemcewiczowi użalenia Nowosilcowa i znajdował je 
słusznymi, bo się głęboko przekonał, że nie zostaje Polakom, jak trzymać się 
szczerze i otwarcie Rosji, i starał się skłonić Niemcewicza do umiarkowania. 
Niemcewicz, zawsze marzący niepodległość Polski i za wypadkiem pomyślnych 
okoliczności oderwania się od Rosji, w ścisłym związku z nią uważając skażenie 
charakteru narodowego i wyzucie się z europejskich cywilizacji, mniemał zdradą 
losów Polski bezwarunkowe przywiązanie się do dobrodziejstw cesarza Aleksandra, 
którego wspaniałym chęciom wierzył, lecz następców jego i naród podzierał 
(podejrzewał - M.B.) i na przypadek wczesnej śmierci obawiał się podobnych losów 
dla swego kraju, jakie go po upadku Napoleona spotkały, że przeznaczenie kraju 
do jego osoby przywiązał. Stąd żywa między nimi rozmowa, stąd wzajemne wyrzuty, 
przymówki, obraza i uraza. Namiestnik wyrzucał Niemcewiczowi nieumiarkowanie w 
słowach i pismach, Niemcewicz oszczędzanie i miłość obecnego jego położenia, aż 
do krzywdzącej go uległości i czołgania. Dotknięty namiestnik zerwał związki 
przyjaźni z Niemcewiczem i dom mu swój wypowiedział." Podobno Niemcewicz, 
opuszczając w gniewie gabinet namiestnika, trzasnął za sobą drzwiami. Echa tego 
zatrzaśnięcia drzwi będą prześladowały namiestnika do końca jego dni. "Człowiek 
Polska" był znacznie zręczniejszy w zemście niż wielki książę z Belwederu. Jego 
"dyszkantowy chichot" będzie obiegał warszawskie salony, zalecając uwadze 
publiczności coraz mniej wybredne ataki na "ćwierćkróla bez nogi". Tyle w tych 
wierszykach było jadu, że nawet odporna pani namiestnikowa - do niedawna gorąca 
wielbicielka "świętego słonia Warszawy" - nie mogła się powstrzymać od 
wypowiedzenia, podchwyconego przez kronikarzy, zdania, że "kiedy Niemcewicz 
kogoś ukąsi, to ten od razu się wścieknie". Szczególnie dotkliwy cios 
Niemcewicza ugodził Zajączka wkrótce po zerwaniu ich przyjaźni - w lipcu 1819 
roku. Tym razem rzecz znacznie wykroczyła poza ramy konfliktu osobistego, stając 
się ważnym epizodem w trwającej już od dwóch miesięcy walce między 
konstytucyjnym rządem Królestwa a obrońcami, poręczonej przez konstytucję, 
wolności słowa. W następstwie głośnego skandalu teatralno_prasowego, wywołanego 
wygwizdaniem przez publiczność warszawską, popieranej przez wielkiego księcia 
Konstantego, aktorki teatru francuskiego Jenny Phillis - władze postanowiły 
wziąć się ostro do prasy za to, że ośmieliła się stanąć po stronie niesfornej 
publiczności. Wydany 22 maja 1819 roku dekret namiestnika, kontrasygnowany przez 
ministra oświecenia publicznego Stanisława Kostkę Potockiego i sekretarza Rady 
Stanu, generała Ksawerego Kosseckiego, poddał rządowej cenzurze prewencyjnej 
wszystkie gazety codzienne oraz inne pisma periodyczne - to znaczy: ukazujące 
się w regulaarnych odstępach czasu. Po ogłoszeniu dekretu jedyną trybuną nie 
kontrolowanych polemik publicystycznych pozostała założona przez Brunona 
Kicińskiego "Kronika drugiej połowy roku 1819", wydawana w formie sporadycznie 
ukazujących się broszurek, a więc nie podlegająca cenzurze jako wydawnictwo 
nieperiodyczne. I właśnie to pismo wybrał Niemcewicz dla rozprawienia się z 
niedawnym przyjacielem. W początkach lipca 1819 roku, w trzecim numerze 
"Kroniki..." ukazało się nie podpisane, lecz mające wszelkie znamiona 
Niemcewiczowskiego stylu, opowiadanie "Sen Plutarcha ("Ułomek z dzieł moralnych 
Plutarcha, świeżo odkrytych przez ks. Majo, Profesora w Mediolanie" - jak głosił 
niby to naukowy podtytuł utworu). Ponieważ "Sen Plutarcha" od chwili jego 
pierwodruku w "Kronice..." - a więc mniej więcej od 170 lat, nie był ani razu 
przytaczany w najdrobniejszych nawet fragmentach, wypada mu poświęcić nieco 
miejsca, aby każdy mógł się przekonać, jak ta pseudoateńska opowieść - zręcznie 
operując antyczną alegorią, załatwiała porachunki najbardziej swojskie i każdym 
swym zdaniem wbijała bolesne szpile w warszawskiego namiestnika. Przechadzając 
się po ateńskich gajach oliwnych, Niemcewiczowski Plutarch rozmyśla o dobrym 
cezarze rzymskim Adrianie i o jego niegodnym zastępcy w Atenach: "Stawała w 
umyśle moim wspaniała monarchy tego przychylność ku Ateńczykom, zawiedziona 
nieraz przez zostawionego przezeń Propretora Publiusza Licyniusza Naso". Dla 
wytworzenia odpowiedniej aury dokoła osoby niegodnego Propretora, zatrzymuje się 
Plutarch przy kolumnie brązowej, aby mimochodem odczytać "Wyryty na niej wyrok, 
skazujący na wieczną hańbę obywatela jednego dlatego, iż wziął złoto od Persów 
na zepsucie i pognę bienie ducha publicznego w sercach współziomków swoich" (W 
Warszawie krążyły wówczas plotki o ogromnych sumach wypłacanych rzekomo 
Zajączkowi z kas petersburskich). Kiedy zmożony upałem i wysiłkiem 
intelektualnym, mędrzec grecki zapada wreszcie w zapowiedziany w tytulke sen, 
jawi mu się piękna majestatyczna dziewica, pokryta najokropniejszymi ranami. 
Zapytany, kim jest, odpowiada smętnie: "Nie poznajesz że mnie? Jestem 
Konstytucya Ateńska. Rany, którymi okrytą mię widzisz, nie są zadane przez 
cesarza Adriana, który mię utworzył, który mię wam nadał, lecz przez niebaczność 
i popędliwość Propretora". I żeby nie było już żadnej wątpliwości, o kogo 
chodzi, Plutarch dodaje jeszcze, że ów Propretor "długo zasłużony w Legiach 
Rzymskich, okazał w nich świetną odwagę, lecz napił się z kubka władzy 
najwyższej, a napój ten odurza i oślepia". Informuje też Plutarch, że niebaczny 
i popędliwy Propretor ma wokół siebie nieodpowiednich ludzi, którzy wypaczają mu 
obraz rzeczywistości: "Nie zawsze otoczony, jakby przystało, możeż prawda 
znaleść przystęp do niego?". Całość kończy się jednak akcentem optymistycznym. 
Bo oto przybywa do Aten, entuzjastycznie witany, sam wielki cezar Adrian. 
Poinformowany przez "nieposzlakowanej wiary Ateńczyków" o nadużyciach władzy i 
zgwałceniu konstytucji, zwraca się do swego Propretora i w podniosłych słowach 
przywołuje go do porządku. "Znam ja Ateńczyków - mówi do niego - wiem, iż tyle 
tylko będą i mnie, i sobie użytecznymi, ile w nich zachowamy tego ducha, przez 
który niegdyś tyle zadziwiających świat czynów dokazywali; przytłumić ducha 
tego, jest złamać pierwszą sprężynę podniecającą do dzieła szlachetnych i 
pięknych. Nie lękaj się zaburzeń, ubliżenia powadze mojej. Pan świata, mogęż się 
Ateńczyków lękać? Lecz im pewniejszą, im ogromniejszą jest potęga moja, tym 
więcej pragnę, by ją poddani moi kochali, poważali, nie zaś w niewolniczym 
osłupieniu, straciwszy wszelką duszy szlachetność, drżeli przede mną." Perswazja 
Cezara odniosła skutek: "Poznał Publusz Licyniusz Naso i błąd swój, i 
sprawiedliwe Imperatora uwagi; odtąd trzymał się ich pilnie. Szanował przepisaną 
przez niego ludowi Ateńskiemu Ustawę, nie kaleczył jej więcej; a Adrian ujrzał w 
ciągu jeszcze panowania swego Ateny gmachami swemi pyszniejsze, niż były, co 
więcej ujrzał lud swobodami szczęśliwy, błogosławiący imię nowego założyciela 
swego". "Sen Plutarcha" z miejsca podbił warszawską publiczność. Jego aluzje 
były dla wszystkich zrozumiałe i znakomicie odpowiadały sytuacji politycznej. 
Jeszcze nigdy dotąd nie zaatakowano niepopularnego namiestnika w sposób tak 
ostry i zasadniczy - i to nie w jakimś tam pisemku ulotnym, lecz w druku 
oficjalnie wydanym i podpisanym przez odpowiedzialnych redaktorów. O cienkie 
tomiki "Kroniki..." staczano istne boje. W kaffenhauzach stołecznych delektowano 
się każdym zdaniem "ateńskiej" opowieści. Starożytny moralista Plutarch stał się 
nagle postacią bliską, niemalże kochaną nawet dla staromiejskich przekupek. W 
każdy zakątek stolicy Królestwa Kongresowego przenikał dyszkantowy chichot 
Niemcewicza. Powszechnemu zadowoleniu i rozbawieniu społeczności warszawskiej 
towarzyszył wściekły gniew obrażonego namiestnika. Szczególnie musiał zaboleć 
Zajączka zarzut, iż swą "niebacznością i popędliwością" wypacza i udaremnia 
dobre zamiary wspaniałomyślnego cesarza. Zalewała generała Arbuza jego 
gwałtowna, choleryczna krew; cisnęły mu się na usta pod adresem Niemcewicza 
najplugawsze przekleństwa: polskie, francuskie, włoskie, egipskie; walił w 
bezsilnej złości swymi inwalidzkimi kulami w posadzki Pałacu Radziwiłłowskiego. 
Ale bezsilny nie był. Na jego rozkaz dwaj dygnitarze z jego najbliższego 
otoczenia: generał Franciszek Ksawery Kossecki i dyrektor Jerzy Okołów "udali 
się do Belwederu ze skargą na doznaną obrazę, wskutek czego Wielki Książę wezwał 
do siebie Kicińskiego i zgromiwszy go surowo, zagroził tak jemu, jako i 
domniemanemu autorowi "Snu Plutarcha", NIemcewiczowi, wysłaniem ich do więzienia 
petersburskiego". Na tym się nie skończyło. KOmisarz cesarski NOwosilcow - 
pilnie od początku obserwujący walkę władz warszawskich z obrońcami wolności 
słowa, zwieńczoną awanturą wokół "Snu Plutarcha" - złożył o wszystkim dokładny 
raport cesarzowi_królowi. W Odpowiedzi na to Aleksander w piśmie odręcznym do 
prezesa Rady Administracyjnej "dał wyraz swemu niezadowoleniu i oświadczył, iż 
dopiero teraz poznaje, że Polacy są niespokojni i krnąbrni, i że Bóg dał mu w 
ręce dość siły, żeby wszelkie ich zamachy niszczył i skruszył". NIemcewicz, 
który jako sekretarz Senatu znał treść pisma cesarskiego, z goryczą odpierał w 
swoim dzienniku_pamiętniku krzywdzące zarzuty, stawiane przez Aleksandra 
Polakom: "Kto tu myśli o buntach, o poruszeniach! Poddani z pokorą pod losy 
przeznaczenia, wdzięczni za świadczone nam dobro, za nbadane swobody, czyż winą 
jest naszą, że uwierzywszy, iż swobody te doprawdy nie dla żartu byxły nam dane, 
pismem i mową ujęliśmy się za ich zgwałceniem." Ale władze warszawskie poddały 
się sugestiom zawartym w piśmie monarchy. Dnia 16 lipca 1819 roku ukazał się 
nowy drkret namiestnika, rozciągający cenzurę na "wszelkiego rodzaju dzieła i 
pisma w królestwie wydawane, choćby peryodycznymi nie były." Nie śniło się 
Niemcewiczowskiemu Plutarchowi, że z jego winy w karby cenzury ujęte będzie 
każde słowo drukowane w kongresowej Polsce. Drugi dekret o cenzurze - podobnie 
jak pierwszy z 22 maja - miał być kontrasygnowany przez ministra oświecenia 
publicznego. Ale Stanisław Kostka Potocki - sam literat i autor książek - tak 
się wystraszył wszechobejmującego zasięgu dekretu, że pod pretekstem nagłej 
słabości skrył się w swoim Wilanowie i podpisu w żaden sposób nie można było od 
niego wydębić. Wobec tego Zajączek uprosił o współpodpisanie dekretu swego 
przyjaciela i współpracownika: Stanisława Staszica, ogólnie szanowanego członka 
dwóch komisji rządowych. Oddany całeą duszą wielkim planom rozbudowy 
gospodarczej Królestwa, Staszic uważał, że dla zrealizowania tych planów 
konieczny jest przede wszystkim spokój polityczny. Dlatego - ku zaskoczeniu 
patriotycznej opinii publicznej i zmartwieniu swych późniejszych biografów - bez 
większych wahań uczynił zadość prośbie namiestnika i złożył swój szanowany 
podpis pod antywolnościowym rozporządzeniem. VI Dziewięć miesięcy przed 
huczkiem, wywołanym /Snem Plutarcha" - w kwietniu 1818 roku, w związku z 
inauguracyjną sesją pierwszego sejmu Królestwa Polskiego i obecnością w 
Warszawie cesarza_króla - królewski namiestnik, generał piechoty Józef Zajączek 
herbu Świnka, został mianowany księciem. Zadziwiło to wszystkich, ale 
najbardziej chyba - starą arystokrację warszawską, która dobrze jeszcze 
pamiętała, jak wściekla w roku 1794 atakował utytułowanych jakobiński prezes 
powstańczego Sądu Kryminalnego. "Nadzwyczajny wysłannik przywiózł dla Zajączka 
tytuł książęcy i wielką wstęgę Orła Białego - wspomina z rozbawieniem stryjeczna 
wnuczka króla Stanisława Augusta, hrabina Anetka Potocka_Wąsowiczowa. - 
Przyjęliśmy to jako ukoronowanie farsy. Pierwszą, która śmiała się szczerze, 
była nowa księżna." Rok 1818 - czas kulminacji libelarnych rojeń Aleksandra I, 
przy jednoczesnym pogłębianiu się polskich obaw o los maleńkiego konstytucyjnego 
Królestwa u boku samowładnie rządzonego ogromnego cesarstwa - stanowił ważną 
cezurę, nie tylko w życiorysie Zajączka, lecz również w życiu ogółu obywateli 
kongresowej Polski między Prosną a Bugiem. Zajączkowi ten rok przynosił jeszcze 
wyższe dostojeństwo i jeszcze większy dobrobyt materialny, ogółowi społeczeństwa 
- jeszcze jedno powtórzenie mglistych obietnic "Cesarza_Anioła" oraz przeczucie 
nowych rozczarowań i kolejnego przełomu ku gorszemu. "Przełomów od roku 1812 
było aż nadto wiele - pisze znakomity znawca tego okresu historii Marceli 
Handelsman. - Od nadziei odbudowania Wielkiej Polski, na podstawie Księstwa 
Warszawskiego, własnym wysiłkiem zbrojnym u boku niezwyciężonego Napoleona do 
żałosnej katastrofy odwrotu i zapoadnięcia się wszelkich złudzeń. Od rozbudzonej 
wiary w pełne odnowienie Polski przy boku Rosji przez Aleksandra do małego 
Królestwa Kongresowego wydanego na łup Konstantemu; do nikłej na zachodzie 
prowicji Rosji (...)" Od wielkich obietnic 1812_#1813 roku (...) głoszonych we 
wszystkich językach (...) do obłudnych zasad św. Przymierza, do reakcji 
umysłowej, politycznej, społecznej i moralnej. Droga była daleka, kręta i 
wyboista. NIejeden zmęczył się w pół drogi, odbił się i przystać pragnął do 
tych, co zapowiadali spokój. Bo (...) jedno było pewne. Wojna się skończyła. 
Pokój ustalony w Wiedniu był pokojem wiecznym, to znaczy miał obowiązywać jedno 
pokolenie, a porządek tam zaprowadzony stawał się normą, której trzeba było się 
poddać." Jaka była norma, określająca życie w kongresowej Polsce, wyjaśnia ten 
sam historyk: "Normalnym był król obcy, autokratyczny, prawosławny w 
społeczeństwie polskim, liberalnym, katolickim. Normalnym był wódz naczelny 
dziki, który nie wąchał prochu, mistrz w paradach i manewrach - dla żołnierza 
honoru i walki, a miłości ojczyzny, który w szyku bojowym przemierzył zwycięsko 
całą Europę od Tagu do Moskwy, od Berezyny do Elstery i Sekwany. Normalnym miał 
być dozór, ucisk policji, szpiegostwo, donosicielstwo i przekupstwo, kontrola 
myśli, niewola słowa w społeczeństwie ponad miarę zindywidualizowanym, 
zatopionym w wolności, którego młodzież nie znała już niepodległej Polski 
rzeczywistości i tym bardziej była rozkochana w Polsce ideału. Odrzucenie 
wszystkiego, w co się wierzyło i zupełna bezwiara staje się normą. A w takiej 
atmosferze jedni, większość, ogół przystosowują się do tej nowej miary: 
najsprytniejsi ratując pozory idei, dla kariery i służby, najtragiczniejsi w 
szczerym przekonaniu, że tylko nowa ideologia konserwatyzmu, wstecznictwa, 
spętania dusz jest jedyną doktryną prawdziwą i ostatecznie dla Polski 
zbawienną." Dochowane z tamtych czasów świade3ctwa: pamiętniki, dzienniki, listy 
- pozwalają sobie w pełni uzmysłowić, jak bardzo "daleka, kręta i wyboista" była 
droga, którą historia wyznaczyła do przejścia Polakom, mieszkającym między 
Prosną a Bugiem. I jak wielu z nich "męczyło się w pół drogi". Jak jedni 
"przystawali" do nowego porządku, a drudzy "odbijali się" od niego całkowicie. 
Najbardziej widoczne było to w wojsku. W ciągu czterech pierwszych lat istnienia 
Królestwa Kongresowego naliczono w armii przeszło czterdzieści wypadków 
samobójstw, głównie wśród młodszych oficerów, którzy - wychowani w 
demokratycznych tradycjach Legionów i armii Księstwa Warszawskiego - nie mogli 
się pogodzić z bezdusznym, chamskim drylem, wprowadzanym przez "dzikiego" wodza 
naczelnego. NIektórzy z nich kończyli ze sobą po cichu, ledwie zauważeni, inni 
czynili ze swej śmierci głośny obywatelski protest. Jeden z samobójców, kapitan 
Michał Wilczek - dawny szwolerzer gwardii i najmłodszy wiekiem bohater wojen 
napoleońskich - wahał się, czy zabić siebie, czy wielkiego księcia; wybrał drogę 
pierwszą, ale w pozostawionym liście pisał do Konstantego: "Uważam za swój 
obowiązek przestrzec Pana, byś nie doprowadzał moich ziomków do rozpaczy, gdyż 
ta może łatwo popchnąć kogo z nich do występku, którego ja po dojrzałym namyśle 
zaniechałem". Ustawali w pół drogi także generałowie. Ale ci byli w 
szczęśliwszym położeniu od swoich młodszych kolegów: bardziej o d nich 
niezależni materialnie, nie musieli popełniać samobójstw, mogli po prostu 
odchodzić. Jako pierwszy ze znanych generałów opuścił wojsko i kraj, zbuntowany 
członek Komitetu Wojskowego, Karol Kniaziewicz. Odrzuciwszy proponowaną mu 
godność senatora Królestwa, zdecydował się na niełatwą dolę emigranta 
politycznego w Dreźnie, byle tylko pozostawać z dala od despotycznego "mistrza w 
paradach i manewrach". Poszustną karetą senatora_wojewody odjechał z Królestwa 
Kongresowego, nie widząc tam miejsca dla siebie, "moralny wódz wojska 
polskiego", generał Jan Henryk Dąbrowski, aby na reswztę życia osiąść w 
podarowanej mu przez Napoleona Winnogórze, w Wielkim Księstwie Poznańskim (tak 
nazwano zachodnią część Księstwa Warszawskiego pozostawioną przez kongres 
wiedeński pod panowaniem pruskim). Odszedł z wojska, po wielkiej awanturze z 
wodzem naczelnym, generał Józef Chłopicki. Odwaga, z jaką przeciwstawił się 
Konstantemu, zyskała mu w opinii publicznej sławę niezłomnego bojownika o 
wolność i godność narodową - co później m.iało się w fatalny sposób odbić na 
losach powstania listopadowego. Odszedł generał Józef Wielhorski, który potrafił 
być uległy, ale tylko do "linii, za którą się podłość zaczynała". Odeszło wielu 
innych, wyższych wojskowych i wysoko sytuowanych funkcjonariuszy cywilnych, 
którzy w żaden sposób nie mogli się pogodzić z nowymi normami życia w 
pokongresowej Polsce. Wśród tych, którzy pozostali, aby przystosowywać się do 
nowego stanu rzeczy "dla kariery i służby", pierwsze miejsce przypada bezspornie 
generałowi Józefowi Zajączkowi. Czy jednak - zgodnie z sugestiami profesora 
Handelsmana wobec tej grupy przystosowujących się - generał Arbuz także starał 
się swe karierowiczostwo "ratować pozorami idei"? Jego bezprzykładnie cyniczne 
wyznanie z 12 stycznia 1816 roku zdaje się temu przeczyć. Ale z drugiej strony 
najlepiej wprowadzony w sprawy Zajączka, Kajetan Końmian zapewnia, iż pragnął on 
"wsławić swoje rządy pomyślnością mieszkańców i ozdobieniem ojczystej ziemi". A 
to już starcza za "pozór idei". Bo jeśli takie cele stawia sobie główny 
dysponent funduszów państwowych, to - normalnym porządkiem rzeczy - jako 
realizatorzy tych celów skupiać się będą przy nim ludzie rzeczywiście, jak 
określa Końmian, "przejęci duchem wydobycia kraju z ubożenia i stworzenia jego 
zamożności", a to z kolei nadać musi działalności dysponenta funduszów - 
niezależnie od jego motywów - charakter użyteczności ogólnospołecznej, a zatem - 
pozór ideowości. Tak też było w przypadku Zajączka. W pierwszych latach 
istnienia Królwstwa Kongresowego, w kręgu najbliższych towarzyszy pracy i 
przemyśleń "łaskawego i szczodrego" namiestnika spotykali się najświatlejsi i 
ożywieni najlepszymi chęciami, przedstawiciele ówczesnych kół rządzących: 
minister Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego Stanisław Kostka Potocki, 
Minister Spraw Wewnętrznych i Policji Tadeusz MOstowski, radcy stanu: Stanisław 
Staszic, Kajetan Koźmian, Aleksander Linowski i mądry, dowcipny sceptyk Marcin 
Badeni. Najważniejszą osobą w tym gronie był Stanisław Staszic, członek Komisji 
Rządowej Oświecenia Publicznego oraz dyrektor wydziału Przemysłu i Kunsztów w 
Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych - myśliciel i mąż stanu największego 
wymiaru, działacz gospodarczy, z inicjatywy którego w różnych częściach kraju 
rozwijało się, z rozmachem dotychczas nieznanym, budownictwo przemysłowe, a 
Warszawa obraastała coraz to nowymi wpaniałymi gmachami publicznymi. Zajączek od 
pierwszej chwili nabrał do Staszica szczególnego upodobania. Wynikało to stąd, 
że start życiowy ich obu: drobnego szlachcica i mieszczańskiego syna odbywał się 
pod protekcją tego samego magnackiego domu ordynatów Zamoyskich. Ale jeszcze 
bardziej zbliżało ich do siebie powinowactwo światopoglądowe. "Namiestnik tym 
szczerzej - tym stalej przywiązywał się do niego (Staszica) - świadczy Kajetan 
Koźmian - że w jego pismach objawiony systemat przywiązania się stale i na 
zawsze Polaków do Rosji jako jedyny środek zbawienia i zachowania tego, co 
nadspodziewanie przez wspaniałomyślnego cesarza udzielonym narodowi zostało, 
spotykał się i łączył z namiestnika mocnym i tym samym przekonaniem." 
Zeświecczony ksiądz Stanisław Staszic stał się dla Zajączka takim samym 
oparciem, jakim w epoce poprzedniej był dla niego zeświecczony ksiądz Hugo 
Kołłątaj. W ich słowach i pismach Zajączek odnajdował usprawiedliwienie dla 
wszystkich swych poczynań - choćby najmniej popularnych w odczuciu ogólnym. Obaj 
umieli przemawiać do jego emocji. Kołłątaj podniecał go perspektywą potężnej, 
suwerennej Polski w ramach swederowanej napoleońskiej Europy, Staszic rozpalał 
jego wyobraźnię wizją jeszcze bardziej oszałamiającą, lecz w treści diametralnie 
przeciwną. Jaka była ta - rzadko na ogół przypominana - wizja polityczna 
Staszica, dowiedzieć się można od Koźmiana. "Razu jednego - świadczy pan radca 
stanu - jadąc wraz ze Staszicem w jednym pojeździe do Tarchomina na obiad do 
ministra MOstowskiego, gdzieśmy się co niedziela udawali, zapytałem się go, 
dlaczego rząd takie miliony trwoni na ozdobienie Warszawy, która w ubogim i 
małym kraju tak wyglądać będzie, jak głowa ufryzowana na szkielecie. 
Odpowiedział mi: "NIe zaniedbujemy i kraju. Lecz cóż to, nie zgadujesz jeszcze 
przeznaczenia Warszawy pod berłem rosyjskim? To miasto - rzekł - przez swoje 
położenie geograficzne i polityczne jest przeznaczone być trzecią, a może główną 
stolicą wielkiego w jedno ciało zrzeszonego pod jednym potężnym berłem 
słowiańskiego narodu. Tu się rozstrzygną losy Europy Zachodniej. Pozwoliła na 
rozbiór Polski, musi służyć mocniejszemu, zaniedbała mieć Polaków 
sprzymierzeńców, będzie miała za wcielonych w Słowiańszczyznę panów. KOstka jest 
już rzucona. Spajajmy się z Rosją i oświecajmy się, bierzmy od niej potęgę, ona 
od nas niech bierze oświecenie. Narody zginą, niech cywilizacja nie zginie"." Te 
panslawistyczne mrzonki Staszica - odczytywane dzisiaj, kiedy wiadomo już, jak 
się dalej potoczyła historia - wydają się nieskończenie naiwne i całkowicie 
oderwane od realiów ówczesnej sytuacji politycznej. Ale wtedy mogło się wydawać 
inaczej. Udręczone kataklizmami historycznymi społeczeństwo polskie czekało na 
cud, zdolny wyprowadzić je z matni dziejowej. Na sprawcę tego cudu upatrzono 
sobie rosyjskiego cesarza "wskrzesiciela", który obiecywał uszczęśliwić całą 
ludzkość. Do jakiego stopnia wydęty mit Aleksandra potrafił zniewalać umysły 
ludzi nawet najbardziej wartościowych, świadczyć może przypadek Józefa 
Wybickiego - autora polskiego hymnu narodowego, patrioty jak najpiękniej 
zapisanego w historii shcyłku Rzeczypospolitej i lat porozbiorowych. 
Senator_wojewoda Królestwa Kongresowego Józef Wybicki, w odróżnieniu od swego 
najserdeczniejszego przyjaciela: senatora_wojewody Jana Henryka Dąbrowskiego, 
nie wycofał się do swego majątku ziemskiego w Wielkim Księstwie poznańskim, lecz 
postanowił współuczestniczyć w umacnianiu podstaw konstytucyjnego Królestwa 
Polskiego. W styczniu 1818 roku Wybicki przyjął nominację na prezesa Sądu 
Najwyższego. Obejmując to stanowisko, wygłosił mowę, którą czyta się dzisiaj z 
jeszcze większym zdumieniem niż wywody polityczne Staszica. Po wyliczeniu 
niezmierzonych dobrodziejstw, jakimi cesarz_król Aleksander obdarzył Polaków, 
twórca "Mazurka Dąbrowskiego" zamknął swą orację taką oto konkluzją: "Ale nie na 
tym dzieło swoje Król Wielki ukończył. Nadawszy nam konstytucję liberalną, 
jeszcze się pierwszy na jej straży postawił, aby najmniejszego nadużycia nie 
dotknęła ją skaza. Podobnego przykładu nie dało mi się czytać w dziejach królów. 
Tak tylko Stwórca dla utrzymania harmonii i porządku w utworach, nigdy z nich 
Opatrzności nie spuszcza oka." Oczywiście, że ten dar aleksandrowski "kochanego 
wojewody" (tak nazywał Wybickiego Dąbrowski) nie ostał się pod naporem dalszych 
wydarzeń. Już w dwa lata później wytrzeźwiały Wybicki błagać będzie 
cesarza_króla o udzielenie mu dymisji z zajmowanego urzędu, a uzyskawszy ją po 
blisko rocznych staraniach, czmychnie czym prędzej do swych Manieczek w Wielkim 
Księstwie Poznańskim. Ale kompromitująca mowa, utrwalona drukiem, pozostanie. I 
- bezlitosny do niej komentarz Niemcewicza: "Wybicki 70_letni starzec, 
zapalczywy na dawnych sejmach wolności obrońca, później ślepy woli Napoleona 
wykonawca, za zmianą rzeczy, dziś podłością szukający łaski u panującego i podły 
Zajączka służalec". Sejm roku 1818 gorzko rozczarował skrajnych optymistów w 
rodzaju Staszica i Wybickiego. Oczekiwany przez nich cud nie nastąpił. Nie 
doszło też do żadnego wyraźniejszego oświadczenia w sprawie przyłączenia do 
Królestwa "zachodnich prowincji" cesarstwa, czyli dawnych ziem zaboru 
rosyjskiego. Mowa tronowa cesarza_króla była łaskawa i życzliwa, ale nie 
wykraczała poza znane już ogólniki i nie dopowiedziane do końca obietnice. 
"Reprezentanci Królestwa Polskiego, Polacy! - mówił Aleksander. - Odstąpiwszy od 
zgubnych uprzedzeń, które wam tyle zadawały ciosów, do Was już należy ustalić 
Wasze odrodzenie. Jest ono nierozerwalnie połączone z przeznaczeniem Rosji. 
Wszystkie Wasze usiłowania dążyć powinny ku ściśnieniu tego zbawiennego i 
opiekuńczego związku (...) Podaliście mi sposobność okazania mojej ojczyźNie 
tego, co dla niej od dawna gotuję i co otrzyma, skoro zarody tak ważnego dzieła 
będą mogły osiągnąć potrzebne rozwinięcie (...) Skutki prac Waszych nauczą mnie, 
czy wierny moim przedsięwzięciom będę mógł dalej rozszerzać to, co już dla Was 
uczyniłem." Przy wszystkich niedopowiedzeniach mowa tronowa Aleksandra brzmiała 
dość obiecująco. Ale później - w czasie trwania sesji - stosunek cesarza_króla 
do polskich poddanych uległ oziębieniu, gdyż Sejm, biorąc na serio swe 
uprawnienia konstytucyjne, odmówił zatwierdzenia, popieranego przez kler i Radę 
Stanu, projektu nowego prawa małżeńskiego - wyraźnie wstecznego wobec 
obowiązującego jeszcze w Królestwie kodeksu Napoleona. Ta nieoczekiwana 
samodzielność Sejmu zaskoczyła i zirytowała "Cesarza_Anioła". Najbliżej 
współpracujący z Aleksandrem i najlepiej orientujący się w jego zmiennych 
nastrojach, polski minister sekretarz stanu, Ignacy Sobolewski ostrzegał swoich 
kolegów z Rady Stanu: "Pan nasz podejrzliwy z natury, nie dowierza nam. Chciwy 
zjednać sobie w Europie sławę opiekuna wolności, dał konstytucyę, lecz wychowany 
w samowładztwie, ślepe posłuszeństwo nad wszystko przekłada". Może to właśnie 
wtedy - w sejmowych dniach 1818 roku - podczas obiadu u ministra MOstowskiego 
albo i u samego namiestnika Zajączka - narodził się ów lotny aforyzm Marcina 
Badeniego, tak znakomicie charakteryzujący pierwszy okres dziejów Królestwa 
Kongresowego: "Konstytucya na stole, a bat pod stołem." * * * W kilka dni po 
zakończeniu obrad sejmowych i wyjeździe cesarza_króla, przybył do Warszawy ów, 
wspominany przez Annę Potocką, "nadzwyczajny wysłannik" z monarszymi prezentami 
dla posłusznego namiestnika. Doręczony Zajączkowi dekret nominacyjny głosił, iż 
Jego Cesarska Mość, pragnąc wynagrodzić królewskiego namiestnika za "znakomite 
zasługi dla kraju i monarchy położone, wynosi tegoż namiestnika swego na godność 
Xiążęcia Królestwa Polskiego". Ten najwyższy chyba w całej historii Polski awans 
społeczny był odpowiednio podbudowany finansowo. W dochowanych protokołach Rady 
Administracyjnej aż roi się od wzmianek o rozmaitych korzyściach pieniężnych i 
rzeczowych, przyznawanych namiestnikowi. Pensja roczna 120000 złp. - stopniowo 
zwiększana, aż do podwójnej wysokości. Zwolnienie od wysokiego podatku od tytułu 
książęcego. Dodatki na "fundusz urządzenia się", na reprezentację, na mieszkanie 
itp. Ostateczne zatwierdzenie własności, graniczących z Opatówkiem, lasów, o 
które toczyła się długa walka z rządem Księstwa Warszawskiego. I wreszcie 
ukoronowanie dobrodziejstw: donacja starostwa Klonowskiego. NIe bez kozery w 
Niemcewiczowskim "Śnie Plutarcha" znalazł się ów zjadliwy przytyk o "złocie 
branym od Persów". Rzecz zrozumiała, że książę_namiestnik musiał też mieć 
siedzibę odpowiadającą jego wysokiej godności. Rozległy, lecz straszliwie 
zaniedbany, Pałac Radziwiłłowski na Krakowskim Przedmieściu - oddany na 
rezydencję namiestniczą - uległ więc w roku 1818, na koszt państwa, gruntownej 
przebudowie i rozbudowie pod kierunkiem sławnego architekta, Piotra Aignera. 
Zajączek osobiście czuwał nad przebudową i troszczył się, aby wszystko wypadło 
jak najwspanialej. Nie zapomniał też zadbać o to, aby - podobnie jak w Opatówku 
- przebudowanemu pałacowi patronował jego wysoki ofiarodawca. Wzdłuż całego 
frontonu pałacowego wykuto wielki napis w wybornej łacinie (na życzenie 
namiestnika ułożono go w Królewskim Towarzystwie Przyjaciół Nauk): "Aleksander I 
Rex Poloniae vice sua fungentibus ("Aleksander I Król Polski swoim 
namiestnikom"). Czuwając nad przebudową Pałacu Radziwiłłowskiego, Zajączek nie 
mógł oczywiście przewidzieć, jaki żart zgotuje mu historia. Może nie 
wypieszczałby tak bardzo każdego szczegółu swej rezydencji, gdyby wiedział, że w 
półtora wieku później posłuży ona z tło i obramowanie dla pomnika jego 
śmiertelnego wroga: księcia Józefa Poniatowskiego. Uksiążęcenie generała Arbuza 
odbiło się także na wyglądzie jego rodowego herbu - owej prastarej Świnki, 
wspólnej wielu rodzinom szlacheckim w Polsce. Zmiany, jakim ulegał herb Zajączka 
w różnych okresach jego życia, zasługują, moim zdaniem, na to, aby stać się 
tematem rozprawki naukowej jakiegoś młodego, ambitnego heraldyka. Najpierw - 
wersja oryginalna herbu, reprodukowana we wszystkich herbarzach: "w polu 
czerwonym głowa wieprzowa, której pysk rozdziera ręka ludzka prawa w rękaw 
błękitny przybrana. Na hełmie panna do połowy widoczna z warkoczem rozczesanym, 
obydwoma rękami pod boki trzymająca się". Prócz tego korona szlachecka i 
stylizowane liście akantu. Heraldycy, na czele z XVII_wiecznym poetą Wacławem 
Potockim, wyprowadzają herb ze starej legendy myśliwskiej: KIedy srogi dziki 
wieprz puszczone ze smyczy@ książęciu na Sieradzu brytany kaliczy,@ ratuj kto; 
uczynię go możnem, bogatem@ krzyknie i sam bowiem był w wielkim strachu za tym.@ 
Zsiadłszy z konia, czym prędzej dworzanin ochoczy@ na grzbiet z tyłu odważnie 
odyńcowi skoczy.@ Za uszy wprzód, potem kielce mu z paszczęka@ uchwyciwszy 
wyłomie; stąd ci z człeczą ręką@ herb do szlachectwa dany, łeb ten dzikiej 
świnie,@ od którego tak wiele domów zacnych słynie.@ Ale tradycyjną wersją herbu 
"Świnka" posługiwał się Zajączek tylko do lat napoleońskich. NOwa wersja - 
"zdemokratyzowana" - powstała najprawdopodobniej bezpośrednio po powrocie z 
wyprawy egipskiej. Wyobrażenie tej nowej wersji w całej okazałości przetrwało do 
dzisiaj jako płaskorzeźba na murze "domku gotyckiego" - pierwszej siedziby 
państwa Zajączków, w otrzymanym od Napoleona Opatówku. Z pierwotnego herbu 
pozostało niezmienione jedynie godło: łeb dzikiej świni z podtrzymującą go 
ludzką ręką. Zniknęły natomiast najczęstsze elementy szlacheckich gerbów: 
pięciopałkowa korona, rycerski hełm z przyłbicą, stylizowane liście akantu. 
Najbardziej zmienił się klejnot herbu: miejsce "panny z rozczesanym warkoczem" 
zajął obnażony do połowy egipski mameluk. Trzecia wersja herbu "Świnka" - 
książęca - dochowała się również w Opatówku, w kościele parafialnym, na tablicy 
nagrobnej księcia_namiestnika. Tu również nie zmieniony pozostał tylko łeb 
świński. Ale otacza go mnóstwo stylizowanych ozdób. W klejnocie herbu półnagiego 
Egipcjanina zastępuje rzymski pretorianin w zbroi i hełmie z pióropuszem. Nad 
całością rozpina się uroczysty baldachim uwieńczony na szczycie książęcą mitrą. 
Modernizacji uległa także - ale już bez udziału generała Arbuza - legenda o 
pochodzeniu herbu. NIektórym ze starych mieszkańców Opatówka jest najwyraźNiej 
trochę głupio, że ich najcenniejszą pamiątkę historyczną stanowi, wyobrażony w 
kamieniu, dosyć paskudny świński łeb. Wysilają więc wyobraźnię, aby to jakoś 
usprawiedliwić. "Generała urodził się jako wcześniak - tłumaczą ciekawemu 
turyście, który przypadkiem zawadzi o ich miasteczko - musieli okładać go 
ciepłymi prosiętami, inaczej by nie wyżył. Stąd taki herb." Cóż: bywają jeszcze 
bardziej dowolne i opatrzne interpretacje historii. Ta - przynajmniej - nikomu 
nie wyrządza szkody. VII Generał Arbuz nie miał szczęścia do Niemcewicza. 
"Mściwy Julian" nękał go, szarpał i ośmieszał przy każdej nadarzającej się 
okazji; miał natomiast szczęście - i to szczęście wyjątkowe - do drugiego 
współczesnego sobie arcypamiętnikarza: Kajetana Koźmiana. Ilekroć przeglądam 
"Pamiętniki" Koźmiana, nie umiem oprzeć się uczuciu najgłębszego podziwu. Cóż to 
był za niezrównany kronikarz swoich czasów. Wszystkie utwory 
literacko_poetyckie, którymi autor "Ziemiaństwa polskiego" chlubił się za życia 
i za które podziwiany był przez współczesnych - od dawna już obróciły się w 
martwą makulaturę zalegającą półki biblioteczne. Natomiast "Pamiętniki" nadal 
żyją, równie - czy może jeszcze bardziej - atrakcyjne niż w chwili swego 
powstawania. Wyczuwa się w nich mocno bijący puls epoki - roztaczają przed 
czytelnikiem barwną panoramę napoleońskiej i kongresowej Polski - zaludnioną 
mnóstwem interesujących postaci, nasyconą imponującym bogactwem realiów 
obyczajowych i politycznych. I właśnie za tę żywość, barwność i obfitość 
informacyjną wspomnień Koźmiana trzeba mu odpuścić jego autorskie grzechy: A 
więc krańcową reakcyjność niektórych poglądów i sformułowań; a więc - jeszcze 
dalej posuniętą niż u NIemcewicza zajadłość w opluwaniu przeciwników 
politycznych i literackich - sprawiającą, że w wielkim pisarzu politycznym 
Maurycym Mochnackim dostrzegał jedynie: "pismaka, krętacza z przewróconą głową, 
z sercem od młodu skażonym, z umysłem podłym i nikczemnym, z małą i drobną 
zdolnością" a największego polskiego poetę Adama MIckiewicza przedstawiał jako 
"politycznego i literackiego zbrodniarza", co "wałęsając się poza granicą, z 
wściekłą, a niedołężną zemstą śpiewając jadem i zuchwałością zaprawione pieśni, 
szczekał w nich na wszystko, co tylko towarzystwo ludzkie czci i szanuje". Do 
Zajączka, na szczęście, nie miał Koźmian stosunku namiętnego; opluwanie go 
pozostawiał Niemcewiczowi, wynoszenie pod niebiosa - pochlebczym wierszokletom w 
rodzaju Marcina Molskiego. Sam - pozostając przez cały czas namiestniczej 
kariery generała Arbuza w bezpośrednim jego pobliżu, jako zaufany współpracownik 
w Radzie Stanu i nader częsty gość w Pałacu Namiestnikowskim - podpatrywał 
zwierzchnika i przyjaciela uważnym okiem urodzonego pisarza realisty i z 
drobnych scenek w urzędzie i w domu, z zachowań się w chwilach dobrego i złego 
humoru, z przypadkowych rozmów i z odnoszenia się do otaczających go osób - 
układał plastyczny, przekonywający i w miarę obiektywny wizerunek szefa rządu 
kongresowej Polski. A jeżeli nawet sumaryczna opinia Koźmiana o Zajączku - w 
zestawieniu z innymi świadectwami epoki - wypada nieco zbyt pozytywnie, to 
trzeba autorowi "Pamiętników" przyznać, że potrafił tę swoją przyjacielską 
wyrozumiałość uzasadnić w sposób rzeczowy i pobudzający do myślenia. Znajomość 
Kajetana KoźMiana z generałem Józefem Zajączkiem herbu Świnka rozwija się w 
"Pamiętnikach" jak na taśmie biograficznego filmu. Spotkanie pierwsze - latem 
1814 roku, tuż po powrocie Zajączka z niewoli. Przechodząc przez ogród 
Krasińskich, Koźmian zauważa beznogiego generała w stroju cywilnym, siedzącego 
samotnie na ławce. Poruszony jego kalectwem i osamotnieniem, podchodzi, 
przedstawia się i przypomina, że jako lublinianin był świadkiem pamiętnej sceny, 
w radzie miejskiej po przegranej przez Zajączka bitwie pod Chełmem. Zaczyna się 
rozpamiętywanie dawnych czasów, nawiązuje się pierwsza nić wzajemnej sympatii. 
Drugie spotkanie - w rok później, kiedy Zajączek był już członkiem Komitetu 
Wojskowego. Spotkali się na obiedzie, wydanym przez ich wspólnego przyjaciela, 
kasztelana MIchała Kochanowskiego, na cześć księcia Adama Czartoryskiego. 
"Wchodząc - wspomina Koźmian - zastałem księcia i osoby chodzące po bawialnym 
pokoju i rozmawiające, a Zajączka ubranego w mundur wojskowy, siedzącego w kącie 
przy ścianie i dwie kule obok niego stojące, na których się jako kaleka z uciętą 
nogą zwykł wspierać. Od roku go nie widziałem, teraz go ujrzałem (...) zawsze, 
choć już osiwiałego, bardzo pięknej i poszanowanie wzbudzającej postaci, twarzy 
siwym wąsem ozdobionej i poważnej. Widząc go i tu opuszczonym, przypomniawszy 
się mu, przysiadłem się do niego i zacząłem się pytać o zdrowie i ubolewać nad 
jego kalectwem. Generał, jakby chciał dać uczuć zaniedbanie swoje - odpowiedział 
mi: "Wać Pan Dobrodziej interesujesz się do mego kalictwa, bardzo mu za to 
wdzięczny jestem". I na moje zapytania opowiadał mi bitwę, miejsce jej, w którym 
kula karabinowa strzaskała kość u nogi, a którą Larrey, felczer cesarza 
Napoleona, przypadkiem przebiegający, pod gołym niebem śmiałą operacją odciął, 
jak niesiony na płaszczu przez grenadierów do małego miasteczka litewskiego 
ledwie nie spalił się w pożarze tego miasta. I jak wyrwany z płomieni, aż do 
Wilna zaniesiony został, gdzie obległ i został jeńcem wojennym. * Zajączek 
opowiadał nader przyjemnie, krótko, zwięźle i bez samochwalstwa. Wtem dano znać 
do stołu, Kochanowski znany z roztargnienia w całej Warszawie, gdy wszystkich 
prosił i wskazywał im miejsca, zapomniał o Zajączku. Ja więc porwałem się z mego 
miejsca, podałem mu podpory, podparłem moim ramieniem i wprowadziłem do salonu. 
Stół był okrągły, siadł więc Zajączek między gośćmi bez nieprzyzwoitości 
miejsca, inaczej ostatnie miejsce byłoby się mu dostało. Obejrzawszy się za mną 
rzekł: "Siadajże Wać Pan Dobrodziej koło mnie, dokończę ci mojego nieszczęścia". 
Jakoż cały obiad ze mną najwięcej mówił, mało się mieszał do konwersacji, 
zapytany, lakonicznie odpowiadał. Może widok i rozprawianie poufałe z księciem 
Linowskim, którego nie cierpiał za jego paszkwilową broszurkę wydaną w Krakowie 
przeciw niemu i Kołłątajowi, dał mu posępny humor (...) Któż mógł wtedy wnosić, 
że ten zaniedbany i opuszczony wkrótce wzniesie się na pierwszy stopień w 
Królestwie, a ten, którego powszechne życzenia wzywały, którego względy cesarza 
prawie nieomylnie wskazywały, bez namiestnikowania namiestnik, otoczony czcią 
prawych i płaszczących się (...) pod jego władzę podejdzie." Przekazane przez 
Koźmiana opowiadanie Zajączka różni się od przytoczonej wersji Józefa 
Krasińskiego. Ale w materiałach pamiętnikarskich, spisywanych w wiele lat po 
wydarzeniach, takie różnice zdarzają się bardzo często. Po nominacji Zajączka na 
namiestnika Koźmian, jako "należący do liczby zasmuconych księcia Adama 
Czartoryskiego przyjaciół" nie kwapił się do złożenia wizyty nieoczekiwanemu 
wybrańcowi fortuny. Namówił go dopiero do tego wspomniany już kasztelan Michał 
Kochanowski. "KOchanowski, szczęśliwy z wyniesienia swego poufałego i 
obowiązanego przyjaciela, spotkawszy mnie, zapytał, czy byłem u namiestnika? A 
gdy odpowiedziałem: "Pierwszy uszanowałem Zajączka, rad bym ostatni powitać go 
namiestnikiem", odpowiedział mi: "A on się troskliwie o ciebie pytał i dziwi 
się, żeś go nie odwiedził. Wierzaj mi, jakiekolwiek są przeciw niemu 
uprzedzenia, on ma najlepsze chęci, nie trzeba go drażnić, owszem trzeba, żeby 
ludzie prawi otoczyli go ufnością i radą, a zobaczysz, że ten wybór na dobre nam 
wyjdzie". Oddałem więc namiestnikowi wizytę urzędową, przyjął mnie bardzo czule 
i rzekł: "Dziwisz się zapewne nad tym, nad czym ja z podziwienia wyjść nie mogę. 
Spotkał mnie nie szukany przeze mnie, niespodziewany i nie zasłużony zaszczyt i 
razem starość moją przygniótł ciężarem, któremu nie wiem, czy wydołać potrafię. 
Mam chęci i pragnąłbym nie zawieść ufności cesarza i coś dobrego zrobić dla mego 
kraju i narodu; ale ja jestem żołnierz, zestarzałem się pod bronią. Wyobrażenia 
nie mam rządu cywilnego, rad bym się podpierać w tym trudnym i nowym zawodzie 
radą i pomocą prawych i oświeconych, i gorliwych mężów. Szukać ich będę i jak 
wielu prosiłem, tak i pana proszę, abyście mnie nie odstępowali i pomagać mi 
raczyli. Proszę o szczerość o otwartość, a odpłacę się ufnością i 
wdzięcznością." Odpowiedziałem, co odpowiedzieć należało, i odtąd w Radzie Stanu 
zacząłem doświadczać jego ufności i przychylności. Mnie zwykł był powierzać 
najważniejsze referaty, co mnie niesłychaną obciążało pracą, bo nawet 
wymawiającemu się i proszącemu o ulgę z uśmiechem odpowiadał: dasz temu radę." 
Jednakże współpraca między królewskim namiestnikiem Zajączkiem a referendarzem 
stanu, Koźmianem, nie zawsze układała się harmonijnie. Do najpoważniejszego 
zakłócenia ich dobrych stosunków doszło na początku roku 1817 - w okresie 
organizowania struktur i programów Komisji Rządowych, czyli kolegialnych 
kierownictw poszczególnych resortów najwyższych władz Królestwa. Koźmian dość 
dokładnie opisuje ten konflikt w swoich "Pamiętnikach" i znowu - dzięki jego 
bystremu oku - biografia Zajączka wzbogaca się o kilka godnych zapamiętania 
epizodów. "Niespodzianie - żali się pamiętnikarz - winą pana Stanisława 
Potockiego, prezesa Komisji Oświecenia, na drodze tej może zazdroszczonej mi 
ufności i najlepszej harmonii między Radą Stanu a namiestnikiem znalazł się 
nieszczęśliwy szkopuł, o który się ta ufność rozbiła i mnie zadała moralne 
cierpienia, dla których zamyślałem podziękować za służbę i oddalić się na wieś 
na zawsze." Chodziło o incydent, będący niejako dalszym ciągiem sprawy, na 
której wywrócił się minister wojny generał Wielhorski. Wielki książę Konstanty, 
po zwycięskim przeforsowaniu z pomocą namiestnika własnego projektu 
zorganizowania Komisji Rządowej Wojny - projektu, który wbrew zakładanej przez 
konstytucję kolegialności prac w Komisjach Rządowych, całą władzę skupiał w 
rękach prezydującego ministra - zapragnął podobną organizację narzucić i innym 
komisjom rządowym. PIerwszy uległ jego naciskom prezydujący w Komisji Oświecenia 
Publicznego, Stanisław Kostka Potocki, zasłużony działacz z okresu Sejmu 
Wielkiego i Księstwa Warszawskiego, ale człowiek próżny i ambitny, a przeto 
chętny do odgrywania roli samowładnego ministra. Po rozmówieniu się z 
namiestnikiem, "który jako żołnierz, główny nieprzyjaciel wszelkiej 
kolegialności i oporu, utwierdził go w jego pragnieniu", Potocki wycofał, 
wniesiony już do Rady Stanu, kolegialnie uchwalony projekt Komisji Oświecenia i 
na własną rękę przerobił go w duchu życzeń wielkiego księcia. Zreferowanie w 
Radzie Stanu tak odmienionego projektu namiestnik zlecił Koźmianowi. Autor 
"Pamiętników" nie był bynajmniej przesadnym liberałem ani fanatykiem 
kolegialności, ale jako gorliwy legalista i wzorowy urzędnik państwowy, nie mógł 
się zdobyć na obronę projektu, obrażającego Ustawę konstytucyjną. Wsparty 
opiniami takich autorytetów moralnych jak: książę Adam Czartoryski i Stanisław 
Staszic, zdecydował się więc pan referendarz - wbrew zdaniu swego zwierzchnika, 
namiestnika królewskiego - wystąpić publicznie przeciwko projektowi Potockiego. 
"Wygotowałem referat według mego przekonania - pisze w "Pamiętnikach" - i jakbym 
nie wiedział, że to jest projekt p. Stanisława, zbijałem i przełożenie, i 
projekt, jakby od Komisji pochodzące; i w dzień zgromadzenia ogólnego Rady Stanu 
wniosłem na posiedzenie, które z trwających było najliczniejsze, gdyż członkowie 
świadomi rzeczy i wchodzący w ważność dyskusji wszyscy się wraz z ministrami 
zgromadzili. Gdy zacząłem czytać mój regerat, siedząc tylko przez stół naprzeciw 
namiestnika, lubo referat nie był długi, skoro w nim zaczęły się czytać 
argumenta przeciw projektowi, spostrzegłem po namiestniku poruszenie. Zaczął 
ruszać ramionami, poruszać się, wąsa kręcić i surowo na mnie spozierać (...) Gdy 
przeczytałem konkluzję i wnioski usunięcia projektu i wyznaczenia deputacji dla 
zastosowania go do konstytucji, namiestnik z gniewem się odezwał: "Gdybyśmy 
poszli za zdaniem referenta, wpadlibyśmy w dawną anarchię"; i do Tomasza 
Grabowskiego, wtedy wicereferendarza i sekretarza protokólisty rzekł: "Czytaj 
WćPan projekt". Myślałem, że który z członków Rady Stanu zabierze głos i poprze 
moje wnioski. Gdy wszyscy milczeli, a Tomasz Grabowski na powtórzony surowym 
głosem rozkaz namiestnika zabierał się do czytania projektu, odezwałem się: 
"Niech wolno będzie przeczytać statut organiczny Rady Stanu i przepis w nim o 
porządku dyskusji". I przeczytałem artykuł wyraźny statutu, iż Rada Stanu 
rozstrzyga najprzód przez wotowanie wnioski referenta, jeżeli te były przeciw 
projektowi; gdy je przyjmuje, projekt upada, jeżeli je odrzuca, Rada przystępuje 
do dyskusji (po)szczególnych artykułów projektu. A gdy i po tym przeczytaniu 
namiestnik naglił sekretarza protokólistę do czytania projektu, powstał pierwszy 
Matuszewicz i zwykłą wymową, logiką i dokładnością poparł i cały mój referat, i 
ostatni (wywód) o porządku dyskusji. Mówił następnie Wawrzecki, minister 
sprawiedliwości, co tym więcej miało wagi, że popierał referat, nie uznając się 
jako minister sprawiedliwości upoważnionym przez konstytucję do skoncentrowania 
w osobie swojej władzy, którą sama natura niepodległości sądownictwa pod straż 
kolegialności powierzyła. Mówił potem i Staszic, i ten już dotknął jako członek 
Komisji Oświecenia owej malwersacji, której się minister oświecenia względem 
projektu Komisji dopuścił. A gdy i na te położenia namiestnik coraz więcej 
uniesiony swój rozkaz czytania projektu powtarzał, porwał się z miejsca swego 
minister spraw wewnętrznych, MOstowski, i rzekł: "Mci Namiestniku, król po to 
cię przełożył nad Radą Stanu, abyś jej zdania cierpliwie słuchał. Jeżeli tak być 
nie może, to my tu niepotrzebni" (...) Na koniec p. Stanisław Potocki, który 
dotąd milczał, zabrał głos i ubolewając, że nieprzygotowany musi odpowiadać na 
tak wypracowany referat (czym chciał mi przymówić), w argumentowaniu zawikłał 
się, a widząc, że niechętnie jest słuchany, kończąc nachylił się do ucha 
namiestnika i rzekł do niego cichym głosem, tak jednak, że dosłyszeć mogłem: 
"Pan wiesz, jak się to stało z projektami, chciałem dowodzić w.księciu "non tam 
libenter, quam reverenter" (nie tyle z chęci, ile z poszanowania - M.B.), i 
poprawiłem projekt Komisji; lecz gdy się o to tak żywy spór toczy, 
najskuteczniej będzie przystąpić do wotowania, a opinia się wyjawi". "Ułóż więc 
Wćpan propozycję" - odrzekł namiestnik. NIe potrzeba było tego, gdyż była 
położona w referacie, pan Stanisław jednak ułożył propozycję "affirmative" za 
wnioskiem referenta, "negative" za projektem swoim. Gdy przyszło do wotowania, 
pierwszy najmłodszy referendarz Jan Tarnowski dał kreskę "affirmative". Oburzył 
się namiestnik w słowach: "O, Wćpan zapewne przeciw rządowi", jakby mu chciał 
przymówić o znany w nim republikanizm. Szły kryski wciąż "affirmative" za moim 
wnioskiem, aż do radców Komisji Wojskowej, na co się namiestnik ciągle zrzymał, 
generał Kossecki przekonany za moim wnioskiem, dla nieobrażenia swoją kryską 
namiestnika wyszedł z sesji na początku dyskusji, za co długiej doznał urazy. 
Dwie więc tylko kreski wojskowe za projektem padły. MInistrowie "uno labio" 
(jednogłośnie - M.B.) wotowali za moim wnioskiem. Gdy się objawiła decyzja - 
namiestnik w gniewie, z oburzeniem rzekł do Stanisława Potockiego: "Na coś mnie 
Wćpan wystawił przez kryskowanie"; porwał się z krzesła i na kulach idąc do 
drzwi zawołał o karetę, a że ta jeszcze nie nadeszła, stanął przy drzwiach, 
opierając się plecami o ścianę. Przystąpił do niego Wawrzecki, pod którego on 
naczelnictwem zostawał w powstaniu Kościuszki (...) i zaczął mu robić uwagi nad 
jego gwałtownym i nieprzyzwoitym uniesieniem się, wystawiając, na (jak) przykre 
położenie siebie i Radę Stanu wystawia. "Proszę mi rad nie dawać", odrzekł z 
gniewem, a skoro kareta nadeszła, odjechał." Głównemu sprawcy rozdrażnienia 
generała Arbuza, Koźmianowi, udało się jakoś wyjść z awantury cało i zaufania 
zwierzchnika nie utracił. Dowodem - fakt, że zaraz potem namiestnik zlecił mu 
zajęcie się "arcyważnym projektem o urządzeniu ludu izraelskiego i 
przypuszczeniu go... do używania praw obywatelskich". Już konstytucja roku 1807 
przyznała mniejszości żydowskiej prawa obywatelskie, lecz wprowadzenie ich w 
życie zawieszono na dziesięć lat. W roku 1817 okres zawieszenia się kończył i 
sprawa "uobywatelnienia" Żydów powracała na wokandę, rzekomo - jak sugeruje 
Koźmian - pod naciskiem cesarskiego komisarza NOwosilcowa, podkupionego przez 
żydowskich bogaczy. W każdym razie namiestnik projekt w tej sprawie przyjął i 
skierował do Rady Stanu, powierzając zreferowanie go Koźmianowi. POczątkowo 
Koźmian odniósł się do nowego zlecenia nieufnie: "...skoro namiestnik projekt 
przyjął i mnie, który się mu sprzeciwić śmiałem, wyznaczył do przedstawienia - 
wniosłem sobie, że przez urazę do mnie szuka nowej okazji, aby się mnie pozbyć. 
UmyśLiłem więc uprzedzić jego życzenie, wymówić się od referatu i podziękować za 
urząd. Lecz Staszic pocieszony tym, że mnie się dostał referat (obaj oni: 
wyrosły z mieszczaństwa Staszic i szlachecki konserwatysta Koźmian - jednako 
niechętnie odnosili się do emancypacji Żydów - M.B.) tak mnie mozolił, bym tego 
nie czynił, i nie uważając na żadne względy ochronił kraj od klęski, iż 
skłoniłem się do wypracowania tego ostatniego referatu, do którego Staszic 
dostarczał mi argumentów ze swoich pism i dzieł ze swojej biblioteki." Po 
zebraniu pełnego materiału polityczno_historycznego przeciwko emancypacji Żydów, 
Koźmian przedstawił go namiestnikowi, aby uniknąć ponownych kontrowersji na 
forum publicznym. Ale tym razem wszystko poszło gładko, a biografia generała 
Arbuza wzbogaciła się o jeszcze jedną barwną scenkę. "Namiestnik słuchał 
cierpliwie i z wypogodzoną, a nawet ukontentowaną twarzą tego wywodu, w którym 
już przezierało przekonanie referenta. Czasem się pytał z ciekawością o 
szczegóły historyczne, nieraz się odezwał: "Proszę głośniej, bo ja głuchy, a 
chciałbym być dokładnie objaśniony". A gdy przyszło do zbijania szczególnych 
artykułów i przepisów, jakie Żydzi uobywatelnieni zachować mają, to jest 
przepisów o łaźniach dla nich, o kąpaniu się i myciu itd., gdy zakonkludowałem 
ironicznymi słowy: "Z tych powodów wątpić mi przychodzi, aby rząd krajowy chciał 
przypuścić do współobywatelstwa ród, który prócz innych nie wykorzenionych 
odrębności, nosząc w sobie zaród najobrzydliwszej zarazy, potrzebuje prawa 
przymuszającego do ochędóstwa i pozbycia się trądów i drugiej równie bezecnej, a 
zaraźliwej choroby. Czekajmyż przynajmniej, póki się z tej zarazy nie obmyją", 
namiestnik szczerze śmiać się zaczął i rzekł: "To prawda, że te kanalie nigdy 
się świerzbu nie pozbędą. Będąc pułkownikiem, miałem dwu tylko w moim 
regimencie, a cały mi batalion zarazili. NIe trzeba było więc długiej dyskusji; 
cała Rada Stanu zgodnie uznała nie tylko usunięcie projektu, lecz zdecydowała 
ścieśnienie Żdom ich nabyte przez przedawnienie przywileje: szynki, wciskanie 
się na główne ulice miast itd., i razem uznała koniecznością, na zasadzie mego 
wywodu, uczynić do króla przedłożenie o potrzebie innego wychowania Żydów i 
zniszczenie w kraju tego "corpus in corpore". Namiestnik odpowiedział: 
"Przedstawię królowi słuszną Rady Stanu troskliwość, a do zredagowania tego 
przedłożenia (przeznaczam) referendarza stanu Koźmiana". Ułożyłem więc 
przedstawienie, namiestnik go poparł u cesarza i emancypacja Żydów więcej 
wznowioną nie została." W rok później - o czym Koźmian już nie wspomina - sprawa 
żydowska odżyła jako temat szerokiej dyskusji publicznej, utrwalonej dla 
potomnych w kilku osobnych broszurkach. Jako najbardziej konsekwentny orędownik 
"uobywatelnienia" Żydów wystąpił w tej dyskusji przyszły "męczennik wolności", 
major 4 pułku piechoty liniowej, Walerian Łukasiński. Koźmian, pomimo odzyskania 
względów namiestnika, nadal pozostawał pod przykrym wrażeniem awantury w Radzie 
Stanu, zwłaszcza gdy się dowiedział, że awanturą tą zainteresowano się w 
Petersburgu. "W parę dni będąc u generała Kosseckiego zastałem ministra skarbu 
Węglińskiego, który żyjąc w ścisłej przyjaźni z Ignacym Sobolewskim, ministrem 
sekretarzem stanu, ciągłą i poufną prowadził z nim korespondencję i przez 
każdego kuriera z Petersburga odbierał listy. Ten przywitawszy się ze mną, 
rzekł: (...) "Nie wiem... co się stało staremu, że wpadł w takie uniesienie, ale 
nawet czy do wielkiego księcia, lub też do samego cesarza oskarżył Radę Stanu. 
Przeczytam ci, co Sobolewski do mnie pisze". I przeczytał następujące słowa: 
"Cóż tam za burzliwą sesję wyprawiła Rada Stanu z namiestnikiem, podobno referat 
Koźmiana był tego przyczyną. Koźmian zwykł się zapalać, zmiłójcie się, 
wstrzymujcie go, niech się nie wystawia. Cesarz bardzo niekontent z tego wypadku 
i rad by, aby się więcej nie powtórzył". "NIech się nie obawia - rzekłem - nie 
wystawię się na dymisję, ale ją uprzedzę; miałem wewnętrzne dawne przekonanie, 
że ja nie jestem zdolny do obecnego położenia (...) Uchylę się więc jak 
najskwapliwiej, bo nawet urząd nie dogadza moim prywatnym interesom". "Nie rób 
tego - rzekł Węgliński - nadto jesteś drażliwy; zobaczysz, że stary tego żałować 
będzie; widzisz, on się i na Kosseckiego rozgniewał i już dwie niedziele do 
niego słowa nie mówi - od owej sesji, z której wyszedł". Kossecki na to rzekł, 
co mnie zastanowiło: "To jest egoista, idzie mu tylko o miejsce, na którym 
zasiadł, on mnie gotów poświęcić, chociaż tyle lat byłem przy jego boku"." Ta 
surowa opinia z ust najbliższego i najdawniejszego współpracownika generała 
Zajączka wpłynęła na ostateczną decyzję Koźmiana. Napisał prośbę o dymisję i 
udał się z nią do przełożonego. Namiestnik był chory, ale nie odmówił mu 
posłuchania. "Zastałem go w łóżku, w białym kaftaniku, z wyfryzowaną w pukle 
głową - wspomina autor "Pamiętników". - "Przepraszam, że Wielmożnego Wćpana 
Dobrodzieja tak przyjmuję (nb. z kim nie był w bliskiej poufałości, zawsze zwykł 
był ten mu epitet dodawać), cierpiący jestem na moją nogę. Siadaj Wćpan 
Dobrodziej. I co mi masz powiedzieć?" Oświadczyłem mu tedy moją prośbę o 
dymisję. Żywo ze wzdrygnieniem mi przerwał: "A ja tego nigdy nie uczynię". A gdy 
tłumaczyć mu się zacząłem, że nie żaden zły humor lub nieukontentowanie skłania 
mnie do tej konieczności, ale interesa domowe (...) rzekł z pośpiechem: "NIe taj 
przede mną prawdziwych przyczyn. Ja ci uchybiłem, żałuję tego i przepraszam cię 
najszczerzej. Nie odmieniaj dla mnie swojej przyjaźni, o to proszę. I nie ja 
tylko ci ubliży(łem), rząd ubliżył twoim zasługom. Wiem, na coś zasłużył i co 
cię czekało od króla saskiego. W Królestwie zostawiono cię na tym samym miejscu, 
kiedy innych wyniesiono. Do mnie należy poprawić to i nagrodzić; pozwól mi czasu 
i sposobności, a za ufność odpłacę się ufnością i przyjaźnią. Wchodzę w twoje 
domowe interesa, dam ci urlop na czas, jakiego do ułożenia twoich interesów 
potrzebujesz (...) a wracaj i zostań, boś nam potrzebny". Te słowa z 
uprzejmością i rozrzewnieniem wyrzeczone rozbroiły mnie, rzekłem więc do niego z 
rozczuleniem: "Mci Namiestniku, urazy żadnej nie miałem, może nieco żalu; 
nauczyłem się z młodu zwierzchników moich słuchać i znosić. MIałem sobie za 
zaszczyt i mam sobie teraz służyć krajowi pod mężem, który sam na ten wysoki 
stopień wzniósłszy się drogą zasługi, umie oceniać nie tylko prawdziwe zasługi, 
lecz same chęci. Na dowód tego niech się stanie twoja, Namiestniku, wola. 
Zostaję więc z zastrzeżeniem sobie urlopu". Wyciągnął do mnie rękę, ścisnął, 
przyciągnął i ucałował mnie w twarz, potem w najlepszym humorze nie puścił mnie 
i długo ze mną rozmawiał. Otrzymałem więc urlop na pół roku." Odwołano pana 
referendarza z urlopu dopiero w początkach 1818 roku, kiedy namiestnik 
postanowił powierzyć mu opracowanie raportu z działalności Rady Stanu dla 
pierwszego sejmu Królestwa. Do sztafety generała Kosseckiego, przyzywającej 
Koźmiana do Warszawy, dołączony był awans na nadzwyczajnego radcę stanu z pensją 
15000 złp. Generał Arbuz zawsze umiał dbać o swych podwładnych. * * * Sejmowe 
wystąpienie nadzwyczajnego radcy stanu Koźmiana stało się jego wielkim sukcesem. 
Sam cesarz_król na specjalnej prywatnej audiencji serdecznie mu podziękował za 
"właściwe zredagowanie raportu". Namiestnik - który, zlecając mu przed sejmem 
przygotowanie sprawozdania, ograniczył swoje wytyczne do krótkiej żołnierskiej 
komendy: "Pociąg piórem, aby Cesarz wiedział, jak mu wdzięczni jesteśmy" - był 
całkowicie usatysfakcjonowany. NIezadowoleni byli jedynie liberalni 
opozycjoniści, którzy właśnie wtedy po raz pierwszy - bardzo jeszcze nieśmiało - 
dali o sobie znać w sejmowych dyskusjach. Zarzucali raportowi, że wyolbrzymia 
osiągnięcia rządu, a przemilcza jego niepowodzenia i liczne naruszenia 
konstytucji. Krytyczne nastroje znalazły odbicie w satyrycznym wierszyku 
skierowanym do Koźmiana: Twój raport w sejmie był na rany plastrem,@ uwielbiam 
chemika głowę,@ co umiał zrobić wapno alabastrem@ przez czarodziejską wymowę.@ 
Od sejmu roku 1818 Koźmian stał się jednym z najbliższych współpracowników i 
doradców księcia_namiestnika. Dawało to radcy_pamiętnikarzowi wszechstronny 
wgląd w działalność szefa rządu Królestwa oraz możność przenikania motywów tej 
działalności i dostrzegania jej skutków. "Namiestnik - głoszą "Pamiętniki" - od 
początku zaraz, czując się starym i kaleką i nie wróżąc sobie długiego wieku, 
pragnął za życia swego oglądać skutki swojej administracji i to było podnietą 
jego może zbyt gorliwych, dla materialnych korzyści, czynności. Stąd nie dość 
baczył na konstytucyjne formy, które pośpiechowi jego stawiały zawadę, nie dość 
przywiązywał wagi do kontrasygnowania przez ministrów swoich postanowień i 
administracyjnych urządzeń. MInistrowie zaś, widząc w tym postępowaniu 
uwolnienie się od odpowiedzialności, mniej się o to upominali; owszem, chcąc 
mieć także nieskrempowane ręce, poddawali mu to organizacje swoich wydziałów, to 
inne dogodne im urządzenia (...) które z przepisu konstytucji były atrybucją 
sejmu." Trzeba pamiętać, że powyższe świadectwo wyszło spod pióra zdecydowanie 
Zajączkowi przychylnego. A jednak - wbrew może nawet intencjom Koźmiana - nie 
jest to świadectwo pochlebne. Zza słów pamiętnikarza wyziera - tak dobrze znana 
z lat napoleońskich - odęta, nieufna twarz "wyojczyźnionego" karierowicza. 
Generał Arbuz miał już wszystko, co było do zdobycia na tym padole: najwyższy 
stopień wojskowy, godność królewskiego namiestnika, tytuł książęcy, rozległe 
dobra ziemskie, wspaniały pałac w Warszawie, sześciokonną karocę. Ale mało mu 
tego jeszcze. Jego nienasycone apetyty sięgają dalej, wykraczają poza sferę dóbr 
materialnych i poza swój czas. Królewski namiestnik chciałby ponadto zaskarbić 
sobie miłość rodaków - jeżeli nie zaraz, to w niedalekiej przyszłości. Pragnie 
dobrze zapisać swe imię i rządy w pamięci narodu - tego narodu, z którym od roku 
1794 był stale skłócony, od którego trudnych losów przez wiele lat konsekwentnie 
się odcinał. Do tego ostatniego celu, którego nie udało mu się jeszcze osiągnąć, 
zmierza z właściwą sobie brutalną pasją: nie licząc się z opinią publiczną, 
zmiatając z drogi wszystkie przeszkody, gwałcąc konstytucję, wykorzystując do 
ostatnich granic środki finansowe, pozostające w dyspozycji posłusznego mu aż do 
tchórzostwa, ministra skarbu Jana Węglińskiego. "KIlkakroć osądzany i ścigany 
zawiścią niewinnie - próbuje tłumaczyć Zajączka Koźmian - przekonanie powziął, 
że naród polski nie umie oceniać prawdziwych przysług sobie świadczonych; 
podobnymi przykładami w historii się pocieszał i na tej zasadzie działał, że 
narodowi polskiemu prawie gwałtem narzucić trzeba to wszystko, co się z dobrem 
jego zgadza; inaczej nigdy by przez nałóg do anarchizmu, równie materialnej, jak 
politycznej pomyślności nie dosięgnął i nigdy by do porządnej organizacji nie 
trafił." Taki był stosunek szefa konstytucyjnego rządu Królestwa Polskiego do 
narodu, którym przyszło mu władać i którego miłość pragnął pozyskać. Wobec swych 
mocodawców natomiast nadal przestrzegał zasady ślepego posłuszeństwa. "Jako 
żołnierz i żywego charakteru - przyznaje Koźmian - tam się tylko hamować nie 
umiał, gdzie wiedział, że zezwolenie jego nie podobałoby się cesarzowi lub 
w.księciu..." Jako przewodniczący Rady Stanu Zajączek starał się zachowywać 
pozory praworządności i, chcąc nie chąc, stosował się do przepisanej przez 
konstytucję kolegialności w sprawowaniu władzy. Ale tylko do pewnych granic. "We 
wszystkich materiach politycznie obojętniejszych, a materialnie krajowi 
przysłużnych chętnie się oświecał, łatwo pojmował, wolnej dyskusji dozwalał, 
jasno i krótko się tłumaczył, gadulstwa tylko i nieużytecznych sprzeczań nie 
lubił, nie znosił i wtedy dyskusję zamykał." W praktyce znaczyło to, że nie 
tolerował żadnej opozycji. Najbardziej opornych członków Rady Stanu - choćby 
chodziło o ludzi najbliżej z nim związanych - prędzej czy później pozbywał się z 
Rady, w najlepszym razie przenosząc ich do senatu z honorowym awansem na 
kasztelana. Metoda ta tak się utarła, że przeszła w przysłowie. Gdy któryś z 
radców stanu czy dyrektorów generalnych w Radzie, bądź Komisji Rządowej, zbyt 
śmiało stawał w obronie konstytucji, straszono go: "Uważaj, bo przejdziesz w 
kasztelany". Z najwyższą niechęcią odnosił się generał Arbuz do wszystkiego, co 
ograniczało jego władzę namiestnika królewskiego. "Sejmów nie lubił - świadczy 
Koźmian. - Przez cały czas swego namiestnikostwa, dwa razy tylko był na 
posiedzeniu sejmowym; lecz twarzą i ruchem ramion okazywał, iż mu się nie 
podobają spory i krytyki, i zniecierpliwiony, prawie z szyderczym uśmiechem 
wyszedł." "Żołnierz prawników i gadaczów nienawidził. Sam w wyobrażeniach 
liberalny, liberalistów w naszym położeniu nie lubił i na równi ich kładł z 
anarchistami. Razu jednego, gdy mu przyniosłem raport do sejmu, wszedł ze mną w 
rozmowę o zapaleńcach kaliskich. NIe broniłem ich, lecz dodałem: "Wszyscy 
przechodzimy przez chwilę zapału i dopiero z wiekiem się ustalamy, niech Książę 
sobie przypomni, jak myślał przed laty trzydziestu". "Bo głupi byłem" - na to mi 
odpowiedział." Kaliscy zapaleńcy! Sąsiedzkie stosunki z przywódcami liberalnej 
opozycji kaliskiej, braćmi Wincentym i Bonawenturą NIemojowskimi - nie były z 
pewnością epizodem bez znaczenia w biografii księcia_namiestnika. Perfidny żart 
historii sprawił, że sejmowa opozycja antyrządowa lat 1818_#1825 obrała sobie na 
główną kwaterę majątek Bonawentury Niemojowskiego, Marchwacz, położony w 
bezpośrednim sąsiedztwie dóbr księcia_namiestnika (jeszcze dzisiaj lasy 
nadleśnictwa Marchwacz podchodzą niemal pod sam Opatówek). W pięknym 
neoklasycznym dworze w Marchwaczu odbywały się regularne zebrania "partii 
kaliskiej", na których - przy sutym poczęstunku - omawiano ważne materie 
gospodarcze i polityczne, piętnowano naruszanie przez rząd konstytucji, czytano 
wspólnie francuskie dzieła polityczne i filozoficzne, zastanawiano się nad 
sposobami najlepszego wykorzystania istniejących swobód konstytucyjnych dla 
całkowitego upodobnienia ustroju Królestwa Kongresowego do zachodnioeuropejskich 
systemów parlamentarnych. Sądzę, że generał Arbuz, w czasie swoich letnich 
pobytów w Opatówku, pilnie nadstawiał ucha na odgłosy dochodzące z Marchwacza. 
Ale działalność poolityczna sąsiadów zza miedzy musiała mu się wydawać 
niepoważna i godna pożałowania. Litował się pewnie nad zapaleńcami kaliskimi, że 
pomimo ich wykształcenia i obycia, nie mogli zrozumieć podstawowej prawdy swego 
czasu, wyrażającej się w tym, że - jak to pięknie ujmie bystry kronikarz epoki, 
Fryderyk hr. Skarbek - swobód konstytucyjnych "należało tylko tyle używać, o ile 
na to samowolność cesarza Rosji pozwalała". Jednakże stosunki 
sąsiedzko_towarzyskie między Opatówkiem a Marchwaczem układały się nie 
najgorzej. Braci Niemojowskich chętnie podejmowano w Opatówku, 
księżnej_namiestnikowej imponowali swymi walorami towarzyskimi i oczytaniem w 
poważnej literaturze francuskiej. Książę_namiestnik cenił ich za humor, 
upodobanie do dobrego jedzenia i picia, a także za ich osiągnięcia w dziedzinie 
rolnictwa. Nie bez znaczenia dla ich stosunków mogło być i to, że widok młodego 
jeszcze Wincentego Niemojowskiego, z blaszaną trąbką przy uchu, niewątpliwie 
ułatwiał staremu żołnierzowi znoszenie własnej głuchoty. Do roku 1820 stosunki 
między szefem rządu a przywódcami, niegroźnej jeszcze dla władz, opozycji były 
tak dobre, że książę_namiestnik zamierzał powierzyć ogólnie szanowanym 
Niemojowskim najwyższe urzędy w województwie kaliskim. Wincenty miał zostać 
prezesem KOmisji Wojewódzkiej, Bonawentura - prezesem Trybunału Wojewódzkiego. 
Ale na krótko przed drugim sejmem Królestwa wszystko się popsuło. Nie wiadomo, 
czy zawiniło tu zachowanie się Niemojowskich na sejmikach wyborczych, czy też 
wmieszał się do sprawy wszystkowidzący i wiedzący senator NOwosilcow - dość że 
namiestnik nagle, tuż przed sejmem, wycofał się ze swych obietnic, wyjaśniając, 
że Wincenty Niemojowski nie może zostać prezesem Komisji Wojewódzkiej ze względu 
na swą głuchotę (przyczyny, dla której Bonawentura NIemojowski nie mógł 
przewodniczyć Trybunałowi Wojewódzkiemu - nie udało się kronikarzom odnotować). 
Co gorsza namiestnik, w miejsce Wincentego Niemojowskiego, prezesem kaliskiej 
Komisji Wojewódzkiej mianował męża swej synowicy Gabrieli z Zajączków - młodego 
obrotnego Józefa Radoszewskiego, którego, jak świadczy Koźmian, "coraz bardziej 
szanował i kochał". Tak jaskrawy przykład nepotyzmu ze strony najwyższej władzy 
krajowej wywołał powszechne wzburzenie w województwie kaliskim. Odtąd ziemianie 
kaliscy, z braćmi NIemojowskimi na czele, staną się nieprzejednanymi wrogami 
Zajączka. Mieszanie do polityki sentymentów osobistych należało do stałych 
praktyk generała Arbuza. Koźmian opowiada, jak raz udało mu się udaremnić tego 
rodzaju zamysł ze strony namiestnika. Zdarzyło się to w związku z nakazaną przez 
cesarza Aleksandra reorganizacją Komisji Rządowej Wyznań Religijnych i 
Oświecenia Publicznego. Będąc wyznaczonym do deputacji, mającej te zmiany 
przeprowadzić, Koźmian zgłosił się do namiestnika, "dla wyrozumienia jego i 
cesarza myśli". Przebieg rozmowy przytacza w "Pamiętnikach": "(Wyznaczyłem cię - 
rzekł (namiestnik) - do tej deputacji, pamiętaj, że trzeba usunąć wszystkich 
członków, którzy tam brużdżą, a najprzód NIemcewicza". Przeląkłem się tego: jak 
to, ja miałbym zadawać ten cios przyjacielowi, i przyjacielowi tak potężnemu 
opinią powszechną? Zapytałem więc, czy jest to "conditio sine qua non?" Odrzekł 
z żywością: "To jest burzyciel wszystkich przeciw rządowi i póki on tam będzie, 
daremne wszystkie urządzenia". "Czy nie byłoby Mci Książę - odpowiedziałem - 
przyzwoiciej i godniej wprzód projekt ułożyć, a przy wprowadzeniu go w wykonanie 
wtedy pomyśLeć o wyborze członków? Mam jeden powód tak utrzymywać, lecz nie 
śmiem go W.Książęcej Mci wyjawić, bo się tyczy samej W.Książęcej Mości; 
powziąłem go przez tę przychylność, którą mam do W.Książęcej Mości". "Cóż mi 
więc powiesz?". "Świeżą jeszcze jest chwila, w której NIemcewicz zerwał z dawną 
z W.Książęcą Mością zażyłość i dopuścił się w pismach swoich obrazy przeciw 
W.Ks. Mości osobie; wszyscy ludzie rozsądni potępiają tę jego zemstę. Gdy teraz 
tak "improvise" (nagle - M.B.) usuniętym zostanie, nie przypiszą to woli cesarza 
ani innym słusznym powodom, lecz wzajemnej W.Książęcej Mości zemście - a wiem, 
że szlachetne Waszej Książęcej Mości serce jest dalekie od niej - a tak bez winy 
W.Książęcej Mości głos nieukontentowania padnie na Waszą Książęcą Mość. 
Przepraszam Waszą Książęcą Mość za tę może zbyt śmiałą uwagę". Na to wyciągnął 
do mnie rękę, objął za szyję, pocałował i rzekł: "Dziękuję ci za prawdziwie 
przyjacielską uwagę, masz rację, zapewne, na co drażnić i tak rozdrażnionego 
człowieka"." Taki był Zajączek w swym namiestnikowskim urzędowaniu. A jaki był w 
domu, w życiu osobistym? O tym również można się od Koźmiana sporo dowiedzieć. 
"Życie namiestnika było porządne, regularne i polskie - świadczy autor 
"Pamiętników". - Rano zaraz ubierał się, głowę w pierścienie fryzował i modlitwy 
kapłańskie z brewiarza odmawiał..." Sumienna biografka Zajączka, pani Jadwiga 
Nadzieja, powtarzając informację Koźmiana o porannych modłach namiestnika, 
dystansuje się od niej słówkiem "podobno". Bo rzeczywiście niełatwo uwierzyć w 
tę solenną religijność dawnego, wściekłego libertyna w duchu francuskim - 
nienawidzącego religii i księży, rwącego się d wieszania biskupów. Ja bym jednak 
informacji Koźmiana zawierzył. Historia - zwłaszcza w okresach wielkich 
przełomów - często bywa widownią raptownych nawróceń najwścieklejszych nawet 
libertynów. Poza tym Zajączek miał w swym pobliżu kogoś, kto mógł go skutecznie 
do nawrócenia nakłaniać. Tym kimś był druh generała z wyprawy egipskiej, 
zakonnik_reformata Prosper Burzyński, wieloletni misjonarz w krajach 
afrykańskich, po powrocie do ojczyzny - gwardian klasztoru reformatów w 
Sandomierzu, a od roku 1820, dzięki poparciu namiestnika, biskup sandomierski. 
Przyjaźń z biskupem Burzyńskim to jedna z trudnych do rozwiązania zagadek 
biografii generała Arbuza. Poza równym wiekiem (biskup był młodszy od generała 
zaledwie o kilka miesięcy) i wspólnie przeżytą przygodą egipską - nie było na 
pozór w tych dwóch ludziach niczego takiego, co mogłoby ich do siebie 
przyciągać; przeciwnie: wszystko zdawało się ich raczej dzielić, niż łączyć. 
Biskup Burzyński w czasie swych dziesięcioletnich rządów duchowych w Sandomierzu 
zasłynął jako gorliwy pasterz, orędownik krańcowej surowości obyczajów, asceta i 
opiekun ubogich. Mówiono, że pomimo sekularyzacji, pod pasem biskupim nadal 
nosił pokutny sznur zakonnika reformaty. W jego diecezji tradycją się stało, że 
osobiście wymierzał karę chłosty księżom "rozwiązłym i opieszałym". W 
odróżnieniu od dawnego druha z warszawskiego Pałacu Namiestnikowskiego odznaczał 
się absolutną bezinteresownością. w sprawach materialnych, co nawet wśród 
ówczesnych dostojników kościelnych nie było cnotą często spotykaną. Wszystkie 
dochody, jakie miał z biskupstwa, oddawał na restaurację kościołów i na 
wspieranie biednych. Nie predystynowało go na przyjaciela namiestnika także i 
to, że będąc z urzędu senatorem Królestwa i członkiem Rządowej Komisji Wyznań 
Religijnych i Oświecenia Publicznego, niestrudzenie zabiegał o "wyjęcie 
duchownych spod władz świeckich". A jednak przyjaciółmi byli. Potwierdzają to 
zgodnie wszyscy liczący się kronikarze tamtych czasów. Julian Ursyn NIemcewicz 
wprowadził nawet biskupa Burzyńskiego - oczywiście jako postać pozytywną - do 
jednej ze swych złośliwych bajek o Zajączku. Ordynariusz sandomierski za każdym 
swoim pobytem w Warszawie, a jako członkowi prymasowskiej Sekcji Duchownej 
zdarzały się mu takie pobyty dość często - odwiedzał Pałac Namiestnikowski i 
bywał tam podejmowany z najwyższymi względami i honorami. Wiele przemawia za 
tym, że tchnący misjonarskim żarem reformata starał się w czasie tych 
przyjacielskich wizyt uszlachetniać duchowo, podatnego na wpływy autorytetów 
moralnych, generała. NIc jednak nie wskazuje na to, że udało mu się przeszczepić 
Zajączkowi swoje umiłowanie ascezy czy pogardę dla korzyści materialnych. Wolno 
natomiast przypuszczać, że krakowskim targiem zdołał nakłonić przyjaciela do 
odprawiania codziennych praktyk religijnych. Po uwiarygodnieniu w ten sposób 
porannych modłów dawnego arcyjakobina, powracam do przerwanej relacji Koźmiana. 
"Około dziesiątej (Namiestnik) jadł śniadanie polskie z nadzwyczajnym na swój 
wiek i małość ruchu apetytem (zrazy z kaszą, bigos hultajski, kapłon pieczony 
były ulubionymi i zwyczajnymi jego potrawami), wypijał kilka kieliszków wina 
francuskiego lub węgierskiego zielonego i wytrawnego. Następnie załatwiał i 
podpisywał urzędowe postanowienia, które mu generał Kossecki (sekretarz Rady 
Stanu - M.B.) przynosił. Dalej sam pisał bilety i listy, po polsku lub po 
francusku. Bilety jego ręką do kobiet pisane po francusku mogły być wzorem w 
tego rodzaju korespondencji. Kilka ich zdarzyło mi się czytać." W tym miejscu 
znowu muszę Koźmianowi przerwać. Ja również miałem w ręku - wyszperane w 
warszawskim Archiwum Głównym Akt Dawnych - francuskie "bilety" Zajączka, pisane 
w roku 1818 do Klementyny z Kozietulskich Walickiej (fragmenty ich przytaczałem 
przed dwudziestu laty w książce "Kozietulski i inni"). Zgadzam się z Koźmianem, 
że francusczyzna tych liścików jest doskonała, a styl nacechowany wytworną 
elegancją. Od siebie dodam, że niezwykły jest charakter pisma Zajączka: trudny 
do odczytania, pokrętny, przypominający jakieś wschodnie hieroglify. Tak mnie to 
pismo zadziwiło, że kopie korespondencji przekazałem do ekspertyzy grafologowi. 
Orzeczenie jego nie wniosło do biografii generała Arbuza niczego nowego, ale 
potwierdziło w pełni to wszystko, co jest już znane z innych źródeł: wielkie 
ambicje..., gwałtowne namiętności..., ciężkie kompleksy... I znowu oddaję głos 
Koźmianowi: "Chcąc wiedzieć, kogo namiestnik szacował i poważał - czytamy w 
"Pamiętnikach", trzeba było rano odwiedzić pałac jego, u którego zawsze drzwi 
otwarte przyjmowały wszystkich z uszanowaniem lub interesem przychodzących. 
Witał każdego z uprzejmą grzecznością, słuchał cierpliwie, chętniej zaspokajał 
żądania, niż odmawiał lub do generała Kosseckiego odsyłał". Te poranne godziny 
były najpożyteczniejszą częścią dnia namiestnika. Odwiedzali go wtedy ci z jego 
współpracowników, którzy jego przyrodzoną lekkość w dysponowaniu funduszami 
publicznymi potrafili kierować na właściwe tory. Widywano wtedy w Pałacu 
Radziwiłłowskim: Staszica, ministra Mostowskiego, Marcina Badeniego, Aleksandra 
Linowskiego, kasztelana Kochanowskiego, architektów: Corazziego, Aignera, 
Kubickiego. Uzgadniano wtedy projekty, w wyniku których kraj pokrywał się siecią 
nowych dróg i osad fabrycznych, a w Warszawie wyrastały okazałe gmachy 
ministerstw i urzędów. "Dalej (Namiestnik) dyktował Francuzowi, sekretarzowi 
Roufeau, różne ekspedycje; na koniec czytał lub czytać sobie kazał gazety 
zagraniczne i dzieła świeże bądź polityczne, bądź potoczne we Francji 
wychodzące. (...) O godzinie dwunastej wyjeżdżał do w.księcia, lecz nie 
codziennie; później na posiedzenia Rady Stanu ogólnego Zgromadzenia, które się w 
pierwszych latach jego rządów odbywały w Pałacu Krasińskich, a ku schyłkowi 
jego, dla oszczędzenia fatygi, w pałacu jego, gdzie i Rada Ministrów zawsze się 
zgromadzała i u niego obiadowała. O godzinie czwartej jadał zwyczajnie obiad w 
małym gronie pięciu lub sześciu osób, na który tylko poufalszych przyjaciół, i 
to rzadko, zapraszał. Obiad był polski, bo kuchnię dobrą, polską nad francuską 
przedkładał (...) Lubił młodych i nieraz z wesołością drażnił się z nimi (...) 
Uczty urzędowe bywały u niego przyzwoite; bale, osobliwie gdy cesarz się 
znajdował, świetne i liczne. Lecz najpowabniejsze bywały obiady środnie (środowe 
- M.B.) z osób czterdziestu najmniej złożone, na które tylko wybór osób równie z 
płci pięknej, jak i męskiego towarzystwa i przytomnych w stolicy cudzoziemców 
zapraszał." Ale najbardziej sobą bywał namiestnik wieczorami, gdy - wolny od 
przymusu reprezentacji - mógł się oddawać błogiej sjeście i ulubionym rozrywkom. 
"Wieczór, gdy zmordowany publicznymi obowiązkami zrzucił ubiór, wziął na siebie 
ulubioną mundurową polską wołoszkę (zachował tę ciepłą kurtkę jeszcze z 
powstania Kościuszkowskiego - M.B.) i zasiadł do partii wiska, wtedy bez wyboru 
wchodzili do niego - rzadko zacni i szlachetni, więcej nikczemni i podli, którzy 
się jak do zaszczytu do partii jego cisnęli. Wtedy Okołow sadził się na koncepta 
i rozpuszczał język; wtedy drugiego rzędu bufon, Lewiński, głosem i postacią jak 
na teatrze wystawiał przed nim Rembielińskiego Rajmunda (osławiony Intendent 
Generalny z kampanii galicyjskiej, w roku 1820 marszałkował na drugim sejmie 
Królestwa - M.B.) i innych; wtedy Poletyłło i Grzymała im pomagał, Czarnecki się 
kłaniał. A to zrażało, że na te wieczory, rzadziej, niż sobie życzyli, 
uczęszczali ludzie poważni i cnotliwi, wojskowi i cywilni, cierpiąc za siebie i 
za namiestnika, gdy z koniecznej przyzwoitości w tym towarzystwie się znaleźli." 
Także inne źródła ówczesne potwierdzają, że wieczory u namiestnika nie cieszyły 
się dobrą sławą w Warszawie, ale wrogo nastawiony do postępowej młodzieży 
Koźmian wielką krzywdę wyrządza takim wesołym młodym ludziom, jak przyszły 
więzień stanu Wojciech Grzymała, czy przyszły minister sprawiedliwości w 
powstaniu listopadowym, Franciszek Ksawery Lewiński - wrzucając ich do jednego 
worka z cynicznym pieczeniarzem Feliksem Czarneckim "alias "Pępuchem"" - 
skompromitowanym później swym zachowaniem w sądzie sejmowym - czy z takim 
"moralnym i fizycznym, bezecnym i powszechnie pogardzanym potworem towarzystwa" 
jak Jerzy Okołów. Jeżeli zagadkowa mogła się wydawać przyjaźń Zajączka z 
biskupem Burzyńskim, to zagadką stokroć do odgadnięcia trudniejszą była 
niezrozumiała słabość namiestnika do stałego gościa Pałacu Radziwiłłowskiego, 
Jerzego Okołowa. Ów niedoszły duchowny kalwiński (stąd przydomek "Kalwin" nadany 
mu przez namiestnika) skupiał w swej osobie tyle najobrzydliwszych przywar, że 
snadniej można go było uznać za sługę nie Boga, lecz diabła. "NIskiej, pękatej i 
otyłej postaci - pisze o Okołowie Koźmian - w początkach Królestwa przebrał się 
po polsku, co dało powód publiczności do mówienia: "Okołów przebrał się za 
Polaka". Ubierał się starannie: nosił szaty dobrane, pasy bogate, karabele 
złociste, czapkę konfederatkę ogromną, na wierzchu opończę szaraczkową, atłasem 
karmazynowym wyłopżoną i często w czerwonych butach. Toczył się przez ulicę, 
zaczepiając znajomych, i żarty, i bufonady, a najwięcej szyderstw rozpoczynał, 
co tak spóźniało jego kroki, że czasem parę godzin trawił na przechodzenie 
jednej ulicy." Koźmian na różne sposoby starał się dociec przyczyn upodobania 
Zajączka do tej ogólnie pogardzanej osobistości. "Niewytłumaczoną jest zagadką 
nawyknienie jego (Namiestnika) do Okołowa, smak w jego płaskich i często 
brudnych bufonadach (za przykład "humoru" Okołowa może posłużyć choćby to, że 
dla rozbawienia towarzystwa potrafił zwracać się do swej żony: "ty świnio" - 
M.B.), jego wynoszenie coraz z wyższego stopnia na wyższy, aż do prezesostwa 
Izby Obrachunkowej. Bądź się nie chciał narazić na jego język, bądź Okołów jako 
mu polecony przez Nowosilcowa był u niego w posądzeniu, że mu za dostrzegacza 
przydany został; bądź też nieszczęśliwy smak i upodobanie (...) owych 
jowialności, rubaszeństwa, bufonad, a szczególniej rozmów i żartów rozwiązłością 
i swawolą języka ku płci żeńskiej tchnące, długo w domu Branickiego kosztowane w 
nałóg mu się obróciły." NIe tylko Koźmiana dziwiła słabość namiestnika do 
Okołowa. Dowcipny radca stanu Marcin Badeni mawiał: "Co ten namiestnik pieści 
tego brudnego Okołowa jak szpica lub mucyka, a to jest brytan wycierający, 
gruby, który mu wszystkie sprzęty powala i jeszcze jego obrudzi i oszczeka". 
Jeszcze surowiej osądzał Okołowa Tadeusz Matuszewicz, pierwszy minister Skarbu 
Królestwa, któremu Zajączek starał się swego totumfackiego narzucić na 
kontrolera. Ten mówił po prostu: "Okołów to jest smród, koło tego gnoju siedzieć 
byłoby ostatnią podłością". NIekiedy bufonady Okołowa nawet Zajączka 
wyprowadzały z równowagi. "Razu jednego - wspomina Koźmian - grając w wiska 
naprzeciw namiestnika, zaczął rozpuszczać szyderczy język na jednego urzędnika, 
którego namiestnik szacował i niekiedy rady jego zasięgał. Dość było powodów dla 
tego nikczemnika do zazdrości i szyderstwa podkopywania zasłużonej ufności; 
przedrwiwał więc jego poezję, literaturę, urzędowanie itd. (Kto wie, czy tym 
atakowanym nie był sam Koźmian? - M.B.). Namiestnik, chcąc go stropić, odezwał 
się: "Przestań tych żartów, ty jemu nie odbierzesz reputacji zasłużonej z jego 
zdolności i poświęcenia się". A gdy nie poprawiony przestrogą, przedrwiwacz 
jakiś nowy sarkazm wybluźnił, namiestnik, jak trzymał karty w ręku, rzucił mu w 
oczy, zgromił słowami gniewu i rozkazawszy sobie podać kule, przerwał wiska i do 
swego pokoju się oddalił. Okołów zmieszany i zawstydzony obecnością kilku 
słusznych ludzi oddalił się w postaci tego brytana, który szczekaniem obraziwszy 
pana, uderzony tuli ogon pod siebie i kryje się. Jednak w kilkanaście dni, nie 
wiem, czy wezwany przez słabość namiestnika lub też sam wiedziony podłym 
natręctwem, zjawił się na wieczorach i do swoich bufonad, acz ostrożniejszych 
powrócił." Gdybyż Okołów ograniczał się tylko do bufonad w szczupłym gronie 
wieczornych gości Pałacu Namiestnikowskiego. Ale on pretendował także do roli 
doradcy namiestnika w poważnych sprawach państwowych. "Wmówił w starca - 
świadczy Koźmian - iż nie powinien ufać ministerialnym raportom, lecz dla 
przekonania się o ich prawdzie powinien z ramienia swego wysyłać zaufanego 
kontrolera na prowincję, który by po komisjach wojewódzkich sprawdzał czynności 
prezesów i regularność służby, badał potrzeby województwa, dawał opinie o 
zdatności urzędników i namiestnikowi donosił, i naturalnie na tego kontrolera 
sam siebie nastręczył. Wysłał go więc namiestnik dobrze uposażonego dietami. 
Objeżdżał więc województwa bez żadnych ze swojej strony wydatków, bo wmówiwszy w 
urzędników, że jest wszechwładnym u namiestnika, i sami też spostrzegłszy, że od 
jego opinii ich los, wyniesienia lub oddalenie zależą, przesadzali się na jego 
przyjęcie. Pił więc z nimi i ucztował, pozornie się trudnił, a istotnie 
baraszkował i najfałszywsze zdawał raporta. Na koniec obłowiwszy się, wrócił z 
ogólnym raportem, którym umiał starcowi zamydlić oczy. A gdy spostrzegł 
zadowolenie namiestnika, podał mu konsygnację diet i wydatków tak przesadzoną, 
że starca obruszyła i wyrzucił mu w gniewie nieszlachetną interesowność (...) 
Kazał mu wypłacić, ile żądał, lecz od tej chwili szacunek do niego stracił; 
niestety nie stracił nawyknienia do osoby." "Nawyknienie" księcia_namiestnika do 
Okołowa było tak nieprzeparte, że wkrótce potem - ku powszechnemu zgorszeniu - 
utorował mu drogę do niemal ministerialnego stanowiska prezesa Izby 
Obrachunkowej. Nie zidentyfikowany z nazwiska satyryk ówczesny tak pisał o 
Okołowie: Przebrał się za Polaka, choć nie_Polak w duszy,@ gdy go spotkasz, 
zatykaj oczy, nos i uszy:@ opluje cię, obrudzi, oczerni przed tłumem;@ cnota u 
niego głupstwem, bezczelność rozumem.@ NIe dojdziesz, co w tej spasłej postaci 
przemaga,@ czy szyderstwo języka, czy brzucha odwaga.@ Gdzie indziej może by go 
użyto stosowniej,@ skrzybałby błoto albo siedziałby w prochowni.@ Biada krajowi, 
w którym do rady zasiada@ nadworny błazen tego, co narodem włada.@ Pomimo 
postępującej kariery, Okołów nie był jednak całkowicie zadowolony ze swojej 
sytuacji w Pałacu Radziwiłłowskim. Odczuwał otaczającą go pogardę. Bolał nad 
tym, że namiestnik w gruncie rzeczy wstydzi się jego towarzystwa, a 
namiestnikowa patrzeć na niego nie może. Po przerwaniu przez namiestnika jego 
wyjazdów kontrolnych w teren skarżył sią Koźmianowi: "Stary zawsze marnotrawi 
fundusze krajowe; wasza to wina, żeście mego projektu nie przyjęli, ja mu 
chciałem skrzydła obciąć. Myślicie, że on moją radą żyje i że mnie lubi? Lubi 
mnie, bo mu błaznuję i rozśmieszam go, a nigdy mnie prawie na poufały obiad nie 
wzywa, bo mnie "Magnifica" nie cierpi. Gdy do niego rano przyjdę, a kto ze 
znakomitych ludzi się zamelduje, to mnie jak podejrzaną kobietę tylnymi drzwiami 
wypuszcza". Trudno się dziwić przezorności namiestnika. NIe mógł przecież 
dopuścić do takiej ewentualności, aby w jego pokojach trafiali na siebie goście 
tak różnego autoramentu jak: rozwiązły "kalwin" Okołów i chłoszczący 
rozwiązłych, biskup z Sandomierza. Zrozumiała była także niechęć do Okołowa pani 
namiestnikowej. W miarę upływu czasu gusty towarzyskie wiecznie młodej madame 
Alexandrine coraz bardziej odbiegały od gustów jej starzejącego się małżonka. W 
Pałacu Radziwiłłowskim kształtowały się dwa odrębne dwory: dwór namiestnika, 
przypominający atmosferą męskie kluby karciane oraz dwór namiestnikowej, 
upodabniający się do modnych wówczas salonów literackich. Że pani Alexandrine 
miała wszelkie kwalifikacje na patronkę takiego salonu, orzekł sędzia nie byle 
jaki, bo sam wielki Balzac. "Posiada - pisał o pani Zajączkowej autor "Komedii 
ludzkiej" - umysł i serce młode, figurę czarującą i potrafi w rozmowie, której 
słówka iskrzą się jak ogniste języczki, porównywać ze sobą ludzi i książki 
naszych czasów z ludźmi i książkami XVIII stulecia." W salonach 
księżnej_namiestnikowej spotykała się elita intelektóalna i artystyczna 
Warszawy. Tam święcił swe pierwsze tryumfy muzyczne młodziutki Fryderyk Chopin, 
sprowadzany do Pałacu Radziwiłłowskiego przez swego przyjaciela referendarza 
stanu Wojciecha Grzymałę, odgrywającego pierwszoplanową rolę nie tylko na owych 
przyjęciach, ale także - w sercu ich gospodyni. Przyjęciom 
księżnej_namiestnikowej szczególnego smaku musiała dodawać świadomość, że za 
którymiś drzwiami jej dworu kryło się sanktuarium niezniszczalnej urody i 
młodości. Na temat sposobów, jakimi pani Alexandrine walczyła z czasem, krążyły 
po Warszawie niezliczone plotki. Najczęstsze z nich powtarzam za Stanisławem 
Wasylewskim, który zadał sobie trud wyłuskania ich z zapisków archiwalnych. 
Opowiadano więc: - że konserwowała ciało swoje za pomocą niskiej temperatury, 
tak jak kucharz konserwuje sarninę w lodowni, - że nigdy nie brała do ust 
gorących potraw, - że żywiła się jarzynami, mleczywem i owocami, - że sypiała w 
pokoju nie opalanym, nie świecąc o ile możności wieczorem dla uszanowania cery, 
- że pod łóżkiem z firankami stały szczególne naczynia chłodzące z lodem, - że 
do rannej kąpieli przygotowywano jej wanny z piekielnie zimną wodą, - że na noc 
(ale w to już mało kto wierzył) obszywała się w sarnią skórę. Do ludzi 
szczególnie interesujących się zabiegami kosmetycznymi namiestnikowej należał 
wielki książę Konstanty. Cesarzewicz z Belwederu był już przykładnym małżonkiem 
Joanny Grudzińskiej, ale ciągle jeszcze pamiętał o krzywdzie swojej Fifine i 
pałał żądzą zemsty na "zuchwałej Francuzicy". Kolejną po temu okazję wykorzystał 
z właściwym sobie, osobliwym poczuciem humoru. Kiedy policyjni "dostrzegacze" 
korespondencji donieśli mu, że księżna_namiestnikowa zamówiła sobie w Paryżu 
dziesięć fiszbinowych napierśników, kazał dopisać do zamówienia jeszcze jedno 
zero. W wyniku tej manipulacji, księżnie dostarczono sto sztucznych biustów i 
zażądano od niej uiszczenia odpowiednio wysokiej opłaty celnej. Wybuchła wielka 
awantura i w salonach warszawskich przez dłuższy czas miano o czym rozmawiać. 
Ale dobrej sławie pani Zajączkowej takie płaskie złośliwości nie mogły 
zaszkodzić. Cytowany już HOnoriusz de Balzac, który poznał ją osobiście dopiero 
w roku 1836, a więc kiedy miała za sobą 80 lat życia, takie oto wypisał jej 
świadectwo: "POdrwiwa ze śMierci, śmieje się z życia. Niegdyś zadziwiła 
Aleksandra, dziś prześciga Mikołaja wspaniałością przyjęć. Zaprawdę to jest 
bajka o wróżce, jeśli to nie jest w ogóle żywa wróżka z bajki - madame 
Zayonscek". .nv Zajączek w królika przemieniony (c.d.) VIII Drugi sejm Królestwa 
Kongresowego - zasiadający w Warszawie od 13 września do 13 października roku 
1820 - obradował w nastroju podniosłego ożywienia. Liberalna opozycja, która na 
pierwszym sejmie przed dwoma laty ledwie dawała się słyszeć, teraz wystąpiła w 
zwartym szyku i rozkrzyczała się wieloma głosami. Wolnościowe maksymy 
francuskiego teoretyka liberalizmu Beniamina Constanta, którymi upajano się na 
zebraniach obywatelskich w sąsiadującym z Opatówkiem Marchwaczu, podparte 
polsko_szlacheckim animuszem braci NIemojowskich, dały w rezultacie mieszankę 
piorunującą. "Kaliscy zapaleńcy", zapominając, w jakim żyją miejscu i czasie, 
ruszyli ławą przeciwko władzy, łamiącej konstytucję. PIerwszym przedmiotem ich 
ataków stał się wniesiony do tronu rządowy projekt "statutu organicznego" 
Senatu, kasujący w praktyce konstytucyjną odpowiedzialność ministrów przed 
sejmem. "Konstytucja jest własnością narodu, nikt nie ma prawa ani nam jej 
odebrać, ani nawet jej zmienić - wygrażał rządowi i tronowi swoją blaszaną 
trąbką akustyczną poseł ziemi kaliskiej Wincenty Niemojowski. - Straciliśmy już 
wolność druku, nie mamy wolności osobistej, prawo własności zostało zgwałcone, 
dzisiaj na koniec chcą nam odebrać odpowiedzialność ministrów. Cóż nam więc 
pozostanie z całej konstytucji. "Stat magni nominis umbra". * Zrzeczemy się 
raczej tych zwodniczych rękojmi, niechaj nie wciągają w sieć patriotów - którzy 
zaufali z dobrą wiarą." "Stoi (już tylko) cień wielkiego imienia" (łac.) - cytat 
z dzieła pisarza rzymskiego Lukana Pharsalia. "Mowa Niemojowskiego zrobiła 
nadzwyczajne wrażenie na Izbie i na licznie zgromadzonej publiczności - 
wspominał jeden z obecnych na sesji "arbitrów", późniejszy poseł na sejm i 
minister Rządu Narodowego w powstaniu listopadowym, Stanisław Barzykowski - 
projekt znaczną większością odrzucony został. Ponieważ król koniecznie chciał, 
by go przyjęto, odrzucenie więc wziął żywo do serca, a prócz kwestii stanu, 
chciał widzieć w tym osobiste dla siebie ubliżenie i swojego nieukontentowania i 
gniewu bynajmniej nie taił." Równie jak cesarz_król - a może jeszcze bardziej - 
zdenerwował się zuchwałym wystąpieniem Niemojowskiego królewski namiestnik, 
generał Józef Zajączek. To wtedy pewnie podpatrzył go Kajetan Koźmian, jak 
"twarzą i ruchem ramion okazywał, iż mu się nie podobają spory i krytyki", a 
potem "zniecierpliwiony, prawie z szyderczym uśmiechem wyszedł". Niemojowscy 
jakby się specjalnie zawzięli, żeby drażnić sąsiada z Opatówka. Zwłaszcza 
naśladowaniem jego dawnych szaleństw jakobińskich. W kilka dni po otwarciu sejmu 
doniesiono namiestnikowi, że poseł Wincenty Niemojowski zgłosił wniosek, aby 
znieść wszystkie tytuły jako też samo szlachectwo, "które stało się czczym 
słowem, kiedy każdy ma równe prawo do urzędowań i innych korzyści z konstytucji 
wypływających". W uszach "książęcia Królestwa Polskiego" takie żądanie musiało 
zabrzmieć jak bluźnierstwo. Ale nie mógł przecież wymazać z pamięci, że przed 
ćwierćwieczem sam składał podobne wnioski, że sam ze szlachcica Zajączka herbu 
Świnka chciał się przemienić w bezherbowego Ananasa. Niewiele miał na obronę 
swego ówczesnego postępowania. Jedynie to, co z ujmującą prostotą wyznał 
Koźmianowi: "bo głupi byłem". Teraz zmądrzał i nie zamierzał tolerować głupoty u 
innych. Osobą najbardziej atakowaną na sejmie roku 1820 okazał się ksiądz 
Stanisław Staszic, dyrektor generalny w Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych i 
Policji, członek Komisji Rządowej Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego - 
główny doradca i współpracownik księcia_namiestnika w zarządzaniu gospodarką 
krajową. Wypominano mu bezlitośnie jego fatalny podpis na niekonstytucyjnym 
dekrecie o cenzurze z lipca 1819 r. * Grupa opozycyjnych posłów, na czele z 
braćmi Niemojowskimi, zażądała postawienia go wraz z ministrem Stanisławem 
Kostką Potockim przed sąd sejmowy. Uprzedzony o tym Staszic przyszedł na 
posiedzenie sejmu z zamiarem tłumaczenia się. Jednak ze strony rządowej 
zakrzątnięto się, żeby mu to uniemożliwić. "Znając Staszica charakter, 
nieugiętość i oburzenie - wyjaśnia Kajetan KoźMian - wiedziano, że to 
tłumaczenie będzie raczej wyrzutami gorzkimi i raczej nauką, przestrogą i 
zgromieniem sejmu, gdyż Staszic nie umiał dać miary wysłowieniu i nawykły do 
tonu pedagogicznego byłby mylnie wywołał burzę (...) Namiestnik więc uwiadomiony 
i przerażony wezwał do siebie Staszica i do pogardzenia zarzutami i skargami 
skłonił. Wzniósł się nad nie Staszic, głęboko jednak uczuł urazę i (...) z żalem 
do przyjaciół mawiał: "Jak to, P. Stanisława Potockiego i mnie pod sąd? Toż 
nasze zasługi, nasze poświęcenie są za nic u nich?! Toż na przeszłym sejmie 
skarżyli się na w.księcia, że szulera i brukowego hultaja zaaresztować kazał, 
aby młodzieży nie rujnował grą, a nas przed sąd oddają, co się dla kraju, dla 
ich synów poświęcamy, i położeniem tamy rozpasanym piórom i językom 
oszczędziliśmy krajowi nieszczęść, które by niebaczność i głupota sprowadziły. 
Nie, naród, który z doświadczenia tak korzysta, który nie rozumie, co jest 
wolność, a co swawola, naród tak zakochany w anarchii, który tak ceni zasługi i 
zasłużonych prześladuje, istnieć nie może i losy swoje, konstytucję, swobody i 
dolę potomków na szwank wystawia i zgubi"." Konstytucja dopuszczała wprawdzie 
możliwość prawnego ograniczania wolności słowa, ale stanowienie w tej sprawie 
powierzała nie władzy wykonawczej, lecz sejmowi. Pomimo zapobiegliwości 
namiestnika, awantury ze Staszicem uniknąć się nie udało. Doszło do niej w jakiś 
czas później, na wspólnym posiedzeniu Rady Stanu i komisji sejmowych z Izby 
Poselskiej i z Senatu. Przedmiotem sporu był jeden z projektów rządowych, 
referowany przez radcę Koźmiana. Opozycyjnym protestom przeciwko projektowi 
przewodził krzykliwie kasztelan Wincenty Grzymała (ojciec Wojciecha, 
protegowanego Zajączków) - nieubłagany skądinąd przeciwnik eksperymentów 
społeczno_gospodarczych, przeprowadzanych w Staszicowej Fundacji 
Hrubieszowskiej. Staszic początkowo udziału w dyskusji nie brał, gdy jednak spór 
rozpalał się coraz bardziej, postanowił przyjść z pomocą napastowanym kolegom z 
rządu i zwrócił się do opozycjonistów z takim oto upomnieniem: "Przebóg, 
panowie! Spostrzeżecie się, że wznawiacie kłótnie i spory z tronem owych dawnych 
sejmów polskich, które Polskę zgubiły. Przebóg! Wspomnijcie, czym niedawno 
byliśmy. Oto zawojowano nas i nie istnieliśmy; wspaniały cesarz stworzył nas, 
dźwignął, obdarzył swobodami, jakich życzyć sobie mogliśmy. Zaledwie wróceni do 
życia, zamiast wdzięczności i uległości, targamy się, burzymy, przeciw komu? 
Przeciw potędze, która, jak stworzyła, może nas jednym tchem zdmuchnąć." Słowa 
Staszica doprowadziły opozycjonistów do wściekłości. "Chciał dalej mówić - 
relacjonuje Koźmian - ale nagły okrzyk członków sejmowych i wrzask Grzymały 
przerwał mu mowę w słowach: "Pod sąd, pod sąd zasługuje taki członek rządu, 
który do dyskusji i sporu z ministrami i z Sejmem miesza nie konstytucyjnie imię 
panującego i zastraszyć nas nim pragnie". I zerwawszy się z miejsc, wyjść 
chcieli z Izby; zaledwie prezydujący i referent projektu, którym byłem, łagodnym 
tłumaczeniem chęci Staszica i gorliwości jego patriotycznej uspokoił umysły i do 
dalszego rzeczy rozbioru skłonił. Zamilkł zasmucony Staszic i ze zmarszczonym 
czołem siedział jak niemy. Po ukończeniu posiedzenia rzekł do mnie: "Ten 
rebelista - nieprzyjazny mnie za Towarzystwo Hrubieszowskie - powstał na mnie. 
Widzisz, jak go popierali jego adherenci, anarchiści nie chcieli słuchać prawdy, 
obaczycie, oni jeszcze raz Polskę zgubią."" W świetle przytoczonych świadectw 
Stanisław Staszic, jeden z pierwszych mieszczan w poczcie wielkich Polaków - 
patron setek naszych ulic, szkół, instytucji naukowych i charytatywnych - rysuje 
się jako zagorzały lojalista wobec władzy, którą większość patriotów polskich 
wahała się uznawać za władzę prawowitą. Staszic na takie wahania czasu nie 
tracił. "Za rzecz najważniejszą - przyznaje jego biograf - uważał lojalność 
wobec władzy. Jawny opór i sprzeciwienianie się jej były dla niego czymś 
wstrętnym i odpychającym." Jednakże - i to podkreślić trzeba od razu i z 
największym naciskiem - lojalizm Staszica był czymś zupełnie innym niż lojalizm 
jego najwyższego zwierzchnika we władzach krajowych, generała Józefa Zajączka. 
Służalczy lojalizm Zajączka - co potwierdzała nieskończona liczba dowodów, 
łącznie z jego własnymi wypowiedziami - wynikał z karierowiczowskiej prywaty i 
kondotierskiej zasady ślepego posłuszeństwa. Natomiast lojalizm Staszica - z 
czym zgadzali się nawet jego wrogowie - był na wskroś patriotyczny i 
bezinteresowny. U jego podstaw leżało, uwarunkowane bolesnymi zawodami 
przeszłości, przekonanie, że w danym momencie dziejowym droga wytknięta przez 
kongres wiedeński była dla Polaków drogą jedyną i zbawienną. Inna rzecz, że kres 
tej drogi wyobrażał sobie Staszic w sposób dość osobliwy. Dał temu wyraz w 
koronnym dziele swego życia: ogromnym (18 ksiąg liczącym) poemacie pedagogicznym 
"Ród ludzki", gdzie dzieje rozwoju ludzkości - przedstawione w duchu 
antyfeudalnym, antyszlacheckim i antyklerykalnym - kończył nieoczekiwanie 
promienny obraz jednoczenia się ludów pod berłem cesarza Aleksandra I. 
Sprzeczności między postępową treścią poematu a wieńczącą go apoteozą 
rosyjskiego samowładcy zdawał się Staszic nie dostrzegać. Antynomie wszelkiego 
rodzaju były naturalnym żywiołem księdza_dyrektora. Życie i twórczość tego 
niezwykłego człowieka roiły się od najdziwniejszych przeciwieństw. Wieloletni 
bakałarz w magnackim domu Zamoyskich - zawdzięczający temu domowi poszerzenie 
horyzontów myślowych, pogłębienie wykształcenia, a także zaczątki znacznej 
fortuny - z całego swego mieszczańskiego serca nienawidził magnatów. "Wielcy 
panowie - głosił w swych pismach - są zaporą nieprzyrodzonej nierówności, 
nieprzyjacielem prawa, gromem wolności, kaźnią cnoty, obyczajów i charakteru 
narodów. Kiedy wielcy panowie upadają, znak, że kraj powstaje. Kiedy majątki 
dzielą się i zmniejszają, znak, że rolnictwo wzrasta." Później - dygnitarz 
państwowy szczebla ministerialnego i człowiek bardzo majętny - żył do śmierci 
jak biedak. Gnieździł się w skromniutkich, ubogo umeblowanych pokoikach, 
odnajmowanych w oficynie pałacu swej dawnej uczennicy Anny z Zamoyskich 
Sapieżyny, odżywiał się dietetycznymi zupkami, pił tylko czystą wodę i ku 
zgorszeniu przyjaciół "sam sobie pończochy cerował". Za ubiór jedyny miał 
podniszczoną sutannę bądź wytarty fraczek urzędniczy; podróże między 
rozrzuconymi po całym kraju rozlicznymi miejscami swych zajęć i zainteresowań 
odbywał lichą ryndulką, zaprzężoną w "szkapy, którymi nawet ksiądz proboszcz by 
pogardził". W życiu prywatnym do przesady oszczędny - rozdawał hojną ręką swe 
ciężko wypracowane kapitały na cele publiczne; na budowę pomnika Kopernika, na 
gmach Towarzystwa Przyjaciół Nauk, na szpitale i "domy zarobkowe" dla ubogich, 
na warszawski Instytut Głuchoniemych, na zakup rozległych dóbr hrubieszowskich, 
które ku irytacji okolicznych ziemian przekształcił w idealną wspólnotę paruset 
gospodarzy, zwalniając ich od wszelkich świadczeń, dzieląc między nich grunty 
dworskie, obdarzając ich samorządem i innymi zdobyczami postępu społecznego. Był 
księdzem i nie odrzekał się swej przynależności do stanu duchownego, ale jako 
członek Rządowej Komisji Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego miewał 
wystąpienia wręcz antyklerykalne. Domagał się ograniczenia autonomii hierachii 
kościelnej, sprzeciwiał się przyznawaniu klerowi decydującego głosu w kwestii 
zawierania małżeństw i jego wpływowi na szkolnictwo powszechne. W swoich 
"Przestrogach dla Polski" pisał: "Łakomstwem skażone duchowieństwo przewróciło 
prawdy boskie. Zgodziło miłość bliźniego z niewolą człowieka. Ponieważ nie ta 
dzisiaj moralność, którą Chrystus ludziom oddał, ale ta moralność i nauka, za 
którą najlepiej płacili szlachta, panowie i despoci". Także niektóre jego 
wypowiedzi na gruncie towarzyskim budziły grozę wśród prawowiernych. Kiedy raz, 
w trakcie swobodnej rozmowy o kobietach, przypomniano mu, że jako duchowny 
wyrzekł się był przecież małżeństwa, odpowiedział bez żenady: "małżeństwa tak, 
ale kobiet nigdy". Uważał się za poetę, ale kiedy odczytywał publicznie swe 
napuszone, ciężkie poematy dydaktyczne, słuchacze z trudem tłumili ziewanie. 
Natomiast prawdziwie szlachetną kondensację literacką osiągał, gdy mówił po 
prostu o konkretnych rzeczach. Odpierając zarzuty o nieopłacalności 
długofalowych inwestycji górniczych, tłumaczył swym krytykom: "Górnictwo w kraju 
naszym porównać można do szczepu, który ręka pracowitego ogrodnika, w rodzajne 
drzewo zamienić umyślając, kilkoletniej od niego cierpliwości wymaga". W 
urzędowym raporcie dla Rady Stanu z objazdu nowych fabryk sukienniczych pisał: 
"Z rozkoszą widział Polak sókna z wełny krajowej i zrobione w Polsce, jakie 
przodkowie niegdyś i sam jeszcze niedawno z odległych cudzoziemskich sprowadzał 
fabryk". Nakłaniając młodzież do ofiarnej pracy dla kraju, wołał: "Paść może 
naród wielki, zniszczeć... tylko nikczemny". Dzień cały, od wczesnego ranka 
poświęcał ciężkiej pracy: wyczerpującym objazdom kopalń i przedsiębiorstw 
państwowych, urzędowaniu w Komisjach Rządowych: Spraw Wewnętrznych i Oświecenia 
Publicznego, wielogodzinnym konferencjom u namiestnika - na których wykreślano 
nowy kształt kraju. Natomiast wieczorami uwalniał się od wszelkich obowiązków i 
zmieniał się w innego człowieka. Śledzący go agent tajnej policji piętnował w 
raportach jego "nie odpowiadające stanowi duchownemu" rozrywki: "Ma od dawna 
zwyczaj przebierać się prawie co wieczór i iść "incognito" do teatru na ostatnie 
miejsce galerii, zwane paradyzmem. Czasami korzysta też z tej samej maskarady, 
aby uczęszczać do miejsc, gdzie nie wypada być osobie duchownej. Nakłada perukę 
koloru rudego, duże fałszywe faworyty i zakrywa się szerokim płaszczem, co czyni 
go bardzo śMiesznym, a szczególnie dla tych, którzy wiedzą, iż jest księdzem". I 
tycząca tego samego tematu obserwacja postronnego świadka: "Zabawne było 
patrzeć, gdy ten poważny surowy z brwiami nastrzępionymi i pochmurnym wzrokiem 
starzec za każdym zręcznym skokiem baletniczki rozchmurzał czoło, krasił je 
uśmiechem, ręką i głową potakiwał i poklaskiwał zręczności". Jako urzędnik 
państwowy kontrasygnował dekret o cenzurze, ale jako autor sam mu się pierwszy 
sprzeniewierzył, przemycając sekretnie, bez zezwolenia cenzury swój poemat "Ród 
ludzki". Że jednak był wobec władzy lojalny, więc nielegalnie wydrukowanego 
nakładu do księgarń nie oddał, lecz zmagazynował go w tajnym schowku; odkryto go 
dopiero po jego śmierci. W swoich pismach i działalności wychowawczej przejawiał 
często skłonności do utopii. Marzył o idealnym społeczeństwie "zgodnym z naturą 
człowieka" i o idealnym obywatelu "wdrażanym od dziecka do pracy i 
oszczędności". Utopią była jego Warszawa jako stolica wszechsłowiańskiego 
imperium. Elementy utopijne występowały zarówno w jego Fundacji Hrubieszowskiej, 
wyizolowanej z ogólnokrajowej sytuacji włościan, jak i w jego projekcie 
przymusowej asymilacji Żydów poprzez drakońską wieloletnią reedukację w 
zamkniętych gettach. NIekiedy w podciąganiu praktyki do teorii posuwał się aż do 
śmieszności. W czasie pisania "Rodu ludzkiego" zapragnął przekonać się naocznie, 
jak natura dopomagała pierwotnemu człowiekowi w zaspokajaniu jego potrzeb. 
Zebrał tedy parunastu małych uliczników warszawskich i, po gruntownym ich 
przegłodzeniu, wywiózł do Lasku Bielańskiego, aby tam sami zdobywali sobie 
pokarm ("Natura tu rozsiała żywność, są dzikie owoce, jest żołędź, są ptaki, są 
zające itd.; szukajcie, gońcie, chwytajcie, a głód zaspokoicie"). Jednakże, jak 
łatwo było przewidzieć, eksperyment się nie udał. "Chłopcy zamiast się wdzierać 
na drzewa, szukać zwierza, skupili się pod drzewami, zaczęli przeraźliwie płakać 
i wołać jeść." Skończyło się na tym, że spłakanych z głodu i ze strachu malców 
musiał odwieźć na obiad do najbliższej oberży. Ale ten naiwny utopista, 
ponoszący ciągłe klęski w swoich wydukmanych teoretycznie koncepcjach, był 
równocześnie imponująco wielostronnym praktykiem i zadziwiająco zwycięskim 
organizatorem otaczającej go rzeczywistości. Kiedy się przegląda olbrzymią 
dokumentację jego osiągnięć gospodarczo_społecznych, zdumienie ogarnia, że jeden 
człowiek mógł tak wiele uczynić dla pomyślności swej ojczyzny. Najlepiej to 
widać na przykładzie jego dokonań w dziedzinie górnictwa. Jesienią 1805 roku, 
już jako człowiek 50_letni - zaopatrzywszy się we wszelkiego rodzaju termometry, 
elektrometry i busole - przedsięwziął pionierską wyprawę w Tatry, góry 
całkowicie jeszcze wówczas nieznane, dzikie i pełne niebezpieczeństw. Cel 
wyprawy był przede wszystkim geologiczny: chodziło o możliwie dokładne 
zorientowanie się w bogactwach naturalnych kraju. "Zapuścił myśl badawczą pod 
powierzchnię ziemi polskiej - głosi chwałę Staszica Kajetan Koźmian - zwiedził 
łańcuch Karpatów, śledził ich powinowactwo i związki z innymi górami świata i 
jak Pascal na szczycie gór alpejskich, tak Staszic ze szczytu Krępaka 
(dzisiejsza Łomnica - M.B.) rozważał ich pierwszą przedpotopową posadę, zmianę 
potopową, ich warstwy wewnętrzne, mierzył jeziora na nich, uważał napływ ich 
kruszyn na płaszczyznach, wdzierał się w głąb ich jaskiń i pieczar, wyśLedzał w 
nich skarby, kruszce, kamienie i sole, przenosił się na płaszczyzny i znowu 
wdzierał się na szczyty niebotyczne." (Warto w tym miejscu przypomnieć, że w 
innych zgoła celach wdzierał się na niebotyczne szczyty górskie młody Polak 
Staszicowi współczesny: romantyczny Kordian z dramatu Słowackiego). Bezpośrednim 
wynikiem wyprawy w Tatry było powstanie obszernego dzieła 
geologiczno_podróżniczego "O ziemiorództwie Karpatów i innych gór i równin 
Polski", którym Staszic wpisał się trwale w historię rodzimej nauki jako "Ojciec 
geologii polskiej". Praktyczne wnioski ze swych badań geologicznych wyciągnął w 
dziesięć lat później, kiedy jako dyrektor wydziału Przemysłu i Kunsztów w 
Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych i Policji zajął się organizowaniem w 
Królestwie Kongresowym przemysłu, ze szczególnym uwzględnieniem górnictwa i 
hutnictwa. Była to praca ogromna - niemal od podstaw. NIgdy przedtem nie 
rozbudowywano w Polsce przemysłu na taką skalę i z takim rozmachem (dają o tym 
pewne pojęcie, przetrwałe do dziś pozostałości Staszicowskiego budownictwa 
przemysłowego). Pod zarządem dyrektora Przemysłu i Kunsztów poszerzano i 
unowocześniano stare kopalnie i huty oraz zakładano nowe. Jednocześnie nie 
ustawano w poszukiwaniach kolejnych bogactw mineralnych: węgla, żelaza, cynku, 
ołowiu, siarki, miedzi, srebra i kopalnianej soli. POwstawały także zaczątki 
innych gałęzi przemysłu potrzebnych krajowi: uruchomiono fabryki tkackie, 
farbiarskie, meblarskie. Do nowych kopalń i fabryk sprowadzano fachowców z 
zagranicy, oferując im wysokie zarobki i rozmaite inne korzyści. Jednakże 
ksiądz_dyrektor pilnie dbał o to, aby w kraju kształcono własne kadry fachowe. 
Na przedsiębiorstwa prywatne, którym dyrekcja Przemysłu i Kunsztów pomagała, 
nakładano obowiązek wyuczenia zawodu pewnej liczby ludzi. Jeżeli sprowadzano z 
zagranicy jakieś nowe urządzenia, instalujący je obcy specjaliści musieli 
nauczyć Polaków obchodzenia się z nimi. Wykorzystując swą obecność w dwóch 
Komisjach Rządowych otaczał Staszic szczególną troską niższe szkoły zawodowe, 
"Iżby do przemysłu młodzież sposobiły, to jest, aby wiadomości, a nie naukę, 
praktykę, a nie teorię za cel miały." Równocześnie doprowadził do powstania w 
Kielcach Szkoły Akademicko_Górniczej, mającej szkolić kierowniczą kadrę dla 
górnictwa. Dbał też o stałe powiększanie liczby zainicjowanych przez Samuela 
LIndego "szkół niedzielnych", w których dokształcali się dorośli robotnicy z 
różnych zawodów. Rozumiał także ksiądz_dyrektor znaczenie wszelkiego rodzaju 
bodźców zachęcających do pracy. Z jego przemyśleń narodził się tzw. Korpus 
Górniczy, różnymi przywilejami przyciągający do pracy w górnictwie szerokie 
rzesze ludności krajowej oraz wysoko kwalifikowanych fachowców zagranicznych. 
Zainteresowania Staszica nie ograniczały się do samego wydobywania bogactw 
naturalnych, starał się również o ich najwłaściwszy przerób i najkorzystniejszy 
zbyt. W sprawozdaniach ze swych pierwszych podróży po kraju pisał: "Żałosno było 
mi patrzeć na te bogactwa naszej krainy, widząc, że my tylko ziemię kopiemy i 
wydobytą surową rudę marnie sprzedajemy do Śląska rządowi pruskiemu, który z 
niej wyrabia żelazo, i to nam na powrót odsprzedając, dziesięćkroć wyżej 
pieniędzy z naszego kraju wyciąga, niżeli nam za rudę zapłacił." Jako kierownik 
przemysłu krajowego starał się temu stanowi rzeczy zapobiec, z jednej strony 
przez zakaz wywozu surowych rud i budowanie własnych fabryk żelaza, z drugiej - 
przez ustanawianie ceł, chroniących przemysł krajowy przed konkurencją obcego 
importu. Udział Staszica w zarządzaniu przemysłem nie sprowadzał się jedynie do 
wytyczania ogólnych dyrektyw i kontroli ich realizacji przez odpowiednich 
urzędników. Starał się uczestniczyć we wszystkim jak najbardziej bezpośrednio. 
Jego turkotliwa dryndulka docierała wszędzie, gdzie rodziło się nowe. Osobiście 
badał jakość wytwarzanych towarów, osobiście sprawdzał funkcjonowanie 
sprowadzanych z zagranicy maszyn, osobiście wglądał w kontrakty zawierane z 
cudzoziemskimi specjalistami. Można bez przesady powiedzieć, że wszystko, co w 
tym czasie zmierzało do wzbogacenia kraju, było naznaczone dotykiem ręki 
Staszica. A przecież zarządzanie przemysłem nie było jego zajęciem jedynym. Poza 
normalnym urzędowaniem w dwóch komisjach rządowych czuwał nad ulepszaniem i 
rozbudową dróg krajowych, był prezesem Towarzystwa Przyjaciół Nauk, zasiadał w 
radzie naczelnej Towarzystwa Ksiąg Elementarnych, należał do najbardziej 
czynnych organizatorów Uniwersytetu Warszawskiego i Instytutu Politechnicznego 
(późniejszej Politechniki). I miał jeszcze na głowie swoją Fundację 
Hrubieszowską. I nie wyrzekał się bynajmniej swej pracy pisarskiej. Kiedy 
przyjaciele czynili mu wyrzuty, że zbyt wiele bierze na siebie, rozkładał tylko 
ręce i niezmiennie odpowiadał: "A jeżeli ja nie zatrudnię się i nie będę 
pracował, kto pracować będzie?" Jego niezmordowanym, ofiarnym trudom dla dobra 
powszechnego przyświecała wiara, że "niewzruszony jest los tego kraju, który 
swoje bogactwa w swojej ziemi wyrabia i przestać na sobie może". "Wierzył, że w 
istniejącej sytuacji politycznej dążenie do samowystarczalności gospodarczej 
jest jednocześnie najpewniejszą drogą do niepodległości. Dlatego wszystko, co 
zagrażało zakłóceniem normalnego toku jego pracy, uważał za szkodliwy anarchizm. 
Dlatego nie wahał się położyć swego podpisu pod antykonstytucyjnym dekretem o 
cenzurze, dlatego polemizował naciekle z rozbrykaną opozycją, dlatego jawny opór 
i sprzeciwianie się władzy były dla niego "czymś wstrętnym i odpychającym"." Dla 
Zajączka obecność Staszica przy jego boku była darem Opatrzności. Doprawdy, że w 
czepku się rodził ten generał Arbuz. Z jednej strony miał przy sobie 
niezrównanego radcę stanu i życzliwego arcykronikarza Kajetana Koźmiana, z 
drugiej - najwybitniejszego i najpracowitszego działacza społeczno_gospodarczego 
swego czasu. Książę_namiestnik w pełni doceniał zasługi księdza_dyrektora w 
dźwiganiu gospodarstwa krajowego. NIe szczędził też funduszów (oczywiście 
skarbowych) na jego różnorakie przedsięwzięcia, pobudzając się do 
szczodrobliwości, często aż nadmiernej, skrytą nadzieją, że zarabia sobie w ten 
sposób na pomnik w pamięci współczesnych i potomnych. Współpracę między 
Zajączkiem a Staszicem najlepiej obrazuje ruch dwóch pojazdów, widywanych w 
tamtych latach na drogach Królestwa Kongresowego. LIchy powozik podróżny 
Staszica, ze starym służącym Antonim na koźle, krąży niestrudzenie między nowymi 
fabrykami, placami budowy i kopalniami. Nieoczekiwanie, jak jastrząb, zaskakuje 
ksiądz_dyrektor tych, którzy hamują rozwój jego dzieła. Stary człowiek w 
wytartej sutannie wzbudza zbożny lęk wśród niesolidnych przedsiębiorców i 
leniwych robotników. Wszędzie wtyka nos, wszystkim się interesuje, a kiedy wpada 
w gniew, bywa straszny. Zawsze jednak pozostawia po sobie coś dobrego, każda 
jego wizyta coś usprawnia, czemuś pomaga, zagrzewa ludzi do dalszej pracy. A w 
jakiś czas potem, tymi samymi drogami, do tych samych miejsc toczy się 
majestatycznie sześciokonna, zdobna w herbowe świnki i mitry, karoca 
księcia_namiestnika. Jego wizyty są już zapowiadane i odpowiednio 
przygotowywane, więc nastrój jest inny. Atmosfera wielkiego święta: przemówienia 
powitalne, dzieci z kwiatami, sute bankiety, zakłamane sprawozdania. Jeżeli 
rzecz odbywa się w mieście, to zdarza się nawet, że któraś z ulic zostaje 
nazwana ulicą namiestnika. "Ćwierćkról bez nogi" przepada za takimi wizytacjami. 
Utwierdzają go w dobrym samopoczuciu. Najbardziej lubi odwiedzać nowe fabryki 
lokalizowane po wsiach. Dawnemu "obrońcy chłopów" kompensuje to pewnie w jakiś 
sposób jego późniejszą zdradę sprawy włościańskiej. Po powrocie do Warszawy 
uogólni swoje wycinkowe wrażenia i pochwali się przed reprezentacją opinii 
publicznej osiągnięciami swych rządów: "Ubogie zapadłe wioski polskie, dzięki 
wzmożonej imigracji szybko przekształcają się w zamożne osady fabryczne". Tandem 
Zajączek_Staszic funkcjonował bez większych zakłóceń do roku 1820. Ale już na 
kilka miesięcy przed sejmem - w atmosferze narastających nastrojów opozycyjnych 
- polityka gospodarcza Staszica zaczęła napotykać coraz wyraźniejsze sprzeciwy. 
Zarzucano mu zbyt lekkomyślne szafowanie funduszami skarbowymi, przesadną 
etatyzację i centralizację przemysłu, co z kolei prowadziło do rozrastania się 
biurokracji i najróżniejszego rodzaju instancji kontrolnych. Skarżono się, że 
Staszic faworyzuje ludzi przemysłu, natomiast uparcie odmawia pomocy zrujnowanym 
"z przyczyn patriotycznych" majątkom ziemiańskim. Zwracano też uwagę na 
całkowite zaniedbanie przez rząd sprawy włościańskiej. Uważny Kajetan Koźmian 
odnotował w swych "Pamiętnikach" dwa wystąpienia przeciwko Staszicowi w kręgu 
jego najbliższych przyjaciół. "Raz - wspomina pan radca stanu - po rozprawie nad 
rosnącą zamożnością kraju naszego, którą Staszic serio i żywo utrzymywał, a 
Badeni ją przeczy, ten ostatni wyzierając z okna, spostrzegł wśród mocnego mrozu 
zziębłego, na pół bosego i w podartej łachmanie idącego za furką drzewa, 
ciągnioną przez mizerną wychudłą szkapę włościanina; wziąwszy więc Staszica za 
rękę, rzekł do niego: "PrzyjrzyJ się twojej zamożności kraju"." Jeszcze ostrzej 
zaatakował księdza_dyrektora radca stanu Aleksander Linowski: "BOgacicie - mówił 
- urzędników, oficjalistów, entreprenerów (przedsiębiorców - M.B.), a szarzacie 
mieszkańcami i obywatelami, dręczycie ich niepraktycznymi rozporządzeniami, 
pismami, rubrykami, raportami, mordujecie ich cierpliwość, zniechęcacie, 
wdrażacie nieufność i podejrzliwość do waszych zapytań i rozporządzeń. Chcecie 
wszystko wiedzieć i nic nie wiecie, bo mieszkaniec właściciel nauczył się przez 
bojaźń nowych ciężarów taić wszystko, a urzędnicy wasi przekupni kłamią przed 
wami (...) Chcecie na przykład oświecać lud i przymuszacie dzieci wiejskie do 
chodzenia do szkół, sprawcie im wprzódy buty i sukmanki, bo trudno, aby boso i 
nago w mrozy przebywali półmilową podróż. Uwolnijcie ich ojców od ciężarów, od 
ucisku, od posług, które ich ubożą, a oni się przy zamożności sami oświecą, w 
nędzy na co im się zda oświecenie, chyba na to, aby od roli uciekali lub porwali 
za kosy." Również na sejmie skrytykowano politykę gospodarczą Staszica. W 
sejmowych "uwagach nad raportem Rady Stanu" znalazły się zarzuty wyraźnie 
skierowane przeciwko kosztownym inwestycjom budowlanym księdza_dyrektora, 
jakkolwiek nazwiska jego nie wymieniano. "W Warszawie - głosiły "Uwagi nad 
raportem..." - wydano 1955000 na ratusz, rogatki itp. wydatki; mniemają 
Komissye, że pożyteczniej byłoby zająć się kanalizacyą, której potrzebę zdrowie 
mieszkańców wymaga." I dalej: "CO do górnictwa (...) dyrekcya górnicza bez 
upoważnienia czyni wydatki i popełnia mnóstwo błędów, wkładając w znakomite 
summy w spaniałe gmachy, które do użytku mało przydatne. Wystawiono walcownie, 
nie mając dostatecznej wody. Piec nie mając dostatecznej do niego rudy. 
Górnictwo żadnego nie wniosło dochodu, a corocznie pochłania przeszło 
9000000..." Na koniec - niewesoła konkluzja: "Znajdują KOmissye położenie Skarbu 
smutnem i naglącem do umiarkowania wydatków". Prawdziwe kłopoty Staszica zaczęły 
się jednak dopiero po sejmie. Drugi sejm Królestwa Kongresowego zakończył się w 
atmosferze dramatycznego napięcia. Cesarz_król do głębi zraniony gwałtownym 
atakiem opozycji. Swemu rozgoryczeniu dał upust w mowie, którą zamknął obrady 
sejmowe w dniu 13 października 1820 roku. "Zapytajcie się sumienia waszego - 
zwracał się z nieukrywanym gniewem do posłów i deputowanych - a dowiecie się, 
czyli w ciągu obrad waszych położyliście dla Polski wszystkie te usługi, których 
ona oczekiwała po waszej mądrości, lub też czy przeciwnie, ulegając złudzeniom 
po dziś dzień pospolitym i poświęcając nadzieje, które przezorna ufność byłaby 
ziściła, nie opóźniliście w jego postępach dzieła przywrócenia waszej ojczyzny? 
Ta ciężka odpowiedzialność na was spadać będzie." Być może, iż przebieg 
warszawskiego sejmu nie poruszyłby tak bardzo Aleksandra, gdyby nie ogólna 
sytuacja w ówczesnej Europie. Lata 1819_#1820 były dla "pogromcy Napoleona" 
okresem nieustannych porażek politycznych. Na przekór głoszonym przez niego 
raczej już tylko dla zachowania pozorów liberalnym hasłom, kolejno następujące 
po sobie gwałtowne wpadki na zachodzie Europy zdawały się przyznawać rację tym 
jego partnerom ze Świętego Przymierza, którzy ostrzegali przed niebezpiecznymi 
skutkami nawet propagandowego pobłażania liberałom. W marcu 1819 roku, w 
Mannheimie, niemiecki student Sand zasztyletował głośnego pisarza Augusta von 
Kotzebue po wykryciu, że był on autorem pisanych dla Aleksandra raportów i ocen 
politycznych, w tym świetle przedstawiających dążenia wolnościowe Niemców. W 
styczniu 1820 roku w Hiszpanii wybuchła rewolucja przeciwko tyrańskim rządom 
króla Ferdynanda VII. W lutym 1820 roku, na placu Opery w Paryżu, padł z ręki 
zamachowca - byłego żołnierza napoleońskiego, znienawidzony przez koła 
liberalne, bratanek króla Ludwika XVIII, książę de Berry - nadzieja dynastyczna 
francuskich Burbonów. W lipcu 1820 roku wrzenie rewolucyjne ogarnęło Królestwo 
Neapolitańskie. Wszystko to stawiało Aleksandra w położeniu niezmiernie trudnym. 
Reakcyjni rzecznicy Świętego Przymierza zarzucali mu, iż swoim ostentacyjnym 
liberalizmem przyczynia się do rozchwiania porządku ustalonego na kongresie 
wiedeńskim. Zachodnioeuropejscy rewolucjoniści, którzy dali się zwieść jego 
wolnościowym frazesom, a później daremnie oczekiwali jego poparcia, oskarżali go 
o niezdecydowanie i dwulicowość. Uwielbiany do niedawna "wybawca Europy" zyskał 
sobie u włoskich karbonariuszy nowe miano "Judasza liberalizmu europejskiego" 
("il Giuda del liberalismo Europeo"). W tej sytuacji sprawa polska nabierała dla 
Aleksandra szczególnego znaczenia. Bezpośrednio po warszawskiej wizycie 
oczekiwał go zjazd monarchów Świętego Przymierza w Opawie. Wiedział, że będzie 
tam atakowany. Jedynie udany eksperyment polski mógł go obronić przed zarzutami 
koronowanych sprzymierzeńców. Dobrze prosperujące konstytucyjne Królestwo 
Polskie miało posłużyć za dowód, że można wcielać w życie zasady liberalizmu, 
nie powodując żadnego zagrożenia dla kongresowego porządku europejskiego. 
Niezależnie od ogólnych względów politycznych, Królestwo Polskie - jak utrzymują 
niektórzy historycy - odgrywało ważną rolę w osobistych planach cesarza_króla. 
Przed laty, bezpośrednio po wstąpieniu na tron, Aleksander wezwał był do siebie 
do Petersburga swego dawnego nauczyciela, liberalnego filozofa szwajcarskiego La 
Harpe'a, proponując mu uczestnictwo w komitecie, którego "celem i zatrudnieniem 
będzie praca nad rozszerzeniem światła w Rosji i jej uszczęśliwieniem". (W 
komitecie tym zasiadali również: Czartoryski i NOwosilcow). Kończąc listowne 
zaproszenie, młody cesarz zapewniał La Harpe'a, że po osiągnięciu celu, to jest: 
uszczęśliwieniu Rosji, "ustąpi z tronu, aby gdzieś w ustroniu Europy resztę 
życia spędzić spokojnie". W roku 1820 - kiedy waliły się ostatecznie na jego 
oczach wszystkie plany uszczęśliwienia Rosji i Europy - Aleksandra ponownie 
zaczęły nawiedzać myśli o abdykacji. Ustroniem Europy, w którym zamierzał szukać 
poabdykacyjnego spokoju, miało się stać stworzone przez niego Królestwo 
Kongresowe. Nie ulega wątpliwości, że rosyjski samowładca był w jakiś sposób 
bardzo przywiązany do swego konstytucyjnego Królestwa. Przede wszystkim jako do 
własnego tworu, z którym łączył wielkie nadzieje na przyszłość. Z pewnością nie 
kłamał, gdy w wielu rozmowach z Polakami i życzliwymi cudzoziemcami nazywał 
Królestwo "swoim klejnotem" ("mon bijou"). Jesienią 1817 roku, kiedy rozważał ze 
swym doradcą Pawłem Łopuchinem możliwość zniesienia w Rosji niewoli chłopskiej i 
Łopuchin wyraził obawę, że szlachta może się temu gwałtownie upierać - 
odpowiedział: "Jeśli szlachta będzie się temu sprzeciwiała, w takim razie udam 
się z całą swoją rodziną do Warszawy i stamtąd poślę Ukaz" (Widać z tego, że 
Staszicowska wizja Warszawy jako stolicy imperium nie była tak całkowicie 
oderwana od rzeczywistości). Świadek ówczesnych zdarzeń, Stanisław Barzykowski, 
stwierdza, że "ilekroć Aleksander wjeżdżał w granice Królestwa, stwał się 
weselszym, twarz mu się wypogadzała i mówił do otaczających: "Innym powietrzem 
tutaj oddycham, czję się wolniejszym, bezpieczniejszym"." Przyjeżdżając do 
Warszawy we wrześniu 1820 roku miał wszelkie powody, aby doznawać tych wrażeń w 
stopniu silniejszym niż kiedykolwiek przedtem. Ostatnimi czasy nie czuł się w 
swoim cesarstwie wolnym ani bezpiecznym. Jego propolska polityka narażała go na 
gwałtowne ataki z różnych stron. W październiku 1819 roku - kiedy powrócił z 
pierwszego sejmu polskiego, na którym obiecywał Polakom przyłączenie do 
Królestwa zachodnich prowincji cesarstwa - stawił się przed nim w jego gabinecie 
w Carskim Siole jeden z głównych rzeczników zachowawczej opinii rosyjskiej, 
znakomity historyk Mikołaj Karamzin, dla "założenia na cztery oczy przed samym 
monarchą stanowczego swego protestu przeciw wszelkim ustępstwom na rzecz Polski 
i Polaków w ogóle, a przeciw restytucji Litwy do Królestwa w szczególności". 
"Jeśli im oddasz Litwę, Najjaśniejszy Panie - rzucił mu wtedy w twarz Karamzin * 
- jedno z dwojga sprowadzisz niechybnie; albo zgubisz Rosję, albo też synów 
naszych, synów Rosji zmusisz, by raz jeszcze krwią swoją zrosili wały Pragi." 
Scenę tę opisuje Szymon askenazy w "Łukasińskim". Warszawa 1929. Równie ostro 
zareagowali na obietnice czynione Polakom młodzi radykalni oficerowie rosyjscy, 
skupiający się w tajnych związkach, dyskretnie wspieranych przez Aleksandra w 
pierwszych latach jego panowania. Uznali oni (cytuję za Askenazym), że "cesarz 
zakochany jest w Polsce, której dał konstytucję, gdyż uważa ją (Polskę) za 
bardziej cywilizowaną od Rosji i uznaje za część Europy", że "nienawidzi on 
Rosji", że niewątpliwie zamyśla "oderwać" gubernie zachodnie od cesarstwa i 
podarować Królestwu, a nawet "zamierza stolicę swą przenieść do Warszawy" (Znowu 
punkt dla Staszica). Na tajnym zebraniu w Moskwie późniejszy dekabrysta Murawiew 
oświadczył wprost, "że dla zapobieżenia grożącym Rosji klęskom, należy przerwać 
panowanie cesarza Aleksandra i że należy losem wyznaczyć osobę, której wypadnie 
zadać cios monarsze". Polacy witający Aleksandra w Warszawie we wrześniu 1820 
roku byli zaskoczeni jego posępnym wyglądem i niespokojnym zachowaniem. Tym 
razem nawet warszawskie powietrze nie zdołało wypogodzić mu twarzy i uczynić go 
weselszym. Rzucały się też w oczy jego coraz wyraźniejsze skłonności do 
chronienia się w "osłonięty przesądem" mistycyzm religijny; "często widziano go 
otwierającego księgę Pisma Świętego, by pierwszy paragraf wzrokiem napotkany 
stał się wyrocznią niepewność rozstrzygającą". W mowie tronowej, otwierającej 
drugi sejm Królestwa cesarz_król nie krył niepokoju z powodu wypadków 
rewolucyjnych w zachodniej Europie i ostrzegał polskich poddanych przed ich 
naśladowaniem. "ZŁy duch kusi się - mówił - aby osiągnąć na nowo straszne swe 
panowanie, już on nad częścią Europy wznosi się, już w niej nagromadza zbrodnie 
i srogie nieszczęścia. Wiek, w którym żyjemy, wymaga bez wątpienia, aby porządek 
towarzyski miał za podstawę i za rękojmię opiekuńcze prawa, lecz tenże sam wiek 
wkłada na rządy obowiązek zachowywania tych praw od szkodliwego wpływu 
namiętności, zawsze nieprawnych, zawsze ślepych. Mnie każe (...) abym dla 
zapobieżenia utworzeniu się złego i potrzebie gwałtownych lekarstw, wykorzeniał 
zarody rozprzężenia, skoro by te tylko dostrzegać się dawały. Takie jest 
postanowienie moje. Nie odstąpię nigdy od moich zasad i nigdy nie dam się 
skłonić do żadnego przyzwolenia onym przeciwnego." Ostrzeżenia i groźby osładzał 
"Cesarz_Anioł" ponownymi nieokreślonymi obietnicami na przyszłość. "Jeszcze 
kilka kroków kierowanych mądrością i umiarkowaniem, nacechowanych zaufaniem i 
prawością - kusił Polaków - a staniecie u celu waszych i moich nadziei." 
Odpowiedzią sejmu polskiego na groźby, przestrogi i obietnice cesarskie był 
"bunt" kaliszan. Mogło to Aleksandra dotknąć do żywego, mógł dopatrywać się w 
tym "osobistego dla siebie ubliżenia" - jak pisze Barzykowski. Zza maski 
konstytucyjnego króla wyjrzał rozgniewany samowładca. W pierwszym odruchu 
obrażonej dumy chciał w ogóle znieść nadaną przez siebie konstytucję. Ale 
towarzyszący mu minister spraw zagranicznych cesarstwa Capo d.Istria odwiódł go 
od tego zamiaru jednym krótkim pytaniem: "A co powiemy w Opawie, Najjaśniejszy 
Panie?". Uznał słuszność tego argumentu. W rozgrywce, jaka go czekała na 
zjeździe monarchów Świętego Przymierza, nie mógł zrezygnować z tak ważnej karty 
jak konstytucyjne Królestwo Polskie. Ale wyrzekając się odwetu oficjalnego, nie 
zamierzał bynajmniej darować Polakom ich nieposłuszeństwa. "Wyjeżdżając 
nazajutrz po Sejmie z Warszawy - pisze korzystając z odręcznej noty 
Czartoryskiego Szymon Askenazy - Aleksander kazał Konstantemu towarzyszyć sobie 
do Błonia i tutaj na pożegnanie rzekł mu krótko: "(carte blanche"". * "Jak to, 
Najjaśniejszy Panie, "carte blanche"? - zapytał Konstanty - a konstytucja?". 
"Konstytucję ja biorę na siebie - odparł Aleksander - działaj swobodnie i nie 
troszcz się o resztę". "Działaj i "carte blanche"" powtórzył kilkakrotnie - 
kończy Askenazy. - Zamykał ostatecznie rachunki konstytucyjne, otwierał na 
oścież wrota reakcji i represji." Nieograniczone pełnomocnictwo - swoboda 
działania, wolna ręka (franc.). "Aleksander po raz pierwszy opuści Warszawę w 
złym humorze i gniewny - wspomina Stanisław Barzykowski - w kraju zaś Sejm ten 
zrobił nadzwyczajne wrażenie. Była to iskra elektryczna, co uderzyła puls 
narodu, obiegła cały jego organizm i do nowego życia poruszyła. Naród jaśniej 
przejrzał swoje położenie. Imię Niemojowskich nabrało wielkiego rozgłosu, stali 
się oni naczelnikami opozycji, lecz zarazem i ofiarami prześladowań rządu i 
Konstantego, w których nie tylko prawo i sprawiedliwość, ale godność i 
przyzwoitość pogwałcone były. Jeżeli Sejm z roku 1820 wpłynął silnie na ducha 
narodowego, nie mniej silnie wpłynął na rząd, lecz wprost w odwrotnym stosunku. 
Rząd zatrwożył się doznaną opozycją. Odtąd też zaczyna się systematyczna 
wsteczność". Nastał tedy nowy okres w dziejach kongtresowego Królestwa 
Polskiego. Marcin Badeni - wówczas już minister sprawiedliwości tegoż Królestwa 
- streszczał go z właściwym sobie humorem: "Bat na stole - konstytucja pod 
stołem". Ale te okropne lata, które poczęły się po owym "carte blanche" z roku 
1820, nie dadzą się zbyć żartem dowcipnego dygnitarza aforysty. Do ukazania ich 
treści konieczne są pióra większego kalibru. Adam Mickiewicz we wstępie do 
trzeciej części "Dziadów" pisał: "Około r. 1822 polityka imperatora Aleksandra, 
przeciwna wszelkiej wolności, zyczęła się wyjaśniać, gruntować i pewny brać 
kierunek. Wtenczas podniesiono na cały naród polski prześladowanie powszechne, 
które coraz stawało się gwałtowniejsze i krwawsze. Wystąpił na scenę pamiętny w 
naszych dziejach NOwosilcow. On pierwszy instynktowną i zwierzęcą nienawiść 
rządu rosyjskiego ku Polakom wyrozumował jako zbawienną i polityczną, wziął ją 
za podstawę swoich działań, a za cel położył zniszczenie polskiej narodowości. 
Wtenczas całą przestrzeń ziemi od Prosny aż do Dniepru, od Galicji do 
Bałtyckiego Morza zamknięto i urządzono jako ogromne więzienie. Całą 
administrację nakręcono jako jedną wielką Polaków torturę, której koło obracali 
carewicz Konstanty i senator Nowosilcow (...) Kto zna dobrze ówczesne wypadki, 
da świadectwo autorowi "Dziadów", że sceny historyczne i charaktery osób 
działających skreślił sumiennie, nic nie dodając i nigdzie nie przesadzając. I 
po cóż miałby dodawać albo przesadzać? Czy dla ożywienia w sercu rodaków 
nienawiści ku wrogom? Czy dla obudzenia litości w Europie? Nie potrzebował 
ohydzać rodakom wrogów, których znają od wieków; a do litościwych narodów 
europejskich, które płakały nad Polską, jak niedołężne niewiasty Jeruzalem nad 
Chrystusem, naród nasz przemawiać tylko będzie słowami Zbawiciela: "Córki 
jerozolimskie, nie płaczcie nade mną, ale nad samemi sobą..."." W sto lat po 
napisaniu przez Mickiewicza tych słów, znakomity pisarz historyczny Wacław 
Berent - najlepszy i najwnikliwszy znawca archiwaliów tamtego okresu - taki oto 
obraz wydobył ze starych papierów: "(Carte blanche" zapisze się w historii 
naszej najczarniejszymi dokumentami prześladowań, nie obcych zresztą wtedy i 
narodom europejskim pod własnymi rządami. Jak tyle innych, i ta fala brudna 
uderzała tyleż z Austrii metternichowskiej, co z Francji ponapoleońskiej; 
wezbrała tylko u nas zdumiewającą we wszystkich sferach pochopnością do 
tropienia ludzi. Wiedział doświadczony Nowosilcow, że praca zarobkowa była u nas 
w zadawnionej pogardzie i że nie brakło natomiast w Polsce zgranych 
wykolejeńców, nie mających nic do stracenia, a nie gorzej wypolerowanych między 
ludźmi od najprzebieglejszych spryciarzy po świecie. Jakoż z przedziwną 
szybkością rozpleniło się w Królestwie szpiegostwo zaległe z posiewu rosyjskiego 
ducha (Rzeczypospolita dawna nie znała instytucji podobnej). Warszawa stała się 
eldoradem dystyngowanych konfidentów policyjnych po salonach, rojowiskiem 
tajnych agentów po kościołach, szkołach, teatrach, restauracjach, kawiarniach, 
szynkach i burdelach, wreszcie wagonem głodnej sfory szpiclów ulicznych, śród 
których nie brak było legionistów, inwalidów i uczniów ze szkół. Te macki 
polipie władzy, sięgającej wszędy, wydławiały z wojska i ludności obfity żer 
donosicielstwa i zdrad wzajemnych. Przepełniało się więzienie u Karmelitów. 
Odmieniać się też jęło i oblicze Warszawy. Przestano patrzeć ludziom w oczy 
otwartym wejrzeniem ludzi zachodnich. Kto nie spiskował, zamykał się w skorupie 
sobkostwa lub w twardszej jeszcze małżowinie biurokratyzmu, spoglądając na 
innych nieufnym, kosym zezem ze Wschodu. Ku przerażeniu i zgrozie całego kraju 
wszczęto - bez sądu, mocą tylko rozkazów tajemnych - zsyłki administracyjne do 
karnego obozu w kazamatach Zamościa, gdzie otwierały się wrota ówczesnemu 
okrucieństwu. Cuchnęło tam nie krwią tylko, lecz dziechciowym zaduchem obczyzny 
rosyjskiej, rozkiełznanej do znęcania się nad nienawistną polskością tych 
krajowych katorżników. W poniewieraniu ich ciał bezbronnych usiłowano tam 
traktować jakby i plugawić samego człowieczeństwa imię i godność. A przecie i w 
tym nawet współdziałało Polaków niemało. Sadyzm był dotychczas potwornością obcą 
na ogół skłonnościom polskim." I dopełnienie tego koszmarnego obrazu w wierszu 
naocznego i niezwykle czynnego obserwatora tamtych czasów Juliana Ursyna 
Niemcewicza: MIerny tylko i chytry uznany jest zdatnym,@ małe w szkole pacholę 
jest już szpiegiem płatnym,@ fanatyzm przy Ołtarzach, w szeregach hołota,@ 
uległość w Trybunałach, po szkołach ciemnota,@ jednem prawem do nagród ze wstydu 
wyzucie.@ Dla naczelnego dziejopisa owego okresu, Maurycego Mochnackiego, "carte 
lanche", udzielone przez Aleksandra Konstantemu - wraz ze wszystkimi swymi 
fatalnymi następstwami - nie stanowiło specjalnego zaskoczenia. "Królestwo 
konstytucyjne między Prosną i Bugiem - pisał Mochnacki w "Powstaniu narodu 
polskiego w r. 1830_#1831" - jeden z tych efemerycznych utworów w polityce, 
które, jak widzimy, osobliwie w nowszej historyi, jawią się bez gruntu pod sobą 
i bez ujęcia wewnątrz, jedynie skutkiem protokółów i konferencyi, dla dogodzenia 
widokom wielkiego obcego państwa, było dodatkiem ogromnej Moskwy, ponieważ od 
razu, to jest w pierwszej chwili po upadku Napoleona, jej częścią integralną, 
czyli jej zaokrągleniem zostać nie mogło (...) Projekt Kólestwa Polskiego 
powstał samoprzód w głowie autokraty, z obawy utracenia całego zaboru. Ustawa 
konstytucyjna dla części Księstwa Warszawskiego, narodowe instytucye dla innych 
ziem, były ze strony Aleksandra koncesyą dla dobicia długiego targu o Polskę 
(...) Historya Polski kongresowej jest historyą wykroczeń rządu przeciwko 
ustawie konstytucyjnej (...) Po inauguracyi Królestwa miał Aleksander przed sobą 
trzy drogi: albo pozwolić, żeby w myśl kongresu wiedeńskiego konstytucya została 
szczerą prawdą (...) albo uchylić ją natychmiast "de facto"; albo na koniec w 
uchyleniu jej postępować systematycznie, powoli. Pierwszego, jako biegły 
polityk, nie mógł uczynić, bo Polska Konstytucyjna byłaby czy zaraz, czy w kilku 
latach powstała i osłabiła imperializm przez oderwanie od niego Litwy i Rusi. 
Drugie było niepodobne do obrażenia stosunków zewnętrznych. Obrał więc trzecią 
drogę stopniowego zwijania Ustawy konstytucyjnej, stopniowego zamieniania 
Królestwa kongresowego w część integralną Moskwy (...); drogę, jak przyznać 
potrzeba, najwłaściwszą do wyjścia, bez narażenia sobie Europy i Cesarstwa, z 
tego trudnego położenia, w którem go to Królestwo postawiło. Krótki, bolesny 
zawód konstytucyjny, któryśmy przebiegli, niesie na sobie wydatną cechę tego 
systematu, tak odpowiadającego charakterowi Aleksandra." I jeszcze jedno zdanie 
na marginesie owego złowieszczego "carte blanche" cesarza Aleksandra; sumaryczna 
ocena tego władcy piórem Stanisława Barzykowskiego, podobnie jak Mochnacki - w 
jednej osobie dziejopisa i naocznego świadka tamtych czasów. "Car absolutny - 
pisze Barzykowski o Aleksandrze - przemógł nad królem konstytucyjnym, zapomniał 
o ustawach, które sam nadał, przekroczył je, zdeptał i despotycznie o własnym 
dziele, o konstytucji zapomniał (...) Nie tylko nie dotrzymywał tego, co 
przyrzekł, ale nadto podkopał budowę, którą sam tak mozolnie wznosił. Następca 
jego potrzebował tylko iść dalej, a ustawa sama runąć musiała (...) Aleksander 
biegły był aż do obłudy, przezorny do największego niedowiarstwa i 
podejrzliwości (...) Ambicya bez granic, żądza chwały niepowściągniona, 
pragnienie popularności nieskończone, a to wszystko zabarwione uczuciem dobra 
publicznego, szczęścia rodzaju ludzkiego." * * * A jak się w tych ciężkich 
latach po cesarskim "carte blanche" sprawował generał Józef Zajączek, Jaśnie 
Oświecony KsiąŻę_Namiestnik Królestwa Polskiego, pan na Opatówku i 
przyległościach? Gdyby się chciało na to pytanie odpowiedzieć jednym tylko 
słowem, trzeba by rzec: haniebnie. Wszystko, co wiadomo o generale Arbuzie z 
przekazów historycznych tamtych czasów, układa się w bezprzykładny ciąg ślepego, 
nadgorliwego posłuszeństwa wobec obcych panów. Wyrzekając na nie krępowaną 
niczym samowolę wielkiego księcia Konstantego, Stanisław Barzykowski pisał: 
"Zapewne, że do tego wiele przychyliła się uległość, płaskość, jeżeli nie 
powiemy służalczość Zajączka. Gdyby ten zaraz od początku umiał i chciał był 
stanąć przy prawach, konstytucyi, przy nadanych sobie prerogatywach i władzy, 
nie byłby dopuścił wdawania się Cesarzewicza i wpływ jego, albo by musiał był 
się zmniejszyć i całkiem ustać, lub też zaszłaby była jawna kolizya i Aleksander 
musiałby rozstrzygnąć, przy kim jest słuszność. Lecz Zajączek nie tylko nie 
uczynił, ale nawet słuchać nie chciał, gdy mu tak doradzano, konstytucya więc od 
początku i systematycznie pogwałconą była". Aż dziw bierze, że tak bystry i 
kompetentny obserwator współczesnej mu rzeczywistości jak Stanisław Barzykowski 
mógł w ogóle dopuszczać ewentualność, że generał Arbuz potrafiłby się opierać 
wielkiemu księciu, że zdolny byłby do wyłamania się spod zakorzenionego w nim od 
wczesnej młodości kanonu posłuszeństwa aktualnemu protektorowi i dobroczyńcy, że 
przy swojej nienasyconej chciwości zaryzykowałby dla jakichś konstytucyjnych 
mrzonek utratę swego miejsca w Pałacu Namiestnikowskim i wszystkich 
nieprzebranych korzyści i przywilejów z tym miejsce związanych. Tyle że do roku 
1820 karygodna uległość Zajączka wobec wielkorządcy z Belwederu nie była jeszcze 
tak widoczna i nie kłuła tak bardzo w oczy społeczeństwa, gdyż wielki książę w 
mniejszym stopniu mieszał się do cywilnych rządów nad krajem. "Z początku - 
pisze o KOnstantym Barzykowski - działanie jego w tej mierze było mniej 
oznaczone, mniej pewne, bo i nowość nadanej konstytucyi i sama liberalność 
Aleksandra ostrożność nakazywały. Lecz, gdy zmiana w sposobie myślenia 
Aleksandra nastała, od pojawienia się w Europie związków i rewolucyjnych 
wybuchów, gdy monarchowie dzieło reakcyi rozpoczęli W. Książę stał się 
prawdziwym szermierzem św. Przymierza, a Polska widownią jego popędliwości i 
gwałtów. Zaczął od wychowania publicznego, od szkół. Tam ciężka ręka jego 
najprzód się dała we znaki. W miejsce zacnego i światłego Potockiego, 
zanominowany został ministrem oświecenia człowiek najniezdatniejszy, bez 
charakteru, bez cnót, przymiotów i zalet, bez znajomości swego powołania! (tym 
nowym ministrem, który wkrótce zasłużył sobie na miano "ministra ociemnienia 
publicznego", był syn naturalny króla Stanisława Augusta, tzw. "Staś" Grabowski 
- przyjaciel Nowosilcowa i generała Różnieckiego - M.B.). Nakazał Konstanty 
następnie zmienić cały plan wychowania publicznego, Nowosilcowa w komitecie 
szkolnym umieścił, kazał zaprowadzić kuratorów, inspektorów, donosicieli 
szkolnych, nadto wolność druku ścieśnił tak srogo, że już i pisać nikt nic nie 
był w stanie. Na koniec zakazał mówić i prawie myśleć (...) Lecz 
szczególniejszem i najulubieńszem zatrudnieniem Konstantego była policya, 
policya tajna, szpiegostwo, podsłuchy, zbieranina wieści, plotek i bajek, i może 
nigdzie nie była tak liczna zgraja donosicieli jak u niego w Warszawie. Była 
policya cesarska, książęca i rządowa, policya cywilna i wojskowa, policya 
Różnieckiego, Kuruty, Lubowidzkiego i Bóg wie czyja? Była ona wszędzie: w 
mieście, na wsi, wśród wojska, wśród urzędników, wśród obywateli, wśród 
służących. Szpiegował podkomendny swego dowódcę, podwładny swego przełożonego, 
sługa swego pana, zaufały swego przyjaciela, kochanka swego ulubionego, żona 
męża. Trąd ten wszędy grasował tak, iż nikło zaufanie, rwały się wszelkie 
stosunki i ogniwa, nie było bezpieczeństwa ani spokojności, bo groźba i 
przestrach prześladowania zawisły nad wszystkimi, a więzienia i twierdze 
zaludniły się ofiarami. Wypuszczeni po powstaniu listopadowem na wolność 
więźniowie stanu nie wiedzieli częstokroć przyczyny swoich męczarni; byli tacy, 
co poszaleli z rozpaczy, a jednak trzymano ich w więzieniu." Zajączek, będąc 
królewskim namiestnikiem, a więc najwyższym zwierzchnikiem z władz krajowych, 
nie mógł o tych gwałtach i wszelakich innych okropnościach nie wiedzieć. Skoro 
zaś o nich wiedział, a nie próbował im się sprzeciwiać - stawał się w oczach 
społeczeństwa ich współwinowajcą. Nie bez kozery wyrazicielka uczuć 
patriotycznej inteligencji warszawskiej, młoda Klementyna Tańska (późniejsza 
Hoffmanowa) pisała w pamiętniku o Zajączku: "imię tegoż zakałą jest dla 
Polaków". Ślepe posłuszeństwo Konstantemu nie było jedynym grzechem generała 
Arbuza przeciwko ojczyźnie. Gorsze jeszcze było to, że zanim się spostrzegł, 
głównym jego doradcą i reżyserem w zarządzaniu krajem stał się komisarz cesarski 
senator Nowosilcow. Między Konstantym a Nowosilcowem istniała jedna zasadnicza 
różnica. Cesarzewicz z Belwederu, pomimo swych wszystkich szaleństw, stał twardo 
na gruncie odrębności politycznej Królestwa Polskiego i jego względnej 
autonomii. Leżało to w jego najbardziej uzasadnionym interesie życiowym. 
Zwłaszcza po zawarciu małżeństwa z Polką Joanną Grudzińską (w maju 1820 roku), 
gdy zyskał podstawy, by liczyć na to, że w zamian za swoje zrzeczenie się praw 
do tronu cesarskiego, otrzyma od Aleksandra pełnię władzy w Polsce. Natomiast 
senator Nowosilcow, najbezwzględniejszy rzecznik imperialnej polityki 
rosyjskiej, z żelazną konsekwencją zmierzał do całkowitego zniesienia odrębności 
politycznej Królestwa Polskiego i przekształcenia go w zwykłą prowincję 
cesarstwa rosyjskiego. Słuchając rad Nowosilcowa, nie można było dobrze służyć 
Polsce. Miotający się między dwoma rozkazodawcami, serwilista Zajączek popadał 
nieraz w sytuacje wręcz paradoksalne. Za przykład może posłużyć historia, która 
zdarzyła się w początkach roku 1822, kiedy to dwaj konfidenci policji: były 
pułkownik Augustyn Sznayder i były porucznik Józef Nagórski dostarczyli 
NOwosilcowowi dowodów na istnienie sekretnego sprzysiężenia w armii (chodziło o 
założone przez majora Waleriana Łukasińskiego Wolnomularstwo Narodowe - zalążek 
późniejszego Towarzystwa Patriotycznego). NOwosilcow natychmiast pośpieszył z 
tymi dowodami do wielkiego księcia. Ale tu zarysowała się różnica zdań: 
Nowosilcow dążył do jak największego rozdmuchania sprawy, natomiast dbały o 
dobre imię swego wojska (zwłaszcza w opinii Petersburga) Cesarzewicz starał się 
ją w miarę możności zatuszować. Wszystko to opisuje dokładnie Askenazy, 
opierając sią na świadectwie nie byle jakim, bo raporcie samego Nowosilcowa do 
sekretarza Aleksandra. "W.Książę Konstanty - pisze Askenazy - objawił 
najmocniejsze niezadowolenie z powodu natrętnej gorliwości Nowosilcowa. Kazał 
sobie w przódy okazać ową listę (były pułkownik Sznayder dostarczył 
Nowosilcowowi listę spiskowych - M.B.) i poczynił na niej własnoręcznie 
lapidarne uwagi, streszczające się w tym sensie, że on uznaje Sznaydra za łotra, 
co było prawdą zupełną, a denuncyacye jego za potwarcze, sfabrykowane w celach 
osobistego zysku, wyssane z palca, co już było tylko częścią prawdy. Podobnie 
potraktował jak najpogardliwiej nową nieproszoną, narzuconą sobie przez 
komisarza cesarskiego, denuncyacyę Nagórskiego. Tym swoim poglądem podzielił się 
W.Książę z Namiestnikiem Zajączkiem, przed którym teraz również nie było już 
sposobu ukrywać dłużej tej sprawy, a w którym spodziewał się oczywiście znaleźć 
poparcie. Ale Zajączek, nastrojony odpowiednio przez Nowosilcowa, oświadczył 
W.Księciu z powodu zakomunikowanych sobie niniejszych odkryć donosicielskich, że 
on wierzy w ich zasadność, gdyż "sam nie ufa swemu własnemu narodowi, bo go zna, 
skłonny jest zatem uwierzyć, iż to co doniesiono o rzeczonych towarzystwach 
tajnych, jest aż nadto prawdziwem"; dodał nawet, że "gdyby wybuchła wojna z 
Turcyą, nie radziłby zostawiać wojsk polskich w Królestwie; niechajby zostały 
posłane na plac boju, będą się dobrze biły, a kraj będzie spokojny; na ich zaś 
miejsce przysłano by w takim razie jedne lub dwie dywizye rosyjskie"." "Dziwnie 
zaiste brzmiały podobne słowa i rady w ustach starego kościuszkowca i legionisty 
jak Zajączek - komentuje Askenazy rewelacje Nowosilcowa - ale jeszcze 
niezwyklejszą była odprawa, z jaką spotkały się ze strony W.Księcia 
Cesarzewicza. W.Książę Konstanty w największej pasyi wpadł na Zajączka w 
obecności Nowosilcowa, przytomnego przy tej scenie szczególnej, "nagadał mu 
rzeczy dość nieprzyjemnych" i oświadczył mu w żywe oczy, "że on Cesarzewicz, 
choć cudzoziemiec, jest przecie lepszym Polakiem od Księcia Namiestnika, i że 
sam podejmuje się bronić Polaków przed monarchą"." Przytoczona wyżej historia 
nie była w życiu generała Arbuza odosobnionym wyjątkiem. Już w latach 
wcześniejszych przejawiał zdumiewającą skłonność do serwilistycznej 
nadgorliwości. "W roku 1817 - wspomina Barzykowski - zdarzyło się, że niejaki 
Rupiński, obywatel, namawiał włościan majętności Typlewa, aby nie słuchali 
rozkazów swojej dziedziczki. Włościanie poszli za radą, stawili opór i 
dziedziczce, i wdającej się w to władzy, tak że rzecz przybrała postać oporu i 
buntu przeciwko rządowi. Namiestnik ogłosił ludność tej majętności w stanie 
buntu, polecił władzom policyjnym i administracyjnym postępować jako ze 
zbuntowaną i zdał raport cesarzowi, przekładając potrzebę osadzenia Rupińskiego 
z kilku innemi osobami w twierdzy na kilka lat bez sądu." Nie wiadomo, dlaczego 
Zajączek odniósł się aż tak surowo do obrońcy włościan typlewskich, nadmiernie 
wyzyskiwanych przez despotyczną dziedziczkę. Może, jako bogaty pan na Opatówku, 
zląkł się niebezpiecznego dla ziemian "we wsi ruchu"? Albo zdenerwowało go 
przypomnienie dawnych jakobińskich głupot, kiedy sam występował jako "trybun 
wiejskiego gminu"? Lub też - i to jest chyba najprawdopodobniejsze - do takiego 
postępowania nakłonił go, węszący wszędzie bunty i spiski, cesarski komisarz 
NOwosilcow? Tak czy inaczej, jego nadgorliwość i tu mu się nie opłaciła. Tym 
razem "lepszym od księcia_namiestnika Polakiem" okazał się sam cesarz_król. 
Bardzo jeszcze wówczas liberalnie nastawiony Aleksander, "nie tylko nie dopuścił 
żądanego przez Namniestnika pogwałcenia poręk konstytucyjnych na osobie 
rupińskiego, lecz ponadto wykazał potrzebę zarządzeń specyalnych, biorących pod 
należytą opiekę słuszne zażalenia włościan polskich". Inny przykład 
nadgorliwości Zajączka - tym razem na pewno już z natchnienia Nowosilcowa - 
dochował się w "Księdze Protokołów Rady Ogólnej Uniwersytetu Warszawskiego z lat 
1817_#1819". Jest to pismo namiestnika królewskiego z 28 lutego 1818 roku 
skierowane do ministra prezydującego w Komisji Wyznań Religijnych i Oświecenia 
Publicznego Stanisława Potockiego, w sprawie nauczania w szkołach języka 
rosyjskiego. "Gdy coraz ściślejsze związki łączą nas z państwem rosyjskim - 
pisał Zajączek - a wynikające stąd do czynienia dla ogółu dobra i interesów 
kraju naszego, coraz bardziej dają czuć potrzebę znajomości języka rosyjskiego, 
lubo nam jest wiadomo, iż nauka tegoż języka zaprowadzona jest w Liceach i 
innych szkołach wyższych, wszelako widząc potrzebę konieczną przyspieszenia i 
niejako upowszechnienia wiadomości onego, wzywamy Komisję Rządową Wyznań 
Religijnych i Oświecenia Publicznego, by starała się naukę języka rosyjskiego 
zaprowadzić w szkołach, tak by poczynając od klas najniższych kontynuowaną 
ciągle była aż do najwyższych, bacząc z wszelką pilnością na postęp umiejętności 
tego języka przy egzaminach szkolnych, ostrzegając uczniów przy popisach w 
klasach wyższych, iż żaden z nich nie będzie mógł dostąpić później żadnego 
urzędu i do tego przypuszczonym nie będzie, jeśli w komisji egzaminacyjnej nie 
udowodni, iż ten język posiada." W odpowiedzi na pismo Zajączka minister 
Stanisław Potocki wyliczył mu z całą dokładnością, iż wykonanie jego zaleceń 
jest niemożliwe z braku odpowiednich funduszów i odpowiednicej liczby 
nauczycieli języka rosyjskiego. NIezależnie od wyliczeń rachunkowych, Potocki z 
dyskretną ironią wytykał zwierzchnikowi niestosowność jego nadgorliwości: 
"Widząc, jakie wzwyż wspomniane Namiestnika zalecenie sprawiło wrażenie na 
licznych Komisji członkach, wątpić Minister Oświecenia nie może o tym, jakiemby 
napełniło publiczność, co zapewnione mając sobie używanie języka polskiego 
konstytucją, widziałaby w wykonaniu niniejszego zalecenia, krok dążący do 
zniweczenia tego tak drogiego narodowi konstytucyjnego nadania, a wtedy ta chęć 
i ta skłonność, która dziś istnieje w Polakach ćwiczenia się w języku rosyjskim, 
znacznie by (się) osłabić mogła i przeciwny spodziewanemu sprawić skutek. 
Utwierdziłoby tak niepomyślne mniemanie, zapowiedzenie, iż żaden z uczniów nie 
będzie mógł później dostąpić żadnego urzędu, jeżeli w komisji egzaminacyjnej nie 
udowodni, iż rosyjski język posiada". * * * W latach 1821_#1825 Zajączek, jako 
najwyższy urzędnik w Królestwie, musiał, siłą rzeczy - bezpośrednio bądź 
pośrednio uczestniczyć we wszystkich okropnościach, opisanych przez Mickiewicza 
i Berenta. Z ponurej dokumentacji okresu "carte blanche" wyłaniają się, co 
chwila, bezsporne dowody antypatriotycznych działań bądź zaniechań księcia 
namiestnika. Oto kilka najbardziej rzucających się w oczy przykładów: Po 
zakończeniu drugiego sejmu szef rządu Królestwa, wykorzystując swe prerogatywy, 
czynił wszystko, aby zohydzić propozycję sejmową w opinii całego kraju. Zgodnie 
z wytycznymi Petersburga, otrzymywanymi za pośrednictwem ministra sekretarza 
stanu Ignacego Sobolewskiego, pouczał generał Arbuz okólnymi listami Komisje 
Wojewódzkie, "jak lepiej i skuteczniej współdziałać w poważnej i trudnej sprawie 
odbudowania ojczyzny", przekazując im jednocześnie opinie cesarza_króla, że 
"Polacy sami się gubią, albowiem kieruje nimi zły stan naśladownictwa", a 
"oskarżenie rządu to dzieło partii, garści ludzi, którzy krzewią niebezpieczne 
marzenia". Otrzymywane od województw odpowiedzi z wyrazami hołdu dla monarchy i 
krytyki wobec opozycji - odsyłał Zajączek wprost do Petersburga. Warto tu dodać, 
że z najsurowszym potępieniem opozycji sejmowej wystąpił - nieprzypadkowo chyba 
- prezes kaliskiej Komisji Wojewódzkiej, Józef Radoszewski - mąż Gabrieli 
Zajączkówny i najzaufańszy totumfacki księcia namiestnika. Gorliwe zabiegi 
Zajączka doczekały się pochwały w piśmie cesarsko_królewskim z dnia 12 sierpnia 
1821 roku. Aleksander wyrażał uznanie namiestnikowi i Komisjom Wojewódzkim za 
ich stosunek do wydarzeń minionego sejmu, przypominając raz jeszcze, że 
"niebezpieczeństwo grozi Polakom tylko od nich samych, gdy będą naśladowali 
zagranicę", że "społeczeństwo powinno mieć zaufanie do rządu i kierować się 
ostrożnym umiarkowaniem", że "monarcha (...) będzie dusił wszelkimi środkami 
każdą próbę zachwiania spokoju lub urządzenia skandalu". W listopadzie 1821 roku 
- po wykryciu przez szpiegów Konstantego i Nowosilcowa pierwszych śladów tajnej 
organizacji patriotycznej zawiązanej przez majora Łukasińskiego - namiestnik 
wydaje dekret, zabraniający działalności wszelkich związków tajnych i 
ogłaszający zamknięcie wszystkich lóż masońskich. W styczniu 1822 roku z rozkazu 
namiestnika, podbechtanego przez Nowosilcowa, policja dokonuje nalotu na "źle 
widzianą skutkiem liberalizmu właściciela" drukarnię Natana Gl~ucksberga i 
konfiskuje składane tam, na mocy uchwały senackiej, arkusze dziennika sejmowego 
minionych obrad sejmu roku 1820, "skażonego wystąpieniami opozycji". Dalszy druk 
dziennika zostaje zakazany. W marcu 1822 roku Zajączek - również z inspiracji 
Nowosilcowa - ostrzega cesarza_króla przed zwołaniem sejmu w przewidzianym przez 
konstytucję terminie, "z uwagi na podniecenie umysłów, spowodowane przez 
aresztowania polityczne". W tym samym czasie, z namowy "ministra ociemnienia 
publicznego" Stanisława Grabowskiego, namiestnik wspaniałomyślnie uwalnia 
chłopów od płacenia podatku szkolnego, niszcząc w ten sposób, rozbudowany z 
takim trudem przez Staszica, system szkół niedzielnych na wsi. W lipcu 1822 
roku, w rezultacie starań namiestnika, "umyślny" dekret królewski rozwiązuje na 
czas nieokreślony kaliską Radę Wojewódzką * za to jedynie, że ośmieliła się 
wybrać na swego prezesa szefa opozycji Wincentego Niemojowskiego. Rady 
Wojewódzkiej - wybieranego organu samorządu obywateli województwa, nie należy 
mieszać z Komisją Wojewódzką - organem administracji państwowej. W październiku 
1822 roku, po pierwszych aresztowaniach członków Towarzystwa Patriotycznego, 
namiestnik - wbrew konstytucji, przewidującej dla spraw politycznych sąd sejmowy 
- powoduje przekazanie sprawy Łukasińskiego i towarzyszy sądowi wojennemu. Na 
koniec uwaga ogólna: przez cały okres "carte blanche" - kiedy we wszystkich 
miastach i wsiach Królestwa szeptano ze zgrozą o torturach fizycznych i 
psychicznych, zadawanych więźniom Zamościa i Karmelitów - lokator Pałacu 
Namiestnikowskiego w Warszawie ani razu nie odważył się na najlżejszy bodaj 
odruch protestu przeciwko tym gwałtom i nadużyciom prawa. Ale nie trzeba się 
grzebać w starych dokumentach, żeby wyrobić sobie właściwe zdanie o ówczesnym 
postępowaniu generała Arbuza. Wystarczy odwołać się do sumarycznej opinii o 
Zajączku najbardziej wiarygodnego i kompetentnego świadka tamtych lat: księcia 
Adama Jerzego Czartoryskiego. "Wyparowany z Królestwa", odsunięty od dawna na 
boczny tor kuratorstwa wileńskiego, był książę z Puław jedną z 
najtragiczniejszych postaci rozgrywającego się wówczas narodowego dramatu. 
Niegdyś, razem ze swym przyjacielem: młodym liberalnym cesarzem rosyjskim, 
trudził się nad uszczęśliwianiem Rosji - po latach "carte blanche" uczynił go 
bezradnym świadkiem unieszczęśliwiania Polski przez tego samego rosyjskiego 
cesarza, który przestał już być liberałem i przyjacielem. Posługując się swoim 
sprawnym piórem, Czartoryski robił, co mógł, aby zapobiec ostatecznemu 
pognębieniu ojczyzny. Przez wszystkie te lata nie ustawał w szturmowaniu 
Aleksandra listami i memoriałami - w których, odwołując się do dawnej przyjaźni, 
starał się przedstawiać mu prawdziwy stan rzeczy i ostrzegać go przed wrogimi 
Polsce doradcami. Nie było to łatwe. Wprawdzie Aleksaander przynajmniej raz do 
roku przejeżdżał przez Królestwo i Litwę, w drodze na kolejne zjazdy monarchów 
Świętego Przymierza, ale - jątrzony ciągłymi donosami Nowosilcowa, straszony 
rozwijającym się śledztwem przeciwko Łukasińskiemu - coraz chłodniej i 
niechętniej odnosił się do spraw polskich. W sierpniu 1822 roku generał 
Krukowiecki, donosząc Czartoryskiemu o bytności cesarza_króla w Warszawie, pisał 
z ubolewaniem: "Najjaśniejszy Pan był jakiś zimny z wszystkimi; a nawet kiedy 
nas, wojsko, chwalił, zdawało się, że te pochlebne słowa więcej ze zwyczaju jak 
z prawdziwego ukontentowania do nas adresował (...) Jeżeli Najjaśniejszy Pan za 
każdym pobytem swoim tak stygnąć będzie, to podobnie zlodowacieje projekt 
połączenia naszych rodaków z nami". Przez długi czas Czartoryski bezskutecznie 
zabiegał o osobiste widzenie z dawnym przyjacielem i poufną z nim rozmowę. Udało 
mu się to dopiero w październiku 1823 roku, kiedy powracającemu z manewrów w 
Brześciu cesarzowi zdołał zabiec drogę w białoruskiej wsi Wołosowce. Pretekstem 
do poufnej rozmowy był zamiar Czartoryskiego złożenia dymisji z urzędu kuratora 
wileńskiego. Na Litwie szalał już Nowosilcow i książę nie widział tam miejsca 
dla siebie. Przebieg dramatycznego spotkania w Wołosowcach odtworzył Szymon 
Askenazy z odręcznych notatek Czartoryskiego. Rozmowa była krótka, na samym 
wsiadaniu, przerywana nieustannym pośpiechem. Czartoryski wyłuszczyć musiał 
przykre sprawy wileńskie, skłaniające go do prośby o dymisję. Ale zarazem 
poruszył też najboleśniejsze zagadnienia zasadnicze i to po swojemu: w słowach 
mocnych i jasnych. "Cały kraj - mówił - czuje, że Wasza Cesarska Mość już mu 
dobrze nie życzysz. Kraj nie ma więcej zaufania do uczuć Waszej Cesarskiej 
Mości. Kraj obawia się, że wszystko będzie zniszczone, co mu dałeś, i dostrzega 
to dzieło zniszczenia w dokonanych już gwałtach (...) Największym naszym 
nieszczęściem jest nastrój trzech osób, stanowiących o losie naszym 
(Konstantego, Zajączka, Nowosilcowa). Wielki Książę jest z nich najlepszy, bo 
działa z przekonania, zasady, temperamentu (...) może byłoby najwłaściwiej oddać 
mu władzę cywilną razem z wojskową i zrobić go wicekrólem." Trudno o 
wyraźniejsze i bardziej surowe potępienie warszawskiego księcia_namiestnika, niż 
te ostatnie słowa Czartoryskiego. Pomyśleć tylko: Zajączek gorszy od szalonego 
cesarzewicza! Książę z Puław zabiega o odebranie władzy Zajączkowi i oddanie jej 
Konstantemu! Wierzyć się nie chce, kiedy się pamięta, jakie to gromy miotał 
Czartoryski przeciwko wielkiemu księciu w swych dawnych listach do 
cesarza_króla. Ale kilka lat, które od tamtego czasu upłynęło, zdążyło księcia z 
Puław przekonać, że działający "z przekonania, zasady, temperamentu" brat 
cesarski lepszy jest z dwojga złego dla kongresowej Polski od pozbawionego zasad 
i odwagi cywilnej "ćwierćkróla bez nogi" - całkowicie poddanego wpływom 
demonicznego Nowosilcowa. O Nowosilcowie i o jego działalności denucjatorskiej 
mówił Czartoryski ze szczególną pasją: "Czyliż Wasza Cesarska Mość, niepokojony 
ustawicznie dostarczanemi sobie doniesieniami (...) nie postrzegasz się, że mają 
one na celu wystawić Mu wszystko w świetle najgorszem, rozjuszyć Go, zniechęcić 
do nas, nigdy nie zmniejszać błędu, lecz zawsze powiększać, nigdy nie osłaniać 
jakiego uchybienia lub niewłaściwości ani im zapobiegać zaraz na miejscu, lecz 
zawsze rozdmuchiwać je, zawieszać na wielkim dzwonie, uczynić źródłem całego 
szeregu kłopotów i klęsk dla kraju, a przykrości i troski dla Waszej cesarskiej 
Mości?" Swój pomysł oficjalnego przekazania pełni władzy w Królestwie 
Konstantemu starał się Czartoryski wygrać w sposób dla Polski najkorzystniejszy: 
"Wasza Cesarska MOść pragniesz zmienić konstytucyę (...) Byłby sposób uzyskania 
(od Sejmu) takiej zmiany (...) A sposób ów polegałby na tem, żeby wniosek 
podobny wypadł jednocześnie z wcieleniem sześciu guberni (litewskich); wcielenie 
wynagrodziłoby za wszystko. Wtedy również byłaby chwila do zamianowania 
Wielkiego Księcia wicekrólem." Potem Czartoryski mówił o sobie. Szczerość, 
patriotyzm i odwaga cywilna tej części wypowiedzi - weryfikują w sposób 
szczególnie przekonujący surowość jego sądu o warszawskim księciu_namiestniku. 
"Nie wiem, doprawdy, jakiego to rodzaju nieufność ja budzę w Waszej Cesarskiej 
Mości. Jeśli winienem ją temu, że kocham swoją ojczyznę, to wszak jest to 
wiadomem Waszej Cesarskiej Mości od lat 28, odkąd mam szczęście być Mu oddanym. 
Wszystkie moje pragnienia zmierzają do tego, aby ujrzeć gubernie polskie 
złączone z Królestwem, a Królestwo pod berłem Waszej Cesarskiej Mości. 
Pragnąłbym co prawda, abyśmy byli inaczej rządzeni, abyśmy stanowili Królestwo 
osobne, nie będące częścią Cesarstwa, lecz jedynie pod tym samym monarchą, tak 
jak Hanower (wobec Anglii). Obecnie jesteśmy poddanymi Rosyan, a to być nie 
może. Oto wszystkie moje życzenia (...) Oto cały powód nieufności, jaką mogę 
budzić. Ale nieszczęściem Waszej Cesarskiej Mości jest, że nie wierzysz nikomu i 
że nie umiesz czynić różnicy między uczciwym człowiekiem a obłudnikiem." Takim 
tonem jeden tylko Czartoryski mógł przemawiać do najpotężniejszego na świecie 
pana - kończy swoją relację Askenazy. - Ale głos jego przebrzmiał bez wrażenia, 
próżny był apel do zblakłych już rozwianych ideałów, próżne wzruszanie popiołów 
wygasłej od dawna przyjaźni. Cesarz przyjął dymisyę Czartoryskiego z 
kuratorstwa, pożegnali się obadwaj po raz ostatni i rozstajnemi poszli drogami." 
* * * W latach "carte blanche" książę_namiestnik utracił dwóch najbliższych i 
najważniejszych współpracowników w "dźwiganiu gospodarczym kraju": ministra 
Skarbu Jana Węgleńskiego i dyrektora generalnego Przemysłu i Kunsztów, 
Stanisława Staszica. Zaczęło się od tego, że nieostrożna krytyka polityki 
finansowej rządu, zamieszczona w raporcie Rady Stanu dla drugiego sejmu 
Królestwa, została skwapliwie podchwycona przez czujnego Nowosilcowa, który w tę 
stronę skierował gniew cesarza_króla, obrażonego na polskich poddanych za 
sejmowe poczynania "kaliskich zapaleńców". Część roboty za komisarza cesarskiego 
odrobił jak zwykle Zajączek. Jako naczelny koordynator działań finansowych 
rządu, on w zasadzie ponosił główną winę za deficyt skarbowy. Dlatego też zaraz 
po sejmie wszczął gorączkowe zabiegi, aby się od tej odpowiedzialności uwolnić i 
z obwinionego zmienić się w oskarżyciela. Już 27 lutego 1821 roku Nowosilcow 
zawiadomił Aleksandra, że otrzymał właśnie pismo od namiestnika, 
"zaniepokojonego złym stanem Skarbu". Dnia 24 kwietnia tegoż roku Zajączek 
bezpośrednio skierował do Peterburga "raport o złym stanie finansów powierzonego 
jego rządom kraju". Jednocześnie - z namowy Nowosilcowa - wystawił "Deputację do 
podania cesarzowi i królowi projektu zmiany systemu administracji krajowej w 
celu zaprowadzenia w wydatkach skarbowych oszczędności". Sens podszeptu 
NOwosilcowa był jasny: polityka fiskalna miała posłużyć do okrojenia ustalonych 
konstytucją urządzeń państwowych. Rezultaty tych wszystkich działań - 
wspieranych poufnymi raportami komisarza cesarskiego - nie dały na siebie długo 
czekać. 24 maja 1821 roku cesarz_król, wracając z kongresu monarchów w Lublanie, 
zatrzymał się na krótko w Warszawie. Nazajutrz po jego przybyciu, towarzyszący 
mu minister sekretarz stanu, Ignacy Sobolewski, ogłosił w imieniu monarchy 
reskrypt "w sprawie złego stanu Skarbu Królestwa i następstw, które może to za 
sobą pociągnąć". "Do tego już stopnia rzeczy doszły - głosił reskrypt królewski 
- iż nie idzie już o naradzanie się nad utrzymaniem lub zniesieniem niektórych 
urzędów, nad ukończeniem lub opuszczeniem jakowych robót (...) lecz raczej o 
wyrzeczenie względem narodowego istnienia Polski, najdroższego dobra Polaków, bo 
idzie o stwierdzenie doświadczeniem, czy Królestwo PoLskie może w teraźniejszej 
swej organizacji wydołać z własnych funduszów politycznemu i cywilnemu bytowi, 
którym zostało obdarzone, lub też czyli ma, niemożność swą doświadczywszy, ulec 
zaprowadzeniu porządku rzeczy więcej zastosowanego do sił swych szczupłości." 
Zawarta w reskrypcie groźba całkowitej utraty odrębności politycznej była aż 
nadto wyraźna. Przerażona Rada Administracyjna jęła się głowić nad znalezieniem 
środków mogących zaradzić złemu. Wtedy to minister skarbu, Jan Węgleński - 
którego główną winą było to, że latami posłusznie zaspokajał wszystkie 
zachcianki finansowe namiestnika - odważył się na krok samobójczy, oświadczając, 
iż najlepszym sposobem na uratowanie skarbu i kraju od bankructwa byłoby 
zmniejszenie o jedną trzecią stanu liczebnego armii Królestwa. Pogrążyło go to 
ostatecznie w oczach zarówno cesarza_krola, jak i (przede wszystkim!) wielkiego 
księcia wodza naczelnego. Z tą chwilą los ministra skarbu był przesądzony, a 
Zajączek, myślący jedynie o uratowaniu własnej głowy, nawet palcem nie ruszył w 
obronie swego nadwornego finansisty. "Lubił Węgleńskiego, póki mu pieniędzy na 
materialne podniesienie kraju i ozdobę stolicy dostarczał" - stwierdza cierpko, 
tak przychylny zazwyczaj Zajączkowi, Kajetan Koźmian. Odejście Węgleńskiego 
odbyło się z zachowaniem pozorów dobrowolności: "Książę_Namiestnik - odnotowano 
w protokole posiedzenia Rady Administracyjnej z 3 lipca 1821 roku - postanowił 
udzielić ministrowi (skarbu) w celu poratowania osłabionego zdrowia pozwolenia 
oddalenia się od obowiązków urzędu." Oficjalnej dymisji udzielono mu reskryptem 
królewskim z 31 lipca 1821. Tego samego dnia cesarz_król powołał na stanowisko 
ministra skarbu Królestwa Polskiego księcia Ksawerego Druckiego_Lubeckiego. 
Przyszły autor polskiego cudu gospodarczego wkraczał w historię Królestwa 
Kongresowego w aurze jak najgorszej. Był Litwinem, obcym duchowi Królestwa, 
uchodził za służbistę ślepo powolnego rozkazom z Petersburga oraz za 
"fuzjonistę", czyli zwolennika wcielenia ziem polskich do cesarstwa. Na domiar 
złego zaliczał się do przyjaciół Nowosilcowa. W stojącą u progu bankructwa 
gospodarkę Królestwa nowy minister wtargnął jak ożywcza burza, i z niesłychaną 
energią i zupełnym brakiem skrupułów zabrał się do zaprowadzenia swoich 
porządków. Współcześni mu kronikarze początki jego rządów wspominali ze zgrozą. 
"Książę Lubecki - oburzał się Kajetan Koźmian - jako minister Skarbu niczym 
innym nie był, tylko ślepym naśladowcą rządu państwa rosyjskiego. Kabak, * 
monopolia, banki, nieuszanowanie prywatnej własności, żadnej baczności na 
sprawiedliwość, a raczej zupełna jej pogarda, ubóstwienie pieniędzy, każenie 
nimi serc i umysłów urzędniczych, upadlanie szlachetnych uczuć, zacieranie tych 
chlubnych cech ludzkości, stamtąd wziął, stamtąd wprowadził do Polski i 
rozkrzewił." Monopol państwowy na wyszynk trunków. Równie surowo, lecz bardziej 
rzeczowo, osądzał Lubeckiego Stanisław Barzykowski. Najbardziej go gniewało, że 
nowy minister upominał się o pradawne zaległości podatkowe, nie ściągane wskutek 
kolejnych kataklizmów dziejowych od czasu rozbiorów: "Lubecki, przyszedłszy do 
ministerstwa, uznał te zaległości za bogactw kopalnie i kazał wszystkie, od 
Rzeczypospolitej Polskiej zaczynając, bez względu na ich naturę, ani na zmiany, 
którym kraj uległ, bez miłosierdzia wyegzekwować. Wyznaczył komissye po 
województwach, mające wyszukać tego rodzaju zaległości, a wyśledzone na drodze 
administracyjnej egzekwować, pewną część tak wytropionych należności 
przeznaczając owym komissyom w nagrodę gorliwości. Rzuciła się więc urzędnicza 
tłuszcza, własnym zyskiem i nadzieją pozyskania łask ministra pędzona, z 
nieopisaną zaciekłością do tej roboty. Od czterdziestu lat wszystko poruszonem 
zostało, wszystkie księgi skarbowe wydobyto i co tylko w podatkach, w ciężarach 
publicznych, w ofiarach patryotycznych ku obronie ojczyzny nakazanem było, teraz 
na nowo odgrzebano. Wszystkie administracyjne, sądowe, cywilne kryminalne palety 
(kwity za opłacenie myta - M.B.), nakazy, napomnienia i kary, wszystkie opłaty 
stempla wyszukano i wydobyto. Zażądano od podatkujących kwitów opłaty, a gdzie 
takowych okazać nie było można, kazano płacić powtórnie. My sami musieliśmy 
zapłacić podatek z czasów Rzeczypospolitej. Był to prawdziwy rabunek, łupież 
fiskalna, wpłynęły znaczne sumy, ale społeczność zubożono." Zamyka jednak 
Barzykowski swe skargi zdaniem poniekąd rehabilitującym nowego ministra: 
"Lubecki odarł kraj, aby go potem zbogacić". Niektóre poczynania nowego ministra 
wywoływały sprzeciwy tak ostre, że dochodziło niemal do rozruchów. Tak było w 
wypadku zatargu Lubeckiego z zarządem miasta Warszawy o gorzelnie i browary. Po 
wprowadzeniu monopolu na wyrób i sprzedaż trunków, Lubecki zagarnął na rzecz 
państwa także gorzelnie i browary, pozostające we władaniu warszawian na mocy 
jeszcze przywilejów królewskich. Kiedy właściciele i użytkownicy rzeczonych 
gorzelni i browarów próbowali się czynnie przeciwstawiać "niekonstytucyjnemu 
pogwałceniu własności", "mały książę" (tak nazywał Lubeckiego Nowosilcow) 
niewiele myśląc, odwołał się do pomocy wojska. Dla cesarzewicza wodza naczelnego 
każdy opór był buntem, rewolucją, najgorszą zbrodnią. Zareagował więc na 
wezwanie Lubeckiego błyskawicznie, z właściwą sobie gwałtownością. "Kazał 
wszystkich (opornych) - wspomina Barzykowski - do więzienia dowolnie wtrącić i 
do robót publicznych używać, a mianowicie plac Saski zamiatać (dla szacownych 
piwowarów warszawskich była to kara szczególnie upokarzająca, gdyż stosowano ją 
w biały dzień, kiedy ulice pełne były ludzi - M.B.). Gwałt najwyraźniejszy 
osobom i konstytucyi zadano, aleć dla Konstantego nic nie było świętego." Równie 
bezwzględnie postąpiono sobie z rozczeniami prawnymi warszawskich fabrykantów 
trunków: "Co do procesu wytoczonego - podaję dalej za Barzykowskim - minister 
kazał założyć spór jurysdykcyjny i Rada Stanu spór przyjęła, uznając, że na 
drodze administracyjnej sprawa powinna być rozstrzygniona. Nie przestał na tem 
Lubecki, ale jeszcze wymógł, aby mecenas Kozłowski za to, że przyjął sprawę do 
obrony, destytuowany został (w danym wypadku: pozbawiony prawa występowania 
przed sądami - M.B.), a referendarz stanu Hube, który sprawę ferował i dał 
zdanie swoje za miastem, urząd utracił". Z przytoczonych świadectw miarodajnych 
kronikarzy ówczesnych widać wyraźnie, jakim potężnym wstrząsem musiało być dla 
Polaków mieszkających między Prosną a Bugiem przejęcie gospodarki Królestwa 
Kongresowego przez księcia Ksawerego Druckiego_Lubeckiego. Najbardziej 
wstrząśnięty był chyba ksiądz Stanisław Staszic. Jako dyrektor generalny 
Przemysłu i Kunsztów skazany był na najściślejszą współpracę z nowym ministrem 
Skarbu i na daleko posunięte uzależnienie od niego. Dziś, kiedy Staszic i 
Lubecki zajmują należne im miejsca w poczcie wielkich Polaków, kiedy uczniowie 
polskich szkół wymawiają ich nazwiska jednym tchem, kiedy wiadomo już, że nie 
byłoby "cudu gospodarczego" Lubeckiego bez uprzedniego rozmachu inwestycyjnego 
Staszica, a dzieło Staszica poszłoby na marne, gdyby nie wsparła go bezwzględna 
polityka fiskalna Lubeckiego - trudno zrozumieć i zmierzyć głębię przepaści, 
jaka oddzielała od siebie tych dwóch najwybitniejszych działaczy gospodarczych 
swego czasu. Naczelnym założeniem filozofii Staszica - czemu dawał wyraz tak w 
swych pismach teoretycznych, jak i w działalności praktycznej - była równość 
wszystkich ludzi. Przez całe życie zwalczał "wyłączności" tę równość 
naruszające, a zaliczał do nich zarówno przywileje wynikające z urodzenia, jak 
wszelkiego rodzaju monopole gospodarcze. Lubecki, opierający swą politykę 
właśnie na monopolach i podporządkowujący ekonomię kraju interesom "dobrze 
urodzonych", do których sam należał - musiał mu się wydawać istnym potworem. 
Ksiądz_dyrektor nie krył się bynajmniej ze swą negatywną opinią o nowym 
kierowniku finansów Królestwa. Niejednokrotnie wypowiadał ją głośno w gronie 
przyjaciół. "Ten człowiek nie ma żadnego wyobrażenia o ekonomii, o finansach, o 
rządzie konstytucyjnym - mawiał o ministrze, który w ciągu paru następnych lat 
miał wypełnić pieniędzmi po brzegi puste kasy państwowe i tchnąć nowe życie w 
zamierającą gospodarkę krajową. Nie ma żadnej nauki, nie czytał, nic nie umie 
zarozumiały i uparty, ślepe naśladownictwo urządzeń rosyjskich mniema być 
rozumem. On tak zawikła nasze interesa, że równie Rosjanie, jak Polacy z odmętu 
tego się nie wydobędą." "Mały książę", ze swej strony, uważał Staszica - nie bez 
pewnych racji - za teoretyka idealistę, nie umiejącego przystosowywać swych 
zamiarów do dostępnych środków. Dawał mu to odczuć na każdym kroku - nie w 
towarzyskich pogwarkach, lecz w codziennych stosunkach służbowych. Ograniczał mu 
kredyty, poddawał nieustannym kontrolom czynione przez niego wydatki, na 
posiedzeniach Rady Administracyjnej wręcz mu zarzucał bezmyślne marnotrawstwo. W 
atmosferze wzajemnych zarzutów i niechęci, współpraca między dwoma budowniczymi 
pomyślności Królestwa była na dłuższą metę niemożliwa. NIe trwała też długo. 
Dnia 19 listopada 1823 roku książę_namiestnik, całkowicie powolny nowemu 
ministrowi Skarbu, "złożył do Cesarza wniosek o przekazanie zarządu górnictwem 
Lubeckiemu, a już w grudniu polecił mu wejrzeć w sprawy górnictwa. W kwietniu 
1824 roku książę_minister Skarbu po dokładnej inspekcji terenów górniczych w 
Kieleckiem złożył Namiestnikowi obszerny raport z krytycznymi uwagami pod 
adresem zarządzania górnictwem, zwłaszcza jeśli chodziło o stronę rachunkową". 
Boleśnie zraniony tą "zdradą" ksiądz_dyrektor zwrócił się do namiestnika z 
prośbą o dymisję. Mając jak zawsze na względzie przede wszystkim dobro 
powszechne, swój rozdzierająco smutny list do Zajączka kończył słowami: "Racz 
Wasza Książęca Mość (...) położyć kres tym sprzecznościom i niechęciom, które są 
w służbie publicznej najszkodliwszymi. Tylko w jedności pomyślność krajowa". 
Dymisję ze stanowiska dyrektora generalnego Przemysłu i Kunsztów otrzymał 
Staszic 25 maja 1824 roku. Zajączek wprawdzie "zadość czynił potrzebom chwili", 
ale niewdzięcznikiem nie był. Zrobił też wszystko, aby najbliższy do niedawna 
współpracownik i przyjaciel odszedł w sposób jak najbardziej honorowy. Mianowano 
go ministrem bez teki i nagrodzono najwyższym odznaczeniem państwowym: Orderem 
Orła Białego. Opróżnione po Staszicu miejsce generalnego dyrektora Przemysłu i 
Kunsztów zajął - nieprzypadkowym chyba zbiegiem okoliczności, bliski sercu 
księcia_namiestnika - Józef RAdoszewski, mąż Gabrieli Zajączkówny, ten sam 
Radoszewski, który cztery lata wcześniej objął przyrzeczone Wincentemu 
Niemojowskiemu stanowisko prezesa kaliskiej Komisji Wojewódzkiej. Stosunki 
samego Zajączka z Lubeckim od początku układały się jak najlepiej. Nie mogło być 
inaczej, skoro cesarz_król za pośrednictwem ministra sekretarza stanu powiadomił 
namiestnika, "iż pragnie, aby księcia Lubeckiego ciągle wspierał we wszystkich 
jego działaniach, dążących do uporządkowania Skarbu i do zwiększenia dochodów 
bez pomnażania ciężarów". W nowym systemie finansowym wydatki 
księcia_namiestnika były drastycznie ograniczane i poddawane ścisłej kontroli, 
ale nie odebrano mu satysfakcji, płynącej z patronowania "gospodarczemu 
dźwiganiu się kraju". Zniknęła z dróg Królestwa Kongresowego licha dryndulka 
Staszica ciągniona przez "szkapy, którymi ksiądz proboszcz by pogardził", ale 
poszóstna karoca, zdobna w mitry i świnki, nadal odbywała swe tryumfalne 
wizytacje. "Namiestnik, choć w mocno podeszłym już wieku - pisze Jadwiga 
Nadzieja - ale zachował jeszcze energię z dawniejszych lat. Jeździł w dalszym 
ciągu po kraju, sprawdzał stan robót, rozwój budownictwa czy produkcji. Kolejno 
kontrolował poszczególne województwa, troszczył się szczególnie o rozbudowę 
dróg, o kopalnie i fabryki. Zachowywał zawsze skromność, był ludzki dla 
obywateli, słuchał ich skarg i żalów. Wszędzie, gdziekolwiek się znalazł, 
okazywał, że zależy mu bardzo, aby kraj był zamożny i kwitnący." Najbliższą 
sercu namiestnika inwestycją budowlano_przemysłową tamtych lat była wielka 
fabryka sókna w Opatówku, oddana w pacht przybyłemu z Saksonii fabrykantowi 
niemieckiemu Adolfowi Gottlibowi Fiedlerowi (potężny gmach tej fabryki, 
przypominający średniowieczne zamki rycerskie, króluje do dziś nad Opatówkiem). 
Budowę rozpoczęto latem 1824 roku - w tym czasie mniej więcej, gdy Najwyższy Sąd 
Wojenny w Warszawie sądził majora Waleriana Łukasińskiego i jego kolegów z 
Towarzystwa Patriotycznego za "odległe usiłowanie zbrodni stanu". Roboty 
budowlane przebiegały sprawnie i szybko. Wolno więc przypuszczać, że w dniu 2 
października 1824 roku - korzystający z ostatnich chwil urlopu w Opatówku - 
książę_namestnik, grzejąc się w słońcu na swym pałacowym tarasie, mógł już 
cieszyć oczy pierwszymi kondygnacjami nowej fabryki. Tego dnia w Warszawie na 
polu ćwiczebnym przy rogatkach powązkowskich - w obecności garnizonu wojskowego 
stolicy i struchlałych tłumów - odbywała się hańbiąca "egzekucya" skazanych na 
wieloletnie więzienie "zbrodniarzy stanu". "Wojska sprezentowały broń - pisano 
później o tej smutnej ceremonii - audytor podniesionym głosem odczytał wyrok, 
konfirmowany przez Najjaśniejszego Pana. Uderzono w bębny. Człowiek wysoki, 
barczysty, czarno ubrany, kat stołeczny główny, przystąpił do skazańców, 
poczynając od Łukasińskiego, zerwał im szlify i oznaki, złamał szpadę nad głową; 
pomocnicy kata zdarli im mundury, ubrali ich w szare kitle więzienne i zgolili 
głowy; posadzono ich na ziemi i zaraz kowale okuli ich na butach w przygotowane 
kajdany wagi 22 funty, poczem dano im w ręce taczki i przy ciągłym ogłuszającym 
biciu w bębny kazano przejść przed frontem wojsk. Nikt nie odzywał się słowem, 
tłum z zapartym patrzył się oddechem, wojsko stało nieporuszone, lecz po twarzy 
wielu oficerów i szeregowców (...) również Rosyan ściekały łzy. Łukasiński szedł 
pierwszy, nogi plątały mu się w kajdankach, wpijajaących isę w długie twarde 
aleksandryjskie botforty, był bardzo blady, ale pchał mocno taczki przed siebie, 
z głową podniesioną, wzrokiem wlepionym w linię frontową wojska, mijał ją 
patrząc się prosto w oczy dowódcom i żołnierzom." Nie bez powodu przywołuję tę 
ponurą wizję do tętniącego pracą budowlaną Opatówka. Ogolona głowa 
Łukasińskiego, kajdany na jego nogach, jego aresztancka taczka, a z drugiej 
strony: błogi uśmiech księcia_namiestnika, patronującego z wyżyn swego pałacu 
budowie fabryki "sókiennej" Fiedlera - to elementy tego samego obrazu. Trzeba o 
tym pamiętać. * * * Z wybitnych kronikarzy kongresowej Polski jedynie Kajetan 
Koźmian stara się usprawiedliwić i wybielić generała Arbuza. "Wyznam - 
rozpoczyna swe apologetyczne wywody - iż w początkowych rządach namiestnika i ja 
należałem do liczby malkontentów i ja dzieliłem powszechności zarzuty, żale i 
utyskiwania; lecz głębiej i dokładniej poznawszy jego i nasze położenie, 
zbliżywszy się do jego osoby w poufałych i otwartych rozmowach, pojąwszy i 
zrozumiawszy jego silne przekonanie, jego nieugięty charakter, jego chęci tym 
przekonaniem kierowane mniej go zacząłem obwiniać." I dalej: "...sądzę i tego 
sądu objawić się nie waham: iż co się tyczy materialnej pomyślności kraju, 
której pierwszy dał popęd, silnie popierał, potrzebę jej i konieczność w naród 
ledwie nie przymusem wmówił, zgoła to zaczął i stworzył, co książę Lubecki 
dokończył (o zasługach Staszica zdaje się Koźmian zapominać - M.B.). Sądzę, że z 
tego względu na nieśmiertelność zasłużył, gdy przeciwnie, nie zasłużył na to 
bezwarunkowe i uparte potępienie jego politycznego postępowania, które popioły 
jego ledwie nie przekleństwem okryło i okrywa. Jakkolwiek ulegał, bo musiał, 
nikogo próżnością nie obraził, nikogo władzą i powagą nie ucisnął, niczyjego 
bezpieczeństwa osobistego nie naraził, nikogo nie skrzywdził, nikogo nie 
oskarżył (obrońca typlewskich chłopów, obywatel Rupiński innego chyba był zdania 
- M.B.). Urazy przebaczał, (...) a o zemście nigdy nie pomyślił. Uprzejmością 
zaś i ciągłym baczeniem na godność swoją i narodu piastował ten urząd 
uroczyście, z przyzwoitością (czy słyszycie "dyszkantowy chichot" Niemcewicza? - 
M.B.). (...) Przymioty nie wyjednały mu ani pobłażenia, ani wyrozumienia. Taką 
jest uprzedzona nienawiść ludzka, iż tylko za złą stronę chwyta i szkaluje. Byli 
zawsze i są ludzie, co po drugich wymagają tego, czego by sami na ich miejscu 
nie uczynili. NIejeden z takowych, gdyby czytał to moje zdanie, może by rzekł, 
po co przyjął urząd, a jeżeli zwiódł się, czemu za niego nie podziękował. Ci 
ludzie wymagaliby katonizmu w wieku, w którym się Katonowie nie rodzili, a nawet 
nie byliby pożytecznymi w naszym kraju; nie pamiętaliby oni, że późna potomność 
i historia samemu Katonowi wyrzuca niepożyteczną śmierć dla ojczyzny, * nie 
pamiętaliby oni, że wytrwać i poświęcić się na tym miejscu, które by gorsi 
posiedli, jest w pewnych chwilach prawdziwym patriotyzmem." Katon Młodszy 
(Marcus Porcius Cato uticensis - 95 - 46 p.n.e.) polityk rzymski o nieugiętym 
charakterze i nieskazitelnej prawości, zwany "sumieniem Rzymu", niezłomny 
obrońca republikańskich wolności, na wieść o zwycięstwie Cezara pod Tapsus 
odebrał sobie życie, rzucając sią na ostrze miecza. Podziwu godna jest wierna 
przyjaźń Koźmiana do Zajączka, lecz wywód jego nie brzmi przekonywająco. 
Argument: "odejdę ja - przyjdzie gorszy" to usprawiedliwienie kolaborantów 
wszystkich miejsc i czasów. Ale kto tak się broni - sam staje się tym gorszym. 
"Zajączek był z tych ludzi - ciągnie dalej Koźmian - co gdy się przekonają 
wewnętrznie o prawości swoich intencji, działają bez obawy i z 
niebezpieczeństwem niepodobania się w tym, dla których się, w mniemaniu swoim, 
poświęcają. Narażał się na obmowy i skargi powszechne, które opinią publiczną 
nazywamy, bo wiedział z doświadczenia, z jakich żywiołów się składa i jakie 
duchy nią poruszają, wiedział, że ten gmin, który ludem nazywamy, uległych 
władzy nazywa służalcami i potępia ich, a uwielbia własnych i najpodlejszych 
swoich służalców i niewolników (wiadomo skądinąd, że do tej ostatniej kategorii 
Koźmian zaliczał Mickiewicza i MOchnackiego - M.B.). Zajączek między tym wyborem 
postawiony wolał służyć i ulegać władzy niż anarchii i usiłował przeszkadzać 
temu, co nas zgubiło - "inde irae" (stąd gniewy - M.B.)." Znacznie ciekawsze i 
bardziej przekonywające od teoretycznych wywodów Koźmiana są jego rzeczowe 
relacje z wglądu w intymne kulisy poczynań i ogólnej sytuacji 
księcia_namiestnika. Opisane niżej zdarzenia rozegrały się najprawdopodobniej 
jesienią 1824 roku, kiedy Pałac Namiestnikowski był już pod czujną inwigilacją 
tajnej policji, w związku z działalnością polityczną faworyta 
księżnej_namiestnikowej, referendarza stanu Wojciecha Grzymały, który po 
aresztowaniu Łukasińskiego zaczął odgrywać ważną rolę w konspiracyjnym 
Towarzystwie Patriotycznym. "Z (...) obrazu sprawowania się generała Zajączka na 
stopniu namiestnikostwa - pisze Koźmian - błądziłby, kto by mniemał, że zupełną 
ufność wielkiego księcia posiadał, że tylko same łaski, głaskania i dostatki na 
niego spływały, że jako Polak uległy i wierny wolnym był od wszelkich podejrzeń 
i posądzeń, i że w tym swoim położeniu spokojnie na samych różach spoczywał. 
Były między tymi różami kolce, które tak go dotkliwie i boleśnie raziły i 
zraniły, iż po dwakroć już przedsięwziął, mimo może chęci dotrwania na wygodnym 
miejscu, podziękować za ten stopień i usunąć się od spraw publicznych. Opowiem i 
wydarzenia, i powody, dla których pozostał. Razu jednego wyjechał do Opatówka i 
parę niedziel tam bawił. W nieobecności jego okradziono jego pokój, wyjęto 
drogie tabakierki, które miał darem od monarchów, i porozrzucano papiery. 
Policja zajęła się na miejscu obejrzeniem okradzionego pokoju i wyśledzeniem 
złodziei; tych nie wynaleziono (...) Publiczność, wszyscy otaczający 
namiestnika, podobno i on sam, przekonani byli, iż to była sprawa policji 
sekretnej. Namiestnik nie lubił o tym mówić. Wkrótce, nie wiem, z jakiego 
powodu, miał żywą z w.księciem rozmowę, w której ten książę nie oszczędził słów 
i wyrzutów ostrych, obrażających jego osobistość. Dotknięty do żywego umyślił 
prosić cesarza o dymisję. Zastałem go rano zasmuconego i rozżalonego; gdy 
zapytałem, czyli nie chory, rzekł do mnie: "Wyjrzyj, czyli kro pod drzwiami nie 
podsłuchuje, czy kamerdynera nie ma". Gdy odpowiedziałem, że nie ma niikogo, 
rzekł: "Ja tego łajdaka za to płacę, żeby mnie szpiegował; kiedy już mnie nie 
ufają, kiedy ja im nie dogadzam, niechże sobie wybierają innego, już raz trzeba 
te męki skończyć, podam się do dymisji". "Mości Książę, odpowiedziałem, czy to 
jest chwila porzucać to miejsce dla osobistej obrazy, czy nie lepiej uchwycić 
chwilę obrazy instytucji krajowych? Ta nieufność nawet ku W.Książęcej Mości jest 
jego usprawiedliwieniem przed potomnością". Zamyślił się i odpowiedział: "Ale to 
wszystko, co ja cierpię, już nie jest do zniesienia" - i potem przeproszony od 
w.księcia pozostał. Nieporozumienia, nieczęste wprawdzie, lecz niekiedy 
wydarzające się, stąd pochodziły, iż w.książę Konstanty wymagania swoje do 
namiestnika przesyłał ustnie przez swojego sekretarza Mohrenheima lub generała 
Kurutę. * Namiestnik w ważniejszych wypadkach, obrażających bądź jego 
instrukcję, bądź instytucje krajowe, żądał czasami piśmiennego polecenia, 
którego on zawsze odmawiał, a na samo żądanie unosił sią gniewem." Dymitr 
Kuruta, generał rosyjski greckiego pochodzenia (1770_#1838) zastępca szefa 
sztabu głównego, oficer do szczególnych poruczeń przy wielkim księciu 
Konstantym. Drugie starcie Zajączka z Konstantym - do którego doszło w jakiś 
czas potem - było jeszcze bardziej dramatyczne. "Rano poszedłem do namiestnika - 
wspomina Koźmian - kamerdyner zwykle meldujący gości powiedział mi: "Książę już 
ubrany wyjeżdża do Belwederu, czeka tylko na pojazd". Nie kazałem się meldować i 
odszedłem; za parę minut wybiegł za mną kamerdyner ze słowy: "Książę prosi". 
Wszedłszy, zastałem go ubranego w mundurze jak na jaką uroczystość, ze 
wszystkimi znakami honorowymi, orderami itd. Przed jego biurkiem przy oknie 
leżał przed nim papier złożony. Przywitał się ze mną czule. "Cóż to, Książę, tak 
rano wyjeżdżasz do Belwederu?". "Jadę i oddaję mu dymisję, o którą prośbę do 
cesarza napisałem. Już tego, czego w.książę wymaga, trudno mi znieść. Z 
jakichście plotek coś sobie upatrzył do Radoszewskiego, wymaga, abym go podał do 
dymisji, abym pozbawiał województwo tak zdolnego i prawego urzędnika; to jest 
osobista przeciw mnie szykana, wyraźnie szuka środka pozbycia się mnie, więc jak 
chce, niech się tak stanie". Ledwo zacząłem moje uwagi podobne do pierwszych, 
gdy nagły turkot pojazdu dał się słyszeć i kamerdyner wpadł, otwierając obie 
drzwi z słowy: "WIelki książę". Już trudno było wyjść bez spotkania się z 
wielkim księciem. Namiestnik ledwie zdołał prędko wymówić: "Usuń się do 
garderoby i przymknij drzwi". Ledwie zdążyłem to uczynić, usłyszałem przez drzwi 
chrapliwy głos wielkiego księcia, jakiś stuk, ciągłe mówienie z ust tegoż 
księcia i namiestnika słowa: "Que faites_vous, Mon Prince, au nom de Dieu!" (Na 
Boga, książę, co pan czyni!) itd. Na koniec usłyszałem łagodniejszą rozmowę i 
szelest rozdzieranego papieru. Gdy się uciszyło i namiestnik zadzwonił, 
wyszedłem z kryjówki, a Zajączek rzekł do mnie: "Słyszałeś, co ze mną wyrabiał, 
padał mi do nóg, całował po kolanie; przepraszał, wyrwał mi prośbę o dymisję, 
podarł i wymusił słowo honoru, że mu przebaczam i do dymisji się nie podam." 
Jakoż potem się porozumieli; namiestnik, żeby mu dogodzić, przeniósł 
Radoszewskiego z prezesostwa kaliskiego na urząd radcy stanu, dyrektora 
generalnego Wydziału Przemysłu i Kunsztów, w miejsce Staszica, mianowanego 
ministrem stanu; a tak i wielkiemu księciu dogodził, i nie pozbawił kraju 
jednego z najzdolniejszych, szczególniej w tym wydziale, urzędników." Krótko 
mówiąc, poza jednym "wykopanym do góry" Staszicem, wszyscy byli zadowoleni i 
wszystko szczęśliwie się zakończyło. Rok 1824 był dla księcia_namiestnika rokiem 
poruszających wydarzeń. Z pewnością nie najbłahszym z nich było powołanie nowego 
arcybiskupa warszawskiego i prymasa Polski. Został nim biskup chełmsko_lubelski 
Wojciech Skarszewski - dawny znajomy Zajączka, wyrwany mu spod szubienicy w roku 
1794. Trzeci sejm Królestwa Polskiego - który zgodnie z konstytucją powinien był 
się odbyć w roku 1822 - w wyniku sygnałów ostrzegawczych Zajączka i Nowosilcowa 
- odwleczony został aż do roku 1825. Przed jego zwołaniem przedsięwzięto szrego 
działań, mających zapobiec powtórzeniu się "wybryków opozycyjnych" z roku 1820. 
Przede wszystkim postanowiono wyłączyć z obrad sejmowych wymownych naczelników 
opozycji kaliskiej: braci Niemojowskich - co nie było rzeczą łatwą, zważywszy, 
że ich mandaty poselskie wygasały dopiero w roku 1826. Ale poradzono sobie za 
pomocą środków policyjnych. Najpierw "załatwiono" starszego z braci: Wincentego. 
Nie obyło się przy tym bez udziału Zajączka. "Niejaki Radoński, obywatel z 
Kaliskiego - świadczy Stanisław Barzykowski - był w podróży i znajdował się 
właśnie w Neapolu, kiedy tam rewolucya wybuchła. Wieść niosła, że miał w niej 
brać udział. Za powrotem do kraju, W.Książę Konstanty kazał go wtrącić do 
więzienia. Wincenty Niemojowski, oburzony żywo na ten czyn dowolny (...) 
oświadczył w pewnym towarzyskim zebraniu, że na przyszłym sejmie upomni się o 
gwałt popełniony na obywatelu jego województwa. W.Książę przez szpiegów, którzy 
otaczali Niemojowskiego, zawiadomiony o jego oświadczeniu, polecił 
Namiestnikowi, aby do niego napisał za groźbą, żeby nie ważył się sprawy tej w 
sejmie poruszać. Niemojowski odpowiedział Namiestnikowi z godnością 
reprezentanta, który zna i czuje swoje obowiązki i wypełnić się ich nie lęka, 
przy czem skreślił swój akt wiary politycznej. Konstanty wszystko to posłał co 
szybciej cesarzowi do Petersburga. Aleksander, już i tak przeciwko 
Niemojowskiemu uprzedzony i zagniewany, wziął całą rzecz żywo do serca i 
Ministrowi Sekretarzowi Stanu wolę swoją objawić rozkazał, aby W.Książę 
Konstanty, przywoławszy Niemojowskiego do Warszawy, oświadczył mu wobec 
ministrów, "że obraził cesarza_króla i że mu zabrania się raz na zawsze 
znajdować się w stolicy podczas pobytu tam monarchy" (...) Kiedy mimo to 
Wincenty Niemojowski, korzystając ze swych praw posła udał się na sejm do 
Warszawy, policja zawróciła go od rogatek Wolskich i pod eskortą odwiozła do 
jego majątku w Kaliskiem." Inny środek zastosowano wobec Bonawentury 
Niemojowskiego - niedoszłego prezesa trybunału kaliskiego, a późniejszego 
prezesa Rządu Narodowego w powstaniu listopadowym. "Ponieważ - znowu słowa 
Barzykowskiego - według brzmienia Konstytucyi każdy członek Izby poselskiej, 
będący pod zarzutem kryminalnym, mógł być na rugach z Izby wykluczony, rząd 
posłał zapłaconego agenta, który w domu Niemojowskiego burdy robić zaczął. 
Niemowjowski wypchnął go za drzwi, agent wytoczył mu proces kryminalny. Rząd 
złożył na to dowody w Senacie i Niemojowski, aż do ukończenia procesu, 
zawieszony został w pełnieniu obowiązków posła." Ale na posunięciach 
personalnych nie poprzestano "w kierunku - jak pisze Barzykowski - poskramiania 
ducha patryotycznego (...) Wśród zapamiętałości postanowiono dać uczuć Polakom 
srogą rękę kary, odbierając sejmowi jedną z głównych prerogatyw mniemając, że 
tym sposobem pokaże się im, że wszystko stracić mogą, jeżeli dalej opierać się 
będą przy swej konstytucyi. Postanowiono więc odebrać jawność obrad sejmowych." 
"Artykuł dodatkowy" do konstytucji, znoszący jawność obrad sejmowych, 
ustanowiony został cesarsko_królewskim reskryptem z dnia 13 lutego 1825. W 
uzasadnieniu swego postanowienia Aleksander pisał: "WIdząc, że jawność obrad w 
obydwóch Izbach zniewala mówców ubiegać się raczej o przemijającą popularność, 
niżeli o dobro publiczne, chcąc zaradzić złemu w samem źródle i uprzedzić 
potrzebę wszelkiego wpływu na wybory, postanowiliśmy utrwalić dzieło nasze przez 
zmodyfikowanie artykułem dodatkowym jednego z rozporządzeń konstytucyi, którego 
szkodliwość doświadczenie nam wykazało." "Artykuł dodatkowy" stanowił tak 
brutalne pogwałcenie konstytucji, że oburzył wszystkich. Nawet w łonie Rady 
Administracyjnej doszło przy jego roztrząsaniu do poważnych sporów. Ostatecznie 
postanowienie cesarsko_królewskie kontrasygnował w imieniu rządu polskiego, 
najmniej liczący się z opinią publiczną, minister Lubecki. "Mały książę" nie 
ograniczył się do podpisu: w liście do, rezydującego w Petersburgu, ministra 
sekretarza stanu, usiłował jeszcze jawność sejmu całkowicie zbagatelizować, a 
nawet ośmieszyć. "Bądź że tym sposobem wiązano się z dawnemi wspomnieniami, bądź 
że pochlebiającem było widzieć się nagle zrównanymi z najwięcej cywilizowanymi 
ludami Europy, lubiono tę jawność obrad - pisał w swym liście. - Podawała ona 
osobiste wzruszenia w miejsce tych, których w obcych dziennikach szukamy, 
nastręczała rolę do odegrania wielu ludziom nie znanym, pragnącym zaszczytów 
mównicy, pochlebiającym sobie, iż postawią imię swoje obok sławnych imion, 
których wymowę tłumaczyli po większej części dosłownie (był to prawdopodobnie 
przytyk do braci Niemojowskich, którzy w swych mowach odwoływali się często do 
rzymskich klasyków - M.B.)." Kontrasygnując "artykuł dodatkowy", Lubecki 
kierował się niewątpliwie tymi samymi pobudkami, co Staszic przy podpisywaniu 
dekretu o cenzurze, ale swym listem petersburskim - podanym do wiadomości 
publicznej - przebrał miarę cierpliwości rodaków. "Takie ocenianie poświęceń 
patryotów - burzył się przeciw niemu Barzykowski - niegodne ministra, cóż 
dopiero Polaka! U nas, gdzie wszystko było niepewne, gdzie ani prawa, ani 
bezpieczeństwa osobistego nie szanowano, gdzie każde słowo stać się mogło 
powodem prześladowania, gdzie los Niemojowskich, jako posłów stał przed oczyma, 
czyliż wolno było pomyśleć, by reprezentanci powodowali się pychą i próżnością? 
Płacili oni wolnością osobistą, płacili życiem, godziłoż się porównywać to z 
jakąś komedyą?" Ale ten sam Barzykowski częściowo Lubeckiego brał w obronę: 
"Jednak, ku zmniejszeniu jego winy dodajmy, że jeżeli z rzadką lekkomyślnością 
kontrasygnował artykuł dodatkowy i usprawiedliwiał tę czynność, to z drugiej 
strony miał na sercu, aby opinie objawione w sejmie nie były tajne nikomu. 
Naród, podług niego, nie potrzebował wiedzieć, co jego reprezentanci robili, o 
czem radzili, lecz panujący powinien wiedzieć o wszystkim (...) Domagał się 
przeto Lubecki, aby czynności sejmu, w pismach publicznych ograniczone do zdania 
sprawy z samych rezultatów i głosów przyjmujących lub odrzucających projekta 
rządowe, dla panującego były podawane w całej rozciągłości w oddzielnym 
protokóle narad, opatrzonym podpisami marszałka i ośmiu członków sejmu (z 
każdego województwa po jednym), aby król mógł poznać i zdania obradujących, i 
potrzeby kraju". * * * "Uładzony" trzeci sejm Królestwa Kongresowego rozpoczął 
urzędowanie 13 maja 1825. Podczas jego miesięcznej kadencji nie wydarzyło się 
nic szczególnie ważnego. "Obrady sejmowe licznem wojskiem obstawione - wspomina 
Barzykowski - w miejscu dla publiczności wyznaczonem liczni skoropisarze 
(stenografowie - M.B.) moskiewscy w mundurach zielonych, a na czele ich Hincz, 
radca stanu i dyrektor biur W.Ks. Konstantego, czyniły fizyonomią sejmu ponurą, 
tak że ostatni sejm Grodzieński (rozbiorowy) gwałtem na myśl przychodził." 
Cesarz_król był z sejmu zadowolony. Dał temu wyraz w mowie pożegnalnej, 
wygłoszonej 13 czerwca 1825 roku. Między innymi powiedział: "Reprezentanci 
Królestwa Polskiego! Oddalam się od was z żalem, ale zarazem z zadowoleniem. 
Zachowuję głębokie wrażenie z waszych obrad, które zawsze łączyć się będzie z 
upragnieniem, abym was przekonał, jak szczerem jest moje ku wam przywiązanie i 
jaki wpływ postępowanie wasze będzie mieć na waszą przyszłość." Ale o 
ewentualności przyłączenia do Królestwa ziem litewskich - tym razem monarcha już 
nie wspominał. Zwrócono także uwagę na jego chorowity wygląd, nacechowany 
"posępnym smutkiem". Wtajemniczeni szeptali, że "nawiedza go przeczucie rychłego 
końca". Miało się ono sprawdzić wcześniej, niż ktokolwiek mógł się spodziewać. W 
pół roku po pożegnaniu trzeciego sejmu Królestwa Aleksander I już nie żył. 
Pomimo ciężkich zawodów, doznanych od rosyjskiego "cesarza wskrzesiciela", jego 
nieoczekiwana śmierć przeraziła wszystkich Polaków, mieszkających między Prosną 
a Bugiem. Pod datą 8 grudnia 1825 roku Julian Ursyn Niemcewicz zapisał w swoim 
dzienniku: "Któż by przejrzał, któż by się kiedy spodziewał okropnej wiadomości, 
jak piorun z nieba spadłej na nas. Olbrzym fizycznie i moralnie, najpotężniejszy 
mocarz świata, imperator Alksander I żyć przestał. Wieść ta dziś w nocy o 
godzinie trzeciej nadeszła z Taganrogu nad morzem Azofu (...) Imperator dnia 29 
listopada zapadł na żółciową gorączkę, inni mówią - z przeziębienia, inni na 
ciężki paroksyzm doznawanej już dawniej choroby róży. Zapalenie ściskało mu 
gardło tak, że przez trzy dni aż do śmierci mówić nie mógł (...) O próżności i 
próżności świata! przerażający potęgą swoją mocarzy, w 49 roku życia, w nędznym 
Azji miasteczku zgasł raptownie dnia 1 grudnia. Cios wywracający wszystkie 
panujących układy, cios może śmiertelny dla nas, bo zawziętość przeciwko nam i 
narodu moskiewskiego, i Austrii i Prusaków, wszystko się spiknie, by i tę tak 
wątłą Polskę wywrócić". IX Jednym z ostatnich występów publicznych generała 
Arbuza był jego udział w pogrzebie Stanisława Staszica - w dniu 24 stycznia 1826 
roku. Staszic zmarł 20 stycznia wskutek udaru mózgu - nazywanego wówczas 
apopleksją. Na dzień przed śMiercią odwiedził go Kajetan Koźmian. Chory leżał 
obstawiony pijawkami, lecz całkowicie jeszcze przytomny. Do końca troskał się o 
losy dzieła, które zostawiał po sobie. "Pamiętaj strzec i opiekować się moim 
Towarzystwem Hrubieszowskim - prosił po wiele razy Koźmiana - broń i zasłaniaj 
tę instytucję od zbytecznego mieszania się rządu, jak nadużyć tych, których nad 
nią przełożyłem, a szczególnie nie dozwalaj ją dyskredytować obmową i plotką 
egoistów - twardych i nieludzkich właścicieli sąsiadów. Niech się rozwinie, 
skutki jej będą znakomite, zaklinam cię o to na miłość ojczyzny." Otwarty po 
zgonie księdza_ministra testament jeszcze raz potwierdził, że - jak pisał o nim 
przyjaciel literat - "zdołał więcej kochać ludzi niźli siebie". Cały swój 
pokaźny majątek - poza indywidualnymi legatami dla służących i wiernego 
stangreta Antoniego - przeznaczył na cele społeczne: 200 tysięcy złotych - na 
szpital Dzieciątka Jezus; 200 tysięcy - na urządzenie "domu zarobkowego" dla 
ubogich; 45 tysięcy - na Instytut Głuchoniemych; 100 tysięcy - na "utrzymanie 
przy klinice wydziału lekarskiego w Uniwersytecie Warszawsko_Królewskim kilku 
chorych na pomieszanie władz umysłowych, czyli pospolicie zwanych wariatów". 
Całą posiadaną ziemię - a miał jej niemało - oddał umiłowanemu Towarzystwu 
Hrubieszowskiemu. Wobec samego siebie pozostał jak zawsze oszczędny aż do 
przesady. "Pogrzeb mój ma być skromny - pisał w testamencie - nie różniący się 
od pogrzebu chrześcijanina ubogiego, gdyż przystępując przed oblicze Boga, 
wszyscy stajemy się takimi. Przy trumnie nie ma się więcej palić jak sześć 
świec. Światło ognia świec jest zupełnie niepotrzebne dla umarłego, trawi tylko 
marnie rzeczy, które mogą być użyteczne ludności. Natomiast w dzień pogrzebu ma 
być rozdane 10 tysięcy złotych na ludzi ubogich." Jeszcze przed pogrzebem 
odnotowano groteskowy incydent, będący jak gdyby przedłużeniem maskaradowych 
dziwactw Staszica, praktykowanych przez niego za życia. Przyjaciele 
księdza_antyklerykała - zgodnie zapewne z jego ostatnią wolą - złożyli go do 
trumny w ubiorze świeckim: w owym wytartym fraczku urzędniczym, w którym 
występował za życia przy rozmaitych oficjalnych okazjach. Ale hierarchia 
kościelna, biernie znosząca antyklerykalne wybryki Staszica żywego, upomniała 
się o niego po śmierci. Sam prymas Królestwa, arcybiskup Wojciech Skarszewski, 
posłał dwóch krzepkich, energicznych kleryków z poleceniem, aby przebrali 
zmarłego w sutannę i założyli mu ornat żałobny. "Klerycy nie znali Staszica i 
nie wiedzieli, w której części pałacu sapieżyńskiego jest jego mieszkanie. 
Przypadek zrządził, że trafili do innego pomieszczenia, w którym również 
znajdowały się zwłoki, zresztą człowieka żonatego i ojca rodziny. Gorliwi 
klerycy wypełnili swoje zadanie pomimo oporu krewnych nieboszczyka. Później 
dopiero spostrzegli omyłkę i poszli z kolei do Staszica. Fakt przebrania 
Staszica w ornat zaniepokoił namiestnika Zajączka, który obawiał się, by 
wystawienie ciała w tym stroju nie wywołało niezadowolenia i jakichś 
manifestacji. Kazał tedy pośpiesznie zabić trumnę i przenieść ją do gmachu 
Towarzystwa Przyjaciół Nauk". * Wszystkie dane, dotyczące śmierci i pogrzebu 
Staszica, czerpię z cennej pracy Barbary Szackiej "Stanisław Staszic. Portret 
mieszczanina". Niepokój księcia_namiestnika był o tyle uzasadniony, że wszystko, 
co dotyczyło Staszica, znajdowało się już wtedy w kręgu najżywszych 
zainteresowań opinii publicznej i najmniejsze uhybienie jego pamięci (a za nie 
poczytaliby niektórzy przebranie go siłą w strój duchowny" mogło pchnąć zapalną 
młodzież do najbardziej nieodpowiedzialnych wystąpień. Gwałtowny wzrost 
popularności Staszica pod sam koniec jego życia był jednym z fenomenów trudnych 
lat, w jakich wypadło bytować Polakom, mieszkającym między Prosną a Bugiem. W 
okresie swych największych powodzeń i potęgi - jako dyrektor generalny Przemysłu 
i Kunsztów, najbliższy współpracownik księcia_namiestnika w "dźwiganiu 
gospodarczym kraju" oraz wpływowy członek Rządowej Komisji Oświecenia 
Publicznego - Staszic nie był postacią szczególnie popularną. Młodzież ziewała 
nad jego wierszowanymi poematami dydaktycznymi i wyśmiewała jego przebieranki 
teatralne; patrioci zarzucali mu zbyt daleko posunięty lojalizm wobec obcych 
panów, obrońcy wolności słowa nie mogli mu darować jego podpisu na dekrecie o 
cenzurze; w Radzie Stanu i w sejmie krytykowano jego politykę gospodarczą, 
oskarżając go o przesadny centralizm, fasadowość bądź wręcz o marnotrawstwo w 
wydatkowaniu funduszy publicznych. Zmieniło się wszystko, gdy stało się wiadome, 
że Staszic "wypadł z łaski"; gdy po odejściu Potockiego utracił swe wpływy w 
Rządowej Komisji Oświecenia Publicznego; gdy "wykopano go" honorowo z Rządowej 
Komisji Spraw Wewnętrznych, obdarzając na pociechę nic nie znaczącym tytułem 
ministra bez teki; gdy odebrano mu na rzecz Lubeckiego najbardziej umiłowany 
dorobek życia: zarząd krajowego górnictwa; gdy poczęli mu deptać po piętach 
tajni agenci rozmaitych policji; gdy rozeszły się pogłoski, że wielki książę 
Konstanty, po przeczytaniu nielegalnie wydanego "Rodu Ludzkiego", wpadł w taką 
wściekłość, że dzieło Staszica własnoręcznie podarł i spalił w ogniu 
belwederskiego kominka. Wystarczyło tych kilka wyraźnych oznak niełaski ze 
strony znienawidzonych obcych panów, aby sądy opinii publicznej o Staszicu 
uległy raptownemu odwróceniu. Puszczono mu w niepamięć lojalistyczne wyskoki, 
jego utopijne zaślepienie wobec cesarza Aleksandra, jego błędy w zarządzaniu 
gospodarką krajową, jego dziwactwa i śmiesznostki. Przypominano natomiast jego 
chwalebną działalność w okresie Sejmu Czteroletniego, sławiono jego 
demokratyczne poglądy i ofiarne oddanie sprawom ojczyzny. Od nowa wczytywano się 
w jego dzieła i odkrywano tkwiące w nich wartości narodowe i ogólnoludzkie. 
Dobyte z jego pism zdanie o "tych, co błyszczą wśród praw czołami z miedzi" 
stało się obok Niemcewiczowskich "wolontariuszy podłości" jednym z najczęściej 
cytowanych określeń politycznych chwili. W miarę upływu czasu od zepchniętego w 
cień księdza_ministra biło coraz mocniejsze światło. W społeczeństwie 
kongresowej Polski - rozczarowanym zakneblowaniem ust legalnej opozycji 
sejmowej, zgnębionym aresztowaniami przywódców niepodległościowego podziemia, 
odzieranym z pieniędzy przez ministra Lubeckiego - narastał wewnętrzny opór. 
Zwłaszcza młodzież marzyła o wielkich zasadniczych zmianach i na gwałt 
poszukiwała nowych proroków i przewodników duchowych. Na jednego z nich 
upatrzyła sobie autora słów: "Paść może naród wielki, zniszczeć... tylko 
nikczemny". Nieomylna intuicja młodych patriotów odkryła to, co stanowiło 
najistotniejszą prawdę życia Staszica: że we wszystkim, co czynił - łącznie z 
popełnianymi błędami - kierował się najczystszą miłością ojczyzny i względami na 
dobro powszechne. Pogrzeb autora "Rodu ludzkiego" stał się olbrzymią, burzliwą 
manifestacją patriotyczną. W zamierzeniu władz miał być oficjalną uroczystością 
państwową. NIe bacząc na testamentowe prośby Staszica o pochówek jak 
najskromniejszy, namiestnik i podległy mu rząd - w chęci wykorzystania dla 
siebie autorytetu zmarłego - postanowili uczcić go pogrzebem okazałym i bogatym. 
Był więc biskup na czele konduktu, był uroczysty karawan zaprzężony w sześć 
koni, były karety najwyższych dygnitarzy Królestwa: księcia_namiestnika 
królewskiego i prezesa senatu Stanisława Zamoyskiego, dawnego ucznia zmarłego; 
były ordery niesione na aksamitnych poduszkach i tłumy ludzi rozstawione wzdłuż 
trasy pogrzebu. Ale młodzież pokrzyżowała szyki organizatorom uroczystości 
żałobnych. Akademicy nie pozwolili złożyć trumny na karawanie (nawet ostatniej 
podróży nie dane było Staszicowi odbyć w sześć koni), lecz ponieśli ją na 
własnych barkach (zmieniając się co pół godziny), aż do wybranego przez Staszica 
odległego miejsca wiecznego spoczynku przy kościele Kamedułów na Bielanach. "Nie 
pozwolili nikomu innemu dotknąć się trumny - skarżył się jeden z uczestników 
pogrzebu - nie dopuścili rzemieślników i kupców, którzy również ubiegali się o 
ten zaszczyt (autor "Rodu ludzkiego", wróg wszelkich "wyłączności", z pewnością 
by tego postępowania akademików nie pochwalił - M.B.)." Niektóre z przemówień 
wygłoszonych nad grobem zaniepokoiły ludzi starszego pokolenia. Dla Kajetana 
Koźmiana i innych "klasyków warszawskich" były one tak samo dziwaczne i 
niezrozumiałe, jak przemycane do kraju z zagranicy poezje Adama Mickiewicza. Ale 
młodzież rozumiała je doskonale i przyjmowała z entuzjazmem. Po przemówieniach, 
gdy miano już opuszczać trumnę do grobu, młodych wielbicieli Staszica ogarnął 
prawdziwy szał. "Akademicy rzucili się na trumnę i rozerwali na kawałki całun, 
antaby i blachy, traktując te szczątki niczym najcenniejsze relikwie. Kawałki 
kiru zachował sobie i Fryderyk Chopin, który brał udział w żałobnej 
uroczystości." Rozszarpajmy drogie szczątki,@ rozszarpajmy w drobne sztuki,@ za 
święte takie pamiątki@ błogosławić będą wnuki.@ Rozszarpajmy w drobne sztuki,@ 
niech każdy nitką się dzieli,@ błogosławić będą wnuki.@ Ten, przypominający 
Mickiewiczowskie "Dziady", wiersz studenta Józefa Supińskiego nie był jedynym 
wierszem napisanym w związku z pogrzebem Staszica. Dni po pogrzebie stały się 
widownią istnego turnieju rymów gazetowych i ulotnych, sławiących zasługi i 
charakter zmarłego. Kiedy Franciszek Salezy Dmochowski, stateczny redaktor 
Biblioteki Narodowej, próbował ten wólkan okolicznościowej poezji poskromić i 
ośmieszyć - napadnięto go na ulicy i dotkliwie pobito laskami, dokładając 
rymowaną pogróżkę: Dmochowski, poddmuchany przez podmuchy wieszcze,@ dostał 
kijem po grzbiecie i dostanie jeszcze.@ Z wielogłosowego lamentu żałobnego 
najtrafniej określał Staszica wiersz młodego poety, Nepomucena Leszczyńskiego: 
Wszystkim dla szczęścia Polski,@ dla siebie był niczym (...)@ w prostocie zawsze 
wielki,@ a w wielkości skromny,@ tak żył jako ta skała@ niezgięty, niezłomny...@ 
Dla generała Arbuza cały ten nagły wybuch powszechnej miłości do Staszica musiał 
być nie lada zaskoczeniem. Kto wie, może właśnie wtedy, na pogrzebie odtrąconego 
współpracownika i przyjaciela, zapatrzonemu w swoją karierę wielmoży z Pałacu 
Namiestnikowskiego zdarzyło się po raz pierwszy, iż nawiedziła go myśl 
niespokojna, że ubogą dryndulką, zaprzężoną "w szkapy, którymi nawet ksiądz 
proboszcz by pogardził" można zajechać znacznie dalej niż sześciokonną książęcą 
karocą. W każdym razie pogrzeb Staszica musiał księcia_namiestnika skłonić do 
jakichś zasadniczych refleksji, gdyż w tydzień po nim - 31 stycznia 1826 roku - 
przystąpił do dyktowania testamentu. Zima roku 1825_#1826 była chyba 
najtrudniejszym okresem w całym życiu generała Arbuza. Śmierć cesarza_króla 
Aleksandra zbiła go całkowicie z nóg. W wyniku sekretnego zrzeczenia się przez 
Konstantego praw do tronu, Królestwo - podobnie jak całe cesarstwo - znalazło 
się w stanie niezwykle denerwującego bezkrólewia. Dla namiestnika królewskiego 
nastąpił czas dręczącej niepewności i niepokoju. Przede wszystkim o własny 
stołek, Julian Ursyn Niemcewicz pod datą 9 grudnia 1825 roku odnotował w swoim 
dzienniku: "Dnia wczorajszego jeździł namiestnik do Belwederu, lecz nieprzyjęty; 
nie o kraj, niespokojny o siebie, zmartwiony niezmiernie. Dał mu rozkaz 
Nowosilcow, by wszystko szło, jak gdyby panujący żył jeszcze. Dziś rano znów 
namiestnik pojechał do Belwederu i już tam od godziny siedzi. Jesteśmy jak wątła 
nawa, która straciwszy kotwicę, porwana z portu, sprzecznymi miotana wichrami." 
Niepokój Zajączka o włsną skórę zakończył się w ostatnich dniach roku 1825, 
kiedy nadszedł z Petersburga reskrypt nowego cesarza_króla Mikołaja I 
stanowiący, iż "generał piechoty Xiążę Jmć Józef Zajączek w piastowaniu godności 
swej Namiestnika Królewskiego potwierdzonym zostaje". Dnia 2 stycznia 1826 roku 
rząd Królestwa złożył przysięgę na wierność nowemu władcy. Nazajutrz 
książę_namiestnik wydał pierwszy dekret swej nowej kadencji, nakazujący 
wszystkim podległym władzom - na znak żałoby po Aleksandrze - posługiwać się w 
czynnościach urzędowych wyłącznie czarnym lakiem. Jak na Zajączka był to krok 
nader samodzielny, gdyż wyprzedzał oficjalne ogłoszenie obchodów żałobnych. Tyle 
że brak odpowiedniej ilości czarnego laku doprowadził do przejściowych zatorów w 
działalności administracji państwowej. Tymczasem w całym kraju między Prosną a 
Bugiem szerzyły się paniczne nastroje. Wprawdzie nowy cesarz_król zapewniał 
polskich poddanych, że nie odstąpi w niczym od polityki zmarłego brata, ale z 
Petersburga nadchodziły coraz okropniejsze wieści o karach wymierzanych 
uczestnikom grudniowego buntu oficerów i literatów, a jednocześnie coraz 
częściej dawało się słyszeć o powiązaniach rosyjskich "dekabrystów" z polskim 
Towarzystwem Patriotycznym. Wkrótce po uśmierzeniu buntu petersburskiego 
wybuchła sprawa księcia Antoniego Jabłonowskiego. Ten młody i lekkomyślny 
członek władz Towarzystwa Patriotycznego rzeczywiście uczestniczył w próbach 
nawiązania stosunków z powstańcami rosyjskimi. Po aresztowaniu załamał się w 
śledztwie i wydał wszystko, co wiedział, powodując swymi zeznaniami całą lawinę 
dalszych aresztowań. Policja nachodziła nocą najczcigodniejsze domy 
obywatelskie, przeprowadzała rewizje i wyrwanych ze snu ludzi uwoziła do 
więzień. Wszystkim kierował Nowosilcow, ale miał w tym swój udział także 
książę_namiestnik. "Przebóg, co za gwałty w chwili, gdy panujący dobrowolnie 
uprzedza czas, przyrzeka i zaprzysięga rękojmie bezpieczeństwa i swobód naszych 
- biadał w swoim dzienniku NIemcewicz. - Jak haniebnie w tych gwałtach przez nas 
samych obsłużony. Wczoraj bowiem, 10 lutego, przypadł Nowosilcow do Zajączka 
namiestnika, z gotowym już do podpisania listem do wszystkich władz krajowych, 
aby te wszędzie jemu lub przysłanym od niego dawały pomoc w chwytaniu i 
przytrzymywaniu tych wszystkich, których mu podoba się uwięzić. NIe powinienże 
był pierwszy po królu urzędnik zastanowić NOwosilcowa, że nie ma i on mocy 
czynić podobnego gwałtu prawom i przez niego, i przez monarchę świeżo 
zaprzysiężonym? Bynajmniej, wziął pióro i z uniżonością podpisał." 
Pełnomocnictwo, udzielone przez Zajączka NOwosilcowowi, ugodziło rykoszetem 
także w Pałac Namiestnikowski. W końcu lutego 1826 roku, w rezultacie 
denuncjacji Jabłonowskiego, aresztowany został "oficjalny faworyt wicekrólowej", 
referendarz stanu Wojciech Grzymała. Łatwo sobie wyobrazić, jaką burzę z tego 
powodu musiała zgotować mężowi zraniona w samo serce madame Aleksandrine. Chcąc 
odwrócić myśli od coraz cięższej atmosfery politycznej i napiętej sytuacji 
domowej, książę_namiestnik nadal odbywał swoje wojaże inspekcyjne, ale - ze 
względu na porę roku i coraz słabsze zdrowie - już tylko w granicach Warszawy. Z 
miejsc wówczas przez niego odwiedzanych, na uwagę zasługuje założona w roku 1820 
Wojskowa Szkoła Aplikacyjna, kształcąca oficerów artylerii, inżynierii i 
kwatermistrzostwa. Wizyta w Szkole Aplikacyjnej o tyle działa na wyobraźnię, że 
ówczesny dyrektor tej uczelni był, tak samo jak Zajączek, inwalidą napoleońskim 
i tak samo jak on postradał był nogę w kampanii 1812 roku. Elewowie Szkoły 
Aplikacyjnej musieli mieć nie lada uciechę, kiedy w czasie raportu powitalnego 
stanęli naprzeciw siebie dwaj beznodzy inwalidzi, wspierający się na kulach. 
Możliwe, że w związku z tym powstał nawet rymowany utwór satyryczny. Młodzi 
ludzie nie mogli przecież wiedzieć, że na ich oczach spotykały się z sobą dwie 
Polksi: Polska zniewolona i znikczemniała oraz Polska niepodległa i bohaterska. 
Dyrektorem Wojskowej Szkoły Aplikacyjnej był bowiem major Józef Sowiński - 
przyszły generał i legendarny obrońca Woli w powstaniu listopadowym. Wiosną 1826 
roku generał zapadł ciężko na zdrowiu. "Namiestniik aż do ostatniego roku swego 
życia zawsze czynny, zawsze gorliwy o materialny byt kraju, fizycznie wyraźnie 
słabnął - wspomina Kajetan Koźmian. - Twarz jego przybrała blady kolor 
śmiertelności, na posiedzeniach publicznych często drzemał i zasypiał, równie 
jak i w poufalszym towarzystwie; miewał jednak aż do ostatniej choroby ocknienia 
umysłowe żywe i czerstwe. Śmierć dopiero cesarza Aleksandra jak gromem go 
uderzyła i zupełnie go złamała. Odkryty spisek Jabłonowskiego, objawione i 
przewidywane następstwa gryzły go i z sił fizycznych wyzuwały. A lubo panujący 
dziś monarcha nie tylko go na dostojeństwie jego potwierdził, lecz to 
potwierdzenie najpochlebniejszymi oświadczeniami uprzyjemnił, Zajączek gasnąc 
powoli ledwie kikku miesiącami przeżył swego i narodu polskiego dobroczyńcę. 
Humor jego się zmienił, cierpienia fizyczne się zwiększyły, na koniec z wiosną 
zapadł. Lekarze warszawscy bliski zgon przepowiadali. Odwiedzałem go jeszcze 
siedzącego na krześle w ogrodzie, naprzeciw słońca; używał powietrza; już 
rozmawiał z obojętnością jako przeczuwający bliski zgon, nareszcie przeniósł się 
na łóżko. Namiestnikowa sprowadziła Jędrzeja Śniadeckiego z Wilna; i tego rady i 
lekarstwa nie skutkowały, przepowiedział kres nie odstępując go do zgonu." 
Chorobę Zajączka opiekujący się nim lekarze i współcześni mu kronikarze 
określili jako "puchlinę w piersiach". Dziś określono by ją pewnie jako obrzęk 
płuc - ciężkie schorzenie, wywołane wadliwym krążeniem krwi. W wypadku Zajączka 
powodów do takiej choroby było aż nadto: podeszły wiek, brak ruchu wynikający z 
inwalidztwa, skłonność do ciężko strawnego jadła i nadużywanie wina. 
Skarykaturowany, lecz dokładny obraz choroby księcia_namiestnika przedstawił 
Julian Ursyn Niemcewicz w swej arcyzłośliwej bajce, kolportowanej przez niego 
osobiście po salonach warszawskich w ostatnich dniach życia "ćwierćkróla bez 
nogi". Oto tekst tej bajki z nieznacznymi tylko skrótami: Śmierć Xięcia Zajączka 
* Za udostępnienie mi pełnego tekstu bajki NIemcewiczowskiej, znanej dotąd 
czytelnikom jedynie w drobnych fragmentach - składam serdeczne dzięki dwóm 
literaturoznawcom z Uniwersytetu Łódzkiego: dr Ryszardowi Wierzbowskiemu oraz dr 
Wiesławowi Puszowi. Coś źle koło mnie, mówi Xiążę chory@ do stojącego służalca,@ 
wszystko mnie boli od głowy do palca,@ a te przeklęte doktory,@ choć dają krople 
Enemy i proszki,@ nie polepszają ni troszki.@ Używałem wprawdzie świata,@ lecz 
jakież to moje lata?@ Osiemdziesiąty rok człeku@ to najlepsza pora wieku,@ cóż 
że paraliż nagabać zaczyna?@ I że już w piersiach puchlina?@ Że w oddychaniu 
ciężkości (...)@ od czegóż ich lekarstwa i umiejętności?@ W żadnej chorobie nie 
ma śmierci bez przyczyny;@ a jeśli kto umiera, to z doktorów winy.@ Cóż tak 
strasznego w tej mojej chorobie?@ Jeszcze lat trzydzieści mogę pożyć sobie.@ Tu 
ciężki kaszel głos Xięcia przerywa,@ a stary sługa tak się doń odzywa: (...)@ 
Tak jest mój Xiążę - i wielki i mały,@ co żyje tylko na tym świecie całym,@ nic 
nie jest trwałym,@ wszystko wywraca czas w locie swym rączy,@ wszystko się 
kończy.@ Wieszże, co czynić? - Pomnij żeś grzesznikiem,@ chciej pomówić z 
spowiednikiem (...)@ Dajcie mi pokój! - krzyknął stary Xiążę,@ nic mnie nie 
zobowiąże,@ bym się miał kiedy spowiadać,@ co ja Popu będę gadać?@ Wszak wiecie, 
żem był przez żywot swój cały@ to tym, to owym jak czasy kazały;@ W młodości mej 
konfederat,@ republikanin, Desperat,@ służyłem Branickiemu i Kołłątajowi,@ 
później duszem zaprzedał Napoleonowi.@ Dziś gdy panuje "ein ander",@ wrzeszczę 
łotr Napoleon, wiwat Alexander!@ Żadnej plamy na mnie nie ma,@ zawszem miał 
jedno systema,@ ciągle na dwóch łapach stawać,@ przed tym, co rządzi i co ma 
rozdawać;@ na jego rozkaz dla mnie bagatela,@ powiesić dobroczyńcę lub ściąć 
przyjaciela.@ Przez nią mitrą okryta ma późna siwizna.@ I cóż mi dała ta szelma 
Ojczyzna?@ Opatówek, starostwo, godność wyniesiona,@ wszystko od Cara lub 
Napoleona.@ Byle ich łaski odbierać z pokorą,@ resztę niechaj diabli biorą.@ Tu 
ktoś zawołał: ja tego nie tuszę,@ lecz jeśli diabli wezmą Xięcia duszę,@ nie 
dobrze będzie - wszak to nie zaszkodzi,@ że się nasz Xiążę z Kościołem pogodzi,@ 
i wyspowiada? - wsparty do połowy@ zawołał chory - nie durzcie mi głowy!@ 
Mocnego jeszcze czuję w sobie ducha,@ niech mi do wista wołają Pępucha,@ i kilku 
jeszcze gałganów,@ Faworytów Kasztelanów@ z nimi niech przyjdzie i Kalwin mój 
tłusty,@ a teraz niech mi dadzą zrazów i kapusty.@ Ah xiążę! sługa odpowie,@ 
chiej baczyć na własne zdrowie,@ ah! jakże możesz w tak okropnych razach@ myśleć 
o zrazach,@ ksiądz Prosper stoi w alkirzu!! (...)@ Milcz, krzyknął chory, niech 
mi tego Popa@ wśród progów moich nie postanie stopa,@ niech go wypchną!! (...)@ 
Gdy się tak unosi,@ wchodzi sługa i donosi:@ Że Wielki Książę przysłał doń 
Kurutę@ z rozkazem by ostatnią wypełnił pokutę.@ Tu krzyknął chory (...) czy go 
diabeł nadał,@ ale się spostrzegł - i schyliwszy głowyy;@ nieposłuszeństwem Pana 
nie obrażę,@ gdy Wielki Xiążę koniecznie tak każe@ no (...) to się będę 
spowiadał.@ Tym razem "dyszkantowy chichot" Niemcewicza atakował tak brutalnie i 
wszechstronnie, że nie mógł pozostać bez odpowiedzi; udzielił jej (wprawdzie 
dopiero po latach), wierny do końca Zajączkowi, Kajetan Koźmian. "Niemcewicz, 
który władał opinią patriotyczną, nieubłagany w swojej nienawiści do namiestnika 
- wspominał nieostygły jeszcze z obrazy autor "Pamiętników" - niegodnym ani 
swego serca, ani swego umysłu sposobem, podczas trwającej choroby starca, jakby 
chciał rozjątrzyć rozdrażnioną opinię - napisał bajkę czy powieść w 
najzjadliwszym satyrycznym duchu, wyśmiewając i wyszydzając jego nawyknienia, 
nałogi i to pasowanie się starca między miłością życia, miejsca swego i 
ulubionego kalwina a obawą przyszłości, i w komicznej scenie wystawił jego 
rozmowę z biskupem sandomierskim ks. Prosperem, spowiednikiem, którego z 
mnichowskiej celi na biskupstwo wyniósł. Umieścił w niej ten zjadliwy wiersz: 
"Co mi ta szelma ojczyzna dała, wszystko mam od Napoleona". Przesada w epitecie, 
której się Zajączek mimo swoich żalów do kraju, nigdy nie dopuścił, a którą ten 
złośliwy poeta dla oburzenia patriotów narzucił i po domach czytając, 
rozśmieszając, politowanie nawet konającemu odejmował. NIe wiem, kto pochwali tę 
niegodną NIemcewicza, tę niezasłużoną przez Zajączka zemstę. Szlachetne serca 
przy grobach swoich nieprzyjaciół zwykły składać i zapominać nienawiści. Nie 
pokazał jej tu Niemcewicz, jakkolwiek ją w powody patriotycznej za ojczyznę 
pomsty ubrał. Zgrzeszył i jak człowiek prawy, i jak chrześcijanin. Naigrywać się 
z ziębnących zwłok swojego dawnego przyjaciela, walecznego wodza, zasłużonego 
męża, chociażby w polityce popełnił jakie błędy, chociaż nie był wolny od wad, 
nieoddzielnych od natury człowieka, żadne prawidła moralności nie upoważniały, 
zwłaszcza w chwili, w której już miał stanąć przed sądem Boga (...) Niemcewicz 
zarzucał Zajączkowi, że się wzbraniał spowiedzi, a sam ważniejszym prawidłom 
religii naszej ubliżył." Nie wdając się w rozsądzanie racji Niemcewicza i 
Koźmiana, trzeba przyznać, że "Śmierć Namiestnika" jest cennym przyczynkiem do 
biografii generała Arbuza. Pomimo żartobliwej formy satyra Niemcewicza 
dokładniej wprowadza w chorobę Zajączka, niż czynią to jego oficjalni 
biografowie, poczynając od Kajetana Koźmiana, a kończąc na Jadwidze Nadziei. Od 
Niemcewicza dowiedzieć się moŻna - o czym milczą biografowie - że Zajączek, poza 
"Puchliną w piersiach", cierpiał jeszcze na częściowy paraliż. Niemcewicz sobie 
tego nie wymyśLił. Potwierdzenie jego informacji dochowało się w korespondencji 
wiarygodnego świadka tamtych lat, generała_poety Franciszka Morawskiego. Latem 
1826 roku Morawski pisał do generała Wincentego Krasińskiego: "Biedny 
nam(iestnik) stracił w paraliżu pół głowy, pół serca". NIestety, na liście 
MOrawskiego nie ma dokładnej daty, nie wiadomo więc, czy paraliż chorobę 
Zajączka rozpoczął, a później ustąpił (ówczesna medycyna znała już takie 
wypadki), czy też ją zakończył. Druga cenna informacja, zawarta w satyrze 
Niemcewicza, to owa historia przedśmiertnej walki o zbawienie duszy namiestnika. 
To również nie bajka: potwierdza ją w ogólnym zarysie jeden z najpoważniejszych 
pamiętnikarzy ówczesnych: profesor ekonomii politycznej na Uniwersytecie 
Warszawskim, Fryderyk hrabia Skarbek. Oczywiście, że w utworze Niemcewicza rzecz 
uległa satyrycznemu skrzywieniu i zaostrzeniu. W relacji Skarbka nie ma mowy o 
rozkazie Konstantego odbycia spowiedzi, przysłanym przez generała Kurutę; 
występuje w niej natomiast żona wielkiego księcia, znana z pobożności Joanna 
Grudzińska, księżna Łowicka. Z jej to ponoć natchnienia sprowadzony został do 
Warszawy biskup sandomierski Prosper Burzyński, aby dysponować na śmierć" 
Starego druha z wyprawy egipskiej. Podobno początkowo księżna_namiestnikowa nie 
chciała dopuścić spowiednika do męża, obawiając się pewnie, aby zwiastun 
zbliżającego się końca nie spowodował u chorego załamania duchowego. Na tym tle 
doszło nawet do ostrej wymiany zdań między dwiema księżnymi. W końcu jednak 
spowiedź się odbyła. Jaki był jej przebieg, można się tylko domyślać. Nie sądzę, 
aby był taki, jaki sugeruje Niemcewicz. Jedno jest pewne: przedśmiertne otwarcie 
się przed starym przyjacielem musiało być dla generała Arbuza przeżyciem 
wstrząsającym. Przypuszczam, że właśnie w związku z tą spowiedzią, a może nawet 
bezpośrednio po niej - doszło na tarasie Pałacu Namiestników do głęboko 
poruszającej sceny, znanej z zapisu naczelnego szpiega Warszawy Henryka 
Mackrotta. W trzy dni po śmierci namiestnika w raporcie z 31 lipca 1826 roku - 
wśród różnych konfidencjonalnych wiadomości, uzyskanych od służby pałacowej - 
Mackrott przekazał wielkiemu księciu, co następuje: "Opowiadają, że nieboszczyk 
książę Zajączek, dowiedziawszy się, że już nie wyzdrowieje, kazał się zanieść na 
taras od strony Wisły i zwróciwszy oczy ku przedmieściu Praga, płakał tak 
bardzo, że lękano się konwulsji. Potem powiedział: "Teraz ulżyło mi trochę na 
sercu, bom odpłakał to, co mi tak bardzo ciążyło."" W jednej z rozmów z 
Koźmianem Zajączek uskarżał się na swego kamerdynera, że go śledzi i 
podsłuchuje, aby donosić policji o każdym jego kroku. NIe mógł przewidzieć, że w 
ostatecznym rozrachunku ów lokaj_konfident przysłuży mu się lepiej niż wszyscy 
zausznicy i przyjaciele razem wzięci. Przyczyni się bowiem pośrdnio do powstania 
najbardziej uczłowieczającego dokumentu jego biografii. Chciałoby się wiedzieć, 
co było przyczyną wielkiego, przedśmiertnego płaczu generała Arbuza. Czy 
spoglądając na Pragę, gdzie przed z górą trzydziestu laty rozpoczął się jego 
konflikt z ojczyzną, kajał się za swe niewłaściwie przeżyte życie? Czy też 
przeciwnie: płakał, bo żal mu było się z tym życiem rozstawać i porzucać to 
wszystko, co wysłużył był sobie ślepym posłuszeństwem u różnych obcych panów? 
Mackrott takimi pytaniami głowy sobie nie zawracał: jego rzeczą było donosić o 
faktach, interpretację ich pozostawiał innym. W tych dniach choroby wspaniały 
Pałac Namiestnikowski na Krakowskim Przedmieściu był jednym z najsmutniejszych 
miejsc w Warszawie. Płakał nie tylko namiestnik. Popłakiwała także - ale z 
umiarem, aby nie szkodzić urodzie - rozdarta między umierającym mężem a 
uwięzionym kochankiem, księżna_namiestnikowa. Ale żywotna madame Alexandrine nie 
poddawała się obezwładniającej rozpaczy. Właśnie w tym smutnym okresie 
najpełniej ujawniała swoją energię i twardość charakteru, dowodząc jednocześnie, 
że naprawdę potrafi "czuć i kochać jak piętnastoletnia panienka". O opiece, jaką 
zakochana "wicekrólowa" otaczała uwięzionego "faworyta" dowiedzieć się można z 
pamiętników współwięźnia Wojciecha (Alberta) Grzymały, pułkownika Ignacego 
Prądzyńskiego, późniejszego sławnego generała armii powstańczej. "Ze wszystkich 
uwięzionych najobszerniejszą korespondencję z miastem miał Grzymała - wspomina 
Prądzyński. - Pocieszny też on był pod niektórymi względami, a przede wszystkim 
w stosunkach z płcią niewieścią, w których nie potrafiła sprawić mu 
roztargnienia sprawa, grożąca mu tak wielkim niebezpieczeństwem. I owszem, 
więcej może od niej, zajmowały go ciągle kobiety. Pierwsza dla niego w rzędzie 
była, pomimo jej wieku podeszłego, księżna Zajączkowa, z którą od wielu już lat 
żył w najściślejszych stosunkach. Była ona do późnej starości przyjemną i bardzo 
dowcipną. Wystawiam sobie, że wiele musiała mieć podobieństwa do sławnej Ninon 
de L.Enclos. Ale Grzymałę przywiązywały do niej podobno i cokolwiek rachuby. 
Zajączukowa nie ustała (...) najwierniejszej dotrzymywać przyjaźni Grzymale 
pomimo licznych niewierności, których się względem niej dopuszczał. W czasie 
jego uwięzienia u Karmelitów dawała mu tego dowody, mogące ją mocno 
skompromitować, a które tym większą były dla niego ofiarą, że wcale nie była 
patriotką, lecz jedynie kobietą światową. Co tydzień przysyłała dla pana Alberta 
potężny kosz, napełniony wybornymi wiktuałami. NIe żałowała i pieniędzy; w 
ciągłej byli korespondencji. Ważne oddawała mu usługi w samej sprawie, już to 
przez wiadomości, jakie przysyłała, a które przez swoje położenie z pierwszej 
ręki mieć mogła, już znowu przez wpływ, jaki (...) na umysł sędziów wywarła." 
Ten dziwny stosunek miłosny między żoną szefa państwa a więzionym "zbrodniarzem 
stanu" nie mógł ujść uwagi policji. Wydaje się jednak, że pokąd żył namiestnik, 
starano się nie dawać tej sprawie rozgłosu. Dopiero w miesiąc po jego śmierci, w 
raporcie z dnia 1 września 1826 roku, Henryk Mackrott donosił Wielkiemu Księciu 
Konstantemu: "Wśród papierów skonfiskowanych w mieszkaniu referendarza Grzymały 
przez Komitet Śledczy znaleziono dużą paczkę listów miłosnych, pisanych do niego 
przez namiestnikową Zajączek. W wielu listach czyni ona referendarzowi wyrzuty z 
powodu tego, że przenosi nad nią aktorkę Kurpińską". W drugiej połowie lipca 
stan zdrowia księcia_namiestnika uległ gwałtownemu pogorszeniu. Może to właśnie 
wtedy doszło do owego paraliżu "połowy głowy i serca" - o którym pisał 
Franciszek Morawski. W każdym razie po mieście rozeszły się pogłoski, że generał 
Zajączek umiera. Warszawa nie zmartwiła się zbytnio tą wiadomością. NIemcewicz, 
chichocząc po swojemu, zabawiał towarzystwo "Śmiercią Namiestnika". Ulica 
warszawska demonstrowała swe uczucia w sposób jeszcze bardziej brutalny. 
"Rankiem 19 lipca - pisze w swych "Tajemnicach Warszawy" Karolina Beylin - 
księżna (Zajączkowa) stojąc w oknie pałacu, wychodzącym na dziedziniec od 
Krakowskiego Przedmieścia, usłyszała głośne hałasy i śmiechy. Donośny grzechot 
przeszył powietrze. Zadzwoniła na Mateusza (Mateusz Kulczyński był kamerdynerem 
w Pałacu Namiestnikowskim i głównym konfidentem Mackrotta - M.B.) i kazała mu 
zobaczyć, co się tam dzieje. Lokaj wybiegł na ulicę. Stanął zdumiony. Śrokiem 
ulicy pędziły dwa psy z olbrzymimi, napełnionymi grochem, pęcherzami, 
przywiązanymi do ogonów. Za nimi biegli mali ulicznicy warszawscy, strasząc je 
gwizdem i krzykiem. Psy ubrane w żałobną krepę pędziły w stronę kościoła 
Świętego Krzyża. Na chodnikach stali ludzie i pękając ze śmiechu, patrzyli na 
przemian to na zwierzęta, to w stronę Pałacu Namiestnikowskiego. Mateusz 
dowiedział się, że psy są własnością przekupki sprzedającej owoce naprzeciwko 
pałacu i że to wszystko urządzono na złość księciu Zajączkowi." * * * Po kilku 
dniach ciężkiego bolesnego konania - nad ranem 26 lipca 1826 roku - 
książę_namiestnik Królestwa Kongresowego, generał Józef Zajączek herbu Świnka 
zakończył swe burzliwe życie doczesne. Towarzyszyli mu do ostatniej chwili dwaj 
męscy przedstawiciele rodziny: "Józef Radoszewski, mąż Gabrieli Zajączkówny i 
Jan Łubieński, mąż Pelagii Zajączkówny * (obaj - przewidziani na spadkobierców w 
sporządzonym po pogrzebie Staszica testamencie, wszelako pod warunkiem, że nie 
porzucą nigdy swych żon; trzeba genrałowi Arbuzowi przyznać, że stryjem był 
naprawdę troskliwym). Prócz nich świadkami ostatniego tchnienia Zajączka byli 
dwaj jego przyjaciele i totumfaccy: szef gabinetu, generał brygady Franciszek 
Ksawery Kossecki, i stały partner od wiska, senator_wojewoda Feliks Józef 
Czarnecki - z powodu małego wzrostu, tuszy i obżarstwa, nazywany powszechnie 
Pępuchem. Niejako z urzędu asystowali przy zgonie lekarz i spowiednik: sławny 
profesor medycyny z Wilna Jędrzej Śniadecki oraz biskup sandomierski Prosper 
Burzyński. Jana Łubieńskiego, męża Pelagii Zajączkówny - młodszej córki Ignacego 
Zajączka - nie należy mylić ze współczesnym mu, Janem hrabią Łubieńskim, 
członkiem potężnego klanu hrabiów Pomian_Łubieńskich. "Nowa klęska dotknęła 
naszą oyczyznę - pisano następnego dnia w "Gazecie Warszawskiej" - rozstał się z 
tym światem Mąż, którego imię chlubnie w dziejach świata zapisane było szacownym 
skarbem dla Polaków i naydroższą ich sławy spuścizną. Józef z Wrzący Xiążę 
Zaiączek, Namiestnik Królewski, na dniu wczorajszym żyć przestał. Drętwieie ręka 
kreśląc to smutne zdarzenie, boleść przeraża serce, a łza żalu i wdzięczności 
skrapia drogie imię Męża, który dla dobra ludzkości nie powinien był jeszcze 
porzucać tey ziemi. Lecz inne były Przedwiecznego wyroki; ani powszechne 
błagania Polaków, ani pieczołowitość tkliwey małżonki i domowników, ani 
nayusilnieysze starania lekarzy nie zdołały zachować istnienia szanownego Męża." 
I dalej: "To tak piękne życie oddychaiące miłością oyczyzny, ożywiaiące się 
widokiem wzrastaiącei pomyślności, srogo dotknięte zostało iuż przy swym schyłku 
przez zgon Nayukochańszego Monarchy. Przerażaiący ten wypadek zadał mu cios 
trudny do opisania; iego fizyczne i moralne siły doznały widocznego wzruszenia i 
zdawało się, że oyczyzna cała wyobrażała przez niego swą boleść (...) Cios ten 
stawił Zaiączka nad grobem; lecz wstrzymała go ieszcze Opatrzność, ażeby 
zobaczył odradzaiące się cnoty Alexandra w yego Dostynym Następcy, ażeby uyrzał 
spełnione nadzieie Polaków, ażeby spokoynie umierał." Artykuł w "Gazecie 
Warszawskiej" kończył się żałosnym lamentem: "Już go niemasz (...) Płaczcie 
Polacy Męża, który był waszym zaszczytem, płaczcie naylepszego Obywatela!" Inne 
zgoła nastroje przebijały z pisanych w tych dniach raportów szpiega wielkiego 
księcia Konstantego, Henryka Mackrotta: "Warszawa, d. 30 lipca 1826 roku (...) 
Oficerowie VIII Pułku Zbyszewski i Rostkowski, pełniący wartę przy trumnie 
namiestnika Zajączka, nie zachowywali powagi, rozmawiali i śmieli się bezczelnie 
(...) Oficer Zbyszewski popychał ludzi zbliżających się do trumny i mówił do 
warty przy drzwiach: "Walcie kolbami to bydło, a od czego macie karabiny?" 
Zwłoki Zajączka - zanim wystawiono je na pokaz publiczny w największej sali 
pałacu Namiestników - uległy zabalsamowaniu. Zabalsamowano je znakomicie. 
Świadczą o tym do dziś starzy mieszkańcy Opatówka, którzy w swoich latach 
szkolnych mieli szczęście podziwiać generała Arbuza na własne oczy, kiedy 
spoczywał w otwartej jeszcze trumnie w podziemiach miejscowego kościoła św. Anny 
i "wyglądał jak żywy, tylko brodę miał dłuższą niż na portretach." Uroczystości 
pogrzebowe rozpoczęły się 1 sierpnia 1826 roku. Przedtem doszło do niezwykle 
interesującej kontrowersji na temat ewentualnych mów nad trumną. Opisuje tę 
historię dokładnie i zadziwiająco szczerze Kajetan Koźmian: "Podczas przygotowań 
do pogrzebu - wspomina pan radca stanu - generał Kossecki przyszedł do mnie z 
wezwaniem i prośbą od samej księżny, abym przemówił na jego (Namiestnika) 
pogrzebie. Znalazłem się w trudnym położeniu z przyczyny głośno wybuchłej 
przeciw niemu i nienawistnej mu opinii powszechnej. Odpowiedziałem Kosseckiemu, 
"iż na pogrzebie namiestnika powinien by mówić minister lub senator (ja jeszcze 
nim nie byłem), a i to wojskowy; a jeżeliby tylko przyjaciel ma mówić, ty jesteś 
bliższy do tego i wszelkie względy i obowiązki są za tobą. A przy tym mówmy 
otwarcie: jeżeli księżna żąda tej ofiary ode mnie, abym się naraził opinii, 
powiem i nie zaprę się ani przyjaźni, ani wdzięczności. Ale ani ja, ani ty, ani 
kto bądź nie zdołamy tak powiedzieć wobec wielkiego księcia i uprzedzonego 
gminu, żebyśmy okrążając drażliwe okoliczności nie ściągnęli na siebie z jednej 
strony nieukontentowania, z drugiej nienawiści i potępienia; bo kto wie, czy 
publiczność nie przyjęłaby nas z sykaniem lub świstaniem? A tak, chcąc mu oddać 
ostatnią posługę, czy nie narazilibyśmy zwłok i pamięć jego na ubliżenie?" - 
Kossecki uznał te moje uwagi za słuszne i wrócił do namiestnikowej." I nieco 
dalej: "Wrócił do mnie nazajutrz Kossecki i oświadczył mi, że równie 
namiestnikowa, jak Radoszewski uznali moje uwagi za słuszne, że mnie uwalniają i 
życzą sobie, aby nikt nie mówił. Tymczasem wieść o zgonie namiestnika dobiegła 
do Końskich i do wiadomości jego szczerego i stałego przyjaciela Stanisława 
Małachowskiego, generała i kasztelana, * który zwykle czy w Opatówku, czy w 
Warszawie wieczory z nim dzielił. Ten natychmiast w pierwszym żalu napisał sobie 
mowę, a raczej apologię namiestnika i z nią przybiegł do Warszawy. Pierwszego 
mnie odwiedził z zapytaniem, kto będzie mówił na pogrzebie namiestnika? 
Odpowiedziałem: "Żądano ode mnie tej posługi, lecz ja nie jestem senatorem; 
podobno nikt". - "Otóż ja powiem, napisałem sobie mowę, bądź cierpliwy, 
przeczytam ci". Wysłuchawszy arkuszowej gorącej mowy i przewidując, na co siebie 
i namiestnika zmarłego wystawia, powtórzyłem mu moje uwagi i obawy, dla których 
się wymówiłem. "Ja na to wszystko nie uważam - odrzekł - śmielszy jestem jak ty 
i ujrzysz swoje obawy próżnymi" i wybiegł do Ogrodu Saskiego na przechadzkę. 
Zastał ogród napełniony prawie całą Warszawą; na wszystkich ulicach nie 
rozmawiano - tylko o wypadku śmierci namiestnika. Zbliżył się więc do jednej 
(grupy), złożonej z kilkunastu osób, ważniejszych, znajomych i nieznajomych 
sobie, cywilnych i wojskowych, i tam rozmawiano o przyszłym obrzędzie i 
przygotowaniach do niego cywilnych i wojskowych. I gdy Małachowski właśnie miał 
chęć oświadczyć swoją gotowość do mówienia, jeden z tej grupy odezwał się: 
"Ciekawy jestem, czy też się znajdzie jaki z gałganów senatorów, kasztelanów, co 
by śmiał mówić na jego pogrzebie?" (Słowa te prawie wyjął z satyry NIemcewicza). 
Na to Małachowski zbladł, odskoczył od zgromadzenia i szybkim krokiem 
przybiegłszy do mnie, zadyszany rzucił laskę i kapelusz na stół i wyrzekłszy: 
"Niech cię licho weźmie, jaki ty masz takt", opowiedział potem swoje wydarzenie, 
schował mowę i prosił o sekret." Generał kasztelan Stanisław Aleksander 
Nałęcz_Małachowski (1770_#1849) był bratankiem Stanisława 
Nałęcza_Małachowskiego, marszałka Sejmu Wielkiego. Takt - dzisiaj powiedziano by 
raczej: węch - miał Koźmian rzeczywiście wyborny. Ale sumienie musiało go gryźć, 
bo to, czego nie odważył się wygłosić nad trumną przyjaciela, będzie się starał 
nadrobić później - w "Pamiętnikach". Obronę Zajączka oprze jak zwykle na swej 
ulubionej antynomii: Zajączek - NIemcewicz. "Niemcewicz zawsze będzie miał za 
sobą ubolewanie, Zajączek przeciw sobie zazdrość i nienawiść. Uleganie jego, acz 
z położenia nieuniknione i konieczne, nazywano służalstwem i podłością. 
Narażenia się niepożyteczne Niemcewicza brano za heroizm, a sarkazmy rzucane 
przez niego na ludzi innego z nim w czym bądź przekonania i zdania przyjmowano 
za wyrocznię. Odległa dopiero i bardzo odległa potomność między tymi dwoma 
antagonistami z historycznych faktów wyda bezstronny wyrok. Obecna generacja 
zawsze będzie skłonniejszą potępić Zajączka niż cokolwiek zaprzeczyć 
NIemcewiczowi; chętnie wierzy, że Zajączek był służalcem, niż że NIemcewicz przy 
patriotycznych cnotach był mściwym i aż do grobu złośliwym." Od napisania przez 
Koźmiana powyższych słów minęło bez mała półtora wieku, lecz szala wagi wyroków 
"odległej i bardzo odległej potomności" ciągle jeszcze ani rusz nie chce się 
przechylić na stronę generała Arbuza. Ale ta historia nie wygłoszonych mów nad 
trumną jest czymś więcej niż cennym przyczynkiem do biografii Zajączka i 
Koźmiana. Epizod ten ujawnia kształtowanie się w nękanym przez antykonstytucyjne 
gwałty, kongresowym państewku polskim nowej siły politycznej, budzącej lęk w 
kasztelanach i radcach stanu: patriotycznej opinii publicznej. Siła ta będzie 
rosnąć i krzepnąć w miarę narastania gwałtów władzy i na koniec sprawi, że 
rewolta 150 młokosów ze Szkoły Podchorążych i garstki równie młodych 
dziennikarzy rozwinie się w powstanie narodu. Oficjalna propaganda uczyniła 
wszystko, aby pokryć prawdziwe nastroje, towarzyszące odejściu znienawidzonego 
"ćwierćkróla bez nogi". Gazety prześcigały się w drobiazgowych opisach 
uroczystości pogrzebowych. Dla przykładu - relacja z "Kuriera Warszawskiego": nr 
181 z d. 1 sierpnia (wtorek) "Przez cały dzień onegdajszy i wczorajszy mnóstwo 
osób wszelkiego stanu i wieku odwiedzało czcigodne zwłoki ś.p. Jo. Xięcia 
Namiestnika nabalsamowane i złożone na wspaniałym katafalku w iednei z sal 
Pałacu Namiestników. Od rana do południa przy trzech ołtarzach w teiże sali 
odprawiały się Msze Św., a przez cały czas kapłani śpiewali żałobne psalmy. 
Straż honorowa wojskowa (między innymi znani już oficerowie VIII pułku: 
Zbyszewski i Rostkowski - M.B.), tudzież urzędnicy ciągle otaczali katafalk. 
Ciało ś.p. Xięcia złożone będzie w iego dziedzicznei maiętności Opatówku pod 
Kaliszem w grobie, który nieboszczyk od dawna obrał na wieczny spoczynek. Jutro 
w kościele Ś. Krzyża odbędzie się wielkie żałobne nabożeństwo." Nr 182 d. 3 
sierpnia (czwartek) "Za duszę ś.p. J.O. Józefa Xięcia Zaiączka, Namiestnika 
Królewskiego, wczoraj w kościele Ś. Krzyża odbyło się wielkie żałobne 
nabożeństwo. Wspaniały katafalk urządził Budowniczy W. Koracy (Corazzi - M.B.). 
Trumnę otaczało 8 korynckich kolumn połączonych u wierzchu chorągwiami (...) Na 
przodzie znaydowało się popiersie nieboszczyka (...) Na gradusach złożono znaki 
(jego) dostoieństwa. W kościele iaśniało 1800 świec iarzących (oburzyłby się 
Staszic na takie marnotrawstwo - M.B.). Celebrował Jw. Arcybiskup Prymas 
(ciekawe, czy choć na chwilę nawiedziło arcypasterza Królestwa wspomnienie 
opresji roku 1794? - M.B.). W czasie Mszy Wielkiej wykonane zostało z zupełną 
dokładnością słwne "Rekwiem" Mozarta przez półtorasta Artystów i Amatorów pod 
dyrekcyą Kapelmistrza KUrpińskiego (mały był "wielki świat" ówczesnej Warszawy: 
dyrygent Karol Kurpiński to przecie mąż aktorki Kurpińskiei, o którą tak 
zazdrosna była księżna_namiestnikowa - M.B.). Nastąpiło kazanie miane przez Jw. 
Jx Prażmowskiego Biskupa Płockiego: wzorowy mówca oddał należną cześć zasługom 
zmarłego. Zakończył Kondukt ("Castrum Doloris") odbyty przez Jw Prymasa tudzież 
Jjww Biskupów, Krakowskiego Woronicza, Płockiego Prażmowskiego, Sandomierskiego 
Burzyńskiego." Nr 183 d. 4 sierpnia (piątek) "Przeprowadzenie zwłok ś.p. Jo 
Xięcia Zaiączka, Namiestnika Królewskiego, odbyło się z wspaniałością 
odpowiadaiącą dostoieństwom iakiemi był zaszczycony od N. Monarchów. 
J.C.W.Wielki Xiążę Cesarzewicz towarzyszył przy trumnie przez cały czas obrzędu. 
Orszak pogrzebowy przechodził ulicami: Krakowskim Przedmieściem, Wierzbową, 
Elektoralną, Chłodną, aż do Woli, gdzie woisko złożone z gwardyi konnych i 
pieszych obu narodów, tudzież pułków liniowych Królewsko_Polskich i artyleryi, 
oddały ostatnie honory należne zmarłemu. Wszystkie dostoine osoby obecne w 
stolicy, Senatorowie, Urzędnicy władz wszelkich należeli do orszaku 
pogrzebowego. Zwłokom nieboszczyka towarzyszy aż do Opatówka oddział Strzelców 
Konnych (gwardyi); odwozi ie Jw Radca Stanu Radoszewski i tamże udał się dla 
złożenia ich na wieczny spoczynek Jw Burzyński Biskup Sandomierski, niegdyś 
Missyonarz w Egipcie, w owym czasie gdy zmarły Xiążę iako woiownik znaidował się 
w tym odległym Kraiu." "Pokryta karmazynową materyią" trumna księcia_namiestnika 
wędrowała z Warszawy do Opatówka przez cztery dni z okładem. Witały ją ustawione 
w szpalerach tłumy, delegacje władz, weterani i kadeci. W większych miastach na 
trasie pogrzebu, towarzyszący trumnie biskupi celebrowali żałobne nabożeństwa. 
Dnia 5 sierpnia 1826 roku dostojne złoki spoczęły wreszcie w krypcie kościoła 
św. Anny w Opatówku. Jedynie niepoprawni kpiarze, dla których nigdy nie ma nic 
świętego, usiłowali zakłócić uroczysty nastrój pogrzebu. Ledwie zwłoki znalazły 
się w krypcie grobowej, puszczono w obieg wierszyk ulotny "Nagrobek Zajączka": 
Tu spoczywa lis i zając,@ który był tronu bliskim i niskim.@ Spał za życia w 
Warszawie,@ * po śmierci w Kaliskim.@ Aluzja do "drzymek" księcia_namiestnika na 
posiedzeniach Rady Administracyjnej w ostatnich latach jego urzędowania. W sumie 
jednak ostatnia droga z Warszawy do Opatówka była najwspanialszą ze wszystkich 
podróży krajowych księcia_namiestnika. Gorzej było z tym, co Zajączek zostawił 
po sobie w Warszawie. Mam na myśli jego wnętrzności, wydobyte podczas 
balsamowania zwłok, Zazwyczaj o tych rzeczach się nie mówi, ale w wypadku 
Zajączka przemilczeć ich nie sposób. Umieszczone w specjalnych naczyniach 
wnętrzności księcia_namiestnika pochowano w filarze katakumb cmentarza 
Powązkowskiego, zamykając otwór grobowy płytą kamienną, na której wyżłobiono 
jedynie wielką literę Z. Ta półanonimowość wynikała zapewne z tych samych 
powodów, z jakich Koźmian wzbraniał się przemawiać na pogrzebie Zajączka. Ale 
tajemnicy nie udało się zachować: ludzie się dowiedzieli, co kryje w sobie filar 
katakumb powązkowskich i cała złość na znienawidzonego namiestnika wyładowała 
się na jego wnętrznościach. Odtąd każdej nocy miejsce pod tablicą z literą Z 
było przez nieznanych sprawców profanowane i zanieczyszczane. Z czasem rzecz 
stała się tak głośna, że pilnowaniem wnętrzności Zajączka musiała się zająć 
tajna policja. W tym samym czasie inni tajni policjanci krążyli wokoło kościoła 
Kamedułów na Bielanach, aby przeszkadzać patriotycznym pielgrzymkom do grobu 
Staszica. NIespełna w rok po śmierci generała Arbuza zamknął się ostatecznie 
jeden z ubocznych, lecz ważnych wątków jego biografii. Dnia 12 czerwca 1827 roku 
zmarł prymas Królestwa Polskiego, arcybiskup Warszawski, Wojciech Skarszewski. 
Śmierć jego nastąpiła w okresie wielkiego napięcia, poprzedzającego Sąd Sejmowy, 
który miał zawyrokować w sprawie "zbrodniarzy stanu" z Towarzystwa 
Patriotycznego. Prymas, jako najstarszy z senatorów, był z tym wydarzeniem 
osobiście związany. Oto co o tym pisze najbardziej miarodajny świadek: Tadeusz 
Bieczyński - sekretarz prezydialny Sądu Sejmowego: "Arcybiskupem warszawskim był 
podówczas Skarszewski, który w roku 1794 miał być za wyrokiem, przez lud 
powieszony (...) Skarszewski, będąc członkiem senatu, miał także zasiadać w 
powołanym Sądzie Sejmowym i na niego tak wielki książę, jako i Nowosilcow wiele 
bardzo liczyli, znając słabość jego charakteru, uległość i przywiązanie do rządu 
rosyjskiego. Lecz na dni kilkanaście przed terminem wyznaczonym do zwołania i 
ukonstytuowania Sądu Sejmowego, zachorował mocno i trzy dni przed tymże terminem 
życie zakończył. Wyprowadzenie jego ciała było w czasie popołudniowym, w sam 
dzień ukonstytuowania Sądu Sejmowego, w którym to Sądzie wyroki najwyższej 
Opatrzności nie dozwoliły mu wziąć udziału. Publiczność warszawska uważała 
wydarzenie to za wymierzoną karę Bożą, a dla więźniów za najlepszą wróżbę ich 
losów. Na eksportacji Skarszewskiego, oprócz biskupów oraz senatorów wojewodów 
Czarneckiego (Pępucha - M.B.) i Franciszka Grabowskiego, nie był żaden więcej z 
członków senatu. Przy ulicy Podwale, obok mieszkania pałacu arcybiskupiego 
znajdowała się znaczna liczba publiczności, lecz za trumną nikt nie postępował, 
oprócz osób z konsystorza i z urzędu asystujących oraz członków familii i 
służby. Zdarzyło się przy tym, że któryś z lekkomyślników warszawskich tak 
dalece swą śmiałość i odwagę posunął, iż w tym czasie, gdy trumna na karawan 
stawianą była, opasał ją grubym konopnym postronkiem, co miało być aluzją do 
przygody w 1794 r.". Sprawca tego uczynku wywodził się nieątpliwie z kręgu tych 
samych "lekkomyślników warszawskich", którzy w dniach konania 
księcia_namiestnika urządzali pod jego oknami wyścigi psów odzianych w żałobę, a 
po jego śmierci znieważali jego szczątki pochowane na cmentarzu Powązkowskim. 
Ich psie figle i demonstracje pogrzebowo_cmentarne - jakkolwiek prymitywne i 
niesmaczne były niektóre z nich - niosły już w sobie zapowiedź historycznej NOcy 
listopadowej splamionej krwią gnerałów. MIał szczęście generał Arbuz, że tej 
nocy narodowego gniewu nie dożył. Warszawa, 1984_#1986