Andrzej Żurowski

FATAMORGANA

I
–Zgoda? No to ręka.
– Ręka! Umowa stoi.
Minęły dwa lata. Zmieniły się horyzonty. Mandatariusze tajnego triumwiratu 
przypieczętowanego
uściskiem dłoni w cieniu któregoś z ogrodów Santiago de Chile pozostali wierni
zamiarom. Autobus miękko poddaje się fałdzistości górskiej szosy. Stanisław i 
Jacek nie wiedzieć
który już raz zabrali się do studiowania mapy. Wolę się gapić przez okno. Palcem 
po
mapie i tak znam na pamięć każdy przydrożny kamień na trasie wyprawy. Czas 
odrzucić podręczniki,
materiały, plany – rzucić się w spełnienie. Powziąć to okrutne ryzyko. Przed 
paroma
dniami była to jeszcze Baśń – wspaniała nierealność wyprawy w głąb Azji, hen 
gdzieś do
drzemiących w Wielkiej Tajemnicy rejonów himalajskich, plemion zaszytych w 
indyjskiej
dżungli, legendarnych cejlońskich kopalń skarbów. Teraz przyjdzie dotknąć, 
pomacać i kamerą
filmową rozorać całą ową wymarzoną nieuchwytność, odnaleźć granice, bądź zatrzeć 
je,
zdeptać fałszywe przedziały pośród tysiąca i jednej nocy. Nocy fascynacji czy 
rozczarowań?
Pierwsze progi za nami. W ostatniej chwili, jakby podświadomie zaczęliśmy się 
kokosić z
opuszczeniem Stambułu. Jeszcze dzień, dwa choćby jeszcze dni na twardym 
europejskim
gruncie. Niczym wielka brosza spinająca obrzeża dwóch kontynentów, rozkraczony 
nad Bosforem,
już nieeuropejski, jeszcze nieazjatycki Stambuł. Wtłoczył nas w swą plątaninę 
bez
centrum, w uliczki nadbrzeżne, staczające się ze wzgór z wprost w stalową, 
chłodną powierzchnię
Morza Marmara. Zaułki czmychają w górę i rozpędzone, na oślep wpadają z 
przeciwległej
strony wprost w fale Morza Czarnego. Omijają Bosfor i zewsząd osaczone wodą, w
popłochu splatają się w labirynt bez ładu i składu. I ludzie, jakby poddając się 
panice ulic,
gnają we wszystkich kierunkach, a wygląda to tak, jak gdyby kręcili się w kółko. 
Tylko koty,
niespieszne, z ociąganiem przenoszą się na coraz bardziej rozgrzane słońcem 
dachy drewnianych
domów. W wirze ulicznego kołowrotu, tuż obok zatłoczonych jezdni, wciśnięte 
pomiędzy
domy, w ich cieniu drzemią omszałe muzułmańskie cmentarzyki. Niczym przydomowe
ogródki, z równymi rządkami grobowych płyt i przysadzistych obelisków z 
kamiennymi turbanami.
Protoplaści trwają w kręgu domostwa. Wokół obelisków szaleje dzieciarnia. 
Nakładają
się warstwy pokoleń...
Kawa jest po prostu turecka. Jedyna bodaj w tej kawiarni rzecz o określonym 
charakterze.
Reszta jest nijaka, ze szczętem skundlona. Hippiesowska zbieranina. Obsiedli 
stoliki i drzemią
w gnuśnym oczekiwaniu. Może dziś, może za tydzień... Ścianę wykleili odręcznymi
ogłoszeniami, które zapraszają na wspólną jazdę do Kathmandu. Dwumetrowy 
bezzębny
szkielet, wypłowiała pannica, troglodyta o rudej brodzie i zmierzwionym kołtunie 
do ramion.
No nie, niechaj was inne pod Himalaje prowadzą bogi. Dopijam kawę.
Popołudnie stygnie nad Stambułem w kurzu i czerwonawych poblaskach pełzających 
po
dachach meczetów. Rozgonione po okolicznych wzgórzach, na ich szczytach miasto 
szczerbi
się palisadą minaretowych pik. Hagia So–phia, Błękitny Meczet – jak zwykle 
piękne, te same
co zawsze, jeszcze jedne, kolejne repliki europejskiego stereotypu Orientu. Wolę 
w doliny. W
gwar z wolna budzącego się wieczoru, w handlowe arterie przecierające oczy 
neonową migotliwością,
między stragany nie kończących się bazarów. Twarze, twarze, twarze. Białe, 
oliwkowe.
Turcy i Ormianie, Żydzi, Arabowie, Grecy. Stambulczycy. W tym mieście psów, 
kotów
i banków mimo wszystko i ludziom udało się jakoś wywalczyć sobie nieco ziemi pod
stopy. Przepycham się między stertami owoców, piramidami butów, żegluję morzem 
straganiarskiej
różności, a brzegu, Kolumbie, ni widu. Tuż przy moim hotelu uliczny rzeźnik
ćwiartuje wołu. Krew chlapie na bruk, rozbryzgują ją opony taksówek. Wokół 
rzeźnika sformował
się nieruchomy krąg. Zastygli niczym świadkowie jakiegoś magicznego obrzędu; w 
rzeźniczy
nóż wpatrują się chciwe kocie i psie oczy. Skłócone od nie wiedzieć kiedy 
gatunki zawarły
głodowe przymierze – psy i koty potulnie czekają społem w kolejce przed jatką 
mięsną. Cuchnie
potem i krwią. Dachy meczetów spłonęły. Popieli je teraz wolno osypujący się 
mrok.
Zjawił się belfersko punktualny. Kiedy wszedłem do hotelowego hallu, wyglądał 
niczym
stary wypolerowany bibel ot rzucony w kąt kanapy dla podkreślenia nowoczesności 
wnętrza.
Pulchny staruszek o pomidorowych policzkach i siwych włosach nad dziecinnym 
uśmiechem.
Zabawnie podskoczył na kanapie, wstał i wyprężył się na całą okazałość swych 
okrągłości.
Profesor Biskupski ogromnie rad, że może przygarnąć rodaków pod opiekuńcze 
skrzydła, już
przed wyznaczoną godziną spotkania wypatrywał nadejścia podopiecznych. Teraz, 
uchylając
czarny kapelusz o olbrzymim filcowym rondzie, szarmancko zapraszał nas do 
taksówki.
– Daleko was, chłopcy, bo daleko wywiozłem, ale tu to się i! No, dobierajcie, 
dobierajcie
na Boga. Specjały tureckie godzi się popróbować. Azali nie smakuje? – Tak to 
potrawę po
potrawie do smaku przyprawia zachętami i soczystością dawno z użycia wycofanych 
wyrażeń.
– Może tam i w Polsce wycofanych, ale w Adampolu? Co to, to nie! Tu się o język 
dba,
tu się go jako dziecko najukochańsze hołubi. Sto lat z okładem minęło, jak się 
tutaj, na tureckiej
ziemi dziady osiedlili, jak własną, Adampolem nazwaną, założyli wioskę, jak do 
dalekiej
ojczyzny myśli tylko, bo nie nogi przecie, latały, a zasie mowa mateczka nie 
pomarła. I nie
pomrze! Nie pomrze, pokąd Polacy z Adampola Polakami. Oho, próbują Turki, 
próbują. Ale
się im nie udaje. I nie uda! Obywatelstwo tureckie cała adampolska rodzina wziąć 
musiała,
ale Polski z duszy cudze obywatelstwo nie wygnało. I nie wygna.
Późno się robić zaczęło. I coraz ciemniej w zadymionej restauracyjnej sali. Na 
parkiecie
tarło. Greczynki, Żydówki, Ormianki hałaśliwie, może odrobinę zbyt hałaśliwie 
manifestują
niezależność, tę niebywałą swobodę w porównaniu do zakutanych w stare obyczaje i 
zakazy
Turczynek. Tańce suną na całego. I kiedy gong, i kiedy znów nagle pełne światła, 
a na estradzie
półnaga tancerka w tiulach – jakoś dziwnie obco, dziwnie egzotycznie po 
europejskich
rytmach i tanecznych figurach młodzieży, nieomal dziwacznie wygląda w tej 
tureckiej restauracji
narodowy taniec tureckiej dziewczyny w tiulach. Zeskoczyła z estrady, wymija 
oklaskującą
ją w takt dżinsową gromadę i tanecznym krokiem kieruje się ku naszej części sali 
–
gdzie za zastawionymi stołami, w cieniu kinkietów dyskretnie uśmiechają się 
starsi panowie
w wykwintnych garniturach. Jeden zwinny ruch i dziewczyna jest już na stole. W 
podniesionych
nad głową dłoniach pobrzękuje bębenek. Drobne bose stopy bezbłędnie trafiają w 
puste
miejsca pomiędzy talerze, butelki, półmiski. Tancerka jest gorąca i przesłodzona 
jak lewantyńska
herbata. Cieniutka strużka potu płynie jej po skroni. Lekko, w kącikach drży 
wymuszony
uśmiech. Panowie w czarnych garniturach uśmiechają się i dyskretnie wkładają 
dziewczynie
za dekolt małe papierki. Bębenek zagłusza ich szelest.
– Ano, panie Stanisławie, tak, tak – profesor trzęsie się ze śmiechu. – Kiedy to 
było? Tak
tak, z piętnaście lat. Aleś mi pan narobił wówczas bigosu...
Prawda, poniosła Szwarc–Bronikowskiego dziennikarska licentia poetica. Po 
pierwszej
wizycie w Stambule napisał reportaż o Biskupskim, w którym nieopatrznie 
nadmienił, iż profesor
pozostaje dotąd wierny stanowi kawalerskiemu i – dodał już od siebie – nie 
zdradzi go,
chyba że dla rodowitej Polki. Napisał i skończył sprawę. Natomiast dla 
Biskupskiego rzecz
się dopiero zaczęła – skrzynka listowa po prostu pękała w szwach. Dziesiątki, 
setki listów. I
jak tu nie wierzyć w gołębie serca Polek, w czułe ich sentymenta i samarytańskie 
natury, co to
każą choćby i w świat iść, nieść duchowe wsparcie zagubionemu na tureckiej 
obczyźnie rodakowi.
A jakże, odpisywał, wszystkim odpisywał. Grzecznie, z należnym oddaniem i 
szacunkiem.
– Złamać się pan jednak, zatwardziały kawaler, nie dał...
– Co to, to nie, ale coś mi pan, powtarzam, bigosu nagotował, to moje. A 
zresztą... – przycichł
jakoś i spojrzał kędyś tam, za siebie. – Gdyby to tak był pan ze trzydzieści lat 
wcześniej
napisał... – trwało to dobrą chwilę, nim znowu przerwał milczenie. – Młody był 
człowiek,
głupi. Polka, uparł się, i Polka. Chciała mnie tu jedna, chciała, że hej. Nie 
powiem – brzydka
nie była, a i dobre dziewczynisko. Ale co? – głupi i tyle – Turczynki nie 
chciał. A Polkę skąd
niby było tu brać? W Adampolu wszyscy już skuzynieni. To tak i zostało.
Siedział teraz z nagła jakby postarzały. Nie w tę odwrócony stronę, w przeciwną. 
Jeden z
tych, co to ich zwykliśmy z dziarskim bębenkiem, z werbelkami przed narodem 
oprowadzać,
po ramieniu poklepywać – o wierności im kadzić, o honorze narodowym, o 
romantyzmie
wielkiej tęsknoty. Nieszczęśni zagubieńcy. Nigdzie u siebie, nigdy wśród swoich. 
Od kilku
pokoleń tacy Biskupscy na ziemi tureckiej osiedli, tę ziemię ryli, żyli z niej i 
dzieci hodowali.
Pięknie, że im to i jeszcze kolejnym mowę, że im obyczaj, że im legendę dziadów 
kędyś znad
Buga i Wisły nad Bosfor i Marmara przenieśli. Ale skończyć, wytyczyć granic nie 
potrafili.
Gdzieś ich, w którymś punkcie – jakże po polsku – poniosło. I tak trwają 
rozdarci, obolali.
Potomek pierwszych przybyszów profesorem literatury francuskiej został na 
stambulskim
uniwersytecie, nigdy do Polski w siedemdziesięcioletnim z okładem życiu nie 
wyjeżdżał,
pokolenia tureckich studentów wychował, z zażenowaniem o swym tureckim 
obywatelstwie
wspomina, z Turczynką nie był się ożenił. Ojczyzny się nie zaparł, czy też 
wyparł się ojczyzny?
Głupie pytanie – bo jednoznaczne.
– A ja wam, panowie, że tak było, powtarzam – uderzył ręką w stół i natychmiast 
się zawstydził.
Mruknął coś jeszcze pod nosem, speszone spojrzenie rzucił w głąb sali. Właśnie
dogasała. Za oknem nocne światełka łodzi na Bosforze też już wyraźnie mrużyły 
się do snu.
Tylko profesor łapał drugi oddech. Podniecony dowodził absolutnej prawdy dawnej 
hipotezy,
wedle której Mickiewicz nie zmarł w Stambule na cholerę, ale został tu 
podstępnie otruty. –
Naturalnie, mam na to nie znane dotąd dokumenty. Jak je tylko opublikuję, 
przestaniecie się
panowie uśmiechać.
Uśmiechaliśmy się, prawda, ale z sympatią i... może odrobiną smutku. Jeszcze i 
ten Mickiewicz.
I ta wieloletnia pasja odkrycia prawdy o śmierci cudzoziemskiego poety, który 
przed
wiekiem przybył do Stambułu. Skądże ta pasja, turecki profesorze literatury 
francuskiej...
– Przyjadę, oczywiście, że przyjadę. W przyszłym roku. Tyle razy już sobie 
obiecywałem i
jakoś nie wychodziło. Ale tym razem – mur! – Długo żegnaliśmy się na rogu, obok 
pustego
teraz straganu rzeźnika. Tylko parę kotów drzemało przy rynsztoku. Może już 
zajmowały
sobie kolejkę. Raz jeszcze zatrzymał się przed zakrętem, podniósł do góry swój 
filcowy kapelusz
z gigantycznym rondem. – Przyjadę!
Ileż razy słyszałem to, w iluż krajach, od iluż ludzi słyszałem, których nigdy 
już później nie zobaczyłem,
którym nigdy nie przyszło zrealizować swego wielkiego marzenia. Na szczęście 
może?
Zniknął za rogiem. I tak rozstaliśmy się. Z Europą. Już w parę godzin później 
mostem nad
Bosforem wyciekaliśmy do Azji. Jakby powinien napisać reporter: „Stara, poczciwa 
Europa
została za nami”. Ani poczciwa, czego nie musimy sobie tłumaczyć, ani stara – bo 
gówniara
wszak przy swych siostrzycach wielkich azjatyckich kultur, co to już któreś 
rodziły pokolenia
myśli, kiedy smarkata, w podkasanej spódniczce, bajek jeszcze u ślepego Homera 
słuchała.
Ani też nie „pozostała za nami”, choć tak bym tego pragnął, choć tak bardzo bym 
pragnął
tego. I może dlatego nie potrafię.
Jedzie. Siedzi tuż obok, na tym wolnym siedzeniu obok Staszka. Autobus trzęsie, 
a uparta,
bezlitosna Europa wlecze się za mną. Im dalsza – uporczywsza, bardziej nachalna 
w zaciskaniu
wokół mózgu właściwych jej stereotypów. Może wyrzucę ją na którymś przystanku,
umknę może, zmylę pogonie. Choć wątpię.
Rozmaitość górskiego pomiotu cwałuje wzdłuż szosy. Dawna stolica Frygii, dziś 
Turcji
stołeczna Ankara zapadła się poza otaczające ją szczyty. W mig przysłoniły tę 
prowincjonalną
stolicę, zapomnianą w cieniu Stambułu – niezmiennej metropolii Turcji. 
Przedziwna gór
rozmaitość. Autobus slalomem–gigantem wali na południe. I nie wiedzieć kto 
prędzej – autobus
czy też zmienność górskiej panoramy wymienia przed oczyma obrazy. Pękające 
jakimiś
minerałami broczą czerwienią, brązem, żółcią, po obłych niewysokich stokach góry 
rozlewają
się w zieleń i cynober. Nie ma już dzisiaj takich; ostatnia bodaj gdzieś na 
strychu domu mych
rodziców spróchniała, na poddaszu coraz mi już dalszego, coraz już bliższego 
dzieciństwa: a
była to narzuta–cudo, stara, ciężka narzuta na mieszczańskie łóżko. Strzyżona, a 
jakże, pluszowa,
w kwiaty zgoła fantastyczne, w całą orgię kwiatów i równie im barwną, upiorną 
wielość
dekoracyjnych esów–floresów. Ale kurz kwiaty pozagryzał, ale słońce esy–floresy 
wywabiło.
I narzuta przemieniła się w pejzaż jakowyś dziwny a tajemny. Pejzaż moich 
tajnych
strychowych wypraw i podróży; krajobraz czerwienią i brązem zbroczony, zlany 
cynobrem i
żółcią. I gdzieżby mi to przez głowę kiedy przemknęło, iż po owej od lat w kącie 
strychu porzuconej
kapie gnać będę serpentynami południowej Turcji.
Ale się już i oto narzuta urwała, a spod niej poczęły się wyłaniać garby 
rozmaite a pocieszne.
Zrazu ostrożnie, po jednym, aż się tak na koniec rozzuchwaliły, że całymi po 
okolicy
sieją się tabunami. Na, jak arabski chleb płaskiej a rozwałkowanej równi to tu, 
to tam jeden i
dziesiąty, i kędy spojrzeć kuce–garbusy, niczym kurhany z obciętymi czubami góry 
kopcowo
–stołowe. Jakby tu babki z piasku stolemy stawiały i skończywszy zabawę poszły 
sobie
miejsca nie równając. Toteż i siedzą sobie góry kokoszę a wysiadują, autobus 
pośród nich
sam z sobą bawi się w chowanego. Bo i z kim bawić by Się miał, kiedy pusto, że i 
na lekarstwo.
Góry same tylko górują, płaszczyzny się płaszczą, pustkowia pustoszą.
Aż zaryczał z radości, kiedy na koniec, zza któregoś kopca ludzka wyskoczyła 
osada.
Ryknął, chrapnął, dogazował i tyle po spotkaniu. Ledwie że jeszcze na końcu 
szosy jak na
sznurku czerwone szarawary łopoczą, ledwie że owiec parę przy drodze i dzieciak 
usmarkany.
A tu już i kokoszę gdzieś się za wsią zapadły, a tu już wokoło śmiechu warte 
piegusy piętrzą
się popod chmury. Grube toto, zwaliste, pnie się jedna przez drugą, białe góry 
kredowe.
Jakby kto groch na nich młócił – miejsce przy miejscu, pochyłość za pochyłością, 
kropki na
nich ciemne, zielonkawe. I tak kępkami trawy górskiej nakrapiane stoją przy 
drodze buły piegusy
– a może się i ze wstydu jedna w drugą powtłaczały.
Sam stanął pośród drogi. Zwalisty a smukły, wyprężony z jakąś ponurą godnością. 
Niby
starzec sękaty, co to lagą gówniarzerię na milę porozganiał, by samotnie 
odetchnąć i siwy łeb
w puste niebo zadrzeć. Wysoko zadarł. Popod chmury. Dawno już, tak dawno, że sam 
nie
pomni kiedy wygasły, ostygły wulkan. Zimną śniegową czapę zmieszał z chmurami i 
kolumnie
podobny podpiera niebo tak lekko, jakby dziewczynę w taniec brał. Wprost z 
płaskiej wy-
rosły równi zdaje się większy jeszcze, potężniejszy a bardziej obcy dookolnemu. 
Inny, równie
od przedwieków wygasły, a od tysiącleci płonący człowieczymi sprawy, równie 
wielki, a w
ludzkiej wyobraźni po stokroć potężniejszy wulkan, w podobnie białej czapie 
wspina się
gdzieś za tych gór północnym wschodem. Widziałem kiedyś Ararat od armeńskiej 
strony.
Podwójny jego wierzchołek – w sacrum przekuty, w mit. Nie dlatego nawet, że 
ongiś w jego
tyglu, na białym dziś szczycie pionowej skały prażyły się losy współtowarzyszy 
Noego. Dlatego
zaś, iż u jego podnóży we krwi obmywały się dzieje Ormian. Od lat wznosi się po 
tureckiej
stronie. Atoli, choć już pół wieku z okładem na drugi się bok od tamtej pory 
obróciło, nie
masz Ormianina, który by budując dom, okien na Ararat nie skierował. Jak i 
drugiego nie
znaleźć kraju, który by w herbie nosił górę rosnącą poza jego granicami. – Poza 
jakimi granicami?
– w nos by mi się zaśmiał Surik, Lowa, każdy inny z ormiańskich znajomków – za 
jakimi
granicami, kiedy go gołym z Erewania widać okiem, kiedy czuć, jak kłuje w serce 
jego zagrabiony
dwójząb. Za jakimi że to wszystko granicami, kiedy autobus wraz z górami już się 
poczyna na
południe obsuwać, kiedy całą nieomal ku Syrii przejeżdżać kończę Turcję, a 
Europa ni myśli
ustąpić z wolnego obok mnie fotela. Ani myśli z obroży potencjalnego spuścić 
renegata.
Wulkan samotnik dawno się już w chmurach utopił. Wraz z szosą góry osypują się w 
dół.
Coraz drobniejszym, coraz bardziej rozkruszonym żwirowiskiem. Pustynnymi, na 
śmierć
sprażonymi stepami. Pustymi jak smagający je wiatr. Trwa to długo, dostatecznie 
długo, by
przywołać tęsknotę za barwnością. I ta oto nadchodzi jak spełnienie. 
Niespodziewana, brutalna
obfitością. Zrazu cyprysy chłodne a wyrafinowane, wiotkie eukaliptusy na 
wzorzystych,
niby dotkniętych egzemą pniach, jeden i drugi cedr. Nareszcie i orgia. Oliwki, 
cytryny, zieleń;
zieleń i woń. Żyzność śródziemnomorska. I w dole przede mną lepki, właśnie 
morski przedsmak
Lewantu – półksiężyca arabskiej obfitości.
– Pamiętasz legendę drzewa tamaryszku?
– Pamiętam.
– Więc opowiem. Trzeba ci wprzódy wiedzieć, że drzewo to używano do wykładania 
pałacowych
komnat, toteż w powszechnym było poszanowaniu. Nie na tym się wszak rzecz cała 
zakłada.
Daleko, w Egipcie się zaczyna. Tam właśnie syn Hora, a Bóg Słońca, przesławny na 
niebie
Pan – Ozyrys, miał brata imieniem Set. Podła to była figura, albo i rejony, 
którymi mu władać
przyszło, skazały go na niepopularność. Dość, że bóg zła, pan ciemności i 
śmierci – Set...
– ...i płodności...
– ...a więc Set – bóg śmierci, i płodności, nienawidził Ozyrysa. Szalał na myśl 
o miłości,
jaką brata otaczał egipski lud, wdzięczny Ozyrysowi za przekazanie śmiertelnym 
sztuki
uprawy roli. Pan Ciemności skrycie udał się do Libanu i długo wybierał 
odpowiedni cedr. Aż
wybrał najpiękniejszy z pięknych i z cedrowego pnia zbudował olśniewający 
sarkofag. Jako
że cedr był w owych czasach cenioną i poszukiwaną rzadkością, nie ma się co 
dziwić, iż kiedy
Set przytaskał sarkofag do ojczyzny, zapanował ogólny zachwyt. Natenczas Bóg Zła 
rzekł:
– Przysięgam, że oddam ten sarkofag pierwszemu, dla którego będzie sposobny. 
Więc próbowali.
Możni i ubodzy, mężowie i niewiasty. Set kręcił głową, uśmiechał się skrycie i 
nikomu
nie wróżył nadziei na boski dar. Aż stało się to, na co podły czekał. Nadszedł 
Ozyrys. I on
dla żartu postanowił jąć się próby. Ze śmiechem ułożył się w sarkofagu. – 
Pasuje! – ryknął
Set i zatrzasnął wieko. Podniósł sarkofag i z całych sił rzucił go w wody Nilu. 
Święta rzeka
trumnę z żywcem pogrzebanym Ozyrysem wypluła do morza. Z libańskiego wyciosany 
cedru,
sarkofag żeglował do ojczystych brzegów. Aż zarył się w piach plaży u murów 
miasta Byblos.
I w miejscu tym wyrosło pierwsze drzewo tamaryszku.
W dalekim Egipcie Set tryumfował. W dalekim Egipcie po stracie męża i brata 
rozpaczała
piękna Izys – Ozyrysowa siostra i małżonka. Przywdziała nieszczęsna strój 
wędrowczy, po-
szła przez drogi i bezdroża szukać Jedynego. A wiodło ją to, co wszystkie 
wiedzie kobiety
nieomylnie po śladach ich mężczyzn, chociażby drogi obojga najbardziej były 
zawikłane.
I zapukała Izis piękna do bram Byblos. I została piastunką tutejszych dzieci 
królewskich.
A było to w czas, kiedy w pałacu poczęły nocami dziać się dziwy przeróżne, 
ożywać się głosy
jakoby z samego się wnętrza ziemi dobywające, a i zjawy ukazywać takie, że usta 
ludzkie
prędzej zastygną, zanim się opowiedzieć te potworności odważą. Izis wyznała 
prawdę. To
uwięziony w rosnącym za murami pniu drzewa tamaryszku duch jej boskiego brata–
małżonka
szamocze się w straszliwej męce. Królowa miasta Byblos wysłuchała nieszczęsną. 
Kazała
ściąć pień i niczym zwłoki siostrze–wdowie oddała drzewo tamaryszku. Izyda 
zbudowała
łódź, ułożyła w niej pień i puściła się na morze ku egipskim piaskom. Tam jednak 
czuwał Set.
Zawył przeraźliwie, aż się morska powłoka sfaldowała. Zawył raz wtóry. Kiedy wył 
po raz
trzeci, tak straszliwa nawałnica ogarnęła Posejdonowe królestwo, że aż hen na 
końcu świata
słupy Heraklesa trzeszczały w posadach. Jakże na kruchej łodzi wdowie samotnej 
unosić w
taki czas zwłoki ukochanego. Izyda ostatkiem sił zawróciła, by skryć łódź w 
ujściu pobliskiej
Byblos rzeki. Już–już miała dobić do brzegu, kiedy łódź przewróciła się i boskie 
zwłoki w
pień tamaryszku zamienione z pluskiem osunęły się w głąb rzeki. Utonęły raz 
wtóry i ostateczny.
I nie wiedzieć – za karę, czy też z rozpaczy, że pochłonęło święte Ozyrysowe 
ciało –
źródło, które rzece owej wodę dawało, wyschło wrychle i po dziś dzień jałowe 
pozostaje.
– Pamiętasz legendę o drzewie tamaryszku?
– Pamiętam.
– Więc ci opowiem.
I zaczynaliśmy od początku. Ten albo i inny, a przecież zawsze ten sam, choć na 
różne
kuty wyobraźnie, mit poszukującej brata–małżonka. Mit poszukujących się na 
przekór
wszystkiemu, jako małżonka, jako siostra bliskich. Więc zaczynaliśmy od 
początku. O wiernej
Izis, o Asztarte, bogini syryjskiej, matce Baala. O tej samej wieloimiennej i 
wieloustnej,
którą z tyluż znamy mitologii, która w tylu postaciach o naszych własnych mówi 
marzeniach,
o własnych naszych tęsknotach. O wiecznym marzeniu o wierności i oddaniu.
I tak to było, kiedy chodziliśmy z Marią po Libanie. Po Byblos, Tyrze, Tripoli. 
Tędy właśnie,
którędy teraz jadę sam – bo bez niej – w moją mglistą azjatycką drogę szukać pod 
Himalajami
tego, co przecież tak bliskie, że aby je w pełni ujrzeć, trzeba aż było odeń 
odjechać.
I tak to było, kiedyśmy się włóczyli między ruiny i baśnie i w starych 
kamieniach odnajdywali
opowieści o nas. Maria jest teraz daleko. Jest tam, nad Bałtykiem, skąd kiedyś 
przyszliśmy
do Libanu podglądać, jak o zachodzie na rozgrzanym brzegu Śródziemnego ku 
tonącemu
słońcu chylą się głowy w turbanach. Jest teraz tam, gdzie ml powiedziała – będę 
czekać. Jest
teraz tam, gdzie robi się już pewnie coraz grubsza i grubsza, cięższa. 
Napełniona. Aż wywrzeszczy
się z niej to, któreśmy wymarzyli – i trochę później pójdzie w swoją własną 
drogę.
A ja przez Liban moją drogą, do niego – do tego z marzeń jeszcze, okrężną.
I śmieliśmy się, ufni, chociaż oboje lubimy Strindberga. I śmieliśmy się, choć 
kiedyś na
randki chodziliśmy na Taniec śmierci – po czym i tak pobraliśmy się. I śmieliśmy 
się. I było
dobrze. I Maria, bo zna ich sprawy, prowadziła mnie między bogi Lewantu. Jak u 
Strindberga,
pomiędzy miłością rozdarte a walką. Więc władcy Byblos:
Hathor–Ona – bogini płodności i wojny, która zmarłych we wiosła wyposażała, by 
przebyć
mogli rzekę śmierci, i Pan–On – boski jej małżonek, władca wichrów i deszczu – 
symbolu
męskiego posiewu. Więc czuwająca nad ludem starego grodu Ugarit, mocarna Anat, 
co to,
kiedy się miłością bądź wojną, którym patronowała, radowała prawdziwie, cała 
ziemia dudniła.
Więc rodzicielka boskiego Baala, wielka Aszirat, która – gdy ją w szczerych 
modłach
zwał ktoś Asztart lub Astarte – ku niemu również kierowała litościwą dłoń. 
Wielka Aszirat –
pani miłości i wojny, namiętności i walki, płodności i urodzaju. Pani całej 
wszelakości emocji
człowieczych. I uśmiechaliśmy się. I było nam dobrze, pośród tych bogów, co bez 
osłony
miłość nazywają miłość, a walkę walka. I co to obydwu strzegą tych ludzkich 
spraw, bo wiedzą,
że w owej podwójności – jedność, ze dwa to skrzydła tego samego ptaka, w których 
cieniu
łączy się mężczyzna z kobietą. Asztarte, Izis, a może to Hathor przemknęła/ponad 
Norwidem,
kiedy – „a jedno skrzydło to śmierć, a drugie skrzydło – miłość” – pisał. A może 
Aszirat,
która nie wstydziła się nagości – a jedno jej nagie ramię to była walka, a 
drugie ramię –
miłość. Kapłanki w obrzędowej, przyświątynnej prostytucji przez wieki cześć 
oddawały potężnej
pani rozkoszy i bólu. Aż nadeszli ascetyczni starcy o płonących oczach, którzy 
śród
ludu .szerzyć poczęli wieść o Jahwe. Zamarli ze zgrozy przed nagą boginią. 
Odwrócili oczy i
nazwali ją Asztorof, co imię dumnej skojarzyło ze słowem – bezwstyd. I to był 
początek końca.
Od oplutej nagości Aszirat ruszył przez wieki pochód pątników ku pruderii. 
Pogrzebano
nagość głęboko, oplwaną, wyklętą, czystą. Jakże trudno powracać do korzeni... 
Niczym archeolodzy,
którzy w Ugarit, Byblos, Palmyrze ryją ku podglebiu. Pod gruz, kurz i szczerupy
zgniecione butami wszystkich, którzy tędy szli – a szli tędy wszak wszyscy, od 
kiedy człowiek
ruszył w drogę. Pod miałem epok, cieniem krzyża i półksiężyca odgrzebują łączącą 
nas
z przedchrześcijańskim podglebiem spójnię. Ową jedność marzeń i wyobrażeń, która 
na
wspólny łańcuch nanizuje mity Grecji, Azji Zachodniej, Mezopotamii, Azji 
Mniejszej, Starego
Testamentu. I niczym wielką broszą spina je na lewantyńskim brzegu Śródziemnego 
w
rumowiskach Ugarit – tym punkcie tranzytowym kultur, który w swych kupieckich 
warowniach
tyle był skarbów pomieścił. Od Eufratu i Tygrysu po Śródziemne pozbieranych na 
żyznym
półksiężycu. Na ziemi, która ongiś – kiedy to Aszirat i Hathor były bardzo 
smarkate, a
Ozyrys nie zdążył jeszcze zakochać się w Izis, swej pięknookiej siostrze – 
zrodziła dziwaczny
stwór, który po tysiącleciach sam nazwał siebie homo sapiens. I tak to 
powróciliśmy do pieczary,
Mario.
Mam z sobą stary kajet, który towarzyszył tamtej podróży. Notatki, trochę 
szkiców. Pismem
Marii zanotowany cytat z którejś z prac współczesnego libańskiego filozofa, 
pisarza i
publicysty, profesora Renę Habaszi z Uniwersytetu Bejruckiego:
Jak muszla na brzegu Morza Śródziemnego, tak Liban– piaszczysta plaża otoczona 
koroną
gór – nagromadził echa wszystkich fal cywilizacji, które dotknęły jego brzegów. 
Zbliżcie
wiec tę muszlę do ucha, a usłyszycie zmartwychwstającą historię, rozsiewającą 
swe bogactwa
w sercu. współczesności.
Czytam te zdania, które Maria przed paroma laty zapisywała załatw słońcu na 
tarasie bejruckiego
hotelu. Patrzyłem wtedy na cieniutką strużkę potu, która wolniutko opływała jej
górną wargę, na moment zatrzymywała się na meszku u kącika ust i wysychała na 
sklepieniu
brody. Dalej, za profilem Marii, huczał w dole jeden z głównych placów miasta. 
Na jego
środku, z głębi ziemi wyzierały resztki pysznej rzymskiej kolumnady. Samochody 
okrążały
wykopaliska łagodnym łukiem. Jak w mauretańskiej architekturze starej Kasby, 
stolicy algierskiej,
domy stoją wprost na domach, tak tu, w Bejrucie, miasta stanęły na miastach, 
kultury
na kulturach. Na samej górze, na tarasie zajmującym dach hotelu siedziała Maria 
i wąska
strużka potu spływała po jej wciąż jeszcze dziecięcej twarzy.
Czytam to zdanie Habasziego, które Maria wówczas zanotowała. To dobrze, że z 
Turcji
nie ruszyłem prosto na Iran, i dalej, w cień Sziwy. To dobrze, choć nie logika – 
emocje zepchnęły
mnie z Ankary na południe, bym wielkim półkolem przez Liban, Syrię i Irak wracał
na szlak ucieczki z Europy przed Europą. I tak oto po śladach Marii powróciłem 
do miejsc, w
których dopiero godzi się Europę żegnać. Jeżeli w ogóle potrafię ją pożegnać, to 
wypadałoby
tutaj właśnie, gdzie się rodziła – na obczyźnie.
Zza szyby samochodu migocą znajome miejsca. Nie chcę w nie wstępować – w może 
już
nieznajome... Maria tyje na północy, coraz grubsza, jeszcze parę miesięcy... Z 
tej Skały skakaliśmy
kiedyś do morza.
Zmierzcha. Wsuwam się głębiej w róg wozu. Staram się sobie przypomnieć. 
Porozrzucane
kartki z dziejów Lewan–tu. Dziesiątki, setki nazwisk, dat, miejscowości... 
Pogruchotana mozaika.
Wielobarwna, a przecież w tonacji jednolitej. Nuży monotonną zmiennością 
władców,
zwycięzców, pobitych, bohaterów. Tylko czasem, z rzadka, przystanie człowiek na 
chwilę,
głębiej zajrzy w spatynowane oczy. Co czuł? Co działo się w sercach tych, 
zepchniętych dziś
w zbiorowe grobowce.kolymn chronologicznych i hera–dycznych drzew? tych 
wypędzonych
królów o zapomnianych imionach? umykających w bieliźnie satrapów? Wszystkich 
tych, o
których zapomnieli już nawet heraldycy... Jakaż to tragedia skryć się musiała 
pod suchym
akapitem poświęconym Fachr el–Dinowi, który wzniósł był XVIII–wieczną potęgę 
Libanu,
by w parę lat później uchodzić przed Turkami w niedostępne góry; i aby uchodząc 
nieść na
barach świadomość, że jego syn po przegranej bitwie został ścięty, a ukochana 
głowa, ufryzowana
i uperfumowana wraz z odciętym, przyozdobionym w sygnet palcem, potoczyły się
do stóp władcy Stambułu. Długo jeszcze dźwigać mu przyszło ów obraz, zanim i on 
sam,
wielki Fachr el–Din, wydał ostatni charkot, uduszony przez fanatyczny tłum przed 
stambulskim
meczetem. Albo taki Ahmad pasza al Dżazzar. Puste, zapomniane dźwięki. A ileż to
namiętności, ileż siły musiało być w chłopaku z Bośni. Smarkacz zakochał się w 
szwagierce.
Nie chciała go. Wziął siłą. Gwałt gardłem się płaciło. Uciekł. W Stambule 
sprzedał się handlarzowi
niewolników i trafił na kairski dwór Ali–beja. Nie było takiego, który by 
dorównał
Ahmadowi w bezwzględności, w wierności, z jaką spełniał najokrutniejsze rozkazy. 
Więc tam
to właśnie, w Kairze, dorobił się przydomku Dżazzar – rzeźnik. Nie tylko rzeźnik 
być to musiał,
ale i żołnierz niepośledni, skoro po dostaniu się do armii paszy Damaszku za 
zasługi przy
obronie Bejrutu i Sydonu przed Rosjanami został mianowany zarządcą prowincji. 
Cóż to musiała
być za indywidualność, ten Ahmad–rzeźnik, ów gwałciciel i uciekinier z Bośni, 
niewolnik,
ten sam, który wreszcie w roku 1780 zostaje... paszą Damaszku i panem całej 
Syrii...
Albo ów – na innym znów luźnym zakrzepły odprysku pogruchotanej mozaiki – 
paniczny
strach Ahirama. Ten strach, dzięki któremu znamy dziś imię fenickiego króla 
Byblos sprzed
trzydziestu stuleci. Po prostu bardziej niż może więksi, może wspanialsi 
zapomniani, bardziej
po prostu od innych bał się o pośmiertny spokój swych ziemskich członków. Owa 
zapobiegliwość
strachem kierowana jest jedynym – dającym mu w nagrodę nieśmiertelność – czynem
Ahirama, który przechowała po nim pamięć. Wspaniały, potężny sarkofag, w którym 
zwłoki
władcy zawędrować miały do grobu szybowego, zbyt nikłym wydawał się Ahiramowi 
zabezpieczeniem.
Kazał więc wykuć
na sarkofagu silniejszą niż marmur rękojmię – słowo. Słowo złowieszcze:
Uwaga! Pamiętaj! Wewnątrz jest twoje nieszczęście! Jeśliby jakiś król między 
królami,
lub namiestnik miedzy namiestnikami czy też wódz jakiegoś wojska uczynił wyprawę 
przecie
Byblos i otworzył ten sarkofag – wówczas z laski jego władzy niechaj opadną 
liście, tron jego
niechaj zostanie obalony i pokój niech opuści Byblos.
Mimo poczwórnego muru, mimo z marmuru kutego sarkofagu, ba – mimo magicznych 
zaklęć!
– znalazł się ktoś, kto za nic miał trud i groźby, kto za nic miał wieczne króla 
odpoczywanie
i własne, skalanego klątwą, bezpieczeństwo. A może, po prostu, czytać nie 
umiał...
Splądrował grobowiec. A wiatr dokonał dzieła. Prochy Ahirama rozwiał kędyś po 
Lewancie.
Jak tylu innych. Jak wszystkich tych, których nazwisk już dziś nie spamiętać. Ni 
imion.
Choćby i bogów, cóż zaś i ludzi dopiero...
Pozostali ci najbliżsi tylko. Izis, co był Hathor, Ozyrys, który był Baalem, 
Tammzie i
Asztarte, i wszystkie owe mityczne pary, na dobre z sobą złączone i na złe. 
Wiecznie odradzalne,
wciąż w nowe konkretyzowane kształty piękności i marzenia.
– I my... – powiedziała Maria.
Tak, to ten sam hotel nad brzegiem. Z szosy widać go wyraźnie. Tak, światła w 
restauracji
– okna wychodzą na morze. Jest o parę lat wcześniej. Siedzimy z Marią w 
restauracji. Przy
oknie. Z głośnika słychać Księżycową.
– To także i my – mówi Maria.
Przy sąsiednim stoliku na całe gardło ryczy ze śmiechu niemieckie towarzystwo. 
Motyw II
części raz po raz ginie w tym wrzasku. Nie ma Księżycowej – jest południe, 
fenicki port i
obok grupka roześmianych Niemców. Przycichli na chwilę. Maria uśmiecha się, ale 
lekko,
ledwie dostrzegalnie – tak, aby niczego nie spłoszyć. Patrzę przez okno. Koda 
Księżycowej.
.To samo morze. To samo, nad którym siadali od pokoleń, siadali blisko, we dwoje 
i mówili:
To także i my. Ileż to? Trzydzieści kilka wieków – Filistyńczycy. Z tubylczymi 
kobietami
porodzili pierwszych Fenicjan. I pierwszych bogów. Z tego brzegu żegnały ich 
kobiety, kiedy
to sześćset lat przed urodzeniem Jezusa wsiedli na swe okręty i opłynęli Afrykę. 
Nieco dalej
na południe, nad tym samym wybrzeżem – wczoraj, nie: przedwczoraj byliśmy tam z 
Marią –
nie opodal Tyru, podczas kąpieli utopił się Fryderyk Barbarossa. Grób ponoć 
przywaliły ruiny
katedry. Trochę był jednak Fryderyk bezczelny. Tutaj, na drugim końcu ówczesnego
świata, wręczył współpracującym z nim Ormianom koronę z napisem „Armenia pod 
protektoratem
Niemiec”. Trudno się dziwić, że po śmierci cesarza Ormianie jedno słowo Ł korony
wydrapali i wymienili, na nowe – Armenia pod protektoratem Boga.
– Rzeczywiście, trochę bezczelny – Maria odwraca wzrok od wody. A może nie? 
Naturalnie;
to przecież nie ona, to ja patrzyłem wtedy na nią, a z tyłu, za uchem Marii w 
oknie pojawiły
się piaszczyste, gęsto ukamieniowane wzgórza. Jak gdyby jeszcze bledsze, jeszcze 
bardziej
suche na granicy szturmujących je fal Śródziemnego. Ludziom stąd morze zawsze 
więcej
dawało niż ziemia. Od niepamiętnych czasów wkopywali w grunt owalne kamienie z 
wywierconą
przez środek dziurą – symbole dobrego boga obfitości Baala. Takie właśnie, jakie
do dziś spotkać można w okolicach Byblos. Wkopywano więc owe kamienie w ziemię z 
ufnością.
Lecz wiadomo – kamień najchętniej rodzi kamienie... Więc przy ubóstwie rolnictwa 
i
złóż naturalnych zdecydował się w końcu Liban zostać bankiem i bazarem Bliskiego 
Wschodu.
I dobrze na tym przez jakiś czas wychodził. Bo jak kamień kamienie, podobnie i 
złoto –
najchętniej rodzi złoto.
Ale nas mało to obchodziło. My wędrowaliśmy przez baśnie. Niechaj by i nawet po 
trosze
prawdziwe.
Chyba właśnie po to pojechaliśmy nad Psią Rzekę. Tak, z pewnością po to, by 
nieprawdopodobne
stało się jeszcze bardziej nieprawdopodobne przez realność miejsca, w którym 
narodziła
się baśń. A miejsce jest całkiem zwykłe, powszednie – można by powiedzieć. Przy 
drodze,
która otwiera wrota w głąb kraju. Przy skale, na której, od Ramzesa II w XIII 
począwszy
wieku przed Jezusem, Asyryjczycy, Babilończycy, Turcy, Anglicy, Francuzi – 
słowem wszyscy
zdobywcy, pozostawiali pamiątkowe tablice. Aż po rok 1946 – w którym wmurowaną,
także tutaj, tablicą Liban upamiętnił odzyskanie niepodległości. Więc tutaj to 
właśnie, przy
ujściu Psiej Rzeki stał przed wiekami posąg psa. Wierne kamienne psisko, kiedy 
tylko zbliżało
się niebezpieczeństwo, ostrzegało tubylców szczekaniem tak głośnym, że słychać 
je było
na Cyprze – co solennie ci poświadczają, którzy na własne uszy słyszeli. I 
zrzedły miny racjonalistom
–prześmiewcom, kiedy w roku 1942 posąg psa wyłowiono z dna rzeki. Więc był...
Widać światła Bejrutu. Jestem zmęczony. I nie wiem – dzisiejszą, czy tą dziś 
sprzed paru
lat powtórzoną drogą. Za chwilę będzie hotel, łóżko i jutro czym prędzej do 
Damaszku. Tak
bardzo czekam na Damaszek – miasto, w którym byłem kiedyś na tyle krótko, że 
udało mi się
bez przerwy czuć się w nim szczęśliwym.
Już niedaleko. Samochód dawno minął rzekę Nahr Ibrahim. Nigdy nie daliśmy się 
skusić.
Mimo wszystko. Z Psią Rzeką to co innego. Są jednak miejsca, które należy 
dotykać tylko w
marzeniu. Niechaj pozostaną w nieostrości. Jak właśnie to, za smugą rozjarzonego 
powietrza,
tam wysoko, gdzie w górach Nahr Ibrahim bierze swój początek u Źródła Adonisa. 
Piękny
bożek wegetacji rozkazał był źródłu o jego świętym imieniu trysnąć z wnętrza 
wielkiej a
mrocznej groty Dzita, która wryła się w stok wysokiego górskiego zbocza. Po 
wzniesionej
ongiś na jego szczycie przez Rzymian świątyni Wenus dziś ledwie pozostał martwy 
stos kamieni.
Żyją natomiast wciąż nowe, jakby odradzające się jęzory wiecznego ognia – 
płomyki
oliwnych lampek, które lud okoliczny niezmiennie, od tysięcy już lat stawia 
przed sklepieniem
groty – ku czci Pani nawiedzającej miejsce swej dawnej świątyni. I czyż nie 
wszystko
jedno, że Pani owa dla okolicznych muzułmanów to Wenery niejako siostrzyca – 
Zahara, a
dla chrześcijan – Matka Boska? Czyż nie wszystko jedno, jak – wspinając się tu z 
oliwnymi
lampkami w rozmodlonych dłoniach – zwą protektorkę swych marzeń najskrytszych? I 
cóż,
że to ni Matka Jezusowa, ni Zahara, ni Wenus. Inne tutaj bogi na nieszczęście 
straszliwe patrzyły,
inne tu uczyły się kochać i nienawidzić. Asztarte – ta sama, wieczysta 
lewantyńskich
kultur Asztarte – tyle że tutaj, przy grocie Dzita imię Afrodyty dla większości 
wyznawców
przybrała. Stąd to ją później Rzymianie, świątynię stawiając, Wenus nazwali. 
Czyż w końcu
może mieć znaczenie, jakim imieniem przyzywał ją boski kochanek, sam również to 
Tammuzem,
to znów Adonisem zwany? Dość, że urodził się był ze stadła króla Cypru Cinyriasa 
i
córki Jego Myrry. .A piękności tak był olśniewającej, że nawet libańskie cedry 
szumieć na
chwilę przestawały i w niemym zastygały zachwycie, kiedy śmigał pośród nich w 
pogoni za
zwierzyną. Tutaj to właśnie, w grocie Dzita, nie opodal źródła został kochankiem 
Afrodyty. I
w okolicznym lesie śmiercią mu za tę miłość przyszło zapłacić. Bronił się tęgo, 
acz dzik, który
go rozszarpał, moc posiadał nieziemską, jako że przez samego gromowładnego, 
opętanego
zazdrością Zeusa–Baala, został nasłany. Trysnęła na ziemię krew boskiego 
kochanka. I z krwi
Adonisowej w oka mgnieniu wszędy wyrosły zawilce, które odtąd co rok na wiosnę 
krwawym
kwieciem oblewają góry Libanu. Raz też co roku, w rocznicę śmierci syna 
Cinyriasa, od
źródła Adonisowego aż po same ujście rzeki Nahr Ibrahim woda broczy purpurą. Są, 
którzy
twierdzą, że to wiosenne ulewy zmywają z gór bogatą w związki żelaza ziemię i 
rzece przydają
czerwieni. Atoli lud wierzy, że to krew Adonisa, i utrzymuje, iż ma ku tej 
wierze powody.
Nie pojechaliśmy sprawdzić do groty. Może trzeba by było umrzeć raz jeszcze...
Łóżko stoi tuż przy oknie. Głowę mam pod samym parapetem. Wszystko jak wówczas.
Tylko Maria gdzieś tam teraz w północnej ciszy. Nie mogę zasnąć. Za hotelowym 
oknem
biegnie przelotowa bejrucka szosa. Przez cały czas – choć odjechaliśmy stąd 
będzie z trzy lata
– przez cały czas i dzisiaj znowu ten sznur samochodów na szosie. Ten sam, 
nieprzerwany
sznur samochodów jedzie po mojej głowie. Usiłuję liczyć.
Przy trzysta trzynaście tysięcy trzysta trzynastym wschodzi słońce.
Damaszek, 9 Xl
Zrobiłem, Mario, piekielny, niewybaczalny błąd. Nie wiem, jakim cudem udało mi 
się
namówić Staszka i Jacka na zboczenie z trasy i jazdę wielkim zakolem przez 
Damaszek. I to
byl ów błąd. Dziecinna naiwność próby powrotu do miejsc z dawna nieobecnych. 
Obaj Bro-
nikowscy oczarowani. Może tym bardziej dławi mnie pustka miasta które znalem 
jako Twoją
oprawę.
Przyjechaliśmy z Bejrutu wczoraj, późnym wieczorem. W ciemnościach prześliznąłem 
się
do hotelu. Dopiero dziś rano ogarnął mnie lęk. Uciekać! Czym prędzej uciekać!
Telefon do ambasady. Tak, zaraz przysyłają samochód. Więc tylko kilka 
formalności bankowych
i będzie można wiać. Bronikowskich wypchnę do Omajjadów, na suk, i gdzie tam
jeszcze – niech oglądają. Sam zamknę się w hotelu i przeczekam.
Samochód był rzeczywiście w kwadrans. Zrazu bardzo po prostu. Ulice, ludzie, 
trawniki.
Nagle, z daleka, minarety Omajjadów. Coraz bliżej – ten sklep obok murów 
meczetu, ten, w
którym stary Arab drapowat na Tobie – pamiętasz? – czarny, haftowany adamaszek. 
Ma jeszcze
na wystawie parę bel. Jakiś przewodnik natarczywie ciągnął do meczetu. Zostałem 
w wozie.
– Nazwa pochodzi od dynastii Omajjadów, których władza – ze stolicą w Damaszku – 
sięgała
od Chin po Francję... – Coraz cichsze słyszałem słowa oddalającego się ze 
Szwarc–Bronikowskimi
przewodnika. – Zbudowany na gruzach chrześcijańskiego kościoła świętego Jana
Baptysty, wzniesionego ongiś na murach rzymskiej świątyni 'Jowisza, którą z 
kolei stawiano
na rozwaliskach świątyni aramejskiego boga Hadad'a... Nie wiem dokładnie, w 
którym momencie
przestałem słyszeć przewodnika Bronikowskich, a kiedy to powrócił głos 
oprowadzającego
nas tutaj kiedyś gajda. I pamięć Twojej radości, że stoisz w miejscu, w którym
dzieje religii w kamiennym przekładańcu uświadamiają tożsamość owego jedynego, 
choć
stuimiennego człowieczego marzenia.
Zbliżało się południe. Krótkie cienie minaretów kładły się po okolicznych 
dachach. Zachodni,
Narzeczeński, minaret Jezusa. Znowu pojawiła się twarz naszego dawnego gajda. –
Muzułmanie wierzą – jakbym go słyszał tuż obok – muzułmanie wierzą, że Jezus 
powróci
kiedyś na ziemię, by z tego to minaretu ogłosić śmiertelnym wspólną wiarę w Boga 
wszystkich
ludzi...
Uniosłaś się wtedy na palcach i szepnęłaś mi do ucha, w co będzie to według 
Ciebie wiara...
Bronikowscy wracali od bramy Omajjadów.
Najgorzej na placu dworcowym. Orient Palące Hotel. Okno na pierwszym piętrze, na 
lewo
od bramy, lekko uchylone, żaluzje zaciągnięte do połowy. Tak właśnie jak 
wówczas, właśnie
tak, jak zwykłaś to robić. Nie wytrzymałem – kazałem zatrzymać wóz. W hallu ten 
sam recepcjonista,
łysy z wąsami. Ten sam chłód od marmurowych ścian. Ten sam, zupełnie inny –
pusty, ogromny jak tęsknota hali. Tuż przed hotelowymi schodami, na placu, stary 
Murzyn
podsmaża kolejną porcję fistaszków. Uśmiecha się, zupełnie jakby mnie poznawał. 
Uśmiechał
się tak samo, kiedy widział nas po raz pierwszy.
Słońce stoi wysoko nad wzgórzem, na którym Kain zabił Abla. Przecinam ten 
damasceński
epizod. Najchętniej bym go unicestwił. Za chwilę wyjeżdżamy – mam już w kieszeni 
bilet
na autobus do Bagdadu. Zostawiam to miasto, któremu nagle zamarło tętno – 
stanęło, kiedy
zabrakło mu punktu odniesienia, który motywował jego rytm i formę. Nie rozumiem 
Damaszku
bez Ciebie. Stoi ze swoimi minaretami, hotelami, gwarem – stoi martwy. Nawet
uśmiech Murzyna od fistaszków przed Orient Palące Hotel zdaje się jakby na wpół 
urwany.
Wszystko to niczym teatralna dekoracja, nad którą opuszczono kurtynę po 
pierwszym akcie, a
kiedy uniesiono ją przed drugim – aktorzy nie weszli na plan. I nagle, 
pozbawiona ludzkiego
punktu odniesienia, pyszna makieta obnażyła całą swą pozorność.
Za parę dni premiera Krzysztofa. Pewnie pójdziesz. Diablą mam tremę przed tym 
jego
Hamletem.
Kochanie! Zaraz wyjeżdżam. Całuję, całuję. Ciebie oboje. l nas oboje w Tobie.
Andrzej
PS. Ogrody Guty po staremu oblegają Damaszek. Właś–nie chylą się ku jesieni. 
Któż to
nam opowiadał, jakoby Adam i Ewa spędzili tu najpiękniejsze dni życia? I na tyle 
byli mądrzy,
że żadne z nich nigdy już potem do Damaszku nie powróciło...
Lubię te noce w transpustynnych autobusach. Tę jazdę śród przestrzeni 
rozmazanej, bez
wyraźnego horyzontu, bez punktu oparcia. Jazdę pozornie bez końca i bez 
początku, iluzję
chwili nieskończoności. Tak było na amerykańskich, afrykańskich pustyniach – 
podobnie i
tutaj, Tak, widać, po prostu – jest. Tyle że ostrzej, tyle że bardziej jaskrawo 
ów pozór braku
jakichkolwiek punktów odniesienia uwypukla się tu właśnie, kiedy zachodzące 
słońce ślizga
się po płaskiej jak dłoń przestrzeni, chwieje się chwilę i wreszcie spada kędyś 
daleko w piach.
Noc. Pochrapywanie podróżnych. Monotonny warkot motoru. Piaszczyste, z rzadka 
porosłe
kępkami trawy obrzeża szosy w snopie reflektorów. Wokoło Wschód, a cichy jakby 
go nie
było. Bo noc.
Wulkaniczna pustynia syryjska. Szlak Damaszek – Bagdad. Szlak jak ludzka pamięć 
prastary.
Wojska Cyrusa, Aleksander Wielki, ormiańskie zagony Tigranesa, Pompejusza 
rzymskie
legiony. Któż nie wędrował tędy, któż mógł się nie otrzeć o ten przedpokój 
trzech kontynentów.
Z Egiptu do Mezopotamii, okrążając pustynię, dla wygody – przez Palmyrę – armie
egipskich faraonów, w szyku, jak na żołnierzy boskiego przystało, i na oślep, w 
popłochu
umykające, rozbite wojska Sargona. I krok za krokiem, bez pośpiechu, z kijem 
wędrownym w
dłoni starzec o siwej, rwanej pustynnym wiatrem brodzie, starzec–patriarcha 
Abraham ze
swymi koczowniczymi plemionami. A z naprzeciwka perscy kupcy do Egiptu. A ku 
wschodowi
Fenicjanie do Zatoki Perskiej; albo i dalej – na Daleki Wschód, do Indii, moją 
dzisiejszą
przecierać drogę. I czyjeż mi to przyszło szlaki odkurzać...
Dawno zapadły w pustynię syryjskie posterunki graniczne. Wokoło niekontrolowane 
pustkowia,
setki kilometrów ku pierwszym posterunkom irackim. Tylko od zciemniałego 
horyzontu
odcina się czasem w głębi pustyni zarys biwakującej karawany, bądź paru 
beduińskich
lepianek. Autobus wali prosto, przed siebie, jak wielbłądzi trucht. Tnie, żadnym 
nie zamącone
zakrętem drogi, pustkowie ziemi niczyjej, beduińskiej po prostu, arabskiej.
Słodki, nieznośny fetor. W pierwszej chwili nie mogę się zorientować skąd. 
Zewsząd chyba.
Nieprzytomnie długa iracka kontrola celna. Po dziesięć razy rozespanemu 
urzędnikowi
pokazujemy każdą kamerę, obiektyw, magnetofon. Słabe światło lampy snuje się po 
zaciekach
ścian, sufitu, po brudzie wydeptanej podłogi. Skąd jednak aż taki smród? Jacek 
nareszcie
dopina plecak. Kontrola skończona. Obaj z ojcem mocują się z zacinającym się 
zamkiem
walizy. Aż im włosy lecą na czoła. Na kołnierzu Staszka jakaś szara plamka. 
Punkcik zaczyna
się poruszać! Pełznie powoli, przeskakuje na kark, zagłębia się we włosy. 
Odruchowo łapię
się za czuprynę i drętwieję z obrzydzenia – w osmrodzonych palcach zostaje mi 
lepka miazga
rozduszonego pluskwiaka. Czym prędzej wyskakuję z komory celnej i teraz dopiero 
okazuje
się, że rudera ta była prawdziwym azylem; wokoło budynku, przy czekającym końca 
odprawy
autobusie, gdzie tylko pali się jakaś latarnia – wszędzie, dosłownie wszędzie 
sunie falanga
pluskwiaków.Tysiące, setki tysięcy małych popielatych owadów tłoczą się na 
ziemi, pełzną
po ścianach, ubraniach, lgną do bagaży. Rozduszane całymi setkami przez 
otrzepujących się i
depczących je podróżnych, mszczą się poza grób słodkawym pluskwim odorem. 
Autobus
rusza z kopyta. Długo jeszcze goni nas smrodliwa tłuszcza. Dopiero wdzierający 
się przez
okienka pustynny wiatr... Nieomal ułaskawienie...
Wokoło noc. Noc długa jak pustynia i pustynia ciemna jak noc. Tylko raz na kilka 
godzin
mierzona krótkim postojem autobusu przy rzuconej w pustynię traktierni: ciemnej, 
osmolonej
klitce, gdzie przy płomyku łojówki obdartus serwuje gorącą, lepką od cukru 
herbatę. I dalej w
noc. O spaniu ni marzyć. Ktoś nuci półgłosem, z tyłu swarliwie rozprawia o czymś 
dwóch
młodzieńców, mój sąsiad kopci bez ustanku jakieś smrodliwe papierosy. Pomimo to 
warto
mieć go w polu widzenia. Potężne, ciemne chłopisko w jaskrawym beduińskim zawoju 
na
głowie, w długiej, sięgającej kostek spódnicy, z kordelasem zatkniętym/ za pas. 
Zorana, płaska
.twarz o czarnym, puszczonym wąsie. Twarz tak pełna bruzd i dziur 
najprzeróżniejszych,
jak gleba stepowa w czas lata, kiedy skwar powypiją wszelką wilgotność i w 
miejsce rzek,
strumieni, ba – stawów nawet, pozostawi jeno suche spękane szramy. Jest 
policjantem.
– Pustynnym policjantem. Takim, co to na koniu strzeże porządku tam, gdzie 
trafiają najodważniejsi
tylko, albo najgorsi – podkreśla z dumą i proponuje kolejnego skręta.
Pali powoli, z namaszczeniem. W poblasku tlącego się papierosa cień jego profilu 
wyostrza
się jeszcze bardziej, zęby zdają się łyskać bielej jeszcze, co w oczach 
Europejczyka
nadaje wyraz dzikości tej w istocie poczciwej, steranej gębie pustynnego stróża. 
Pozór li to
tylko? europejski filtr? A może urodził się mój towarzysz kędyś na zachodnich 
stokach Debel
Sindżar, skąd dobrze widać lejący się w dole bury Eufrat; pośród tych, których 
inne plemiona
zwą Jezydami i boją się śmiertelnie, jako że za czcicieli samego diabła ich 
uważają. Gdyby
Jezydzi choć odrobinę wyznawali się na dziejach religii, bez trudu zdaliby sobie 
sprawę, iż
wiara ich jest po prostu niesłychanym zlepkiem wierzeń zoroastrian, 
manichejczyków, Żydów,
chrześcijan, mahometan, sabelian, wreszcie semickich religii 
przedchrześcijańskich. W
sam raz dla ludu między Eufratem osiadłego a Tygrysem, w miejscu ongi tygla 
ludzkiego z
Adama i Ewy winy, zanim jeszcze stał się tyglem kultur, mentalności i idei 
przecinających się
tu z czterech stron świata, na które Ewy i Adama wygnanych z raju rozbiegło się 
potomstwo.
Od Afryki Maniego, przez Judeę Jezusa, po Zoroastry Wschód i dalszy jeszcze 
Wschód proroków
mahometańskich, po Indie zahaczających cieniem półksiężyca. Skończył papierosa i
drzemie. Twarz wygładziła się nieco, rozmazała. I bynajmniej na wyznawcę Księcia 
Ciemności
nie wygląda.
Ziąb. Coraz bardziej przenikliwy. Przejmujący ziąb pustynnej nocy, kiedy się już 
pochyla
ku przedświtnemu przesileniu. I migotliwa głębia pustynnego nieba. Tak pełnego 
wszelakiej
gwiezdnej obfitości, tak niebywale, jak nigdzie indziej osypanego rojem światła, 
jak gdyby w
rekompensacie za jałową pustkę piaszczystej ziemi. Nocy pustynnej najbardziej 
mięsista pora.
Niezadługo z oddali ozwie się nadranny muezzin z wioski u brzegu piasków. A 
potom, o świcie,
piach wkoło i piach w oczach.
Tymczasem księżyc jeszcze nad pustynią. Ostry, zakrzywiony sierp, jak gdyby 
wyjęty z
ilustracji do baśni o Wschodzie. I prawie tak samo jak ilustracje realny. Bo 
znajomy. Bo dobry
znajomy niczym Europejczyka pierwsze, najprostsze skojarzenie ze Wschodem, z 
Arabią...
A nie opodal Wielki Wóz. W pierwszej chwili inny jakoś, obcy – przekrzywiony, z 
odmiennego
oglądany kąta. Jakby nieprawdziwy. Wielki Wóz, co stanął dęba i zarył dyszlem w
dół, z kopytami zadartymi w głąb nieba.
Teheran, 23 XI
Krzysiu!
Dzisiaj Twój Hamlet. Nie spodziewałem się, że będzie to dla mnie aż tak trudny 
wieczór.
Zupełnie nie mogę znaleźć sobie miejsca. Cóż to za nonsens, że właśnie dzisiaj, 
zamiast być
na premierze, leżę w teherańskim hotelu i gapię się w sufit. Pozór to, 
absurdalny pozór.
Wcale nie jestem tutaj, nic mnie to wszystko nie obchodzi – cały zostałem tam, w 
Europie, na
sali teatralnej, na premierze.
Twojego Hamleta wymarzyłem sobie dawno bardzo, chyba jeszcze zanim poznaliśmy 
się.
Tak, z pewnością wcześniej miałem go w oczach – i kiedy przyszedłeś, począłem 
spotykać
Hamleta w całym szeregu Twoich bohaterów, wśród Twych reakcji podczas naszych 
wspólnych
długich nocnych popołudni, pośród całej tej – właściwe] rozmowom naszym i 
sytuacjom,
w jakich wspólnie przychodziło się nam znajdować – niekonsekwencji; pozorne 
niekonsekwencji
– tej która w wyższym planie układała się w wyznaczającą osobowość Hamleta
zewnętrzną paradoksalnosć. W ów – mówiąc krótko – ład sprzeczności. Ład – ale z 
górnego
dopiero widziany piętra struktury – nadający sens skłóconym, opozycyjnym 
elementom, l
dzięki tej to, podejrzewam, dzięki tej to właściwości potrafi szekspirowski 
bohater tak nieustannie
i tak od nowa niepokoić. Z tegoż samego powodu, dla którego jest 
nieprawdopodobieństwem
zagranie Hamleta konsekwentnie od początku do końca, logicznie od pierwszego
aktu po piąty, w zgodzie z określoną i skrzętnie przestrzeganą formułą 
psychologiczną oraz
precyzyjnym ciągiem przesłanek logicznych. No, może i można – lecz jakże to 
byłby Hamlet
nudny i okastrowany. Wydaje mi się, że wyłącznie puszczony za tekstem, z całą 
opozycyjnością
poszczególnych sekwencji roli i przy pełnym ich skontrastowaniu, wyłącznie taki 
Hamlet
może być autentyczny – w owej właściwej mu pełni ujawniającej pojemność 
osobowości,
która jest w stanie pomieścić, ba – która w stanie jest nadać pozornie 
sprzecznym jej cechom
sens strukturalny. Wcale bowiem nie sprzecznym, a właśnie uzupełniającym się, 
haftującym
bogactwo kreacji arcybohatera. Tak, chyba właśnie dlatego Hamlet – oczywiście, 
poza tymi
Hamletami wyłażącymi na scenę ku określonej, czy częściej, niedookreślonej 
konkretnej tezie
– nigdy nie stał mi– się nudny jak Cyd na przykład. I dlatego zapewne jest 
bohaterem przez
każdą epokę kulturową kształtowanym na obraz jej i podobieństwo; pozwalającym z 
bogactwa
opozycyjnych cech osobowości kolejnym pokoleniom aktorskim wybierać to, co w 
duńskim
księciu oddaje wieków ich właściwe, niepowtarzalne napięcia, co określa 
znamiona,
znaczy stygmaty ich czasu.
Ta pojemność genialna... Myślę sobie, iż owej genialności Hamleta probierzem 
jest właśnie
ta pojemność potencjalnych konkretyzacji i może jeszcze – związana z nią – 
sztuka niedopowiedzenia.
Owa wielka sztuka nie przytupywania do końca prawd rzuconych, nie 
rozwałkowywania
ich na miazgę, na papkę paznokciowej wiwisekcji. Sztuka zatrzymania się na
granicy milczenia. Sztuka, która kusi możliwościami penetracji rejonów wciąż nie 
odkrytych
niedookreślonych. I jest w tym planie Hamlet, jako postać, z grona największych 
aktorów.
Jakże nie cierpię tych „sprawnych”, tych „logicznych”, wciąż „gotowych” i 
„technicznie precyzyjnych”,
którzy wyłażą na scenę i do znudzenia rzygają do końca tym wszystkim, co wiedzą
i tym jeszcze na dodatek, czego na dobrą sprawę wcale do końca nie wiedzą. I 
niczego
już nie możesz się po ich bohaterach spodziewać; schodzą ze sceny wyprani, 
nadzy, nie unoszą
z sobą żadnej tajemnicy. Niczym cię już nie zadziwią, nie zastanowią, nie 
zaintrygują. Nie
pozostawią niepokoju zawartości tajemnych zakamarków.
Dlatego to właśnie mogłem przed chwilą napisać, że Twojego Hamleta dawno już 
sobie
wymarzyłem. Jesteś z tych, których liczę do aktorów. Do aktorów, powtarzam, nie 
do powtarzaczy
tekstów i prawd przez nich samych nie rozumianych. Jesteś mi z tych, właśnie 
Hamletowego
rodzaju, aktorów, którzy wiele powiedziawszy, wiele jeszcze więcej wynieść 
potrafią
przemilczanego. Z tych... kreatorów Wielkiej Tajemnicy. Którym wierzysz, iż 
mają, iż
niosą takową. Iż są osobowością – tą największą z tajemnic, której nie wypluć w 
jeden teatralny
wieczór. I takich to tylko aktorów bohaterowie bywają w cudowny sposób 
„niepełni”
– bo za wiele, wierzysz, mieliby ci do powiedzenia, by wszystko mogli, by 
chcieli wszystko
powiedzieć. Takim Cię właśnie oglądałem, kiedy Faust w Pól słowa rwał frazę i 
umykał w
głąb, i rezygnował z wyszczekania prawd ostatecznych, kiedy był ponad ich 
werbalną konkretyzację
i znal, że osi świata nie dotyka się bezkarnie. Takim Cię pamiętam z bohaterów
Twoich z Bogiem wadzących się i Szatanem; z tych, którzy w zapasach padali 
milczeniu,
aby nie zbluźnić jednym więcej slowem ponad to Jedyne, które stało się sacrum.
To Twych bohaterów zatrzymane spojrzenie, urwany w zawieszeniu glos, te ich 
tyrady
całe przelatywane, by jedno słowo runęło. By runąć mogło ogromem swego ciężaru.
Gdzieś między te Twoje bohatyry wślizgiwał się Hamlet. Ów Hamlet 
niedopowiedziany.
Ten, na którego czekałem, który gdzieś tam właśnie się spełnia. Którego nie 
oglądam. Może
na szczęście, mój drogi. Może dzięki temu pozostanie on najprawdziwszym z moich 
Hamletów.
Może, chociaż... Widzisz, książkę, w której stawiałem i usiłowałem udowodnić 
pewne –
łowione z pożółkłych, nieczytelnych kart starych druków i manuskryptów – 
konstrukcje hipotetyczne
na temat dawno przebrzmiałych wieczorów teatralnych, książkę tę kończyłem
zdaniem: „Co do ich rzeczywistego obrazu pewności nie będziemy mieć nigdy. 
Miejmy więc
przynajmniej w miarę udokumentowaną nadzieję”. Tak może i lepiej... Tak z 
pewnością bezpieczniej.
Chociaż... Moja na Twojego dzisiejszego Hamleta nadzieja jest, jak sądzę, dobrze
udokumentowana...
Zazdroszczę Ci ostatnich tygodni. Wyobrażam sobie, w jakim Ci przecwałowały 
galopie.
U mnie akurat odwrotnie. Czwarty się już ślimaczy tydzień, od kiedy ruszyłem, a 
droga ciecze
jak krew z nosa. Przecieka przez palce. Zamiast wsiąść w samolot i walić wprost 
do Indii,
wymyśliłem sobie stopniowe opuszczanie Europy. Wyciekanie – rozumiesz? Trudno 
zrozumieć,
bo pomysł to – jak się okazało – idiotyczny. Albo się ze swych europejskich 
końskich
okularów uwolnisz i runiesz jak wisielec ze sznura – cały w inność, by może 
stopniowo przestała
być innością, albo nie. I kropka. Nie ma co wyślizgiwać się po kawałku. Po 
kawałku
można kroić kiełbasę. Albo macać babę, choć też nie bardzo. Trudniej po kawałku 
macać
inny, obcy świat. Bo właśnie pozostanie inny, cały w kawałkach, w drzazgach. 
Albo ułapić w
całości, albo zgodzić się, że zawsze pozostanie inny, obcy – egzotyczny. A 
przecież właśnie
owo poczucie egzotyki – mojej własnej tu egzotyki – pragnąłbym przezwyciężyć. 
Zresztą, po
cóż Ci po stokroć przegadane powtarzać...
Tak więc tygodnie sączą się, a ja „wyciekam”. Książka nawet nie ruszona, trochę 
luźnych
notatek, które z równym powodzeniem mogłem robić nie ruszając się z miejsca. A 
ja wyciekam...
Do Iranu trafiłem z Bagdadu, gdzie przesiedzieliśmy parę dni. Wcześniejszą moją 
drogę
znasz pewnie od Marii – pisałem do niej z Damaszku. Prawdę mówiąc to trochę ze 
względu
na Marię zdecydowałem się dłużej posiedzieć w Bagdadzie – tym gigantycznym, 
ponadmilionowym
przedmieściu. Pamiętasz chyba jej zaczadzenie po powrocie z Kairu, gdzie
większość czasu przesiedziała w Muzeum Egipskim. Podobnie było w muzeach 
bejruckim,
damasceńskim. Wiesz zresztą sam, jaka z niej wariatka na punkcie starych kultur 
bliskowschodnich,
ich świata umarłych religii. (Napisałem „umarłych”. Dostałoby mi się, gdyby to
mogła przeczytać! W żadną tradycję, w żadną ciągłość żywota Maria nie wierzy 
głębiej, niż
w ową właśnie nić jedni wysupłującą nas z archetypicznych znaków 
bliskowschodnich kultur
i zaklętego w lewantyńskim panteonie zespołu najskrytszych naszych pragnień. 
Zaraziła mnie
tym – kiedyś, podczas wspólnej naszej drogi przez Liban i Syrię; drogi wśród 
kamieni i rumowisk,
przemienionej przez Marię w pochody, w orszaki bogów dawnego Lewantu, którzy
uroczyście wiedli nas pod ręce do jaskiń naszych intymnych. Była to 
najpiękniejsza droga,
jaką mi się zdarzyło przebyć). Kiedy. w zeszłym roku przeczytała w gazecie, że 
część zbiorów
bagdadzkich eksponuje się właśnie w Berlinie – wsiadła w pierwszy samolot. 
Wróciła
zupełnie rozbita – zachwytem i niedosytem. Na objazdowej wystawie prezentowano 
ledwie
drobny odprysk zbiorów słynnego muzeum. Poszedłem więc – niejako per procura.
Nie lubię muzeów. Właściwie nie wiem, za jakie grzechy stale do nich powracam. 
To
wgapianie się w tysiące zamkniętych za szybami przedmiotów, które nic dziś nie 
mają wspólnego
z funkcją, jaką przychodziło im ongiś spełniać na wolności. Przychodzisz więc 
podkarmić
trochę ciekawość, a trafiasz na coś zgoła innego niż to, co przyszedłeś 
popodglądać. W
muzeum bagdadzkim po zaplątaniu się do sali starych monet dałem sobie z resztą 
spokój i
poszedłem w diabły. Setki małych złotych krążków ze znakami symbolizującymi 
wartość.
Ale jaką... Symbole wartości najprostszych, dotykalnych, zwykłych ongiś; 
obiegowe ekwiwalenty
dóbr materialnych – czy też, jak wolisz: dobra materialne same w sobie, choć 
według
mnie to czysty nonsens, bo jakimże to dobrem samym w sobie Jest kawałek lśniącej 
blaszki
bez zastosowania? No, chyba żebyś chciał się przy jej pomocy podrapać w tyłek. A 
dzisiaj
co? Blaszki zamyka się w gablotach, kota obraca się ogonem, brzęczącym dobrom 
przed tysiącami
lat zmarłego kupca przydaje się aspekt dóbr kultury i w znaku, który określał 
merkantylną
wartość monety, każe mi się oglądać artyzm skomponowania ornamentu. Nie dajmy
się zwariować! Naturalnie – mój własny zawód uczy mnie podobnego stawiania 
spraw. Naturalnie
– nie trzeba mi tłumaczyć estetycznego planu kultury materialnej. Naturalnie, 
oczywiście,
z całą pewnością! Ale może tym bardziej irytuje mnie to przy całej właściwej 
muzeom
celebrze i nachalności pomieszanej z emfazą w serwowaniu „strawy duchowej”. 
Można dostać
niestrawnosci.
Prawdę mówiąc, jedyne co po przebrnięciu przez te szeregi sal rzeczywiście 
pozostało mi
nie tylko w pamięci, ale i gdzieś tam w kąciku zawarowanym na emocje, jedyne – 
powtarzam
Ci – to sumeryjskie figury z oczyma z lapis lazuli. Po tych wszystkich rzeźbach 
greckiego i
rzymskiego antyku z przerażająco pustymi galami, cos zupełnie nieprawdopodobnego 
bije od
figur, które z tysiącletnim spokojem patrzą ci wprost w oczy, wyrazistymi, ani o 
jotę nie
spłowiałymi spojrzeniami lazurytowych źrenic.
Takie same – błękitne oczy miał Arab, który siedział obok mnie w autobusie 
jadącym z
Bagdadu do Babilonu. Tak, właśnie błękitne, to się zdarza. Jedyny pośród 
dziesiątek czarnych
spojrzeń wokoło zdawał się mieć w tym pogodnie niebieskim wzroku cos zgoła 
niesamowitego
– niebywałą jakąś siłę Naznaczonego. Niczym sumeryjska figura ustawiona twarzą w
twarz obok greckich pustodołów.
Potem był Babilon, o którym wolę nie wspominać. Chciałbym zatrzeć w pamięci tę 
absurdalną
konfrontację. Babilon – co Ci tu będę gadał. Sam wiesz: BABILON. Gówno, bracie!
Kupa gruzu, trochę zarysów murów, parę wydeptanych w pustynnym gruncie ścieżek. 
Pól
biedy wszystko – nie pierwsze przyszło mi takie deptać uroczyska. Ale oto 
tabliczka ze
strzałką: „Wiszące ogrody Semiramidy. Jeden z siedmiu cudów starożytnego 
świata”. Wierz
mi – włosy dęba! Kilka niskich kondygnacji, cos w rodzaju potężnych schodów 
układających
się w niewielkie tarasy. Pustka, smutek, rozwalisko. Przytłaczająca miniatura 
legendy.
Jeżeli cos zostanie mi z dotychczasowej drogi, to ów obraz pustynnych ogrodów 
Semiramis
jak ona opadłych, obróconych w proch. Ta wielka lekcja skromności i nieufności 
wobec
marzeń o urzeczywistnieniu legendy. Mój drogi! Może i lepiej, że nie ma mnie 
dziś na premierze.
Późno się zrobiło. Pewnie dobijasz już do pojedynku z Laertesem. Jeszcze 
kilkanaście godzin,
a i ja dobiję do końca tego bliskowschodniego interregnum. Dosyć asekuracji, 
ociągania
się, macania. Jutro wsiadam w samolot i daję nura w Indie. Utonę, to utonę – a 
może nie będzie
aż tak źle, a pewnie nie będzie aż tak dobrze. No, dobranoc vice–książę. Andrzej
Co za cholerny pech! – dzisiejszy lot do New Delhi w ostatniej chwili odwołany. 
Więc
jeszcze jeden, cały jeszcze dzień w Teheranie. Staszek z Jackiem znowu poszli na 
bazar. Nie
mogę. Rzygam już tymi seryjnymi antykami. Jak i tym całym osławionym skarbcem 
cesarskim,
w którym orgiastyczne nagromadzenie bogactw odbiera każdemu z przedmiotów jego
indywidualny blask i topi go w monotonii obfitości. Ekstremalny przepych wydaje 
się graniczyć
z obłędem, z chorym snem. Ni miejsca na oddech, swobodę, na człowieka. W Pałacu
Gulistańskim czułem się wczoraj niczym zatrzaśnięty w szkatułce z 
wedgwoodowskiej porcelany.
Jeszcze moment, jeszcze tylko moment i zabraknie powietrza w tej powodzi, jakiej
znów powodzi – w potopie sztukaterii, luster, złota. W ujednolicającym wszystko 
blasku.
Oślepione, ślepe oczy nie widzą już nic – tylko przytłaczającą, jednostajną 
strugę złotej baśni
Wschodu.
A potem ulica. I żebraczka z dzieckiem leżącym na trotuarze. Żrącym zgniłą 
łupinę banana.
Szok. I odzyskana ostrość widzenia. Czemuż to nie takie proste! Jakże 
bezwzględnie nieprzekraczalna
jest alienacja bogactwa, skoro całym skarbcem Teheranu nic, rzeczywiście
mimo największych wysiłków nic nie sposób pomóc temu leżącemu między nogami 
przechodniów
dziecku. Z tej perspektywy „Fatamorgana”owe skarby Wschodu, stłoczone w 
podziemiach
sterty kamieni i kruszców stają się naraz nierealną abstrakcją Bezużyteczna 
fasada
kraju, którego tętno bije coraz żywiej – nie brylantami skarbca: czarną, mazistą 
ropą. Na następnym
skrzyżowaniu znowu żebraczka z niemowlę. ciem na ręku. Tam dalej jeszcze jedna.
Obraz ujednolica się, ostrość widzenia zamazuje się stopniowo, niepostrzeżenie. 
Powracają
proporcje obojętności.
Jeszcze tylko parę godzin. Trochę mi wstyd tego pośpiechu. Zresztą nie wiadomo, 
czy i
dziś samolot wystartuje Może trzeba się będzie zdecydować na dalszą wędrówki 
bliżej ziemi.
Bliżej ziemi? Ten wstydliwy pośpiech.. Zwłaszcza tutaj. W hotelu hippiesów nikt 
nie używa
zegarka. I nikt się niczemu nie dziwi. Nawet trzech facetów, którzy wieczorami 
wyczołgują
się ze swej klitki :wszyscy pod krawatami wychodzą gdzieś w śmiesznych ciemnych 
garniturach,
przyjęto z pełną naturalnością Stada rozczochranych chłopaków i dziewczyny w 
luźnych
bluzkach okrywających wolne od biustonoszy piersi. Atmosfera gnuśnego 
rozmemłania.
Jutro, a może za tydzień, a może za dwa ruszą dalej. I może łatwiej niż mnie 
przyjdzie im
wstąpić w Indie. W krainę, kędy czas jest trwaniem, kontemplacją, zaś europejski 
pośpiech
godnym, najwyżej godnym wzruszenia ramion barbarzyństwem.
Na razie nie wiemy. Czekamy na razie. Dzieci kwiaty i wędrowiec, już nieco 
ostrożniejszy
po spotkaniu ze śladem legendy w pewnych wykopaliskach między Eufratem a 
Tygrysem.
I tak oto jutro żegnam całą barwność Bliskiego Wschodu. Już blednie. Już 
zachodzi patyną.
A pod powiekami coraz silniej krzepnie, coraz mocniej osadza się Arabii zgoła 
inne, tak
silne, bo niechciane, bo szokująco odmienne od założonych, nieprzeczute 
wspomnienie – w
ruinach Babilonu smutek ogrodów Semiramidy. Pustych, niepozornych tarasów, kędy 
rośnie
jeno piach i gruz.
II
W widzeniu dominuje kolor. Kształty, sylwety drzew, pagórków, domostw zdają się 
jak
gdyby tylko jego projekcją, albo może drugim, głębszym planem, który przebija 
się spod powłoki
wyznaczającego obraz układu barw. Nie tyle barw nawet, ile różnego stopnia 
nasycenia
barwy wokoło tej samej, wszechkreującej. Z góry naciera błękit – ten nudny, 
okradający niebo
z jego rozmaitości, z coraz to nowych zagadek kokieteryjnie mnożonych przez 
ruchliwe
obłoki, jednostajny błękit tropikalnego nieba. Pusty i mimo swej intensywności 
jakby tą pustką
zszarzały. Wali w dół, ciężki. Zdaje się przygniatać, rozpłaszczać wszystko co 
pod nim –
zieleń właśnie. Wyspę całą, która rzucona w ocean, balansuje ledwie parę 
centymetrów ponad
rozfalowanym, pochłaniającym ją i od dołu błękitem. Mały zielony placek pomiędzy 
dwoma
dążącymi do połączenia żywiołami błękitu. Zwierającymi się kędyś tam, na skraju 
wzroku, na
linii, której nie sposób dosięgnąć.
Może dlatego tak trudno oddychać? Lepkie, stłoczone powietrze. Nieprzełykalna 
maź.
Może za sprawą prącego z góry błękitu? A przecież zieleń wytrzymuje jakoś siłę 
zdyszanego
nad nim słońca. Rwie się buńczucznie w górę koronami palm. Korzystając z tej 
szansy, w
dole, pomiędzy pniami, ślizga się wąska, pokrętna droga – czarna linia 
bulgoczącego pod
kołami samochodów asfaltu, jedyna ostra rysa w dookolnej jednolitości barwy. 
Zielone korytarze.
Zdawałoby się – prowadzą donikąd, tak szczelnie zlepione już o kilkaset metrów 
przed
maską wozu. Ale oto zakręt i paręset metrów nadziei. Chyba niepłonnej, skoro co 
rusz ichneumony
bezszelestnie uskakują przed samochodem i rzucają się w głąb szosy. Jest więc w
niej; jakaś głąb. Ano jest – bez większych przeszkód jedziemy już przecież od 
paru godzin.
Mimo upału słońce zdążyło wygramolić się na centralny punkt nieba. Bulgocze; 
teraz rozpaloną
papką w chłodnicy samochodu. Bulgocze; rozpaloną papką w naszych głowach. Muszą
być jednaki grubokościste te jaszczury, skoro w sam zenit prężą rozwalone na 
poboczu cielska
na całą ich metrową długość. Nie widać nawet, by dyszały, – Z czego się 
śmiejesz? – głos
Staszka jest zduszony , i płaski niczym ciało tego jaszczura. Więdnie w pół 
słowa Zupełnie jak
gdyby wnętrze samochodu wypełniał nie południowy cejloński skwar, ale mokra 
wata.
Wyraźnie nie oczekuje odpowiedzi. Ciężka lepkość znów opadła mu na przez moment
uniesione powieki. Więc nie odpowiadam. To przecież absurdalne. A swoją drogą 
ładne –
czemuż by nie udziałem tej właśnie milionoletniej inwazji słonecznej prasy miała 
być na
przykład płaskość wodnistych ciał gekonów? Że też nie wpadłem na to już; 
wcześniej, kiedy
te śmieszne, na poły przeźroczyste jaszczurki skwapliwie śledziły moją wieczorną 
toaletę.
Przysiadzie ci taki na skraju lustra, przylepi się kleistymi łapkami i łypie 
bezczelnie na dokonującego
ablucyj golasa;
Jak gdyby z odrobiną ironii – bo i tak przecież wiadomo, | że zanim delikwent 
zdąży wytrzeć
się ręcznikiem po prysznicu, już znowu od czubka nosa po pięty będzie ociekał j 
potem.
Choćby się jak gekon krył przed słońcem i dopiero o zmroku brał do 
wszędobylskich przechadzek.
Skwapliwie przylepiam się do podsuniętego przez gekony wspomnienia. Sprzed
kilku, kilkunastu godzin zaledwie, a w południowej kadzi wprost niedosięgalnie 
odległego.
Wczorajszy wieczór w Trincomalee. Z gekonami w jadalni, łazience, na suficie i 
ścianach
sypialni, wszędzie. Jeden z pierwszych cejlońskich wieczorów. Prawie, 
cejlońskich – odległych
już od wielkomiejskich pozorów Kolombo, od magazynów jubilerskich jego centrum i
chłodnej wody sodowej w lodówce klimatyzowanego pokoju hotelowego, jak na złość 
położonego
tuż obok sali dancingowej – a wieczoru przecie tylko pozorującego Naturę, z tą 
całą
belle naturę wytwornego wybrzeża wyspy, które iglasty las goni miejscami aż po 
sam mokry
piach brzegu. Rozleniwione psy, wierzchowe konie, przypieczeni na prosiaka 
niemieccy turyści
– cała wykwintna menażeria, którą ostrożnie obwąchuje oswojony iehneumon. 
Odprowadza
mnie leśną ścieżką do samych drzwi domku campingowego i dopiero tutaj przekazuje
pod straż gekonów, aby móc swobodnie już udać się na wieczorny obchód. potem 
duszna noc
i ta krótka równikowa chwila przesilenia – mgnienie orzeźwiającego chłodu, kiedy 
klajster
nocy zdążył się już rozwiać, zaś żar dnia nie zdołał jeszcze doszczętnie 
wypełnić powietrza.
Czas zawieszenia broni. Czas ciszy pomiędzy czernią i bielą – czas półcieni, tak 
migawkowych
pośród jednoznaczności tutejszych pór doby.
Iehneumon drzemie jeszcze pewnie po nocnej warcie. Siady węży, którym udało się 
go
zwieść, przecinają ścieżkę i nikną w trawie wolno otrząsającej się z ponocnej 
wilgoci. Węże
zaszyły się w cień. Iehneumon wstanie zaraz, zresztą i tak zbudziłby go ten 
nieznośny odrostek
z sąsiedniego domku campingowego. Zmiana warty. Tylko kraby zabałaganiły dziś 
dłużej
niż zwykle. Z cichym chrzęstem umykają teraz po plaży ku porannej kąpieli. 
Śmiesznie
podrygują w kalekim truchcie, ani w przód, ani w tył – tylko akurat bokiem 
ciała. Jak na takich
pokręceńców rozwijają zresztą całkiem niezłe tempo; jakby zwielokrotnione, zdaje 
się, o
tym czasie zamarłym pomiędzy nocnym i słonecznym zegarem. Łodzie rybackie 
kolebią się
jeszcze próżniaczo u brzegu, po to chyba tylko, ' by nie wyjść z wprawy przed 
czekającą je
długą oceaniczną falą. Za parę godzin znikną kędyś tam w niebie, za punktem, w 
którym
przechyliło się ono w ocean. Tymczasem, zbłękitniałą już wodę tnie tylko czerń 
prujących
falę nadbrzeżnych skał. Taki sam absolutny bezruch, jak ten teraz właśnie, 
zamarłej godziny
bez cienia. W Trincomalee znad wody wschodzi pewnie wiatr i lepi się do ciał 
niczym ta tutaj,
gotująca się nad zielonym korytarzem, wilgoć dżungli. Lecz ruchem daje 
przynajmniej
iluzję ochłody. Daleko odbiliśmy od brzegu – w sam środek kadzi z rozgotowanym 
powietrzem
wyspy. W raz po raz błyskających śród zieleni jeziorach błotne bawoły pławią się 
w
wodzie po same czubki nozdrzy i udają, że wcale nie jest im ciepło. Słonie nie 
udają. Całe
stadko rozwaliło się lubieżnie w płytkiej rzece i lekkim pochrapywaniem aprobuje 
krzątaninę
właścicieli, którzy z delikatnością kąpielowych uwijają się wokół potężnych 
cielsk.
– Ty to byś chyba mógł jeść nawet przez sen.
– Mhmm – z gębą tak naładowaną czerwonymi bananami, że nie może się nawet 
odgryźć,
Jacek metodycznie pochłania stertę owoców, w którą przed wyjazdem z Trincomalee 
zdążył
się przezornie zaopatrzyć.
– Uważajże, do diabła!
– Mhmm. Lepki sok z różowego kokosu rozlał się na tylne siedzenie.
– Teraz – Staszek wciska się w kąt samochodu – teraz to już będziemy się lepić 
dosłownie
ze wszystkich stron.
Różowe kokosy, czerwonoskóre banany... Prawdziwe, kupione za parę paisów. A 
przecież
zdają się przeczyć realności niczym kolorowe sny w samo południe. Mojej zdają 
się przeczyć
realności, bo przecież nie tego przydrożnego handlarza, dla którego gatunek 
banana o czerwonej
skórce jest równie zwyczajny jak dla mnie zielony, jedyny znany mi rodzaj tego 
owocu
z europejskich sklepów kolonialnych. Dziwność... Nic więcej przecie ponad 
odmienność od
wpajanych nam stereotypów. Wystarczyłoby teraz ze środka cejlońskiej drogi przez 
odwróconą
lornetkę spojrzeć na moją drogę nadbałtycką, aby z nagła otworzyć gębę przed 
całą jej
dziwnością i egzotyką. Włóczęga zaczyna się dopiero. Lornetka zwisa jeszcze 
bezczynnie,
lecz w tnącym żar samochodzie zaczyna mi już lekko podskakiwać na piersiach. 
Zaczyna
uświadamiać mi swą obecność. Nieraz pewnie przyjdzie po nią sięgnąć. Po 
lornetkę, odwróconą.
– Uważaj, zapaprzesz całą lornetkę.
Rzeczywiście, do licha. Palce lepią mi się od rozlanego przez Jacka kokosowego 
soku. Nie
zauważyłem nawet. Jakże miałem zauważyć w lepkim jak coca–cola powietrzu. Wzrok 
ślizga
się po nim leniwie. Czyżby mu to ułatwiała wilgoć? Spojrzenie mija stojące nad 
palmami
mgły – ostatnie soki wyssane słońcem z zieloności. Mija, prześlizguje się i znów 
trafia w
zieleń. W straceńcze prące ku błękitowi wierzchołki palm – w całopalenie.
Któremuż by to z naszych bajarzy, co to zimowe chałupy przy trzasku bierwion pod 
kominem
wypełniali dymem piekielnych zjaw snujących się w ich opowieściach; któremuż by 
z
nich przed przycupniętą z otwartymi gębulami na zapiecku dzieciarnią przyszło do 
głowy tak
właśnie krainę demonów malować... I któryż by z tych dzieciaków słuchających w 
cieple
dziadowej opowieści, kiedy za zaszronionym oknem po polu Zły w sążnistych 
buszuje zaspach,
któryż by z tych malców umiał sobie tak właśnie wyobrazić wyspę Lankę, 
krwiożerczego
króla Rawany przeklętą sadybę... Nie lodem na wieczyste potępienie skutą, nie 
siarką
buchającą i jękiem potępionych. Ale to właśnie piekło zielone, właśnie to 
zielone piekło,
żarem tropiku rozbuchane z umęczonej spiekotą ziemi. Kwietne, palmowe, 
przelewające się
bujnością i urodzajem... A tak przecie było. Na tej to wyspie, na tej to małej 
kropli ziemi,
która z subkontynentu indyjskiego w ocean skapuje, straszliwy Rawana przewodził 
tabunowi
demonów. Stąd to wiatr niósł jego rozkazy, by mieszać ład dalekim krainom. A 
wielka być
musiała Rawany władza, skoro po dziś dzień wspomnienie jej niesie bajarz 
singaleski między
przycupniętą z otwartymi gębulami dzieciarnię, a i ona ją kiedyś poniesie przez 
Błogosławioną
Lankę, przez Sri Lankę, od której sami Singalezami się mienią.
Wielka zaprawdę była to władza i każdy bez mała zakątek wyspy obejmująca, jako 
że i na
jej północnych krańcach jak Singalezi po swojemu, tak i Tomilowie równe cuda o 
Rawanie
szepczą po drawidyjsku. Któż zresztą dociecze – z Lanki to w górę, ku Indiom, 
czy też z Indii
na Cejlon wieść się pierwej rozeszła? Pokolenia ją hen aż u podnóży Himalajów z 
ust w usta
przekazywały, by wreszcie w świętą księgę hindusów, boską Ramajanę, kunsztownym 
stylem
sam mistrz Walmiki mógł wieść tę odwieczną zamknąć i po świecie całym rozsławić. 
Skąd
więc rzecz przyszła, czy ważne? – Tutaj się była rozegrała.
Rafy – mówią uczeni – zwykle rafy, jakie bez trudu znaleźć można we wszystkich 
morzach
południowych, naturalną koleją i bez jakichkolwiek sił nadprzyrodzonych spięły z
kontynentem sześćdziesięciokilometrowym pasem Wody odciętą od Indii wyspę. I 
Mostem
Adama rafy te uczeni nazywają. A więc jednak mostem... A więc czemuż by mylić 
się mieli
bajarze, którzy miast Adama, mostem Ramy zowią łańcuch raf a wysepek, u którego 
dynda
na oceanie Cejlon? Może zatem i naturalną koleją, ale czemuż by nie po to 
właśnie wyłonił
się ów most z oceanu, by sprawiedliwy Rama, skacząc wielkimi krokami z rafy na 
rafę, mógł
był suchą stopą stanąć na ziemi zielonego piekła Rawany... A mógł przecie, skoro 
tak właśnie
uczynił. Droga była daleka – ginie kędyś, rozsypała się w piach; grobowy 
wieszczów, których
i tak nikt nigdy nie pamiętał. Z ludu wyrosła i lud ją stugębną brukował 
sztafetą pokoleń. Jeno
przedwieczny Wisznu mógłby zagadkę wyłożyć. Padł pono przed boskim na kolana 
król
Daszaratha, który bez nadziei już wypatrywał męskiego potomka, padł na twarz i 
sowite złożył
ofiary na intencję syna, co to go przyszłym ojcem narodu widzieć pragnął. I 
ulitował się
Wisznu, i zstąpił w łono królowej Kausalji, i wyszedł z. jej ciała na świat jako 
mężny Rama,
by w ziemskim swym epizodzie zgładzić dręczące człowieka demony; by jako! bóg–
człowiek
żyć, walczyć, kochać i cierpieć, jako walczą, cierpią i kochają śmiertelni. I by 
powrócić potem
w niebiosa, w boską swą naturę przedwiecznego Wisznu, i aby z wysokości znów 
widzieć
małość tych, za których kochał, cierpiał i umarł. Czy potrzebnie? Czy słusznie? 
Może i
tak, skoro raz jeszcze – w roku, który chrześcijanie zowią rokiem pierwszym i 
erę swoją od
chwili tej liczą – zstąpić postanowił na ziemię, na lat całych trzydzieści i 
trzy próżnego trudu.
Atoli pieśń hinduska nic o tym nie wspomina... Inne ją w tym święte pismo 
wyręcza. Inne,
choć zrodzone z tego samego wszak repertuaru tęsknot człowieczych.
Rósł tedy Rama, na króla Ajodhji przez ojca przeznaczon. Rósł nieświadom 
jeszcze, iż na
dalekiej Lance szaleje Rawana z bandą posłusznych mu demonów. Pacholęciem 
odumarła
księcia królewska Kausalja, a miejsce jej przy boku Daszarathy zajęła piękna 
Kajkeja. Złość i
przewrotność młodej królowej bogom znaną być musiała; czyż mógł ją jednak odkryć 
Daszaratha
pijany szczęściem hołubienia trzech kolejnych synów, które bez . odwoływania się 
do
Wisznu posiadł z drugą małżonką? Przeto i nie dziw, że którejś nocy przysiągł 
jej spełnienie
dwóch życzeń, jakimikolwiek by być miały. I nie dziw też, iż o tej przysiędze 
zapomniał. A
kiedy tylko czas ku temu nadszedł sposobny, kiedy Rama wyrósł na męża 
wspaniałego, przyszła
do małżonka swego Kajkeja i niezwłocznego spełnienia dwóch życzeń zażądała. 
Pierwszego
– by Rama na lat czternaście pałac opuścił. I drugiego – by w miejsce 
wypędzonego
pasierba następcą tronu Ajodhji jej własny syn, Bharata, został mianowany.
Padło ongiś przyrzeczenie. Królowie Ajodhji jedno tylko mieli słowo. Wydał więc 
stary
Daszaratha rozkazy. Odszedł ze dworu Rama. Nie sam jednak podążył w dżunglę – 
młoda
jego małżonka, wierna Sita podążyła na wygnanie za mężem. Kędyś tam, gdzie ich 
zrozpaczonego
wzrok króla próżno dogonić próbował. Myślą ich przeto gonił i sercem. Atoli 
jedno
miał tylko Daszaratha słowo – a słowo padło. Jak kamień, jak kamień grobowy. 
Padło i zdruzgotało
starca. Umarł z żalu Daszaratha król Ajodhji, tronu ustąpił Bharacie. I ten 
wszakże
krzywdy przyrodniego brata nie pragnął. Rozesłał w dżunglową głusz gońce z 
błaganiem, by
brat na tron powrócił. Atoli Rama woli leśną pustelnię, przedkłada samotność 
dwojga nad
przepych pałacowych pozorów. I któż wie, czyby w ogóle w świat ponieśli bajarze 
ów wzorzec
hinduskich cnót, symbol ów cierpliwości i stałości – czy ponieśliby pamięć o 
sprawiedliwym
a nieustępliwym Ramie, gdyby cnoty te nie wykwitły i nie okrzepły za sprawą 
straszliwego
nieszczęścia, jakie dognało pustelnika i tu nawet, w dżunglowej głuszy, kędy 
skryty
przed ludzkim fałszem i obłudą wiódł z Sita żywot szczęśliwy. O jej to piękności 
zwiedzał się
podły władca demonów Rawana i porwał nieszczęsną na Lankę.
Nieszczęsną? Czy aby nadal tęsknota za mężem smaga Sitę na dalekiej zielonej 
wyspie?
Czy i stamtąd wygląda blasku Gwiazdy Polarnej – owego hinduskiego symbolu 
wierności,
który towarzyszy pustym nocom Ramy? Niegodne wierności, niegodne miłości 
pytania. A
jednak nachodzą nocą... Choć nie o miłość przecie szykuje się walka, skoro bój 
toczyć się ma
nie z ukochanym, ale ze znienawidzonym, krom tej miłości, przeciw wyłączności 
dwojga
występującym człowiekiem. Nawet jeśli nie człowiekiem jest – a demonem. Może 
wówczas
szczególnie. Chociaż i tak zawsze to z drzemiącymi w nas samych demonami 
zapasy... Poszedł
tedy Rama śladem Gwiazdy Polarnej, która go na Lankę, w stronę Krzyża Południa
prowadziła. Bo taka jest już Gwiazdy Wierności właściwość, iż na opak rozsądkowi 
i przypisanemu
na niebie przez mędrców miejscu świecić jej nieraz przychodzi.
Mówili mu – o miłość swoją walczyć wyrusza. Choć miłość, jak wierzył, trwała 
mocna
bez boju – tak jednak mówili. I wielki Sugriwa – król małp, który u boku Ramy w 
słusznej
sprawie z całą swą armią stanął. I małpiego króla minister, sam Hanumanta – 
czarodziej małpiej
nie tylko kondycji, ale zręczności i sprytu; to karzeł, to znów olbrzym, znawca 
nie byle
jaki sanskryckiej gramatyki. Tak mówili. Czy wierzył w to Rama? Milczał. 
Zacisnął zęby i za
Gwiazdą Polarną ruszył na czele małpiej armii na południe. I padł Rawana. W 
proch frunęło
królestwo demonów. I powróciła Sita w objęcia Ramy. I z zielonej wyspy, Już 
niedemonicznej,
z już niepiekielnej Lanki razem spojrzeli w górę, by przekonać się, że nawet 
stąd gwiazda
ich świeci nie bledsza. Czy mówili sobie, iż nie o miłość ich wzajemną, nie o 
ich wierność
cała ta wielka wojna małp i demonów się przewaliła? Miłość trwała. Przeciw tym, 
którzy w
niej swój udział mieć pragnęli, był bój. Czy mówił o tym Rama i Sita, małżonka 
jego? Nikt
ich nie podsłuchiwał.
Nikt też nie słyszał, aby sobie przysięgali wierność. Czyż w ogóle byłoby to 
potrzebne,
czyżby to było godne pary kochanków idealnych? Kochanków z baśni... Fakt, iż tak 
często
my nie z baśni, my w realności utopieni ślubujemy wierność, jakże jaskrawo 
dowodzi skrytej
gdzieś w nas samych, wiecznie czyhającej niewierności. Fakt ów brutalnie, lecz 
jasno mówić
się zdaje o tym, jak to niewierność na wskroś przenika ludzkie marzenie, jak 
bezustannie walczy
z marzeniem o wierności. Czy wiedziała o tym Sita, kochanka z baśni? Czy też 
dopiero w
marzeniach bajarzy wyrosła w ów symbol czystości tym bielszej, że skąpanej w 
próbach demonicznych
pokus Rawany? Ona – kochanka dnia. I on, Rama kryształowy, kochanek nieludzki
– bez stygmatu nocy bowiem. Czarnej dusznej nocy demona, która wyła w marzeniach
Rawany. I w marzeniach tego, który się Rawany wyparł wstydliwie – w człowieku. 
Który się
zaparł Demona i na swój ideał – bowiem nie na swój obraz i podobieństwo – miał 
wrychle
wykuć pamięć o Ramie. Między bogów go postawić, czcić jako wcielenie samego 
przedwiecznego
Wisznu. Jako własną swą tęsknotę za nieosiągalnym za nie blednącą nigdy 
jasnością
Gwiazdy Polarnej... Pomarli dawno bohaterowie – Sita i Rama jej małżonek, 
nieszczęsny
czernią swych marzeń Rawana, małpi król Sugriwa i Hanumanta, jego minister – 
ten, co to
nie wiedzieć: karzeł czy olbrzym; że znawca gramatyki to tylko pewne, bo 
jednoznaczne.
Pomarli. Ale powracają, by w każdym z wyznawców, w każdym stawać od nowa do 
nigdy
nie zakończonych zapasów. Tak tedy nadal dobry biały bóg dnia Rama walczy o 
człowieka.
W człowieku walczy z Rawana – czarnym Demonem Nocy. I któż waży się osądzić – 
który z
nich Zły, Dobry który? Który większej człowiekowi przysparza udręki...
Z lepkim mlaśnięciem odlepiłem się od siedzenia. Diablo niskie te samochody. Jak 
tak
dalej pójdzie, będę mógł po guzach na głowie liczyć przejechane węże. Że tez 
niczego się to
gadzie plemię nie potrafi nauczyć. Wyłazi to–to z gąszczu na sam środek 
rozpalonej szosy,
jakby mu w cieniu mało było południowego wrzątku. No i kończy żywot pod kołami. 
Szkoda
właściwie, że demona, a nie węża na Sri Lance obrano ongiś jako symbol kuszenia. 
Jabłek tu
wprawdzie niedostatek, mógłby jednak w węża przeobleczony Rawana kusić Sitę pod 
innym
jakimś owocowym drzewkiem. A zawsze większa by była satysfakcja z przejechania 
nieszczęśnika,
który nieopatrznie wygramolił się na asfaltową patelnię. Cóż, trudno.
A przecież wszystko w tym przekładańcu mogło się wydarzyć. Że też się tyle 
formacji
kulturowych, tyle sprzecznych wzajem obrazów i sensów świata pomieściło na małej 
w końcu
wysepce Rawany. Nie dziwota, że przetapiać im się przyszło w przedziwną jedność 
pierwiastków
wielorakich. Ariela nie miał zapewne pod ręką demon Rawana, sam bardziej do
Kalibana niż do księcia Mediolanu podobny. Gdybyż tak magiczną pałeczkę Prospera 
był
posiadał, spokojniej może potoczyłyby się losy wyspy. Nie posiadał jej widać 
wszelako, skoro
burze nie omijały zielonego okrucha lądu na oceanie. Może właśnie dlatego, iż 
raz po raz
wszystko stawało tu na głowie, przynajmniej symbol tożsamości – święte imię 
wyspy – usiłowali
zachować mieszkańcy kolebiącego się im pod nogami skrawka ziemi. Skoro rzecz 
sama
się zmienia, niechaj choć znak Jej świadczy o ciągłości. Grecy i Rzymianie zwali 
wyspę
Taprobane. Arabscy majtkowie Sindbada – Serendib, Portugalczycy i Holendrzy 
przydali jej
imię Ceilao czy też Ceylan. Aż na koniec świat od Anglików przyjął nazwę Cejlon. 
Nazwy te
znaczą etapy kutych przez obcych na obcy wzór czasów wyspy. Kutych po wierzchu. 
Ponad
światem tych, którzy coraz niżej przegięci trwali na tej ziemi. Dla nich zawsze 
była to Lanka.
Sri Lanka. Ta sama od setleci nazwa i wyspa dla jej ludu ta sama, na którą 
władający nią w
legendzie demon–król porwał małżonkę Ramy. Ta sama była. Jest znowu ta sama? W 
innym
już miejscu do tej samej rzeki tradycji wstępowała Lanka przyjmując swój chrzest 
na żywot
współczesny. Od roku 1948 – po trzech stuleciach kolonialnego knebla – roku 
początków
gaworzenia i raczkowania jako dominium w ramach Brytyjskiej Wspólnoty Narodów, 
aż po
dzień 22 maja roku 1972 – dzień pierwszy Republiki. Dzień chrztu powtórnego, z 
którym
razem spłynęły dawne, przydawane jej przez zamorskich gości imiona i z którym 
powróciło
pierwotne, imię czasów Sity – Sri Lanka.
Trzeci guz i trzeci wężowy ze zwłok za kołami samochodu. Skromna opłata za 
wejście.
Coraz bliżej do pierwszych stacji. Do punktów, z których po udającym 
współczesność Kolombo
i udającym prymityw Trincomalee, przyjdzie wreszcie z Cejlonu wyruszyć poprzez 
Sri
Lankę. Od stacji do stacji, nieraz pewnie gubiąc się śród drogi. Bardziej krętej 
i pełnej większych
przeszkód niż te straceńcze węże wygrzewające się na asfalcie. Może czasem 
przyda
się lornetka...
Gołym już nawet, bez szkieł okiem widać w dali nad zielonością białe kopce 
gigantycznych
stup Anuradhapury. Granica legendy i prawdy – powiedzieć by można, gdyby 
rzeczywiście
wierzyć, iż granica takowa istnieje, a historyczna prawda mniej jest 
wieloznaczna i dowolna
od legendy. Atoli legenda właśnie wyraźnie mówi o siedmiuset jezdnych i o 
księciu
Widżaja bogatym w tę jednoznacznie konkretną liczbę towarzyszy. Od jego to 
przybycia z
południowych Indii historię Sri Lanki i jej narodu liczyć się poczyna. Od 
wyłaniającego się z
mroków legendy miejsca, w oddali widocznego bielą stup w zieloności; miejsca, 
które stało
się pierwszą stolicą Widżaji. I które stanie się dziś pierwszym mojej drogi 
przez wieki Cejlonu
popasem. Przydrożny kramarz wymachuje kiścią bananów. Staszek dyskretnie 
szturchnął
kierowcę. Ten widać zrozumiał – dodał gazu. Biedny kramarz, pozbyłby się pewnie 
połowy
straganu, gdyby Jacek zdążył zauważyć jego ofertę. Zniknął już jednak za 
zakrętem drogi.
Wyboistej, prowincjonalnej drogi, która niczym nie wskazuje na to, iż oto 
doprowadziła nas
do samego serca Radżaraty – do centralnego punktu Ziemi Królów, punktu milowego 
cejlońskiej
historii i osi świata singaleskich buddystów. Do Anuradhapury. Największe z 
zabytkowych
miast wyspy wolno osuwa się pod jej powierzchnię. Tym głębiej, im wyżej na wiatr
wyrasta grzebiąca je zieleń. Coś z cmentarzyska, coś z ciszy szacownej, ciszy 
godnej miejscom
pamięci umarłych, niesie się przez pustkę garbatych łąk, pod którymi w ziemię 
osypały
się szczątki pałaców. A przecież nie śmierci to miejsce – miejsce poczęcia. 
Tradycji. Nieprzerwanej
i dawniejszej od najstarszych tradycji smarkatej Europy. Od III przed 
betlejemską
nocą aż po wiek, w którym nad Wisłą przyjmowano kult męczennika z Golgoty – 
Anuradhapura,
z krótkimi tylko przerwami, była stolicą kraju. Tego samego, którego wizę 
przybito mi
przed paroma tygodniami w paszporcie. A przecież i tamten wiek trzeci przed nocą 
w Betlejem,
od której naszą liczymy erę, nie był dniem pierwszym Anuradhapury, kolebki 
państwa
Singhala. Kiedy w roku 380 przed naszą erą na stolicę pasował ją król 
Pandukabhaja, miasto
miało już za sobą dwa wieki tradycji. Cóż to za sprawa przy takich obszarach 
pomylić się o
kilku, ba – o kilkudziesięciu choćby władców... Co innego u nas, gdzie 
Matejkowski poczet
królów polskich liczy sobie nawet nie czterdzieści i cztery, a ledwie 
czterdzieści portretów.
Lecz tutaj... Długo więc zgadzano się na błędną, jak się w końcu okazało, 
etymologię nazwy
miasta, którą wywodzono od singaleskiego słowa określającego liczbę 
dziewięćdziesiąt i tłumaczono
Anuradhapurę jako. Miasto Dziewięćdziesięciu Królów. W istocie było ich–bagatela
–stu i dziewiętnastu. A pierwszym Anuradhapury protoplastą i jej ojcem z 
imienia, który
tu sobie osadę wytyczył, był przed stuleciami stronnik przybyłego z Indii 
księcia Widżaji, pan
imieniem Anuradha. Od niego to – wadzą się uczeni – nazwa poszła, czy też od 
młodszego o
parę pokoleń singaleskiego arystokraty i królewskiego kuzyna, również Anuradhy, 
który
okręg ten jako ziemię rodową uzyskał?
Któż pomni. Buddyjskie stopy, które z czasem stanęły na tej ziemi, głęboko 
wgniotły w
zapomnienie dni Anuradhów. Przywaliły je wraz z ich religią, wraz z tajemnymi 
świątyniami
Domu Wielkiej Ofiary, sanktuariami sekretnych, tu mających swe centrum, kultów 
Królowych
Zachodu i Demona. Odchodził na wygnanie Rawana – w baśń, w mrok nocy ludzkiej
natury. Jej dzień i światłość ku innym bogom, ku nowym panom człowieczej 
wyobraźni się
obracały. Wyrastają dziś bielą ponad gajami Anuradhapury. Wielkie jak 
rozczarowanie, z
którym stoję przed nimi – przed gigantycznymi białymi kopułami buddyjskich stop. 
Potężne,
rosnące wprost z ziemi półkule, po których wzrok ślizga się bez nadziei na jakiś 
uskok, punkt
zatrzymania, na drobne choćby zwichnięcie obłej nudy. Chciałoby się uwierzyć, że 
to kopuła
tylko, zwieńczenie, i że reszta cała gdzieś tam drzemie pod ziemią, w głębi. 
Lecz przecież nie.
To właśnie jest całość, ów kapelusz bez wnętrza, kopuła, pod którą nie ma głowy 
żadnego
Sfinksa. Może to rzeczywistą wspaniałość stup zamazuje w mych oczach konkretyzm 
mojego
czasu i mojej perspektywy? Może ów wyprany z mistycznych półcieni scentyzm – 
fałszywy
pióropusz do fałszywej dumy czasów skarlałej wyobraźni „rozumnych” uniemożliwia 
pojmować
rzeczy , które nie służą nikomu, bo służą summie? Ta sama właśnie niemoc 
skarlałych,
którzyśmy skorzy w tajemnicy zerkać ku Gwieździe Polarnej udając, że niby to 
interesuje nas
li tylko jej materia... Jacek się gdzieś zawieruszył. Pewnie studiuje jeszcze te 
starożytne sedesy,
przy których postaliśmy trochę w tutejszym muzeum. Kamienne sedesy ze 
specjalnymi
żwirowymi filtrami, by ściekający z nich mocz nie zanieczyścił gruntu. 
Przetrwały stu dziewiętnastu
królów. I wszystkie ich marzenia.
Paradoksalne. Z pozoru tylko paradoksalne, bo ludzkie to przecież i niedziwne, 
że bliższym
jakimś, bardziej dotykalnym i człowieczym śladem są te przycupnięte w trawie 
kamienie,
na których przysiadywali panujący singaleskiego królestwa, od owych olbrzymów 
kamiennych,
przed którymi królowie głowy kłonili... Stupa, klasyczne w Indiach sanktuarium
buddyjskie, sięga – o czasie nasz cyfromierny! – metrów szesnaście. Na którym to 
metrze
wzwyż przebiega granica ludzkiej intymności w oboowaniu z absolutem? Czy właśnie 
na
szesnastym się urywa? Nie na Sri Lance, gdzie – zwana tu dagobą – cejlońska 
słupa pnie się
ponad palmy gajów Anuradhapury w kształt gigantycznego dzwonu. Z użytego na taki 
dom
boży materiału można by zbudować całkiem pokaźną osadę jego śmiertelnych 
adoratorów.
Tamte zaś na północy, klasyczne stupy indyjskich buddystów, kędyś przy drodze 
przycupnięte,
ledwie by na chatę proroka starczyły – zanim jeszcze został Buddą. Ale został 
nim. I z
pokoleniami coraz dalej bóg ulatywał od człowieka. Toteż usidlać go począł 
śmiertelny w
pustkę form wymyślnych a ogromnych. Im dalej od kolebki, im dalej od Indii, tym 
wyższe
budował stupy, jak gdyby w tęsknocie, by ich wierzchołki bliżej się znalazły 
boskiego nieba.
I w tej pogoni za nieosiągalnym, kędyś po drodze zagubił świadomość, iż owe 
klasyczne
sanktuaria grubego mędrca o długich uszach w swych kształtach najstrojniejszą 
zakuły cechę
– prostotę. Tę właśnie, której brak zwykle naśladowcom i kontynuatorom.
Krótkie jeszcze, ledwie obiecujące przesilenie południowego słońca, cienie 
budowli grzęzną
w trawie. Cień stup. Nareszcie ludzki wymiar cienia tych kolosów. Zarytych w 
ziemię
dzwonów bez serc. Martwych, bez dźwięku. Bez drzwi, okien, bez wnętrza. Pod obłą 
kopułą
nie ma nic – kamień tylko wypełniający całego olbrzyma. Zespół 
wczesnobuddyjskich dagob
Anuradhapury porównuje się z monumentalizmem egipskich piramid. Otóż i 
porównania mądrych,
paralele kreślone przez egzegetów z odwróconą lornetką przed oczyma!
– Co mówiłaś?
– Ciiiszej...
– Uważaj, przejście...
– Tss... – Maria mówiła szeptem. Z szeroko otwartymi źrenicami. Czy dlatego, że 
drogę za
nami zamykał mrok?...
Szliśmy przez labirynt Cheopsa od dobrych dwudziestu minut. Po pustynnym żarze 
na zewnątrz
piramidy oczy zdążyły już przywyknąć do ciemności. Oczy, i owszem, tak...
Piramidy żyją. Może jeszcze dobitniej – teraz i tutaj, twarzą w twarz z obłą 
pustką dzwonu
stupy – może jeszcze wyraźniej wiem to niż wówczas, w mroku piramid, mroku, 
przez który
szliśmy z Marią. Wtedy to czułem. Teraz wiem tylko. Żyją. Oddychają. W rytmie 
mrocznym,
w jakim kluczy życie ich podziemnych korytarzy, niespodziewanych zakamarków, 
grobów
ukrytych, tajemnych przejść, sekretnych skarbów, których nigdy tu być może nie 
było. Monstrualne,
rzucone śród pustyni baśnie o świecie umarłych. O krainie wiecznego żywota. O
nieodkrywalnym. W mroku.
Słońce pełznie po obrzeżu stupy. Jest obła, gładka, pusta. Pusta? Tak. Mimo że 
aż po powłokę
szczelnie wypełnił ją kamień. Czyż pustkę musi usprawiedliwiać stęchłe powietrze
ciemnego wnętrza... Pustka to – nic. Nic. Jak Nic wnętrza, jak brak wnętrza 
stupy. Zaczynam
pojmować moje pierwsze wrażenie o braku wyrazu tej bryły.
Grupka mija mnie i niknie za owalem budowli. Pielgrzymi. Bosi, z pochylonymi 
głowami
i modlitewnym szeptem na wargach. Obeszli stupę, idą dalej – ku świętemu gajowi. 
Im pewnie
dzwoni ten rzucony w trawę olbrzym. W jego wnętrzu jest, przynajmniej powinna 
się
znajdować, wmurowana relikwia Buddy. Idealne sanktuarium – dom boga i tylko 
boga, niedostępny
śmiertelnym. Biały monument. To, co dla mnie jest tylko przerostem formy, pustym
jej ogromem – jest dla nich pomnikiem godnym wielkości wyrażanych przezeń 
treści. Białe
szaty buddyjskich pątników prześwitują w zielie ni. To miejsce jest dla nich 
tym, czym dla
chrześcijan Jeruzalem, Lhasa dla Tybetańczyków, dla hinduistów Benares. Osią. 
Ogniskiem
świata. Miejscem tęsknoty – niechaj powie heretyk.
W gaju tym, gdzie nikną teraz sylwetki pielgrzymów nie opodal pomnika 
medytującego
Buddy – święte drzewo Bo. Żywy dokument Oświecenia. Aż tutaj przyniesiono 
gałązkę
drzewa, z dalekiego w północnych Indiach miasta Bodhgaja, kędy w cieniu figowca 
książę z
rodu Siakjów doznał łaski oświecenia i stał się Buddą nieśmiertelnym. Dwa 
tysiące dwieście
lat minęło od czasu, kiedy ową gałązkę posadzono w ziemię Anuradhapury. Z pozoru 
niczym
nie wydaje się wyróżniać spośród otaczających je drzew. Niczym – poza funkcją 
świętości. A
ta wszakże nie potrzebuje znaków widomych. Nie wierni, tylko niewierny i uczeni 
takowych
poszukują. A i spośród nich wielu uznaje cejlońskie drzewo Bo za najstarsze z 
historycznie
udokumentowanych na świecie. Syn to wielkiego cesarza Indii, słynnego tolerancja 
Asioki, w
buddyjskie mnisze szaty przybrany książę Mahinda, zstąpił przez most Adama na 
wyspę. W
ślad za nim poszła siostra cesarza – bogobojna Sanghamitra. Z gałązką świętego 
drzewa Bo
dotarła aż tutaj. Działo się to roku dwieście czterdziestego siódmego przed 
naszą erą, kiedy
jeszcze demonom kłaniał się w Anuradhapurze król Dewanampija Tissa. Ręką 
księżniczki–
mniszki posadzona gałązka rosła w chwałę. Obumierały w jej cieniu i Dom Wielkiej 
Ofiary, i
sanktuarium Demona i Królowych Zachodu. Król Dewanampija Tissa przyjął 
Szlachetną
Ośmioraką Drogę. I porosły w krąg białe dzwony dagob. Sztuki piękne, 
architektura, rzeźba,
nauki – dziś śród wykopalisk archeologów, w szczątkach dawnych miast trwają 
zwietrzałe
pomniki lotnej myśli. Myśli z kręgu świętego drzewa Bo – buddyjskiej.
Przydrożny handlarz sprzedał pewnie resztę bananów. Zwinął kram, trochę tylko 
łupin
przy drodze pozostało. Białe kolosy z powrotem zapadają w zieleń. Tylko porosłe 
trzciną
kanały i wielkie, ramowane kamieniem zbiorniki wodne wyznaczają drogę odwrotu ze 
świętego
miasta – jakby jego przedłużenie na pola, o które opierało swój byt. One to, 
powstałe z
woli buddyjskich królów rezerwuary wody, przed dwoma tysiącami lat pozwalały na 
prowadzenie
niesezonowej uprawy roli. Ostatecznie przepędziły lęk przed szafującymi deszczem 
i
suszą demonami. A wraz ze strachem i wiarę w nich ostatecznie zatopiły. Do dziś 
służą anuradhapurskim
chłopom. Do trzydziestu metrów przepastne i długie na osiem kilometrów,
przechowują wodę przez całą długą porę jej niedostatku. Po osiemdziesiąt 
kilometrów wyciągają
macki kanałów od dawnej stolicy. W trzech oddzielnych zbiornikach mieszkańcy 
Anuradhapury
jak rok długi pili wodę, kąpali się i prali powłóczyste szaty. W popołudniowym
słońcu smażą się nad brzegiem kanału białe płachty singaleskich chłopów. Tak 
samo.
I wówczas też słońce zdało się zachodzić dla Ziemi Królów. Pod drzewem Bo niosły 
się
modły. Wyrosło już natenczas, spotężniało. Był wiek drugi przed Betlejem. Nawała 
szła z
południowych Indii. Zalewała wyspę. Coraz dalej na południe, może tą samą, którą 
ja teraz
drogą, opuszczali święte mury Anuradhapury singalescy wyznawcy wiary, którą nie 
mieczem,
ale z zieloną gałązką w ręce, też z Indii, wniosła tu kiedyś siostra cesarza 
Asioki. I jej
to, księżniczki Sangharmtry, podbój skuteczniejszy się okazał od późniejszych 
hinduskich
prób. Okrzepli po wstrząsie Singalezi. Dutthagamani, jeden z największych 
władców Sri
Lanki, ruszył się z południa. Opuścił granice królestwa Ruhuna i parł na 
zagrabioną przez
najeźdźców północ. Po sam most Adama pędził ich w pomieszaniu i panice. Na długo 
zapamiętali
naukę. Ziemia znów była wolna. Nie o nią już – z nią samą tylko boje przyszło 
prowadzić.
Zwycięski miecz Dutthagamani na łopatę zamienił król Mahasen – ryć ziemię 
nakazał,
ciąć ją w szramy potężnych kanałów i zbiorników wodnych. Białe płachty nad 
brzegiem
kanału osiadać zaczyna przedwieczorna rosa. Tak samo.
Dwunasto–, może trzynastoletni chłopiec idzie skrajem drogi. Długa pomarańczowa 
szata
obija się o bose nogi. Chłopak trzyma w ręce czarny parasol – jedyną pewnie 
własność.
Ogolona głowa i szata zakonna małego mnicha robi wrażenie czegoś sztucznego, 
sprzecznego
z dziecięcym jeszcze spojrzeniem wyrostka. Chłopiec zboczył z drogi, zwinnie 
wdrapuje się
po kamiennym stoku. A więc obaj zdążamy do tego samego celu. On ku miejscu dlań 
świętemu.
A ja? Z ciekawości? Z reporterskiego, globtroterskiego obowiązku? Dobrze, że 
nikt mi
nie zadaje podobnych pytań. Byłbym w kłopocie. Kiedyś trzeba będzie jednak 
odpowiedzieć.
Choć może odpowiedź znajdzie się sama; może odnajdę ją w drodze, w miejscu, 
którego nie
znam i w którym się tej odpowiedzi będę najmniej spodziewał... Może. Cele mają w 
sobie coś
z horyzontu. Osiągnięte przestają być sobą.
A jednak dla tego chłopca w mniszej szacie Aukana jest celem. Dla mnie tylko 
punktem
drogi. Ilomaś tam minutami zmienionymi w parę metrów taśmy filmowej. Kamienny 
stok
staje się coraz bardziej stromy, ostro wrzyna się w dżunglę. Wreszcie, zupełnie 
niespodziewanie,
kiedy miał już uwiędnąć w głuszy, przemienia się w rozległy kamieniołom. 
Dlaczego
właśnie tu, na uboczu, w oddali od większych siedlisk ludzkich wzniesiono ów 
słynny popa
nik – najwspanialszą, jak głoszą podręczniki, monumentalną rzeźbę kontynentu? 
Czy tylko
dlatego, że pozwolił na to potężny kamienny stok, materiał ku zamiarowi sposobny 
– cel sam
dla siebie? Otoczony skałami posąg Buddy niczym nie wskazuje na to, że liczy 
sobie półtora
tysiąca lat. Olbrzymia martwa twarz jest tak gładka, jakby dopiero wczoraj ją 
wykuto. Gigant.
Ledwie dosięgam do połowy jego łydki. Wystąpił o krok przed ścianę skalnego 
zespołu, jak
gdyby się z niej wyłonił właśnie i tuż za nim zatrzasnęły się skalne odrzwia do 
jego tajemnych
pomieszkań. Stoimy naprzeciw siebie na wyciągnięcie ręki, a dzielić się nas 
zdają rejony
ogromne jak przeciwne drogi różnych cywilizacji, odmiennych sposobów odczuwania. 
Po
twarzy Buddy przesuwa się zachodzące słońce. Lecz nawet ten ruch nie ożywia 
rzeźby – zbyt
potężnej, aby dopukać się z nią człowieczego kontaktu.
Natarczywy jak wszyscy handlarze na świecie, obszarpany mężczyzna ciągnie mnie w 
cień
drzewa. Wolno rozsupłuje kawałek szmaty.
– Same autentyki – bije się w pierś, bezczelny, choć na pierwszy rzut oka w 
zawiniątku
widać szmirowate imitacje.
Bez przekonania grzebię w tych starociach prosto spod sztancy. A to buddyjski 
rylec, a to
fragment bambusowego manuskryptu, a to to, a to owo, mydło i powidło. Spod 
tandety prześwituje
kawałek białego kamienia. Odsuwam kilka szczerup... Mały marmurowy Budda!
Pewnie odłupany przez handlarza w jakichś świątynnych ruinach. Z całą pewnością 
autentyczny,
jako że marmur od dawna jest na Cejlonie materiałem doszczętnie wyczerpanym.
Biorę figurkę na dłoń. Jak przed chwilą po Obliczu olbrzyma, tak teraz po 
policzku mojego
Buddy przesuwa się cień zachodu i marmurowym rysom nadaje pozór ruchu...
Nie bardzo wiem – pod wpływem słońca czy też mojej dłoni – kamień robi się 
wyraźnie
cieplejszy. Ten Budda bardziej jest sposobny moim proporcjom – mały, intymny. 
Żywy. Nie
targuję się. Chowam Buddę, małego, ludzkiego buddę chowam do kieszeni bluzy. I 
odchodzę
nie oglądając się. Za moimi plecami ślepo patrzy w dżunglę skalny Olbrzym, 
wykuty nie na
ludzką miarę wyobrażeń. Zjawia się tak nagle, że by się chciało powiedzieć – 
zjawisko.
Wprost z dżungli niespodziewanie wytryska na' tle błękitnego nieba. Obca 
dookolnej, unurzanej
w zieleni; płaszczyźnie, pionowa skała lśni w słońcu czerwienią, zielenią, 
brązem, poprzetykana
siatką brunatnych skaz niczym wielobarwny warstwowy agat. Obrośnięta dookoła
rumowiskiem murów w doskonałej kompozycji tego, co było tu ludzkie z tym, co 
wcześniej
trwało w naturalnej architekturze skały. Sigirija. Sigirija. Patrzę na ten 
najsłynniejszy zespół
cejlońskich ruin i zdaje mi się, że przez odwróconą lornetkę ślizgani się po 
gmachach Helsinek.
Proponowane dziś przez Finów zespolenie elementu naturalnego, zastanego, z przy 
danym
mu ręką projektanta kształtem dopełniającym, Sin galezi stosowali w Sigiriji 
przed półtora
tysiącem lat. Z tą może różnicą, iż osadzony w skałach i tylko dopełniony cegłą 
kościół
w Helsinkach jest próbą powrotu, próbą wgryzienia się od nowa w utracone 
podłoże; sigirijska
.zaś cytadela dopiero od podłoża wyrusza. Jest początkiem trudu wychodzenia z 
naturalnych
prasiedzib, do których z o ileż większym trudem po tysiącleciach usiłować będzie 
znów
przylgnąć wnuk pieczar marnotrawny. Atoli z przeciwległych ruszając stron, w tym 
samym
miejscu spotykają się starożytni architekci Sigiriji i umęczeni asfaltowymi 
pustyniami ich
czeladnicy z Helsinek. Późniejsi po prostu w tym samym punkcie koła, na 
kołowrocie czasu
powtarzającym swój ruch po niezmiennym kręgu, opartym o tę samą oś. Ni lepsiśmy 
ani gorsi
– późniejsi zaledwie. Kolejni wykonawcy repertuaru ludzkiej inwencji; 
niezmiennego, tyle
że w innym akurat stadium gromadzenia bagażu technicznych i formalnych 
rozwiązań. Zaledwie
sprawniejsi w realizacji wariacji archetypicznego repertuarium. Skalny kościół w 
Helsinkach
wcale nie lepiej wykonano od pałacu z Sigiriji – wykonano go jedynie 
sprawniejszą
techniką, szybciej, mniejszym nakładem trudu A zresztą, ta sama to przecież na 
dobrą sprawę
budowla. Osiemnaście lat trwały prace, zanim ukończono tę ruinę, zanim w formę 
przekuto
szaleńczy zamysł króla szaleńca. Dziś w okalające ideę rumowisko na powrót 
zapadła się
forma; zamysł pozostał – to, co stanowi istotę. Pokrętną i wieloznaczną jak jej 
twórca. Ojcobójca,
satrapa, ekscentryk o duszy artysty. Kassapa. Pusty dzisiaj dźwięk – a w wieku 
naszej
ery piątym było to imię –postrach, imię zginające karki i zwężające źrenice w 
bezsilnej nienawiści.
Ów ewidentny paranoik osiadł był na tej to właśnie niedosiężnej górze. Zamknął 
się
w cytadeli, której fundamenty osadzić kazał na szczycie skały, ponad koronami 
okolicznych
palm. Realny, wymierzalny w tonach budulca twór szaleństwa. Podniebne siedlisko 
króla,
który mienił się bogiem i bogom równą posiadać zapragnął rezydencję. I posiadł. 
Bają, że
tylko góra Kajlasa, na której szczycie nieśmiertelni hinduskiego panteonu mają 
niedosiężne
ludzkim okiem domostwo, mogła się równać Sigiriji, póki ta nie rozpadła się 
jeszcze w rumowisko.
Nigdy by może i nie powstała, gdyby wprzódy Kassapa nie zgładził własnego ojca.
Zrodzona ze zbrodni. Z lęku, który zbrodnia rodzi. I pychy, którą mord 
poprzedza. Nie dość
było Kassapie, że po wtrąconym do lochu rodzicu zagarnął tron i wyspę. Brat i 
konkurent,
mężny Moggallana, umknął – jak wieść niosła – gdzieś do południowych Indii i 
wszelki ślad
po nim zaginął. I tego nie dość było Kassapie. Nie dosyć bogactw przelewających 
się w królewskim
skarbcu. Może stary władca ukrył kędyś swój skarb legendarny i w Igchu nie traci
nadziei na powrót zbiegłego syna, by go obsypać królewskim bogactwem? Tak! Tak 
musi
być z pewnością. Każe przeto Kassapa sprowadzić skutego ojca i rozkazuje mu 
wyjawić złotodajną
kryjówkę. Czyż spodziewał się tego, co nastąpiło? A nastąpiło. Stary król skinął 
głową
i rozkazuje wieść się strażnikom. I poszli. Aż nad brzeg wielkiego zbiornika 
wody, który
urągał dawnym klęskom suszy. Tu staje król i dłonią krąg zatacza ponad wodą. – 
Oto skarb
mój największy. – I więcej już nic nie powiedział. Wył może jeszcze w agonii, 
może szarpał
w malignie kamienną ścianę pieczary. Nikt wszakże tego nie słyszał. Wszelaki 
dźwięk tłumiły
grube mury grobowca, za którymi konał, żywcem na rozkaz własnego syna zamurowany
władca.
Kassapa wznosił zapory. Rosły flanki Sigiriji, skalną cytadelę oplatały misterne 
konstrukcje
pałaców. Ponoć służalce słyszeli nocami, jak przez krużganki król gnał, bywało, 
panicznym
porażony strachem, choć wokoło korytarze zalegała pustka, a straż warowała u 
bram.
Może przed tą pustką właśnie z krzykiem umykał nocami oszalały Kassapa? O jakież 
to w
mroku korytarzy straszliwe potykał się wizje ten, który mienił się równy bogom? 
Czy też była
to tylko obmowa podłych sługusów, skoro rankiem znów pełnego uśmiechów i 
morderczych
rozkazów widywano satrapę na pałacowych dziedzińcach?
Ścieżka kluczy pod górę. Wymijam misternie ongiś rzni te zwaliska. Pod stopami 
zgrzyta
w piach obrócony marmur posadzek. Znów schodów parę i znowu zakole wokół 
rumowiska.
Dopiero w dali pionowa skała – orle gniazdo Kassapy, kukułki na tronie 
singaleskim. Nie z
władcy woli wzniesiona, starsza od królestw najdawniejszych skała, która wrychle 
po śmierci
ojcobójcy otrząsnęła z siebie przelotną funkcję cytadeli obłąkańca i nadal trwa 
ponad gruz
okalających ją przez chwilę pałaców. Jakby deptała w dżunglę ślad przelotnej 
dlań przyziemnej
roli. Skutecznie – na miał.
Po dawnemu u stóp skalnego kolosa pleni się tylko roślinność. Z tych samych 
przez pokolenia
nasion. Bezpańskie dziś Ogrody Królowej chwaszczą się wokół cytadeli, która 
kiedyś
przydawała pani wieczornego cienia pośród kwietnego labiryntu. Ni śladu po bieli 
marmurów,
po ciężkich, mosiężnych sklepieniach pałacowych i kwiatonach zdobnych 
klejnotami. I
tam, gdzie dawniej Pałac Orzeźwiający, woda li tylko po dawnemu struży się 
między kamieniskiem.
Swobodna, uwolniona z koryta drążonych w posadzkach kanałów, którymi niosła
ochłodę przez pałacowe kolumnady. I drzewa pozostały. Więcej ich nawet może niż 
wówczas,
kiedy śród podwórców łapały ślad cienia i mroku w upalne dni Kassapy. Cisza. 
Tatarak
i lotosy kwitną w na poły zasypanych fosach. I woń jaśminu duszna nad wodą po 
dawnemu.
Nad wodą stojącą w kutych w litej skale basenach kąpielowych, co to je 
dzieciarnia z pobliskiej
osady wzięła we władanie po królewskich dworkach. Dziecięcy śmiech niesie się po
wodzie, nad rumowiskiem. Echem się odbija od stóp skalnej cytadeli, w której 
gościł rzadziej
zapewne od szczęku komend i oręża. Któż by się aż tutaj spodziewał ciebie, 
chmurnooka
Nemesis, pani kary sprawiedliwej... A jednak ty chyba jedna tylko, córa Nocy, 
dostęp mieć
mogłaś do tego butnego, który przekroczył granice norm i tutaj przyczaił się w 
strachu przed
gniewem bogów. Strażą odgrodzon, systemem fos i tym najprzedziwniejszym na Sri 
Lance,
wyizolowanym z otoczenia pałacem na szczycie niebotycznej skały, gdzie bez 
skutku pragnął
zapomnieć, iż zowią cię Nieunikniona. Gęsta maź wilgotnego cejlońskiego 
popołudnia coraz
dokładniej zapiera piersi. Kamienne schody niemal pionowo pną się po skalnej 
stromiźnie. Z
trudem dopadam kolejnych, nieco obszerniejszych półek – klatek schodowych 
dzielących
etapy drogi ku szczytowi. Rudawe resztki ruin schodzą tarasami do sztucznych 
basenów, sanie
wreszcie baseny i zieleń aż po zamknięty wzgórzami horyzont – wszystko to opada 
coraz
dalsze, coraz bardziej mgliste z perspektywy walącego w niebo systemu schodów 
cytadeli.
Zaiste – Strach tylko chyba miał szansę wśliznąć się tutaj bezkarnie, 
przekroczyć zapory nieprzekraczalne
i ułapić na szczycie ojcobójcę w jego warowni idealnej. Jako wszystko niejasne
tu i powikłane, nieostre niczym te w oddali palmowe gaje, które giną w 
walających się po ich
wierzchołkach przedwieczornych mgłach, tako i sama nazwa Sigiriji nie bardziej 
oczywista
od losów jej i funkcji w zamyśle szaleńca. Dyszę chwilę oparty o skałę na 
tarasie w pół drogi
na szczyt. W plecy uwiera fragment fantastycznego lwa, który od z okładem 
tysiąclecia pręży
się do skoku. Przeciw Nemesis? Przeciw tej, jakże śród bezsennych nocy Kassapy 
realnej,
Córze Nocy, której i tak nie zdoła zagrodzić drogi na królewskie komnaty? U 
podnóża skały
wstępowałem na schody pomiędzy pazurami rozcapierzonych łap kamiennego lwa. O 
parę
kondygnacji wyżej dosięgnę szczytu budowli przecisnąwszy się poprzez wykutą w 
skale gardziel
ryczącego króla dżungli. Czyżby jego podobiznami właśnie król Kassapa o 
tchórzliwym
lwim sercu odgradzał się od iluzji? W owych czasach słowem giri określano godowy 
ryk jelenia.
Inni wszakże skłonni są utrzymywać, że słowo to przełożyć też można jako „góra” 
i
przypominają równocześnie, iż lwa zwano wówczas sinha. Sigirija. Lwia Góra. Góra 
Ryczącego
Lwa. Góra, na której zaszył się wyjący ze strachu satrapa... Można i' tak. Atoli 
nazwa
góry starsza ponoć od czasów, w których to lwie .pazury i grzywę rżnąć w niej 
kazał syn zamurowanego
władcy. W załomach skalnych buchalterzy dziejów wymacali inskrypcje o wiele
wieków wyprzedzające panowanie Kassapy; stare jak okoliczne wioski, które 
samozwaniec
włączył był dopiero w obręb swej stolicy. W nich zatem może drzemała już 
prastara nazwa,
która by – niewykluczone – wraz ze zmierzchem nędznych osiedli na zawsze poszła 
w zapomnienie.
I któż wie, czy więc nie dzięki przeklętemu satrapie, dzięki nocnym jego 
strachom i
imaginacjom, kędyś pośród stuleci zaginiony mityczny Lew Cejloński przetrwał po 
nasz czas
zakuty w rudą skałę, która od niego przyjęła imię.
Przelotny mrok i oto wypluty na drugą stronę lwiej gardzieli dostępuję szczytu. 
Pod obwisem
skalnym wąska półka, do której – gdyby nie ochronna metalowa siatka – z trudem 
by
tylko można przylgnąć, tuż–tuż nad kilkudziesięciometrową przepaścią. Podniebna 
galeria
Kassapy. Niegdyś było ich kilkaset; dziś drobna część zachowanych Dam z Sigiriji 
wystarcza,
by zapewnić tym freskom sławę sięgającą dalej od granic świata wyobrażalnych dla 
ich starożytnych
twórców.
O krok nad przepaścią, tuż pod potężnym obwisem przesuwam się wzdłuż skalnego 
zagłębienia
niemal ocierając się o jedyną ścianę tego przedziwnego korytarza. Od podstawy aż 
po
miejsce, w którym sklepienie urywa się wprost w niebo, ścianę całą wypełniają 
nieregularnie
rozrzucone po niej delikatne freski. Najwyższe piętro królewskiej cytadeli. 
Ostatni mur –
ściana fresków, śród których wysublimowanego artyzmu przyczaił się Kassapa. Ufny 
w siłę
ich odporu przeciw tym realnym i tym nocnym wrogom ojcobójcy; alboli też może w 
rozpaczy
usiłujący pięknem tych fresków i spokojem stłumić obrazy bliższe własnym 
wspomnieniom,
o których zapewne potajemnie szeptano w pałacowych komnatach.
Stoję oparty o załom muru. Jakże rzadko udaje się nam uniknąć rozczarowania, 
kiedy to
namacalnie przychodzi się zetknąć z dziełem otoczonym legendą; jakże tylko 
wyjątkowo dostaje
ono obrazu idealnego, który rysuje nam nasączona jego rangą i mitem imaginacja. 
I jakież
niecodzienne to zarazem uczucie, kiedy mimo całej doskonałości nie odczuwa się 
swoistej
obcości, która emanuje zwykle z dzieł nie na miarę naszej ułomności. A właśnie – 
obcość
doskonałego... Oparty o ścianę mam na wyciągnięcie ręki owe Damy z Sigiriji, a 
przecież
mimo misternego wypozowania dłoni, mimo wyszukanej gracji w przegięciach głów na
długich, przybranych klejnotami szyjach, ni śladu pozy tutaj, nic z hieratyzmu, 
z obcości
konwencji. Nie Damy – chciałoby się powiedzieć – Dziewczyny. Ta z lewej 
delikatnym ruchem
dotyka płatków kwiatu, tamta wysunęła dłoń w geście ni to przyzwolenia, ni 
rezygnacji,
a obok – pewnie jej służka – skłoniła głowę ponad tacą świeżych owoców. Tuż 
ponad moją
głową nachyla się dziewczyna z lekkim uśmiechem i jakże kobieco nieokreślonym 
zmrużeniem
powiek, przelotnym tak, że trudno uwierzyć, iż trwa ono od półtora tysiąca lat.
Tak niedaleko stąd, o jakieś ledwie kilkadziesiąt mil, sterczy ponad 
kamieniołomem Aukany
ślepo wpatrzony w dżunglę Olbrzym Budda. Spotkaliśmy się wczoraj. I nic, 
zupełnie
nic nie mieliśmy sobie do powiedzenia. Bo o czym tam było gadać – o 
doskonałości? potędze?
Obcy z obcym. Kolos z Aukany. Tak z pozoru niepodobny dalekim mu Egipcjanom, a
jakże bliski przecie martwemu wy pozowaniu tych oficjalnych, głupio zadufanych w 
nadziei
na wiecznotrwałość pomników Chefrena czy Mykerinosa. Przed śmiercią jeszcze 
umarłych w
chłodzie hieratyzmu. O ileż bliższy w tym otoczeniu, prawdziwszy i cieplejszy ów 
ludzki rys
smutku w ,,portrecie pesymistycznym” faraona Sezostrisa, że aż się go nie chce 
wtłaczać w
suche chronologie XII dynastii; podobnie jak sigirijskie dziewczyny pragnęłoby 
się ustrzec
przed trumnami historycznych systematyk. Uśmiechnięte pochylają się ku tobie z 
dookoła i
nie zmuszają do chłodnej akceptacji stylu, do akceptacji nic nas w gruncie 
rzeczy nie obchodzącego,
obcego świata z całym jego – a nie naszym – artyzmem. Pozwalają po prostu 
zapomnieć,
że występ skalny uwiera trochę w plecy i że intymność tej chwili dzielisz z 
adoratorami,
którzy stawali w tej ich alkowie przez całe stulecia.
Opadająca ku zachodowi tarcza, zdaje się, pomnaża naturalny połysk i uderzającą 
gładkość
zachowanych fragmentów galerii. Ów tajemniczy, pokrywający ścianę werniks 
dawnych mistrzów
singaleskich, niczym lawa w pół gestu wstrzymał ruch. Uśmiercił go i 
unieśmiertelnił.
Długie ponoć godziny ucierano białka, tak mieszając je w sekretnych proporcjach 
z miodem
dzikich pszczół, by obydwa te nietrwałe materiały skostniały w polewę chroniącą 
nagie
dziewczyny z Sigiriji na całe tysiąclecia. Zachód przydaje intensywności i tak 
niewiarygodnie
do dziś żywym barwom fresków. Malowano je ręcznie i kolorowana na wilgotnym 
tynku.
Pośród pasteli dominuje zieleń w całej gamie odcieni. Szperacze i detaliści 
odnaleźli w pobliskich
górach resztki złóż zielonej glinki. Czy dostatecznie wszak tłumaczy to świeżość 
rozkwitającego
właśnie kwiatu, z którym w palcach pochyla się nade mną ze skalnej ściany 
sigirijska
dziewczyna. Kim była? Na czyją zastygła tu pamiątkę? Nikt dokładnie nie wie, 
kogo
przedstawiają obnażone piękności o jędrnych wezbranych piersiach. Portrety 
słynnych dam?
Dworki ofiarowujące kwiaty? Komuż? Może niebiańskie dziewice, które w czas 
wodnych
uroczystości, z wysokości swych boskich siedzib łaskawie rzucają kwiecie na 
ziemię? Niewykluczone,
że rozwiązanie zagadki kryje się w fakcie, iż wszystkie te postaci mistrz przed-
stawił tylko po biodra i że ich nogi jak gdyby rozpłynęły się, zniknęły w czymś. 
W czym jednak?
W wodzie? obłokach? A może w ogóle nie ma tu zagadki. I ciała dziewcząt nie toną 
po
biodra w niczym, a tylko wola kreatora odebrała im pełnię kształtu. Może po to 
właśnie, bym
stał teraz tak cicho... Tak bez słowa. Jakby w obawie przed ulotnością tych na 
poły tylko istniejących.
O ileż brutalniej od na moment tylko – zdawałoby Się – na mgnienie odsłonionych 
z okalającej
je barwnej mgły, o ileż dosłowniej starali się utrwalić tu swoją obecność ci, 
którzy w
galerii Kassapy pojawiali się z rozwartymi gębami, by po chwili odejść i zniknąć 
na zawsze.
Ci wszyscy przybysze z bliska i daleka, pieczętujący swą obecność drobnymi 
inskrypcjami,
które i tak ledwie mieszczą się na całej długości korytarza poniżej resztek 
galerii. Nie jest
bazgranie po pomnikach właściwością tylko naszych czasów. I całe szczęście – dla 
tych, którzy
z odczytywania podobnych bazgrołów mogą uczynić zawód. Więc policzyli je 
skrzętnie;
sześćset osiemdziesiąt pięć odnaleźli badacze i z trudem wartym lepszego 
znaleziska przetłumaczyli.
Spierają się nadal o ich wiek i detale pełnych zachwytu i banału wersów, o puste
komunały wyryte tu na cześć sigirijskich piękności. Wiodą ów spór, wgapieni w 
koślawe
znaki inskrypcyj pod wizerunkami Tajemniczych Dam unoszących się na pastelowych 
j obłokach...
A swoją drogą dziwne, że ci przelotni, bez znaczenia, co jak ja prześliznęli się 
tędy w
niepamięć, tak pracochłonnie kreśląc na skale ochy i achy, pod napisami 
szczególnie głęboko
ryli swe nazwiska. Dziwne? Podpis czy też cała reszta inskrypcji była dla nich 
uzupełnieniem?
Wieczorny cień dosięga twarzy dziewcząt. Jeszcze tylko ta, w rogu galerii – 
bodaj najrzadziej
zohydzana prymi tywnymi replikami na seryjnie produkowanych batikach – uśmiecha
się cała w rumieńcach zachodu. Dziwnym, jak by na poły zwiniętym, zawieszonym
uśmiechem sigirijskiej Mony Lisy. Jest w tym uśmiechu, w tym wtłoczonym w skraj 
galerii
fresku coś z klimatu włoskiego renesansu. Nie tylko dlatego, że pod jej 
uśmiechem, przewrotnym
krągłą się odsłonięte piersi. Nie wiem właściwie, dlaczego znów odwróciłem 
lornetkę.
Słońce opada coraz niżej. Cień dosięga Giocondy. A za nią, za skrajem skalnej 
galerii,
w dole aż po horyzont w mgłach deszczą się gaje palmowe. Tamtędy to, podobnym 
zmierzchem,
ruszał Kassapa w ostatnią drogę. Lekkomyślnie opuścił warownię. Może utracił 
wiarę
w gwardię przyboczną i niedostępność skalnej cytadeli. A może zmierzenie się z 
realnością
pociągnęło go nagle bardziej od spokoju czatowania w galerii, w objęciach 
iluzorycznych
piękności. Na czele armii parł przez dżunglę na północ, gdzie po latach 
indyjskiej emigracji
niespodziewanie wylądował Moggallana, aby upomnieć się o dziedziczny tron. Szli 
naprzeciw
siebie bracia, by spotkać się w szyku oręża. Zwarły się armie. Już drgnęły 
szale, już klin
wrył się między oddziały przybysza, już krzyk tryumfu runął na wroga znad wojska 
satrapy. I
oto nagle słoń niosący Kassapę poczuł pod stopą, grzęzawisko. Zawrócił znad 
bagna i uniósł
króla na oczach całej armii. Wódz plac opuszcza! Zdrada! Szyk złamał się niby 
bambusowy
pręt pod nogą umykającego z grzęzawiska słonia. Wstrzymał go w końcu Kassapa. Za 
późno.
Bo był to już kres właśnie. Koniec. Widzieli jeszcze i aż do Sigiriji ponieśli 
wieść, iż władca
dumnie wyprężył się na grzbiecie słonia, w królewskiej dłoni błysnął sztylet. A 
potem głowa
opadła w tył, a z poderżniętej krtani trysnęła krew. I dało samobójcy wolno, 
bezszelestnie
osunęło się na bagienną glebę. Tak umarł. Ten, który mienił się bogiem. Bez 
skomlenia, jako
ludzie mali. Ale i bez kosmicznego wstrząsu. Tak właśnie, jak wolno i 
bezszelestnie mrą rzeczywiści
bogowie, kiedy przychodzi ich czas, kiedy zbliżają się następcy. W ciszy i 
zapomnieniu.
Noc. Z perspektywy drogi Sigirija czerni się ponad' dżunglą. Niczym gigantyczny 
sarkofag.
Po tym, który wzniósł cytadelę i ją opuścił, by paść w bagno. A tak bezpiecznie 
czuł się
był w skalnej fortecy otoczon nagimi pięknościami z fresków. Bezpieczny? Zapewne 
tak, jeśli
go nie miały chronić przed bagnem, w którym utonął był już wcześniej – dnia 
tego, kiedy
ojciec żywcem dogorywał w grobowcu. A jednak umknął Kassapa z galerii – i 
pozwolił, by
słoń bojowy uniósł go na bagna północy.
Księżyc pełznie nad szczytem góry. Pobladłe o tej porze zapewne, ze szczytu 
galerii
uśmiechają się Tajemnicze Damy. Strażniczki niezasłużonej pamięci Kassapy. Któż 
jednak
wspomni artystów, którzy wznosili grobowiec Tutenchamonowi. Prześliznął się bez 
własnego
udziału, gówniarz na egipskim tronie, przez wąskie przejście do pamięci pokoleń. 
Blichtr
zawsze efektowniejszy od rzetelności. Władca bez znaczenia przedarł się w poczet 
najbardziej
dziś znanych faraonów. Skutecznie odepchnął w niepamięć wielkich na tronie 
Egiptu.
Ojcobójca z Sigiriji, który mienił się bogiem, pewnie i nie przypuszczał nawet, 
że nagie
dziewczyny z galerii tak skutecznie strzec będą jego nieśmiertelności. Przez 
moment wydaje
mi się, że uległem złudzeniu. Nie, nie wydaje mi się – rzeczywiście złudzeniu 
uległem. Chłopak
uśmiecha się do mnie i znów powraca wątpliwość. Czyżby ten sam? I on ma 
dwanaście,
może trzynaście lat, tak samo ogoloną głowę i obijającą się o bose stopy 
pomarańczową szatę,
ten sam wyższy od niego parasol. Ten sam? Ależ to niemożliwe. Wykluczone, by 
mały
mnich, którego przedwczoraj spotkałem w drodze do Aukany, mógł dziś pojawić się 
tutaj.
Pieszo musiałby do Dambulli dreptać dobrych parę dni. Chłopak mija mnie z 
dziecinnym,
nieprzystojnym świętemu mężowi uśmiechem i podpierając się ogromniastym 
parasolem zaczyna
piąć się po skalnym zboczu. Zupełnie jak ten tam przedwczoraj. Inny i gdzie 
indziej – a
przecież ten sam. Tenże sam dla mnie Obcego – bezimienny buddyjski mnich–
dziecko. Znak
po prostu. Znak tylko. Wiary, inności. Znak mojej–odrębności w stosunku do jego 
świata.
Zunifikowany. Pozbawiony dla przybysza twarzy. Mnich. I tyle. Podobnie jak ja 
dla niego –
Biały. Przybysz. Obcy. I tyle. O parę kroków od siebie, wzajem słysząc 
przyspieszone oddechy,
wdrapujemy się po stromiźnie – dalecy jak krańce naszych światów. I każdy z nas 
gramoli
się po tej same ścieżce gdzie indziej, choć niby to ta sama ścieżka i do żadnego 
innego
nie może doprowadzić miejsca.
Pod górę. Stromo. Podobnie jak do kolosa z Aukany – po rozległej skalnej 
płaszczyźnie.
Równie jak Sigirija odizolowanej, podobnie jak Aukana uniesionej ponad ze wszech 
stron
okalającą skałę dżunglę. Zaledwie zaczęła się ta moja cejlońska droga, a już 
wykreślać mi ona
zaczyna nowy krąg odwołań. Nikną punkty odniesienia perspektywy europejskiej. 
Jak ja tutaj,
tak – moja przecie – europejska skala odniesień staje się tu obca, iluzoryczna. 
Opuściłem
ją – a ta, nowa, cejlońska, nadal równie daleka... Choć namacalna... Perspektywa 
poszerza się
z każdym krokiem; wprawdzie do szczytu pochyłości została jeszcze dobra połowa 
drogi, ale
i stąd już wzrok swobodnie ślizga się ponad osuwającą się po horyzont jednolitą 
zielenią
dżungli. Jej tajnymi przesmykami kluczył król Wattagamani, kiedy najazd 
południowoindyjskich
Tamilów w I wieku przed naszą erą przegnał go z Anuradhapury. Tu wreszcie, w 
jaskiniach
Dambulli, ukrył się prawowity władca Singalezów. I poprzysiągł' przed bogiem 
długouchym,
iż kiedy przepędzi Tamilów” i odzyska tron, zamieni owe pieczary w sanktuarium
godne pałacu Buddy. I tak się też stało. Wrychle pognał najeźdźców na północ, a 
samotnemu,
zagubionemu w dżungli masywowi skalnemu przydano nazwę Rangiri – Złota Skała. 
Złotem
spęczniała i klejnotami w przemienionych na świątynię grotach, które w czas 
najazdu uratowały
króla Wattagamani. Inter arma nie usnęły muzy. Łagodny bóg o obwisłych uszach 
wygrał
wojnę; osiadł dzięki niej w tym pustkowiu, pod strażą kapłanów w pomarańczowych
szatach.
Od Anuradhapury, przez Aukanę, Sigiriję i znów w głąb czasu – w pierwszy przed 
erą
chrześcijańską wiek buddyjskiej Dambulli – obijam się po Ziemi Królów, to w 
przód rzucany,
to w tył – w górę i w głąb jej dziejów. Od świętego drzewa Bo, wciąż ten sam 
buddyjski
mnich o coraz to innej dziecięcej twarzy prowadzi mnie zakolami tej krainy i jej 
religii. Drogą
dlań prostą, wyraźnie i bez zakoli ni zakrętów pnącą się w górę, ku czasowi mu 
współczesnemu.
I ku pośmiertnej jasności, która będzie jego wymodlonym udziałem – kresem i 
odpoczynkiem.
Tą że dla przybysza nie drogą – przesieką ciemną i tajemniczą, niejasną pośród
okalającej go obcości, śród której myli wieki i kamienie pod ujednolicającą je 
dla Obcego
powłoką zawsze tej samej, zawsze równie odległej kultury. Czas pozbawiony dobrze 
znajomych,
sposobnych odmierzaniu go, instrumentów – rozpływa się, wsycha mi we właśnie 
czasu
pozbawioną, bo nową dla mnie ziemię.
W ślad za sylwetką mnicha, coraz wyżej po kamiennej pochyłości. Jakież wrażenie 
ta pielgrzymka
po litej skale czynić musi na pątnikach pnących się w górę, wyżej i wyżej – ku 
ich
bogu. Nie tylko wszak z obronnych względów świątynie tak często mieszczą się na 
szczytach
wzgórz. Potężne z dołu i niedosiężne. Z wąziutką tylko, krętą po pochyłości 
ścieżką. Niczym
droga do marzeń, co zawsze wiedzie pod górę.
Nagle uświadamiam sobie, że znam przecież to miejsce. Że byłem tu. Tak. Byłem. 
Nie, to
nie podobieństwo do skalnego bloku, po którym wspinałem się ku kolosowi Aukany, 
ani do
dżunglowej okolicy Sigiriji. To było we śnie. Ów sen sprzed paru nocy... Szedłem 
jak gdyby
tędy właśnie. Pod górę, z trudem. A ludzie mijali mnie we wszystkie strony. 
Rzadki las. Nie,
tutaj go nie ma. Ale wówczas był – las rzadki, właściwie wspomnienie lasu – kępy 
zczerniałych,
umarłych drzew. Tylko w górze, u szczytu, brzozy – jeszcze nie brzezina nawet –
brzózki. A ja pośród tych czarnych, brnę w górę. Zmęczony, coraz bardziej 
zmęczony. A ze
szczytu – z tej jeszcze nie brzeziny, z obietnicy brzeziny ledwie – cała w 
bieli, niczym Maria
z Malowidła na drzewie Bergmana – wolno schodzi ku mnie Maria. W dół. Ku mnie. 
Wyciągam
ręce – i wyżej, przez pusty las. Maria z uśmiechem stąpa z pochyłości. I naraz 
inny jeszcze
nakłada się na to obraz – na drogę moją w ślad za mnichem, drogę do Dambulli, na 
sen,
Marię i martwy las. To kiedyś, w telewizyjnym spektaklu – nie moją, Bergmanowską 
– Marię
grała Halina Winiarska. Ostatnie próby. Siedzieliśmy z Hebanowskim za konsoletą. 
Halina
musiała zmazać z siebie cały realizm, realność raczej. Zmyć musiała realność, 
aby stać się
Marią unoszącą w objęciach dziecko; Panną Czystą, która uchodzi z Dziecięciem 
przed Zarazą.
A wciąż była znakomicie grającą Haliną – aktorką w roli Marii. I niczym więcej. 
Nagle
przypadek. Kamerzysta rozblendował obiektyw. I w tymże momencie Halina 
rozpłynęła się w
bieli. I poprzez biel – ledwie z niej wynikająca – szła na kamerę Maryja z 
dzieciątkiem... Tak
właśnie szła. Ale teraz to nie Halina idzie; teraz ze wzgórza schodzi ku mnie 
Maria. Moja
Maria. Znam wszak na pamięć, niosę w sobie każdy jej ruch, każdą ruchu 
zapowiedź. To Maria
wyciąga ku mnie rękę z uśmiechem. Do mnie – w dół. Ma krągły, napełniony brzuch, 
który
czeka rozwarcia i krzyku, a na ręku niesie małą dziewczynkę. I tak z dzieckiem 
na rękach i
pod suknią schodzi ku mnie z uśmiechem. I podaje mi małe, szczebioczące dziecko.
Nie ma Marii. Nie ma żadnego lasu. Drogę przecinają buddyjscy mnisi. Jest pnąca 
się pod
górę skalna pochyłość i ja pnący się pod górę. Pod górę?
I góry już nie ma. Skończyła się. Jest niewielka płaska przestrzeń i na jej 
skraju okolone
murem święte groty. Ostatnich parę kroków, i wprost z orzeźwiającego jeszcze o 
tej porannej
porze wiatru – w jaskinię, w zaduch nigdy nie wietrzonej pieczary, we wnętrzu 
której zdaje
się trwać to samo powietrze od jej początku. Gęste i zatęchłe. Kruchtowe. Ciężko 
faluje nad
rojem małych płomyków. Oczy z wolna wgryzają się w mrok. Ze wszech stron 
poczynają
wyłaniać się dziękczynne polichromie króla Wattagamani. Od podłogi, ponad blask 
ofiarnych
świeczek, pną się po ścianach, tłoczą na sklepieniu. Jeszcze przez chwilę 
nierealne, niczym te
z Rzymu Viscontiego, które za moment zapadną się w nicość pod naporem 
wślizgującego się
przez skalne wejście porannego wiatru... Ale nie – oczy przywykły już i wnętrze, 
miast umy-
kać, wyłania się coraz bliższe, osacza zewsząd szeregami drewnianych posągów 
Buddy.
Sztywnych i jakby skamieniałych pod złotą polichromią, z oczyma wytrzeszczonymi 
na swe
sobowtóry z przeciwległych ścian. Snop światła przebija się przez wąskie wejście 
i gdzieś w
połowie potężnej pieczary bezradnie rozpływa się na posadzce. Pod ścianą drzemią 
w mroku
jakieś potężne kształty. To owa słynna, główna w Dambulli podobizna bóstwa. Im 
bliżej doń,
tym ciemniej, tym bardziej gęstnieje mrok. Niezawodna magia mroku omal nie każe 
mi zgiąć
kolan obok rozmodlonego mnicha. Czterometrowa figura boga. Budda leży wprost na 
posadzce,
sztywno wyciągnięty, z głową podpartą na dłoniach złożonych jak do modlitwy. Śpi
Budda wyciosany z masywu litej skały. Niczym ten z Aukany. A przecież inny, 
niepodobny.
Równie olbrzymi, ale... Tak, to nie opodal piramid, przy małej świątynce 
brodziłem w trawie,
aby dotknąć powalonego olbrzyma – posągu egipskiego boga, który nikomu już 
niepotrzebny
runął w chwasty i leży na wznak pośród palmowego gaju, a martwe spojrzenie 
obrócił w niebo.
O ileż większy i bliższy w tym upadku. Ten tutaj, leżący Budda, żyje – żyje w 
bijącym
przed nim czołem mnichu. Zasnął tylko i dlatego nie sterczy dumnie niczym 
nieludzki olbrzym
aukański. Ludzki właśnie. Odchodzę cicho, aby nie zbudzić księcia.
Teraz, kiedy dobrnąłem do ostatniej stacji Ziemi Królów i wędrówka 
starożytnościami Sri
Lanki sięga kresu – stąd, z perspektywy Kandy, niespodziewanie powraca mi przed 
oczy Polonnaruwa
blaskiem, którego włócząc się po jej rumowiskach nie potrafiłem dojrzeć. Po 
magii
Sigiriji zdawała mi się niemym zwaliskiem kamieni. Krótki, przelotny epizod, 
nazbyt naskórkowy,
by pojąć mowę omszałych rozwalisk i zbyt długi zarazem, by unieść czystą 
impresję.
A może brakowało mi tej perspektywy, którą –mam teraz – ze wzgórz Kandy. Miasta, 
w
którym umierały dwa z górą tysiąclecia królestwa Singhala. Pewniem się zbyt 
wiele po Kandy
spodziewał, po tej stolicy ostatniej. Czegoś, co by jej ostatnio wyryło na 
murach miasta
stygmatem tragizmu, czy choćby cichego uroku cmentarzysk, na których nie nasi 
bliscy spoczywają.
Nudne, puste choć rojne ulice udają wielkomiejski szyk. Pod tym zewnętrznym 
blichtrem
Kandy sunie dziś żywot leniwy i powolny niczym opasująca mieścinę największa z 
rzek Sri
Lanki – Mahaweli Ganga. Kiedyś to położone w samym centrum wyspy było Kandy 
prawdziwym
jej sercem. Kiedy wybiła połowa wieku XV, coraz cichszy i słabszy rytm państwa
stąd rozchodził się na słabnące królestwo. Aż tutaj właśnie wraz z jego stolicą 
zamarł. Nie
pierwszyzną były Sri Lance obce inwazje. Powodowały wprawdzie kolejne przenosiny 
stolic,
prędzej jednak bądź później kończyły się zawsze odwrotem najeźdźców. Kiedy w 
roku 1505
u wybrzeży Lanki pojawili się Portugalczycy, stolicą wyspy było akurat Kotte. 
Wprawdzie
zamorscy goście przybili na Cejlon tylko po egzotyczne przyprawy na lizbońskie 
stoły, ale
jakoś dziwnie się zasiedzieli. Może i dłużej by tu popasali – jako że całkiem 
wygodne pobudowali
sobie u wybrzeży wyspy, warownie – lecz w roku 1658 Holendrzy wytłumaczyli im
dosadnie, iż czas, by ich z kolei uznał Cejlon za swych rezydentów. Przedłużała 
się i holenderska
wizyta, póki żeglarzy z Rotterdamu w roku 1796 nie zastąpili Anglicy. I to już 
był
właśnie początek końca. Ostateczny. Dotąd kolonizatorzy przyczepiali się ledwie 
wybrzeża,
toteż władcy singalescy bez większego trudu swobodnie ze stołecznego Kandy 
zarządzali
wnętrzem wyspy. Nie bardzo się to podobało Anglikom. Rok 1815 był ostatnim 
Królestwa
Kandyjskiego – pierwszym władzy angielskiej nad całą Sri Lanką. Padła Lanka. 
Zeszło do
roli prowincjonalnej mieściny Kandy. Powstał Cejlon. A wraz z nim plantacje 
kawy, potem
herbaty, kauczuku i kokosów;
Wszystko to wprowadzili Anglicy. Wprowadzili też lecznictwo i whisky. Po wsiach 
–
niewdzięczni dobroczyńcom – bajarze gadali, że na Lankę powrócił Rawana. Tylko 
Rama się
jakoś z odsieczą nie spieszył. Mahaweli Ganga sunie ospała. Niczym w obrazie 
swych wła-
snych gnuśnych rytmów w rzece przegląda się miasto piętrowych domów i 
parterowych interesów.
Tam i sam kręcą się niespieszni mieszkańcy. Wlokę się ulicą, i choć południe, 
zdaje
mi się, że idę zmierzchem. Choć i to nieprawda, bo zmierzch zapadł nad Kandy już 
blisko
dwie setki lat temu. Niczym sympatia do rzeczy wprawdzie dość obojętnych, atoli 
serdecznych
– bo na zawsze minionych – rodzi mi się teraz w pamięci Polonnaruwa.
Powstaje przede mną od nowa – czyściejsza w formie, bo z oddalenia nie 
ograniczona dotykalną
realnością form. Pewnie przesadzam – pewnie nie perspektywa oczyszczająca z 
natłoku
detali, nie żadne tam sympatie do rzeczy porzuconych, ale ten nieznośny zaduch 
południowej
pory w wąskich ulicach Kandy każe przynajmniej myślą powrócić do Polonnaruwy.
Do rześkości powietrza w cieniu drzew pochylonych nad brzegami Morza Parakramy. 
Chyba
nie tylko pochlebcy dali królowi Parakramabahu przydomek Wielki. Nie on 
wprawdzie uczynił
z Polonnaruwy centrum kraju. Pierwsze budowle miasta, które rosło na kolejną 
stolicę
wyspy, wznosić kazał w. XI wieku Widżajabahu I. Parakramabahu dziedzictwo 
przejął, ale
jego to, a nie założyciela ni wkrótce mającego tu władać króla Nissanka Malla, 
imię potomnym
związało się w pamięci z wielkością miasta. Ni przedtem, ni potem nikt takich 
jak Parakramabahu
nie przedsięwziął budować olbrzymich rezerwuarów wodnych. Nie na próżno
więc Mo| rzem Parakramy zwą gigantyczny zbiornik wody rozlewający się całymi 
milami u
stóp stolicy.
– Tej konstrukcji nie powstydziliby się współcześni projektanci – powiedziałem, 
kiedy
siedzieliśmy nad brzegiem Morza Parakramy. Powiedziałem i wyciągnąłem się na 
trawie, a
nade mną stał pomnik Buddy z ułamanym nosem i pogardliwie wydętymi wargami.
– Co mówisz? – Staszek grzebał coś przy kamerze.
– Nie, nic... – wzdęte wargi beznosego bóstwa zdawały się uśmiechać teraz nieco 
bardziej
pobłażliwie.
Czemuż, u licha, kiedy staramy się przykładać zjawiska przeszłości do jakiejś 
skali doskonałej,
zwykle skłonni jesteśmy porównywać je do osiągnięć współczesnych! Ta żenująca
niemoc dostrzegania równowartości dokonań różnych kultur zastygłych w rozmaitych 
miejscach
i czasach – jakże nas samych poniża. Pod przymusem ewidentnych dowodów 
niechętnie
odrzucamy wprawdzie europocentryzm, by natychmiast jednak sięgnąć po inny, 
sposobny
megalomanii pozór – kontemporocentryzm. Po zachwyt nad tym mikronem czasu danym 
naszemu
pokoleniu. Że też małość nasza wciąż każe poszukiwać skali, na której można by 
się
dopatrzeć własnej wyjątkowości, choć w rzeczy samej nic by na nią nie 
wskazywało. Ciekawe
czy i w bibliotekach Polonnaruwy księgi pęczniały zachwytem nad czasem ich 
autorów?
Jakże paskudnie czuliby się tu teraz na rozwaliskach świetności... Pośród traw i 
mchu na zarytych
w ziemię resztkach pałaców i budowli państwowych, pośród rozrzuconych w 
nieładzie
granitowych płyt strojnych w rzeźby o równie startych przez deszcze i 
zapomnienie boskich i
ludzkich obliczach. Pośród tych bibliotek i świątyń, których nie ma, i w których 
nikt od stuleci
ani się modli, ni czyta... Wprost z trawy sterczą przedziwne kolumny – prosto w 
górę, ale
faliste niczym wijący się w pion wąż; na każdym przegięciu strojne czymś w 
rodzaju, misternie
rżniętego guza. Prosto z trawy – wprost w pustkę. Niczego nie podpierające, 
bezsensowne.
Tak właśnie, jak te nie opodal porosłe mchem stupy, przed którymi nikt się nie 
modli, bo i
kto szedłby na modły do miejsc, które ludzie, a więc i bogowie pewno opuścili... 
Do miejsc, z
których ludzie zabrali swe bóstwa, zawsze woli stwórców posłuszne. Na poły 
zwalona rotunda
zaprasza szerokimi, bogato zdobionymi schodami. Właściwie nie rotunda to – 
koliste podium
otoczone murem, do którego cztery prześwity prowadzą z czterech stron świata. A 
pośrodku
czterech Buddów odwróconych do siebie plecami podwinęło nogi i siadło w 
kamiennym
bezruchu. I z wysokości poprzez wyrwy w murze spoglądają przed siebie czterej w 
jed-
ności. Singaleski Budda–Ziemowit czuwa nad rumowiskiem w cztery strony świata. 
Staję za
jednym z nich i poprzez omszałe boskie ramię za wzrokiem Buddy trafiam w 
prześwit muru;
za nim schody, w dół, w trawę, w pustynię. W pustynię? Nie, pustyni tu nie ma. 
Jest świeża
zieleń rozbuchana na zwaliskach stolicy. Pustynia była gdzie indziej, za innym 
murem, za
innym między ścianami prześwitem.'To było w środkowym Egipcie – w Karnaku. 
Szedłem
przez cień monumentalnej kolumnady, aż po jej kraniec, po tajnię wieńczącego ją 
sanktuarium.
I oto – rozwalona tylna ściana świątyni. Wzrok leci w głąb – w pustkę za murem, 
którego
nie ma. W egipską pustynię, w piach. W pustkę po bogach.
Stoję za boskim ramieniem, ponad cmentarzyskiem Polonnaruwy. Ponad obrazem, dla 
którego
– już wiem – braknie mi środków opisu. Pozostaną najwyżej porównania. I słowa, 
co
obnażą granicę – ubóstwo swych możliwości.
A swoją drogą – czyż kamienne cmentarzysko Polonnaruwy nie dumniejsze, nie 
bardziej
monumentalne w opuszczeniu swym i upadku od tej tutaj, w Kandy, 
drobnomiasteczkowej
wegetacji ostatniej stolicy królestwa... Jak rok długi czeka mieścina na ów 
jeden swój dzień –
na dziesiąty dzień sierpnia, kiedy to pośpiesznie przebiera się w świetność, 
która znów minie
na rok cały wraz z zachodem słońca. Przed tym szkaradnym osiemnastowiecznym 
gmaszyskiem
rusza wówczas korowód kapiących purpurą słoni. Ruszają maski i tańce. Bębny 
niosą
się po zaułkach, za nimi modły mnichów, wrzask tłumu. Wszystko to osypuje się 
nad ranem
w szarzyznę, usypia, i znowu jak dziś drzemie Kandy w oczekiwaniu na kolejny 
dziesiąty
dzień sierpnia. Grupka turystów zatrzymuje się przed ciężko ciosanym masywem 
świątyni. W
jej wnętrzu, miliony razy większym od relikwi, dla której gmach zbudowano, pod 
pilną strażą
spoczywa w tabernakulum największa świętość cejlońskich buddystów – ząb Buddy. 
Świątynia
Zęba rozparta nad zaspanym miastem, tak spróchniałym, jako zapewne i świętość 
przechowywana
w jej tabernakulum. Uzasadniający byt miasta ząb bóstwa, który dokuczał kiedyś
żywemu człowiekowi.
Słońce wzeszło punktualnie o świcie. Jakbym przeglądał folder – taki reklamowy, 
słodziutki;
zbyt wymuskany, by mógł budzić wiarę w rzeczywiste uroki zachwalanych obiektów.
Albo kolorowe filmy telewizyjne, zwane podróżniczymi. Wcale bym się nie zdziwił, 
gdyby
nagle pole widzenia wypełniła mi plansza z przeprosinami za usterki. Może nawet 
dodałaby
smaku, nieco rozwiała folderowy ład.
Ale nie – żadnych zakłóceń, najmniejszych usterek. Słońce wstaje punktualnie o 
świcie.
Jak na zamówienie. Słońce – ma się rozumieć – czyściutkie na wściekle błękitnym 
niebie.
Niebo wysoko nad rozłożystymi piaszczystymi plażami. Palmy nisko nad piachem, z 
nieco
pochylonymi w pałąki pniami i z koronami w dół, by dosięgnąć własnego odbicia w 
przelewających
się po plaży odpryskach długiej oceanicznej fali.
Dzień jak co dzień Hikkaduwy. Parno, gwarno, kolorowo. Liban, Floryda, Oran, 
południowe
wybrzeża Cejlonu. – I my – barwnie przystrojone maskotki, jako dodatek do 
elegancji
ciepłomorskich kurortów. Wyczołgujemy się z morderczej całonocnej sauny, w którą 
z zachodem
słońca zamienia się moja klitka w szeregowym pawilonie dla tych turystów, którzy
dla snobizmu, bądź – ponoć się i tacy zdarzają – suchotniczych portfeli, nie 
skorzystali z
apartamentów w klimatyzowanych hotelach. Nie bez i wstrętu otrząsam się z 
przesiąkniętego
potem prześcieradła, gramolę się spod lepkiej od zastygłego nocnego upału 
moskitiery; jeszcze
tylko parę drobnych zabiegów kosmetycznych – przylizanie włosów, uśmiechu, 
wciągnięcie
slipek – i uniform bywalca wybrzeży mórz południowych gotowy. Można pokazać się
na pawilonowym podwórku.
– Hello!
– Bonjour!
– Guten Morgen!
Staszek jest już na posterunku, w wirze międzynarodo wych kontaktów. Niby 
zwyczajnie
tu, a przecież coś nie objętego rytuałem kurortowego poranka wkradło się dziś na 
rozłożone
między pawilonami podwórko. Jacyś jegomoście tam i sam kręcą się z naręczami 
bambusowych
drągów; przycinają, stawiają, coś dopiłowują. Rejwach przy tym czynią, fidonc, 
niesmaczny.
– Wielka, wielka uroczystość – nasz gospodarz łamie język na angielszczyźnie, 
zaprawia
ją francuskim, włoskim, tak właśnie jak przystało na syna tego tranzytowego 
przez całe stulecia
wybrzeża. – Wieczór, dzisiaj. Tańce, wielkie tańce. Specjalnie dla naszych 
gości. Obrzędy,
ludowe, narodowe. Stare, autentyczne.
Dobra, dobra. Znamy te wasze autentyczne gierki w sam raz na okładki folderów, 
żeby się
w biurach podróży ekscytowały stare Amerykanki. Do roboty. I dzień wraca 
codzienny. Za-
dziwiające jak szybko uroki tracą swe uroki. Jeszcze przed paroma dniami cała ta 
okalająca
południe wyspy wstęga rozszarpywanych falami i pstrzonych pianą piaszczystych 
plaż Hambantoty,
Tanggalli, Matary, cały ten lazurowe landrynkowy pejzaż robił wrażenie miejsc, w
których dałoby się na dobre zakotwiczyć w rozkosznym nieróbstwie. Tymczasem, z 
dnia na
dzień uroki coraz jaskrawiej tracą uroki. Uniform – tyle że inny i nowy, 
bardziej ekskluzywny
– zdążył się opatrzeć i zaczyna uwierać podobnie jak ten porzucony przed paroma 
dniami
zaledwie, gotowy, by go wciągnąć za dni parę.
Katamaran spóźnia się. I dobrze. Cień nadbrzeżnych palm łudzi, że może dziś 
będzie można
swobodnie pooddychać. Złudzenie... Lepki, lukrowany podmuch. Nic dziwnego, że ci 
tam
na plaży podobni muchom w piasku. Może trochę mniej czarni. Może... Boże, co za 
gnuśność!
W rękach, nogach, w całym ciele. W głowie – w głowie przede wszystkim. Przed
wpółotwartymi powiekami ktoś wolno snuje się po plaży, ktoś inny ciężko biegnie 
w stronę
nadciągającej fali, ktoś ze sieknięciem przewrócił się na drugi bok. I pomyśleć, 
że gdzieś tam,
za mymi opartymi o palmę plecami, parę kilometrów w głąb lądu, chłopi południa 
wyspy
uwijają się na polach ryżowych, plantacjach kauczuku, w gajach kokosowych, i że 
o parę mil
przede mną, za tymi walącymi się na piach falami, poławiacze pereł idą w wyścigi 
z rekinami.
I pomyśleć... Lepiej nie myśleć. Krzyk od brzegu. Nie krzyk – wycie. Przeciągłe, 
padaczkowe.
Młody mężczyzna słaniając się na nogach usiłuje dopaść brzegu. Fala zalewa 
konwulsyjnie
wykrzywione usta. Podbiegło dwóch, pomagają. Ciągną na brzeg wyjącego mężczyznę
o rozdygotanych, nieskoordynowanych kończynach. Sina twarz przecięta strużką 
piany na
granatowych wargach. Wycie przeszło w charkot, w bulgot wreszcie, zamarło.
Stone fish, stone fish – słowo padło szeptem, z ust do ust pełznie przez plażę. 
Jak słowa
podawane sobie w katedrze lub kruchcie. Bezdźwięcznie niemal, jak gdyby w 
obawie, iż samo
ich brzmienie posiada siłę rażenia. Przez dobrą godzinę nikt nie wchodzi do 
wody. Nikt
nie ma ochoty być następnym po młodym mężczyźnie, którego zawleczono przed 
chwilą do
pobliskiego szpitala. Spotkanie z rybą kamienną może być ostatnim na tym padole. 
Leży takie
niepozorne paskudztwo zagrzebane w przybrzeżnym piasku i tylko ten swój jadowity 
kolec
grzbietowy wysuwa usłużnie sztorcem do góry. Nagle przypomniało mi się, jak to 
biegłem
jako chłopak po dachu kurnika i jakiś wystający z deski, zardzewiały gwóźdź 
wbiłem sobie
przez sandał w stopę. Jakbym raz jeszcze usłyszał to zgrzytnięcie gwoździa o 
kość. Skąd ten
nagły chłód? Poranny palmowy cień dawno już wsiąkł w ziemię, a mimo to ręce 
zwilgotniały
rai zimnym potem.
Już zapomnieli. Kiedy brnę po płyciźnie do katamaranu, który w końcu zdecydował 
się
nadpłynąć, woda znów pełna jest – sprawnych na razie – ludzkich ciał. Mimo 
wszystko staram
się jak najostrożniej stąpać po piasku, zupełnie teraz niewidocznym pod 
spienioną wodą
zbliżającego się przypływu. Wreszcie, katamaran, kawałek ławeczki pod 
siedzeniem, jeszcze
Staszek, potem Jacek, kamera przede wszystkim. Gotowe.
Gotowe. Przede wszystkim kamera, potem Jacek, jeszcze Staszek. Staram się 
ostrożnie
stąpać po piasku, niewidocznym teraz pod spienioną wodą zbliżającego się 
odpływu, wreszcie
brzeg. Jeszcze chwila i – jak wszystko tutaj akuratne – słońce zajdzie 
punktualnie o
zmierzchu. Spod mojej palmy cień doczołgał się niemal pod sam mokry pas piasku 
nad wodą.
Za chwilę wraz z zachodem zwali się w ocean. Palmowy pień osiadło wilgotne 
ciepło. Dobrze
jest. Co by nie mówić o folderach i mirażach, o złudzie świata szerokoekranowej 
sosjety i o
jej, wyostrzającej się w trwożnej samoobronie iluzoryczności, co by o tym 
wszystkim nie
mówić – dobrze jest. Teraz zwłaszcza. Dobrze opartemu tak o osiadły ciepłem 
palmowy pień,
którego cień właśnie dosięgnął brzegu. Pora przesilenia. „Wyostrzenia i 
ułagodzenia proporcji.
I skal. Tak się to mówi. I tak to jest. A przecież... Ileż to lat... Jakich 
znowu lat – wczoraj.
Poszedłem do pierwszej klasy. Po południu ojciec wziął mnie do kina. Nazywało 
się – doprawdy,
tak się właśnie nazywało! – „Delfin”. Na ekranie Hans Hass dawał nura w przygody
Morza Czerwonego. Ojciec musiał wyprowadzić mnie z kina w połowie seansu... 
Jednak nie
obróciły się ziemia i niebo. Tylko ja przeniosłem się oto na drugą stronę Ziemi, 
pod to samo
niebo, tyle że pod innym nieco firmamentem. Pozory – nawet firmament się nie 
zmienił. Pozostał
ten sam. Oczywiście, jeżeli mowa o tym właśnie, o którym jedynym warto w ogóle
wspominać... A przecież... Może i zmieniło się coś – to właśnie, że kiedy któryś 
już z rzędu
dzień daję nura w przygodę Oceanu Indyjskiego, czynię to bez owego ściskającego 
krtań
dreszczu wtajemniczenia, który towarzyszył mi podczas przygód na Morzu 
Czerwonym, w
jakie z ekranu kina „Delfin” prowadził mnie Hans Hass... Staszek z kamerą przy 
oku, przechylony
przez burtę katamaranu, daje mi ręką znaki, że trzeba powtórzyć ujęcie. Woda 
ścieka
mi z włosów, gryzie solą w oczy, jeszcze jeden głębszy oddech zanim Staszek 
nakręci sprężynę
kamery i kiwam głową – gotowe. I znów daję nura. „W przygodę? W kolejną 
sekwencję
podwodnych zdjęć do filmu o naszej przygodzie. O naszej? Chyba raczej o 
przygodzie tych,
którzy na ekranach kolorowych telewizorów za ileś tam miesięcy dadzą wraz ze mną 
nura w
podwodne ogrody. Woda gryzie w oczy, rozmazuje kontury, o parę metrów pod 
powierzchnią
dokonuje się przesunięcie skal. W którą stronę? Nie zastanawiam się nad tym. 
Myślę tylko o
tym, czy wystarczy mi tchu na zgodne z założonym przez nas scenariuszem 
przeprowadzenie
kręconej właśnie sekwencji. Dno katamarana wydłuża się coraz bardziej, drży nade 
mną w
niestabilnej perspektywie wodnego firmamentu. Wytraca proporcje właściwe mu z 
realnego
punktu widzenia – rozciąga się w wąską brunatną nitkę, w końcu niknie zupełnie. 
Ostatecznie
oderwałem się od podłoża. W głąb. Spokojniej już, coraz pełniej zatopiony w 
nowym wymiarze,
sunę krętymi ścieżkami ogrodu koralowego. W górę i dół, i wspak, zatopiony w 
obrośniętym
zielenią wody sezamie rafy. Gwiazdy, rozgwiazdy, stugwiazdy. Korony, koronki,
korowody kurtyn. Odsłaniają się bezszelestne, bezcielesne nieomal, by tuż za mną 
bezgłośnie
sklejać się w nowe układy i kładą się ospale po chropowatościach rafy. Barwy? 
Kształty? Ani
barwy same – te rozpięte od bieli poprzez fajerwerk wszelaki po najgłębszą 
czerń, ni kształty
w całej właściwej fantasmagoriom kreacji. Jakość inna zupełnie – sumuje plany, 
rozwija je w
obcy mi dotąd wymiar, w to może właśnie, co znaczy przygoda?... Lekkie, chropawe 
muśnięcie.
Z góry, z dołu, z lewa, znów z góry, na prawej łydce. Przestrzeń wypełniły 
czarne paski
na srebrzystym tle. Pasiasta woda migoce i drży w rytm umykającej zewsząd 
ławicy. Mimo
spazmatycznych wysiłków ramion, obłe ludzkie cielsko pozostaje daleko w tyle. 
Tylko czarne
ogonki podrygują jeszcze w oddali. Auuu! – i tak nic nie słychać, tyle tylko, że 
łyknąłem
haust słonej wody – Auuu! – niepoprawne odruchy Obcego w podwodnym środowisku.
Wielka purpurowa ryba odbiła o parę metrów i po raz trzeci szturmuje do mego 
ramienia.
Oczy szkliste i pozbawione wyrazu – pozbawione rozpoznawalnego dla mnie wyrazu. 
Rozwarta
paszczęka napastniczki wskazuje jednak wyraźnie, że ani chybi wstąpiłem w sferę 
obcym
zakazaną. Odwrót. Staszek z kamerą przy oku pochylony przez burtę katamarana 
daje
ręką znaki. Dobra, powtórzymy jeszcze raz. I jeszcze. Choćby setny! Nie ma 
dubli. Jest jeszcze
przygoda. Może i dobrze, że jutro kończymy tę sekwencję.
Na przedramieniu trzy małe czerwone punkciki. Niczym ślady po pocałunkach. 
Śmiechu
warte ślady, może uznanej za śmiertelną, walki z Obcym, który wtargnął w rewiry 
zastrzeżone.
Pień palmy paruje wilgotnym ciepłem; mały teraz, niepozorny w porównaniu z jego 
rozwalonym
na całą szerokość plaży cieniem. W napierającym zmierzchu punkciki na 
przedramieniu
stają się prawie niewidoczne. Śmiechu niewarte. A było – kiedyż to było... – 
Timingila
władał tymi wodami. Samo imię morskiego potwora i przy najlepszej aurze dech 
odbierało
żeglarskim piersiom. Aż tutaj osiadł był ów bliski kuzyn Scylli i Charybdy. 
Wystarczyło
43
– wzrok na śmiałka obrócił i paraliż wiązał chłopa niczym wodorosty. Potem już 
tylko Timingila
otwierał paszczękę, a morze się w niej jako parę kropel w studni zapadało, wraz 
z
nim zaś całe okręty w brzuchu potwora cumowały. I na nic się tu zdały 
najgorliwsze modły.
Te wznosić można było w czas burzy ku bogini Manimekhali – niejednego uratowały. 
Podobnie
jak żywa ofiara w czas ciszy morskiej spełniona; kiedy się bowiem taka 
bezwietrzna
martwota przeciągała i po opróżnieniu ostatnich dzbanów wody nadal ślad nawet 
wiatru nie
zaplątał się w żagle – znak był to niechybny, iż dla odwrócenia nieszczęścia 
jednego z załogi
na tratwie spuścić trzeba w ocean. Z bogami zawsze się jakoś dogadać można. Ale 
z potworami,
demonami... Et, i gadać szkoda. Przewrotne to ścierwa a podłe, wiadomo. Jako 
tamte z
afrykańskich Odysa perypetji, tak i te z cejlońskich wybrzeży demony nie zliczyć 
ilu już żeglarzy
powytracały. Aż i im trafić przyszło na kamień. Młody był, zdałoby się – 
niedoświadczony.
Ów syn hinduskiego kupca, któremu zdarzyło się rozbić u wybrzeży Cejlonu i to 
akurat
w miejscu szczególnie gęsto przez demony zasiedlonym. W mig się to–to paskudztwo
potrafiło przedzierzgnąć w nadobne kobiece kształty. Ale niech no tylko zwabieni 
rozbitkowie
na sposobną się przybliżyli odległość – dziewicom kły odrastały, krągłości 
zapadały się,
schły piersi i powrócone swej naturalnej szpetocie demony utarte sobie urządzały 
o pomstę do
bogów wołającą. Kiedy tak jednego po drugim towarzyszy hinduskiego młodziana 
poprzemieniały
w kał, chłopak się na bogów zemstę nie zdał. Odwagę wykazawszy rozumną –
ucieczką się salwował. Odszedł atoli – by wrócić. By na czele armii skrzykniętej 
na ziemi
hinduskiej raz na zawsze Cejlon z parszywstwa tego oswobodzić.
Na zawsze... W niepoprawnej łatwowierności stale to słówko „zawsze” jesteśmy 
skłonni
powtarzać. Na szczęście, bo jakże w przeciwnym razie, jakżeby się dało inaczej 
wraz z Syzyfem
pchać kamień pod górę – i raz, i raz, i jeszcze. A tak... A tak przecie – choć 
to prawie
niepojęte – jednak się udaje. Jutro znów – punktualnie o świcie – wzejdzie 
słońce. Jutro
znów, tonący teraz w przybrzeżnej fali, cień cofnie się tuż–tuż pod palmę. Jutro 
znów ja...
Cóż tam ja...
Najwyżej gdzieś dalej. Dalej? Ot, w inny punkt tegoż samego kręgu. Tego samego –
obrzeża. Przed tygodniem tam na północ, w Kandy, gdzie u stóp Świątyni Zęba 
dogasało lądowe
królestwo tej wyspy. Dziś pod palmą u brzegu, z którego waleczny syn kupca 
pędził w
pogromie przewrotne demony. A gnając je tak, nie wiedział, że oczyszcza oto 
miejsce dla
kolejnej po wiekach zarazy, która tędy właśnie, od południowych brzegów cisnąć 
się miała w
głąb wyspy. Ku Kandy i dalej. Skąd wracam właśnie. A przecież ani w Indiach, ani 
na singaleskim
Cejlonie, pojawienie się białych żeglarzy nie było tym, czym stało się dla 
Dzieci Słońca
u peruwiańskich wybrzeży – zmierzchem świata, obrotem Osi, Znakiem. Tu było, ot 
sobie...
Takim sobie „ot” właśnie było dla wyspiarzy, od wieków mających morskie z 
Zamorskimi
kontakty. A jednak to pojawienie się białych stało się, czym – jakby niejedni 
powiedzieli
– stać się musiało. Tym samym od peruwiańskich ziem synów Viracochy po brzeg 
singaleski
– było Zmierzchem. Że po nim i na świtanie przychodzi czas, niewielką dla ludzi 
stąd
musiało być pociechą. Oś zegarów, w których czasie i im przyszło się odtąd 
poruszać, daleko
stąd obracała się wraz ze znakiem krzyża, którym to z lizbońskiej wieży Belem 
kapłan nieznanej
Singalezom wiary żegnał wychodzących w morze nieznanych im jeszcze zwiastunów
Zmierzchu. Zmierzchu właśnie, bowiem określenie „zwiastunowie Zachodu” niczego 
by ludziom
Dalekiego Wschodu nie tłumaczyło.
A rok ów, zwiastun Zmierzchu, był dla Zachodu rokiem tysiąc czterysta 
dziewięćdziesiątym
i ósmym. Dla tych z drugiego brzegu – dla ludzi Stąd – był ów rok nie kolejną 
„nową
kartą”, „zakrętem”. Był Zmierzchem właśnie – wtargnięciem Obcego. Wtargnięciem 
niezna-
nego żywiołu. Formacji dalekiej tak, jak daleka od Europy Azja, jak od planety, 
na której
Cejlon, daleka była Lizbona.
Coraz bliższa. Gdyby określenie to godziło się żeglarzowi, można by ówczesnym 
kwiecistym
stylem Indów powiedzieć, że Vasco da Gama zburzył Himalaje. Z wyjściem w morze
spóźnił się wprawdzie o parę lat, za to jednak skuteczniejszą drogę od Kolumba 
wytyczył
sobie do Indii. Takoż i pierwszy po niej dotarł do celu. Kiedy w Kalikacie 
zstępował z trapu
na plaże południowych Indii, był rok 1498. Rok ostatni. Rok pierwszy. Spokojnie 
dotąd rozwalony
za wałem Himalajów, subkontynent niespodziewanie runął w tryby światowej 
polityki
– morskiej polityki ówczesnego świata. Olbrzyma zaszedł Vasco da Gama od tyłu. 
Któż by
się bowiem spodziewał, że zapora izolacji pęknie nie na przełęczach 
himalajskich, ale od
strony oceanu, za którym przecie drzemała gdzieś tylko , dalsza od horyzontów 
łagodna nieokreśloność...
A jednak... Coraz bliższa, coraz bardziej określona w spęczniałych brzuchach
kobiet, w bladolicych bobasach, które już wkrótce wraz z ojcami wziąć się miały 
do wznoszenia
barokowych budowli z krzyżami na szczytach wież. Himalaje nadal drzemały pod
białymi kopcami boskich wierzchołków. Most w świat – na pokładach portugalskich, 
potem
angielskich statków – prowadził przez ocean. Po wiek dziewiętnasty, ostatni 
pośrednictwa
Anglików. Wreszcie wymyślono radio i samolot.
W cieniu olbrzyma Cejlon przycupnął na lat jeszcze parę. Krótkich lat ostatnich. 
Pewnie i
nie uświadamiał sobie owego progu, którym wrychle oddzielić miano starożytność 
od... Od
czegóż właściwie? Tego nikt nie potrafi powiedzieć, jako że nikt jeszcze nie 
zetknął się był z
zagrożeniem spoza tego świata. Kiedy Ariowie pod wodzą Singhali w VI wieku przed 
naszą
erą przyszli przez Most Adama kształtować tu państwo, kiedy w przed naszą erą II 
szarpali
wybrzeże Tamilowie, Malajowie, ludy Indii, kiedy w XIII ery naszej wyspa pryskać 
zaczęła
na okruchy drobnych księstw – zawsze były to zapasy mężów z dalszych bądź 
bliższych rejonów
tego samego kręgu. Teraz szedł Obcy. Zbliżał się niosąc paraliżujący stygmat 
tajemnicy.
Szybko nadchodził. Dopiero przed paru laty osiadł w Kalikaeie, a już w roku 1505 
pojawia
się u singaleskich wybrzeży. Portugalski przybysz zakłada Kolombo, stacje 
chrześcijaństwa,
na dobre zaciąga pierwszą zmianę europejskiej warty. Jeżeli prowincją nazwiemy 
tereny oddalone
od ośrodka dyspozycyjnego, to posługując się tą miarą odległości, Cejlon 
będziemy
musieli uznać za prowincję prowincji. Kędyś, w bliżej z tego horyzontu 
niepojętych centralach,
zapadały decyzje. Rodziły się koncepcje; jak ta z roku 1595 podstawowe, kiedy to
pierwsza – złożona z czterech okrętów – flota holenderska ruszyła na Wschód. W 
pogoni za
bogactwem, za utraconym w stosunku do Portugalczyków czasem. Holendrzy rozwijają 
zagony
od przeciwnej strony niż poprzednicy. Dobrze osiedli już w Indonezji, zanim w 
połowie
wieku XVII wymieniają Portugalczyków na cejlońskiej warcie. Z całym bogactwem 
inwentarza
przybyszów z Lizbony Holendrzy przejmują wybrzeża singaleskie. Wyspa robi 
karierę.
Dawne królestwo Singhali robi karierę jako centrum Wysp Południowej Prowincji, 
pierwsza
centrala administracyjna holenderskich władz kolonialnych... Potężny fort 
południowego wybrzeża
– ot, parę mil stąd, dwadzieścia, może trzydzieści od Hikkaduwy – wzniesiona 
przez
Portugalczyków Galia dorabia się funkcji stolicy tego niecejlońskiego na 
Cejlonie centrum.
Kiedy przed paroma dniami włóczyłem się pośród rozwalisk fortu, były już tylko 
sentymentalnym
sztafarzem na skraju palmowych plaż. W sam raz na wieczorny spacer za rękę, na
przechadzkę w bliżej nieokreślone „ongiś” osnute mgiełką romantycznej 
tajemniczości i grozy
wybrzmiałego tu przed stuleciami szczęku oręża. Broni, którą biali z białymi 
zwarli w boju
o dla obydwu stron nieojczystą ziemię.
Coraz szybciej przesypują się klepsydry. Portugalczycy przegnani. Holendrzy 
władają
Wyspami Południowej Prowincji. Galia jest najpotężniejszym portem kolonialnego 
Cejlonu.
Ale kędyś, na razie daleko jeszcze, rośnie w siłę angielska Kompania 
Wschodnioindyjska. Im
to właśnie, przybyszom znad Tamizy, przyjdzie kiedyś zepchnąć Galię na 
prowincjonalną
mieliznę i dla nowej władzy wznieść nowy, na miarę wspaniałej nowoczesności XIX 
wieku
fort Kolombo. Już wkrótce, za jakieś dwie setki lat. Piasek klepsydr sypie się 
szparko. W
rytm zmagań toczących się od wyspy tak daleko, że – zdawałoby się – niewiele 
mogących ją
obchodzić. Fala z Atlantyku prze jednak coraz gwałtowniej – Ocean Indyjski staje 
się repliką
zapasów, które toczą się w ciszy gabinetów europejskich potęg morskich. Holandia 
odpadła z
konkurencji. Atoli nad Wersalem wschodzi Słońce. Ludwik XIV pragnie dla Francji 
opromienić
Wschód. Rok to 1670, kiedy flota pod dowództwem Jakuba de la Haye rusza ku nowym
ziemiom. I z czyjejż to w istocie woli... ależ tak – mój Boże! – tego samego, 
wielkiego
ministra Colbert! Tak, właśnie tego z Aleksandra Dumas. Właściwie moja z czasów 
szczeniackich
lektur Dumasa gorąca atencja mogła na to kiedyś nieuniknione jeszcze spotkanie z
panem ministrem Jego Królewskiej Mości wskazywać. Czyż jednak cokolwiek mogło 
wskazywać
na to, by miast – jakoby się należało – kędyś w cieniu pałaców paryskich, 
przyszło się
nam zejść tu właśnie – tutaj, gdzie tak jeszcze niedawno nic dla mnie nie 
wyzierało spoza
barwnych plam na mapie, a kędy i minister Colbert nieczęsto pewnie myślami 
wędrował. A
powinien był. Jakiż bowiem inny na tej wyspie – wrychle na stulecia opanowanej 
przez tak
niekochanych przez Colberta Anglików – ślad pozostawił minister Króla Słońce, 
poza tym
przedwieczornym zejściem się ze mną u brzegu, którego nigdy mu się nie udało 
siecią pokrętnych
łowów ułowić... Aż tych może właśnie trzeba było horyzontów, aby mi z oddali raz
jeszcze zamajaczył diaboliczny minister z chłopięcych lektur. Pień palmy uwiera 
w plecy. Od
strony nadbrzeżnych tarasów hotelu kolejno rozbłyskują lampiony i ponad szumem 
morza na
plażę prześlizguje się taneczna muzyka. Piasek jest mokry i miękki. A mimo całej 
tej namacalności,
dojmujące wrażenie nieautentyzmu miejsca i pory. Poczucie zawieszenia pośród
przeźroczystych siatek. Zatrzymania się pod i ponad... Gdzie? Tutaj czy tam 
raczej?
W nagłej bliskości, nieomal dotykalnie w tym momencie obecnej mapy dziejów 
własnego
kręgu kulturowego, w niespodziewanym powrocie nigdy już potem nieważnej książki 
chłopięcej,
z nieoczekiwanie przywróconą realnością jej bohatera, który wszak nigdy tej 
wyspy
nie wprowadził w poważnie traktowane rachuby polityczne; czy też raczej 
zawieszenie to
moje w miejscu obecnego zacumowania, które wciąż każe się oglądać przybyszowi w 
optyce
związków. Obcego z tym wszystkim, co miejscu temu właśnie obce i dalekie, co 
tylko
wierzch dziejów wyspy werniksowało nalotem europejskiej egzotyki... Ze wszech 
stron napierają
niepodobne wzajem horyzonty – wikłają się z sobą, plączą w ład jeszcze 
niepojęty,
tłoczą się przed oczy w nowych związkach i opozycjach – nazbyt blisko – w 
nieostrości.
Cisza teraz od hotelowych tarasów. Tylko cisza mąci jednostajny szum oceanu. 
Pewnie
krótka przerwa w dancingu. Spoceni tancerze tłoczą się wokół baru. Wyciągają 
ręce po whisky,
szampana, po porto. Szumią w głowach trunki, którymi kolejni kolejno spełniali 
tu ongiś
toasty za wieczyste nad tym wybrzeżem panowanie. Obce jakieś po dopiero przed 
chwilą
zamarłej tanecznej melodii, rytmiczne dźwięki wibrują dalekim pogłosem z 
przeciwległej
strony. Gdzieś od mojego pawilonu. Do licha! – zapomniałem. W towarzystwie 
angielskich,
holenderskich i portugalskich antenatów, przelotny na tej plaży gość zupełnie 
zapomniałem o
zapowiadanej na dzisiejszy wieczór atrakcji. Zaczęło się pewnie na dobre. Choć 
to już noc, na
nadbrzeżnych kamieniach z powodzeniem można by smażyć bliny. Bose stopy ślizgają 
się w
ciemności na rozgrzanym piargu.
Dźwięk bębnów coraz bliższy, raz po raz tnie go wibrujące zawodzenie piszczałki. 
Za kępą
palm prześwitują migotliwe światełka. Staję jak wryty. Z otwartą gębą wryty 
stoję przed co
dzień deptanym w drodze na plażę czworobokiem podwórza. Obróciło się w inny 
wymiar.
Jarmarczna wrzaskliwość łańcuchami kolorowych lampionów obsiadła to, co przed 
paroma
godzinami było jeszcze podwórzem, teraz zaś przestroiło się ni to w cyrk, ni to 
podmiejską
budę komediantów. Opasana kilkoma rzędami krzeseł grupka tancerzy wykonuje na 
trawie
jakiś taniec. Pewnie jeden z tych, które dziś rano gospodarz zapowiadał mi jako 
„absolutnie
autentyczne, ludowe”. Amerykańska wycieczka, grupka Niemców, sąsiadujące ze mną 
przez
ścianę francuskie małżeństwo – zapatrzeni, w pełnym fascynacji bezruchu chłoną 
przybysze
„absolutny autentyzm tańca”. Staszek siedzi w drugim rzędzie. Zobaczył mnie – 
uśmiecha
się, jakby trochę zażenowany. Kiwam ku niemu głową – no trudno, w końcu nie 
będziemy
tego przecież filmować. Nieporadne, zupełnie niezsynchronizowane ruchy tancerzy, 
wśród
których rozpoznaję kelnera z pobliskiej jadłodajni, paru młodych rybaków, 
dryblasa, który
dziś rano sterował moim katamaranem. Chłopaki dwoją się, troją – jak 
najuczciwiej usiłują
zapracować na uznanie i może sami w siebie usiłują wmówić, że przywracają przed 
przybyszami
obraz swych przodków.
– Wonderful! – tuż obok mnie szepcze jakaś starsza pani.
– O yes, lovely – jej towarzyszka nastawia aparat fotograficzny.
Pełne podziwu westchnienie widzów wita dwójkę tancerzy w tradycyjnych 
cejlońskich
maskach. Barwnych maskach maszkaronów z rozdziawionymi paszczami; takich 
właśnie,
jakie kupić można na każdym straganie kurortu. Zbiera we mnie wściekłość. Na 
kogo właściwie
– na zafascynowanych egzotyką turystów, na tych bogom ducha winnych 
spadkobierców
imć panów Spodka i Pigwy? Chyba na siebie samego przede wszystkim. Na moją 
własną
naiwność; nieuleczalną, choć tyle razy – zdawałoby się skutecznie – leczoną 
podczas podobnych
widowisk. Przez zbitą grupkę Australijczyków z sąsiedniego pawilonu usiłuję 
przebrnąć
na drugą stronę podwórza. Zamknę się, i niech diabli biorą całe to oszustwo. 
Niech mi nie
przeszkadza nadal się oszukiwać.
Bębny zamilkły. Jakiś ruch za markującym zakulisie parawanem. Australijczycy 
stłoczyli
się tak ściśle, że chyba będę musiał dotrwać do końca tej wyprzedaży, tego 
remanentu tradycji.
Pod dotąd nie wykorzystywaną w przedstawieniu drewnianą konstrukcją o kształcie 
zbitego
z paru bali podwórzowego trzepaka tancerze ustawiają stół. Zdaje się, że ten 
sam, na
którym jedliśmy dzisiaj śniadanie. Młody chłopak, rozebrany do przepaski na 
biodrach, kłania
się widzom. Położył się na stole. Znów bębny, znowu piszczałki i monotonna teraz 
pieśń
tancerzy. Otoczyli stół. Jednostajnym, zrytmizowanym ruchem poruszają się w 
koło. Ich gesty,
całe postaci, stają się coraz bardziej miękkie, jakby zapatrzone kędyś poza 
siebie, somnambuliczne.
Rozpostarte na stole ciało chłopca wypręża się, sztywnieje. Przeciągły krzyk
jednego z tancerzy. Krąg rozprysnął się. Któryś z przebierańców przerzucił przez 
poprzeczkę
trzepaka kilka grubych lin. W świetle lampionów na krańcach postronków 
pobłyskują metalowe
haki. Miękkim, pełnym namaszczenia gestem tancerz przesuwa dłoń po plecach 
leżącego
na stole. Chłopiec jest zupełnie sztywny. Oczy ma szkliste. Niewidzące. 
Niewidzące?
Błyskawiczny ruch dłoni – i hak wbija się w plecy chłopca. Drugi, dziesiąty. 
Narastający
w crescendo łomot bębnów. Przyskoczyli. Wbite w skórę pleców i nóg haki 
połyskują w jarmarcznej
iluminacji. Pociągnęli. Błyszczą szkliste, niewidzące oczy chłopaka. Coraz wyżej
ponad stołem. Mocniejszy podmuch wiatru zatargał zwisającym na hakach ciałem.
Znowu cisza. Tylko szelest przesuwających się po poprzeczce trzepaka lin. Lekkie 
klaśnięcie
ciała o blat stołu. Szybkie, sprawne ruchy palców wysokiego rybaka. Haki 
wyślizgują
się spod skóry chłopca. Ani kropli krwi. Ani jednej kropli krwi! Tylko – na 
przez chwilę jeszcze
sztywnym ciele leżącego – wzdłuż pleców widać szeregi małych punkcików. Nie 
większych
od tych, które mam na ramieniu po dzisiejszym spotkaniu z rybą w koralowych 
ogrodach.
Oczy chłopca tracą szklistość. Tancerz podrywa się ze stołu. Wolnym krokiem 
podcho-
dzi ku płonącemu na skraju podwórza ognisku. Bose stopy trafiają na rozżarzone 
bierwiona.
Stopy coraz szybsze, szybsze. Chłopiec tańczy na ogniu w jakimś magicznym 
zapamiętaniu.
Bębny. Śpiew. Przeciągły. Żałosny? Tryumfalny? Cała grupa dopada ogniska. W 
ogólnym
tańcu, niesamowitym w tej jakby na wszystko obojętnej rytmiczności, stopy unoszą 
się i
znów opadają w ogień. Tańczą. Tuman iskier tańczy wokół nich.
Cisza. Nikt nie bije brawa. Nikt się nie odezwał. To wcale nie jest wonderful. 
To bynajmniej
nie wygląda lovely. Spod seryjnych masek magicznych fety dla turystów wyjrzała 
Tajemnica.
W tej krótkiej chwili zapamiętania, błysku ekstazy, nad jarmarczną składanką 
zatrzepotał
żywy okruch sacrum, Rozchodzą się z wolna turyści. Najwyższy czas. Rano trzeba
powrócić do wypoczynkowych obowiązków. Słońce zaszło już dawno. Zachodzi tutaj 
zwykle
punktualnie o zmierzchu.
Na poletkach, w palmowych gajach, tuż przy drodze. Co krok. Wszystkie bliźniaczo 
podobne
– małe, czworokątne wykopy, czasem przykryte ustawionym na palach daszkiem, 
rzadziej
z rozkraczonym nad dziurą kołowrotem, z którego w głąb zwisa wiadro na sznurze.
Wokół wykopu hałdy świeżej rudej ziemi. Nieodłączny element pejzażu Krainy 
Górzystej.
Wzniesienia i kotliny, wzgórza i znowu. w dół. Jak się ta huśtawka kilkadziesiąt 
mil od Kolombo
zaczęła, tak w tym pionowym slalomie kolebiemy się którąś już godzinę. Środkiem
wyspy, z jej zachodniego, stołecznego Wybrzeża, ku dżungli wschodniej prowincji. 
Ku
wnętrznościom Sri Lanki. Ku miejscom jej wnętrz najtajniejszych. By naszą drogę 
przez
Cejlon zakończyć tam, kędy brał on swój początek. W po dziś dzień odciętym od 
spraw i
dziejów reszty krainy, legendarnym plemieniu prapanów tej ziemi – Weddów.
To jeszcze nie dzisiaj. Dzisiaj jeszcze panuje wokoło otwartość, pełna jawność 
faliście
rozchodzących się horyzontów. Jakby kokieteryjnie kryjących się za obłymi 
lesistymi wzgórzami,
by po chwili znów rozpościerać się ponad zielonością i rozganiać się po ciętych 
rudymi
gliniastymi drogami polach środkowego Cejlonu. Tu i ówdzie niepozorne osiedla. 
Ledwie
ilością domostw okazalsza od innych mijanych dziur, Ratnapura – stolica 
cejlońskiego jubilerstwa.
Za pochylonymi płotami, w drewnianych barakach zasiedli w kucki szlifierze. O
brudne bluzy delikatnie wycierają drobne kamyki, przyglądają się im pod słońce i 
znów pochylają
się nad nimi, by nadać im ostateczny kształt. To właśnie ku Ratnapurze z 
okolicznych
pól ruszają raz na parę dni poszukiwacze kamieni z małymi zawiniątkami w garści. 
Ci, których
mijam, teraz uwijających się wokół czworobocznych wykopów rozsia–nych na 
poletkach,
w palmowych gajach, tuż przy drodze. Co krok. Nadzy mężczyźni ze sznurkiem wokół
bioder, do którego przytwierdzony kawałek szmaty przykrywa jądra. Ciemni, 
oblepieni gliną.
Sznur spada na kołowrocie w głąb wykopu. Po chwili z dna wędruje w górę wiadro 
mokrej,
gliniastej ziemi. Ten, który pracuje na powierzchni, wysypuje ziemię do 
wiklinowego sita.
Schodzi do pobliskiego strumienia i jednostajnym ruchem długo przecedzą urobek. 
Tak długo,
póki nic już na dnie sita nie pozostanie. Czasem tylko, z rzadka, wyłowi mały 
brunatny
kamyk. Po oszlifowaniu matowa grudka zamruga kocim okiem, turmalinem, zdarzy się 
topaz,
raz kiedyś .szczęście przyniesie skarb – szafir. Ciągną więc, z dalekich nawet 
prowincji przychodzą
ryć w ziemi nadzieję. Od pokoleń. Od czasów, kiedy okręg Ratnapury zyskał sobie
swoisty monopol jubilerski – od zbieractwa po ostateczną obróbkę. Po kwiat 
ametystu – mówi
baśń – książę wędrował na skraj ziemi. Po lśniący fioletem kamienny kwiat, w 
którym
kryje się bogactwo i szczęście... Nadzy mężczyźni ryją, węszą w poszukiwaniu 
fioletowej
bryłki. Czy przynosi szczęście? Może, ale nie oni mogliby na to odpowiedzieć – 
żadnemu
jeszcze nie przyniosła bogactwa. Rubin, aleksandryt, topaz i udający topaz 
kwarc, gamet,
cyrkon, kamień księżycowy, skarbiec teherański. Nie – więcej niż teherański 
skarbiec: nie
góra drogocenności – pot potu, grudka za grudką, mała jak ziarnko ryżu, i tyle 
co on warta –
wszystko.
Zryte wykopami okolice Ratnapury to także cejlońskie centrum kauczuku. Mało kto 
z
przybyszów o tym wie, mało kto z tutejszych wspomina – kamień jest twardszy od 
gumy. I
jaśniej lśni.
Więc ryją. Zgarbiony poszukiwacz przesypuje otoczaki jak kartofle. Przywykł. 
Kamień to
chleb. To chleb twardy jak kamień. Dopiero w jubilerskich magazynach Kolombo, 
oszlifowane,
kamyki te wzbudzać będą egzaltację tych, dla których kamień to nie chleb, ale 
gra, zabawa,
lokata. Poszukiwacz załadował sito nową porcją dostarczonej mu z wykopu ziemi. 
Tam w
dole drugi z kopaczy centymetr po centymetrze drze kleistą, zalaną wodą 
gliniankę. Utytłani,
podobni ziemi, którą ryją. Glinie raczej niż ziemi. Lepkiej, osychającej na ich 
ciałach glinie,
która z oliwkowej skóry osypuje się po chwili spękanymi jasnymi łatami. W głębi 
kilkumetrowej
sztolni, w gulgoczącym przy każdym poruszeniu rudawym błocie leżą mężczyźni.
Spod mętnej powierzchni glina mlaśnięciem odpowiada na każdy ruch kopacza. A 
wokoło
zielone ryżowe pola. Z myślą o ryżu, o pełnej misce ryżu, ryją błoto, tarzają 
się w błocie.
Pustawa dotąd droga zaczyna się zapełniać. Musimy zwolnić. Samochód z coraz 
większym
trudem wymija grupki piechurów, idących wolno, przeważnie w milczeniu. A wokoło, 
jakby
w innej tylko optyce, ten sam wysiłek spełniają góry. Równie obłe i zielone, 
wyższe tylko
teraz pasma wspinają się jedno na drugie, wyżej i wyżej w pion. Zieleń goni je 
skutecznie,
pokrywa ze szczętem. Grupa pielgrzymów zboczyła z szosy. Wąską drogą pnie się 
wprosst
między zielone garby. I tam też, w głębi pejzażu, tuż pod przełęczą, widać 
przesuwające się z
wolna białe punkty. Więcej i więcej pielgrzymów. Mahometanie, buddyści, 
hinduiści, chrześcijanie
– jak bodaj nigdzie indziej, zgodnie, pną się obok siebie ku wspólnej im 
wszystkim
świętości. Na skryty za tymi wzgórzami Szczyt Adama. Pną się, by na wierzchołku 
góry paść
na twarz i uderzyć czołem o posadzkę niepozornej świątyńki. Pod płytą bowiem 
trwa pozostawiony
w kamieniu odcisk świętej stopy. Trwa widomy ślad świętości. Stopa Adama –
mówią chrześcijanie i powtarzają to za nimi wyznawcy Mahometa, którzy wszak 
również
czczą proroka Jezusa. A stawił ją tu – mówią – ojciec rodzaju, kiedy Jahwe z 
raju go przegnał
i w swej dobroci zesłał do krainy, która pięknością najbardziej raj przypomina. 
Tutaj zatem
matka Ewa i Adam żywota dokonali. Godzą się co do tego wszyscy cejlońscy 
chrześcijanie i
wszyscy mahometanie cejlońscy. I na cześć protoplasty Szczytem Adama górę świętą 
nazywają.
Buddyści – jako że bez nijakiej wątpliwości odcisk pod płytą świątyni do Buddy 
należy
– Sri Pada zwą znakiem bożym pomazane miejsce. Hinduiści zaś – ku wiecznej 
chwale Sziwy,
który ślad boskiej stopy na szczycie góry był pozostawił – zwą ją 
Sziwanadipathan. I nikt
się tu z sobą o nazwy, o pozory nie ma zamiaru wadzić; w miejscu przez 
chrześcijan zwanym
imieniem praczłowieka pospólnie gną pielgrzymi karki przed znakiem wszystkim im 
jednakiej
Praprzyczyny. Na klęczkach, na kolanach, w kucki. Kuglarz, którego nocą Tomasz 
Mann
podpatrzył w klasztornej kaplicy, czcił Marię Matkę cyrkowymi błazeństwami przed 
świętym
obrazem. Nie ku obrazie – ku chwale czynił, co jedyne dobrze czynić potrafił.
Obróceni ku minaretowi Jezusa na damasceńskim podwórcu meczetu Omajjadów 
podnoszą
wzrok w stronę, z której do wyznawców Allacha zejdzie raz wtóry na ziemię Jesue 
prorok
jego, miłość między ludzi przywrócić. Czołem biją w Jerozolimie; w Libanie, na 
Pawła szlaku
pod Damaszkiem, w tygrysiej delcie Eufratu czas Raju z czcią wspominają 
chrześcijanie.
Rozmodlone oczy ku koronie świętego drzewa Bo podnoszą buddyści. Na północ, hen 
za
niedosiężne szczyty himalajskie hinduiści kierują swe hołdy, kędy rozparła się 
boska góra
Sumeru, .choć i imieniem Meru przez innych nazywana – dla wszystkich ta sama 
jednak: Góra
po prostu, bogów siedziba, środek wszechświata, rdzeń jego. Oś, wokół której i 
Słońce, i
Księżyc, i gwiazdy, stworzenie całe wiruje. Góra, zza której słońce wschodzi – 
góra jutrzenki.
Ararat Hindusów. Równie boski, jak dla Ormian ich Góra – w ateistyczne dziś 
sacrum pod-
niesiony biblijny szczyt, na turecką ziemię przez pogan wykradziony. Krzyżują 
się Osie
Świata, obce sobie, wrogie wzajem. Zapomnieli. Zdążyli zapomnieć o świętej 
wyspie File, o
tym symbolu tolerancji – skrawku ziemi zewsząd oblanym świętymi wodami Nilu. 
Kiedy
nadeszli ci, którzy światłość mistyczną postanowili zastąpić światłem 
elektrycznym, nie opodal
File wznieśli świątynię nowego kultu – Tamę Asuańską. I odtąd co rok na dziewięć 
brzemiennych
miesięcy Nil pokrywa wyspę spęczniałymi u pobliskiej katarakty wodami. Atoli co
rok znów obmytą, kiedy wody opadną– uwalnia, odradza ku słońcu, by usiana 
świętymi miejscami
przeróżnych w zgodzie tu ongiś uprawianych kultów chwałę nieść mogła File 
umarłemu
światu egipskiej tolerancji. Chwałę rzeczy zapomnianej.
I tam oto, gdzie nikną teraz białe szaty pielgrzymów, u Szczytu Adama, znów 
przyszło się
spotkać. Na Cejlonie, na tej nie w Nil – w Ocean Indyjski rzuconej wyspie File. 
Tu przyszło
odnaleźć rozbite u podnóży Olimpu, góry Sumeru, pod minaretem Jezusa, u Świętego 
Grobu
– pogubione w zielonych gajach wszystkich Rajów świata – ułamki jego Osi. 
Odnaleźć i podnieść
w pospólny cejlońskim wyznawcom Sziwy, Jezusa, Allacha, Buddy – Słup Świata. W
punkt stały, stabilny, powszechny. W Jedność.
To było zupełnie gdzie indziej. Żar nie lał się z góry. Stał. Suchy, zakrzepły 
żar Atakamy.
Zdawało się, że piach pustyni ugina się pod tym morderczym naporem. Zbity w 
żółtą gładź
piach po najdalszą dal. Pot klejący się na czole, policzkach, wąskimi strużkami 
opływający
wargi spękane, piekące, nie osychał pod wdzierającymi się przez otwarte okno 
wozu falami
rozpalonego powietrza. Żar twardy wokoło. Stał. I tylko ta kędyś na horyzoncie, 
tonąca w
piachu panamerikana falowała w stopniowo gęstniejącej połyskliwości. Na jej 
krańcu, wciąż
zwodnie umykające przed maską pędzącego samochodu, niejasne, migotliwe zarysy. 
Domy
jakiejś pustynnej wioski. Kępa kaktusów, przy nich gaj. Wyrosło to znikąd, 
rozpląsane na
zastygłej płaszczyźnie pustyni. Wyrosło, wibrowało chwilę. Bliżej, bliżej, tuż–
tuż. I równie
nagle jak przyszło, równie niespodziewanie zmykało donikąd, na powrót kładło się 
pod znowu
martwą, gładką jak przed chwilą płaszczyznę. Fatamorgana. Pozór. Spotkanie 
niewidzialnego
z widzialnym. Jedność.
Tak, to było tam. Gdzie indziej. Kiedy indziej. A przecież to właśnie. Wówczas, 
w rozgotowanej
w pustynnym zenicie głowie, kołatać się zaczęła ta myśl. Mglista jeszcze, jak 
fantasmagoryczny
pozór wioski nieuchwytna. Rozpłynęła się, zapadła pod piach, aby tutaj, dzisiaj,
zupełnie gdzie indziej – powrócić. Nie myśl właściwie – marzenie. Tęsknota za 
spotkaniem
niewidzialnego z widzialnym, znajomego z przeczutym, z nieprzeczutym nawet. 
Tęsknota
wyznaczająca linię drogi, skłaniająca do opuszczania horyzontów własnych, aby 
może, kiedyś,
gdzieś – z perspektywy ot tych choćby, cejlońskich widnokręgów, spoza krzywizny 
wyłonił
się horyzont miejsc pozostawionych. Aby niczym fatamorgana powrócił ponad obcą
ziemią, odległą kulturą, aby się z nią niczym widzialne z niewidzialnym połączył 
– w nadrzędności.
W Jedność. I aby uzasadnił. I odejściom nadał sens – powrót. By w wizjerze 
odwróconej
lornetki wyostrzył się, tak z bliska mglisty, nieostry obraz miejsc własnych, 
przypisanych.
A bliskich przecie i namacalnych jak wizja miejsc nieobecnych rozpostarta nad 
piaskami
Atakamy. Uczeni buddyjscy twierdzą i – utrzymywali to, zanim Europejczykom 
przyszła
myśl o strukturze – iż każdy element świata związany jest z wszelakimi innymi, 
od
wszystkich pozostałych zależny. W wielkiej Jedni Świata, gdzie złudzie również 
wyznaczone
miejsce pospołu z widzialnym. Może podpowiedział to im boski Indra? Nieznane są 
wyroki
Pana, jedynie ślady ich widome. A wiedział hinduski bóg, co czyni, kiedy u 
wejścia do swej
siedziby rozwiesił ową cudowną zasłonę, którą kapłani jego zwą Indra–dżala. On, 
który świat
cały posiada, nie czynił wszak tego dla otoczenia się blichtrem bogactw. A 
jednak siatka z
nanizanych na sznury szlachetnych kamieni zdobi wejście do boskich komnat. W 
szlifowanej
powierzchni każdego kamienia odbijają się wszystkie pozostałe. I tak tedy, 
przekraczający
próg widzi całą Indra–dżalę, ową zawartą w siatce jedność Całości, a 
równocześnie widzi
każdy klejnot z osobna, a także wszystkich pozostałych w tym jednym klejnocie 
odbicia. Widzi
to ten, któremu dane przekroczyć próg...
Widzieć... Dyskretny uśmiech na twarzy hinduskiego mędrca. On wie. Wiedział o 
wieki
wieków cześniej, zanim za zachodnim widnokręgiem urodził się Henri Bergson. 
Wiedział od
naddziadów, że ujrzeć świat pozwala tylko poznanie bezpośrednie, znał to od 
czasów wedyjskiej
teorii poznania. I pewne pozostało to dlań jak prawda o wędrówce dusz, jak 
pewność, iż
wierzch świata, jego powłoka to maja. Uśmiecha się hinduski mędrzec. Dyskretnie, 
ze sposobnym
temu, który wie, pobłażaniem. Gonią za fatamorganą, macają ziemię, macają pono
ostatnio i niebo. Pozór biorą w ramiona – dumni, że mocno trzymają w garści to, 
co wszak
nie istotą, czemu godzi się wszak ledwie imię maja – pozór, złudność istotę 
świata pokrywająca.
Uśmiecha się starzec i idzie w dżunglę Aranjakę studiować – Księgę Leśną z 
anachoretami
czytać, z ascetami, umartwicielami wszelkimi, którzy poprzez powłokę mai brną 
śród
samotnych leśnych studiów ku monistycznej, ponad pozorną złożoność, prawdzie. Ku 
jasności
idei nadrzędnego porządku i hierarchii substancji. Leśna Księga ciemna jako las 
dla zbłąkanego
wędrowca. Hinduski mędrzec uśmiecha się nad wersami Aranjaki. Zdarł maję, 
powłokę
pozorów; kędyś na dnie istnienia zajaśniał przed nim brahman – substancja 
nadrzędna.
Owa siła tajemna, przenikająca wszystko, co ma związek
z Ofiarą. Brahman prześwięty – moc w świętym słowie Wed zawarta, charyzmat 
kapłaństwa
i hipostaza magicznej potęgi rytuału.
– Wedanta, wedanta, wedanta!
Uśmiech więdnie na zmarszczkach anachorety. Ósme minęło, dziewiąte przemija 
stulecie.
Minie i następne, i następnych następne. Starzec ze smutkiem słucha wołania. Ze 
smutkiem,
bez rozpaczy. Prawda pozostanie. W innym ją tylko krysztale Indra–dżali ujrzał 
młody filozof
buntownik. Z innej ogląda perspektywy – to samo.
– Wedanta – woła Siankara, a starzec słucha w spokoju i smutku. – Wedanta, 
wzorzec
prawdy jest podwójny. Tak, starcze, świat stworzył przedwieczny Brahma, świat 
jakim jest.
Atoli w świetle, najjaśniejszym ze świateł – tym prawdy najwyższej – świat 
zjawisk, tak starcze,
łącznie z bogami – jest nierzeczywisty. Fatamorganie podobna to iluzja. Maja to 
tylko,
maja – sen, miraż, twór wyobraźni. Prowadź starcze w dżunglę, niechaj maja 
opadnie z mych
powiek. Niechaj ujrzę rzeczywistość jedyną – brahman, Duszę Świata, z którą 
dusza moja,
twoja dusza, duch wszelki indywidualny jest identyczny. Pójdźmy w las, starcze. 
Po zbawienie.
Przyniesie je nam świadomość Duszy Świata. Przyniesie nam zbawienie, kiedy Duszę
Świata poznamy, kiedy duszę poznamy własną śród cierpień i kontemplacyj.
Odeszli. W poznaniu szukać zbawienia. We wiedzy. Nie w znajomości spraw. W 
poznaniu
Sprawy. W bezpośrednim. Poznaniu wędrowca – tułaczym...
Zmierzch. Wolno nadciąga zza wzgórz. Kładzie się w długie pasma cienia na polach 
ryżowych.
Obrysy pnących się tarasami zagonów wyostrza w jakieś monumentalne schody.
Śród fioletów i brązów, migotliwego poblasku stojącej na polach wody, zmierzch 
ów przenosi
pejzaż w inną jakość, w skalę schodów monumentalną, w ich wymiar nazbyt potężny, 
aby
się wspiąć po nich na szczyt. Maja. Zmierzch przewali się wkrótce na drugą 
stronę wzgórza. I
pozór w kolejny się pozór przeobrazi. I my, którzyśmy z tej samej materii co 
sny, znów zawiśniemy
niepewni, przyczajeni z otwartymi ustami w przestrzeni rozpostartej pomiędzy 
rzeczywistością
a nicością. I marzyć będziemy obrazami, które rodzi maja. I dążyć będziemy za
wyślizgującą się palcom fatamorganą. Śród lęków i upojen. W nadchodzącej falami 
i falami
umykającej nadziei na samopoznanie. Na poznanie.
Po szczyty wzgórz z wolna opadających w wieczorną pomrokę pną się plantacje 
herbaty.
Pną się jeszcze, uparte, choć nie więcej pewnie niż godzina pozostała im przed 
unicestwieniem
w ciemności. W dół, ku rozmokłym tarasom pól ryżowych, przeciągłą frazą pieśń 
niesie
po pochyłości. Dziewczyny z koszami na plecach pochylają się nad krzakami i raz 
po raz ponad
ramieniem wieśniaczki do kosza spadają małe zielone listki.
Obrazy, obrazy, obrazy. Atakama, kopacze kamieni, pola ryżowe. Południe pustyni,
zmierzch śród herbacianych plantacji. Gdzieś tam, za zachodnim horyzontem, 
śnieg.
Fatamorgana? Maja? Tutaj czy tam? Cóż to znaczy tam, skoro tutaj obecne...
Prospero na jawie tworzy sny. Kaliban wyczołgał się z jaskini i zazdrość wikła 
mu się z fascynacją.
Jadę drogą środkowego Cejlonu ku zagubionym w dżungli, najstarszym mieszkańcom
tej wyspy, którzy na mnie nie czekają. Byli tam wcześniej, nim pierwszy Prospero 
wypowiedział
słowo – kreacja. Przetrwali burze. I są nadal, w czas, kiedy wędrowiec najść ich
chce dla tej tylko błahej przyczyny, by uwiarygodnić sobie niewiarygodną 
zdawałoby się już
dziś realność ich istnienia. Gdyby zrodzili się powołani Słowem, gestem 
Prospera, gdyby
wyłonili się ze świata fikcji – nic naówczas nie skłaniałoby do podważania wiary 
w ich rzeczywistą
egzystencję. Kaliban tworzyć nie potrafi. Kaliban wędruje przez świat niczym 
czytelnik
poprzez fantasmagorie Prospera. Nie drogą prowadzącą od fikcji ku materii, ku 
spełnieniu,
ucieleśnieniu wyobraźni w bycie zrodzonych z niej ludzi, pejzaży, nieboskłonów –
Kaliban czołga się z miejsca na miejsce, przy samej ziemi, z jej grud lepi 
nieudolnie kształt
całości. Nazywają go l czasem podróżnikiem, czasem reporterem. Nie kreator to – 
czytelnik
świata. Wirują obrazy. Atakama, za zachodnim horyzontem śnieg, zmierzch śród 
herbacianych
plantacji. Południe na pustyni i ryżowe pola. Wirują obrazy. Oś świata 
niepostrzeżenie
przesuwa się z miejsca na miejsce.
Stop! Fatamorgana nieomal na wyciągnięcie ręki. Stop! Wciąż nieomal. Maja.
Zarysy zabudowań ledwie odcinają się od gęstniejącego mroku. A przecie nie miraż 
to. To
Mahijangane. Ostatnia mieścina z tej strony świata – na stronę drugą, ku Weddom, 
przyjdzie
wędrować piechotą. Nie, żeby ze szczególnej atencji – traktu po prostu brak. 
Drogi nie ma.
Nie ma drogi?– Ano zobaczymy... Mahijangane jest. Parterowe, nawet jak na tę 
ziemię prowincjonalne,
żadne. Ale jest.
Niewielka biała stupa ostro odcina się od ściemniałego tła. Ostro – bo biała. 
Czemuż by
nóg nie rozprostować. Hamulec. Od białej jak stupa gromady pielgrzymów odłączył 
się bosy
starzec. Kuśtyka ku mnie z sękaczem. Nie, nic takiego. Ot, zawszeć to ciekawe, 
skąd drogi
prowadzą. I dokąd.
– A czyż ja wiem dokąd...
Stary uśmiecha się łagodnie spod calowych okularów.
Obsunęły mu się te szkiełka w druciance na sam koniec nosa. Co tam, nie będzie 
się dopytywał.
Cóż go to ostatecznie obchodzi.
– My przybyliśmy z daleka. Z pielgrzymką. Naprawdę
z daleka, z północy wyspy.
– Będzie ze sto mil?
– O, może i dwieście.
– No tak, doprawdy z daleka...
– Daj spokój – Staszek przerywa po polsku moje niewczesne żarty. – On chyba 
rzeczywiście
przybył z daleka.
Trochę mi głupio. Rzecz skali. Dalej przecież wędrował niż ja...
– Czy to miejsce jest szczególnie święte?
– A tak – stary poważnieje. – Tu właśnie, pod tą stupa leży pierwsza piędź 
ziemi, na którą
Lord Budda zstąpił po przybyciu na Cejlon. Zdawało mi się, że Budda nigdy na 
Cejlonie nie
był.
A zresztą... o ile pamiętam z mapy, Mahijangane leży o dobrych sto kilometrów od 
wybrzeża.
Co ten stary bredzi! Jestem zmęczony, boli mnie głowa. Nogi drżą po
całym dniu w samochodzie.
– Jakże to – uśmiech mam chyba nieco fałszywy. –
Jakże to? Zanim Lord Budda postawił tutaj swą świętą stopę, musiał chyba 
najpierw zstąpić
na brzeg wyspy. Nie tu więc pozostawił pierwszy ślad na waszej ziemi..
Stary patrzy na mnie przez grube szkła w drucianej oprawce. Kiwa głową i znów 
uśmiecha
się łagodnie.
– A jednak to było właśnie tutaj.
Nonsens! Ledwie nie wyrwało mi się to głupie słowo. Dla mnie nonsens. Dla bosego 
starca
po prostu inny tylko, logiczny ład. Rzecz oczywista. Tyle że na innej niż moja 
płaszczyźnie
Ładu.
– Dokładnie w tamtym miejscu – stary wskazuje kosturem w stronę, w której noc 
starła
przed chwilą obecną tam jeszcze stupę. – Co rok odwiedzamy święte miejsce. 
Idziemy z daleka.
Z daleka.
– Handemai.
– Handemai. Ho–ho, handemai – Jego Królewska Mość jest usposobiony przychylnie.
Obydwiema dłońmi serdecznie uchwycił mnie za łokcie. Musiałem się pochylić, aby 
podobnie
ująć w łokciach wyciągnięte ręce niskiego starca. Dzięki temu moje ceremonialne 
powitanie
weddyjskie wygląda chyba szczególnie komie i uroczyście. Wprawdzie monarsze 
oblicze
Tissahamy zachowuje wyraz obojętny, król jest jednak wyraźnie kontent.
– Ho–ho – raz jeszcze wzajemnie potrząsamy wyciągnięte ramiona. Król puszcza 
wreszcie
moje ręce i uroczystym krokiem podchodzi do Staszka – Handemai.
Ciągnie się to wszystko niczym na zwolnionym filmie. Obaj ze Staszkiem niepewnie 
patrzymy
po sobie. Ufff, w porządku – Jacek, który nigdy nie wiadomo w jakim momencie 
podobnych
sytuacji nagle wybuchnie śmiechem, z kamienną twarzą odwzajemnia królewski
uścisk ramion – Handemai.
Grupka nagich mężczyzn z przepaskami na biodrach i zawieszonymi na barkach 
toporkami,
która w skupieniu śledziła powitalną ceremonię, rozstępuje się. Tissahamy 
szerokim gestem
wskazuje drogę. W ślad za majestatycznie kroczącym królem, między szpalerem 
dworzan
przechodzimy środkiem dżunglowej polany. Na jej skraju świeżo wymieciona czeka 
już
sala audiencyjna – podparta bambusowymi palarni palmowa strzecha rzuca cień na 
wyścielające
klepisko maty. Król zasiadł w kucki. Miejmy nadzieję, że nie potrwa to długo; 
nieprzywykłe
do tej pozycji nogi zaczynają boleć już po paru minutach, klepisko uwiera w 
pośladki.
Staszek zaczyna się dyskretnie poprawiać. Jacek chrząknął raz, drugi raz 
głośniej.. Żadnej
reakcji. Cholera! Jego Królewska Mość jakby zapomniał o naszej obecności. Bez 
pośpiechu
rozwija liść betelu, wygładza go na udzie. Któryś z asysty podał wodaowi 
szczyptę wapienia,
pokrojony w plasterki orzech palmy areki, jeszcze tylko odrobina gambiru, 
gotowe.
Narkotyczna porcja betelu lekko trzaska pod zębami. Tissahamy z lubością 
przymknął powieki.
Mlaska. Po chwili betel puścił sok – krwawobrunatna ciecz skupia się w kącikach
warg, pokrywa zęby. Król żuje niespiesznie.
Ukradkiem zerkam na zegarek. Minął dobry kwadrans. I nic. Tylko kolana bolą 
coraz bardziej,
lewego pośladka nie czuję już zupełnie. Diabli nadali taką gościnność! Król 
Weddów
niedwuznacznie daje do zrozumienia, iż goście z nas mile widziani. Nie ma więc 
powodów
do przyśpieszania chwili ostatecznego ustalenia celu wizyty – byłby to znak 
chęci szybkiego
jej zakończenia. Z miłym wszak przybyszem zawsze zdąży się jeszcze porozmawiać. 
Tymczasem
można sobie wspólnie pomilczeć pod cienistą strzechą. Tym bardziej, że słońce 
gotuje
się właśnie w zenicie. Król oparł się o bambusowe pręty i z przymkniętymi 
powiekami
wolno żuje porcję betelu. Obojętny, jakby nie tutaj, nie z nami. Tutaj 
wprawdzie, ale nie z
nami przecież. Zarzucone w tył długie siwe włosy opadają kosmykami na masywne 
ramiona.
W wydatnym orlim nosie, wąskich wargach i sklepieniu głowy, może zwłaszcza w 
sklepieniu
kostycznej twarzy gospodarza jest coś majestatycznego. Coś, co zdaje się wynosić 
nagą po-
stać ponad jej rzeczywistą rangę. Rzeczywistą? – a cóż to znaczy? Znowu zaczynam 
patrzeć
nie z tego horyzontu. Wszak z perspektywy otaczających żującego betel króla, 
Tissahamy jest
autorytetem najwyższym. Jest punktem centralnym ich świata. I nic to, że świat 
ów zamyka
się na przestrzeni pięćdziesięciu zaledwie akrów dżunglowej ziemi, którą 
cejloński rząd pozostawił
Weddom we władanie. Więcej też chyba i nie pragną. Coraz mniej trzeba im miejsca
na groby. Jeszcze przed kilkunastu laty najdawniejszych mieszkańców wyspy – 
którzy byli
tu, zanim jeszcze zasiedliły ją hinduskie demony pod wodzą Rawany – żyło w 
dżungli około
tysiąca. Dziś król Tissahamy przewodzi ledwie trzystu współplemieńcom. Choroby. 
Zamknięty
krąg małżeństw. Obrót osi świata. Osi o coraz krótszym, zapadającym się w 
przeszłość
promieniu.
Tissahamy splunął przez zęby. Zmieszana z sokiem betelu czerwona ślina osycha w 
klepisko.
Ich ziemia. Pamięć plemienna ma swój kres. Byli tu zawsze. To znaczy – wcześniej 
niż
sięga tradycja. Typ australoidalny wiąże się z dalekimi wyspami, o których 
istnieniu nie słyszeli
nigdy. Które więc nie istnieją. Jest tylko wyspa. Król żuje betel. I wyspy nawet 
nie ma –
jest pięćdziesiąt akrów dżungli, strzęp ziemi, który dryfuje pośród Obcego 
Świata. Dokąd?
Niechaj to pytanie zadają sobie twórcy hipotez – ci, którzy wymyślili typ 
australoidalny. Którzy
policzyli, że siedemdziesiąt procent mieszkańców Sri Lanki to Singalezi, 
dwadzieścia –
drawidyjski lud Tamilów, trochę Arabów jeszcze, Malajczyków, Burgerów – 
singalesko–holenderskich
mieszańców i tych innych jeszcze, którzy pospołu wadzą się o to, czy niebo nękać
należy buddyjskimi, hinduskimi, mazdajskimi czy też mahometańskimi albo i 
chrześcijańskimi
modłami. Król żuje betel. Niechaj się wadzą. Byle się nie mieszali w sprawy 
królestwa.
Nie mieszają się. Tyle tylko, że rząd republiki ustanowił jednego z członków 
parlamentu odpowiedzialnym
za to, by zagubione w dżunglach republikańskiej wyspy królestwo w razie
głodu liczyć mogło na pomóc zaprzyjaźnionej władzy z Kolombo. A jakże – wielki 
Tissahamy
był kiedyś w stolicy sąsiadów. Prawda, długo go trzeba było wprzódy namawiać. 
Najpierw,
by pozwolił przyjść w dżunglę ludziom z kamerami i filmować życie prawdziwych
panów wyspy. Potem, aby się zezwolił zawieźć do stolicy Sri Lanki, gdzie tłum 
krótkowłosych
białych ludzi stłoczył się w ciemnej sali i na ścianie oglądał jego stolicę, i 
samego Tissahamy,
i tę nawet strzechę, pod którą teraz siedzi. Pojechał był do Kolombo w pełnej 
gali –
nagi, z przepaską na biodrach, toporkiem na ramieniu, z łukiem i strzałami w 
ręce. Na początku,
zanim w sali zgasło światło, grali jakąś melodię, która nazywa się Hymn. Wszyscy
wtedy wstali. Może było im gorąco w ubraniach, w które się nie wiedzieć po co w 
taki upał
poprzebierali. On nie wstał. Jemu nie było gorąco.
Król żuje betel. Wolno, metodycznie. Czasem, od niechcenia, rzuci .parę zdań i 
znów zagłębia
się w południowe rozleniwienie. Cień strzechy przesuwa się lekko wraz ze 
słońcem.
W nadziei na przekroczenie granic pamięci brnąłem kiedyś w dół Ameryki 
Południowej.
Po cieśninę, i dalej w dół – poza cieśninę Magellana. Na drugą – jak mi się 
roiło – stronę. Na
drugi brzeg pamięci. Tam, gdzie na wysepkach archipelagu Ziemi Ognistej dożywają 
kresu
ostatni z pierwszych. Pogrobowcy prawładców kontynentu– paleoamerykańskie 
plemiona
Onów, Alakalufów. Przez Karibów gnane potem w dół, przez cały kontynent, niżej i 
niżej,
poza Cieśninę, poza barierę pamięci o czasie władzy i świetności. Siedzę pod 
palmową strzechą.
Tissahamy żuje betel. Dotarłem dalej. Prawładcy całego ongiś subkontynentu 
indyjskiego,
jego panowie przed ledwie pięcioma tysiącami lat, ciemnoskórzy Drawidowie niczym
paleoamerykani niżej i niżej schodzili na południe, ku Mostowi Adama, poza most 
nawet pod
postacią jednego z drawidyjskich plemion – Tamilów. – Zasiedlili północ Sri 
Lanki. Opuszczali
swe nad Gangesem, jako Alakalufowie nad Orinoko, siedliska, aby, jak tamci 
Karibom,
miejsce młodszym, aryjskim pozostawić plemionom. Dziś żyją w południowych 
Indiach i
północnym. Cejlonie, ciemni i pogodni – poza granicą pamięci. Przekroczyłem oto 
barierę w
głębsze jeszcze pokłady, dalej na południe – w dżunglę Weddów. Dlaczego zawsze 
na południe?
Czemuż nie na zachód – w zmierzch? I tam, na amerykańskim, i tutaj na azjatyckim
kontynencie ku południowym krańcom odbyw.a się osuwanie Najdawniejszego... Może 
dlatego,
że południe leży w dole. Na dnie – tam kędy miejsce dla podstawy, dla podłoża... 
Może,
choć przecie ów pochód żałobników sunąć winien raczej ku zachodowi. W noc.
Jaka znów noc – jest południe. Może już nieco po południu – cień przesunął się o 
parę
centymetrów poza obrzeże klepiska. Tissahamy przyrządza drugą porcję betelu. 
Nie, dziękuję.
Starzec nie nalega, cofa dłoń z narkotycznym liściem i znowu przestaje się 
zajmować
przybyszami. Milczymy. Wokół podtrzymujących strzechę bambusowych pali stoją 
weddyjscy
wojownicy. Nieruchomi, wpatrzeni w nas, z dłońmi na trzonkach zawieszonych na 
ramionach
toporków. Patrzymy sobie w oczy. Niepewni. Nie znamy wzajem właściwego nam
repertuaru znaków sympatii i wrogości. Gesty nasze skróciły się, rwą się w 
połowie. Wyraźnie
nie chcielibyśmy się wzajem urazić Niektóre plemiona północnoamerykańskich 
Indian
akceptują wielość i odmienność ludzkich postaw, uznając je za rzecz prostą jak 
puszczona z
łuku strzała, oczywistą jak opieka Wielkiego Ducha. Niosą w wypartej na daleki 
zachód – a
więc na zachód jednak... – kulturze pełną zrozumienia relatywizmu tolerancję, po 
którą do
dziś europocentrycy sięgają z trudem i przymusem. Podbijając a Amerykę nie 
nauczyli się tej
wielkiej mądrości od pokonanych, którzy zachowanie człowieka skłonni są oceniać 
jedynie w
odniesieniu nie do własnych, a do przez tegoż człowieka wyznawanych zasad. Cenią 
dobro,
zło ganią –atoli jedynej rzeczy , uniwersalnego miernika dobra i zła, nie 
uznają. Czy i ci nadzy
brodacze z toporkami znają pojecie relatywizmu? Nie pojęcie – jądro. Powinni. 
Oni jeszcze
powinni je znać. Powinni je pamiętać. Oni jeszcze tak.
– Czy jeep przejedzie?
Chwilę trwa narada, wreszcie wódz odwraca się do nas i przytakująco kiwa głową. 
Zgodził
się na dłuższą wizytę.
Sam jest skłonny towarzyszyć na objeździe dżunglowych .włości.
– Kiedy ruszamy?
Pytanie trafia poprzez tłumacza do króla, a zdaje się jak gdyby nie trafiło. – 
Zaraz – odpowiada
wprawdzie – ruszamy zaraz. Nic jednak nie wskazuje na to, by miał zamiar opuścić
zacienioną matę.
– Ten półgłówek do niczego się nie nadaje! – Staszek ma ostatecznie dość 
pośrednictwa
chłopaka wynajętego dziś rano w pobliskiej wiosce. Bił się nieborak w piersi, że 
lepszego
przewodnika i tłumacza nie znajdziemy nawet w Kolombo. – Przecież on nic nie 
rozumie!
W całej okolicy nie sposób było znaleźć kogokolwiek, kto by potrafił tłumaczyć 
bezpośrednio
z angielskiego na weddyjski. Trzeba więc było zabrać obydwu – pierwszy z 
angielskiego
tłumaczy na singaleski, drugi z singaleskiego na weddyjski. Każda odpowiedź 
Tissahamy
trafia do nas poprzez dwóch pośredników. I wszystko byłoby najzupełniej OK, 
gdyby
nie ten tylko drobiazg, że tłumacz przekładający z angielskiego na singaleski 
akurat ni w ząb
angielskiego nie zna. Zdarza się. I tak zresztą dogadujemy się niezgorzej, tyle 
tylko, że po
dwóch godzinach trochę zaczynają nas boleć ręce.
Ruszamy. Tym razem chyba już rzeczywiście. Odprowadzony przez świtę na skraj 
polany
Tissahamy z godnością zasiada w jeepie. Łuk i strzały postawił między kolanami, 
poprawił na
ramieniu siekierkę. Pełnym namaszczenia gestem przygładził siwą brodę opadającą 
na nagie
piersi. Gotowe. Jeep podskoczył na spękanej skwarem ziemi, aż stojący za królem 
przyboczny
goryl opadł na tylne siedzenie.
– Kiepski coś ten cichociemny.
– Nie chichocz, Jacek, jeszcze cię zdzieli.
Ale goryl wygląda potulnie. Młody, krępy chłopak z krótko przystrzyżonymi 
włosami już
wcześniej zwracał na siebie uwagę pośród długowłosych i brodatych 
współplemieńców. Trochę
zażenowany natychmiast poderwał się z siedzenia i stanął wyprężony za plecami 
władcy.
Cudem chyba tylko trzymająca się jeszcze jakoś kupy jednorurka–kurkówka wyraźnie 
imponuje
jej posiadaczowi. Cóż, jedyna w plemieniu, od nie wiedzieć kiedy służy Władzy, 
bardziej
zresztą ku reprezentacji niż obronie. Któż by to pamiętał, jaką drogą trafiła 
tutaj. Jest. Po
prostu jest. I chyba nie warto się nad tym szerzej zastanawiać. Najważniejsze, 
że daje gorylowi
okazję do opuszczania czasem dżunglowego królestwa, by w singaleskiej wiosce 
mógł
kupić trochę prochu. Hołubi przeto staruszkę i ceni sobie stanowisko 
królewskiego gwardzisty.
Wąska dżunglowa przesieka wiedzie krętym szlakiem wprost w tropikalne ostępy 
Starego
Świata. Nad ścieżką kłonią się paprocie drzewiaste, chwilami maskują ją, 
pokrywają ze
szczętem. Goryl ręką wskazuje drogę. Jeep drze się poprzez trzaskające wokół 
zielone kurtyny,
za którymi – zdawałoby się – nic już krom głuszy. Ale nie – pierwszy bieg i znów 
wydostajemy
się na tylko mieszkańcom tej gęstwiny znaną przesiekę. Stary Świat pralądu 
Gondwana.
Rozpościerał się ongiś tutaj, póki, hen w erze paleozoicznej, nie utonął w 
głębinie
mórz południowych. Ledwie okruchy zdołały ujść zagładzie. Przywarły do 
kontynentu azjatyckiego,
by dziś jako Półwysep Arabski, subkontynent indyjski i Cejlon stanowić 
południowe
pomosty Azji w ocean. W stosunku do trzonu kontynentu strukturalnie obce, 
odrębne też
poszywającą je roślinnością pralądu, która po dziś dzień osłaniana murem 
Himalajów śród
tych choćby drzewiastych paproci brom się przed zewnętrzną ingerencją niczym 
żywa tradycja
zatopionego przed tysiącleciami starego świata Gondwany.
Na końcu końca, na południowym, cejlońskim cyplu pralądu, ostatni z ostatnich. 
Trzystu
pogrobowców.
W zaroślach szelest jakiś i niemal natychmiast tuż przed maskę jeepa wypada 
grupka nagich
wojowników. Jesteśmy okrążeni, zanim zdołaliśmy ich na dobre dojrzeć. Czujki na 
rogatkach
dżunglowego bezdroża. Każdy wojownik z żelazną siekierką na ramieniu, łukiem i
pękiem strzał z drewnianymi grotami. Tylko jeden, szef patrolu zapewne, trzyma w 
garści
broń – jak widać – nowocześniejszą: groty jego strzał z kawałków blachy 
przymocowano
łykiem do drzewca. To on właśnie, wolno, ostrożnie podchodzi do samych drzwiczek 
wozu.
Tissahamy podnosi dłoń. Kilka szczekliwych okrzyków plutonowego i czujka niknie 
w gąszczu.
I cisza. Jakby ich w ogóle nie było. Tylko jeszcze przez chwilę większe na 
wierzchołkach
palm zamieszanie i nawołujący do ucieczki pisk spłoszonych małp.
Tu i ówdzie śród gąszczu prześwitują niewielkie łysizny. Na obrzeżach tych 
miniaturowych
poletek, wznoszą się na palach kryte strzechą ambony. Z ich wysokości 
bezpiecznie
szyć można do zwierza łasego na złodziejski chleb. Chłopaki ciekawie wychylają 
się ze strażnic,
goryl pręży się jeszcze bardziej – samochodem białych przybyszów towarzyszy 
władcy w
objeździe włości. Piekielna krowa! – że też akurat w tej chwili musiała wy leźć 
przed maskę!
Kierowca przyhamował i na oczach wgapionych zazdrośnie strażników goryl utracił 
równowagę
za plecami króla. Przy drodze pasie się coraz więcej rogacizny. Widać zbliżamy 
się do
jakiejś osady. – Nie, król nie rozumie, albo woli nie rozumieć pytania. Bo cóż 
to może w
końcu natrętów obchodzić, ile takich siedlisk kryje się w dżunglowym władztwie 
Tissahamy.
Niech będą zadowoleni, że trafili do tego jednego. I tak z pewnością nie mają 
pojęcia, że każda
taka osada jest centrum odrębnego terytorium, jakie zgodnie z tradycją należy do 
każdeo z
weddyjskich rodów. Matrylinearne szczepy rządzą się tu samodzielnie, nikomu nie 
podległe.
Poza Tissahamą oczywiście, ale to zrozumiałe – jemu przecież podlega wszystko. I 
wszyscy.
Mężowie, kobiety, dzieciarnia – wszystko, co wylęga teraz przed chaty, by 
powitać władcę.
Może mi się tylko wydało, a może w istocie twarz Tissahamy posmutniała na 
moment, kiedy
wychodząc z jeepa spojrzał ze schodka wozu na spieszących go witać poddanych. 
Tissahamy
jest stary, pamięta swe wizyty w podległych mu wioskach, wizyty sprzed wielu, 
wielu lat.
Kurczy się to wszystko, kurczy. Kobiety pęcznieją jak dawniej, a mniej, coraz 
mniej dzieciaków
ugania po dżungli. Cóż jednak świętszego jak tradycja; ni mowy, by do małżeństwa
dojść mogło między młodymi z tej samej grupy rodowej. Obrazą przodków byłoby 
takie porubstwo.
A tu rok w rok rody topnieją, kruszą się dżunglowe osady. A tu nie wiedzieć skąd
przybłęda dopytuje się jeszcze o liczbę wiosek w weddyjskim królestwie. Za dużo 
chciałby
wiedzieć. Niech mu wystarczy, że się zgodzą na to, by Obcy był świadkiem 
weddyjskiego
tańca wojennego. Starego. Ho, ho – i jak starego. Tissahamy pamięta, jak to ów 
taniec dziad
jego tańczył. A kiedy to było... A dziad mówił, że od swego się dziada uczył, 
albo i od pradziada.
Tissahamy dokładnie nie pamięta. Nie ma się co dziwić – bo i kiedy to było...
Ano zgodzą się. Wszystkich nie będzie, część poszła do dżungli. Ale kilku 
zostało. Wystarczy.
Czemu by nie miało wystarczyć. Trzeba tylko trochę poczekać, muszą się 
przygotować.
Tymczasem, tam gdzie król wskazuje łukiem kępę palm, posiedzimy w cieniu. Jak 
nie to
nie, sam sobie może pożuć betel. Nie musi mieć do tego towarzystwa. Mlasnął 
kilka razy i
zapadł w leniwe odrętwienie. A jednak nie – Tissahamy przygląda mi się uważnie 
spod
przymkniętych powiek. Przywołał tłumaczy. Ma widać ochotę popróbować jeszcze 
singalesko
–angielsko–weddyjskiej konwersacji głuchoniemych na cztery ręce. Na osiem, jeśli 
w
ogóle brać pod uwagę rozpaczliwe wysiłki obydwu tłumaczy o zachowanie resztek 
pozorów
ich przydatności.
– Czy w moim królestwie wszyscy tak jak ja noszą długie włosy?
Tissahamy przytakująco kiwa głową. – Tak, to właśnie chciałby wiedzieć.
– A widzisz – Staszek z godnością przyczesuje krótkto podgolone włosy – nawet 
ten dziki
ma cię za big–beatowca.
Tłumacze puszczają w ruch ręce. Nie, w dalekim królestwie trzech białych 
przybyszów nie
wszyscy noszą długie włosy. Wielu, jak ten pan z kamerą, strzyże się krótko.
Staszek przytakuje skwapliwie. Podgolony goryl uśmiecha się do niego z wyraźną 
sympatią.
– Wynoś się! – odprawiony niecierpliwym gestem wodza goryl cofnął się o parę 
kroków. –
Tak, tak... – Tissahamy zasępił się – giną obyczaje. Od kiedy Weddowie Weddami 
żaden
wojownik nie obcinał nigdy włosów ani zarostu. Ba, im okazalszy kok mógł upiąć z 
tyłu głowy,
tym większy czyniło mu to splendor. A teraz, et... – machnął ręką i splunął 
przez zęby
purpurową od betelu śliną – giną w dżungli stare obyczaje. Niech no tylko który 
chłopak pójdzie
do singaleskiej wioski po SÓL czy po co tam trzeba, zaraz wraca z podgoloną 
pałą. Głupia
moda. Tylko starzy trzymają się jeszcze. I to, jak widać, nie wszędzie... – 
spojrzał marsowo
na Staszka i klepnął mnie serdecznie po kolanie.
– Zdaje się, że ci się dostało... – Jacek, który od początku wyprawy wiedzie z 
ojcem spór o
swoją plerezę, jest szczerze ucieszony.
Niby nigdy nic poważnie przytakuję wywodom Tissahamy. – Patrz – wódz skinął na 
goryla,
który przez cały czas bardzo pilnie przygląda się kurkowi swej jednorurki – 
patrz, głupi,
są jeszcze na świecie młodzi, którzy cenią dobre obyczaje...
– Gratuluję panom arbitra elegantarium. – Staszek przyczesał się ostentacyjnie. 
– Bierz się
wreszcie Jacek do rozstawiania mikrofonów!
Rzeczywiście wygląda na to, że taniec rozpocznie się lada chwila. Na środku 
otoczonego
chatami placyku kilku mężczyzn kończy przygotowania. Trzy bambusowe kije wbili w 
zie-
mię i u wierzchołków związali na kształt masztu czy raczej rodzaju stojaka, jaki 
się zwykle
stawia nad ogniskiem. Na szczycie ustawili miskę z wodą, w której pływa 
wyciśnięta cytryna.
Całość przystroili świeżymi gałązkami. Krąg mężczyzn otoczył maszt, nie maszt 
już – punkt,
centrum. Miejsce, w którym jest woda. Otoczył Źródło. Przycichli. Rozpuszczone z 
koków
włosy opadają na nagie ramiona. Każdy wojownik ujął w dłoń pęk strzał, w drugiej 
ściska
siekierkę. I trwają tak w bezruchu, zdawałoby się zastygli, gdyby drganie 
muskułów nie zdradzało
podniecenia i pełnego napięcia oczekiwania. Tissahamy wolno uniósł się z ziemi. 
Statecznym,
miarowym krokiem zbliża się do wojowników. Stoi chwilę i nagle przeciągły
dźwięk przeszył polanę. Drgnęli wojownicy. Nie używają Weddowie instrumentów 
muzycznych.
Nigdy ich nie używali. Jako jednemu z niewielu, jeśli nie jedynemu już dziś w 
ogóle
plemieniu, tańcom ich zawsze tylko towarzyszył śpiew i rytm wystukiwany gołymi 
stopami.
Także i to biorą pod uwagę etnografowie, licząc Weddów między ludy o 
najprymitywniejszej
kulturze. Przywykli do instrumentalnego akompaniamentu litościwie kiwają głowami 
nad
plemieniem, które się bezeń obywa. Król śpiewa, dudniąca basami fraza toczy się 
jednostajnym,
bulgoczącym z głębi rytmem, niczym koło, krąg powracający wciąż do swego 
początku,
do punktu melodycznego wyjścia. Bez wyjścia – w kole właśnie. Jako i po kręgu 
suną teraz
sylwetki wojowników. W Kręgu. W Jedni. Jedni pierwotnej, bez uzasadniających ją 
sublimacji,
bez wyznaczania punktów odniesienia. W związku, który praprzyczyną związków, 
który
uzasadnienia wszelakie ma za nic. Który zasadą sam.
Z nogi na nogę. Na nogę z nogi. Król śpiewa. Krąg sunie w krąg. Król śpiewa. 
Głowy podrygują
rytmicznie. Czupryny chlaszczą twarze. Śpiewa król. Król ruszył. Król tańczy w 
kręgu.
Krąży kręgiem krąg.
Tak było zawsze. I jeszcze wcześniej.
Tak było, kiedy ruszali w bój. Wysoki szczupły wojownik wypada z kręgu. Zdaje 
się –
utracił równowagę. Zatacza się na ugiętych kolanach. Ramiona wyrzucił przed 
siebie. Runie.
Nie – on zbliża się do Źródła. Nachylił się ponad miską. Obie dłonie zanurza w 
wodę. Obrócił
się z przeciągłym wyciem i chlusnął wodą w twarz najbliższego współbrata. I znów 
dłonie
nabrały wody. I kolejnym chluśnięciem źródlana pomazała pomazańca. I zbliża się 
następny
mąż. Coraz szybciej toczy się krąg. Na nogę z nogi. Król śpiewa.. Wojenny tan. 
Taniec wojnę
głoszący. I chwałę w niej wodą pomazanych.
Król śpiewa pogrobowcom.
Nie ma wojny.
Nie będzie zwycięstwa.
Było już wszystko.
Pozostał krąg.
Mniejszy, coraz mniejszy. Krąg. Lecz jest. Jak SĄ ojce. dziady, naddziady. 
Plemieńcom, w
których obrzędowym życiu dominuje kult przodków, czas nie wyślizguje się spod 
stóp. Nie
niweczy. I czas jest kręgiem. Niechaj śpiewa król.
Wojownik o rozwichrzonych włosach ledwie trzyma się na ugiętych nogach. Z jednej 
na
drugą miarowo przerzuca ciężar ciała. Głowa w konwulsyjnych podrygach dygoce, 
raz po raz
włosy zakrywają wpółprzytomne, zmatowiałe oczy. Z ust wojownika ścieka strużka 
krwistej
piany. Odurzony betelem, śpiewem wodza, tańcem. Odurzony. Nogi uginają się coraz 
bardziej.
Mężczyzna wali się na stratowaną ziemię. Król śpiewa.
Na skraju polany, oparty o ścianę chaty, przycupnął starzec zakutany w wór. Poza 
kręgiem.
Już prawie poza kręgiem. Kiedyś był tam – z nimi. Teraz patrzy. Więc jest. Wolno
siorbie herbatę z nadtłuczonego kubka.
Obok dziada przystanęli chłopcy. Dwaj. Może dziesięcio–, dwunastoletni może. 
Oparli się
o rower, który przed chwilą z zapałem reperowali. Z otwartymi ustami wgapili się 
w tańczących
ojców. Kiedyś będą tam – z nimi. Teraz patrzą. Więc są. Już prawie są.
Wpatrzeni. Z dwóch, z przeciwległych stron wpatrzeni w Krąg. Starzec kubkiem 
herbaty i
oparci o rower chłopcy... Kiedyś brnąc w głąb, albo tam raczej, kędy mi się 
zdawało, że w
głąb idę – w dżunglę po prostu, albo na skraj pustyni, albo do zakutanej górami 
wioski – kiedyś
brnąc tak dyszałem w nadziei na „dzicz”. Na ,,autentyk”. Ten z lekturowych 
wyobrażeń
Europejczyka, ten z marzeń turysty świata. I żenowała mnie, wprawiała we 
wściekłość, dusiła
rozczarowaniem każda skaza współczesnej cywilizacji na obrazie, który przestawał 
być marzeniem,
bo stawał się po prostu dotykalną rzeczywistością. Tyle trudu, i cóż... rower, 
seryjny
kubek na herbatę. Starałem się ich nie zauważać. Starałem się te „belki w 
źrenicy oka”, te
ciała obce mojemu obrazowi marzeń ukryć, wymieść poza pole widzenia, by nie 
przysłaniały
czystości zjawiska; ot, tańca takiego choćby. Bez skutku. Przychodził więc kac, 
niesmak rozczarowania
brakiem autentyku. Stary Wedda uśmiecha się do mnie serdecznie. Przywołuje
gestem. Ma, i owszem, czemu by nie miał mieć – ma drugi kubek. Herbata jest 
gorąca, wonna.
Tu zawsze była taka. Od kiedy ją Anglicy zaczęli na wyspie uprawiać...
Pij. Uśmiecha się stary. Szczerze, otwarcie. Bezzębnie. Jakby wiedział, jak 
gdyby pojmował
to wszystko. Może dzięki temu także i mnie pozwala bez zażenowania trzymać w 
garści
kubek herbaty tuż obok opartych o rower chłopców, wgapionych we wciąż jeszcze 
zawodzącego
wojenną pieśń króla. I patrzeć pozwala na ten przecie autentyk, jakże inny od 
wyobrażanej
sobie z mych dalekich widnokręgów „dziczy nieskażonej”. Bo cóż za nonsens mówić 
tutaj
o skażeniu! Naczytaliśmy się Chateaubrianda. A wszak dzikus z Rene umarł o wiele 
wcześniej.
Nie – on nigdy się nie narodził. Pij. Herbata jest wonna, gorąca.
To było nad Nilem. Poniżej pierwszej katarakty. Maria ledwie ciągnęła za sobą 
nogi w to
pustynne południe. A przecież to ona właśnie uparła się na dotarcie do 
nubijskiej wioski. Jakże
była podniecona łażąc po czymś, co ulepione z kamieni i piachu tylko przy dużej 
dozie
dobrej woli można było nazwać wioską. Pustawą i bez wyrazu. Ale to była pierwsza 
pustynna
wioska Marii. Prawdziwa. Autentyczna. Gdybyśmy wracając nie trafili na skalne 
śród piachów
skamienielisko, gdyby nie ślad cienia pod głazami, nie wiem, jak dobrnęlibyśmy 
do
czekającej nas nad rzeką łodzi. I właśnie wówczas, kiedyśmy tak sapali pod 
głazem, zza załomu,
niczym zza rogu ulicy wyszło dwoje siedmio–, góra dziewięcioletnich berbeci. 
Czarne
nubijskie dziewczynki przystanęły na chwilę, pogapiły się na nas i najzwykłej na 
świecie ruszyły
dalej przez pustynię, do wsi. Z tornistrami na plecach, widać wracały ze szkoły. 
Nie
sądzę, by w tej szkole Chateaubriand znajdował się wśród lektur obowiązkowych.
,,Tylko wśród natury można żyć pełnym, nieokaleczonym życiem” – wykrzykuje Stach 
w
Awansie Redlińskiego. Z miasta wżdy wraca do rodzinnej wiochy pszennej, 
słomianej. A tu
fora: nie słomiana – malowana, murowana. Biedny Stach. Tak się tym miastem, tą 
cywilizacją
umęczył. Tak się tych romantyków naczytał. I gazetów kulturalnych. I telewizji 
naoglądał.
I wie, jak amen w pacierzu wie, że dehumanizacyjna cywilizacja, że oderwanie od 
natury, że
to, żeśmo. Stary nie zna Stacha. Nie oglądał telewizji. Stary pije herbatę z 
kubka. I dobrze
jest. Jest mu dobrze. I lepiej nigdy nie było. To znaczy – zawsze było kiepsko. 
To znaczy –
zawsze dobrze było. I nie było nigdy tych, co to ich esteci i romantyzujący 
podróżnicy szukają
– czasów kryształowej szczęśliwości. Istnieją – prawda to – w fantasmagoriach. 
Wyrosłych
z bezsiły, niemożności, z bezradności, z niespełnionych prób odnalezienia się w 
zastanym
miejscu. Kręgu. Tym teraz. Więc wracają esteci i romantyzujący podróżnicy. 
Usiłują
wracać do miejsc nigdy nieobecnych. Do miejsc niebyłych. Lepią je j zatem, 
kreują – legendą;
albo i gorzej jeszcze – pozo–
rem realności niebyłego – cepelią. Niepomni, że szczęśliwości nie w kręgu 
szczęśliwości
szukać. Niepomni, że krąg toczy się w krąg.
A krąg nadal toczy się w krąg. Król śpiewa. Pogrobowcom? Pobratymcom? Po co? Po 
co
zadawać to pytanie Tłumacz nachyla mi się do ucha. Młody Singalez nie stracił 
zdrowego
rozsądku. On do tego kręgu nie należy. Do tego nie.
– Trzeba będzie coś dać wodzowi. Z dziesięć dolarów wystarczy...
Pewnie, że trzeba mu będzie coś dać. Nie teraz jeszcze. On śpiewa. Śpiewa 
naprawdę.
Chce. Musi może? To nie „czysty dzikus” ani „nieskażony człowiek natury”. To po 
prostu
wódz nielekturowy, prawdziwy wódz plemienia pierwotnego. Na miarę czasu. I 
miejsca. Na
własną jego i czasów nie wymyśloną ni narzuconą miarę.
Zdawało się: tak, udało się, przyszło stanąć na ziemi, która wytycza granicę 
między światem
Weddów i Drawidów, między Cejlonem i pralądem Gondwany. A tymczasem granica
kluczy, wymyka się próbom miar jednoznacznych. Jakie by zresztą przyjąć, jakież 
miary
przenieść z europejskiej mojej tradycji w ów świat indyjskiego subkontynentu, w 
którym synchronicznie
współżyją i ocierają się wzajem pełne sublimacji wykwity ludzkiej myśli i sztuki
z oazami epoki kamiennej? Staszek z kamerą przy oku posuwa się wzdłuż tanecznego 
kręgu.
Od lat brnie przez dżungle Z pasją notowania „ginącego”. Uchronić od 
zapomnienia, uratować
przed druzgoczącą cywilizacją... Szlachetny sentymentalizm. Uroki dawności... 
Tego, co
przywołuje wspomnienia bądź owe niepamiętalne prą–, co archetypiczną wspólnotą 
zdaje się
nas łączyć z Początkiem. I dlatego, tylko dlatego skłonniśmy to, co nowe, zwać 
brutalnym
niszczycielem. I dlatego, tylko dlatego odrzucamy prostą prawdę – że organizm 
żyje. .Więc
przeobraża się. I nie ma tu miejsca na porządek wartościujący. Nie istnieje 
bowiem inny system
odniesień poza skalą prawidłowości funkcjonowania samego organizmu. Nie może 
zatem
istnieć gradacja wartościująca. Jest prawidłowość. I z jej tylko punktu widzenia 
da się oglądać
kształt przeobrażeń. I ni róż żałować, ni lasów. A Weddów? Cóż, trwają. Jeszcze 
trwają. Podsycają
nasz sentyment, nasz sentymentalizm. Przetrwali w organizmie wyspy, nie podlegli
przeobrażeniom właściwym naturze Przemiany, przycupnęli na uboczu, niczym w moim 
organizmie,
zgoła mu już niepotrzebna ślepa kiszka.
O cztery mile od asfaltowej drogi, o jeszcze parę do singaleskiego miasteczka. 
Tuż obok
cywilizacji. Poznali, że mamy magnetofon – podobny widzieli w sklepie, obok 
mydłami, w
której co jakiś czas kupują sól. Przycupnęli tuż obok wygód, obok lżejszego, 
łatwiejszego
bytowania. I z pasją wciąż uchylają się przed ingerencją Obcego, zaszyci w głąb 
trudnego,
prymitywnego, pełnego niewygód i przeciwności bytu. Dlaczego?
Żegnaj, Gondwano. Żegnaj pralądzie ledwie dogasający kędyś na dryfujących 
dżunglą wysepkach.
III
Sługa gnie się do kolan, składa na piersiach dłonie, po szerokich schodach 
prowadzi nas ku
frontonowi pałacu. Wsłuchuje się w niezrozumiałe dlań dźwięki, uśmiecha się 
przymilnie.
Służy potulny i bezradny. – Nic, widać, nie rozumie. Ale stara się, bardzo się 
stara. Stanął
pośrodku potężnych odrzwi i gada coś, tylko z wpuszczeniem do wnętrza jakoś się 
nie kwapi.
Rozglądam się, nie ma wątpliwości – to tutaj. Cuttack miasto w końcu niewielkie. 
Była brama
z herbami książąt Kaniki, ogród taki właśnie, jaki nam w New Delhi opisano, 
klasycystyczny
fronton pałacu z długą kolumnadą obydwoma końcami osuwającą się w noc. Wrzeszczą 
cykady.
Z nimi by się łatwiej do gadać.
– Chcemy rozmawiać z radżą Kaniki – powtarzam po raz nie wiem już który i 
usiłuję wepchnąć
sługusowi w ręce list polecający naszego ambasadora. Ale ręce są zajęte 
wykonywaniem
beznadziejnych arabesków, z których i tak ni diabła nie można zrozumieć.
– Chodźmy – Staszek ruszył ku schodom – walę się z nóg. Poszukamy jakiegoś 
hotelu, a
rano spróbujemy zatelefonować.
– Żeby cię pokręciło – na moje zbożne życzenie sługa odpowiada kolejną serią nic 
nie
znaczących gestów.
– Good evening gentlemen – z głębi mrocznego hallu wysunęła się mała czarna 
główka.
Staszek zatrzymał się w pół schodów; jakże bliska i swojska może się wydać 
angielszczyzna!
– Hallo! Do you speake english?
– Yes. I do – chłopiec prześliznął się obok sługi, który przed może 
siedmioletaim berbeciem
natychmiast zgiął się w pełnym szacunku pokłonie. – Cóż panów sprowadza do nas o
tak późnej porze?
– może w mroku podjazdu niezbyt wyraźnie widać nasze dość chyba głupawe miny. 
Malec
kolejno funduje nam wyniosły uśmiech.
– Niestety księcia nie ma w pałacu. Wyjechał do naszej wiejskiej rezydencji. 
Panowie pozwolą
– jestem wnukiem radży. Ach nie, już późno, nigdzie dziś panów nie wypuścimy. 
Zaraz
poproszę ojca. Zdaje się, że już się położył, będą więc panowie musieli chwilę 
łaskawie
zaczekać – coś jeszcze rzucił przez ramię do służącego i zniknął w ciemnościach 
hallu. Tak
nieoczekiwany w swej oxfordzkiej dżentelmenem wnuk indyjskiego księcia jak gdyby 
go tu
w ogóle nie było.
Chwilę siedzimy w milczeniu. Wszystko to wygląda niezbyt realnie. Ukazujący się 
niespodziewanie
i z nagła znikający w mroku mały książę, sługa w bezustannych ukłonach 
prowadzący
nas pałacową kolumnadą, od której odbijają się dochodzące przez noc gdzieś z
przedmieścia odgłosy spóźnionej ulicznej biesiady. I ta wreszcie biblioteka... 
Kurz wypełnia
wnętrze tak ściśle, że spod jego zwałów gdzieniegdzie tylko w przyćmione światło 
wydobywają
się zarysy przedmiotów. A to lejące się stłoczonymi w bezładzie książkami szafy 
o
drzwiach zamkniętych na głucho od niewiadomego czasu, a to olbrzymich rozmiarów 
fotel i
godne go biurko, a to wreszcie stoły jakieś zawalone stertami pożółkłych 
czasopism. Otwarty
numer Spektatora sprzed dwudziestu lat poniewiera się na podłodze, wciąż 
nieobecnym tu
amatorom reklamuje Doktora Ziwago w edycji jakiejś londyńskiej firmy. Ciężka, 
pod powłoką
kurzu zapewne złocona, rama zwisa krzywo nad kominkiem. Delikatnie zmazuję z 
szyby
bury nalot. Kędyś z daleka, z bardzo pewnie daleka w ramy powraca obraz z 
wyblakłej fotografii
– ojciec obecnego radży, pradziad małego księcia, który zniknął przed chwilą w 
głębi
ciemnego hallu, nie starszy od swego dziś prawnuka uśmiecha się mizernie 
wylęknionym
uśmiechem chłopca uwięzionego w paradny strój weselny. Poprzez bury nalot na 
szybie
uśmiecha się do mnie z tamtej strony... Wszędy zapach kurzu, starych książek i 
butwiejącej
świetności.
Młody jeszcze mężczyzna w rozpiętej pidżamie, który niespodziewanie stanął w 
drzwiach,
w ich stiukowym obramowaniu ostro kontrastuje z antenatem zamkniętym w 
przekrzywionej
ramie nad kominkiem. Jakby w tym miejscu mniej od swego antenata właściwy, 
odleglejszy.
Ależ skąd, nie czynimy najmniejszego kłopotu, synek przekazał mu już powód 
naszej wizyty,
niestety ojciec rzeczywiście wyjechał do Kaniki, wróci pojutrze, najdalej za 
trzy dni. Jeszcze
tej nocy młody radża wyśle do ojca posłańca z naszym listem polecającym. 
Wykluczone, żebyśmy
o tej porze szukali hotelu! Dom wprawdzie jest zamieszkany tylko częściowo i w 
tej
chwili nie dysponuje pokojami gościnnymi, ale gdybyśmy byli skłonni przenocować 
w jadalni...
Oczywiście, że jesteśmy skłonni. No, to się świetnie składa. A nie, dziękujemy, 
jesteśmy
już po kolacji. Wprawdzie jesteśmy tylko po wczorajszej kolacji i całym dniu 
jazdy, może
jednak lepiej nie nadużywać tej hinduskoangielskiej uprzejmości. Tak, śpiwory 
mamy w samochodzie.
Doprawdy, niczego nam więcej nie potrzeba. Dobranoc.
Sypialni nie przypomina, podobnie zresztą jak nie przypomina również i jadalni 
to połączenie
monstrualnej bomboniery z antykwaryczną graciarnią. Gadatliwy sługa o 
gestykulacji
głuchoniemego kolejno wygasza lampiony poutykane we wszystkie kąty sali. Odpędza 
w
mrok chiński parawan, jakąś klasycystyczną marmurową rzeźbę, niski stół z drzewa 
sandałowego,
galerię rodzinnych fotografii i japoński tranzystor. Spać. Nie mam nic przeciwko 
kanapom
w stylu wiktoriańskim, wolałbym jednak, żeby były nieco przestronniejsze. 
Słyszę, że
Staszek i Jacek ugrzęźli już w swoich śpiworach i usiłują pomieścić się na 
sofach w przeciwnej
części sali. Spać. Przez uchylone okno słychać aż tutaj, gdzieś przez kolumnadę 
podjazdu,
pałacowy ogród, poprzez noc z przedmieścia idącą pieśń spóźnionej biesiady. 
Gdzieś z Indii.
Gdzieś z Indii do wiktoriańskiej kanapy dolatuje mnie nocna pieśń. Z Indii... 
Bliższych
już, a wciąż jeszcze nieuchwytnych, wciąż nierealnych jeszcze. Jacek zasnął. I z 
przeciwległego
kąta przestały dolatywać rozpaczliwe piski przyciasnej kanapy, miarowe 
pochrapywanie
Staszka miesza się z pogłosem dalekiej pieśni. Ale słyszalnej już. ?Nie już – 
wreszcie! A
zdawało się, że ten koszmar nigdy się nie skończy. Tygodnie szamotaniny w New 
Delhi... Ta
pozorna aktywność, walka, zabiegi, i ten rzeczywisty bezruch, to – zdawałoby się 
– bezsensowne
już wyczekiwanie. Droga Krzyżowa. Istna Droga Krzyżowa. Ministerstwo Informacji:
wizyta kurtuazyjna, ustalenie treści pisma do wiceministra w sprawie akceptacji 
charakteru i
celów wyprawy w interior; następny dzień – złożenie gotowego pisma; po tygodniu 
oczekiwania
wizyta z prośbą o odpowiedź na w/w pismo; kolejna wizyta z nadzieją na odpowiedź 
i
wiadomość o dotychczasowym braku decyzji w sprawie zezwolenia na odwiedzenie 
najistotniejszych
dla ekspedycji rejonów oraz krzepiąca informacja, że właśnie dziś pismo nasze 
dotarło
do rąk wiceministra. Wydział Prasowy Ministerstwa Spraw Zagranicznych: wizyta z
prośbą o wydanie zezwolenia dla Urzędu Celnego na wydanie z lotniska naszego 
sprzętu filmowego,
informacja, iż najpierw należy złożyć dokładny plan wyprawy; wizyta w sprawie
zrelacjonowania planu wyprawy; powtórki tej samej relacji w kolejnych gabinetach 
coraz
wyższych urzędników; złożenie personaliów (w czterech egzemplarzach + po trzy 
zdjęcia) w
celu wydania wyprawie zezwolenia na wjazd w dżunglowe tereny Asamu; obietnica, 
że jutro
otrzymamy zezwolenie generalne; następnego dnia – brak dotąd zezwolenia 
generalnego,
może będzie jutro; istotnie jest – piękne, w dwóch egzemplarzach, na jego 
podstawie u władz
każdego stanu będzie można... zabiegać o uzyskanie zezwolenia lokalnego. 
Ministerstwo Finansów:
z listem od Wydziału Prasowego MSZ w garści kilometry schodów w górę i w dół
dla uzyskania zezwolenia na odbiór sprzętu filmowego z lotniska; ostateczna 
wiadomość, że
dla wydania w/w pisma niezbędne jest zaświadczenie z Lufthanssy, potwierdzające 
nadejście
sprzętu. Lufthanssa: wydanie zaświadczenia. Ministerstwo Finansów: kilometry 
znanych już
schodów i korytarzy, wyrwanie świstka papieru dla władz celnych. Urząd Celny na 
lotnisku:
pierwsza próba odebrania sprzętu filmowego – w papierach Urzędu brak 
odpowiedniej wiadomości
z Wydziału Prasowego MSZ; próba druga – wręczenie celnikom odpowiedniego
pisma wydartego Wydziałowi Prasowemu, niestety... brak na nim parafy 
Ministerstwa Finansów;
próba trzecia – z parafą Ministerstwa Finansów, wielogodzinna odprawa sprzętu, 
uzyskanie
potwierdzenia odprawy, próba wywozu sprzętu z lotniska na podstawie dokumentów
odprawy, próba płonna, więc powrót do Urzędu Celnego dla uzyskania pisma 
upoważniającego
do wywiezienia odprawionego sprzętu z terenu lotniska. Mijają dni, toną w tonach 
papieru.
W związku z planowanymi wyjazdami do krajów ościennych konieczność wymiany–
omyłkowo przybitej przez Ambasadę Indii w Warszawie – wizy jednorazowej na 
wielokrotną,
więc – Biuro Rejestracji Cudzoziemców: wizyta informacyjna – konieczne jest 
pismo
polskiej ambasady; powrót z pismem ambasady, otrzymanie formularzy; następnego 
dnia
oddanie wypełnionych formularzy (w pięciu egzemplarzach na osobę + po cztery 
fotografie)
– długie pertraktacje i ostateczna zmiana decyzji – uzyskanie wizy wielokrotnej 
jest niemożliwe,
załatwianie identycznych formalności będzie konieczne przed każdym czasowym 
wyjazdem
ekipy do kraju ościennego; wręczenie odpowiednich formularzy i informacja, że w
stolicy stanu, w którym nastąpi przekroczenie granicy indyjskiej, na siedem dni 
przed jego
planowanym terminem należy zgłosić się w policji, która wyśle telex do Biura 
Rejestracji
Cudzoziemców w New Delhi (tak, właśnie tutaj, gdzie jesteśmy obecnie), a Biuro 
Rejestracji
telex ten potwierdzi i wyda policji stanowej zezwolenie na wystawienie 
odpowiednich dokumentów
niezbędnych do przekroczenia granicy. Dni toną w tonach formularzy. Powodowana
rozpaczliwą próbą wyrwania się choć na chwilę z kleszczy urzędników – wizyta w 
Akademii
Muzyki, Tańca i Teatru w nadziei na pomoc merytoryczną: prośba o spotkanie z 
dyrektorem,
złożenie listów polecających, ustalenie spotkania na dzień następny; wizyta u 
dyrektora,
prośba o listy polecające do placówek stanowych oraz o serwis zdjęć potrzebnych 
do przyszłych
publikacji w kraju; po tygodniu – rano: zdjęć i listów polecających dotychczas 
nie
przygotowano, z całą pewnością będą po południu; tego samego dnia, po południu: 
listów
wprawdzie nie ma, lecz – z całą pewnością – będą jutro rano, natomiast decyzję o 
wydaniu
zdjęć może podjąć jedynie rektor Szkoły Teatralnej, który właśnie wczoraj 
wyjechał na parę
dni; następnego dnia: listy są, właściwie nie listy a tylko ich kopie, bo 
oryginały wysłano do
osób, z którymi mamy skontaktować się w poszczególnych stanach dla uzyskania 
pomocy i
zezwoleń na filmowanie. Więc po diabła mi te kopie!
Dni, tygodnie dreptania w kółko. Droga Krzyżowa. Do nocnej jadalni dochodzi 
śpiew z
przedmieścia. Staszek stęka przez sen – te wiktoriańskie kanapy... Nie mogę 
zasnąć. Liczę
stacje delhijskiej Drogi Krzyżowej – jakże teraz blade, nic nie znaczące, kiedy 
odpłynęły nareszcie,
kiedy opadło napięcie codziennych nadziei na załatwienie czegokolwiek, oddaliły 
się
kilometry korytarzy, sfinksowe uśmiechy urzędników, ich bezradnie rozkładane 
ręce. Kaf-
kowski świat. Chyba nigdy nie odważę się już wrócić do lektury Zamku. A jeśli, 
to zawsze
już jego bohatera widzieć będę w tych olbrzymich salach delhijskich ministerstw 
i urzędów,
wśród tych koszmarnych labiryntów korytarzy, gdzie za każdymi drzwiami czyhają 
stada
urzędników, po kilkunastu, ba! – kilkudziesięciu stłoczonych za szeregami biurek 
i wrogo
łypiących na petenta zza papierowych barykad. Te papiery! Te powiązane sznurkami 
pakiety
makulatury, które pną się na regały, pęcznieją pod same sufity, toną w zwałach 
kurzu, i w
których nikt niczego już nie usiłuje odnaleźć, bowiem i tak nie byłoby to 
możliwe! Te upiorne
sarkofagi nadziei tłumów, które odprawiono stąd z kwitkiem, to znaczy ze 
sfinksowym
uśmiechem, bezradnym rozłożeniem ramion i serdeczną propozycją dowiedzenia się 
pojutrze,
nie – lepiej za tydzień, o bieg sprawy. Tylko po co się jeszcze w ogóle 
dowiadywać?
A przecież – mimo wszystko udało się. Wbrew wszelkim już nadziejom udało się 
wyrwać
z tej koszmarnej fabryki mielącej wielkie i drobne ludzkie sprawy na foremne 
pakiety akt po–
wsze czasy zdławionych stryczkiem sznurka związanego na kokardkę. Po omacku 
szukam
kurtki, którą powiesiłem na poręczy kanapy. Są! W wewnętrznej kieszeni 
szeleszczą papiery
upoważniające, choć połowicznie, do opuszczenia Delhi. Jak kryminalista z 
decyzją o warunkowym
zwolnieniu gnałem z tymi papierami do delhijskiego biura Wagons Lits/Cook z 
prośbą
o zarezerwowanie miejsc w pociągu do Kalkuty. I znów ten sam znajomy uśmiech, to 
samo
rozłożenie rąk – Cook miejscami takimi nie dysponuje, proponuje, by osobiście 
skierować
się do Biura Rezerwacji Miejsc. I rzeczywiście – Biuro dysponuje. Po godzinach 
oczekiwań,
po wypełnieniu odpowiednich formularzy i uzyskaniu dokumentu rezerwacji 
zaparafowanego
przez urzędnika Biura, wyprawa na drugi koniec miasta – na dworzec, w celu 
wykupienia
zarezerwowanych miejscówek. Na dworcu już tylko godzinka oczekiwania na Głównego
Dyspozytora, który musi również zaparafować otrzymany w Biurze dokument 
rezerwacji i na
koniec, z dokumentem nareszcie dostatecznie już ciężkim od podpisów i potu 
urzędników –
dwie godziny oczekiwania w kolejce przed kasą sprzedającą miejscówki. A, naiwny 
Europejczyk,
tak jeszcze niedawno sądziłem, że nie ma większego absurdu od wiz afgańskich: 
osobna
upoważniająca do wjazdu na teren państwa, druga – o którą należy wystąpić już w 
Kabulu
– pozwalająca na pobyt, i na koniec trzecia – zezwalająca na opuszczenie 
Afganistanu.
Urzędnicy z New Delhi solidnie postarali się o to, bym miał dosyć czasu na 
przemyślenie raz
jeszcze – krzywdzącego przecież władze afgańskie – przekonania o rzekomo 
szczytowym
absurdzie ich przepisów wizowych.
W sanskrycie „delhi” znaczy „próg”. Miasto to istotnie było ongiś progiem ku 
nizinie
wschodu; progiem, który przybysz z zachodu przekraczać musiał w drodze ku żyznej 
równinie
Gangesu. Ku Indiom. Próg New Delhi... Cóż to za próg! – ledwie dwieście 
siedemdziesiąt
metrów nad poziom morza... Jakże wysoki dla nieprzywykłych nóg przybysza z 
Europy... A
przecież przekraczalny. A przecież nocna pieśń, która dogasa właśnie gdzieś na 
przedmieściu
Cuttack i niesie się po płaskich jak powódź polach stanu Orisa, i spada w fale 
Oceanu Indyjskiego,
i z wolna milknie w pałacowej jadalni tuż przy, na tę noc mojej, wiktoriańskiej 
kanapie
– ta pieśń jest już głosem z tej strony.
I nic to, że radża dziś nieobecny. I nic to, że jeszcze kołaczą pod czaszką 
resztki europejskiej
niecierpliwości. Niechaj kurtyny podnoszą się powoli. Niechaj się tylko 
podnoszą. Niechaj...
Pieśń utonęła w slamsach przedmieścia. Jakaż wygodna ta wiktoriańska kanapa...
Łoskot, jakby kto pełny wór rzucił o ziemię. Żadne tam „jakby”, po prostu – 
Staszek zwalił
się z sofy i jeszcze nieprzytomny po z nagła przerwanym śnie usiłuje wydobyć się 
ze śpiwora.
Chiński parawan, klasycystyczny marmurowy tors, stół z sandałowego drzewa, 
galeria
rodzinnych fotografii, nawet japoński tranzystor – po nocnej ucieczce przedmioty 
wracają na
swe dawne miejsca; jak gdyby nigdy nic. Powoli wraca świadomość miejsca i pory .
A więc – jest ranek, pałac w Cuttack, sofa, którą jakimś cudem udało mi się 
jednak oswoić.
Nawet nie próbowała podobnie stawać dęba jak ta Staszkowa. Nogi tylko nie bardzo 
chcą
się wyprostować. Żwirowa ścieżka – lekko poskrzypuje pod stopami, może drzemią w 
niej
jeszcze nocne cykadowe wspomnienia. Z zakrętu parkowej alejki wysunął się syn 
radży. Właśnie
wraca z porannych modłów. Tak, utrzymują w domu dwóch braminów. Cóż, niewiele to
kosztuje, a ma swoje zalety. Chyba pan wie, sir, że na przykład jedynym 
niezawodnym lekarstwem
na ukąszenie węża jest tajna formuła sanskryckiego zaklęcia, które wszak znają 
jedynie
świątobliwi mężowie. Trzeba ją wyszeptać do ucha chorego, oczywiście – nie 
należy z
tym zbyt długo czekać, po paru godzinach może być za późno. Zwłaszcza w porze 
deszczowej
pełza tu tego bez liku. Trzeba się mieć na baczności. Ścieżka pochrapuje z 
cicha, konary
drzew z zaciekawieniem gapią się na swe cienie, niektóre aż się do samej 
pochyliły ziemi. O
tym gwarzymy z młodym księciem, o owym. Ścieżka kluczy przez syty, tyleż nudny 
co towarzyski
poranek. Gospodarz zatrzymał się przed potężnym pniem, wokół którego wycięto
drobnicę parkowego pospólstwa. Nasza rodzina zawsze była krisznuitami. To kodomb 
– ulubione
drzewo boga Kriszny. Prapradziad sadził je własnymi rękoma. Wie pan, on tańczy 
tylko
w kręgu tego drzewa.– Prapradziad?– Bóg Kriszna.
Trochę głupio. Chyba tylko mnie, bo gospodarz zapala papierosa z niezmiennie 
obojętną
miną. Ach, te obojętne miny Hindusów! Chciałoby się czasem złapać za włosy i 
jednym
mocnym pociągnięciem zerwać tę maskę. A jeśli to nie maska, jeśli to naprawdę 
jest twarz?
– A propos. Mieliśmy wprawdzie zamiar dość szybko ruszać dalej do Kaniki, ale 
znajdziemy
dziś hotel w Bhubaneszwarze i naturalnie poczekamy na wiadomość odradży.
– A tak, posłaniec – jak panom obiecałem – wyruszył jeszcze przed północą. Jutro 
wieczorem
powinien być z powrotem.
To moje „a propos” wyszło zdaje się bez sensu. Ale . chyba lepiej nie wracać już 
do faux–
pas z Kriszną.
– Powiedział pan przed chwilą „a propos”. Czy to w związku z Kriszną?
– Mhmm...
– No tak, istotnie, do Bhubaneszwaru ledwie parę mil . Jest pan w samym jądrze 
Krainy
Bogów. – Młody książę uśmiecha się serdecznie. Serdecznie? Może to rzeczywiście 
nie jest
jednak maska?
– Trzech. – Jestem mu naprawdę wdzięczny, że mnie zrozumiał. – W Krainie Trzech 
Bogów.
Czy dobrze mówię? Sziwa w Bhubaneszwarze – wymieniam powoli, by nie pomylić –
królujący miastu Konarak bóg Surja i Dżagannath władający świątynią w Puri.
– Nieźle, tylko...
– Zaraz ruszamy, koledzy już się zbierają. W lekturowe Indie.
_ ?
– Widzi pan, w Bhubaneszwarze, Puri, w Konarak siedziałem tygodniami... w 
bibliotekach.
– A jednak mówi pan „Kraina Trzech Bogów”.
– ? – z kolei ja nie rozumiem,
– Pokazywałem panu przecież kodomb, pod którym nie mój prapradziad tańczy. – 
Śmieje
się teraz na całe gardło i bez śladu angielskiego szlifu klepie mnie po 
ramieniu. Nagle poważnieje.
– To Kriszną jest czwartym Panem tej ziemi. Tak, wy Europejczycy... Wasi bogowie 
z
dawna ponoć nie tańczą pod drzewami. Czasem trudno wam prawdę wytłumaczyć. I 
drzew,
jak mówią, coraz u was w Europie mniej.
Bhu, bań, iswar – ziemia, las, bóg. Kierowca potakująco kiwa głową – gdzie też 
się sab naszych
słów nauczył? Repetycja wypadła zatem pomyślnie. Bhubaneszwar – bóg ziemi i la-
sów. Wprawdzie lasu tu ni na lekarstwo, a i ziemi niewiele – tyle, co ją 
pylistym, suchym
tumanem tam i sam przepędza wiatr po zatłoczonych ulicach miasta. Skromnego, 
zdać by się
mogło, jak na oś świata, jak na punkt jego centralny. Tak by się zdać mogło 
komuś, kto mają,
kto pozorem jeno kieruje się w drodze śród śladów boskiego planu stworzenia. I 
cóż, że Bhubaneszwar
nieokazały, skoro ten właśnie gród umiłował był, na siedzibę obrał i 
niepodzielnie
nam włada sam wielki Sziwa. Sziwa Tribhuwaneśwara – Pan Trzech Światów, światów 
jako i
on od nizin sięgających po szczyty doskonałości. Pan ziemskiego, niebieskiego i 
tego też
świata, który jest poza niebem. Tak i ci marni, którym się tu urodzić, którym. w 
pylistych
uliczkach Bhubaneszwaru przyszło się wychować, jako mogli, chwale Pana starali 
się dołożyć
ziarnko. A to jako budowniczowie całych świątynnych zespołów, które od VII po 
XVI
wiek w boskim mieście na cześć boską wznosili, a to jako kapłani, a to kościelne 
sługi, a to
jako sługi sług, jako dewadasi – rytualne nierządnice. Czym kto potrafił, tym 
Sziwie cześć
oddawał. Zdumieli się angielscy rachmistrze, kiedy przed stu laty ze spisu 
ludności starego
miasta wynikło im, iż na cztery tysiące mieszkańców więcej niż połowa 
bezpośrednio związana
jest z życiem świątyń. Taka już bowiem jest właściwość białych przybyszów, że 
najbardziej
zadziwiają ich rzeczy oczywiste.
Niezrównane Pole Drzew Mangowych... Jakże inny obraz Bhubaneszwaru majaczył mi w
czas bibliotecznych po nim wędrówek. Kapał zielenią i lepką słodyczą dojrzałych 
owoców
mango. Ekamra–kszetra – ta dawna nazwa średniowiecznego miasta – Niezrównane 
Pole
Drzew Mangowych... Żal. Trochę żal. Kształt imienia przepędzony realnym 
kształtem zastanego.
Ni jednego drzewa mango. I innych niewiele. W miejsce zielonego gaju rudawa, 
spieczona
ziemia, stratowana kamiennymi kolosami. Na uboczu współczesnego Bhubaneszwaru,
którego piętrowa, bezstylowa plątanina wygląda stąd na niegodne zabiegów 
archeologa rozwalisko,
piętrzy się dawne miasto Pola Mangowych Drzew. Miasto Sziwy, które bóg tak był
sobie umiłował i które ziemscy jego słudzy wznieśli na kształt swych wyobrażeń o 
gustach
przedwiecznego. Las masywnych świątynnych wież w stylu nagara. Las... Może to 
właśnie
był powód pomyłki? Nieporozumienia, które w bibliotecznych wędrówkach 
fatamorganę
Bhubaneszwaru malować kazało w tonacji zielonej? Proste, prostackie skojarzenie 
słów.
Więc nie pole mangowych drzew, a jako mangowy gaj pełne doskonałości, obfitości 
pełne
pole boskich kamiennych wież – gaj na miarę olbrzyma miarę Tego, który duma 
kędyś tam,
na północy, na szczytach Himalajów, i z którego kędziorów opadają krople wody aż 
tutaj, w
czworobok Bindu–sarawara, świętego stawu Bhubaneszwaru. A są to wszak ledwie 
odpryski,
krople kropel, które niesforny wiatr rozpryskuje po niebie. Kędyś tam, na 
białych szczytach
rozłożył Sziwa tygrysią skórę, zasiadł na mej i medytacją utrzymuje istnienie 
świata. W górskim
słońcu na boskim czole błyszczy trzecie oko – symbol mądrości Pana. Byk Nandin 
waruje
nie opodal, czujny na każde skinienie niebiański wierzchowiec. Piękna Córa Gór i 
boga
Himalaja, małżonka Sziwy, Parwati, zasiadła obok Pana Trzech Światów. Pan trwa w 
medytacji.
Strużka wody kapie z jego kędziorów. Spływa w dół po himalajskich stokach i 
kędyś w
dole rośnie w strumień, pęcznieje, ogromna wreszcie, już jako Ganges równie woli 
Pana niespieszna,
obmywa ziemię wyznawców małżonka Parwati. Himalajski wiatr kradnie odpryski
kropel z boskich kędziorów i niesie je w Niezrównany Gaj Mangowy. Młoda kobieta 
zostawiła
na brzegu dziecko i w świętej wodzie pierze mężowską bieliznę. Kilku chłopców ze
śmiechem baraszkuje w stawie aż bryzgi opadają na brzeg. Niespodziewanie 
zmoczony maluch
praczki zaniósł się płaczem.
Jedna ze świątyń stanęła nad samym brzegiem sadzawki. Tafla odbija jej kształt, 
przedłuża
i wysmukla sylwetę. Wchodzisz w wodę, a jakbyś w świątynię wstąpił. Boś zstąpił 
w świątynię.
Boska woda i dom boga przeglądają się w sobie wzajem. I tutaj, w Bhubaneszwarze, 
i
tam – w pustynnym egipskim Karnaku, i tam jeszcze – w peruwiańskich zwaliskach 
Inków, i
w rzece Jordan, w której bóg Żydów wodą zmywał z siebie grzechy wyznawców. Kult 
wody
o tożsamej w nieznanych sobie wzajem kulturach funkcji Wielkiego Oczyszczenia. 
Nie dla
pustej przecie igraszki budowniczowie hinduskiej świątyni w Mahakuteszwarze tak 
ją byli
skonstruowali, by wejść w dom pański można jedynie nurkując w świętej sadzawce, 
z której
podwodne przejście prowadzi już obmytego z codzienności przed oblicze 
przedwiecznego.
Miał, mówią, Zeus wzrok przenikający horyzonty. W tę go więc może był stronę 
obrócił, kiedy
przemyśliwał sposób przezwyciężenia dziewiczych oporów pożądanej nimfy. Pomysł 
podstępnego
wniknięcia w jej skrytości pod postacią wody, w którą nieświadoma weszła dla 
porannej
ochłody, mógł mu wszak podszepnąć hinduski kult wody jako elementu 
zapładniającego.
Mógł, choć nie musiał. Ograniczone bowiem jest repertuarium boskich podstępów, 
jako
jest ograniczona pojemność wyobraźni tych, co na obraz i podobieństwo bogów 
zostali ulepieni.
Z gliny tej samej, tą samą wodą na krańcach świata obmyci w czas porodu z 
Niczego.
Przodkowie Ariów, Irańczyków, protoplasci Greków, Rzymian, Słowian antenaci, 
Germanów
i Celtów podobnym przeto rytem dziękczynili swym Stwórcom, zjednoczeni wiarą 
podobną i
Religią Pospólną. Najbliższą pewnie naturze człowieczej, tej z gliny i wody, 
zanim stała się
religią kulturowych chrzcielnic. Zanim wielkie zwierciadło rozsypało się w 
drzazgi i odkąd
już tylko w ich ułamkach przychodziło oglądać odległym, coraz wzajem 
odleglejszym braciom,
fragmentaryczne odblaski tego samego przecież świata. Atoli zanim do tego 
przyszło,
nad brzegami Morza Chińskiego i u wód Indusu, kędy śród pustyni dogasają dziś w 
jej piach
obrócone ulice Karappy i Mohendżo–Daro, i u wód Nilu i Eufratu – wszędy, gdzie 
tego samego
czasu sprzed pięciu tysiącleci z łona natury mozoliły się cywilizacje, wszędy 
kult Bogini
Matki, kult płodności był im za rodziców chrzestnych. I nieśli emblematy 
falliczne, i czcili
rogatego byka, co to niedościgniony jest w potencji płodzenia. Aż czas nadszedł, 
że się byki
rozpierzchły. Pocwałowały przez kontynenty. A to się jeden na Olimp Zeusowi 
łasić zawędrował,
a to brat jego bliźniaczy – tyle że z białą na czole plamką – poszedł w 
królestwo boskich
faraonów, a to trzeci w Mohendżo–Daro nad Indusem przystanął, by spłodzić 
potomka
imieniem Nandin, który – gdy czas nowych przyszedł bogów – aż na himalajskie się 
wydrapał
szczyty i legł u stóp Sziwy, by mu jako boski służyć wierzchowiec.
Jedność, przy której zbyt mali, by ją w jej ujrzeć Jedności. Jedność, którą 
śledzą w ułamkach
rozbitego lustra. Jedność, za którą biorą jeno okruch Całości, co się w odprysku 
lustra
pomieści. I krzyczą, że widzą całość, a widzą tyle co nic. A to fatamorgana, a 
to maja. A to
część prawdy – więc kłamstwo.
Sziwa znaczy Łaskawy. Znaczy „także Łaskawy”, bowiem całość jest nieogarniona i 
w
jednym jej nie zamknąć słowie. Choćby słowo wielkie było jako ten, którego 
nazywa. Sziwa,
Ojciec Niebiański. Jako gwiazd wielość na jego komnatach, tako i wielość tego, 
który po nich
stąpa. Tego, który Całością. Tego, który w swym aspekcie straszliwym po 
pobojowiskach
krąży – jest Śmiercią i Czasem. I Czasem właśnie, jako że on sam Czas 
przekroczył. I tego
samego jeszcze, który jak śmiercią, tak jest i płodnością, i który na tygrysiej 
skórze jako jogin
idealny medytuje w himalajskiej warowni. Tego, którego naśladują pokolenia 
ascetów, aby
samoudręczeniem dotrzeć poprzez drzazgi przed Wielkie Lustro, w którym odbija 
się zasada
świata. Lecz lustro zdruzgotane. Rozbite w czas, kiedy z jednej zagrody na 
cztery strony
świata rozpędził człowiek stado świętych byków.
Jeden w wielości. Miłość – to także On. Choć zwie się Karna. Nie imię ważne – On 
ważny.
Niechaj tylko nastanie wiosna, jak Ganges długi i jak długa Brahmaputra wyjdą na 
ulice
weselić się nowym aktem płodności, co zielony jest jak pole i czerwony jak krew 
porodu. I
będą się wzajem przechodnie obsypywać czerwonym proszkiem i oblewać na purpurowo
barwioną wodą. I śmiać się będą weseli. Czerwony jak krew proszek strącać będą z 
włosów,
jako pradziady ich zmywali krew w czas krwawych wiosennych obrzędów płodności.
Sziwa Trójjedyny – Sziwa Mahesiamurti. Jedyny w Trójcy Świętej, w jedni 
doskonałej,
która jego Wielkość, Grozę i Łagodność podnosi do wymiaru, na jakim sprzeczności 
stanowią
cząstki Ładu. Sziwa Ardhanariśwara – Dwupłciowy Sziwa. Nie tak, jak to chcą 
dawni
Egipcjanie czasów Średniego Państwa – kobieta, która od pasa w dół jest 
mężczyzną; ni tak,
jak to Indianie w glinie lepią swe marzenia o pełnym seksualizmie w obrębie 
jednej osobowości,
Indianie kultury Bahia, których to figurki kobiet o męskich torsach i 
fallicznych mężów
z nabrzmiałymi piersiami zalegają ekwadorskie ruiny sprzed dwóch tysiącleci. 
Dwupłciowy
Sziwa trwa w planie pionowym – gdzie po prawicy męskość, gdzie kobiecość po 
lewicy.
Dwupłciowy i jedyny, jako jest jednią Jego związek z Parwati, boską Córą Gór. I 
niczym
Grecy przed Dionizosem, a lud prearyjski przed Panem Zwierząt, jurnym Pasiupati, 
wierni z
dzisiejszego Bhubaneszwaru kłonią czoła przed lingą – świętym fallusem Sziwy i 
przed joni –
rozwartością ud Parwati, małżonki jego, kędy w zaciszu łączy się męskość z 
żeńskością, zespalają
się obydwa żywioły stworzenia.
Kobieta skończyła pranie. Wyszła ze świętej sadzawki, wykręciła mężowską 
bieliznę i z
dzieciakiem na biodrze idzie śród lasu kamiennych kolosów. Mija świątynię Sziwy 
Lingaradży.
W jej ciemnym wnętrzu kapłani krzątają się wokół lingi Jedynego. Kiedy Surja – 
bóg
Słońca – uczynił nowy dzień, zbudzili kapłani lingę Sziwy poranną pieśnią, umyli 
i odziali
jego falliczny kształt, teraz zapewne podają mu codzienną porcję słodyczy – 
ulubionych cukrów,
które bóg zwykł spożywać przedwieczorną porą. Kobieta jest zmęczona. Posadziła
chłopca na ziemi i odpoczywa. Wsparła się plecami o toranę – świątynna brama 
przydaje
spieczonej skórze nieco chłodu. Podczas dorocznych obrzędów kapłani do szczytu 
bramy
przytwierdzają deszczułkę na linach i przywiązują do niej wyprowadzoną ze 
świątyni podobiznę
boga. Sziwa huśta się na niej radosny. Szczęśliwy, iż może się chybotać na swej 
świątynnej
huśtawce, póki przybysze z Zachodu nie zdołają wytłumaczyć jego kapłanom, że 
takie
dziecinne igraszki z podobizną boga są wszak jawnym świętokradztwem. A może w 
ogóle nie
zdołają tego uczynić i ich europejskie kryteria śmieszności nadal pozostaną tu 
śmiechu wartym
dzieciństwem. Kobieta uśmiecha się do synka. Bierze malca na biodro i po chwili 
niknie
za owalem. świątyni.
Surja wstał wcześnie. Zawsze wstaje pierwszy, by blaskiem swoje boskiej tarczy 
rozjaśnić
drogi i bezdroża nastającego dnia. Bóg zdążył się już wykąpać – tarcza Słońca 
coraz wyżej
unosi się nad świętą sadzawką. Ruszamy w tę samą stronę.
Droga wyślizguje się z przedmieść Bhubaneszwaru. Surja prowadzi na południe. 
Wonczas
drogi nie było. Ani bezdroża. Była dżungla. Lita zieloność wokoło i ponad głową, 
tak ścisła,
iż nawet blask tarczy słonecznego boga przedzierał się przez nią z niejakim 
trudem. Cóż dopiero
wędrowiec. I to chory, udręczony wędrowiec. Choćby był synem samego boga 
Kriszny.
A był nim Samba, a mimo to ludzie i bogi odwrócili od niego swe oblicza. Jedyny
Surja przedzierał się czasem przez dżunglowy gąszcz, by ślad jasności rzucić 
przed umęczone
nogi nieszczęsnego.. Może i prowadził go był nawet, potajemnie, aby się nikt o 
nadmiernej
boga dobroci nie dowiedział. Bo i po co miałby wiedzieć o tym kto, skoro 
cierpienia
Samby były zasłużone. Hulaszczą był młodość wybrał, to i jego właśnie ciało 
wybrał trąd.
Próżno dwanaście lat błądził dżunglą Samba. Nie zgubił zarazy, coraz głębiej 
wrażał się trąd
w jego gnijące członki. Umykał Samba. Już nie przed zarazą – przed odorem 
ziejącym z jego
otwartych ran umykał. Aż dotarł tu, do Konarak. I aż się ulitował nad nim Surja 
i tak z nagła
swój słoneczny rydwan ponad dżunglą zatrzymał, że się siedem jego rumaków wryło 
w korony
palm. I jeszcze niżej zstąpił bóg. I spłonął las dokoła i wielka pośród dżungli 
spopielała
polana. Blask słonecznej poświaty zżarł trąd żrący od lat dwunastu członki 
Samby. Kiedy ten
z prochu podniósł twarz i oczy z wdzięcznością chciał skierować na wybawiciela, 
bóg, hen
daleko, kłonił się już ponad dżunglą ku zachodowi. Może spieszył się tak, by co 
prędzej zakończyć
ostatni dzień cierpień Krisznowego syna. Stanął tedy Samba pośrodku polany i 
zaprzysiągł,
iż wzniesie w tym miejscu Słonecznemu świątynię, jakiej dotąd jeszcze nie było. 
I
wzniósł. Wprawdzie tę samą świątynię zbudowano w Konarak w wieku XIII z rozkazu 
Narasimha
–Dewa I pana Orisy zwanej naówczas Kalingą – w niczym to wszak nie przeczy 
prawdzie
o jej boskim pochodzeniu.
„Nawet ci – pisał Abul–Fazi, kronikarz wielkiego Akbara, kiedy stanął przed tą 
najwyższą
świątynią Indii, pnącą się na siedemdziesiąt i dwa metry ku słońcu – nawet ci, 
których sąd
jest krytyczny i których trudno zadowolić, stają zdumieni tym widokiem”.
Stanąłem oto. Zachwycony? Tak – pełen zachwytu nad wiernością tej kopii 
oryginałowi,
jaki znalazłem podczas którejś z niedawnych bibliotecznych wypraw. Kopia jest 
może mniej
okazała, niżej osiadła ponad wierzchołkami okalających świątynię palm. Trudno 
jednak od
faktów wymagać, by były na miarę idei.
Sok krzepnie w kącikach ust, spływa po wargach, lepkim osadem osycba na brodzie. 
–
Tak, daj jeszcze. – Chłopak odcina maczetą czubek kolejnego orzecha kokosowego. 
We
wnętrzu owocu chlupie chłodny, orzeźwiający płyn. Smak bliższy niż jego 
biblioteczne wyobrażenia,
skuteczniej od nich gasi pragnienie. Żar. Surja przygnał tu pierwszy. Ten sam, 
którego
– całego jeszcze w ponocnej purpurze – widziałem dziś rano, jak kąpał się w 
świątynnej
sadzawce w Bhubaneszwarze. Biały teraz, w zenicie, wstrzymał zda się boski 
rydwan, siedmiu
rumakom cugli na moment popuścił. Może znużony, a może po prostu wiedzom 
sympatią
do najświetniejszej z poświęconych mu świątyń. Z promienistej aureoli boga blask 
wali
taki, że nie dziw, iż kiedy Surja zstąpił tu ongiś, by uleczyć Sambę, dżungla 
spłonęła wokół
niczym strzęp wyschniętej bawełny.
Ściągnął widać bóg cugle zaprzęgowi i, choć niespiesznie, wyraźnie ruszyć musiał 
rydwan
ku swym zachodnim stajniom, skoro u stóp świątyni cień budowli zaczyna szorować 
trawę
podwórca. Cień wykutego w kamieniu, podobnego boskiemu oryginałowi rydwanu. 
Kolos
świątyni lśni różowym piaskowcem, od którego ostro odcina się zieleń odrzwi i 
posągu boga
rżniętych w chlorycie. Kształt budowli, mówią, oddaje rathę – procesyjny wóz, na 
jakich
przewozi się bóstwa podczas procesji. Tradycja, , mówią, od Ariów się wiedzie, 
którzy na
wozach w te strony przywędrowali i pierwsi świątyniom kształt wozów dali na 
podobieństwo
swoich wehikułów. A wszak na rydwanach takich ponad greckimi wyspami, ponad 
hinduską
dżunglą od praczasów sami jeździli bogowie. Co rano z niebiańskich stajen 
wyrusza na takim
właśnie Surja, by koło południa wstrzymać go na chwilę ponad miejscem, w którym 
wypalił z
Samby przekleństwo trądu. Nie na obraz więc i podobieństwo jakichś tam wozów 
wędrownych
– obrazem za się, ziemskim cieniem pojazdu Słonecznego jest kamienny kolos wryty 
w
środek polany w Konarak. Te same siedem par kół po obu stronach masywu, tych 
samych
siedem rumaków u czoła zaprzęgu i Surja ten sam na szczycie świątyni–rydwanu. Ze 
nieruchoma?
Czy aby w istocie nieruchomy jest ów kamienny rydwan, skoro – nikt nie pamięta
kiedy – w dookolną trawę runęła świątynna wieża? Ta właśnie, której ogrom takim 
zachwytem
napawał Abul–Fazi, Akbarowego kronikarza. A od czegóż, jeśli nie od pędu 
boskiego
rydwanu runąć by mogła?
Rydwan Surji sunie ponad dżunglą ku zachodowi. Wryty w ziemię kamienny rydwan
świątyni też otrząsa się z ujednolicającej wszystko powłoki spiekoty. Z wolna 
powraca weń
ruch. Wydłużające się cienie wydobywają splątaną ornamentykę na bryłach 
piaskowca, które
południowy blask zdołał na chwilę wygładzić. Do wnętrz hinduistycznych 
sanktuariów wstęp
mają jedynie kapłani. Lud czci bóstwo obchodząc w korowodach świątynię. I 
wdzięczny jest
bogom, że nie zachowują dla siebie całej wspaniałości swych domostw – iż 
zezwolili, by
główny wystrój pokrywał zewnętrzne ściany i cieszył wzrok rozmodlonych 
wyznawców.
Cień pełznie po różowym piaskowcu świątyni Konarak. Coraz głębiej ryje kamienną 
powłokę.
Stopniowo, delikatnie niczym archeolog, który odkurza wydobytą z piachu 
figurynkę.
Świątynia drgnęła. Tańczy tysiącami oplatających jej zewnętrzne ściany 
kamiennych tancerek.
A może jedną tancerką, tą Jedyną, we wszystkich jej wcieleniach, wszelakich 
dostępnych
tanecznej gibkości odmianach ruchu? Świątynia gna stadami małych kamiennych 
słoni, które
ostrożnie wymijają tańczącą. Świątynia żyje setkami miłosnych par, które ułożyły 
się obok
tańczącej, tuż przy kamiennej ścieżce, tratowanej przez kamienne słonie. 
Dziesiątki, setki
nagich ciał zastygły w chwili rozkoszy i trwają w niej na piaskowcowy, na różowy 
obraz
rozmaitości ludzkich marzeń i rozliczności układów dostępnych ku ich realizacji. 
A może nie
setki to ich, nie dziesiątki, ale jedna, ta para Jedyna, której na imię – 
Archetyp, zastygła tu w
całym bogactwie swej miłosnej, swej intencjonalnej miłosnej potencji?
– Om mani padme hum!
– Ach, klejnot jest zaprawdę w lotosie!
– Om mani padme hum! Om mani... ...co dzień powtarzana w Tybecie ta 
najtajniejsza z
tajnych, najpotężniejsza z potężnych. Formuła Sześciu Sylab. Ta sama, którą 
szeptali ci, za
których żywota w różowym piaskowcu Konarak wykuwano parę, której na imię 
Archetyp.
Om mani... Bogów błogosławić nie należy. Na nic to. Żądać należy, przymuszać. 
Starczy
wyszeptać odpowiednią formułę i nakreślić magiczny znak, a bóg, chociażby był z 
kamienia,
stanie się niczym wosk. Om mani... Ach, klejnot jest zaprawdę w lotosie... Już 
mięknie, już
staje się posłuszny niczym palcom kawałek wosku. I tak będzie zawsze. Byle 
dobrze zapamiętać
formułę. Tę, bądź którąkolwiek inną. Każda wszak z formuł, każda tantra daje 
cząstkę
władzy nad Niedosiężnymi. Tantryści... Czy odchodzili stąd szczęśliwsi? Czy 
naprawdę w
kwiecie odnajdywali klejnot? Wiatr w dżunglę poniósł odpowiedzi tych, którzy by 
może i
potrafili ich udzielić w czas budowy świątyni w Konarak. W czas rozwiniętych w 
tych stronach
kultów tantrycznych. Odpowiedzi umknęły. Zostały ściany świątyni – a na nich 
kamienne
pary w miłosnym zapamiętaniu. Para, której na imię Archetyp. I której na imię 
Marzenie.
Spełnione? A wszystko, jak zwykle, zaczęło się od wody. Któregoś wieczora 
czasów, w których
głównym kapłanem radży Benaresu był bogobojny purohita Mani Ram. Tego właśnie
wieczora jego córka, piękna Hemawati zanurzyła się w wodę sadzawki zwanej Rati. 
Nikt
właściwie nie wiedział, dlaczego sadzawce dano imię Rozkoszy, bogini miłości. Bo 
i nikt
wiedzieć nie mógł wprzódy, zanim zamyśl bogów został objawiony. Dziewczyna wolno
schodziła w wodę, na której srebrzyła się wieczorna księżycowa poświata. Nie 
poświata –
księżyc to, Czandrama – bóg księżyca – srebrzył się na powierzchni sadzawki. 
Czekał tu na
córkę purohity Mani Rama. Srebrzysty blask opasał Hemawati, której się zdało, iż 
wchodzi w
wodę. A to nie ona w wodę – to Czandrama wstępował w nią. Znała ten dreszcz, 
zwykle
przenikał ją, kiedy z rozgrzanego brzegu zanurzała się w chłód wieczornej 
sadzawki. Dziś
wszak był inny, przejmował ją od wnętrza, ogromniał. Hemawati przymknęła 
powieki, rozwarła
ramiona i na ugiętych nogach po szyję zanurzyła się w gorącej, ogarniającej ją 
wodzie.
Kiedy otworzyła oczy – woda znów była chłodna, wieczorna. Zniknęła z niej 
srebrzysta księżycowa
poświata. Czandrama odchodził w niebiosa. Dziewczyna podniosła głowę. Księżyc
stał nad nią wysoki i chłodny. Obcy jak przedtem zanim wstąpiła w sadzawkę, 
której na imię
było Rozkosz. Podniosła wzrok raz jeszcze, prosto w księżyc, i przeklęła tego, 
któremu się
stała przelotnym. kaprysem.
– Nie przeklinaj – usłyszała boski głos księżyca–kochanka – syn twój zostanie 
królem.
Płakała.
– Jakże odzyskam cześć ja, która dziecko powiję bez małżonka? – nie mogła 
uspokoić łez.
Księżycowy blask znowu zamigotał na wodzie. Objął Hemawati. Łagodnie teraz, z 
pieszczotą
kończącej się nocy.
– Nie płacz – zaszeleścił na tafli. Wstrzymała oddech, bowiem głos Księżycowego 
ledwie
się mienił na wodzie. – Nie. płacz. Syn twój urodzi się nad brzegiem rzeki 
Karnawati. Weź go
na ręce i zanieś do Kadżurapury, wiesz przecież – do Miasta Palm Daktylowych, 
które za
twoją sprawą kiedyś zwać będą i sławić jako Khadżuraho. Tu syna ofiaruj bogom. A 
będzie
on rządził w Mahibie i stanie się wielkim królem i posiądzie Kamień Szczęścia, 
który zaspokoi
każde jego życzenie. Po latach szesnastu grzech twój zostanie zmazany i zniknie 
jako mój
blask o świcie utonie w tej sadzawce. Wtedy opuścisz Benares i połączysz się z 
synem w
mieście Kalandżar. Pamiętaj.
Tak rzekł Księżycowy. I były to jego ostatnie słowa, bowiem Surja powracał już 
na niebiosa
od wschodniej jak co dnia strony, a srebrzysty blask Czandramy tonął pod taflą 
sadzawki.
Prawdę rzekł. Kiedy syn Hemawati skończył rok szesnasty, zabił tygrysa. 
Księżycowy ojciec
zesłał mu Kamień Szczęścia. Młodzian ruszył do miasta, które dziś zowią 
Khadżuraho i
został jego władcą i dał początek dynastii Czandellów. Aby zaś myśli wścibskich 
odwrócić
od grzechu swej matki, wznieść kazał w Khadżuraho osiemdziesiąt pięć świątyń. I 
słusznie
uczynił – stawali przed tym cudem architektury, rozdziawiali gęby i ani do głowy 
nikomu nie
przyszło pytać, kto spłodził tego, co wznieść kazał owe piękności nad 
pięknościami. Jedynie
dziad króla a ojciec Hemawati, bogobojny purohita Mani Ram, kiedy dowiedział 
się, iż córka
jego syna powiła nieślubnego – skonał ze zgrozy. I jako Manija Dewa – święty 
kamień oburzenia
– czczony po dziś dzień trwa w miejscowości, która nazwę od jego wzięła imienia.
Mówią, że księżycowy blask noc w noc dyskretnie omija miejsce kamiennego 
spoczynku
purohity Benaresu.
I mówią także, że każdej nocy Czandrama choćby na chwilę przystaje w swej 
niebieskiej
wędrówce. Jego tarcza zawisa ponad świątyniami Khadżuraho, nad ruinami 
osiemdziesięciu
pięciu domów bożych, które to wzniósł syn Księżycowego, by wzrok ludzki–
.odwrócić od
hańby matki, a i po to także, aby kształtem– budowli oraz sensem, co ów kształt 
w sobie zawiera,
czcić boską wizytę ojca swego w sadzawce, którą zwano imieniem Rozkoszy, bogini
miłości, a i po to także, by upamiętnić boską genezę dynastii i związków między 
dwojgiem.
Gdyby stary purohita Benaresu nie był skamieniał na wieść o nieślubnym 
zapłodnieniu jego
córy, może i on dałby się przebłagać widząc sławę, jaka w świat poszła z budowli 
Khadżuraho.
Sławę miłosnej spólnoty. Gdybyż widzieć mógł te pokrywające świątynne mury 
szeregi
kamiennych par zwartych w erotycznej ekstazie. Pojąłby może, że nie są one 
obrazem wyuzdania,
ale przeciwnie – w całej wielości miłosnych gier wszystkie kierują się ku tej 
samej
wysublimowanej motywacji, znaczą ścisły sakralny rytuał. Zrozumiałby i nie 
potrzebował
wybaczać. Kto bowiem rozumie, wybaczać już nie ma czego. Tak właśnie jak 
rozumieli to
wierni sekty kaula i sekty kapalika i kalamukha – wszyscy ci, którzy głosiła, iż 
erotyczne zespolenie,
doskonałość owa sama w sobie, powtarza porządek świata, jego doskonałość 
powtarza.
Jest tajemną ścieżką do wspaniałości idealnej – do zjednoczenia z Najwyższym. 
Jest bowiem
poznaniem boga i aktem utożsamienia się z nim. Wszak Karna – Pożądanie, miłość,
wcielenie libido – jest jednym z trzech elementów triady życiowych norm. Równym 
dharmie
– obowiązkowi rytualnemu oraz normom polityki. I wszakże Sziwa i Parwati 
małżonka jego
– to Jedno. Czyż Córa Gór, będąc małżonką Sziwy, nie jest nim samym – jego 
duchowym
żeńskim wcieleniem? Jest – ona jest jego siakti. Czcijmy więc siakti i boskie 
powtórzmy ze-
spolenie. Oto Księgi mówią wyraźnie – również i sakti ma naturę podwójną; może 
być ona
bielą samą, łagodnością, może wcielać naturę Sziwy w żeńskim, właściwym Parwati 
pierwiastku
i ucieleśniać się jako samą dobroć niosąca Urna lub Guari, atoli może też – jako 
i
Sziwa – w czerń i grozę się przyoblec, by jako krwawa Durga bądź Kali krew 
spijać na pobojowiskach.
Bowiem dobro i zło, biel i czerń bowiem stanowią cząstki tej samej Natury –
rozsypane odpryski Jedności. A Jedność jest Jedyna. Niechaj więc w blasku dnia 
biel siakti
będzie pochwalona. Atoli po dniu przychodzi noc – i też jest częścią dnia. I jej 
przeto należy
się hołd. Hołd tantryczny – straszliwy, okrutny hołd, jako bez okrucieństwa nie 
maż łagodności.
Prawa tantryczne są ciemne i niejasne jak zawikłana i tajemna jest noc. Przed 
stuleciami
zapadła nad ostatnimi wyznawcami tajemnego kultu z Khadżuraho – kultu 
Sześćdziesięciu
Czterech Jogini. W noce ciemne, ledwie sinym rozjaśniane poblaskiem Czandramy, 
odprawiali
tu swe obrzędy wielbiąc joginie – żeńskie demony podległe Sziwie i boskiej jego 
małżonce
Parwati w jej jako Kali lub Durga satanicznym wcieleniu. Tajnymi formułami 
przywoływali
je przed rojącą się kamiennymi miłośnikami świątynię. Zlatywały przeto zaklęciem
przymuszone odebrać cześć joginie, hen z pobojowisk gnały, kędy krew piją i ssą 
mózgi z
czaszek powalonych wojowników. Wierni czekali zachodu słońca. Czekali nocy u 
stóp świątyni
otoczonej wysokim murem. Jedna po drugiej zasiadały joginie w sześćdziesięciu 
czterech
wykutych w wewnętrznej stronie muru kapliczkach. A mur był kolisty. A wewnątrz 
muru
krąg święty oddzieleń nim od obszarów świeckości. Tu inne prawa rządzą niż 
codziennością,
tu rządzą święte prawa ;– prawa kręgu, wieczystej ludzkiej tęsknoty do 
zespolenia. Nie kaprys
to wszak przypadków – ślad śladu to, jeden z ostatnich, których człowiek potąd 
nie zdążył
zagubić, zaprzepaścić w gonitwie, w ucieczce od źródła. W rytualnym tańcu 
Papuasów, w
afrykańskich nocach tam–tamów i magii, w wojennym upojeniu amazońskich Hivarów, 
w IX
Symfonii Bejarta – wszędy gdzie samotność, wszędy gdzie krąży tęsknota do jej 
przezwyciężenia,
wszędy gdzie pragnienie jedności i zespolenia wyłazi nocą i gryzie człowiecze 
piersi,
wszędy tam ciała ustawiają się w krąg – w koło, w kształt, który nie ma początku 
i końca, w
którym nie ma wyrwy, który – ręka za rękę, biodro przy biodrze – znaczy Jedność. 
Oczy tantrystów
z Khadżuraho przez mrok trafiały na lśniące, rozwarte oczy z przeciwległej 
strony
kręgu. Źrenice zbliżały się ku sobie, z wolna zamykały się powieki. A może się 
nie zamykały?
Może widzieć się pragnęli wzajemnie w ten nocny czas, w którym wewnątrz 
świątynnego
kręgu powszechne zakazy stawały się nakazami. Poświata Czandramy sunęła po 
frontonie
świątyni, wyjmowała z mroku sylwetki kamiennych miłośników. Głaskała nagie ciała 
wyznawców
zbliżające się ku sobie w kręgu podwórca, ciała tych, którzy rytuałem 
erotycznego
zespolenia, nocnym, kultowym Nakazem Nakazów dążyli do zjednoczenia z absolutem. 
I
trwał Czandrama ponad nimi, dokąd Surja nie wyprowadzi z niebiańskich sta jen 
siedmiu
rumaków, me wsiądzie na słoneczny rydwan i blaskiem dnia nie obróci świata ku 
jasnej stronie
jego oblicza.
– Niechaj trwa ciemność – szeptały wyschnięte wargi mężczyzn.
– W ciemności widać jaśniej – odpowiadał im zdyszany szept kobiet.
Twórcza siła boskości, którą pojmowali w kategoriach związków seksualnych, 
zstępowała
w ich spotniałe ciała. – Niechaj trwa... – wargi poruszały się z trudem, 
ogarniętych hipnotycznym
stanem ogarniał bóg, oto po–. wtarzał w nich swój byt idealny. Stawał się nimi. 
A
oni stawali się nim – stawali się bogiem, zjednoczeniem. Jednią i Jedynością. 
Poczęcie rodzi
się w rozkoszy. – Niechaj trwa... Zaprawdę...
Stoję pośrodku świętego kręgu. Przede mną ściana różowego piaskowca roi się 
setkami
miłosnych par. Jak w dalekim, hen tam na zachodzie Khadżuraho, tak i tutaj 
zapewne, w kręgu
świątyni Konarak w średniowieczną noc szedł szept magicznych zaklęć. Słońce 
chyli się
ponad palmami. W swej codziennej drodze ku zachodowi Surja dotarł już pewnie do 
ruin
Khadżuraho. Na czas nocy opuszcza swą świątynię w Konarak. W zachodzącym słońcu, 
na
szczycie budowli połyskuje zielony posąg Słonecznego. Wyprostowany i sztywny. U 
jego
stóp w gęstniejącym mroku zastyga ruch różowych miłośników z piaskowca. 
Biblioteczni
cicerone usiłowali wmówić mi, że w twarzach tych rzeźb nie znajdę śladu żądzy, 
cielesnego
upojenia. Znajdę – mówili – oblicza obojętne, somnambuliczne, przeczące ekstazie 
ciał, w
ekstazie mistycznej obrócone ku absolutowi. Nieprawda! Przede mną umykają w mrok 
twarze
pełne ekspresji, pełne żywiołowego erotycznego zapamiętania. Któż wie, czy nie 
było ono
jedynym jasnym promieniem Słonecznego śród ciemnej groźnej nocy tantrycznych 
egzorcyzmów.
Jedynym uśmiechem boga gnającego przez świat na rydwanie siedmiu tratujących
ziemię rumaków...
To staje się nie do zniesienia. Nie, oni nie odejdą.
– Daj klakson i ruszaj! Jedź po nich, do cholery! Muszą się przecież rozstąpić! 
No ruszaj!
– Przed maską samochodu rzeczywiście zaczyna się nieco przerzedzać. Za chwilę 
będzie już
można chyba uchylić okno.
Koszmar. Buńuelowski sen. Nie zdążyliśmy nawet zaparkować, kiedy zewsząd plac 
zaroił
się potworami. Tłumy żebraków, pchających się, obrzucających przekleństwami, 
natarły na
samochód. Ledwie zdążyłem zakręcić okienko. Pozbawione palców dłonie trędowatych 
błagalnie
przykleiły się do szyb. Tych, którym poodpadały już stopy, koledzy o wygniłych 
twarzach
podwożą na wózkach pod sam samochód. Siwa żebraczka z gnijącą jamą w miejscu
nosa szczerzy bezzębne dziąsła i mamrocze o parę paisów. Robi mi się duszno. 
Chwila i
zwymiotuję. Upał we wnętrzu wozu staje się nie do wytrzymania.
Nareszcie! Samochód przebił się przez zgangrenowany tłum. Koło za kołem wleczemy 
się
nieprzytomnie zatłoczoną ulicą. Cóż, w Puri święto nie kończy się nigdy. Dzień w 
dzień rzesze
pątników przybywają bić czołem przed wrotami świątyni, przed ukrytym w jej 
wnętrzu
tajemniczym bóstwem Dżagannath, trzecim po Sziwie w Bhubaneszwarze i Surji w 
Konarak
władcy Krainy Trzech Bogów. Jakże blisko, zaledwie o kilkadziesiąt mil od 
siebie, mogą
znajdować się kolejne osie świata... Wyślizgujemy się na przestronniejszy 
bulwar. Lepki oceaniczny
podmuch wykleja wnętrze wozu.
Tak łatwo? Już, już na krańcu, i już stopy brną w piachu Oceanu Indyjskiego. 
Jacek pognał
do rozstawionych nad brzegiem kramów. Gną się pod stertami muszli, maczet 
preparowanych
z dziobów ryb–pił, batogów z ogonów raji. I wszędzie to chmary dzieci. Gonią, 
doganiają,
wyciągają chudziutkie jak trzonek maczety ręce, żebrzą. Ubabrane kurzem tytłają 
się w
rynsztokach bulwaru. Niektóre tłuką się jeszcze we wzdętych matczynych 
brzuchach. Uśmiechają
się do mnie przymilnie i żebracze skomlą. Tam, nad brzegiem, z którego Surja 
stacza
się o zachodzie i tonie w wodach Bałtyku, tam z Marii powoli gramoli się już ku 
mnie To, na
które czekam.
Jakże szybko dobrnąłem do najdalszej flanki. Do brzegu. Stąd rozpocznie się 
odwrót. Już
się rozpoczyna. Stąd, znad brzegu Indyjskiego, z świętych miejsc Indii moich 
lekturowych. Z
krainy trzech bogów Bhubaneszwaru, Konarak, Puri ruszam oto w drogę powrotną – 
przez
Indie. Ku Europie. Ku innemu brzegowi – Bałtyckiego. Może po owej wędrówce 
bliższemu;
bardziej zrozumiałemu może, gdy dotrę na tamten brzeg, z którego To, na które 
czekam, wyjdzie
i będzie rosło koło Marii, koło mnie. Które będzie rosło, a my kurczyć się 
będziemy w
jego cieniu, aż któregoś dnia, któregoś zmierzchu jak Surja zsuniemy się z 
brzegu. W dół. W
dół?W wywiadach udzielanych przed wyprawą obaj ze Staszkiem gładko wypluwaliśmy 
z
siebie
planowane szlaki i cele ekspedycji. Po pierwsze – seria filmów.
– Czy będzie toż książka? – spytał któryś z zebranych na konferencji prasowej.
–– Naturalnie.
Naturalnie... Jeżeli będzie... Z pewnością w każdym razie nie ta, o którą pytał 
dziennikarz.
Czy w ogóle będzie? Czy może powstać książka o tamtym brzegu, o brzegu 
Bałtyckiego, jakim
go pragnę nareszcie zobaczyć, – jaśniej i bliżej, oświetlonego innością tęgo, co 
tutaj. Innością?
Spełnić niespełnione, Kolumbowe marzenie dotarcia do Krainy Obfitości... 
Obfitości?
Czy aby nie Nadmiaru, który przerośnie wędrowca i przed oczyma przywali mu 
widnokręgi?
...Fala wygładza się, szeleści o piach, wymywa jego grudki pod stopami. Ziarenka 
z
cichym chrzęstem uciekają spod palców. Odbicie fali...
– Idę już, idę.
Staszek fuka pod nosem. Jeden nie wiadomo po co nakupował tych ohydnych maczet, 
a
drugi wałęsa się w nieskończoność po brzegu. Tylko się robić nikomu nie chce.
– Tysiąc operatorów zdążyło ją sfilmować, to i ty zdążysz. – Jacek odcina się 
ojcu i wraca
do oględzin maczety z zębatego dzioba ryby–piły.
Kluczymy zaułkami miasta. Świątynia Dżagannatha zdaje się piętrzyć tuż–tuż, za 
tym, za
tamtym z kolei domem. Ale zaułki nie ustępują łatwo, bawią się z piechurem w 
chowanego.
Tu i ówdzie między domami przycupnęły skromne, uliczne kapliczki. Wciskają się 
między
chałupy, jakby chciały umknąć żenującemu porównaniu ze wspaniałością górującej 
nad miastem
świątyni.
– Pokłon Panu Ganesz.
– Co mówisz? – Staszek zatrzymał się.
– Nic, patrz jaka fajna kapliczka.
Pod krzywym bambusowym daszkiem rozparł się kaimienny grubas o głowie słonia. 
Ganesz
– pan ganów, duchów służących Sziwie. Kiedy Parwati raz wtóry spęczniała z 
nasienia
Sziwy, po swoim czasie z łona jej narodził się właśnie on – Ganesz. Jak każdy 
nowo narodzony,
piękny dla jego boskich rodziców, choć w istocie wzrostu był nikłego, zasię 
brzucho
miał olbrzymie, tłuste a obwisłe, ponad ludzkim zaś tułowiem sterczała wielka 
słoniowa głowa.
Kiedy w pierwszą noc pełni po porodzie bogini–matki zobaczył Ganesza Księżyc, 
roześmiał
się do rozpuku. I tak się śmiał z boskiego syna, iż przez rok cały zapomniał 
zachodzić. I
tak się śmiał, że mu aż obła gęba sczerwieniała niczym w nowiu przy pogodzie. 
Zirytowało to
na koniec dobrotliwego boga – ułapił Ganesz oburącz swój prawy słoniowy kieł, 
zaparł się
tłustymi nożynami, zachrzęściło, trzasło – Ganesz kieł złamał, zamachnął się i z 
całych sił
cisnął nim w spasioną księżycową gębę. Księżyc śmiać się przestał i umknął ku 
zachodowi
tak szparko, iż dzień następny zacząć się musiał przed czasem, a Sur j a 
wyruszył na niebo
dobrze jeszcze zaspany. Ze żadne to wymysły ni bajduły – znaki na ziemi i niebie 
świadczą
niezbite: po dziś dzień Ganesz chadza bez prawego kła, zaś księżyc sunie dotąd 
po niebie z
ciemną blizną na policzku. Mówią, że poczciwy grubas O słoniowej głowie nie lubi 
wspominać
dawnego incydentu. Zawsze słynął Ganesz jako najskromniejszy ze skromnych – 
kiedy
mu na przykład przyjdzie podróżować, dosiada zwykłego szczura. Dosyć niechętnie 
zresztą.
Woli posiedzieć w cieniu, popaść obwisłe brzuszysko i swą słoniową głowę. Tę 
ostatnią –
myślami, które i tak niczemu pożytecznemu nie służą. Myśli to o literaturze 
bowiem, o humanistyce,
sztuce po trosze. Toteż tylko artyści księgi swe rozpoczynali od pokornej 
formuły:
Sri–Ganesiaja nainah – Pokłon Panu Ganesz. Składały go jeszcze też rozliczne 
darmozjady,
którym w domach za ciasno – łaziki, podróżnicy, wędrowcy. Z czcią – bowiem nawet 
i oni
coś tam czcić przecież potrafią – ruszając w drogę pokłon składali Panu 
Przeszkód, który –
choć sam nieruchawy – przeszkody w swej władzy dzierży i jak nikt inny łamać je 
potrafi.
Gdy nadszedł czas, przypomnieli sobie przeto o „Tym, co usuwa przeszkody” młodzi 
zbun-
towani przeciw angielskiej władzy – hinduscy rzecznicy wyzwolenia narodowego. I 
tak to
patronem nowoczesnego ruchu politycznego, patronem odradzającej się świadomości 
narodowej
został stary, stuleciami przez artystów tylko i włóczykijów admirowany bóg z 
głową
słonia.
Przykucnął u drogi, jak temu, który prowadzi wędrowców, przystało. Mijają 
skrytego pod
krzywym daszkiem grubasa, z rzadka go ktoś przelotnym obdarzy pokłonem./ Nie dla 
Ganesza
przecież prowadzą drogi do świętego miasta Puri. On tych dróg ledwie 
strażnikiem. Rozglądam
się bezradnie – Staszek z Jackiem znikneli mi gdzieś w uliczkach. Coraz 
ciaśniej.
Tłum prze wolno, niespieszny– wędrowcy bliscy już celu. Nie spuszczam z oczu 
dyndającej
tuż przede mną kępki włosów na wygolonej głowie – kto jak kto, ale bramin z 
pewnością
doprowadzi mnie do świątyni. Uliczka urywa się nagle i wraz z walącym się tłumem 
wpada w
środek obszernego placu. Jakże łatwo wpaść w jądro wszechświata! No, prawie w 
jądro –
przed bramę wiodącą ku środkowi środka. W głębokich pokłonach przekraczają ją 
szeregi
wiernych o twarzach wymalowanych w kolorowe paski – pielgrzymi, którzy przybyli 
tu, by
oddać cześć Panu Wszechświata – tajemniczemu bóstwu Dżagannath, które w białym 
kolosie
świątynnego zespołu Puri obrało sobie miejsce wieczystej medytacji i jej mocą 
utrzymuje
stąd równowagę stworzenia. Staszek z Jackiem uwijają się z kamerą wokół słonia o 
podobnym
do pątników makijażu pokrywającym potężny łeb. Jakiś pielgrzym przystanął i z 
politowaniem
przygląda się moim towarzyszom – dotarli przed bramę wiodącą do gmachu pana i
miast myśli i wzrok skierować ku Niemu, jako ślepcy potykają się o byle słonia, 
bo pomalowany.
Pielgrzym odwraca się, mija bramę i niknie w świątynnych podwórcach. Nie potknie 
się.
Tę samą drogę przebywa od pokoleń. Tę samą, której dla ojców jego i naddziadów 
strzeże
Gadżapati–Radża, dziedziczny kapłan Puri; kapłan i żywe bóstwo zarazem, pod 
którego
przewodem sześć tysięcy kapłanów świątyni dzierży straż wokół Pana Wszechświata 
– boga
Dżagannath, co jest sobą i Kriszną zarazem, a i Wisznu równocześnie, który się 
był w Krisznę
wcielił. Potykam się raz po raz o bogi przeróżne w drodze zwikłanej ku ich 
Jedyności. Gdyby,
jak Staszka uwijającego się z Jackiem wokół wymalowanego słonia, tę moją 
wspinaczkę zobaczyć
mógł pielgrzym, który zniknął za bramą w świątynnych podwórcach, uśmiechnąłby
się pewnie z politowaniem po raz drugi. Proste to wszak wszystko – proste jak 
Wiara. Razu
pewnego – czyż jest w tym cokolwiek dziwnego? – bóg Kriszna wybrał się na 
polowanie. Jak
co dzień ruszył na dzień cały, aż po zmierzch, o którym dopiero zwykł z łowów 
powracać.
Tego dnia nie powrócił jednak – pewien myśliwy wypuścił był za zwierzem strzałę 
tak niecelnie,
że w boskie ugodziła ciało i Kriszna legł martwy pod drzewem. Wiele razy 
powracał
Surja na niebiosa, przez wiele dni słał słoneczne promienie w dżunglę, by rozbić 
jej mrok i
ułatwić komu trafienie na zwłoki Kriszny. Aż i trafili – nie na zwłoki już 
jednak, na ledwie
kupkę kości pod drzewem trafili bogobojni. Jedną po drugiej, aż po ostatnią, po 
najmniejszą,
złożyli kości boże w drewnianą skrzynię i ponieśli ją przed oblicze króla 
Indradjumny. Padł
król na kolana i wzniósł błagalne modły do boga Wisznu. I słusznie uczynił, 
komuż bowiem
jeśli nie Wisznu właśnie, którego Kriszna jest jednym z wcieleń, bliższa mogła 
być sprawa
obrócenia boskich popiołów w ciało. Polecił przeto Wisznu, by wykonano posąg, 
który stanie
się bogiem o imieniu Dżagannath, a w jego wnętrzu złożono kości Kriszny. Któż 
jednak zdoła
– biadał bogobojny król Indradjumna – kto zdoła boga z drewna wyciosać? A któż – 
odparł
Wisznu – jeśli nie architekt bogów, mistrz Wiśwakarman. I mistrz zgodził się, 
jeden tylko
postawił warunek – aby się nikt nie ważył przeszkadzać mu do chwili, gdy dzieło 
ukończy.
Czekał więc Indradjumna cierpliwie tydzień, czekał dni dziesięć, dwanaście. Na 
koniec wiedziony
ciekawością jął krążyć w pobliżu pracowni mistrza. Aż dnia piętnastego nie 
zdzierżył
– przez chwilę choć, przez ułamek chwili rzucić okiem na stan prac. Wielce 
oburzył się Wiśwakarman,
porzuca rozpoczętą, ledwie obrobioną rzeźbę. Siadł Indradjumna przed z gruba
ciosanym, sękatym a niezgrabnym posągiem, który miał być bogiem. Siadł i 
zapłakał. Aż
ulitował się nad jego rozpaczą bóg Brahma – sam dodał koślawemu posągowi 
Dżagannatha
oczy i tchnął duszę w sękaty pień. Niechaj – rzekł Brahma – koślawy, niechaj 
grubo zostanie
ciosany, jako rzecz w niecierpliwości spełniona, ja zasię uczynię go sławnym i 
niechaj mu to
za podłą postać będzie nagrodą. Tak też się stało. Rzeźba Dżagannatha z Puri – a 
wraz z nią z
tego samego drewnianego pnia poczęte rzeźby siostry jego i siakti zarazem, 
Subhadry, i brata
jego, Balabhadry – choć proste a grubaśne jak marzenia dawnych czcicieli tej 
Trójcy, ściągają
pielgrzymów z całego subkontynentu. Ściągają w nadziei na łaskę. Nadziei prostej 
jak Wiara.
Krążymy z kamerą wokół świątynnych murów. Nie nam poganom przestąpić bramę, nie
nam deptać świątynne podwórce. Acz i oni, pątnicy o wymalowanych twarzach, nie 
dotrą do
jądra –– do osi osi. Do głównej świątyni w ogóle nie ma wejścia – tu wstępuje 
jedynie bóg. A
ty się cofnij, profanie. Może czas jeszcze, i dla mnie czas może cofnąć się 
przed świętokradczą
włóczęgą? Późno już. Staszek przykleił się do posągów i kończy właśnie pierwszą 
rolkę
taśmy.
Prowadź Ganesz...
PS. W kflikuckim konsulacie dorwałem się do naszej prasy. Okazuje się, że 
podczas mojej
nieobecności wyszło parę książek: wreszcie pełne tłumaczenie „Społecznej 
historii sztuki i
literatury” Hausera, Appia w serii Teorii Współczesnego Teatru, nowy Almanach 
Sceny i II
tom „Wprowadzenia do nauki o teatrze”. Kup, Marysienko, te książki koniecznie.
Jeszcze raz całuję
A
Hotelowy portier podaje mi kartkę. Jest! Wiadomość od radży. Jutro świtem 
ruszamy do
Kaniki! – Potomek rodu, który dźwiga na plecach dziewięć stuleci, ma zaszczyt 
czekać na nas
z noworocznym obiadem.
Prawda – dziś mamy przecież wieczór sylwestrowy. Jak kamień spadam do łóżka.
Czyż tak właśnie wygląda kres? Letarg... Bierne pochrapywanie w uciszających 
wszystko
osypiskach.
– Radża nie wstał jeszcze. Bardzo późno poszedł wczoraj do swoich pokoi. Dziś 
Nowy
Rok – sługa dodaje usprawiedliwiająco i gnie się w kolejnym pokłonie. –
Jego Książęca Mość prosił, aby się panowie rozgościli i wypoczęli po przeprawie.
Istotnie, droga była dosyć nużąca. Zwłaszcza to oczekiwanie w porannym słońcu na 
opadnięcie
wody w rzece, by można się przedostać łodzią na drugi brzeg – do udzielnych 
terenów
odciętych od lądu deltą, do Kaniki. I potem jeszcze te konwulsje książęcego 
jeepa na spękanej
wiejskiej drodze... Chłód pałacowego westybulu zdaje się odgradzać od 
wszystkiego, co dalsze,
odsuwa przybysza w inny wymiar, wydłuża odległość od hinduskiego przedpołudnia,
które drga rozognionym powietrzem w głębi podwórca za kamiennym łukiem 
frontowych
drzwi; oddziela od realności, jak oddziela od niej wszystko tutaj – po 
wewnętrznej stronie
drzwi. Jakże umęczonym nogom i siedzeniu sprzyja ów letarg cienistego wnętrza, 
jego pogodzenie
z powolną, acz nieuchronną agonią. A więc i marmury murszeją? Może nieco wolniej
niż reszta, lecz tu i ówdzie na ich polerowanych płaszczyznach, wskroś ścian, 
pod sufity pnie
się ledwie na razie zauważalna pajęczyna spękań. Runą kiedyś niezawodnie, by 
osłonić już
dzisiaj wstydliwą, ostateczną ruinę osypującej się dawnej świetności. 
Klepsydra... Westybul
niby, a jakbyś naraz wstąpił do wnętrza potężnej klepsydry. Właśnie kończy 
odmierzać swój
czas. Bezgłośnie, niemal niezauważalnie. Cierpliwie – ze spokojną pewnością 
rychłej wygranej.
Tynk mikroskopijnymi drobinami osypuje się z okalających sufit gzymsów. 
Delikatnie
pokrywa obicie kanapy, godną siwiznę przydaje uwieszonej nad drzwiami czaszce 
słonia,
wgryza się w rozrzucone na posadzce, wyliniałe tygrysie skóry. Szczególnym, 
jakby nieco
sentymentalnym werniksem okrywa rozwieszone tu i ówdzie w ramkach zbrązowiałe 
fotografie
z dawnych polowań – ośnieża myśliwych, dławi niegdysiejsze trąbki odwrotu. 
Totalny
odwrót – w kres. W rogu hallu wypreparowana skóra z nogi słonia pełna sękatych 
lasek, kijów
do krykieta, włóczni. Opodal, na rogu nosorożca kilka tropikalnych hełmów, 
których
właściciele odeszli pewnie wcześniej jeszcze od ich pałacu. Wielki angielski 
zegar zacharkotał
i z mozołem wybił siedem dychawicznych uderzeń. Patrzę na ręczny zegarek – 
dochodzi
dwunasta. Anglik odsapnął po wysiłku i znów , tyka swój czas, spóźniony jak cały 
ten dom.
– Przed lunchem – sługa, który z równą otoczeniu cierpliwą posągowością zastygł 
w
drzwiach do dalszych pokoi, podchwycił teraz moje spojrzenie na zegarek – przed 
lunchem w
sam raz zdążą się panowie rozgościć.
– O.K.
Sługa odwrócił się i wolno sunie przez mrok. Z namaszczeniem starego 
kamerdynera, któremu
coraz rzadziej zdarzają się okazje do spełniania zawodowych czynności, prowadzi 
nas
przez jakieś salony, buduary może, pokoje pełne mebli osłoniętych spłowiałymi 
pokrowcami,
na których od lat nikt pewnie nie siadał. Suniemy na poły po omacku. Zaciągnięte 
rolety
wpuszczają do wnętrz ledwie wąskie smugi światła, w których przy każdym kroku 
poprze-
dzającego nas służącego unoszą się całe tumany kurzu. Służący zatrzymał się 
wreszcie i z
głębokim ukłonem otwiera przed nami drzwi. Oczy z wolna przyzwyczajają się do 
półmroku:
pod ścianą wielkie łoża ze stelażami, z których zwisają moskitiery i do 
złudzenia przypominają
zeszłoroczne, podarte i zakurzone pajęczyny, pod oknem flirciarz o wyrafinowanie 
giętej
linii oparcia i na poły wytartej, na poły podziurawionej tapicerce, spod której 
trawa morska
sypie się na podłogę, dalej toaletka z lustrem tak sczerniałym i brudnym, że 
skłonnym ukryć
defekty oblicza choćby i samego Frankensteina.
– Cudo! – to Jacek zwiedza przyległą łazienkę.
– Coś tam znalazł?
– Sam zobacz!
Przy osadzonej na stojaku umywalce rozsiadły się imponujących rozmiarów nocniki 
i
drewniany klozet. Unoszę jego pokrywę i zaglądam do przepastnego wnętrza, z 
którego połyskuje
spore ebonitowe naczynie. W końcu liczna służba bez trudu jest w stanie zastąpić 
jedną
rurę kanalizacyjną.
– Panowie – Jacek zastyga na środku łazienki w wyszukanym, dwornym ukłonie. – 
Witam
panów w księstwie fin de siecle'u.
Staszek rozsiadł się na muszli tronowej i z godnością salonowego galanta 
odwzajemnia
ukłon. Parskamy śmiechem. Stoimy i śmiejemy się pośrodku łazienki prababci, o 
paręset metrów
od dżunglowej głuszy.
Stęchłe powietrze sypialni doskwiera coraz bardziej. Otwieram oszklone drzwi, 
spod których
zarosło trawą schodki prowadzą ku pałacowy ogrodom. Istniał ongiś obyczaj, wedle 
którego
każda hinduska rodzina gdzieś w sekretnym punkcie swych posiadłości zakopywała 
rodowy
skarb. Wydobyć go było wolno Jedynie w obliczu nieuchronnie nadciągającej nędzy.
Jeżeli ród wymarł, a skarb odkryto, stawał się własnością króla. Zapewnie i 
książęta Kaniki,
jak kazał obyczaj, z pokolenia na pokolenie przekazywali sobie złotą płytkę z 
planem kryjówki.
Lecz może płytka kędyś się zapodziała, bądź wyryty na niej plan okazał się 
nieścisły?
Jak bowiem wytłumaczyć inaczej, że po dziś dzień nie złapano się tej ostatniej 
złotej deski?
Ogrody toną w chwastach i wybujałej po kolana trawie.
Ostrożnie schodzę w dół po szczerbatych schodkach. Porosłe zielskiem i gruzem 
osypujących
się tynków wielkie podwórza wewnętrzne pałacu piętrzą się stertami rupieci. Jest 
coś
swoiście urokliwego, coś z klimatu uroczyska w tym ongiś parku czy ogrodzie, 
przez który
przedzieram się ku frontonowi pałacu. Dogorywający park powoli zmienia jakość – 
buja coraz
wyżej w świeżą dzicz. Outsiderski punkt widzenia pozwala dostrzec ową nieco 
sentymentalną
urokliwość miejsca, obcą chyba odczuciom ostatnich władców tych dogasających
rozwalisk świetności. Na poły zwalona, krzywa brama niczego nie strzeże ni 
odgradza.
Szczerbi się bezzębna i rozdziawiona, odsłaniając widok na wypełzło resztki 
trawników przed
podjazdem do głównego wejścia rezydencji. Od kiedy przejechali tędy jezdni i 
bryki z gośćmi
ostatnich polowań w książęcych dżunglach, nikt chyba nawet nie usiłował wyrównać 
stratowanych
trawników. Jeszcze parę lat i chwast litościwie pokryje te ślady niechlujstwa 
czy
niemocy. Nie opodal bramy coraz głębiej opada w zielsko szkielet samochodu bez 
kół i wątpi.
Oczodoły reflektorów ślepo gapią się w stronę rezydencji, lecz nikt się stamtąd 
na ratunek nie
pojawia.
Nagle uświadamiam sobie, że ta garbata brama jest mi jakoś dziwnie znajoma. Jak 
gdyby
obca w plenerze hinduskiego zapomniska, przeniesiona z jakiejś bardziej 
swojskiej oddali.
Ależ tak! – wszak to wierna kopia bramy Buckingham Pałace... Niczym jego starcze 
odbicie,
memento – przestroga przed zadufaniem i snami o niezniszczalności potęg. Od pola 
grupka
dworskich idzie w stronę pałacu. Właśnie mają przekroczyć buckinghamską kopię, 
kiedy je-
den z robotników zauważył mnie. Krzyknął coś do towarzyszy – cała, przechodząca 
już przez
bramę grupa, cofa się poza ogrodzenie i ustawia kornym szpalerem, Trochę 
speszony mijam
szereg nisko pochylonych głów. Dopiero po chwili słyszę za sobą ciche kroki 
bosych stóp. A
więc pałace walą się prędzej niż wykuty przez ich mieszkańców obyczaj. W ostrym 
południowym
słońcu na krużgankach wzdłuż pałacowego frontonu bielą się trofea dawnych 
książąt
Kaniki. Czerepy słoni, krokodyli, nosorożców, łby .tygrysie o pożółkłych 
zębiskach przydają
rezydencji szczególnego sarkofagowego poloni. Przy paradnych odrzwiach pałacu 
okazała
marmurowa tablica:
The Foundation Stone
of this palace
was laid by
The Honble Raja Rajendra Narayan
Bhanja Deo
on the
9 th day of june
in the year 1909
Więc to wówczas... W czerwcowych dniach roku 1909, kiedy książę Kaniki kładł 
kamień
węgielny pod nową rezydencje prześwietnego rodu, w kresowym polskim mieście 
pewna
hoża dziewczyna pęczniała ku zachwytowi jej wąsatego drągala. W parę miesięcy 
później
urodziła się moja matka. Starsza pani – o ileż dziś młodsza od swej 
monumentalnej hinduskiej
rówieśniczki. Tam na północy właśnie pęcznieje Maria. Ciekawe, czy przed paroma
miesiącami zaczęto gdzieś stawiać jakiś pałac...
– Jego Książęca Mość oczekuje panów – stary sługa pojawił się przede mną tak 
bezszelestnie,
jakby szykował się do rychłej już zapewne roli ducha ruin zamczyska.
Rzeczywiście trochę się ten mój przegląd okolicy przeciągnął. Staszek i Jacek 
niecierpliwie
odmierzają szerokość i długość westybulu. Zdaje się, że są po prostu głodni. 
Poprzedzani
przez służącego wstępujemy na szerokie marmurowe schody. Szeregiem ustawione w 
ściennych
wnękach rzeźby kolejno wyłaniają się z cienia i kiedy je tylko mijamy, niczym 
cały ten
dom z powrotem zsuwają się w mrok.
U szczytu schodów snop światła rozszerza się coraz bardziej, pustym antyszambrem 
wychodzimy
wprost na rozległy taras.
– Spóźniliście się, panowie, z wizytą o jakieś trzydzieści lat. – Rozparty w 
fotelu staruch w
białej szacie zaprasza szerokim gestem. – Siadajcie, siadajcie, zanim się to 
wszystko do końca
rozleci.
Otarł pot z czoła i pogalopował. Jego kordialna gadatliwość od razu przełamuje 
wstępne w
podobnych wypadkach skrępowanie. W niezłej musiał terminować szkole salonowego 
fechtunku
ten starzec o opadającym brzuszysku, które rozdyma mu obszerną hinduską szatę. 
Zerkamy
ze Staszkiem po sobie z niekłamanym zdumieniem. Radża Kaniki... Ni śladu w nim
wschodniej powściągliwości, ni owej kostycznej wyniosłości postury, którą zwykło 
się kojarzyć
z arystokratyzmem. Zabawne, ale ta twarz potomka azjatyckich feudałów zdaje się 
wypisz
wymaluj przeniesiona z jakiegoś sarmackiego portretu. Nad siwymi wąsiskami 
piętrzy
się kartoflowaty nochal. Okrągła tłusta głowa o podgolonej siwiźnie trzęsie się 
z lekka, lecz
rumieńce i potężne bary świadczą o całkiem jeszcze nieźle zakonserwowanej 
krzepie. Nie
przerywając dyskursu, jakby dla podkreślania kolejnych point, radża raz po raz 
filuternie ły-
pie pokrytym bielmem okiem. Zagłoba, po prostu Zagłoba. Tylko dla jakowegoś 
fortelu za
hinduskiego przebrany księcia.
Łypnie, przełknie łyk mleczka kokosowego i wpół zdania, nieoczekiwanie buchnie
ogromnym śmiechem. Czasem tylko zamilknie, zdrowym okiem spojrzy z tarasu ku 
polom,
ku rzece, dżungli... Zamyśli się, kiwnie głową, coś tam zamruczy pod nosem. Et, 
ręką machnie
i z nowym uśmiechem sięgnie po szklankę z kokosowym mlekiem. Salendra Narajana
Bbanja Deo, książę Kaniki... Znali go, imię szeptali z szacunkiem. Dwieście 
tysięcy poddanych,
w sam raz – my gentlemen – na te czterysta czterdzieści mil kwadratowych, czy – 
jak
wy je tam liczycie – tysiąc dwieście sześćdziesiąt kwadratowych kilometrów, albo 
– jeśli wolicie
– sto trzydzieści tysięcy hektarów. Nie od wczoraj na tych ziemiach stali, nie 
od wczoraj.
Osiemset lat mija nakładem jak naddziad hinduskiego Zagłoby, Bhudja Balo Bhanja 
– stary
grzmotnął dłonią o marmurową balustradę tarasu – tu, w Kanice siedzibę rodu 
ustanowił. A i
on przecie pawiowi spod ogona nie wyskoczył. Od Moyuwbhanja, w VIII wieku ród 
początek
bierze. Tak, tak, trzydziestu ośmiu ma za plecami, Salendra trzydziestym już i 
dziewiątym w
dynastii księciem Kaniki.
– Ilu to liczy poczet królów polskich? – Jacek dyskretnie pochylił się do ojca.
– Czterdziestu...
– Sorry? – książę łypnął zdrowym okiem. – Ach tak, Moyuwbhanj. Że co? Dziwne 
nazwisko?
Moyuwb znaczy paw. Stąd właśnie pawie pióra jako herb rodu pozostały. Śniły się 
te
pióra po nocach Anglikom, ech śniły. Dwa lata w czas kolonizacji trwała 
regularna wojna,
zanim. Kanice przyszło się poddać białym najeźdźcom. Z pełnymi honorami trzymali 
Anglicy
prapradziada w twierdzy. Armaty tymczasem umilkły i łatwiej się było dogadać. A 
że już nie
cesarzowi Mogołów, lecz brytyjskiej koronie przyszło niby to – drwiąco łypnął 
okiem – służyć?
To i lepiej – im dalej tron stoi, tym i cień mniejszy na wasala rzuca. 
Sześciuset ich było
suwerennych książąt na subkontynencie. Po odejściu Anglików trzeba się było 
dołączyć do
Unii Indii. Tylko Haidarabad bronił się czas jakiś, a Kaszmir zgłosił swój akces 
dopiero pod
groźbą pakistańskiego zalewu.
I tak to odchodzimy, my gentlemen – dopił mleko kokosowe i ciężko podniósł się z 
fotela.
– Ot, to–to tylko zostało – wskazał ręką w stronę buckinghamskiej bramy – i 
siedem hektarów
gruntu. Ledwie by trzydzieści dziewięć grobów pomieścił. Służący stanął w 
drzwiach i
zamarł w czołobitnym ukłonie.
– Lunch stygnie, panowie. Proszę za mną. Dziwaczne, trochę niesamowite wrażenie 
robi
na mnie ten wystawny noworoczny lunch, kiedy tak ze sługusami –w wyszarzałych 
liberiach
za plecami siedzimy wokół stołu pełnego wykwintnych potraw; kiedy starymi 
angielskimi
sztućcami jem langusty w majonezie i popijam winem z kryształowego kielicha – a 
wokół na
wyciągnięcie ręki w kurz osuwają się pałacowe wnętrza. Z sąsiednich sal 
szklanymi oczyma
łakomie wgapiają się w nas wypchane tygrysy i gepardy o zżartej przez mole, 
butwiejącej
sierści. Na inkrustowanym stoliku w kącie poniewiera się kolekcja bransolet, 
jakie kobiety
tych stron zwykły nosić na rękach i nogach; właścicielki precjozów zakończyły 
swą wędrówkę
w żołądkach krokodyli – tylko te srebrne ślady cieni wydobyto z wnętrzności ludo 
jadów
ustrzelonych podczas słynnych ongiś w Kanice polowań. Noworoczny lunch we 
wnętrzach
monumentalnego sarkofagu... Ze ścian jadalni patrzą ku nam postaci z pożółkłych 
fotografii.
Tu ojciec obecnego radży, gubernator generalny Orisy i Biharu, lekko wspiera się 
dłonią na
swym książęcym tronie. Dalej Nehru wraz z naszym gospodarzem zamarł z rakietą w 
dłoni
przy wciąż nie rozegranej partii tenisa. Seria zdjęć myśliwskich i fotografie z 
przyjęć, w czas
których wokół uginających się stołów zasiadały setki gości. Pośrodku sali my 
czterej wokół
langust, bażantów i angielskich sreber, z wianuszkiem schodzonych liberii za 
oparciami foteli.
– Szczęśliwego Nowego Roku – radża unosi kryształowy kielich i wskazuje pękatą 
butelkę.
– Spełnijmy ten toast winem z zakładów mojego syna.
Ano rzeczywiście, przedwczoraj ktoś mi w Bhubaneszwarze pokazywał sklep 
pierworodnego
Salendry. Syn radży handluje spirytualiami...
– Ali the best... – piję to puste i jakby nieco w tym miejscu niewłaściwe 
„wszystkiego najlepszego”,
a zdaje mi się, jak gdybym dopijał kielich na stypie.
Radża z fałd sukni wysupłuje złoty zegarek. – Czas, my gentleman, czas na 
statek. Za godzinę
woda zacznie się podnosić. Odwrót przez pałacowe komnaty. Radża zatrzymał się
przed uchylonymi drzwiami. W głębi sali, na wzniesieniu połyskuje z mroku 
złocony tron
jego ojca. Śmieszny symbol nieobecnego dostojeństwa. Za tronem na purpurowym 
kobiercu
wisi wybijana drogimi kamieniami szabla – dar Jerzego V dla księcia Karuki. Obok 
zdjęcie
samolotu, który wdzięczny wasal korony brytyjskiej ofiarował aliantom. U stóp 
tronu na
podłodze poniewiera się w kurzu wystrzępione pawie pióro. Może ostatnie z ogona 
herbowych
pawi rodu... Radża przez chwilę stoi w otwartych drzwiach i bez słowa rusza ku 
wyjściu.
Rozklekotanym jeepem dobijamy do, brzegu rzeki. Grupka bosych wieśniaków pada na
kolana i bije czołami o ziemię, na którą radża raczy postawić swą książęcą 
stopę. Motor
prychnął kilkakroć i cała krypa rozdygotała się od przesadnego jak na jej wiek 
wysiłku. Leniwie
sunie ku środkowi rzeki. Na brzegu bieli się potężna postać starca z uniesioną w 
górę
ręką – może ostatnich już gości radża wyprawia na objazd swych byłych włości.
Noc. Prawie noc; Już cisza. Silnik stanął. Czekamy na przypływ. Tylko przez 
gęstniejący
mrok po rzece biegną monotonne nawoływania rybaków. Wieczorna wilgoć tuli się do 
pokładu,
zwilża mi włosy, miesza się z wąską strużką potu na policzku. Od dziobu 
nieśmiało podchodzi
do mnie jeden z tragarzy. Przykucnął. Chwilę grzebie w strzępach bluzy. Wyjmuje
jakiś zwitek i niepewnym gestem wyciąga ku mnie rękę z czymś, co nieudolnie 
naśladuje
papierosa – zwinięty i owiązany nitką liść z paroma kruszynami tytoniu wewnątrz. 
Ostry,
cuchnący stęchlizną dym drapie w gardle. Uśmiecham się. Tragarz kłania się kilka 
razy, jakby
chciał podziękować za moją zgodę na nawiązanie kontaktu i bez słowa, równie 
nieśmiało jak
podszedł, wycofuje się na rufę. Paru służących krząta się tam przy pichceniu 
kolacji. Jeden z
nich przysiadł na podłodze i pracowicie, kamieniem o kamień rozciera jakieś 
kłącza, które
kucharz wrzuca do dymiącego sagana. Czerwonawe smugi ognia pełzają po jego 
chudej twarzy,
gonią się w kilkudniowym siwym zaroście. Kucharz raz po raz zanurza w saganie 
drewnianą
chochlę i wówczas kłąb pary na moment przysłania jego twarz. Ale refleksy 
ogniska już
znowu wracają na siwe policzki. Niesamowicie, na poły baśniowo wygląda ten 
pochylony
nad paleniskiem pałacowy kucharz – czarownik o ruchliwych krwawych plamach na 
twarzy,
warzący coś bulgotliwego w buchającym dymem saganie na środku rzeki, która 
pełznie przez
nocną dżunglę. Któryś z pomocników nabrał właśnie zza burty wiadrem brudnej, 
mętnej wody
i myje w niej naczynia. Tak odświeżone, szklankę po szklance układa na 
drewnianej tacy i
najspokojniej wlewa w nie przegotowaną wodę do picia, specjalnie w tym celu 
zabraną z pałacu.
W końcu to przecież wodę a nie szklanki każą gotować przed użyciem ci dziwaczni 
Europejczycy,
obłąkani strachem przed amebami. Służący z tacą w ręce niknie w nadbudówce.
Po chwili pojawia się w jej przeciwległych drzwiach. – Podano do stołu.
Łukowa lampa przywieszona u sufitu na moment przyprawia o ślepotę. Zgięty w pas 
czarownik
w mgnieniu oka z kucharza przeistoczył się w kelnera. Obciąga swój uniwersalny
uniform – wyszmelcowaną marynarkę ze stojącym lokajskim kołnierzykiem; używał 
jej przy
gotowaniu, teraz w niej podaje do stołu, pewnie za chwilę, kiedy ułoży się na 
pokładzie do
snu, uniform przemieni się w pidżamę. Tymczasem złożył talerze po przystawkach, 
usunął
wazę z zupą. Nakłada mi porcję krabów w białym kleistym sosie. Przez uchylone 
drzwi widać
na rufie cienie służących; zasiedli wokół paleniska i posilają się nie 
dojedzonymi przez nas
resztkami. Kelner serwuje Jackowi repetę krabów. Cień łukowej lampy kołysze się 
łagodnie.
Pośrodku rzeki, pośrodku dżungli, nad zastawą ze starych angielskich fajansów, 
nad nami
otoczonymi milczącą służbą gotową na każde skinienie. Nad stołem i srebrnymi 
sztućcami.
Kołysze się pośrodku rzeki oczekującej nocnego przypływu.
W kabinie, przy porcelanowej umywalni czeka kubek i wiadro z wodą. – Polej – 
Jacek nabrał
wody i chlusnął z kubka na ręce. Jakby mi z palców strzeliły race... Chlusnął 
jeszcze raz.
I znów myję ręce w iskrach... W mroku kabiny uwija się we wiadrze rój jakichś 
świecących
rzecznych pierwotniaków. Fala szarpnęła statkiem. Zmąciła taflę – aż po dno 
pełnego iskier
wiadra...
Wychodzę na pokład. Przy burcie Staszek gapi się w rozgwieżdżone niebo. Podnoszę 
z
pokładu kamień – skądże się on tu wziął? – i ciskam go daleko w wodę. Zaiskrzyło 
jak w
kuźni. Rój iskier z rzeki odbija się w niebie... Milczymy. Chwilę. Chwile, w 
których człowiek
niespodziewanie odgrzebuje potencję dzieciństwa; chwile, w których rozluźnia się 
schemat,
stereotyp myśli i powraca dziecięca swoboda widzenia świata...
Kładę się na pokładzie i między szczeblami burty wyciągam ręce w dół. Ostrożnie 
zanurzam
dłonie w rzece i... myję ręce w gwiazdach. Staszek stoi obok i milczy.
Milczymy. Gdybym się trochę nie wstydził, pewnie powiedziałbym:
– Patrz, myję ręce w gwiazdach. A on by odpowiedział:
– Może to nie rzeka, lecz Droga Mleczna? Maja...
– Ganges wypływa ze stopy Wisznu, opływa niebo jako Droga Mleczna i na koniec z 
kędziorów
Sziwy spływa rzekami na ziemię...
– I krąg się zamyka – dodałby Staszek. A ja znowu:
– Więc patrz, myję ręce w gwiazdach. Maja. Ale my milczymy. Milczymy myjąc 
dłonie w
Drodze Mlecznej. Milczymy sięgając rękoma gwiazd.
Krypa jak w maśle cumuje z bulgotem w nadbrzeżnej glinie, która wylazła z wody 
wraz z
nowym odpływem. Ostrożnie przełazimy do czółna, które natychmiast niebezpiecznie 
klęśnie
w błocku. Ubabrani nadzy tragarze brną po kolana w tej cuchnącej galarecie. 
Czółno klaszcze
po rozkisłym dnie, centymetr po centymetrze posuwa się ku brzegowi. Ryby 
labiryntowe skaczą
na wszystkie strony i w popłochu rzucają się na dolne gałązki przybrzeżnych 
drzew.
Statyw – uwaga! – kamera, torba zapasowych taśm, jeszcze te aparaty – ostrożnie! 
– na
koniec i my znajdujemy się na twardym gruncie. Tragarze ustawili się w kolumnę. 
Czarownik,
bynajmniej nie zmieniając uniformu kucharza i kelnera, przeistoczył się w 
przewodnika.
Ruszamy w dżunglę. Poprzez zielone oszańcowania lian i zwalonych pni ku The 
Secret Castle
– dawnej dżunglowej rezydencji radżów Kaniki, zanim jeszcze na dobrą sprawę 
przestali nimi
być. – Brawo. Ani chybi trafisz na Apsarasę.
– Uspokój się, potrzymaj lepiej kamerę – Staszkowi dobry omen wyraźnie nie 
sprawił
przyjemności. Z obrzydzeniem wyciera policzek ofajdany przez przelatującego 
ptaka. Jakoś
nie wierzy hinduskiemu pewnikowi, iż taki drobny incydent nieomylnie przynosi 
szczęście,
pod tym jedynie warunkiem, by łajno ostrożnie zdjąć bez dotykania go rękami i 
natychmiast
obmyć się wodą.
– To przepiórka – dojrzał wreszcie ukrytego w koronie drzewa złośliwca.
– Wykluczone.
– A to dlaczego? – Staszek dał się nabrać ha moje powątpiewania.
– Patrz, jak cię ofajdała. A każdy Hindus ci powie, że przepiórka żywi się 
wyłącznie promieniami
księżyca.
– Wymyśliłeś. – Ze wstrętem odrzucił bezużyteczną już chustkę do nosa i ruszył 
przodem.
Żebym to potrafił wymyślić... I po co zresztą, skoro oni z powodzeniem zrobili 
to już w
czasie ostatnich tysiącleci. Jak gdyby im brakowało rzeczywistej barwności tego 
świata,
przydali jego elementom znaczenia i właściwości innego wymiaru, znamiona... 
Znamiona
czego? – Wyobraźni? Tęsknoty? Za czym tęsknoty? Stado małp runęło z wrzaskiem 
przez
przesiekę i tylko chwilę jeszcze ruch po nich pozostał na liściastej tapecie 
zielonej ściany.
Motyle zatrzymały się cierpliwie w powietrzu, póki rozedrgane kwiaty nie ostygły 
z powrotem
w bezruch. Gdzieś w głębi kukułka zakukała i umilkła – wystarczy parę jej 
dźwięków, by
wzbudzić miłosne pragnienie. Wypróbowana powiernica kochanków, papuga, 
odskrzeczała
kukułce w głusz, że czuwa. I znów cicho, tylko równomierny oddech tragarzy i 
sucho trzaskające
pod ich stopami poszycie dżungli. Apsarasy poruszają się bezszelestnie – kto 
wie,
może krążą o krok, na wyciągnięcie ręki kryją się może w zaroślach pobliskich 
mokradeł. Kto
widział choć raz wodną nimfę, nigdy już nie zapomni piękna Apsarasy. I nikomu go 
nie opisze
– bo piękno Apsarasy jest niewyrażalne. Zniewala do miłości, której niczym już i 
nigdy
nie przepędzisz. A choć zwiewne i ulotne jak ich rodzicielka Tęsknota, jakże 
łatwe są nimfy
do pochwycenia – wystarczy zaskoczyć Apsarasę, kiedy w rzece zażywa kąpieli i 
zabrać jej
porzucone na brzegu szaty. Pozostanie wówczas przy tobie, na twą zdana łaskę i 
wierna jak
Marzenie o miłości. Idziemy wąską groblą. Po obu stronach przez zieleń 
prześwituje zieleń.
Zarośla nurzają się w wodzie, a zzieleniała woda – zda się – wślizguje się po 
nich i rozlewa w
zieloności listowia. Nie opodal poderwało się stadko dzikich kaczek i ze świstem 
przecięło
prześwit nieba wśród drzew. Któryś z tragarzy skłonił głowę – jako się i godzi 
uczynić przed
stadkiem podróżujących na księżyc dusz.
Z wolna przesieka poszerza się. Widać zbliżamy się do zagubionej rezydencji. 
Chyba raczej
do miejsca, w którym ongiś wznosił się były zamek byłych możnowładców. Dzika 
dżunglowa
kura z łopotem skrzydeł przeskoczyła ścieżkę. Krąg jakby się zamknął – z tego to 
dzikiego
ptactwa tych właśnie rejonów świata wywodzi się wszak hodowla drobiu, którą 
rozpoczęto
nie gdzie indziej jak właśnie w prehistorycznych Indiach. Gdakały zapewne 
kokoszę i
na zamkowych podwórcach dżungłowego Secret Castle radżów Kaniki. Ale czas 
obrócił się i
po zamykającym się znów kole kokoszę powróciły w świat protoplastek – między 
dzikie kury,
z których jedna czmychnęła mi właśnie spod nóg. Pierścień dżungli opasujący 
miejsce
dawnych podwórców pęka – coraz więcej młodych palm występuje ze zwartego szeregu 
i
krok za krokiem zagarnia ziemię niczyją. The Secret Castle coraz głębiej opada w 
dyskretne,
ujednolicające wszystko poszycie. Tutaj to władcy Kaniki kryli się w czas wojny 
z Anglikami.
Resztki kamiennej świątynki, stupa ze zwalonym szczytem, po spękanych ścianach 
grobowca
pełzną orchidee. Dżungla podchodzi coraz bliżej. Nie czas żałować... Orchidee 
kwitną...
A zdało się z końcem wieku XVIII, że gruz tylko i spękane zostaną grobowce. Na 
wcześniej
nie znaną światu skalę cywilizacja Indii w proch sypała się w orgii i dosycie. 
Aż Anioł
zstąpił do Babilonu... Aż Biała Śmierć – Anglia – w krwi hinduskiej obmyła 
hinduski świat
do nowego porodu. Do porodu z buntu. Dla Anglików hinduizm i mahometanizm były 
systemami
na równi pogańskimi. I oto po pięciu stuleciach supremacji islamu w Cesarstwie 
Mogoła,
hinduizm stał się z nim nagle równorzędny. Na równi z islamem nienawistna 
najeźdźcy,
wreszcie więc równa z półksiężycem, kolejną młodość przeżywać zaczęła filozofia 
wedyjska.
Do połowy XIX wieku Anglia opanowuje cały subkontynent. W odporze odradza się 
narodowa
świadomość Hindusów – nie odradza: rodzi się w nowożytnym kształcie zachodnioeu-
ropejskim. Nie myśli o tym zapewne stary radża Kaniki, kiedy w wędrówce po 
murszejącym
pałacu zatrzymuje się przed złoconą szablą ofiarowaną jego ojcu przez 
brytyjskiego suwerena.
I też nie troską o jedność narodową jego poddanych kierowali się Anglicy, kiedy 
kupowali
sobie hinduską/arystokrację fałszywą monetą pustych tytułów. Jakże zapewn e 
dumni z
monarszej łaski wchodzili na pokoje Kaniki nowo upieczeni Farzandichas–idaulat–
i–Engeiszia
– Umiłowany Syn Imperium Brytyjskiego, Indir Mahender –Najwyższy z Panów, czy
inny Sipar–i–Saltanat – Tarcza Imperium. Chytre błyskotki. A w ich cieniu język, 
kultura,
mentalność. I bumerang trafia niespodziewanie w dawców łaskawości – Anglia 
opanowuje
całe Indie. I cóż za paradoks! – rządy Anglików dokonują tego, co na całe 
stulecia przed
Chrystusem postulowały Święte Księgi Hindusów, a czego nie udało się osiągnąć 
największym
– Asioce ni Akbarowi: jednoczą Indie. Urzeczywistniają postulat Świętych Ksiąg. 
Jest
rok 1876. Królowa Wiktoria przyjmuje tytuł cesarzowej Indii. Królowa starej 
wyspy, purytańska
żona Alberta spadkobierczynią mahometańskich Mogołów... W języku egzotycznych
Anglików pogrobowcy cesarstwa bez trudu porozumiewają się teraz z sobą na 
wszystkich
krańcach subkontynentu. Językiem Szekspira stujęzyczni wyznawcy Wisznu cementują 
narodową
jedność. Tworzą jednolitą w całym kraju inteligencję, której nie dzielą już 
językowe
bariery, a która posiada natomiast znajomość kultury Zachodu i umiejętność 
wymiany myśli z
coraz bliższą Europą. Nie raz my Europejczycy podbijając i gwałcąc obce normy, 
naszym
językiem wiązaliśmy nie nasze kultury. Słysząc znajomą mowę, uwierzyliśmy w 
europocentryzm,
w nadrzędność naszej wizji świata. Naiwni...
Historycy lubią liczby. Niechaj będzie: 15 sierpnia 1947. Pierwsze od czasu 
Mogołów – na
ileż większym niż za nich terytorium – niepodległe ogólnoindyjskie państwo. 
Cementował je
język tych, którym w dniu tym przyszło powrócić na niepozorną atlantycką 
wysepkę. Stary
radża Kaniki odwiedził ją kiedyś. Nie przypadła mu do gustu jesienna mgła. Woli 
ten spękany
grobowiec przodków oblany słońcem pośrodku zacieśniającego się pierścienia 
dżungli. Z
grobowca wygląda zielony pęd orchidei. Rano bliskość oceanu czuć już całkiem 
wyraźnie. W
smaku powietrza, we wietrze świeżym naraz, zmiatającym z rzeki mdły zapach mułu. 
W takt
rytmicznych drgawek silnika naszą krypa sunie wzdłuż brzegu. Zbyt blisko. 
Spłoszony krokodyl
niechętnie opuścił nagrzany słońcem piasek i z pluskiem runął w wodę. Jakaś 
wioska
rybacka przesuwa się z wolna mimo. Kurne chaty kurczą się w skąpym, cieniu 
bananowców.
Chłopi ospale zbierają słomę, suszą ryby na wyłożonych gliną podwórkach, paru 
kosi zboże
na niewielkim poletku, akurat opodal zatkniętej na patyk krowiej czaszki, która 
dniem i nocą
chroni poletko przed złymi duchami. Chłopcy przycupnęli na brzegu i łapią ryby 
podbierakami.
Na znak kucharza sternik zmienił kurs i cumujemy opodal małych rybaków. Z chaty
wyjrzał stary zgarbiony chłop. Cofnął się natychmiast. Nie, znowu wygląda. Nie 
wygląda –
wychodzi z chaty i niosąc coś w ręku nieśmiało zbliża się do naszego stateczku. 
Po krótkich
pertraktacjach kucharz wpuszcza mężczyznę na pokład. Wieśniak trzyma w rękach 
wieniec z
kilku kwiatów zrobionych z bambusa i kolorowych papierków. Robi krok w moją 
stronę i
zatrzymuje się wyraźnie speszony. Wreszcie podaje kwiaty jednemu z tragarzy i 
kiedy ten
przekazuje mi nieoczekiwany dar, wieśniak gestem hinduskiego pozdrowienia składa 
ręce
niczym do modlitwy i cały w poddańczych ukłonach tyłem wycofuje się z pokładu.
Maszyna ruszyła. Kosz świeżo kupionych ryb wędruje na rufę. Trzymam w ręce 
bambusowe
kwiaty i kiwam nimi w stronę oddalającego się brzegu. Wieśniak stoi tam nadal z
dłońmi złożonymi w geście pozdrowienia. Nic z tego wszystkiego nie rozumiem. I 
nawet nie
usiłuję sobie tłumaczyć – ni nadzieją na parę paisów, bo przecież człeczyna 
umknął z pokładu,
zanim zdążyłem zrobić jakikolwiek ruch, ni wszczepianą przez pokolenia pokorą 
wobec
suwerenów, bo i jakimże ja mogę być dla tego wieśniaka, ni... Jakąż w ogóle My 
Wspaniali
Europejczycy możemy żywić nadzieję na pojęcie tego świata odleglejszego niż 
dzielące nas
odeń tysiące kilometrów? I czy gest czyjejś serdeczności koniecznie trzeba 
rozumieć...
Płynnym slalomem zagłębiamy się w coraz węższe i węższe odnogi delty. Nagle 
przeraźliwy
skrzyp krypy, suchy trzask, harkot kilu szorującego o dno i jakimś cudem 
wyszarpujemy
się z mielizny w rozległą gardziel rzecznego ujścia. Ocean coraz bliżej. Tuż–
tuż. Kładzie się
już na policzkach lepkim, słonawym nalotem. .Stąpasz po marmurach, a idziesz, 
brniesz po
kostki, jakby to był zwykły nadbrzeżny piach. Szeroka sfałdowana płaszczyzna w 
oddali łagodnie
opada w błękitną fałdzi stość oceanu. Plaża marmurowa... W słońcu szklą się 
czarne,
połyskliwe smugi marmurowego pyłu Tną żółty piach w gigantyczną mozaikę. Stąpasz 
po
piachu, a jakbyś po kostki brodził w marmurach.
Pejzaż niesamowity, i choć w zenitalnym słońcu, od brzegu po brzeg – jak gdyby 
nocny.
Od mokrego pasa posadzki lizanej długą oceaniczną falą, aż po przeciwległy – po 
brzeg nieba
opierający się na potężnych wydmach. Pośrodku falistej, spękanej marmurowymi 
pasmami
plaży, pokraczna kolumnada – gołe kikuty umarłych drzew ugrzęzły w piasku. I 
tylko wrony
na nich przysiadły i kraczą.
Wolno schodzę nad ocean. Woda wokół bosych stóp żłobi obłe wgłębienia. Zimna, 
przenikająca
dreszczem woda. Ocean Indyjski. A przecież to ta sama woda, w którą
schodziłem z peruwiańskiego wybrzeża; ta sama – tylko trochę dalej – w której 
nurkowaliśmy
wtedy z Marią pod Bejrutem; w tej wodzie rozciąłem sobie stopę na norweskich 
fiordach;
ta sama woda, która w nagłym przypływie o mało nie porwała mnie u południowych
wybrzeży Anglii. Wielka Woda po prostu. Z ledwie słyszalnym grzechotem umykają 
po piasku
małe czerwone kraby. Całe ich chmary chyboczą się na długich szczypcowych 
nóżkach, i,
byle prędzej, chrzęszczą ku Wielkiej Wodzie. Forsują bród mego rozwalonego na 
piachu cienia
i dają nura. Czerwień rozlewa się pod zielonkawą falą. Podobnie niezgrabnie i ja 
dodreptałem
tutaj. Czerwone szczudłaki dały nura dalej. I głębiej. Poza mój kres. Poza 
krechę tej
samej, wciąż też samej Wielkiej Wody. Zmieniły wymiar. Tyle. Tylko tyle.
Rozmaitość... Wielość... Bogactwo... Maja. Ta sama, wciąż ta sama Wielka Woda. 
Opływa
teraz moje schodzono stopy, które od tak dawna kręcą się w kółko w pozornej 
gonitwie. Coraz
głębsze dołki żłobi wokół mych bosych palców. I szumi, łagodnie, cicho, jakby z 
prośbą –
zaprzestań, to maja... Pochylam się i obmywam twarz. Jest teraz słona i mokra. 
Jak twarz Marii,
która może właśnie teraz wybrała się na zimowy spacer i stoi spęczniała gdzieś 
tam nad
północnym brzegiem.
Na tym tu jej brzegu nie rodzili się wielcy żeglarze. Nie za horyzontami szukali 
poznania.
To europejska właściwość. I europejskie złudzenie. Liann Ć'hi–czhao, wielki 
chiński ideolog
obozu reform, pisał u progu naszego stulecia: „Ludzie są podobni wędrowcowi na 
pustyni,
który utracił kierunek. Widząc z oddali swój wielki czarny cień na ziemi, 
usiłuje dojść do
jego końca, sądząc, że wyznaczy mu kierunek. Skąd może wiedzieć, iż gdyby nagle 
go osiągnął,
cień musiałby zniknąć? Są więc zupełnie bezradni. Co jest owym cieniem? To jest 
Pani
Nauka. Europejczycy śnili wielki sen o wszechpotędze nauki. Teraz mówią o jej 
bankructwie.
Jest to punkt zwrotny w przemianach współczesnej myśli”. A może jest to jedynie 
zmiana
punktu, zmiana kierunku, w jakim cień pada na pustynię o zachodzie? A kiedy 
zajdzie słońce
– i cień rozpłynie się w ciemności... Wówczas wymyślimy kolejną baśń. Ot, choćby 
tę: W
złotym to było wieku, kiedy tytani i boginie zebrali się i zgodnie postanowili 
ubić okalający
ziemię ocean mleka, by wydobyć zeń Napój Nieśmiertelności – Amritę. Jako bijaka 
użyli
górę Mandarę, którą przywiązali do Wasuki, króla węży. Ten w bezsilnej 
wściekłości plunął
straszliwą trucizną, ale na szczęście zdążył ów jad połknąć Sziwa, aż mu gardło 
pośmiało i
zyskał przydomek Sinogardłego. Lecz plan został uratowany. Po tysiącu lat 
ubijania z oceanu
wyłonił się Amrita, a wraz z nim wyszło na ląd sześćset milionów nimf i koń 
Uczczaihśrawas,
zaś u brzegu zabłysnął cudowny klejnot Kaustubha.
...Nie, żadnej bajki nie wymyślimy. To specjalność Wschodu. I Południa. 
Specjalność
miejsca i tej pory dnia, o której cień jest najkrótszy i Jasność oblewa 
Tajemnicę.
„Z punktu widzenia zaspokajania potrzeb duchowych– mówi Liann C'hi–czhao – 
Wschód,
Chiny i Indie, o ileż są lepsze od Zachodu. Nauki Wschodu za swój punkt wyjścia 
mają ducha,
zaś nauki Zachodu – materię”. Zdrada rozumu, który zdradził samego siebie... 
Materia
punktem wyjścia. Punktem wyjścia Maja, ów pozór rozmaitości, zewnętrzna szata 
cielesnych
form Istoty... Indianie siedzą w kucki, coraz ciaśniej i ciaśniej w dławionej 
pętlą szos dżungli.
„Ludzie Wschodu – mówi Marylu Payne, pracownica Zarządu Stowarzyszenia do Spraw 
Indian
– kontemplowali przyrodę, biali podbijali ją, Indianie żyją w przyrodzie”. 
Autostrady
powinny być przestronne, o precyzyjnie profilowanych łukach, by pędzący nimi 
zdobywcy
nie wypadli przypadkiem na pobocze. By nie zaryli zębami w tłustą, czarną 
ziemię. To by ich
mogło przyprawić o wymioty. Czciciele namacalności; od dawna mocno reagują na 
zapachy i
barwy. Kolor skóry i woń potu Murzyna daje dostateczny powód do pogardy. A 
Murzyn gardzi
okrutniej – bo celniej. Gardzi brakiem w naszym myśleniu miejsca na 
niedopowiedzenie,
na Tajemnicę i Domysł, gardzi upartą chęcią segregacji wszystkiego, precyzją i 
sztucznością
określeń. Gardzi kultem owej wiedzy zinwentaryzowanej i pewnej po najdrobniejsze 
detale.
Mentalnością, w której nawet Boga określamy do końca i w szczegółach. Arab wolno 
pyka
nargilę i nie pyta –kiedy wypali ją do dna. Uśmiecha się do Hindusa i obaj 
milcząco trwają w
pobłażliwości dla spoconego białego szybkobiegacza. I tak już bezlitośnie 
pokarał go jego
własny Bóg. Pokarał go pojęciem czasu. Linearnym pojęciem czasu, który 
nieodwracalny
podąża ku finalnemu. Pokarał i zwichnął. Nauczył strachu przed czasem – przed 
niepowracalnym.
Zmusił do zaprzepaszczenia wartości, których ni zmierzyć, ni zważyć się nie da. 
Europejczyk
gna, wyprzedza czas i zabija go, tratuje w pogoni. Hindus spokojnie pyka 
nargilę.
Jego czas jest koncentryczny. Wielkim kołem powróci doń w kręgu przeistoczeń. 
Zabójca
czasu, samobójca – Europejczyk w popłochu tratuje kontemplację i Tajemnicę. 
Zlekceważył
mądrość dawnych lewantyńczyków, którzy dziecku nadawali znane tylko rodzicom, 
Tajemne
imię, zaś przed światem zwali je imieniem pozornym, aby nikt dopaść nie mógł 
Istoty bezbronnego,
by nikt nie zakradł się do Prawdy o nim. Zdyszany Europejczyk uznać może to
tylko, co zrozumieć jest w stanie szybko i dokładnie, co może poznać w całości i 
nazwać –
więc zabić. Zabić, minąć, pognać dalej. Za cieniem – w pustynię. Patrzą na nas 
zgodnie nad
Limpopo, Amazonką, nad Missisipi i Gangesem. Patrzą zgodni, choć nigdy nie 
uzgadniali
spostrzeżeń...
Marmurowy piach chrzęści mi pod stopami. Długość brzegu Indii: 7 tysięcy 
kilometrów;
powierzchnia: 4,4 mln km2; ludność: 600 milionów, około roku 2000 wyniesie równo 
800
min; w tropiku roczna różnica temperatur: 2°C. Jakże dokładnie poznaliśmy ten 
świat...
Czyż jest to ten sam świat? Ten, o którym mówią Święte Księgi Hindusów? Siedem 
ułożonych
koncentrycznie, pierścieniowatych kontynentów. Przedzielają je morza rozmaite –
słone, mleczne, znów słone. Oddzielają, a przecież wiążą w całość – Saptadwipa. 
W samym
jej centrum tkwi kontynent ludzi – Dżamburodwipa – Wyspa Jabłoni Różanych. A 
pępkiem
jej, pniem pnia jest kraina na południe od Himalajów – Indie. Reszta jest 
niejasna, nieostra.
Niegodna wysilenia wzroku.
Długi cień przecina pustynię. Fatamorgana? Po której stronie cienia?
Na jednej z hinduistycznych świątyń kamienny Jama, bóg śmierci, trwa w podróżnym
stroju europejskich żeglarzy. Kiedy dotarli tu z Krainy Śmierci, kiedy przez 
słone morze
przybyli z Zachodu, pień pnia zaczął się walić. Aż runął i przygniótł 
integralność świata Wyspy
Jabłoni Różanych.
A może zaczęło się to już wcześniej. Historycy utrzymują, że celem pierwszych 
wypraw z
Wyspy Jabłoni Różanych była pogoń za piratami pustoszącymi indyjskie wybrzeża. 
Wypraw
dalekich pod sztandarami filozofii buddyjskiej aż po miejsca, w których wkrótce 
miał się narodzić
Jezus, po greckie państwa Azji, po Jawę, Sumatrę, Borneo, po Chiny i wyspy 
Pacyfiku.
Za korsarzami? A może legenda skuteczniej dotyka dna Tajemnej Prawdy? To pod 
wodzą
szatańskiego Rawany, władcy Sri Lanki, wyruszały ku wybrzeżom indyjskim tabuny 
demonów
zwanych raksasami. Lud w trwodze błagał o pomoc potężnego Agastię. Ulitował się 
pan
nad śmiertelnymi. Odkrył, że raksasy zamieszkują dno morza, niedosiężne pod 
wzburzoną
topielą. Wyssał więc Agastia wodę oceanu aż po dno i umożliwił ludowi 
wtargnięcie do jądra
niebezpieczeństwa. Wrychle królestwo demonów zamieniło się w podwodny grobowiec. 
Do
dziś dnia czczą przeto Agastię jako patrona żeglarzy; po daleką Japonię i 
Indonezję oddają
mu słuszny hołd w spokojne morskie noce, których nie zakłóca wycie demonów. 
Czczą pana,
który nauczył ich żeglugi. A czy nie był to przypadkiem pozorny tylko akt łaski? 
Czyż nie
wówczas już zaczęło się powolne murszenie pnia? – Śmierć przez rozproszenie. I 
czy biali
wysłannicy królestwa Jamy nie zdążyli dopiero na stypę, na zmierzch długiego 
hinduskiego
dnia, kiedy już prześnił się sen? Bo może właśnie od tego pełnego blasku snu 
rozpoczął się
marsz ku zachodowi świetności, póki nie zmienił się on w pochód żałobny za coraz 
bliższą
trumną własnej cywilizacji, tak ongiś bezpiecznej na Wyspie Jabłoni Różanych, 
skrytej za
pierścieniami mlecznych i słonych mórz. Marsz w krainy mgły i niepewności. W 
krainy inności
po prostu.
A zdawał się to być wszak sen promienny – sen o sile potędze i nadziei. Spisał 
go potem
ktoś, nieświadom, że epitafium spisuje: „Żył kiedyś mężczyzna Hoeun–Tien, zwany 
też Kaundinja,
z kraju Ci, któremu zdarzył się sen. A śniło się mu, że sam bóg wręczył mu łuk, 
kazał
wsiąść na dżonkę i ruszyć w morze. Rankiem Hoeun–Tien przebudził się, poszedł do 
świątyni
boga i znalazł w niej łuk. Wsiadł na dżonkę i popłynął. A fala niosła go ku 
brzegowi królestwa
Funan, które później nazwano Kambodżą. Władcą tego kraju była kobieta imieniem
Lieu–je. Królowa zobaczyła dżonkę i wyprowadziła swe wojska, by stawiły opór. 
Ale PIoeun
–Tien podniósł łuk i wypuścił strzałę. Strzała z niesłychaną siłą przebiła bok 
łodzi i ugodziła
jednego z żołnierzy. Wówczas Lieu–je ogarnął strach i poddała się. Hoeun–Tien 
ożenił
się z nią”. I nic by w tym wszystkim nie było szczególnie godnego uwagi, nic 
poza niezbyt
wiarygodnym dokumentem dla historyka dokopującego się gdzieś u progu naszej ery 
początków
kcionizowania przez Indie półwyspu Indochińskiego, czyli Indii Dalekich, dla 
historyka
śledzącego początki formowania się do dziś aktualnej bariery wytyczającej 
granicę między
kręgiem chińskiej i hinduskiej kultury, nic poza śladem tych małych 
indochińskich państewek,
które chroniły Indie przed stałą inwazją Chin aż po czas zmierzchu Wyspy Jabłoni 
Różanych,
kiedy więdnąć poczęły one w cieniu brytyjskiej korony. Nic, gdyby... Gdyby nie
ostatnie słowa dokumentu: „...Hoeun–Tien ożenił się z nią. Otulił ją kawałkiem 
tkaniny, ponieważ
nie miała nic na sobie”. Ponieważ była naga... A więc i tu także i także wówczas 
już
szczepienie nowych pędów na pniu Różanych Jabłoni polegało na odcinaniu ich od 
własnego
korzenia! Inicjacja królowej Lieu–je, przyjęcie jej w świat cywilizowanych, 
polegało na osłonięciu
nagości, na przykryciu ciała – oderwaniu go od natury... A potem dalej i dalej w 
cień.
W pozory zewnętrznych form – w Maję, w uniform sposobny wędrówce przez 
pustynie...
Zaprawdę dobrą wykonał robotę Hoeun–Tien i aż dziw, że nie pomyślała brytyjska 
korona o
pośmiertnym, obdarzeniu go którymś z tytułów pustych a równie strojnych jak 
szata, którą
okrył był Lieu–je, by godną mogła po Matce Naturze nosić żałobę.
Wrony poderwały się leniwie i z pełnym dezaprobaty wrzaskiem przysiadły na 
dalszym
drzewie. Z trudem brniemy przez piach. Słońce nażarło się już i spęczniało z 
wolna osuwa się
w dół, ku wydmom. Cienie martwych drzew wydłużyły się i zawczasu moszczą się w 
piachu
przed nocą. Przekraczam kolejny cień. Piach również. Na próżno wieśniacy 
obsadzają skraj
plaży mocnymi wydmowymi drzewami; niespieszny ocean, w upartej, monotonnej pracy 
nanosi
coraz to nowe zwały piasku. Głębiej i głębiej wgryzają się w ląd, dławią kolejne 
rzędy
drzew, jedne po drugich zmieniają w sczerniałe martwe kikuty. Aż po 
kilkunastometrowe
zwały wydm, którymi ocean jakby się chciał osłonić od natarczywej zieloności 
okolicznych
pól. Staszek na kolanach, z kamerą przy oku pomnaża na taśmie swe ukochane 
zielniki. Kilkudziesięciometrowe
łodygi powojów pną się po piasku. Na jego powierzchni tu i ówdzie
tkwią niepozorne kępki trawy, zdawałoby się bezbronne wobec oceanicznych 
wichrów, a
przecież w piasku chytrze połączone łodygami, które ciągną się dziesiątkami 
metrów. Obok
inny jakiś gatunek trawy – sterczące na szypułkach małe choinkowe gwiazdki 
nastroszone
rojem drobnych igiełek. Zerwiesz taką – gwiazdka pogoni po plaży jak piłka, jak 
puszek mleczu,
który podczas jesiennego spaceru zerwała Maria na tamtym brzegu Wielkiej Wody.
Kilku wyrostków wysunęło się zza wydmy i z podziwem przyglądają się pracy 
Staszka.
Odstawili wiklinowe kosze i komentują między sobą dziwne czynności białego 
pątnika, który
na kolanach sunie po wydmie. Staszek zbliżył się do chłopców i widzę, że ze 
zdziwieniem
przygląda się zawartości ich koszy.
– Co tam?
– Diabli wiedzą. Jakieś piłki. Z chłopcami nie sposób się dogadać. Dopiero po 
chwili
sprawa staje się jasna. Jeden z wyrostków odłączył od grupy i bacznie wpatrując 
się w piach,
wolno idzie wzdłuż plaży. Wreszcie przystanął, uklęknął, kilkoma zwinnymi 
ruchami rozgarnia
wierzchnią warstwę piasku. Pod spodem pojawia się niewielki dołek, a w nim 
kilkadziesiąt
elastycznych białych kulek, do złudzenia przypominających ping–pongowe piłki. 
Ależ
tak – to jaja morskich żółwi. Chłopiec ostrożnie opróżnia dołek i wkłada jajka 
do koszyka. Ze
zgrozą patrzymy na małego wandala. Chłopak jest chudy i wynędzniały. Żółwie jaja 
są pożywne.
– Patrzcie! Tam!
Dwóch mężczyzn biegnie przez plażę. Przed nimi, potykając się i raz po raz ryjąc 
łbem w
piach, niezdarnie kuśtyka olbrzymi żółw. Jego ruchy są coraz wolniejsze, zwierzę 
coraz częściej
przewraca się i wreszcie pada o parę metrów od zbawiennej wody. Jeden, drugi 
błysk
maczety, bryzg krwi i jeszcze tylko przez chwilę potężne łapy szarpią lepki, 
zbryzgany juchą
piasek.
Przywiązali cielsko do kija i uginając się pod ciężarem zdobyczy nikną za wydmą. 
Dumni
z ojców chłopcy nawołują nas w tę stronę. Wąska, wsiąkająca w wydmy rzeczka gubi 
się
wśród wydm. Prowadzi pewnie w górę dżungli, do ukrytych w niej chat wychudłych 
wyrostków.
Kilka wieśniaczych łodzi osiadło na mulistym dnie. Tysiące, może setki tysięcy 
żółwich
jaj wypełniają łodzie po brzegi. Mężczyźni wprawnymi ruchami rozłupują cielsko 
świeżo
ubitego zwierzęcia. Skorupa z chrzęstem ląduje na stercie pancerzy wcześniej 
pochwyconych
ofiar. Cmentarzysko gatunku...
– Pieski świat! – Staszek splunął z odrazą i podnosi kamerę do oka.
Mężczyźni śmieją się i machają ku nam rękoma. Nie potrafię zdobyć się na choćby 
kwaśny
grymas. Przed paru laty, po filmie Mondo Cane wyszliśmy z Marią z kina i to 
chyba ona
zaproponowała, że wrócimy do domu piechotą. Jakoś dziwnie nie chciało się nam 
wsiadać do
zatłoczonego tramwaju...
Zababrani krwią chłopi uwijają się przy ładunku. Trzeba się spieszyć. Sezon 
łowów trwa
krótko. Tylko teraz, w okresie lęgów, morskie żółwie stanowią tak łatwą zdobycz. 
Samce,
dalekie w głębinie, są w ogóle nieosiągalne. Tylko umęczone składaniem jaj, 
bezbronne na
lądzie samice można dogonić, zanim zdążą powrócić do oceanu. Totalne 
wyniszczanie gatunku.
Chłopi kończą załadunek. Wynędzniałe sylwetki z trudem spychają łódź na rzekę. 
Trzeba
się spieszyć – pewnie jeden to już z ostatnich sezonów...
– Gotowe – Staszek zatrzymuje kamerę. – Koniec ekspozycji, możemy wracać. 
Zdążyliśmy
w ostatniej chwili.
– Zapewne...
Zapewne, w ostatniej chwili. Za parę lat nie będzie tu już czego filmować. 
Chyba, że ci
chłopi wpadną na pomysł założenia na plaży kortów. Znakomicie by tu można grać w 
ping–
ponga. Małymi, ebonitowymi piłeczkami, które nikomu już z niczym żywym nie będą 
się
kojarzyć.
Zapada zmierzch. Wąskie, kręte nitki przecinają wydmy – w stronę brzegu prowadzą
świeże ślady po wężach. Marmurowa plaża z nagimi trupami drzew wygląda niczym 
baśniowe
uroczysko. Nad bielącym się pianą pasem wody – czarne pogorzelisko. Tylko odarte 
z
kory, powykręcane, łyse konary unoszą ku niebu szpony w jakichś czartowskich 
modłach.
Masz racją, Mario – bohater moich książek to w jakimś sensie ja sam. Niby ja, a 
nie ja
przecież. Może ja taki, jakim chciałbym być? Posiadający wiele bogatszą 
wyobraźnię i wrażliwość
estetyczną od jego realnego pierwowzoru. Tak, piszę o moich, własnych szlakach,
zdarzeniach rzeczywistych, gdzieś kiedyś zaistniałych, o miejscach i sprawach, 
których – jak
mi się zdaje – dotknąłem, a przecież bohatera książkowej włóczęgi świadomie 
konstruuje z
określonego dystansu. Usiłuje konstruować go, a mimo to wydaje mi się czasem, że 
posiada
on swój własny, autonomiczny byt. Raz po raz wymyka się mojej woli. Na przykład 
szczerze
irytuje mnie jego czułostkowosć, gadulska predylekcja do bezustannych skojarzeń 
i tasiemcowych
dygresji, jego – co tu dużo gadać – pretensjonalność. I uwierz mi, że – choć to 
może
śmieszne – zupełnie nie mam na to wpływu. W najmniejszym stopniu. Ostatnio 
dostałem list
od Krzysztofa, który pisze mi, że jego Hamlet zrobił klapę. Przykre – aczkolwiek 
przykre dla
twórcy tylko, dla aktora, który Hamleta ucieleśnił i Hamlet poronił mu się 
garbaty. I dla nas
jeszcze – tej szczupłej grupki przyjaciół artysty, co byśmy go widzieć chcieli 
we wcieleniach
idealnych. Podobnie niemiłe bywają dla mnie konfrontacje zamysłu z obiektywnym 
kształtem
mojego, a nie mojego już przecież bohatera. Nie odpisałem jeszcze Krzysztofowi i 
nie napiszę
mu – na płaskie by to kondolencje zakrawało – iż dureń tylko mógłby klapy jego 
Hamleta
z góry nie przewidzieć. Nie tylko jego oczywiście – klapy każdej pojedynczej 
konkretyzacji
bohatera, tym właśnie fascynującego, iż niezmiennie niedotykalny. Bo dotykalna, 
prawdziw a
jest dopiero jego suma; wypadkowa wszystkich konkretyzacji, wszystkich garbatych 
Hamletów,
która układa się w obraz tego młodzieńca – lustrzanego odbicia młodzieńców 
każdego
kolejnego pokolenia. A któż zdolny jest w lustrze dostrzec pełne odbicie własnej 
twarzy?
Pytasz, Mario, jaka będzie ta książka, o czym, czy powstaje zgodnie z planem. 
Czy ja
wiem... Oczywiście, ruszyłem w drogę w określonym celu, z dosyć wyraźnie 
założonym planem.
Szkicem większej po prawdzie ilości pytań niż gotowych odpowiedzi. Jak to 
zwykle,
kiedy staje się przed koniecznością dookreślenia, w sytuacji, która zmusza do 
wszechstronnej
konfrontacji. To, co pisałem w złożonym wydawnictwu konspekcie przyszłej 
książki, nie
było tylko dopełnieniem formalności. Wierzyłem, że mój bohater pójdzie 
wytyczonym przeze
mnie szlakiem. Że konfrontacje, w których obliczu go postawię, naprowadzą 
bohatera na sądy
relatywistyczne w stosunku do europocentrycznego pojmowania kultury i 
obyczajowości, do
rozluźnienia i przewartościowań pojęcia egzotyki. Tu właśnie wyłonić się miał 
podstawowy
aspekt narracji –, próba spojrzenia przez „odwórconą lornetkę” z hinduskiego 
brzegu na daleki
stąd, egzotyczny właśnie świat europejskich norm – bo choć właściwy narratorowi, 
ujrzany
nagle z perspektywy innego, odmiennego horyzontu. I miałem zarazem nadzieję, że 
owa
„odwrócona lornetka” – przy całej odrębności i całej specyfice horyzontów 
„egzotycznych” –
ponad lokalnymi granicami ujawni punkty stale, pola nielabilne, które w jedność 
łączą style
myślenia i twórczości ludzi na przeciwległych obrzeżach globu.W poprzedniej 
książce postawiłem
mojemu bohaterowi zadanie odmienne – wysiałem go w drogę, by zmusić do 
weryfikacji
wyniesionej z domu, lekturowej wizji krain z namacalnym, w które go zapędziłem.
Teraz odwrotnie – miałem nadzieję, że pod czaszką narratora, z upływem 
kilometrów, w miarę
wrastania w bliskie mu teraz na wyciągnięcie ręki pejzaże, następować zacznie 
stopniowa
mitologizacja perspektywy europejskiej, z której – coraz mu trudniej uwierzyć, 
że przybył. W
miarę – jak mówię – zapadania się w pejzaż, ów pejzaż naturalny, ale również w 
okalający go
horyzont indyjskiej kultury, sztuki, myśli. I może gdzieś w ostatecznym 
rozrachunku, może
na koniec – chciałbym – napadnie go pytanie: co jest pazernością form 
zewnętrznych, czyli
mają? gdzie ostatecznie rodzi się fatamorgana? co jest fatamorganą, co zaś 
realnością? i w
jakiej mierze decyduje o tym miejsce i chwila, w której sobie to pytanie 
zadajemy?
Plan zatem, zamysł tej wyprawy w cień, został opracowany w miarę konsekwentnie. 
I co z
tego! Mój ja–a–nie––ja, mój bohater, i to wbrew mojej woli, burzy ów plan co 
krok. A ja –
uwierz jeszcze raz – doprawdy nie mam na to wpływu. Wędrujemy obok siebie, a 
każdy własną
koleiną. Pytasz mnie więc, Mario, jaka będzie ta książka. I czy bardzo inna od 
poprzedniej.
Nie, Mario, może w innym nieco aspekcie, ale będzie to – ta sama. książka. 
Zawsze pisze
się tę samą książkę. I Ty, kiedy przekładasz stare cudze dramaty, również ją 
piszesz. Bo
piszesz ją dzisiaj. Może wszyscy piszą wciąż tę samą książkę. Tę samą księgę. 
Hindusi już
napisali. To „Rygweda”. Tysiąc dwadzieścia osiem hymnów w dziesięciu Księgach – 
KOSMOS,
CAŁOŚĆ. KSIĘGA. Bo oni potrafią Trwać. A my piszemy. Wciąż od nowa. A To
nasze, co z Ciebie się wykrzyczy, naszą Księgę odrzuci. I znów zacznie od 
pierwszego zdania.
Ono wszystko zacznie od początku. Z rówieśnikami spojrzy w lustro. W ich lustro.
Wstąp do Krzyśka i powiedz mu, że cieszę się z garbu jego Hamleta. I powiedz 
jeszcze, że
mu przywiozę z drogi następny garb. Niewielki – w sam raz zmieści się na regale. 
I nie
przejmuj się. Plewy są równie potrzebne jak arcydzieła. Dopiero razem tworzą 
całość KSIĘ-
GI.
Twój Andrzej
PS.
Wiesz, dziś po południu spotkałem Cię na plaży.
– No to w imię boże, panowie – przeżegnał się zamaszyście, włączył stacyjkę. 
Jeep ryknął.
Ruszyliśmy. W przydrożnym kurzu Bondamunda umyka w tył. Jeszcze tylko 
zabudowania
misji, szpitalik, szkoła. Wieża kaplicy przez chwilę trzyma się jakby zawieszona 
w powietrzu.
Wreszcie i ona runęła w chmurę wszystkożernego pyłu.
– Father! Father! – baraszkujące przy drodze dzieciaki gnają za mijającym 
granice wioski
jeepem. – Father! Father! – machają rękami. Ksiądz śmieje się i pozdrawia 
berbecie.
Zerkam na siedzącego za kierownicą. Inaczej wyobrażałem sobie tego misjonarza, o 
którym
głosi fama, że niewielu mu równych w niesieniu krzyża przez dżunglę. Kiedy 
wczoraj
wieczorem dotarliśmy do Bondamundy, mężczyznę, który wyszedł nam na spotkanie z 
zabudowań
misji, skłonny byłem raczej wziąć za jej rządcę niż duchowego opiekuna. Wrażenie
nadal nie mija. Może nawet potęguje się teraz, kiedy po porannej mszy ksiądz 
Żelazek znów
zmienił komżę na swój powszedni przyodziewek i ze sprawnością starego farmera 
prowadzi
jeepa po wertepach. Tak, właśnie na farmera, w każdym calu na farmera wygląda 
ten zakonnik.
Zakonnik, ale zanim nim został, z dziada pradziada chłop. Tą ziemią od ćwierć 
wieku
gospodarzy. Wrósł w nią. Stała się jego, jak on jest ich – tych, których 
dzieciaki biegły przed
chwilą za samochodem i wołały father do jasnoskórego mężczyzny o dziwacznym 
nazwisku.
Ojciec Marian zatrzymuje wóz przy obejściu przycupniętym na granicy pól. Właśnie 
na
granicy; obejściu opartym jeszcze tyłem chaty o dżunglę, z której nie tak dawno 
pewnie wyszli
mieszkańcy zagrody otwartej już ku polom, co to je biały ojciec uczy uprawiać.
– Poczekajcie w wozie. Nie dłużej potrwa od ssdrowaśki.
Przywitał się z mężczyzną, który wybiegł mu na spotkanie i obaj ruszyli w stronę 
studni.
Niski i krępy przystanął nad cembrowiną, poprawił okulary, o coś tam gospodarza 
wypytuje.
Siwy, ale z czerstwej rumianej twarzy wygląda na pięćdziesiątkę. Chyba 
zadowolony z inspekcji
klepnął gospodarza po ramieniu i w asyście gołej dzieciami wraca do samochodu. 
Ich
father – w starych powykręcanych butach, wytartych portkach i chyba kiedyś 
brązowym
swetrze.
– Jazda – ściślej okręcił szyję szalikiem. – Udała się nam ta studnia. Nie 
bardzo w nią wierzyli.
Sam musiałem pchać się w tę dziurę, bo inaczej nigdy by jej nie skończyli. Ale 
jest.
Przez chwilę jedziemy w milczeniu. Unoszący się spod kół kurz chropawą warstewką 
oblepia
wargi. Wąsaty chłopak, który zabrał się z nami z misji, cały jest już koloru 
cegły. To
Benedykt. Misyjny katecheta. Akurat mu po drodze do wioski, w której uczy pisać 
i rachować.
Po drodze i w smak pewnie w tym naszym egzotycznym towarzystwie. Kurz wali przez
wszystkie szpary jeepa. Benedykt uśmiecha się, wesoły i coraz dokładniej 
ceglasty. Jak ziemia
wokoło – ceglasta i spękana. Sucha i poorana jak stara ludzka twarz.
– ...widzi pan... – i rozłożył ręce. Nie od razu orientuję się, że ksiądz Marian 
odpowiada mi
na pytanie, które wczoraj przy kolacji skwitował tylko pogodnym uśmiechem – 
...widzi pan...
Nie, nie wyjadę. Co by oni zrobili beze mnie... I ja bez nich – dorzuca po 
chwili.
Tak, to nie było mądre pytanie. Czy wróci? Wracać można tylko do siebie. A on, 
choć się
kiedyś urodził nad Wartą, jest przecież stąd. U siebie.
Jeep sunie wzdłuż granicy lasów. Zsuwa się z pochyłości, by za chwilę piąć się 
pod górę i
niemal natychmiast znów złazić w kolejną kotlinę. Pogranicze stanów Orisa i 
Bihar. Dla ludzi
stąd Garha Dipa – Doliny i Góry po prostu. Ludzie Stąd... Sami siebie właśnie 
tak z dumą.
nazywają – Adivasi. Jak basi czy vasi – jak mieszkaniec, człowiek. I jak adi – 
początek. Adi
jak Adam...
To dla nich właśnie trzej maniacy pchamy się od tygodni przez nieznośny ceglasty 
kurz,
przez dżunglę kłującą moskitami, skwar i pęcherze na nogach. Dla nich? – Dla 
siebie. Z nadzieją
powrotu do miejsc nieobecnych. I dla tej jeszcze nieprzepartej naiwnej ochoty 
dotknięcia
macicy – źródła, w którym i tak przecież nie nas obmywano w czas porodu.
Adivasi... Najdawniejsi mieszkańcy tej ziemi. Z tych najdalszych Indii, które 
coraz głębiej
kryły się w dżunglę, by niewidoczne w jej cieniu przetrwać cień kultury 
Hindusów. Kiedyś,
kiedy praszczury ich opuściły mongolskie stepy, od czternastego po czwarte 
tysiąclecie przed
erą Jezusową panowali Adivasi na tej części indyjskiej ziemi. Aż nadeszli 
Drawidowie, aż na
koniec Ariowie zepchnęli ich w głąb dżunglowych ostępów. Tam przetrwali. Adivasi 
– Ludzie
Stąd. Dziś z wolna, krok za krokiem, prowadzeni przez takich właśnie Żelazków, 
nieśmiało
wychylają się z lasu. W Orisie, Madhja–Pradeszu, Biharze, Zachodnim Bengalu,
Asamie – w całych północno–wschodnich Indiach. Adivaskie plemiona Munda, Uraon, 
Kharia.
Najdziksze, wyłącznie animistyczne, koczownicze szczepy Birhor i Bhunia – może 
uda
się nam trafić w dżungli na ich ślad – obiecuje ksiądz Marian, ale bez większego 
zdaje się
przekonania. Niscy i zwinni w zielonych bezdrożach, niechętnie dają się wśród 
nich wytropić.
Bez entuzjazmu zza lian przypatrują się pobratymcom, Mundom głównie, którzy na 
polach
wiercą dziury, jak gdyby nie potrafili znaleźć sobie wody w dżunglowej głuszy. 
Choć więc w
takiej choćby Orisie – stanie o powierzchni równej połowie Polski – na 
dwadzieścia dwa miliony
mieszkańców jedną ich czwartą stanowią Adivasi, to jednak ponad dwieście tysięcy 
nie
słyszało dotąd bądź nie chciało słyszeć o obcej cywilizacji. I choć blisko 
półtora miliona
Mundów i Uraonów na dobre wyjrzało z dżungli, a trzy miliony uprawiają pola, 
chodzą na
targi do hinduskich miast, choć świat współczesny kokietuje ich wszystkimi 
dostępnymi mu
metodami unifikacji – oni, którzy nie ulegli kulturze Drawidów, Ariów, Mogołów, 
nadal
uparcie chronią pnia. Chronią obyczaju, muzyki, języka, tańca. Siebie chronią. 
Może przed
sobą? Przed nadzieją na lepsze, skoro cena na lepsze nazywa się – obce. Sukh– 
vasi znaczy:
Ludzie Radości. To ci spośród Adivasów, którzy nie mają ziemi. Którzy nie mają 
nic poza
zwinnymi rękoma, poza sobą.
Dukh–vasi – ksiądz Marian śmieje się znad kierownicy – Ludźmi Nieszczęścia 
nazwał ich
jakiś amerykański dziennikarz. Kryteria mu się, panowie, w dżungli pogubiły. 
Uważajcie...
Nie zdążyłem zapytać, czy przed końskimi klapkami amerykańskiego kolegi nas 
ostrzega,
czy przed pułapkami dżunglowej nawierzchni. Skręcił bowiem właśnie w jednolitą 
ścianę
chaszczów tak pewnie, jak mieszkaniec wielkiego miasta idzie wprost na szklane 
drzwi wiedząc,
iż fotokomórka rozewrze je przed nim w ostatniej chwili. Jeep stęknął i poddał 
się łatwiej
niż moje czoło jego przedniej szybie. Zmienione o tej porze roku w parów o 
konwulsyjnie
powykręcanym dnie, koryto dżunglowego strumienia kluczy niczym piwniczny 
labirynt
niemal doszczętnie pokryty sklepieniem gałęzi. Jedną ręką kurczowo trzymam się 
drzwi, drugą
rozcieram obolałe czoło.
– Drobiazg. – Żelazek czuje się na tej tarce niczym na bezkolizyjnej 
autostradzie. – I pociesz
się pan: zawsze–to milej nosić guz niż rogi.
– Cholera nie droga.
– Gadanie... Podróżnicy mi się trafili... Co dzień Bogu dziękuję za tego jeepa. 
Kiedy w
1906 ksiądz Bourbon zakładał pierwszą na tych terenach misję, ani mu się śniło o 
podobnym
luksusie. Miał jedną starą szkapę i niewiele pojęcia o ludziach stąd. Na chybił 
trafił brnął
przez dżunglę. I trafił – w dziesiątkę. Upał był tego dnia piekielny. Bourbon 
dobrych parę
godzin człapał z wyschniętym gardłem, nim trafił do wioski, w której akurat 
odbywało się–
adivaskie wesele. Nie znał jeszcze języka – na migi poprosił o coś do picia. I 
dali mu –
oczywiście harię.
– Co?
– Harię, ryżowe piwo, którym Adivasi urzynają się przy byle okazji. I zresztą 
bez okazji także.
Słabe to piwsko, ale niedożywionym biedakom szybko idzie do głowy. Trzy, cztery 
kubki
i są już po gardło. Bourbon wypił, poprosił o drugi kubek, dali mu trzeci i 
czwarty. Po siódmym
wsiadł na konia i odjechał. Popatrzyli Adivasi po sobie, pokiwali głowami. 
Spojrzeli raz
jeszcze za dziarsko oddalającym się misjonarzem i zawyrokowali: wiara, co taką 
moc daje,
musi być prawdziwa. I wkrótce dali się nawrócić. A ja, widzicie, nie mam konia – 
zakończył
ze śmiechem. Ma życiorys. Trudny, polski. Pełny. Od 1918 się zaczyna, kiedy to w 
wiosce
Polędzie dopełnił gromadkę szesnaściorga dzieciaków wielkopolskiego chłopa. I 
tego mało
jeszcze było rodzinie, więc dwoje sobie sierot na dodatek zaadoptowała. 
Czternaścioro wyżyło.
I za ojcem i matką poszło do Poznania, gdzie stary Żelazek założył sklep 
kolonialny.
Dziwnie pachniały te worki kawy, laski cynamonu, cytryny. Z firmowych puszek 
uśmiechały
się twarze czarnych dziewcząt i migotały turbany jeźdźców pędzących na 
wielbłądach
po półce z daktylami. Wonna daleka inność. Niedosiężna. Czy wędrujący wśród 
egzotycznych
zakamarków, oszołomiony tajemnicą czarnych spojrzeń i rodzynkowych dróg pomiędzy
worami towaru na zapleczu kolonialnego sklepiku – czy wówczas już ruszał był 
Marian w
swą przyszłą drogę? Nie pamięta. A przecież ruszył. Przez Grudziądz do 
pobliskiej stąd Górnej
Grupy – do gimnazjum ojców Werbistów. Gimnazjum ... misyjnego. Potem był rok 37 
–
początek studiów filozoficznych. W Chludawie. W misyjnym zakładzie Werbistów. I 
nowicjat.
A potem przyszedł 39 – wiecie. Mówi spokojnie, bez emocji, ze wzrokiem skupionym
na nie istniejącym dżunglowym szlaku. Bez cienia żenującego sentymentalizmu 
wspominaczy.
Jakby stąd, z tej nad kierownicą jeepa bezdrożnej perspektywy „tamto, wtedy i 
tam” było
egzotyką tylko– równie kuszącą i równie nierzeczywistą jak owe wielbłądy 
galopujące przed
pół wiekiem po półkach kolonialnego sklepiku na poznańskim przedmieściu. Bo i 
nad czymże
tu sentymentalizmy i ślozy, kiedy wszystko to oczywiste i proste – proste i 
oczywiste jak
czas ostatecznie przeszły. W 1940 – w maju to było – w Chludawie w maju kwitną 
bzy –
dwudziestu sześciu kleryków poszło do Dachau. Potem były kamieniołomy w Guzen. Z 
dwudziestu
sześciu dwunastu zostało. Potem znów Dachau i orka na plantacji leczniczych 
ziół. A
potem dwudziesty dziewiąty kwietnia czterdziestego piątego... Przez chwilę 
słychać tylko
silnik jeepa walczącego z dżunglową ścieżką. Tak, dwudziesty dziewiąty... grób 
mi się otworzył...
Ksiądz Marian roześmiał się. Niespodziewanie i szeroko – jak gdyby chciał zmazać
cień patosu z ostatniego zdania. I znów rzeczowo, relacyjnie: VII Armia USA ich 
wyzwoliła.
Kleryk Marian pojechał do Rzymu na cztery lata teologii. W Kolegium św. Anzelma. 
U Bernardynów.
Stąd prosto na drugi brzeg... Nie na cwałujących po półce, pod palmowym gajem
daktylowych wielbłądach – zwyczajnie, holenderskim frachtowcem. W 1950, na prima 
aprilis
– śmieje się znowu, równie szeroko, ale już bez uprzedniej intencji ukrywania 
tym śmiechem
czegokolwiek – akurat na prima aprilis, wyobraźcie sobie. Spłatał mu ten 
pierwszy kwietnia
niezły kawał. Pierwsze w życiu trzy tygodnie brzuchem do góry. Całe dwadzieścia 
jeden dni.
Z Rzymu do Kalkuty. Wspaniale było – wiecie, było nas tylko dwóch pasażerów... – 
i znów
się śmieje. Ciszej, jakby trochę ironicznie. Może z tych całych dwudziestu i 
jednej doby obfitości
– pierwszych i pewnie ostatnich.
– No, wysiadać. Benedykt ze mną, wy czekacie tutaj. – Posłusznych i trochę 
ogłupiałych
zostawił pośrodku parowu i niespodziewanie zniknął. Przez gąszcz słychać tylko 
walkę jeepa
ze zwartym poszyciem dżungli. I cisza, coraz dłuższa. – Na co czekacie? – równie 
nagle jak
zniknął, tym razem pieszo zjawił się na skraju parowu. Nadal ogłupiali zmianą 
sytuacji ruszamy
zarośniętą stromizną. Ksiądz Marian przed nami. Zamaszystym krokiem prowadzi
chyba donikąd, bo każda z trudem sforsowana warstwa zarośli otwiera przed nami 
kolejną,
równie litą ścianę. Aż niespodziewanie jak się nad parowem zawarła, dżungla 
odsłania nagle
krętą drożynę. Zakręt, jeszcze jeden i za przerzuconym przez rzekę zmurszałym 
mostkiem
czeka jeep.
– Strzeżonego... wiecie... – Żelazek sadowi się za kierownicą. – Wolałem, byście 
przeszli
piechotą. Kto was tam wie, czyście amatorzy zimnych kąpieli. Kiedyś musiałem 
nocą na piechotę
gonić do wioski, by mi pomogli jeepa ze strumienia wytargać. Parę miesięcy 
wilgoci i z
mostu robi się pułapka. – No, jazda – włączył silnik. – A, Rete! – Z zarośli tuż 
przed maskę
wyskoczył młody mężczyzna. Uścisnęli się z księdzem, wymienili parę słów i 
chłopak sadowi
się na tylnym siedzeniu obok Benedykta.
– Moi chłopcy – wyraźnie kontent ze spotkania, ksiądz z trudem pokrywa dumę. – 
Rete
jest nauczycielem, jak Benedykt. Trochę ich do tej pracy przysposobiłem. – Mówi 
teraz z
werwą, jakby cieplej, bo i o realnym, bliskim, a nie hen gdzieś ledwie z pamięci 
wydobytym
poznańskim czy rzymskim świecie mówi.
– Ćwierć wieku... – znów zamilkł. A mnie przypomniał się niespodziewanie pan 
Friedman,
maleńki i biały, z żywymi czarnymi oczkami stary polski Żyd, jak biblioteczna 
mysz bezustannie
drepczący pośród stosów książek i bibelotów jego bombajskiego mieszkania. Ileż 
to
filozoficznych dzieł hinduskich opracował, ile na polski przetłumaczył i wydał – 
nie pamięta,
bo gdzieżby to wszystko z półwiecza spamiętać. Dość że wydał i wydaje. Dość że 
krąg po
kręgu wstępuje w głąb kultury, która go w latach młodości zafascynowała. Długo 
na skrawku
papieru staruszek kreślił przede mną idee fixe starego wydawcy, wciąż chorego na 
niedostatek
papieru – własnego wynalazku metodę skracania słów w druku. Jakimś poruszony 
skojarzeniem
poderwał się nagle z krzesła i podreptał w kąt pokoju, coś tam długo w tumanach
kurzu usiłował wyrwać ze sterty ksiąg. Zatrzymał się niespodziewanie, odwrócił 
ku mnie,
dłonią tuman kurzu sprzed oczu rozgonił. – Widzi pan – dlaczego właśnie teraz 
przyszło mu
to wyznanie? – widzi pan, czasem żałuję, żem już taki stary. Żałuję, bo widzi 
pan, wystarczyłoby
jeszcze tylko jakieś piętnaście, no, może dwadzieścia lat, a chyba zdołałbym ich 
zrozumieć...
– I ręką wskazał za okno, na kotłujący się bombajską ulicą hinduski tłum. Na 
tych, z
którymi się ni na chwilę nie rozstawał od pół wieku. – Tego, widzi pan, 
żałuję... Nie zdążę.
A teraz ten – od dwudziestu pięciu lat w noce i dnie ksiądz, lekarz, nauczyciel, 
akuszer.
Father. I ja – com sobie bezczelnie roił, że w paromiesięcznym maratonie 
dobiegnę do pnia...
– Ano tak, ćwierć wieku... – powtórzył ciszej, może do siebie. – Niewiele. Ale 
coś tam się
już za sobą zostawiło. Cały czas w Orisie...
Oczywiście, widzieliśmy; wczoraj przed kolacją nawet dokładnie oglądałem to 
tableaux
wiszące u księdza nad biurkiem. Żelazek pośrodku i – ilu tam? – chyba czternastu 
ich dookoła.
– Tak jest, czternastu! – ksiądz Marian gruchnął mnie dziarsko w kolano. – Dali 
mi to tableaux
na dwudziestopięciolecie kapłaństwa. Tak jest, czternastu – tylu się dochowałem 
księży.
– I chyba wielu więcej księży wśród Adivasów niema.
– Ano, chyba nie. Ci wszyscy byli uczniami mojego gimnazjum w Raurkeli. 
Nadyrektorowałem
się – znowu śmieje się jak uczniak z niezasłużonej piątki – już chyba do 
przesady.
Szkoła Apostolska, no wiecie – takie małe seminarium duchowne, przy tym 
gimnazjum, ale
tylko do 64 roku, bo mnie potem zaprzęgli do inspektorowania.
I tak do dziś się tłukę, pan inspektor, po całej diecezji północnej Orisy. 
Ojciec Bourbon
miał wygodę – jedną szkołę nadzorował. A teraz: sto siedemdziesiąt jeden 
pięcioklasówek dla
– bagatela – piętnastu tysięcy adivaskich maluchów, dwadzieścia dziewięć 
średnich – to takie,
wiecie, siedmio–, ośmioklasówki – trzy gimnazja dla dziewcząt i pięć dla 
chłopców. Czasem,
wiecie, głowa pęka. Nie pęknie – byle dobrze czapkę nacisnąć.
– I zakasać rękawy.
– A trzeba. Przecie i proboszczówce nie dam dżunglą zarosnąć.
Chłopskiego zaiste trzeba na to uporu. Zelazkowa proboszczówka, Bondamunda, w 
której
go najechaliśmy, najlepszym tego uporu dowodem. Sam w Bondamundzie założył 
stację misyjną,
zbudował kościół, siedmioklasówkę, klasztorek dla sióstr, które tu sprowadził, 
by mu
pomagały w nawracaniu na wiarę i higienę. Od Annasza błądzi do Kaifasza, tu 
grosz wyrwie,
tam cegły. Rozwierają w ministerstwie gęby, kiedy biały księżyna przybłęda nie 
gorzej od z
dziada pradziada Hindusów wykłóca się o dotacje w języku orija. Czasem mu kto 
sweter
przyśle albo szalik. O ten – trochę się już wyszarpał, ale chwalić Boga służy – 
to mu aż z Polski
ojcowie przysłali. Pamiętają. Zatrzymał jeepa. Uściskali się i zabrany z drogi 
pan nauczyciel
niczym iluzjonista zniknął w litej ścianie dżungli. Żelazek dobrą chwilę nie 
rusza. Patrzy
kędyś poprzez jeszcze rozdygotane gałęzie, potem na Benedykta i znowu w las. – 
Dobre
chłopaki. Kiedyś mnie tu, daj Bóg, wyręczą.
– Wielu ich?
– Uzbierało się. Przeważnie kończą podstawówkę. Ale i gimnazjalistów dochowałem 
się
pełny tysiączek. Porozbiegali się – nauczyciele teraz, księża, lekarz jeden. Do 
miast powędrowali,
do fabryk, urzędnicy, policjanci – jeden to, wiecie, nawet inspektor – wojskowi.
Dyskretnie przeżegnał stronę, w której zniknął jeden z jego wielu.
– No jazda. Do Dangiaczira mamy z dobrą godzinę, a tu już zmrok idzie.
Chwilę jedziemy w milczeniu.
– ...widzi pan – ksiądz Marian rzuca ot tak sobie, niby obojętnie, ale wzrok, 
którego nie
odwraca od drogi, ma dziwnie miękki. – Widzi pan... I co ja bym zrobił bez 
nich...
– Raczej oni bez księdza...
– Et, daj pan spokój. Gadanie.
Zerkam na towarzyszy. Staszek i Jacek też są wyraźnie zażenowani. Tylko ojciec 
Marian
poddaje się obyczajowi z taką naturalnością, z jaką pewnie hen gdzieś na którymś 
z dawnych
wielkopolskich weselisk przyglądał się gospodyni, która chlebem i solą u progu 
witała nowożeńców.
Adivaskie kobiety uklękły i myją nam stopy. Równocześnie patrzą na przybyszów z
podobnie otwartym uśmiechem, z jakim moja żona podaje gościom rękę do 
pocałowania. I
one wszak czynią znak gościnności. Gospodynie polały z dzbanka nad glinianą 
miską stopy
przybyszów i osuszają je pieczołowicie małymi ściereczkami. Jeszcze tylko nasz 
głęboki
skłon – przyjęcie na szyję •kwiatowych wieńców, długi szereg wyciągniętych 
dłoni, także
dziecięcych, także małych rączek berbeciów, i przez szpaler powitalnych uścisków 
wstępujemy
do wioski. Moja pierwsza adivaska osada. Dangiaczira. Zaplątana w dżunglę 
wyręba,
tak mała, że bez trudu przejść ją z końca w koniec przez jedno kogucie pianie – 
oto właśnie
milowym znakiem usadawia się na mojej intymnej mapie. Jedynej zapewne, na jakiej 
przyjdzie
jej kiedykolwiek figurować. Szeregi białych, odsłoniętych w uśmiechu zębów. 
Spojrzenia
radosne i pełne pogodnego szacunku. A wszystkie skierowane ku krępej postaci 
siwego
pana z szyją owiniętą szalikiem, kroczącego dziarsko przez swoją owczarnię. Tu 
zajrzy, tam
żartem smarkacza za ucho pociągnie. Bose stopy człapią wokoło Ojca. Wyraźnie 
dumny ze
swej roli, Benedykt taszczy za księdzem starą podróżną torbę Żelazka. Mali i 
szczupli mężczyźni
o negroidalnych rysach talerzowatych twarzy gadają coś jeden przez drugiego. 
Trochę
dziwacznie, trochę na przebierańców wyglądają w tych mocno powystrzępianych 
europejskich
koszulkach, poniżej których miast spodni wokół nóg plączą się im płachty i po 
prostu
szmaty poowijane wokół bioder i opadające aż po łydki niczym improwizowane 
spódnice. I
nie wiem, która część stroju powoduje, iż w pierwszej chwili robią na mnie 
wrażenie przebierańców.
– I co wy na to!? – ksiądz Marian bez rezultatu usiłuje pokryć radosną dumę. – 
Razem –
klepie po ramionach najbliżej stojących mężczyzn – razem ten dom boży 
budowaliśmy.
Przysadzista gliniana kapliczka w otoczeniu przycupniętych naokoło chat zda się 
tu nie
mniej okazała od paryskiej fasady Notre–Dame. Prosta konstrukcja bambusowych 
pali oblepionych
gliną i ponad ścianami, ponad kilkunastocentymetrowym prześwitem, na szczycie
pali opiera się gontem kryty dach.
– No... – Żelazek śmieje się pogodnie. – To się nazywa „sakralny styl adivaski 
wedle projektu
słynnego architekta, ojca Mariana”.
I rzeczywiście. Kaplica powtarza zasadę konstrukcji dookolnych chat, tyle że 
góruje ponad
nimi wysokością i czystością formy, której nie łamią dobudówki i bydlęce komórki 
jak przy
domostwach mieszkalnych. Ideał domu bożego na kształt wyobraźni ludzi stąd.
– Rozgośćcie się – gospodarz szuka zapałek i ciemniejące o tej zachodniej porze 
wnętrze
po chwili oświetlają świece wokół drewnianego krzyża. Benedyktowi, który wtoczył 
się właśnie
z naręczem słomy, skinął, by rzucił ją obok ołtarza. Przechodząc mimo krzyża 
przyklęknął,
przeżegnał się i – błyskawicznie powrócił do roli chłopskiego syna: w samoczwór 
ze
Staszkiem, Jackiem i Benedyktem ani nam nadążyć za śmigłością i precyzją ojca 
Mariana w
moszczeniu na glinianej podłodze improwizowanych posłań. Uff – legliśmy wreszcie 
jak dłudzy
z nosami w świeżym, pachnącym sianie.
– Zaczęli... – mruknął Żelazek gibko podrywając się z ziemi i otrzepując portki.
Zza uchylonych drzwi kaplicy przez mrok szło coś na razie trudnego do 
skonkretyzowania.
Dżungla grała już. Zwyczajnie. Stugębnie i tysiąclistnie brała się do nocnych 
oratoriów, piano
jeszcze stroiła instrumenty i przebiegała motywy, zanim buchną wielkim unisono. 
Atoli prócz
owych zwykłych wieczornych przygotowań dżungli, przez uchylone kapliczne drzwi 
szło coś
dziwnego, trudnego na razie do skonkretyzowania. Pomruk jakiś, monotonne 
kołowanie
dźwięku, wreszcie – tak! – coś, co wyraźnie już musiało być sylabami, słowami 
może.
– Śpiewają?
– Zapraszają do ogniska. Żelazek podszedł parę kroków i drzwi kaplicy pchnął na 
oścież w
noc. Na skraju wioski, opodal chat majaczących w poblasku, grupka ludzi kołysała 
się wokół
ognia. Teraz melodia kołowała mocniejsza, bardziej związana, jakby w obawie 
przed stłumieniem
jej przez w pełni już rozegraną dżunglę. Niski i przyciszony głos księdza miał w
sobie coś z barwy modlitwy, kiedy tak oparty o drzwi kaplicy, ledwie poruszając 
wargami
czerwonymi to znów żółtymi w blasku ołtarzowych świec, Żelazek przekładał 
dżunglową
pieśń. Przyszedł chłopak do dziewczyny, ta się w niego zapatrzyła, a tymczasem, 
a tymczasem
papuga sfrunęła wyjadać nasiona.
Zostały plewy, zostały plewy
– jako córki, co są plewy w ojca domu.
Zostały plewy, zostały plewy –
i zrobili z nich ognisko.
Dym się unosi,
dym czuć na całym świecie.
Niech wszyscy wiedzą, niech wszyscy wiedzą,
że są tu panny na wydaniu.
Niech chłopcy po nie przychodzą.
– Nocą to je przepędzić łatwiej. Starczy rzucić płonącą żagiew, a największy 
słoń wieje ze
szkody. Ale to mądre zwierzę, i jakie mądre! Słonie dobrze wiedzą, kiedy mamy 
święto –
ledwie się upijemy, zaraz wychodzą z dżungli i lezą w nasz ryż. – Stary śmieje 
się i podrzuca
do ognia parę gałęzi.
– Tak, prawda, piją. – Ojciec Marian poprawia się na niziutkim, zbitym z trzech 
deszczułek
stołku. – Ale ludzie z nich dobrzy. I pracowici. Kiedy przed stu laty 
protestanccy misjonarze
trafili do Kalkuty, szybko wśród robotników zauważyli grupę wyróżniającą się nie 
tylko
wyglądem, ale temperamentem i uczciwością, tak – uczciwością. To właśnie byli 
Adivasi. Z
plemienia Munda głównie i – jak ci tutaj – Uraon. Wówczas zajmowali
wyżynę Ranchi. Dopiero potem zaczęli schodzić coraz dalej na południe. Pokojowa 
ekspansja.
– Żelazek uśmiecha się i głaszcze siedzącą mu na kolanach dziewczynkę. – No tak, 
ci
plemienni imperialiści rozprzestrzeniają się głównie przez małżeństwa. Ot, 
przyszła zaborczym.
– I klepie dziecko po policzku. – Ale syn zawsze zostaje przy rodzicach. Wiecie, 
nie
mogłem im kiedyś wytłumaczyć pojęcia wspólnoty. Wreszcie trafiłem – jeden kocioł 
i jedno
ognisko. Podrzuć pan parę gałęzi. Tak, to jest właśnie ognisko...
– To pieśń weselna.
Trzymając się ziemi zrodziłaś mnie matko Mlekiem i ryżem wykarmiłaś mnie matko 
Gdy
nie było już ryżu, to odpadkami ryżu Karmiłaś mnie matko Dziewczyna, speszona 
podsuniętym
jej przez Jacka mikrofonem, urwała i z przesadną uwagą zaczęła splatać koniec 
warkocza.
Trzymając się ziemi zrodziłaś
– „Kobiety rodzą rozkraczone na grobie”.
– Co? – Staszek podniósł głowę znad notatnika. – Co mówiłeś?
– To Beckett..
– Co Beckett?
– Nic.
– Idiota!
– Beckett?
– Nie, ty.
Stary ocknął się z drzemki. – Tak było... No, dawno, ale było. Słoń stanął przed 
nim tak
blisko, że stary ze strachu nie mógł podnieść łuku. A przecież stary nie był 
jeszcze stary. I
włosy miał czarne, nie takie białe jak dzisiaj. I mięśnie też miał niezłe, nie 
jak dzisiaj same
gnaty. A łuku podnieść nie mógł.
Ksiądz Marian ze zrozumieniem kiwa głową. – Powiedz, Eka, ile to lat, jak 
przyszliście na
tę polanę?
– My szli od Ranchi. Dawno. No, to było jak mi najstarsza córka pierwszy raz 
spęczniała.
– Tak jest, to był pierwszy chrzest na tej polanie. Boże mój... – Żelazek kiwa 
głową ku
wnuczce starego, która znów pracowicie wzięła się do niesfornego warkocza. – 
Więcej niż
dwadzieścia lat...
– Et, same baby. – Stary machnął lekceważąco na otaczającą go gromadkę. – Jedna 
w drugą
nic tylko czekają na pieczoną mysz.
– Co on gada?
– Pieczona mysz to szczególny przysmak. – Żelazek znów śmieje się pogodnie. – 
Kiedy
się chłopak o dziewczynę stara poważnie, częstuje ją właśnie tym rarytasem.
Stary machnął jeszcze raz, widać jednak, że lekceważenie to tylko na pokaz; oczy 
co innego
mówią, kiedy ukradkiem zerka na wnuczkę. Cóż, że sam nie miał synów. Mają ich 
jego
bracia. To i dalej ród poprowadzą. Jak Mundowie na siedemnaście, tak plemię 
Uraonów
dzieli się na dwanaście takich rodów o odrębnych nazwiskach. Staszek musi się 
długo uśmiechać,
zanim zebrani wokół ogniska godzą się na podanie swych nazwisk. Topo, Tyrki, 
Lakra,
Eka, Kaczua, Mincz, Kalko...
– Topo to ryba, Tyrki – biała myszka, dalej leopard, żółw, także żółw, gatunek 
podobnej
do węża ryby, i inny znów gatunek ryby. – Ksiądz Marian komentuje półgłosem. – 
A, Kerketa?
– to nazwa takiego małego ptaszka, bezustannie terkocze: kete–kete–kete.
Mężczyźni bąkają półgębkiem. Cóż, wyznać gotar – wyznać rodowe nazwisko! – rzecz
niebezpieczna. Ale skoro sam Father pozwala... Ba, nazwisko! A choćby imiona... 
Nawet
żona nigdy nie wypowiada przy ludziach imienia własnego męża. Tylko: ojciec 
takiego a takiego,
ojciec takiej a takiej – i dorzuca imię któregoś z dzieci. Trzeba wszak małżonka 
szanować.
I małżonkę. Więc i mąż nie wyciera sobie ust i uszu sąsiadów imieniem swojej. A
póki nie mają dziecka, to w ogóle, nawet do siebie nie zwracają się imionami. 
Ale skoro sam
Father dzisiaj przyzwala... Niech będzie; tak jest – jutro prawnuczek starego 
weźmie sobie
imię... Czemu nie, niech się ci trzej, co przyszli, też temu przypatrzą. I tak 
wrócą w dżunglę, –
zapomną...
– Więc jednak? Prawnuk!
– Co tam. – Stary machnął ręką, ale znowu zerka na wnuczkę, matkę pierwszego w 
rodzinie
chłopaka.
– Tak jest – Żelazek konsultuje Staszkowi notatki – patrylinearyzm. 
Dziedziczenie tylko
przez potomków męskich. No właśnie – ani córki, ani prawnuk. Wszystko po śmierci 
starego
odziedziczą potomkowie jego braci. Wszystko – po śmierci męża jego młodszy brat 
bierze
także żonę zmarłego za swoją. Oczywiście jeżeli jest jeszcze kawalerem. Tak 
jest, monogamia
dotyczy nawet wioskowej starszyzny.
– Nawet purka. – Stary poważnie kiwa głową.
– Kto?
– Purka, przodkowie. Nawet purka brali sobie zawsze tylko jedną żonę.
– Przynajmniej z tym nie ma ksiądz problemu...
– Różnie bywa. Ubożeją. Kiedyś za synową dawało się teściom syna siedem krów. A 
teraz...
Kiedy przyjdą, bo sami mają prawo wybrać je sobie w zagrodzie, po należne trzy 
krowiny,
to tak się – i owszem, bywa – za łby biorą, że ledwie ich słowem bożym 
udobruchać.
Cięższa sprawa, kiedy się dziewczynie bez ślubu zdarzy. Pół biedy jeszcze, jeśli 
to z chłopcem
z tego samego szczepu – złoży się rodzina na okup dla wioski i spokój. Cała 
bieda, gdy
amant wywodzi się z innego plemienia – matkę i dziecko jej własne plemię po 
prostu odrzuca.
Biedaczka zostaje wprawdzie w domu rodziców, ale nawet do posiłku nie wolno jej 
zasiąść
z bliskimi. Ot, raz – Żelazek rzucił gałąź w ogień – dziewczyna z Mundów zeszła 
się z
Lohnarem, to szczep kowali. Co się też trzeba było naprosić o zezwolenie! Cała 
starszyzna
Lohnarów musiała się zjechać, siedemnastu królów. Wybrali sekretarza obrad, 
siedzieli, debatowali.
No, jakoś poszło. Albo i tamci – on był Uraon, ona Munda; spotkali się przy 
pracy
w lesie, pokochali. W dżungli – jak się to mówi –pobrali się. Ale trzeba było 
zalegalizować.
Mundowie w krzyk – dawaj siedemset rupii! Skończyło się na stu pięćdziesięciu. 
Oddali
dziewczynę Uraonom. A jakże, ślub katolicki też wzięli. O, z tym to kłopotów nie 
ma. Żyją tu
sobie chrześcijanie, żyją animiści. Zgodnie. I nikt nikomu w modlitwy nie 
zagląda. Ładnie to,
wiecie, nie jest, sarkać na konkurencję, ale chyba jednak złą obrali drogę 
protestanccy misjonarze
– karczowaliby tylko i karczowali adivaski obyczaj, zmazywali grupy i kasty. To 
się też
i Adivasi bronią. Katolicy inaczej – wnikają, asy–
miłują. Co dużo gadać; a czy to się już w Wielki Czwartek ognia i wody nie 
święci, wianków
się na święty Jan na Wisłę nie rzuca?...
Gada coś i gada Father z trzema, co przez dżunglę przyszli, w dziwnym jakimś 
gada języku,
to się i przy ognisku cicho jakoś zrobiło, sen do oczu lezie.
– I jak?
– Nieźle. – Jacek zdejmuje słuchawki i przełącza magnetofon na odtwarzanie:
Ustalili ojcowie, że ona będzie jego, a on będzie jej.
Upili się ojcowie; patrzcie, jak filary domu chwieją się przy drodze...
Sen czmychnął w dżunglę. Nie, to nie może być! Przecież to ona śpiewa, ona! Jej 
głos.
Śpiewa, a nie śpiewa.
– Jeszcze raz? Ustalili ojcowie...
– Tak jest, to jej głos! Co? Magnetofon? Mag–ne–to–. –fon. – Powtarza stary, 
córka, powtarzają
wnuczki; coraz sprawniej. – Mag–ne–to–fon.
Ksiądz Marian mości się w słomie. Trochę jednak ciągnie od kaplicznego klepiska. 
– Magnetofon...
– śmieje się – magnetofon... Będą mieli problem językoznawcy. Jeśli ich tu w
ogóle diabli przyniosą..
– Kto taki, proszę księdza? .
– Diabli, proszę pana, diabli! – udaje urażonego. – Będzie mi tu jajo kurę 
uczyć.
Trzymając się ziemi zrodziłaś mnie matko... Już nie śpiewają. Poszli spać. A 
dżungla echo
połknęła.
– Ojcze Marianie, jak to Adivasi z misji nazywają pogan?
– Co? A. santar – dzieci świata. Dobranoc.
– Cholera z tą świnią!
– Z jaką świnią?
– Dajcie spokój! – Staszek, który zawsze nieprzyzwoicie wcześnie rwie się do 
pobudki, i
dziś polazł w dżunglę budzić świt. Mimo zapewne odniesionej ulgi, wrócił jakiś 
nieswój.
Ksiądz Marian gramoli się ze słomy:
– A co, miał pan asystę? – chichocze.
– Świnie to jednak świnie...
– Ja tam je nazywam: służba porządkowa. Kiedyś też nie mogłem do tego 
przywyknąć.
Ale w końcu... Najzabawniejsze, że od samego świtu wszystkie świnie z wioski już 
warują,
jak nasze burki na rzuconą kość. Ledwie kto pośpiesznie wyskoczy z łóżka i da 
nura w dżunglę,
już ma całą watachę na karku... Wszystko oporządzą. Śladu nie zostanie.
– Nikt mnie już tu na wieprzowinę nie namówi! – Jacek splunął ze wstrętem i 
wraca do
drzemki.
– Wstawaj, byku! Skąd też mi się taki wyrodził! – Staszek wygłasza swą coranną 
formułę
rodzinną.
Jeszcze jedna kawa. Bez pośpiechu chlipiemy gorący płyn. Benedykt przyniósł 
wiadomość,
że chrzest odbędzie się dopiero koło południa. – Starczy, pękniecie od tej 
neski. – Nie
ma rady, Staszek nie usiedzi. Ruszamy na obchód misjonarskich włości.
Ranek niczym z impresjonistów zbełtał obrzeża barw. W pastelowym fałdzistym 
plenerze
brylancieją krople rosy, w czerwonym jeszcze słońcu wibrują na żółciach i 
ombrach poszycia,
na ciemnej zieleni drzew, katulają się po łysiznach rudego, spękanego gruntu. W 
dole, przez
odartą z dżungli ziemię, zawijasami przepycha się rzeka. Leniwa a uparta. Kilku 
mężczyzn
wali w zmętniała wodę sterty kamieni, kłody, gałęzie. Rzeka pieni się, lecz 
ustępuje. Bokiem
ryje koryto. Zanim się jej to uda, tama zbierze ziemię i szlam, akurat na 
jeszcze jedno adivaskie
poletko – skrawek uprawnego gruntu wydarty dżungli i wodzie. Niczym nanizane na
rzeczne koryto, wysepki ludzkiego uporu, zielenią się przyszłym plonem. Niełatwo 
się go
doczekać, to i chronić trzeba wszelkimi sposobami. Łasego zwierza nocą żagiew 
odpędzi,
dniem celna strzała w sutą go przemieni wieczerzę. Gorzej ze Złym, którego 
często i nie rozpoznasz.
Kto go tam wie, czy choćby z oczu twojego sąsiada nie wyziera. To i każdy kto
ostrożny, zbitego dzbana nie pożałuje, jeszcze go we wzory jakie dla atrakcji 
pomaluje. Stoją
sobie przeto dzbany malowane, koło domostw i na poletkach zatknięte na patykach 
sterczą –
niechaj się na nich zatrzyma ciekawskie spojrzenie Złego, niech nad domem się i 
zbiorem
prześliznie. Od rzeki po spadzistości młoda kobieta ugina się pod potężnym 
dzbanem wody.
Rosłe chłopisko siedzi pod drzewem i kawałkiem łyka wiąże lotki do brzeszczotu 
strzały.
– Pomógłby, wałkoń, babie!
Żelazek uśmiecha się pobłażliwie. – Przecież to starszy brat jej męża. Młodszy 
by pomógł
w te pędy, ale dla starszego gorszy by to był od obelgi dyshonor. – Siedzi więc 
i pracowicie
ślęczy nad męską robotą. O pień oparł już parę wysokich bambusowych łuków z 
również
bambusowymi cięciwami, które przymocował kawałkami plecionego z lian sznura. 
Staszek
przypina się kamerą do kupki rzuconych w trawę grotów, czekających, by sprawne 
łapska
osiłka łykiem przytwierdziły je do brzeszczotów. Płasko zakończone groty na 
ptaki, których
strzała nie rozniesie, a skutecznie tępym uderzeniem strąci na ziemię, 
trójzębne, przeznaczone
na ryby groty z hakowatymi zakończeniami, wreszcie małe i cienkie na drobniejszą 
i wielkie
a ostre jak ból groty na grubą zwierzynę. Każda wioska ma swojego kowala, który 
nie posiada
własnej ziemi, a karmiony przez współplemieńców czas poświęca na zaopatrywanie 
ich w
groty, maczety, noże – we wszystko co ostre a wspólnej walce o przetrwanie 
niezbędne. Lecz
nie tylko użyteczność przecież objawia się w tych kawałkach metalu. Żadne z 
adivaskich
plemion pogranicza Orisy i Biharu nie zajmuje się czystą twórczością plastyczną, 
nie ryje w
kamieniu, nie ciosa rzeźb. Atoli właśnie strzały robi, łuki, sochy o wysmukłej 
łabędziej linii. I
w tych z pozoru tylko użytecznych przedmiotach struga, kuje, ciosa świat swych 
plastycznych
marzeń o ładzie form. Nie dopadły ich jeszcze rozróżnienia jakiejś tam bazy i 
jakiejś nadbudowy.
Strzała to strzała, łuk to łuk, socha socha. Jej forma – podszepnięta zmysłem 
plastycznym
bryła o subtelnym rysunku – obróci wiosną kawał gliniastej ziemi, która w parę 
miesięcy
tryśnie ziarnem. Piękne jest ziarno, które można zjeść.
Trzymając się ziemi rodziły ich matki... I tak zostali. Blisko ziemi, pnia. Z 
brzeszczota
gotowej już strzały Staszek wolną panoramą prowadzi kamerę w górę – w plątaninę 
konarów,
ponad którą przysiadł plastyk–łucznik. Drzewo jest zaiste imponujące – olbrzymi 
ficus bengalensis
z rodziny Moraceae niczym gigantyczny pająk na dziesiątkach łap rozparł się 
opodal
zabudowań wioski.
Największe drzewo Azji, które rośnie... w dół. – Ach, ci globtroterzy – Żelazek 
kręci głową
jak nad zdziwionymi jakąś oczywistością dziećmi. – W dół rośnie – jak dom 
Adivasa.
Właśnie tak. Z konarów głównego pnia rosną w dół odnogi, które z czasem wrastają 
w ziemię
i stają się kolejnymi pniami. Aż powstaje całe drzewo–rodzina o kilkudziesięciu, 
bywa – kilkuset
pniach. A że, bywa, pierwszy z nich dawno obumarł, nie dojść nawet, kto dał 
początek
takiemu rodowemu gajowi. Któż wie? – może to właśnie te rosnące od dachu drzewa 
podpatrzyli
ongiś Adivasi i własne domy na podobieństwo tamtych wznoszą – od wspartej na 
palach
konstrukcji dachu, który to słomą, to własnoręcznie wypalaną dachówką kryją, i 
dopiero
potem lepią ściany z dobrze wymieszanej gliny.
Zadudniło po skarpie. Krótko i głucho, jakby kto kijem po szczeblach płotu 
przeciągnął. I
znowu – seria dłuższa już, o bardziej zróżnicowanej rytmice. I ta także od 
wioski, skarpą
gruchnęła przez rzekę, aż się od dżungli odbiła. Zniknął bębnista za chatą, wieś 
widać całą
obchodzi.
– Chodźmy, na chrzciny proszą.
– Jak to mówił Massignon, wie ksiądz, ten francuski arabista: „Na to, by kogoś 
zrozumieć,
nie trzeba przyjmować jego poglądów – wystarczy zostać jego gościem”. Chodźmy.
– Na dłużej by trzeba, mój panie, na dłużej. Ale ładuj pan szybciej kamerę; dla 
niej to i tak
ciekawe.
Bębnista zdążył widać obejść wieś, bo zasapanych na szczycie skarpy wita nas 
nieustającym
już teraz łomotem u wejścia do zagrody. Kobiety w pośpiechu uwijają się tam 
jeszcze,
kończą kosmetykę obejścia.
– ...nie dosłyszałem.
– Gharke lipek – powtarza ksiądz zerkając w mój notes – chaty namaszczenie. 
Czysty narodek;
nawet bez specjalnych okazji robią to regularnie co miesiąc. Najpierw się, 
oczywiście,
cały dom dokładnie czyści i zamiata, a dopiero potem rozmieszane z wodą krowie 
łajno rozprowadza
po klepisku, po zewnętrznych i wewnętrznych ścianach chaty. Nie ma się co 
krzywić,
panie Jacku. Że utwierdza to ściany – mniejsza, ale przeciw insektom i 
wszelkiemu innemu
paskudztwu w tym klimacie niczego Chyba lepszego i dostępniejszego nie 
wynaleziono.
Nie dojść już pewnie dzisiaj – a czyż zresztą koniecz – nie trzeba, czy 
najważniejsze to
bowiem – kto od kogo kult krowy i wiarę w moc jej wydzielin przejął. I czy w 
ogóle od kultu,
czy też właśnie odwrotnie – od sprawdzalnej się przydatności zaczęło. Choć 
Hindus żaden
najmniejszej nie żywi wątpliwości, iż przesławna Surabhi, wszystkich 
późniejszych krów
matka, należała do owych skarbów, które wyłoniły się z ubitego przez bogów 
praoceanu. I tak
już zostało – pańczagawja – pięć wytworów krowy, i to nie tylko przesławnej 
Surabhi, ale
każdej z krów, moc posiada oczyszczającą, zwłaszcza kiedy dobrze z sobą zostaną 
zmieszane.
Nie dziw tedy, że mleko, twaróg, masło, uryna i gnój krowi do rozlicznych 
służyły obrzędów
kultowych. Nawet przy konstrukcji dachów gnój ze słomą mieszano, by nad 
domostwem moc
swoją oczyszczającą roztaczał. A choć ni o Surabhi, ni o ubijaniu praoceanu 
Adivasi nijakiego
nie mają pojęcia – i oni nie tylko praktyczne, ale i magiczne właściwości 
krowiego łajna
wysoko sobie cenią. Niechaj ktoś za czyn jakiś paskudny ze szczepu zostanie 
wykluczony, a
potem zaś decyzją rady na nowo ma być do społeczności przyjęty – zanim w swój 
dom powróci,
wprzódy kapłan osobiście a dokładnie całe domostwo musi krowim łajnem 
wysmarować.
I ojcu Żelazkowi przyszło przywyknąć, że mu przed każdą większą uroczystością 
dżunglowe
kaplice solennie gnojem pokrywają. W którymś to opowiadaniu Manna dawny 
cyrkowiec,
co do zakonu dla zmazania swych grzechów wstąpił, nocami czcił Marię Pannę 
potajemną
przed ołtarzem żonglerką cyrkowymi piłeczkami...
Umilkł bęben i cisza się zwaliła na podwórze z siłą, z jaką wyprzedza tylko 
zdarzenia iście
wielkie. W skupieniu ród cały z chaty począł się wysypywać, a stary kręgiem ich 
sadza wokół
glinianej miski, którą zawczasu pośrodku obejścia postawiono. Wodę do miski 
stary leje i
jedno ziarnko ryżu na taflę rzuca – krąży po wodzie ziarnko, które nowo 
narodzonego symbolizować
będzie w czas obrzędu. Matka z niemowlakiem zasiada najbliżej miski. Krzyknął
dziarsko. Osiem dni ma chłopaczyna. Imię pierwsze przyniósł już sobie od nazwy 
dnia, w
którym się na ten świat wybrał. Somra, jeśli mu się w poniedziałek przyszło z 
matki wykrzyczeć,
Mangra – jeśli we wtorek, środowy będzie Budua, chłopca z czwartku Birsa będą 
zwali,
Sukra to piątkowy, sobotni Sanika, a niedzielny Etua. Dziewczęta z tych dni w 
imionach bę-
dzie różniła tylko końcówka, jako że niedzielna pannica Etuari, poniedziałkowa 
Somari, a i z
dalszych dni podobnie będą się nazywać. I chrztu by żadnego nie trzeba było, 
gdyby tak tuzinkowo
rzecz kończyć – któż by się wszakże wśród tych wszystkich Mangrów i Mangiri,
wśród Buduów i Budnii, Birsów i Birsii po kilku latach połapał. Wolną przeto 
wolę trzeba
noworodkowi zostawić, by mógł sobie – kiedy ośmiu dni życia dojdzie – drugie a 
właściwe
imię na całą resztę dni wybrać. Sam właśnie, i niechaj nikt w ów wybór ingerować 
nie śmie.
Już symbolizujące noworodka ziarnko po wodzie krąży. Jakie też sobie mały imię 
wybierze
– Poga mu będzie czy Rete, może się na Lodha lub Bhundu zdecyduje? Niech się 
dobrze
zastanowi, by imię to przyszłej jego Somi, Sukko, Sukurmuni, Sanjaro lub Sari, 
czy którą tam
sobie kiedyś dziewczynę wybierze, przypadło do gustu.
Stary uroczystym gestem unosi dłoń i na wodę rzuca drugie ziarnko ryżu, nadając 
mu imię
ojca noworodka.
– Jeśli dziecko pozwoli – szepce – niechaj zejdą się ziarnka ze sobą.
Nie pozwoli – niech ziarnko ziarnko odepchnie. Oczy zebranych w ciszy śledzą 
ruch ryżowych
ziaren na wodzie. Co postanowi nowo narodzony? Wszak w jego to imieniu odbywa
się magia, on per procura decyduje. Nie zezwoli! Ziarnka rozeszły się w 
przeciwne strony
miski.
– Jeśli dziecko pozwoli... – i stary rzuca na wodę kolejne ziarnko o imieniu 
któregoś z
krewnych – ...ziarnko ziarnko przywoła.
Bęben zagłuszył owacyjny krzyk zebranych – nowy członek plemienia zdecydował o
swoim imieniu.
– Niechaj zostanie babu – Żelazek kreśli znak krzyża nad noworodkiem. Rodzina 
chyli
głowy z wdzięcznością za dobre życzenia, a może – kto ich tam wie? – za pomyślną 
wróżbę.
Może się zdarzy, że pójdzie do szkoły, babu zostanie – prawdziwym paniczem. 
Takiemu, co
do szkół poszedł, nie wstyd posłuch dawać, nie wstyd, by go ród cały nimbem 
otaczał.
Benedykt podjechał jeepem i już trzeci raz przypomina klaksonem, że czas w drogę 
najwyższy.
Wioskowy czarownik z pełną rewerencją odprowadza misjonarza do samych drzwiczek
wozu. Ależ oczywiście, przecież umówiliśmy się. Tak jest, i Father, i jego trzej 
biali
przyjaciele powrócą. Powrócą z całą pewnością. Nie, nie pogardzą, przeciwnie – 
serdecznie
dziękują za zaproszenie. 0–czywiście, wiedzą – magh pudziara, adivaska ofiara 
noworoczna
należy do największych uroczystości. Wstąpią jeszcze tylko do paru misyjnych 
wiosek i pojutrze,
najdalej za trzy dni wrócą. – Ruszaj wreszcie, Benedykt! – Ksiądz Marian powoli 
zaczyna
tracić cierpliwość do podpitego kapłana epoki dżunglowej.
– Wrócimy, wrócimy – rzuca jeszcze przez uchylone okno.
– Jak na zawodowego głosiciela wiary to ma ksiądz, ojcze Marianie, zdrowie do 
tych ich
chrzcin, obrzędów, czarowników...
– Powoli, panowie, powoli. Ja siedzę tu dopiero od ćwierć wieku. A ten czarownik 
też
pewnie od dobrych dwudziestu pięciu. Nie lat – pokoleń. Obyczaj wyrwać, to jak 
konar
drzewu – całe uschnąć gotowe. Lekko, myślicie, słyszeć p tym, jak sobie tutejsze 
dogrin poczynają?
W każdej wiosce znajdziecie taką starą akuszerkę. Nikt się tu z położnicą nie 
cacka.
Nie ma w zwyczaju – mówią. Ciężki poród, to wystarczy w kilkoro podnieść babinę 
za ręce i
z wrzeszczącej jak z wora dzieciaka wytrząsnąć. Proste, co? A niech no się jej 
zdarzy w połogu
zemrzeć. I po śmierci spokoju takiej nie dadzą. Czurin holak i tyle. Porąbiesz 
ich, a będą to
powtarzali – zły duch w nią wstąpił. I nie ma dyskusji. A że zły duch dla całej 
wsi rzecz groźna,
wiadomo. Nie daj Bóg, aby się z nieboszczki wydostał. Łamią jej więc nogi, ręce, 
nawet
palce, drewniane kołki wbijają do oczu, uszu – wszelkie złemu zatykają drogi do 
ucieczki. I
dawaj, czym prędzej grzebać zmaltretowane ciało. Nie, gdzieżby na cmentarzu! – 
Daleko, jak
najdalej w dżungli. I żeby nikt miejsca przypadkiem nie zapamiętał. A dżungla 
litościwa –
porośnie. Prędko porośnie.
Właśnie się nieco przerzedziła i jeep podjeżdża przed samotną pośród wyręby 
chatę.
– Zrób ogień, Loda. – Kiedy serdecznie ściska półnagiego chłopinę, Żelazek ma 
znów jasną,
pogodną twarz. – Tylko się pospiesz, nie mam dziś czasu.
Od progu chaty bezzębnie śmieje się do księdza posiwiała kobieta. Zaciągnęła się 
dymem
wodnej fajki i atak suchego kaszlu aż ją wpół przełamał. – Ej, Dino, Dino, ile 
ci mam razy
powtarzać, żebyś się przestała truć. Kiedyś cię ten kaszel zadusi. Sukia! – 
ksiądz Marian rozejrzał
się niecierpliwie. – Sukia! Gdzie się, u diabła, podziała dziewczyna? Chodź, 
mała,
chodź – serdecznie ucałował może szesnastoletnią, która jak raca wyskoczyła z 
obejścia na
spotkanie misjonarzowi. – Pierwsza była. Sukia... Sukia znaczy Szczęśliwa. Niech 
się jej
spełni. Dopiero po niej ochrzcili się starzy. Żyją, daj im Bóg zdrowie, że 
przykład z nich mam
na całą okolicę.
Loda kręci się przy ognisku. Trudno, znowu trzeba będzie jeść tę ryżową papkę, 
którą Dina
ładuje do misek. Przyglądam się płaskiej pooranej twarzy. Nie, to z pewnością 
nie są Uraoni.
Kobiety tamtych też mają między brwiami wytatuowane trzy kreski, ale poziome. 
Tatuaż
Diny również składa się z trzech, ale ustawionych pionowo kresek.
– Racja. To są Khariowie. Kobiety Uraonów, Mundów, Kisanów, Khariów, każdego z
czterech plemion okolic Bondamundy wielką wagę przywiązują do tylko ich 
szczepowi właściwego
tatuażu. Dina, jak było z tymi waszymi kreskami?
– A jak miało być? – Zwyczajnie. Dawno. Jak była wojna z Rautiami...
– Rautia – Żelazek podrzuca półgłosem – to nie Adivasi, to szczep hinduistyczny. 
No i co,
Dina?
– A co? – Zwyczajnie. Rautiowie chcieli wziąć z sobą żony Khariów. I myśleli, 
głupi, że
wezmą, bo się nasze chłopy tak popiły, że co tam łuków – własnych nóg utrzymać 
nie mogli.
To się baby same do roboty zabrały. Uciekali Rautiowie, że ledwie ich było 
strzałami dogonić.
Zwyciężyły kobiety Khariów. – Dina dumnie prostuje cherlawe plecy. – I niech no 
chłopy
powiedzą, że się każdej z naszych trzy strzały między brwiami nie należą.
Trzy... siedem... cztery... Masoni, kobiety Khariów, egipscy mędrcy, szarlatani, 
mistycy...
Siedem, cztery, trzy... Prorocy i szamani. Wszyscy z zamkniętego kręgu 
człowieczych wyobrażeń,
z ograniczonej, choć tak wszechogarniającej puli marzeń o Istocie. O Jądrze. 
Słowie
i Znaku. Cztery, trzy, siedem... Magia liczb kołuje kędyś po nad kulturami, by 
jednako na
antypodach padać na stęsknionych. Trzech Jeźdźców Apokalipsy tratuje plecy 
rozmodlonych
chrześcijan, zapatrzonych w Trójcę. Kult Świętej Triady grzęźnie w egipskich 
piaskach i tylko
sfinks uśmiecha się nad nim głupawo. Nim Adivasi złożą zmarłego w grób, po 
trzykroć
wprzódy – w odwrotnym do wskazówek zegara kierunku – obnoszą go wokół gotowej 
jamy. I
bez trudu misjonarz Marian przekona ich, że zanim się jeszcze o Jezusowej 
dowiedzieli wierze,
kult Trójcy z dawien dawna w obrządku grzebalnym praktykowali, I starczy teraz, 
by
krzyż na poświęconym zatknęli kopczyku. Krzyż – znak czteroramienny. Jako 
swastyka, którą
Słowianie za symbol śmierci, którą Hindusi czteroramiennym symbolem szczęścia 
uznali i
ponad wejściem do domu malują. I wierzą w ów symbol święcie, choć się im nigdy 
nie przyszło
spotkać z północnoamerykańskimi Indianami. A gdyby się zeszli, dowiedzieliby się 
zapewne,
że i dla tych z amerykańskiej prerii czwórka była od praczasów liczbą 
przeświętą, a
krzyż cztery strony świata oznaczał na długo, zanim cień krucyfiksu, który 
statkami do nich
przywędrował z Europy, ostatecznie zdławić zdołał dawną cywilizację. Ogniem i 
mieczem –
w imię takiego samego wszak, identycznego krzyża...
– Z Bogiem. – Żelazek wytarł palce, żegna się z gospodarzami, jeep warczy już, 
Benedykt
gotowy za kierownicą. Chwilę jeszcze machają do nas, zanim nagle nie zapadli się 
za wzniesienie
drogi. Trakt jest coraz szerszy, aż dopada głównej, tej samej drogi, którą 
wczoraj wyruszyliśmy
z Bondamundy. Ksiądz Marian musi być dzisiaj w misji. Tu więc wysiądzie i 
poczeka
na pierwszą lepszą .okazję. Nie będzie takiego, którego by Father w tych 
stronach musiał
prosić o podwiezienie. My zostaniemy z Benedyktem – rozejrzymy się po okolicy i 
złapiemy
języka. czy aby kto w pobliżu nie widział ostatnio koczowniczych Bhuniów.
– Tak jest, jutro o tej samej porze.
– Do jutra. – Jeep ruszył ostro. Kurz drogi przysłonił farmerską postać 
misjonarza.
Poczuł się teraz gospodarzem i rozgadał na dobre. Łamie angielszczyznę równie 
nielitościwie,
jak uraoński czarownik kończyny zmarłej położnicy, ale jakoś tam przez szum 
dźwięków
coś niecoś się przebija. Oczywiście, Benedyktem nazywają go od niedawna, od 
kiedy
ochrzcił go Father. Pewnie, że jest Adivasem. Z plemienia Munda. Powtarza to 
kilka razy,
widać dumny z przynależności do najpotężniejszego szczepu. O tak, długo chodził 
do szkoły,
dokładnie nie pamięta, ile lat, ale długo – przecież został katechetą. I 
nauczycielem. Nie, jeszcze
nie, ale już wkrótce– śmieje się trochę zażenowany – za dwa tygodnie. Father 
obiecał, że
osobiście. Tak, przyjedzie do jego wioski – wszyscy będą widzieli, jak Father da 
Benedyktowi
ślub. Ma się rozumieć – prawie się żachnął – ma się rozumieć, że narzeczona jest 
też z
Mundów. Ma osiemnaście lat. W sam raz – Benedykt ma dwadzieścia dwa. A jakże – 
krowy
już sobie jej rodzice wybrali. Nie, niedaleko. Za chwilę będziemy na miejscu. To 
najdalsza
wyręba w tej stronie dżungli. A kto ich tam wie – zapytamy. Może drwale widzieli 
ostatnio
Bhuniów. Czasem przechodzą tym szlakiem. Ale kto ich tam wie. Dzicy – katecheta 
Benedykt
lekceważąco wydyma wargi. – Z dzikimi nigdy nic nie wiadomo.
Słońce zaszło i tylko reflektory jeepa tną dżunglową ciemność. Którą to już, na 
którym to
moim dżunglowym kilometrze między Amazonką a Brahmaputrą? Wciąż tę samą 
przecież.
Tę samą ciemność, za którą kiedyż to wreszcie odsłoni się jasność? Choćby 
odblask jasności,
obietnica ostrego, ostrzejszego widzenia... Niechaj by tylko cienia jasności, 
cienia miar stabilnych.
Miar ostatecznych. Kilkunastometrowy tunel światła reflektorów przesuwa się 
uparcie
w przód, nieodmiennie zatopiony w dookolnej czerni. W przód?
Kilka ostrzejszych podskoków jeepa, skręt w bok i na końcu słupa reflektorów 
staje niewielki
baraczek. Ot, zbita z ledwie ociosanych bali izdebka. Dwie ławy, stół, świeca, 
szamocząca
się u sufitu ćma – to wszystko. Benedykt wraca po dłuższej chwili. – Nie, żaden 
z
drwali nie widział ostatnio Bhuniów. Nie przechodzili. Trudno. Po zgaszeniu 
świecy ćma z
wolna uspokaja się. Staszek też. Na drugiej ławie obaj z Jackiem chwilę jeszcze 
walczymy o
centymetry. Ale żelazny rytm dżungli zwycięża...
Kiedy udaje mi się wreszcie wyszarpnąć zdrewniałą rękę spod pleców Jacka, już i 
Benedykt
gramoli się spod kawałka szmaty, pod którą przenocował na podłodze. Przez 
otwarte
drzwi w konturowym świetle poranka sylwetka Staszka ładującego na progu kamerę 
przypomina
dwuwymiarową postać z chińskiego, teatru. Właściwie tak do spotkania z Żelazkiem
mamy parę godzin, więc czemu nie –chodźmy. Ot, bez celu – przed siebie.
Łatwo powiedzieć! – przed siebie... Bezdroże... To słowo bywa czasem brutalnie 
jednoznaczne.
Drzemy się już dobrą godzinę przez rzeczywiste bezdroże. Jakże dobrze, że bez 
celu,
ot tak sobie. Każdy cel pewnie by już runął pod przekleństwami. Ale oto 
niespodziewanie,
jak zwykle w dżungli niespodziewanie, liany puszczają – wolna, otwarta jak las, 
gęsty las po
prostu, okolica zaprasza łatwych zdobywców. Dopiero po paru minutach uciechy z 
lekkości
poruszania się, dochodzi do mnie jakiś szczególny dźwięk; rytmiczny trzask taki 
właśnie,
jakby ktoś gniótł celuloidowe opakowania, towarzyszy każdemu stąpnięciu. 
Odruchowo pa-
trzę pod nogi i chyba mija chwila, zanim jestem w stanie zrobić następny krok. 
Wstręt paraliżuje
nie mniej skutecznie od strachu – ziemia pod moimi nogami robi wrażenie, że 
złapał ją
atak epilepsji. Drga i fałduje się tysiącami brudnoczerwonych włókien. Spasłe 
tropikalnym
klimatem kuzynki naszych wijów – kilkunastocentymetrowe skolopendry w 
konwulsyjnych
skurczach i rozkurczach pełzają we wszystkie strony na dziesiątkach pracowicie 
przebierających
nóżek. To ich pancerzyki trzaskają pod moimi buciorami. Ohyda! Przyspieszam 
kroku. I
tylko rytm się zmienia, trzask pozostaje ten sam. Wysokie do kolan, poczciwe, 
dżunglowe
buty, na które tylekroć kląłem w upale; a gdyby nie one, to ocierające się o 
skolopendry moje
łydki zmieniłyby się w słoniowe pniaki, jak co najmniej po solidnym wytarzaniu 
się w pokrzywach.
Brzeg luźniejszego zadrzewienia zbliża się szczęśliwie. Jeszcze trzydzieści, 
dziesięć,
pięć kroków po trzeszczącym chitynowym kłębowisku i – cóż za ulgą może być 
wbicie
się w drapiący i smagający witkami gąszcz.
Mhm, słyszę. Tak, Benedykt też tak uważa – to wodospad. Łomot przybliża się z 
każdym
krokiem. Wreszcie głuszy i odgłosy kroków. I znów nagle – w znaczeniu, jakie 
słowo to bodaj
tylko w dżungli posiada, w odniesieniu do jej błyskawicznej przemienności 
perspektyw i
planów – zieleń urywa się ponad pionowym urwiskiem.
Z zieleni wprost w błękit i biel. Wodospad. Z nieba wprost. Prosto z błękitu 
porannego
nieba tropików w dół – w kryształowo niebieskie zwały wody, i dalej w dół – po 
skale, na
której ostrzach woda pierzy się roziskrzoną w słońcu bielą piany, i w dół dalej 
– kędy już w
jarze otrząsa się z pienistego nalotu, ciemnieje w gęsty błękit rzeki, która 
wywinąwszy parę
nerwowych zakoli wokół omszałych zielenią głazów, kameleonim obyczajem sama 
przybiera
barwę ochronną i zielona ginie w zielonościach dżungli. Umyka i myli pogonie.
Odwrót. I bezdroże. Takie samo. Ba – to samo, identyczne; i nikt mi nie wmówi, 
że coś
tutaj, cokolwiek rozezna. A jednak Benedykt przedziera się pierwszy w obranym 
kierunku tak
apodyktycznie, jak czynić to potrafią wyłącznie głupcy lub ludzie pewni swej 
racji. Czasem
tylko zatrzyma się, spojrzy dookoła, posłucha i rusza znowu. Rzeczywiście – 
jest!: ścieżka,
szlak słoni właściwie. Szły tędy przed chwilą. W zgniecionej trawie świeże 
okrągłe ślady stóp
i jeszcze dymiące ekskrementy. Staszek szaleje. Z tej przymierza się z kamerą, z 
tamtej strony.
Nic z tego – słoniowe buły leżą w cieniu i w żaden sposób nie można się do nich 
filmowo
dobrać.
– Jacek! Coś stanął jak wół! Nie widzisz, że nie mam ekspozycji? – Tato...
– Co, tato? Gówna nie widziałeś? Rusz się, przenieś mi to w słońce.
Dopiero po chwili orientuje się, że jednak przesadził i zaczyna się śmiać razem 
z nami.
Ruszamy dalej.
Przy ścieżce co chwila nowe kopce termitów, strzeliste i koronkowe – usypane z 
gliny
gotyckie zamki Walpole'a. Zda się, jak zamek Otranto nieprawdziwe, z finezyjnej 
baśni, na
równi z nią pełne mrocznej atmosfery i tajemnic. Krużganków pełne, fos i przejść 
sekretnych.
Staszek notuje na taśmie: kopce termitów. Światłoczuła taśma notuje posłuszna, 
nieczuła na
pejzaże wyobraźni. Dla niej „tu i teraz” równa się zawsze, równa się tylko ,,tu 
i teraz”.
– Nie, jeszcze nie tutaj. – Benedykt ma jednak chyba trzecie oko. Kurz bucha 
spod kół, jeep
dosłownie płynie w rudej oponie pyłu. Drobiny zgrzytają w zębach, drapią nos, 
oczy, grubą
warstwą kładą się na naszych twarzach. Tumany kurzu ujednolicają wszystko, 
zamazują
szczegóły. A jednak Benedykt ma rację – skrzyżowanie z drogą, na której wczoraj 
wysadziliśmy
Żelazka, dopiero po następnym kwadransie wyłania się z rudego tumanu. Ojciec 
Marian
stoi przy drodze, w tym samym miejscu, zupełnie jakby się stąd od wczoraj nie 
ruszył. Nie,
jednak nie – wczoraj nie trzymał w ręce bańki mleka i świeżego bochna chleba.
– Zgoda?
Tylko głowami przytaknęliśmy. Gęby pełne razowca, gały łapczywie wlepione w 
dymiące
mlekiem kubki.
– Jasne, że zgoda. – Staszek pierwszy przełknął swoją porcję. – Zresztą, ksiądz 
tu dowodzi.
– Więc jazda. – Żelazek na pożegnanie klepie Benedykta po ramieniu i siada za 
kierownicą.
– Za dwie godziny będziemy w Bisra–Jharbera. To wioska plemienia Munda. Tam 
przenocujemy.
Jutro zobaczy się, co dalej.
– Cześć, Benedykt! Trzymaj się na weselu. No i potem! Jeep ruszył ostro. 
Benedykt zapadł
mi się w przydrożny pył. Jeszcze jeden...
– Od mirażu do mirażu...
– Co pan tam mruczy? – Ksiądz Marian nachylił się–do mnie znad kierownicy.
– Nie, nic. Jakoś mi – dodaję pośpiesznie – papieros mi jakoś nie smakuje.
– Wyzbyłbyś się pan tego nałogu.
– Co? A tak, próbuję. Od dawna próbuję...
Stali już, widać, na drodze od dłuższego czasu. Ktoś musiał dotrzeć dżunglowymi 
skrótami
i uprzedzić, że Father z Bondamundy zjawi się dzisiaj w wiosce. Więc stali. Cała 
wieś wyległa
na drogę i kiedy po zatrzymaniu się jeepa kurz z wolna zaczął opadać i odsłaniać 
okolicę,
zdało się, iż równie wolno wyrastają oto szeregami spod ziemi. A jednak stali tu 
już, widać,
od dłuższego czasu, bo strumienna woda, którą kobiety z dzbanów leją nam na 
ręce, zdążyła
zmienić się w ciepłą maź, a bukiety i girlandy kwiatów, zanim nam zawisły na 
szyjach, powiędły
i woń ich wali teraz w nozdrza z przedśmiertnym pośpiechem–i intensywnością.
Zawirowało. Bulgotliwy głos bębnów, zawodzący tancerek, rude bryzgi kurzu walące 
spod
bosych stóp. Kobiety chwyciły się za ramiona, barwny wąż opasuje bębnistów. 
Kurz, kurz,
kurz. Skwar wali z nieba, chlaszcze po policzkach nagrzanym pyłem krzesanym spod 
nóg,
szarpie krtań suchą jak popiół. Przez tę drgającą powłokę, która mąci obraz w 
kształt mirażowej
iluzji, rzucam się bliżej. Aparat fotograficzny trzaska rytmicznie, staram się 
uchwycić na
błonie kolejne fazy tańca. Z dachu jeepa, w kucki, strzelam foty leżąc w kurzu 
tuż obok tratujących
drogę stóp, znów z dachu, teraz jakoś udaje mi się wtargnąć w środek kręgu – na
ziemię, pod nachylone, mijające mnie szeregiem twarze z coraz szerzej 
rozwartymi, coraz
bardziej nieprzytomnymi oczami. Mężczyzna z olbrzymim bębnem przed sobą w jakimś 
orgiastycznym
spazmie odrzucił głowę w tył, z zamkniętymi oczyma bije pałeczkami w małpią
skórę tak prędko, jakby to nie pałeczki, jak gdyby bezcielesna tylko mgiełka 
dygotała ponad
bębnem. Żyły zgrubiałe jak liany pulsują na konwulsyjnie wyprężonej szyi, 
strużka śliny płynie
z rozwartych warg.
Pot zalewa mi oczy, rozmazuję go, jest jeszcze gorzej. Ręce lepią się 
nieznośnie. Lepi się
czoło, cała twarz, piersi. Pospiesznie zmieniam błonę fotograficzną i dopiero 
teraz orientuję
się, że całe ręce mam we krwi. W krwi jest twarz, koszula, palce lepią się 
ohydnie w rudej
mazi zmieszanej z pyłem drogi. Więc to nie pot. Nie tylko pot cieknie mi po 
brodzie; zmęczenie,
skwar, emanująca od tańczących ekstaza i – po prostu, żadne tam subtelne 
drżenia,
tylko najzwyczajniej pękła mi w nosie jakaś żyłka.
Wycieram rękawem nos, nowa taśma załadowana, trzask – nie, nie ma trzasku. Co za
cholera?! Spust nie działa. Raz i jeszcze raz – nici, zapiaszczony aparat nie 
działa. Rzucam go
wściekły, bezradnie siadam na kamieniu. I dopiero teraz zaczynam widzieć 
naprawdę.
To tańczy wieś. Objął ją taniec. Tak właśnie można powiedzieć. Albo: wieś wpadła 
w taniec.
Po szyję, po czubki rozwianych włosów. Ogarnął ją. Bębnista klęczy już teraz na 
kolanach,
wali pałeczkami na oślep, z ciałem odrzuconym w tył, wyprężony w pałąk zamiata 
włosami
ziemię. Rytmiczny śpiew, szybki a miękki z biodra na biodro ruch sznura 
trzymających
się za ramiona kobiet i owinięte w płachty niemowlęta podrygujące w takt na 
plecach tańczących
matek. Oczy wpatrzone w głąb, wpółprzytomne. Powitanie. Ekstaza. Nikt tu nikogo 
nie
ogląda, nie taksuje. Tańczą. O parę zaledwie mil od hinduskich miast... O ileż 
stuleci od czasów,
w których pogarda dla zawodów nieprodukcyjnych stała się prawem... Nie tylko 
hinduskiej
właściwa – jakże zgodna w tych wszystkich cywilizacjach zwanych rozwiniętymi, 
pogarda
dla pracy, która nie zmienia się w namacalny bochen chleba, kształt cegły, buta, 
nurkowego
futra. Pogarda wobec tego co pracą ośmielają się nazywać aktorzy, żonglerzy, 
zaklinacze
wężów, ptasznicy, błaźni, cała ta obijbocka swołocz. Ależ proszę – bogaty 
amator,
oczywiście – sprawa inna, to nawet w dobrym tonie dla przedstawiciela 
starohinduskiej kultury,
to najwyżej nieszkodliwe dziwactwo u europejskiego forsoroba. Lecz jako fach? 
Śmieszne
– to by się miał nazywać fach? Moraliści, strażnicy obyczaju, łańcuchowcy 
stereotypu – sztab
nieświadomych, że za ich to sprawą rośnie mur samoobrony wokół wyznawców 
bezprodukcyjnej
swawoli. Iż oni to właśnie, ich poglądy powodują rozrost subiektywnych autoocen
wśród dyskryminowanych. Nikt inny jak prześmiewcy lekceważonych zawodów leją i 
lali
wodę na mechanizm wywyższania się owych odepchniętych, ich pogardliwego stosunku 
do
ogółu w obronnej próbie kompensacji.
W tańczący krąg kobiet wdzierają się chłopcy. Tu nikt jeszcze projekcji uczuć 
nie uczynił
zawodem. Nie ma jeszcze aktorów i widzów radości, smutku, trwogi. Jest trwoga, 
radość,
smutek. I pospólna tych stanów projekcja. Ki–ho! Ki–ho! – pokrzykują młodzieńcy 
z pióropuszami
na głowach i wiązkami potrząsanych w dłoniach strzał. Są silni. Witają i 
demonstrują
siłę, która ochrom każdego, kto wstąpił w ich krąg. Ki–ho! Spocony, słaniający 
się
mężczyzna zdejmuje z ramion olbrzymi bęben i wręcza go Zelazkowi. Ksiądz narzuca 
rzemienie,
obydwiema dłońmi ujmuje pałeczki. Ki–ho! – wołają chłopcy, misjonarz tańczy,
wszystkie bębny pulsują tym samym rytmem. I ten w dłoniach syna czarownika, i 
ten –
chłopskiego syna z Wielkopolski.
Nikt nie aranżuje, nikt nie dogląda rozwoju, przebiegu zdarzeń. Emocja, chęć, 
potrzeba.
Jak krzyk, pocałunek, jak szloch, co wybucha – wybucha po prostu. I krąg rozrywa 
się nagle,
pęka. Bębniści ruszają przodem, za nimi wieś, nie w kręgu już – nadal złączony 
za ręce wielki
korowód sunie w stronę wioski. W kurzu i śpiewie.
– Kto rano wstaje...
– Temu spać się chce!
Ksiądz Marian jest nieustępliwy. Jeden po drugim bezceremonialnie ściąga z nas 
śpiwory.
Najwyższy czas. Już czwarta. – Nie, tutaj też nie widzieli ostatnio Bhuniów. 
Wstawajcie!
Mamy dziś niezły kawał drogi. Do Kantapali zdążymy akurat na śniadanie. Tam w 
misji powinni
coś wiedzieć. Albo machniemy ręką na tych waszych Bhuniów – sto razy mówiłem, że
niczym poza golizną od innych nie ciekawsi – albo, no zobaczymy. – Słowa ojca 
Mariana,
monotonny warkot silnika, jeep podskakuje miarowo na wyboistym trakcie. Noc 
zawzięcie
walczy jeszcze z pierwszymi różowościami horyzontu. I tylko czasem, nagłe, tuż 
obok drogi
wycie szakala przenika ciało jak nadranny dreszcz.
Realność odziera z poetyckości. Kantapali – Wioska Cierniowa... Ni śladu 
stygmatów męczeństwa,
ascezy. Wybujałe cierniste krzewy kryje głęboka zieleń i purpura drobnego 
kwiecia.
W porannym wietrze kwiaty drżą lekko niczym roje motyli ostrożnie przycupniętych
wśród cierni.
Nudnawe to śniadanie. Ksiądz Marian zagnał się z tutejszym misjonarzem w 
specjalistyczne
tematy, a to problemy zaopatrzenia przyklasztornego szpitalika, a to nie 
kończące się
debaty finansowe ze stanowym rządem. Młoda zakonnica uśmiecha się bezbarwnie. 
Dziewczyny
w powłóczystych białych habitach, o ciemnych adivaskich twarzach, kroją chleb, 
mię-
so podsuną, do miodu zachęcą. Słodziutko aż mdli. Na zakonnych stroikach 
katolickie krzyże,
pomiędzy brwiami plemienne tatuaże. Zakonnice ze skraju dżungli.
– Excuse us – proboszcz z cierniowej wioski wraca do roli gospodarza – rzadko 
mamy się
okazję spotkać, więc jak się zdarzy, to o wspólnej biedzie języki się nam 
rozwiązują. Tak –
śmieje się – dziwne miewają ludzie kłopoty... Muszę panów zmartwić, będzie chyba 
z dwa
lata, kiedy Bhuniowie. ostatni raz koczowali w tej okolicy.
Ale mam coś dla was. Słyszeliście o Birhorach? No tak, właśnie, kilkadziesiąt 
mil stąd
przed paroma laty stworzono dla nich jedną z pierwszych rządowych osad.
Dziewczyny w habitach z plemiennymi znakami na czołach blado uśmiechają się do 
wsiadających
do jeepa, dziwacznych włóczęgów, którzy nie wiedzieć po co pchają się tam, skąd
im udało się wynieść na szczyty misyjnej cywilizacji. Tuż za bramą ksiądz Marian 
ostro hamuje
i zjeżdża na pobocze. Drobnym truchtem zbliża się osobliwy orszak. Dwóch 
mężczyzn
dźwiga na sznurach plecione hinduskie łóżko, na którym leży półnagi starzec. 
Trzeci krewny
z płonącym łuczywem w dłoni podąża za tą improwizowaną lektyką. Niechaj i w 
misyjnym
szpitaliku grzeje dziadka płomień z domowego ogniska.
Ciągnie się droga jak hinduska droga. Płaska a gęsto wioskami nanizana. Koślawa, 
pylista.
I kobiety na niej z pękatymi dzbanami na głowach, czerwonymi jak ziemia. Żar, że 
i u przeprawy
ledwie się trochę wilgoci znad rzeki przepchnie przez gęste powietrze. Chudy 
chłopina
rękę wyciąga, po parę paisów zbiera za zabawianie oczekujących na prom. W 
bambusowej
klatce walczą zawzięcie dwa ptaszki czompa, krew im po piórach płynie, śmieją 
się gapie,
chłopina dłoń wyciąga, wciąż pustą. Prom chlasnął o mulisty brzeg. Ugiął się i 
zakołysał pod
naporem chętnych. Mlasnął raz, drugi i poddał się żerdziom, które go przemocą na 
środek
rzeki odpychają. Przy burcie przysiadł garbus, wystawił pokręcone nogi i 
uśmiecha się wystającymi
zębami. Szczerzy się bezgłośnie i uśmiech zaczyna raczej przypominać bolesny
grymas, kiedy garbus ujmuje w palce dwa drewienka i wystukując nimi rytm, 
ochrypłym głosem
wyśpiewuje żebraczy żal. Zawodzący a monotonny. Namolny.
– Teraz już rzeczywiście niedaleko. – W indyjskich przestrzeniach zapowiedź taka 
na dobrą
sprawę nic pewnego nie znaczy. Cóż bowiem znaczyć może dla Europejczyka tutejsze
„daleko” lub tutejsze „blisko”, skoro pomiędzy wielkimi miastami – między Delhi, 
Madrasem,
Bombajem czy Kalkutą – odległości liczy się w tysiące kilometrów, poprzez które 
ciągną
się – zdałoby się – nieskończone pustkowia, to znów obrzeża wiosek z braku 
miejsca
wręcz ocierają się o siebie... A wzdłuż tych sadyb – dżungla, tu i ówdzie 
niepostrzeżenie
wczołguje się między pola, tam znów cofa się niespodziewanym uskokiem. Jak 
ludzie obydwu
tych światów. Rasą, religią, obyczajem, wszystkim – powiedziałbyś – odmienni, 
obcy
wzajem ludzie świata hinduskiego i tamci zza dżunglowych okopów. Atoli jak ich 
dominia,
jak granice lasów i pól przenikają się wzajem, tak te”? hinduski i adivaski 
światy mieszają się
na obrzeżach. Jeep jedzie pograniczem. Ksiądz Marian słucha uważnie – zatrzymany 
chłop
kreśli na piachu jakieś linie. Prosto, i w lewo, i jeszcze raz w lewo za tamtym 
wzgórzem. –
Tak, teraz już rzeczywiście niedaleko.
Osada robi wrażenie porzuconej dekoracji. Małe domki zieją pustką, która straszy 
zza
drzwi pootwieranych na oścież bądź opadających na przerdzewiałych zawiasach. 
Przez nikogo
widać nie doglądane, dachówki osuwają się z pochyłości, tam i sam dachy świecą 
łysiznami.
Bezpańskie krowy brodzą w wybujałej wokół obejść trawie. Trochę speszeni kręcimy
się w kółko. Ni żywej duszy. Birhor... Jedno z najbardziej pierwotnych 
adivaskich plemion.
Bir–hor – Ludzie Dżungli. Przed paru laty rząd stanowy podjął starania o 
wyprowadzenie
plemienia z prehistorii, o podźwignięcie Birhorów na skraj hinduskiego świata. 
Te walące się
chałupy i zdziczałe krowy – to miał być pierwszy etap. Zgodzili się nawet. 
Przerwali ko-
110
czowniczą wędrówkę, wyszli na skraj, zasiedlili obejścia, zaczęli doić krowy, 
ryć ziemię. – I
co się tu właściwie stało? Osada dogorywa niczym po średniowiecznej zarazie... – 
O, tam! –
chłopak przyglądał się nam pewnie od jakiegoś czasu. Teraz spłoszony zbyt małą 
już odległością
od przybyszów, czmychnął zza załomu chałupy i tylko wysokie trawy falują w 
stronę
skraju osiedla.
Nie opodal, jeszcze w cieniu zapadającej się osady, bliżej już wszakże 
pierwszych flanków
lasu, pośród traw przycupnęło parę szałasów. Nie większe od namiotu, 
kopczykowate kurne
chatynki. Ot, kilka bambusowych drągów obrzuconych palmowymi liśćmi. Sklecić to 
można
akurat na chwilę przed pośpiesznym tropikalnym zmierzchem. W sam raz dla 
koczowniczego
plemienia, które już jutro porzuci przelotny dżunglowy biwak i dalej ruszy przez 
bezdroże za
małpami i wężami, by upolowane rano upiec przy wieczornym ognisku. Chłopak skrył 
się
pewnie w szałasie – jeszcze z lekka kołysze się kawał szmaty uwieszony u 
wejścia. Nie trzeba
dłuższych obserwacji, by nabrać pewności, że mają to, co mają na sobie. I tylko 
tyle. I jeszcze
tych trochę strzał, oparty o szałas łuk, sidła na ptaki, tych tam parę suszących 
się w słońcu
małpich skór. A bo i po co więcej? – jak by to w drogę brać... Półnagi starzec 
nie przerywa
pracy. Obok siedzącego w kucki leży kupa wyschniętych lian; sękatymi paluchami 
stary wybiera
kilka wiotkich łodyg, wkręca w rozgałęziony, przypominający procę patyk i splata 
je z
sobą błyskawicznymi ruchami – skręcone liany zmieniają się w solidny powróz.
– Cierpliwości!... – Ojciec Marian nie wiem, który już raz usiłuje zagadnąć 
powroźnika.
Wreszcie stary odwraca się i rzuca parę niezrozumiałych dźwięków w stronę 
szałasu.
Młoda, jak na Adivaskę wysoka i rozłożysta kobieta, niechętnie gramoli się na 
zewnątrz.
Obojętnie przygląda się intruzom. Misterny koronkowy tatuaż oplata jej sutki, 
pokrywa obfite
obwisłe piersi, niczym delikatne bransolety opasuje obydwa ramiona i łydki 
powyżej kostek.
Parotygodniowy berbeć łakomie mlaska i wierci się przy cycku. Młoda odpowiada 
krótko,
rzeczowo, ale nasze zainteresowanie tatuażem i szybka seria zdjęć sprawia jej 
wyraźną przyjemność.
Tak, to była rządowa wioska. Nie, nie ma w zwyczaju – kto by tam krów doglądał, 
nigdy
się tego nie robiło. Wrócili, prawie wszyscy wrócili. Tam – pokazuje ręką w 
stronę dżungli.
Posiedzieli tu trochę, posiedzieli i poszli. Na razie tak, siedzą. Cztery, nie – 
pięć rodzin. Dziadek
robi powrozy, tamci też robią. To się dobrze zamienia na sól. E, niedaleko, z 
godzinę
drogi, w hinduskiej wiosce. Targ jest co tydzień. Właśnie dziś. Kobiety poszły, 
wieczorem
będzie sól. Została – pokazuje głową na malucha, który nażarł się i przysnął – 
jeszcze ciężko.
Mężczyźni też wrócą wieczorem, stamtąd – i patrzy w stronę dżungli. Zdaje mi się 
albo i rzeczywiście
jej spojrzenie na chwilę rozjaśnia się, kiedy patrzy tam. – Polują, co by nie 
mieli
polować, zawsze polowali. Małp i węży w ich stronach nie braknie, a co ptaków... 
Teraz tam
siedzą Bhuniowie, jesienią przyszli.
– Kto?
– Bhuniowie, mówiła przecież.
– Gdzie?
– No, mówiła przecież, tam. Zaraz koło gór. Przyszli jesienią. Ale pójdą. Oni 
zawsze odchodzą.
Jak Birhorzy. Dżungla jest wielka. Czemu zostali? – Kręci głową. – A bo to ona 
wie?
Może też pójdą. Jej chłop, i tej obok, co teraz poszła na targ, tamtej chłop 
także mówił – może
pójdą. Dżungla jest wielka. Tamte? – śmieje się i pogardliwie wzrusza ramionami 
patrząc w
stronę osypujących się rządowych chałup – a kto to widział? Birhorzy nigdy w 
takich domach
nie żyli. I na co to? – Znowu, teraz przekornie, śmieje się. – A. da się to 
przenieść? Szałas, co
innego, raz dwa drugi się postawi.
– A ty byś w tym mieszkał? – Za pośrednictwem ojca Mariana dziewczyna zwraca się 
do
mnie.
– Nie, ja też nie.
– A widzisz, każdy ma swoje.
Tak. Każdy ma swoje. Mówiła już przecie, ile razy ma powtarzać, koło gór. 
Przyszli jesienią.
Ale pójdą sobie. Bhuniowie zawsze idą dalej. Dżungla jest wielka. Tak, to tamta 
droga.
Idzie prosto, potem będzie strumień. Dalej kamienisko i znowu woda. Tam siedzą. 
Mówiła
już przecie, od jesieni tam siedzą. Zdaje mi się albo i rzeczywiście jej 
spojrzenie rozjaśnia się
na chwilę, kiedy patrzy tam. Gdzie dżungla. Jest droga. Idzie prosto. I strumień 
jest. Nie,
strumienia właściwie nie ma. Był kiedyś, wróci za parę miesięcy. Teraz jest 
tylko sucha kamienista
szrama i czerwona spękana glina. Jeep trzeszczy niemiłosiernie, podskakuje na 
nierównościach
rzecznego koryta. Wreszcie gramoli się na rozległy płaskowyż. Ponad nim, w
oddali, zielenieją pokryte dżunglą obłe kopy wzgórz. Żwir chrzęści pod oponami. 
Niezły już
zdaje się kawał odbiliśmy od hinduskich traktów. Grupka gołych dzieciaków 
wysunęła się
zza krzaka. Chwilę z rozdziawionymi gębulami przyglądają się samochodowi i nagle 
w tył
zwrot, co sił wieją przed dziwacznym stworem.
Ksiądz Marian sapie siarczyście, ale ostro rwie po żwirowatej pochyłości. 
Byleśmy ich nie
stracili z oczu – dzieciaki uciekają, zatrzymują się i dopuszczają nas na 
kilkanaście kroków.
Widocznie teraz, kiedy zostawiliśmy jeepa, wyglądamy mniej groźnie. Wreszcie 
smarkacze
oglądają się po raz ostatni i nikną w wąskiej, z oddali niemal niewidocznej 
leśnej drożynie.
Po skwarze żwirowiska mroczny cień dżungli pozwala na wreszcie głębszy oddech. 
Po
kwadransie marszu zza drzew zaczyna przeświecać słońce. Rozległa płaska wyręba. 
Tylko na
skraju lasu parę glinianych, krytych słomą chat i jeszcze mniej okazałych, z 
samej słomy
skleconych szałasów. Nie, to nie wyręba. Bhuniowie dżungli nie tną ani nie 
karczują. Zajmujące
się głównie zbieractwem i łowiectwem koczownicze plemię, kiedy na jakiś czas w 
drodze
– jakże słowa zawodzą: w bezdrożach – kiedy w dżunglowych bezdrożach osiądzie, 
pali
wybraną połać lasu i bez orki sieje ziarno wprost w pogorzelisko. Po zbiorach 
porzuca poletko,
gliniane chaty, nie dojedzoną resztę ziarna tylko z sobą zabiera i dalej w 
łowiecką i zbieracką
drogę – jakże słowa zawodzą: w bezdroże – dalej w dżunglowe bezdroże.
Dzieci sprawnie wypełniły zadanie. Ledwie wstępujemy na polanę, zaczepno–odporny
korpus czeka już w pełnym rynsztunku. Grupka nagich mężczyzn z nic nie 
osłaniającymi
przepaskami na biodrach niedbale opiera się o łuki. Żelazek podchodzi do nich 
pewnym,
sprężystym krokiem. Kilka prostych słów, że w drodze, że na krótko, że z 
przyjaźnią. Mężczyźni
poważnie kiwają głowami i ustępują placu kobiecemu orszakowi. Zbliżają się ku 
nam
z rytualnie namaszczonymi gestami. Siwa starucha w zarzuconej niczym toga przez 
ramię
czerwonej płachcie, ze złotymi kolczykami w uszach i obu nozdrzach, wiedzie 
gromadkę
młodych. Mamrocze coś bezzębnymi ustami i patrząc nam w oczy leje z dzbana wodę 
przed
nogi każdego z przybyszów. Teraz występują młode, z wyciągniętymi rękoma, w 
których
każda trzyma miseczkę uformowaną z wielkiego liścia. – Biri–dali – informuje 
ojciec Marian
– ziarnka dżunglowej rośliny dali. Lekko grzechoczą te małe czarne kuleczki, na 
pierwszy
rzut oka przypominające mysie bobki. Na nich, pośrodku miseczki, katula się 
niewielkie jajko
dzikiej kury. Kobiety garbią się w pokłonie, podają nam symboliczne dary 
gościnności. Znów
pokłon, głębszy, tak głęboki, że dłonie dotykają ziemi, a kolan nagie, wyssane 
przez rój dzieciaków
piersi.
I to już koniec. I to by już miał być koniec? To po to uganiam się od tylu dni 
za dżunglowym...,
najpierwotniejszym..., za nie skażonym cywilizacją! Za Bhuniami, fascynującymi
stałą bezwiedną ucieczką w koczowniczym obyczaju? Tam i sam pętam się po 
polanie. Te
same uśmiechy, gesty, ten sam, wciąż ten sam rytuał w ciasnym kręgu repertuaru 
ludzkich
zachowań. Ten sam. Jawniejszą tutaj, bądź bardziej prowokacyjną tam u mnie 
różnicowany
nagością, głębokością ukłonów, przewidzianymi obyczajem odległościami sposobnymi 
serdeczności,
oficjalnym bądź intymnym kontaktom, wielkością pokoi gościnnych i gościnnych
przyzb, zapachem razowego chleba tam, a tu grzechotem ziarenek biri. Bliżej... 
dalej, pierwotniej...
dostojniej, szerzej... wężej. Ten sam, wciąż ten sam rytuał w jakże ciasnym 
kręgu.
Uwieszona na szyi lornetka lekko obija mi się o piersi...
– Chodź pan, zgodzili się! – Ksiądz Marian biegnie do mnie skrajem poletka. – 
Zgodzili
się! – Jest podekscytowany. – Wprawdzie to taniec na poły rytualny, ale 
czarownik...
– Między nami kapłanami, co?
Żelazek uśmiechnął się niezdecydowanie. Żart naturalnie za żart przyjął, tylko 
moja naraz
ponura mina jakoś mu nie bardzo do sytuacji pasuje. – Masz pan nareszcie tych 
swoich dzikich.
I to w niepowszedniej szacie... – dodaje z dumą, a wolno, chcąc spotęgować 
efekt. –
Czangu–naczo, taniec z bębnami czangu, odbywa się tylko w dni szczególnie 
uroczyste. –
Teraz roześmiał się szeroko. – A bo to nie dzień uroczysty? Co chwila zdarzają 
się goście zza
lasu, co? Czarownik przyznał, że nie za często. Więc dzień uroczysty i kropka! 
No prędko,
prędzej, zaraz zaczynają.
Kończą właśnie przygotowania. Jedni i drudzy. Jacek zmontował magnetofon, 
Staszek
ustawił kamerę i z okiem przy wizjerze ręką daje znak tancerzom. Jeszcze, 
jeszcze trochę w
lewo, i w tył, dobra! Grupka przemieszcza się posłusznie. Jeden z chłopców 
kiwnął do Staszka
głową – zaczynamy. Zaczynają taniec rytualny... Kamera terkocze. Psia krew! – 
nie ma
synchronu. Stop! Zdezorientowani tancerze zatrzymują się w pół kroku. Jacek 
manipuluje coś
przy kablach. W porządku. Można? Tak jest, kamera poszła. Zaczynamy. Po raz 
drugi zaczynają
rytualny taniec... Kamera terkocze.
Bębny. Kobiety okutały się w szmaty i zgarbione wpół przestępują z nogi na nogę, 
drepczą
w kółko jak kury. Bębny. Mężczyźni stanęli kołem, zataczają wolny krąg wokół 
kobiet. Monotonny
śpiew i rytmiczne uderzenia bębnistów. Krok mężczyzn jest wolny i majestatyczny.
Kamera terkocze. Bębny. Jednostajna powtarzalność układu, miarowy rytm i 
katarynka kilku
tonów melodii zawraca w koło jak mężczyźni wokół przestępujących z nogi na nogę 
kobiet.
Bębny. Staszek zatrzymuje kamerę. Niczego się już więcej z tego obrazu nie 
wydusi. Tancerze
stanęli, trochę chyba zawiedzeni brakiem spodziewanego efektu. Cisza.
Podchodzę do jednego z mężczyzn. Wreszcie mogę z bliska obejrzeć bęben, jedyny 
element,
który mnie w tym tańcu naprawdę zelektryzował. – Czangu – mówi tancerz – bęben
czangu – i podaje mi instrument o dziwacznym kształcie. Drewniana, nieco 
jajowata obręcz o
blisko metrowej średnicy, z małpią skórą naciągniętą po jednej tylko stronie. 
Przypomina
tamburyn, jest jednak dużo, dużo większy. O ile pamiętam, podobne bębny używa 
tylko jedno
z eskimoskich plemion Alaski. I oni – adivaski szczep Bhuniów w 
południowoazjatyckiej
dżungli... Legendarne tzantze, zasuszane i miniaturyzowane przy pomocy tajemnych 
metod
głowy zabitych wrogów, preparowali Indianie Hivaro w górnym dorzeczu Amazonki. I 
plemiona
indochińskich dżungli, które nigdy o Hiyarach, Amazonce, o Ameryce nie 
słyszały...
Może? Może i rację mają zwolennicy teorii o prazwiązkach ludów znad 
przeciwległych brzegów
Wielkiej Wody, która na wschodnioazjatyckie i zachodnioamerykańskie wybrzeża 
wypluła
potomków tego samego praświata. Może, choć trudno się na to zgodzić. Obracam w
rękach bęben Bhuniów. Największa ekwilibrystyka teoretyków nie powiąże wszak 
adivaskiego
plemienia ze śnieżnymi ostępami Eskimosów... Więc tenże sam znowu krąg 
człowieczych
wyobrażeń, marzeń podobnych, tęsknot. Ten sam jednostajny krąg, niczym monotonny 
krąg
mężczyzn przygrywających na czangach kobietom w rytualnym tańcu drepczącym w 
kółko
jak kury. – Twój? – podsuwam muzykowi bęben. – Twój? Zaprzecza ruchem głowy i 
wskazuje
w stronę chaty, przed którą siedzi starzec i przygląda się nam w milczeniu. 
Ciemna wyschnięta
skóra zdaje się pokrywać tylko sam kościec. Przy każdym oddechu żebra napinają
jakby przyciasną dla nich powłokę. Gdyby nie ten dychawiczny oddech, sądzić by 
można, że
to nie żywy człowiek, a wyprężona skostniała mumia patrzy na nas nieruchomymi, 
szklanymi
oczyma. Sfilcowane siwe włosy opadają kołtunami do pasa. Czarownik w 
ekstatycznym bezruchu
czuwa przed wejściem w krąg wioskowego sacrum.
– Nie! – Starzec ocknął się nagle i energicznie potrząsnął głową. – Nie!
– Dlaczego? – Ksiądz Marian nalega. – Jeden bęben możesz przecież odstąpić. Masz 
ich
kilka. Zresztą mogą ci zrobić następne.
– Nie. Tego się nie oddaje. To należy do domu. Żelazek bezradnie rozkłada ręce. 
– To należy
do domu... Ładnie powiedział.
Przysiadam obok czarownika i od niechcenia zaczynam grzebać w kieszeni. Wyciągam
jednorupiowe banknoty, bez pośpiechu wygładzam je na kolanie i składam na kupkę 
tuż
przed nogami starca. Kupka rośnie powoli.
– Nie, to należy do domu. – Ale oczy czarownika coraz łapczywiej śledzą moje 
ruchy.
Tak, na takie właśnie papierki ze spotkanym w tych stronach Hindusem wymienili 
kiedyś
trochę małpich skór. Potem dostali za nie sól, dużo soli, i jeszcze nową płachtę 
na drzwi do
świątynki.
– Mało – tłumaczy Żelazek – mówi, że mało. On i tak nie potrafi tego policzyć.
Dorzucam garść drobnych. Kilka monet potoczyło się i zatrzymało na nodze starca.
– Jest twój. – Czarownik gestem tak błyskawicznym jakby go chciał ukryć, podaje 
mi bęben
i pośpiesznie zgarnia pieniądze.
Jest mi trochę wstyd, ale bęben mocno trzymam w garści. Część jego domu... – Czy 
można
by zajrzeć do środka?
Starzec powrócił już do uprzedniego bezruchu i odpowiedzi zdają się udzielać 
same tylko,
ledwie poruszające się usta, bez najmniejszego udziału zastygłej postaci. I 
tylko jeszcze oczy;
wolno prowadzą nas do płachty zawieszonej w drzwiach glinianego domku. Ciemne i 
pełne
stęchłego zaduchu wnętrze sanktuarium jest tak małe, iż ledwie możemy się w nim 
pomieścić.
Przez odsuniętą szmatę snop światła pada na ustawiony pośrodku izdebki pień.
Ponad tym sposobnym dżungli ołtarzem – mały czerwony baldachim. To wszystko. 
Jeszcze
niedawno na pieńku stał bóg. Utonął – o tam – wskazuje asystujący nam bębnista – 
w
strumieniu. Tak, przed paroma dniami. Co rok topi się Mahapurusza w dzień 
naznaczony
przez czarownika. Mahapurusz... Wielki Mąż... A więc dżunglowe bóstwo Bhuniów 
nosi imię
o hinduskim brzmieniu! Więc to Wielki Mąż przewodzi ich tęsknotom za absolutem i 
uosabia
marzenia o osi świata członkom adivaskiej wspólnoty animistów – ludowi, co to 
nie bóstwa
czci, ale duchy, które gnieździć się mogą w każdym otaczającym wiernego 
przedmiocie... I
znów zawodzą klarowne podziały i misterne systemy teoretyków. Starzec o 
sfilcowanych
siwych włosach, bezzębnymi szczękami zaklinający duchy dżungli czarownik, 
strzeże przybytku
boga, który posiadł indywidualną powłokę. Podległ personifikacji. Czy wiele 
trzeba
będzie już tylko na poły animistycznych pokoleń Bhuniów, zanim Mahapurusz miast 
rok w
rok tonąć w dzień obrzędu, sam zstąpi z brzegu i w mulistym nurcie dżunglowego 
strumienia
zmyje z wyznawców pierworodny grzech niewiary? Sam uczłowieczony, ostatecznie 
skupi na
sobie marzenia Bhuniów, wyzwoli ich od lęku przed rojem duchów, a zawiedzie w 
ciemnice
trwogi i drżenia przed Ostatecznym. I w któregoż się przyoblecze z proroków? I 
czy długowiecznego?
A może nie nastąpi to nigdy? Może pierwej ostatecznie wypali się w dżungli 
koczownicza
garstka. W dżungli, której już może nie będzie.
Tym razem wioska Uraonów przyjmuje nas już bez szczególnych ceremonii, z 
niekrzykliwą
natomiast serdecznością starych znajomych, z pozoru robiącą wrażenie 
obojętności.
– Magnetofon, magnetofon – potrząsając naszymi rękoma na powitanie, po wielokroć 
powtarzał
stary, dumny widać z zapamiętania dziwnej nazwy dziwnego pudełka, w które można
schwytać głos. I tylko tyle. I jeszcze te przelotne uśmiechy, które towarzyszą 
nam przez wieś,
kiedy ksiądz Marian prowadzi nas w stronę uroczyska. Wróciliśmy zgodnie z 
zapowiedzią,
nie zawiedliśmy. To się liczy.
Do ofiary, zwłaszcza do dzisiejszej ofiary, przywiązują niemałą wagę. 
Oczywiście, bez liku
tych ofiar, ot tyle, ile marzeń i nadziei. A to na intencję siewów, a to zbiorów 
ryżu, a to
ozdrowienia, a to, a tamto. Ale dzisiejsza to co innego – noworoczna. Stromo, a 
choć jeszcze
rano, słońce wali niemożliwie. Ksiądz Marian posapuje, prze jednak pod górę, 
czasem tylko
na moment zawiesi perorę. Noworoczna ofiara... Kiedy spichrze pełne, kiedy 
ziemia podniosła
się z połogu i czeka na nowe ziarno. Jeszcze tylko kawałek – wśród tamtych 
drzew. Sama.
Tak to nazywają. Każda wioska posiada takie właśnie miejsce ofiarne. Sarna 
zawsze znajduje
się pod drzewem. Tęsknota za Gajem? Może... Przeważnie nie jest to drzewo 
samotne, a gaj
właśnie, jeśli nazwać tak fragment dżungli. Swobodnej, nie tkniętej maczetą. W 
kręgu samy...
A no właśnie – w kręgu, tam gdzie marzenia o wspólnocie, no i tak dalej... Więc 
w kręgu samy
niczego ścinać nie wolno. Drzewa, ni krzewu nawet. No, zdarzy się. Ale wówczas 
za każdy
ścięty badyl należy się miejscu ofiara. Obowiązkowo – i koza, i kura. A to już 
jest coś.
Zarżną, kamień ofiarny zroszą krwią, i dalej – od razu, na miejscu uczta na 
całego, ledwie
kości zostaną. No i ci jeszcze, co się po biesiadzie do domu nie dowloką. Bo też 
i piją przy
tym do upadłego. Po dzisiejszej ceremonii też trzeba się będzie zbierać raz–dwa, 
bo jak się
zacznie pijatyka, nie wywiniemy się. Koza, pewnie, nie sposób sobie co chwila na 
taki luksus
pozwalać. O kurę łatwiej. Ale i tej nie weźmiesz pierwszej z brzegu – kolor 
ptaka ściśle jest
przypisany do charakteru ofiary. Ot, żadna akuszerka nie wróci do domu od 
połogu, zanim
nie zmazę związanej z nim nieczystości, zanim z ofiarnej kury trochę krwi nie 
wypije. A kura
bezwarunkowo musi być biała. Tak, biała.
Biel... Może? Niewinność, czystość... Może i tutaj? Biel... Dlaczego właśnie 
biel? Że jasność...
A jest przecież biel japońskim kolorem żałoby. Że to też wyzwolenie? Cóż, i 
wyzwoleniu
towarzyszy strach. Tak jak radości – strach przed utratą. Strach... Ktoś 
powiedział,
że to on rodzi bogów.
Animiści, animiści, katolików tu jeszcze niewielu. Roboty w bród. Nie, jak to 
animiści –
boga nie mają. Ale strach – tak. Już tak. Nieostry ten ich system pojęciowy. I 
nie całkiem jest
to tak, jak się zwykło upraszczać – że ducha, duszę, czy jak go tam, ma każdy 
przedmiot.
Może mieć, ale nie musi. Należałoby raczej powiedzieć – Duch Świata, Moc. Jakby 
dwuaspektowa,
ot – dzień i noc. Czerń i biel; właśnie – czerń i biel. Biel, dobro, ład to – 
Bhaguan.
Ci, którzy przeszli na katolicyzm, Bhaguanem nazywają Boga. A szatana zwą Bhud. 
Bo Bhud
to aspekt Ducha przewrotny – ciemny. Przemożny i wieloraki. Właśnie jak Strach – 
wieloraki.
W postaci na przykład, w której szkodzi zwłaszcza kobietom, zwie się Czurin. 
Tak, noc
jest jednak dłuższa od dnia... Bhaguan ofiar nie otrzymuje. Po co – dobra nie 
potrzeba przekabacać.
Tylko więc Bhud otrzymuje krwawe dary. Ten, który może zniszczyć, który może
rozpętać strach, godny jest czci najwyższej. I posiada ją. Tak przemożną, iż 
nikt z ofiarników
nie śmie go nazwać po imieniu. Kto by tam wołał z lasu wilka. Ofiarę więc 
otrzymuje Bhud,
lecz modlący się zwie go Bhaguanem. Kto go tam wie – może i duch ciemności woli 
się łudzić,
że roztacza jasność. Tak, noc jest jednak dłuższa od dnia. Zza drzew widać już 
postaci
krzątające się na uroczysku. Nie, nie wszystkie ofiary składa się w kręgu sarny. 
Większość,
ale nie wszystkie. Kiedy kogoś Bhud ułapi – ofiarę na intencję ozdrowienia 
spełnia się na
drodze. Trudno powiedzieć, możliwe, że z myślą, by duch opuścił chatę i ruszył w 
drogę,
trudno powiedzieć. Plącze się tu wszystko. Ot, kiedyś – tam, w tamtej chacie – 
zachorowała
kobieta. No to mąż ją wyrzucił, wróciła do rodziców. Przyszedł Żelazek, 
przyniósł lekarstwa.
Wyzdrowiała. I zaczął się kłopot. Przed misjonarzem leczył kobietę czarownik. 
Niczego nie
zaniedbał. Raz z kury składał ofiarę, i drugi raz. Wreszcie i z orzecha 
kokosowego. Dar to
wprawdzie przewidziany głównie na intencję ozdrowienia z ospy; ale nie tylko – 
na skórne
choroby też na przykład niczego sobie. A Czurin nie ustępował. Baba chora i 
chora. No to
czarownik przestał błagać – wziął garnek gliniany, poszeptał, poszeptał i ducha 
w garnku
zamknął. I dalej nic. Baba chora i chora. Wtedy właśnie wezwali Żelazka. I co – 
wyleczył. I
masz babo placek; przyszli, pytają, co robić – z garnkiem, znaczy, co robić z 
garnkiem. Czurin
w nim siedzi. A skoro baba wyzdrowiała, to – znaczy – ta nowa wiara z misji 
silniejsza.
Trzeba by zostać chrześcijanami. Ale Czurin w garnku siedzi. Nie było rady, 
trzeba było garnek
zabrać. Tak, to właśnie ten, w którym w proboszczówce kwasi się mleko.
Uparta, swoją drogą, baba. Włosy już jej odrosły – bo się tu choremu goli głowę, 
żeby się
choroba, jak będzie wychodzić, we włosach nie zatrzymała – więc odrosły, 
ochrzciła się, na
mszę, owszem przychodziła, ale jakby jej nie odpędzać, nic tylko obiecuje, że 
jak uzbiera, to
dług za wyleczenie odda. I co – po dwóch latach przyszła z dwudziestoma rupiami. 
Że ją
chłop opuścił, inna sprawa, ale swój honor przecież ma. Tacy są. Byli... Kiedy 
przed ćwierć
wiekiem tu przyjechał – byli, wszyscy, uczciwi i z honorem. Nikt drzwi nie 
zamykał. Dwadzieścia
pięć lat... Dżungla się kurczy, dróg coraz więcej, pola się zewsząd cisną, wsie, 
łaziki.
Dwadzieścia pięć lat. Aż? Tylko? Krzątają się w świętym kręgu. Wokół drzewa już 
wymościli
ziemię krowim łajnem, wtłukli je w grunt, jeszcze kwiatami obrzucają. Umyty i 
osuszony
przed drzewem sterczy w ziemi kamień podłużny i owalny, odświętnie dziś umazany
czerwonym proszkiem. Niepozorna oś tego świata. Tego? Taki sam wszak, przed 
którym nie
opodal Cuzco, w kręgu świątyni Quenquo zginali karki inkascy kapłani; tenże, na 
którym w
intencji płodności okrakiem siadają południowoegipskie kobiety; ten sam, co go 
ukwiecają
podczas indochińskich uroczystości. Raz mniejszy, raz większy. Ten sam zawsze 
archetyp
płodności. Nadziei przetrwania. Obły sterczący kamień albo drewniany słup, który 
dawni
Grecy nieśli w czas obrzędów fallicznych. Ten sam fallus boga, symbol męskiej 
nasiennej
potencji, co to go hinduiści nazywają linga i czczą go per procura, boga czcząc 
w nim i własne
marzenie o płodności. Tu nazywają go khud. Kiedy zrosi go ofiarna krew, kamień 
przestaje
być kamieniem – staje się khud właśnie, fetyszem wioski. Zapewni jej 
szczęśliwość.
Płodność zapewni. Ziarno rzucone w srom ziemnych bruzd spęcznieje plonem. Niczym 
polski
chłop głodni ziemi Uraoni karczują dżunglę, ryją skamieniały grunt i sypią 
ziarno. Khud sterczy
ponad wsią.
Jest cicho. Zasiedli w bezruchu. Czekają. Pahan, kapłan wioskowy, nie śpieszy 
się. Gliniany
kubek jeszcze pełny. Drobnymi łykami pahan sączy dharu – wódka z kwiatów mahua
wolno zalewa mu oczy, coraz bardziej szkliste, nieprzytomne. Wokół kamienia 
bezszelestnie
krąży pudziari. To jego zadanie – akolity, kapłańskiego pomocnika. Ruchy 
pudziari są sprawne,
wymierzone, a zarazem płynne jak gdyby czynione poza świadomością, w 
somnambulicznym
transie. Krąży wokół kamienia. Tak rozkłada rekwizyty obrzędu, by pahan miał
wszystko na wyciągnięcie ręki. Pudziari położył już na ziemi orzech kokosowy, 
plecioną z
łyka szufelkę z garstką łuskanego ryżu. Jeszcze tylko te liście – na jednym ryż 
niełuskany, na
tym liściu szczypta kwiatowego proszku syndur, tam proszek z owocu haldia. Przy 
samym
kamieniu trzepocze się spętana kura. Balua – mała siekierka – połyskuje w 
południowym
słońcu. Kura mruży ślepia, może razi ją ten blask – za chwilę zobaczy go jeszcze 
bliżej. Pudziari
przykucnął i dmucha w małe drewienka tlące się na łupinie orzecha. Dmucha 
jeszcze
raz. Dym z drewienek unosi się wąską bladą smużką – w pion. Gotowe. Magh 
pudziara –
styczniowa ofiara czeka na spełnienie. Pahan dopił ostatni łyk dharu. Odrzuca 
dzban i namaszczonym,
nieco chwiejnym krokiem zbliża się do kamienia. Siadł w kucki, opuścił głowę.
Długie czarne włosy opadły mu na twarz, kiedy tak trwa w ekstatycznym milczeniu. 
I nagle
zadarł głowę. Rezszerzone, nieprzytomne źrenice patrzą na wschód – w stronę 
modłów.
– Odpędź złe, ochroń nas, wspomóż nas... Z na poły otwartych warg spływa wąskie 
pasemko
śliny. Kiedy płynie po nagim torsie, wygląda niczym strużka potu. Skłonili 
wierni
głowy. Zwrócone na wschód twarze mamroczą modlitwę kapłana.
– Odpędź złe, wspomóż nas...
Czy podobnie wyglądał krąg Hindusów – niedaleko stąd, zaledwie setki mil, czy 
wyglądał
podobnie i podobnie marzył – już wkrótce, tysiące zaledwie lat temu – kiedy 
mamrotał swe
magiczne zaklęcia i pieśni, co to je potem w świętych księgach Atharwaweda 
pochowano?
Czy podobne krążyły wokół kręgu, ponad wpatrzonymi przed siebie – w nadzieję – 
oczyma,
czy podobne to były demony, upiory i duchy? Też wszak wywoływano je z ciemności 
w czas
rytuałów domowych. Całe ich tłumy, a pośród nich owi ohydni Gandharwowie, duchy 
lubieżne,
sierścią całe porosłe, z olbrzymimi jądrami; Gandharwowie, co wieczorami tłumnie
włóczą się po wsiach i nocą nawiedzają śpiące kobiety. Czy tak wyglądali owi 
wierni, zanim
pieśń archetypicznego Strachu i Nadziei rozrosła się Hindusom w drzewo potężne, 
które im
nadal szumi Nadzieją i Lękiem? Drzewo brahmanów, sutry, liturgicznych traktatów. 
Drzewo,
które szumi magicznym przymusem kapłana nad siłami świata. „Bóstwa panują nad 
deszczem
– mamrotał hinduski kapłan. – Do nich zwraca się ten, kto deszczu pragnie, z 
ofiarą im zwraca
się należną. I wtedy one każą padać Pardżanji, każą padać Deszczowi. A jeśli 
nawet Pardżanja
nie chce padać, to też pada” – kończył liturg, który magią panował nawet nad 
bóstwem.
Już nie mag, lecz – liturg, który w magicznym przymusie również i wolą bogów 
władał,
a od gromady cześć należną swej mocy odbierał. Czy tak wyglądała gromada, już 
wkrótce
– tysiące zaledwie lat przed dzisiejszym dniem adivaskiej Magh Pudziary? Gromada 
ufnych
w zasadę magicznej równoważności, w morderczy gest, którym kapłan przebijał 
lalkę,
by już po tym akcie niechybna śmierć powaliła wroga. Niedawno – lat temu 
zaledwie tysiące.
– Odpędź złe, ochroń nas...
W kamieniu, niczym zaklęty w tabemaculum, siedzi duch – Duch wioski. Zaklęty, 
pozbawiony
już mocy zła. Siedzi teraz i– czuwa nad pomyślnością, nad dostatkiem wsi. Był to 
kiedyś
Bhud. Straszny, złowieszczy Bhud. Mógł przybierać postaci rozmaite. Krył się 
może w
tym tygrysie, który zeszłego lata pożarł córkę kowala. A może w słoniu, którego 
Stary nocą
odpędzał z ryżowego pola. Kto wie, może siedział przyczajony w tamtym złym 
człowieku,
który oszukał ich wówczas, gdy mieli kupić od niego sól. Kto to wiedzieć może... 
Ale teraz
pozostanie już tu. W kamieniu. Łagodny i niosący dobro. Jak Jezus, ten Jezus z 
tabemaculum,
o którym wieczorami Father opowiada. Nie Bhud już – Khud w kamieniu zaklęty; 
Khud, co
odpędzi złe, wspomoże nas, nas ochroni.
Kapłan wyrzucił ręce przed siebie. Mamrocze. Liść z czerwonym proszkiem, z 
żółtym w
drugą rękę złapał. Zasyczalo i dym buchnął z proszków skwierczących na ogniu, a 
duszący,
aromatyczny zapach rozszedł się po polanie. Pahan mamrocze, poprzez dym widać 
tylko jego
szkliste, rozwarte źrenice. Od chorób też chroń nas – monotonny, zawodzący jest 
śpiew kapłana
i tym ostrzejszy zdaje się nagły trzask o kamień orzechem kokosa. Od chorób też 
chroń
nas – zjadł kapłan kokosowy miąższ. Garść ryżu zagruchotała o kamień. Mleko 
kokosa płynie
po kamieniu, spłukuje ziarnka ryżu, wsiąka w ziemię. Na cały nowy rok chroń nas, 
na cały
rok nowy. Ten rok, w którym tam gdzieś nad chłodnym morzem pęcznieje Maria. Rok 
ten,
który będzie już dla nas rokiem pierwszym – rokiem Trojga. Błysk siekierki, 
trzepot skrzydeł
i kurza krew chlusnęła na kamień.
– Ochroń nas, odpędź złe, wspomóż nas... Indie. Indie – pluralis. Jakże 
słusznie. Ileż to
przeróżnych Indii przemierzam. Rozmaitych, wzajem niepodobnych – jakże 
niepodobnych
Indiom moim, znajomym. Tym ze świata książek, Indiom lektur europejskich i 
europejskich
marzeń – Indiom legendy. Jakażeś mała, Europo. Nie było się powodu obruszać, 
kiedy Wielką
Wojnę – później nazwaną Pierwszą – z azjatyckiej perspektywy widziano jako tylko 
wojnę
domową w europejskiej wspólnocie narodów. Żegnaj europocentryzmie. Bez żalu 
żegnaj.
Brałem za kokieterię, kiedy to w czasie przymusowego postoju w New Delhi co rusz 
ktoś
powtarzał mi z uśmiechem – Z Delhi do Indii daleka droga. Z Delhi w ogóle Indii 
nie widać.
– A ja to brałem za kokieterię. Indie – pluralis.
Kapłan ma ręce we krwi. Kapłan ma twarz we krwi. Kapłan ma oczy nieprzytomne, 
rozwarte
źrenice skierowane na wschód. Daleko odjechałem. Jakże daleko od drogi, w którą 
wyruszyłem
od Marii znad brzegu zimnego morza. Gdzież jestem? Dalej jeszcze? A może bliżej.
Może całkiem blisko, tuż–tuż...
Oszalał czy co! Naciągam koc na głowę. Spać, chociaż jeszcze chwilę spać. Nie, 
to nie do
wytrzymania! Odrzucam koc i wściekły siadam na łóżku:
– Czyś ty oszalał?
Prim wybałusza okrągłe oczka i urywa wpół frazy. Widać niezdecydowany, bo usta 
ma
nadal rozdziawione, gotowe do podjęcia melodii.
– Umarłego byś, człowieku, obudził. Zwariowany klecha!
– Każdy świt witam pieśnią Pana. Jak ci się nie podoba, to zatkaj uczy. Psalmy 
mu przeszkadzają!
– Urażony ucina i wraca do nabożnego recitalu.
Za jakie grzechy! Księża, czarownicy, pastorzy! Czy już żaden świecki człowiek 
nie
uchował się na tym świecie?! Naciągam portki, koszulę. Ażebyś zachrypł! – Ej, 
pastorze,
gardło ci pęknie.
Na świeżym porannym, powietrzu szybko mi przechodzi, Poczciwy ten Prim. Od paru 
dni
czekał tu na nas. Cieszył się wczoraj jak dziecko. No tak, umawialiśmy się 
jeszcze w Delhi,
że zjawimy się w Ranchi konkretnego dnia. Przyjechał podobno co do minuty. 
Czekał, biedak,
i już miał wracać, skąd mógł wiedzieć, że się tak u Żelazka zasiedzimy. 
Rzeczywiście
poczciwy. Trochę tylko zwariowany z tym swoim adwentyzmem, z neoficką 
gorliwością nawracania
na wiarę prawdziwą, jeszcze jedną prawdziwą wiarę. Mniejsza zresztą; czy i ja 
nie
jestem zwariowany z tą całą bieganiną za „prawdziwym”. No i dobiegłem – aż 
tutaj. Adivasi
rozsiani po ogromnych terenach stanów Orisa, Bihar, Madhja–Pradesz, Bengal i 
Asam, za
centrum, kolebkę swej kultury i tradycji uznają okolice biharskiego miasta 
Ranchi. Odkopać
źródło... Śmieszne, w sam raz na gazetowy nagłówek. Ale otrzeć się, może uda się 
choć trochę
otrzeć... Prim dał się namówić bez większych trudności. Tak, był pierwszym 
Adivasem
jakiego w ogóle poznałem. W willowej dzielnicy New Delhi, w eleganckiej, pełnej 
kwiatów
rezydencji misji Adwentystów Dnia Siódmego. Zrobił na mnie w pierwszej chwili 
wrażenie
Murzyna. Okrągła twarz o negroidalnych rysach i wykroju ust, z nieco wystającymi 
kośćmi
policzkowymi i roześmianymi czarnymi oczyma, które, kiedy się coraz bardziej 
zapalał do
wspólnej wyprawy, szelmowsko połyskiwały białkami. I te zęby, wspaniałe białe 
zęby o jakich
istnieniu dawno na moim kontynencie zapomniano. Włóczyliśmy się po ogrodzie 
misji
konkretyzując plany. Istotnie, trudno sobie było wymarzyć lepszego przewodnika, 
niż ten
mały łysiejący grubasek w gamiturku. Kiedy snując plany odwiedzin rodzinnych 
stron podskakiwał
na ogrodowej ścieżce, błyskał oczyma i co chwila wybuchał szerokim młodzieńczym
śmiechem, nie chciało się wierzyć, że ma już czterdzieści sześć lat. Mieszkał w 
Delhi
od dawna; tu się dochrapał stanowiska pastora, co tam pastora – misjonarza i 
radiowego kaznodziei
adwentystów. Nadawane przez bombajską rozgłośnię, jego kazania co tydzień w
cały świat wędrują do wiernych, którzy nową wiarę czczą W języku hindi. Tak, w 
najbliższych
dniach nagra cały cykl kazań i przez jakiś czas będzie wolniejszy. A no pewnie, 
zna w
tamtych stronach każdy kamień. Tam się przecież urodził, wychował. Ranchi to 
jego strony.
Mówi po angielsku sprawnie, choć niewyszukanym słownictwem. Tłumaczy będzie 
można
sobie oszczędzić. Pastor zna przecież język mundari i szereg adivaskich 
narzeczy. Jakżeby
mogło być inaczej – jest przecież Munda, przynależność do najpotężniejszego 
plemienia Adivasów
wyraźnie go we własnych oczach nobilituje. Teraz nazywa się Prim Bazroy, ale to
dopiero ojciec zmienił nazwisko i dal synowi cudzoziemskie imię. Prim znaczy w 
hindi „miłość”.
Imię w sam raz dla pastora. I znów wybucha chłopięcym śmiechem. Tak, bazra w 
hindi
znaczy „strzała”. Ojciec po prostu przełożył ich nazwisko z mundari. Wcześniej 
nazywali się
Tuti – to drewniana strzała na małe ptaszki, taka z płaskim tępym grotem, żeby 
upatrzonego
ptaka strzał nie rozerwał w strzępy. Pokaże nam takie strzały, do dziś je 
Mundowie używają.
Dobra, umawiamy się w Ranchi, w misji adwentystów, tak będzie najpewniej. Ale 
zamieszkamy
w Khunti. Przy szkole, brat Prima jest jej kierownikiem. W Khunti – centrum 
terytoriów
Mundów. Tak, Khunti znaczy – słup. Więc Słup... Jądro. Oś. Jeszcze jedna...
– Gdzie ty się wałęsasz! – Prim z bratem wypadają zza zakrętu ścieżki. – Szukamy 
cię po
całym ogrodzie. Już czas, wszyscy czekają.
Zupełnie wyleciało mi z głowy. Dziś sobota! Wczoraj wieczorem Prim zaprosił nas 
na adwentystyczne
nabożeństwo. Sam wygłosi kazanie, wyraźnie zależy mu na naszej obecności.
– Gdzie Staszek i Jacek?
– Panowie Bronikousky czekają przed zborem. Kiedy wchodzimy do wnętrza, 
dziesiątki
czarnych oczu przyglądają się nam żywo, z zainteresowaniem. Takiej białej skóry 
i jasnych
włosów nie widzieli jeszcze nigdy. Dziewczęta nachylają się ku sobie i chichoczą 
bez aprobaty.
Skromnie przysiadamy na ostatniej ławce.
Można skonać z nudów. Prim z podwyższenia grzmi pod czystą, kaznodziejską frazą, 
od
czasu do czasu zerka w waszą stronę, sprawdza wrażenie. Miękki, jakby nieco 
bełtliwy język
mundari, pompatyczne gesty pastora, połyskujące białka raz po raz wznoszonych w 
górę
oczu. Półgodziny, a zdaje się – rok minął.
Powstali. Prim podchodzi do mnie, jego brat staje przed Staszkiem, jakiś młody 
chłopak
nieśmiało uśmiecha się do Jacka.
– Teraz nastąpi komunia. Zróbcie nam zaszczyt – połączcie się z nami i 
przyjmijcie chleb Pański.
– Nie jesteśmy adwentystami, Prim...
– Jesteście chrześcijanami.
– Tak, byliśmy chrzczeni. – Zerkamy po sobie, Staszek i Jacek też czują się 
speszeni. Trochę
się jednak Prim zagalopował. – Nie znamy waszego obrządku.
– Róbcie to samo co my. Nie obrządek jest ważny, a wola pokory.
Masz rację, Prim, wola pokory jest najważniejsza.
Pastor wziął mnie za rękę, w drugiej parze idzie Staszek z nauczycielem, dalej 
Jacek. Korowód
wychodzi przed zbór. Na ganku ustawiono szereg taboretów, przed każdym miskę,
ściereczkę i dzban z wodą. To chyba jakiś psalm... Pieśń kołuje szeroko, jasna 
jak poranne
słońce w ogrodzie. Usadowili nas na taboretach, przyklękli. Prim zdejmuje mi 
buty, wodą z
dzbana obmywa stopy, delikatnie wyciera je ścierką. Teraz zmieniamy role. Pieśń 
kołuje.
Zerkam z ukosa na Staszka, który klęczy przed bratem Prima i myje mu nogi.
Wstali. Pieśń kołuje w porannym ogrodzie. Prim całuje mnie w obydwa policzki, po 
bratersku.
Całuje mnie jego brat, wszyscy kolejno wymieniamy uściski. I powrót. Pieśń huczy 
w
zborze, oknami wymyka się w jasny ogród. Jabłeczny sok i podawany na tacach 
łamany chleb
zamyka obrzęd. Przez poranny ogród wracamy do domu.
Byrsa, Dżajpal i starsza od braci Monyka uwijają się wokół stołu. W końcu stryj 
nie przyjeżdża
co tydzień; ważny, najważniejszy stryj – z samego Delhi. I jeszcze ci trzej, 
których
przywiózł z sobą... Dzieciaki prześcigają się w serwowaniu a to naleśników, a to 
owoców, to
znowu jęczmiennych placków, których całe stosy smaży żona nauczyciela, a to 
dżemów i
wszelakich innych paskudztw – jak na adwentystów przystało – wegetariańskiej 
kuchni.
Nie rozumiem, dlaczego Staszek już trzeci raz kopie mnie pod stołem w kostkę. 
Wreszcie
trafiam na karcące spojrzenie Prima i szybko gaszę papierosa. Niech mu będzie – 
jeśliby to
rzeczywiście miało zgorszyć pobożnych bratanków, niech będzie. Ale mógłby 
przynajmniej
w rewanżu dać sobie spokój z tym bezustannym nawracaniem. Przy akompaniamencie 
potakiwań
brata, Prim wiedzie opowieść o rychłym powrocie Jezusa na ziemię, i to powrocie 
w
pełnej ludzkiej postaci; o dziejach adwentystów, błędach katolicyzmu; o roku 
1844, w którym
to na skutek błędnych obliczeń adwentyści oczekiwali końca świata; i o tym też, 
że – choć w
dokładnej dacie niewiadomy – niechybny koniec świata zbliża się już wielkimi 
krokami, czego
znaki są niepodważalne – nastąpi bowiem wówczas, kiedy każdy człowiek uzyska już 
szansę
przyjęcia prawdziwej wiary, co jest oczywiste – wiary adwentystów. A przecież 
już, niemal w
każdym zakątku ziemi, wszędzie gdzie dociera radio i misjonarz, szansa wiecznego 
zbawienia
nadeszła i wrota adwentystycznego raju stoją otworem. Jacek pożera trzeci tuzin 
placków.
– A water? – Nauczyciel spieszy z nieoczekiwanym, choć nieadwentystycznym, 
wybawieniem.
Zresztą nieświadomie. Jak setki podobnych mu, których spotkałem, i brata Prima 
rzeczywiście
interesują te do niczego nie prowadzące informacje. Już rano przed mszą 
rozpoczął
serię pytań. I teraz znów zaczyna. Zawszeć to jednak lepsze od pastorowych 
kazań.
– Water? Po polsku: woda.
– Słyszysz Prim! – Nauczyciel aż podskoczył z radości. – Słyszysz? Woda. A w 
mundari:
daa. Jakie podobne.
Bór – bir, bóg – bonga, lew – sing, człowiek – hor. Następuje seria pustych 
informacji.
Nie, lew nie... Ale bir, bonga, daa... Kręci głową, jakby chciał utrzeć jakąś 
formułę ogólną.
Przypomina mi się maniak, polski ksiądz z południowego Peru, który od lat zbiera 
słowa podobnie
brzmiące po polsku i w języku kiczua. Kiedy go spotkałem, miał już tych 
indiańskich
słów ponad setkę i żadnej z tego korzyści, poza dziecinną radością naturalnie. 
Podobną do tej,
która promienieje z twarzy odkrywcy problematycznego podobieństwa słów daa i 
woda. Kiwa
głową i co chwila – jakby dla wzmocnienia argumentów przez odwoływanie się do 
brata z
Delhi – łypie na Prima. Warto nam zresztą wiedzieć, że mundari to nie taki tam 
sobie byle
jaki dżunglowy język dzikusów. Starożytny – podkreśla – starożytny język. 
Najstarszy na
tych ziemiach. Sanskryt dużo, dużo później się narodził – i właśnie z mundari 
wiele słów zagarnął.
Właśnie z mundari. Spod ogona nie wypadli, o nie! O proszę – Nalanda. Cały świat
słyszał o słynnym buddyjskim mieście i uniwersytecie. Niech się do niego Hindusi 
przyznają,
mają prawo. Ale, żeby zrozumieć, co znaczy ta nazwa i skąd się wzięła, do tego 
trzeba znać –
podnosi wskazujący palec – znać trzeba mundari. Nalanda... Nalan–daa, 
oczywiście: Strumienna
woda. Tak samo jak Durandaa – Śpiewająca Woda, Daason – Woda Czerpana, jak
Żółta Woda – Sasardaa, jak bez liku adivaskich nazw osiedli z tych stron. Albo 
sing – już
przecież mówił – lew. Ale nie tylko; sing to także „wielki mąż”, król. To także 
Munda. Każdy
Munda – pan, król tych ziem. Sindaa – Królewska Woda, nazywała się kiedyś cała 
ta kraina.
Sindaa – posłuchajcie uważnie – sindaa. Hindusi po prostu przekręcili słowo i 
mówią: India...
A to przecież ich, Adivasów, ich to była, a nie Ariów i potem Hindusów nazwa; 
ich to była,
nie Hindusów ziemia.
– Ta ziemia. Sindaa. Królewska Woda... Ziemia Mundów... – zatacza szeroki gest, 
jakby
chciał nim objąć wokoło wzgórza rozległe, pola i zieleniejącą na horyzoncie 
dżunglę. Teraz,
gdy stoi tak z gorącymi czarnymi oczyma ponad przytuloną do – wzgórza wioską, 
jest bardziej
przekonywający, niż kiedy rano przy śniadaniu snuł wątpliwe lingwistyczne 
wywody. –
Tuśmy się urodzili, Prim, ty, ja, nasz dziadek...
Wioska jak wioska. Niewielka i niebogata. Adivaska. W większości, chociaż wydała 
samego
radiowego kaznodzieję, pogańska. Gliniane chaty, krzywe, strzechą kryte, garbate 
grzę-
zną w glinianym gruncie. Niemal każde drzwi otacza biały szlaczek z ryżowej mąki 
– niezawodny
sposób, by złe moce nie wśliznęły się do wnętrza domu. Tak, będą tańczyć. 
Wiedzą,
że Prim przyjechał. Nie tylko tutejsi. Nawet z daleka, zza tamtej dżungli 
przyszli tancerze.
Będą tańczyć, niech sobie Prim przypomni, jak to bywało.
Pętam się po wiosce. W pobliżu domostw sterczą z ziemi niewysokie, z gruba 
ciosane kamienie
– obeliski pamięci po zmarłych członkach rodziny. Widywałem już podobne na 
drogach,
w dżunglowym bezdrożu – stawiane ku czci kogoś, kto zmarł tu znienacka czy też 
padł
rozszarpany przez zwierza. Ci zaś, widać, dokonali żywota pod rodzinną strzecha. 
I każdy,
kto pod nią wstąpi, niechaj wspomni o tych, którzy odeszli. Ich groby leża nie 
opodal, pod
wsią. Właśnie – gdzie? Na skraju wsi droga urywa się, rozlewa w lakę. Ledwie je 
zauważyć –
niskie, obłe pagórki znaczą cmentarne miejsce. Ubogie i, zda się, tymczasowe jak 
wioska,
którą zasiedlali pogrzebani tutaj. Bo i rzeczywiście – tymczasowe to tylko 
miejsce spoczynku.
Rozglądam się – jest: w cieniu drzew zległy w ziemi potężne płaskie kamienie. 
Sasan – właściwy
cmentarz wioskowych rodów. Po roku, czasem w dwa lata od pogrzebu, rozkopuje się
pagórek, otwiera grób i kilka kości zbiera się, by już na stale połączyć się 
mogły z kośćmi
protoplastów – niczym w rodzinnym grobowcu pod jednym z tych omszałych kamieni w 
sasan.
Prim jakoś nie wspominał, że pochodzi z Naguri–Munda; a oni to tylko przecież 
zakłócają
wieczne odpoczywanie zmarłych, by oczyszczone przez robactwo kości przenieść pod
rodowy kamień, Hasada–Munda nie czynią tego nigdy – grzebią, zwłoki w ziemi i 
groby
przykrywają kamieniem, każdy oddzielnym. Może pastor wstydził się praktyk 
współplemieńeów.
Odnalazł się właśnie – znowu mnie musi szukać, a tancerze dawno gotowi. Nie, nie
jest zachwycony moimi odwiedzinami pogańskiego cmentarza. Ciemnota! Ciemnota i 
tyle.
Miałem rację, wieś należy do Naguri–Munda. Ale i tutaj adwentystów coraz więcej. 
Sasan,
może już wkrótce uda się z tym skończyć. Kto ich tam wie, są i tacy, którzy 
twierdzą, że kiedyś
kamieniem przywalano tylko groby tych, co się im zdarzyło zemrzeć poza domem. 
Taki –
mówią – bywa niebezpieczny, w złego ducha może się po śmierci przerodzić. To go 
lepiej –
mówią – dobrze kamieniem przywalić. Ciemnota i tyle. Idziemy, w nieskończoność 
na nas
czekać nie będą. Mijamy szereg potężnych omszałych kamieni. Każdy z nich musi 
ważyć
dobre kilkaset kilo, może i więcej. Robią wrażenie śladów jakichś tajemnych 
konstrukcji z
zamierzchłych czasów świetności tej kultury; z czasów, których nie było. O ileż 
te kamienie
okazalsze od glinianych chat, w których żyli przodkowie Prima, zanim ich kości 
przeniesiono
pod rodowe głazy. W Indiach, Egipcie, Meksyku... Owa niebywała dysproporcja 
pomiędzy
nakładami na doczesne i pośmiertne domostwa! Może wszędzie jest odbiciem tej 
samej tęsknoty.
Tęsknoty za... Za czym?
– O, to czirczeti – Prim pochyla się i zrywa jakąś roślinę – jej korzeń kobiety 
wkładają sobie
do pochwy, by przerwać ciążę. A to sanaj, nasiona tego ziela miesza się z 
proszkiem
kwiatów bananowca, dobrze się je rozciera i lepi w pigułki; po trzy, cztery 
dziennie zażywane
przez tydzień powodują stałą bezpłodność kobiety.
– Ile masz dzieci, Prim?
– Pięcioro, a bo co? – odwrócił się urażony. – My przecież jesteśmy 
chrześcijanami.
– Ależ tak, oczywiście...
Zasępił się. – Wiesz, wiele tu jeszcze pracy. Widziałeś we wsi tego chłopaka z 
kokardą we
włosach? Troje dzieci im umarło. Kiedy się ten, czwarty, urodził – wezwali 
czarownika. Poszli
do samy, uczynili ofiarę, czarownik zawiązał chłopcu czerwoną kokardkę. Już 
piąty rok
ją nosi. Wiele tu jeszcze pracy...
– Poczekaj, co to za hałas?
– Nic, pewnie znowu wzięli się do mordowania ptaków. Chodźmy.
– Poczekaj, Prim.
Na podwórku mężczyźni zbitą grupą otoczyli jakieś ekscytujące ich widowisko. Na 
widok
Prima rozstąpili się nieco, ale nieprzytomnych z podniecenia oczu nie odrywają 
od tumanu
kurzu, który kłębi się pośrodku podwórza. Pył z wolna opada. Przed zdyszanym i 
zlanym
krwią kogutem jego rywal konwulsyjnie drze pazurami ziemię. Słabiej, słabiej, 
wreszcie pokiereszowany
tułów opada bezwładnie. Krzyk mężczyzn. A więc Hindusi nie pierwsi... A tak
lubią opowiadać, że to u nich Hiszpanie podpatrzyli walki kogutów, zanim tę 
barbarzyńską
rozgrywkę rozprzestrzenili aż na Karałby. Może podobnie bujają o swym rzekomym 
wynalazku
szachów.
– Prim, czy Munda grają w szachy?
– Nie, a co?
– Nie, nic.
Dwóch kolejnych Adivasów występuje na plac. Przykucnęli, stawiają na ziemi swoje 
koguty.
Szarpane za ogon ptaki wpadają we wściekłość. Znak – i koguty wbijają się w 
siebie ze
zjeżonymi na karkach piórami. Krew, pierze, krew. Tuman kurzu. Wrzask mężczyzn. 
I już
tylko pojedyncze pióra unoszą się ponad kłębami zczerwieniałego pyłu.
Od głównego placu wioski gruchnęły bębny. Trąbka odpowiedziała im piskliwie.
– Chodź. – Prim słucha chwilę. – To pajka, taniec z piórami.
Pośrodku placu dwóch mężczyzn przykucnęło w jakiejś stylizowanej pozie. Na 
głowach
ogromne pióropusze, twarze wymazane mąką, że oczy zdają się jeszcze czarniejsze, 
jeszcze
gorętsze. Stroje na nich barwne, krzyczące. Na lewym ramieniu tarcza, w dłoni 
żelazny
miecz. Poderwali się, zwarli, aż im zawieszone wokół kostek dzwoneczki 
zadźwięczały. Aż
zafurczały stroje, a ich biel i czerwień, granat i zieleń w słońcu zamigotały. 
Weselny taniec...
Wojenny, ale i weselny – na spotkanie z orszakiem panny młodej. Z tępymi 
wprawdzie mieczami,
atoli w gestach taniec ten sam i w stroju jako w czasach naddziadów, kiedy to 
wódz
Mundów wraz z przybocznymi mieczem zdobywał przyszłą połowicę. Zagrzewają do 
walki
bębniści, trąbka im odpowiada piskliwie. Znów odskoczyli tancerze, trwają w 
ekstatycznych
pozach. I zwarli się raz jeszcze. I miecze szczęknęły. A bębny do walki grzeją.
I taniec następny, i następna wioska. I znów cmentarz, taniec i wieś, i drzwi 
przed Złym
szlaczkiem ryżowej mąki obwiedzione. I Prim, który się troi. I wciąż to samo, to 
samo. W
tańcu karam walący w bębny mężczyźni i szereg kobiet, które się wzięły za ręce i 
suną rytmicznym
korowodem, jak tam – we wsi, w której na drodze, z bębnem na piersiach z Mundami
tańczył Żelazek. I karija, rolniczy taniec plemieńców z motykami i grabiami w 
rękach.
A potem znów te podskoki i rytmiczne przegrupowania chłopców w czo – tańcu z 
kijami, na
których furkoczą strzępy kolorowych papierków. I znowu to samo zataczanie się, 
bełkot, żałosne
opadanie w pijacką mgłę. I wioska następna, i taniec. I szlaczki z ryżowej mąki 
wokół
drzwi, kogucie walki i mech na cmentarnych kamieniach. I dni, i noce wrzeszczące 
dżunglą.
Jest wieczór. Tutaj się pożegnamy. Prim nas, my Adiva–sów. Nad wodą jeziora 
unosi się
owadzi zgiełk. Milczymy. Prim przyłożył dłonie do ust i wydaje jakieś 
nieartykułowane
dźwięki. Po chwili z szuwarów odpowiada mu echo. Nie echo – zwabione ptactwo 
przywołuje
niewidocznego plemieńca. Jakże on to potrafi robić! Zapomniał to już mój 
praszczur...
Czasem wydaje mi się, że ten radiowy kaznodzieja dopiero przed chwilą zlazł z 
drzewa i
strzała – ta z jego nazwiska – może mu się lada chwila przydać. Celnie rzucony 
kamień poderwał
z szuwarów rozjazgotaną czeredę. Prim zawadiacko przekrzywia kolorową szmacianą
czapeczkę i śmieje się swym otwartym, chłopięcym śmiechem. Spojrzeliśmy po 
sobie. Urwał.
Znów cisza. I tylko ten znad jeziora przedwieczorny owadzi zgiełk.
Jezioro Króla Węży... Woda, która – wierzą – obmywała Adivasów w czas porodu 
dawno
zatopionej świetności ich kultury. Wodę okalają szuwary, chroni dżungla. Wrócili 
do źródła.
Coraz dalej i dalej od pono rozległych ongiś terytoriów. Tak wierzą, choć czy 
tak było w istocie?
W każdym razie im to jedynie przyszło zachować zdecydowaną odrębność na 
subkontynencie
Hindusów. Przetrwali czas stapiania się tutejszych ludów w jedną cywilizację: 
czas, w
którym przyjęcie rytuału „dyscypliny życia domowego” nawet antropologicznie 
obcego czyniło
Hindusem. Nie przyjęli owej pięknej, wyższej ponad biologię, koncepcji 
wspólnoty. Gdy
doktryna upaniszad dokładnie ustalała obrzędy i zachowania przystojne każdej 
życiowej okoliczności,
oni nad świętą wodą trwali w odrębności pradawnego adivaskiego kręgu. Trwali tak
i wcześniej, kiedy Ariowie dopiero wstępowali na Wielką Wyżynę. Kiedy dopiero 
szli, by
zniszczyć jej przedaryjską cywilizację. Zniszczyć? – Może raczej zastąpić już 
rozkładającą
się. Jak Mongołowie w Chinach, Turcy w Bizancjum, Germanowie w Rzymie. Szli 
Ariowie
oczyścić ziemię i to, co po poprzednikach żywe jeszcze i płodne, dalej 
poprowadzić. Piąte
mija tysiąclecie od tamtych dni. Od dni, w których to namioty Ariów pokryły 
dolinę Indusu.
Pasterski lud podjął kulturę poprzedników, rozwinął ich filozofię. Lingę 
utożsamił z fallusem
Sziwy, by po dawnemu wielbić w nim ideę płodności. Nic o tym zapewne nie słyszał 
naddziad
adivaskiego czarownika, a taki sam wszak kult lingi przekazał późnemu wnukowi, 
który
przed paroma tygodniami na moich oczach zaklinał duchy w kamień na noworoczną 
intencję
obfitości... Niczym królewscy Inkowie, również Ariowie mieli jaśniejszą skórę od 
tubylców.
Nobilitowała ich. Jakaż w tym prawidłowość, że im jaśniej tym wyżej? Choć tylko 
do
czasu – do tego czasu, w którym Murzyni zaczęli rzeźbić Madonny o czarnych 
twarzach.
Lecz stało się to zgoła gdzie indziej i o tysiąclecia po zstąpieniu Ariów na 
Dolinę Indusu. Czy
ta ich jaśniejsza skóra zrodziła pierwszą koncepcję rasizmu? Dla dzisiejszej 
pamięci kultury –
bez wątpienia pierwszą. I urodziła się kastowość. W ostatniej chwili, jako że 
już wkrótce
Ariowie mieszać się poczęli z ciemniejszymi, zaś kastowości przyszło przejść z 
rozróżnień
antropologicznych na kulturowe. Czyli na rozróżnienia nieostre, więc pozorne – 
jak to zwykli
mawiać ci, którzy posiedli pewność, iż białe jest zawsze i zupełnie białe, zaś 
czarne czarne i
kropka. Ariowie nie mieli tej pewności. Mieli wyobraźnię. Szeroką jak równina, 
po której
stada swe gnali na wschód. Lary i penaty wlokły się za nimi w koczowniczych 
wozach poprzez
bezdroża Pendżabu. Załadowane kędyś śród irańskich pustyń i gór. Rozwiązali 
toboły
Ariowie. A lary rozbiegły się po nizinie i powróciły – nie same. Bogowie Awesty 
doszli do
porozumienia z bóstwami Wedy. I może był to większy, bardziej totalny podbój 
subkontynentu
od tego, który rodził się w krwi walk i potyczek tubylców z koczowniczymi 
przybłędami.
Był to wszak podbój wyobraźni.
Pięć tysiącleci. Niewiele. Wystarczy. Starczyło, by dwie fale napływu zlały się 
w jedno wielkie
morze – by ujednoliciło się jego lustro w hinduskich Indiach. By ciemnoskóre 
ludy drawidyjskie
i indoeuropejscy Ariowie wyrośli w pobratymców – w Hindusów. A jednak niewiele. 
Zbyt
mało lat na to, by nad wieczornym Jeziorem Króla Węży pastor Adwentystów Dnia 
Siódmego
zapomniał naśladować głosy ptaków, jak to przedwieczorną porą czynił je go 
naddziad.
Nad jeziorem coraz dłuższe cienie. Tak było i wówczas. Tamtego zmierzchu... 
Tamtego
zmierzchu, kiedy wódz Mundów, mądry Mądra Munda, idąc drogą nad brzegiem jeziora 
spostrzegł
porzucone dziecko. Nad noworodkiem w trawie sterczał łeb kobry. Strzegła go 
wyraźnie.
Mądra Munda podszedł ostrożnie. Kobra spojrzała nań szklistym wężowym wzrokiem. 
I
zobaczyła – łagodność i mądrość zobaczyła w oczach wodza. Zachybotała się, raz 
jeszcze
spojrzała na dziecko i jakby o los już jego spokojna, wolno osunęła się w trawę. 
Z cicha
chlupnęła woda i tylko w miejscu, w którym zniknął tajemniczy wąż, kręgi 
rozeszły się po
wodzie. Mądra Munda stał chwilę zdumiony. Wody jeziora wygładziły się, niemowlę 
rozdarło
się w głos. Wódz wziął dziecko na ręce i wrócił do domu.
I nie wiedział, że niesie w ramionach syna bogów. Nie słyszał przecież o bogach 
wódz
animistycznego plemienia. Niósł dziecko spokojny i ufny. Ileż to lat później 
urodziła się adivaska
legenda? I któryż to wiatr znad Gangesu, rzeki Hindusów, ruszył kręgi na wodzie 
adivaskiego
jeziora? Ucichł przed wiekami. Legenda została. Mądra Munda nie słyszał nic o
wielkiej wojnie, która toczyła się gdzieś tam hen, gdzie kończy się dżungla.. 
Jeden to z hinduskich
bogów postanowił zmieść z ziemi wszystkie węże. Może zazdrościł. Był to czas 
wszakże,
kiedy nagowie – boskie kobry – cześć odbierali trwożliwą a powszechną. 
Zamieszkiwali
podziemny świat, na dnie wód się pienili, a stolica ich – Bhogawati, samą swą 
nazwą Obfitującej
w Rozkosze – zazdrość mogła wzbudzić choćby i boską. Z ust w uszy i z uszu do 
dalszych
ust szła wieść, iż w podziemnym owym świecie strzegą nagowie skarbów tak 
olbrzymich,
iż z zachwytu jeno milczeć o nich można. Tych zaś kruszców i kamieni, które z 
trudem
spod skał człowiek dobywa – choć są ledwie blaskiem blasku – z niczyjej innej 
jak właśnie z
nagów łaskawości śmiertelni dostępują. Opuszczali jednak swe podziemne 
siedliska, poprzez
mrowiska i jaskinie wypełzali nagowie między śmiertelnych. Szła o nich też inna, 
wieść
mniej zachwycająca, atoli jeszcze większą czcią mogąca ich okryć – ta 
mianowicie, iż gdyby
tylko zechcieli, całą ludzkość mogliby unicestwić. Bez trudu, jako że jednym 
spojrzeniem
zdolni byli palić miasta całe, jednym oślepiać oddechem. Mogli to wszystko, 
czynić tego zatem
nie musieli. Wypełzali z mrowisk, by kobiety leczyć z bezpłodności i aby 
utęskniony
sprowadzać deszcz, czego najlepszym jest dowodem, iż odkąd pamięć sięga – 
najwięcej węży
spotkać można w .porze deszczowej. Czasem naga zmieniał się w mężczyznę, bywało, 
że
nagini przybierała postać kobiecą. Atoli gdy przyszła noc, nieodmiennie 
powracali w skórę
wężową. Zbyt ciasną już czasem. Wówczas skórę uprzednią odrzucali, i szczęśliwy 
ten, któremu
ją przyszło znaleźć. Padał na kolana przed boskim symbolem oswobodzenia duszy z
wszelkiego zła i uwolnienia się z kołowrotu wcieleń. Przechowywał po tem ową 
skórę jako
skarb mu droższy od wszystkich podziemnych skarbów. Mógł stać się dzięki niej 
niewidzialnym,
długowiecznym, ba! – nieśmiertelnym nawet. Jakże ciasno bywa w tej jednej 
jedynej,
własnej skórze...
Aż przyszedł dla nagów czas pogromu. Sprzysięgli się w zazdrości hinduscy 
bogowie. Ginął
podziemny szczep. Chroń się! – błagali nagowie Króla Kobr. I zrzucił król skórę, 
i skrył
się pod człowieczą postacią bramina. A było to nie opodal miasta Benares. Tam 
Król Kobr
poznał bramińską dziewczynę.
I ożenił się z nią. I byli szczęśliwi.
I napełnił ją.
I czekali w radości przez dziesięć księżyców.
Aż pewnego dnia, a był to już księżyca nów siódmy, podpatrzyła niewiasta, iż 
małżonek
jej ma rozdwojony język węża. Zapytała – dlaczego? Nie odpowiedział. Zaprzągł 
wóz i – aby
zbytecznego zapomniała pytania – zabrał ciężarną na pielgrzymkę do świętego 
miasta Puri.
Ale ona nie zapomniała. Kobiety nie zapominają nigdy. Wracali już w dom. A kiedy 
nadciągać
zaczął zmierzch, tu się akurat znaleźli – tutaj właśnie, pomiędzy wioską Korambe 
a wioską
Sutiambe, dobre osiem mil od dzisiejszego miasta Ranchi – nad brzegiem jeziora. 
Właśnie
tutaj. Kobieta nie zapomniała. Kobiety nie zapominają nigdy. I właśnie o tej 
przedwieczornej
porze nad brzegiem jeziora spytała raz jeszcze – dlaczego? Małżonek zasyczał 
cicho,
tak właśnie jak syczy człowiek, kiedy przeszywa ,go ból ostry a zimny, wężowy. 
Nie było
rady – opowiedział jej swoją historię. Kiedy skończył, znów usłyszała syk. 
Spojrzała na małżonka.
Małżonka nie było. Zniknął. Przed nią w trawie kołysała się królewska kobra.
Krzyknęła. I oto odpowiedział jej krzyk drugi. Krzyk syna , co się z niej w tej 
chwili narodził.
Potem nie słyszała już nic – umarła.
Mądra Munda, choć miał już jednego syna, adoptował sierotę i dał chłopcu na imię 
Pwani
Mukut. I to był początek końca. Rósł Pwani w adivaskiej wiosce i szeroko wśród 
Mundów
rozchodzić się zaczęła wieść o niebywałej jego mądrości. A kiedy wódz Mądra 
Munda umarł
i spoczął pod rodowym kamieniem, Pwani Mukut obwołany został pierwszym królem 
Mundów.
W żyłach plemiennego króla krążyła bramińska krew. Ciągnęło do swoich. I Pwani
Mukut wyrąbać kazał w dżungli drogi, i drogami tymi w krainę Adivasów przenikać 
zaczęli
obcy. Coraz więcej braminów osiedlało się na adivaskiej ziemi, aż w końcu na 
wioski potomków
Mądra Mundy spadła nędza. Została jeno tradycja. Poczucie odrębności. I dumna 
pamięć
o nigdy nie spełnionej świetności.
I niechaj tak trwają. Po co mówić im, że nigdy nie mieli królestwa? Iluż to 
nieświadomość
uczyniła szczęśliwymi... Od dawien, dawien dawna – zanim tu jeszcze może 
przyszli – stanowili
swoistą republikę, zbiór klanów o patriarchalnej organizacji. Brat starszy 
zostawał
Pahanem, jako kapłan rząd dusz sprawował, młodszy już tylko rząd ciał – zostawał 
wodzem,
jak go potem nazwano – Munda. To był początek. Później poszło zwyczajnie – 
funkcje kapłana
i wodza poczęły przechodzić z ojca na syna. I może zapomnieli nawet wodzowie, a
może i kapłani zapomnieli, iż od wspólnego pochodzą patriarchalnego pnia, iż z 
tą samą trysnęli
spermą. Czy tak było już, zanim tu przyszli? Pytanie tylko... Lecz i oni – to 
pewne – nie
byli tu od zarania, choć pamięć wędrówki utonęła w micie o prawowitych 
mieszkańcach tej
ziemi. Nie zdobytej – ziemi, matki ich. A przecież było inaczej. Przyszli tutaj. 
Czy z Karakorum
przecierali szlak późniejszym Ariom z północnego zachodu po dolinę Gangesu? 
Hipotezy
nie lubią odpowiedzi jednoznacznych. Antropolodzy lubią hipotezy. Więc może 
odwrotnie.
Może to w dżunglach Asamu pogubił się i rozsypał wielki exodus ludów centralnej 
Azji,
migracja z terenów Mongolii i Chin, która parła na południe, aż po Jawę, 
Sumatrę, i dalej –
po pustynie Australii? Mahometanie z dzisiejszego Bangladeszu mają cechy 
mongoidalne i
kulturowe związki z ludami znad Pacyfiku i centralnych Chin. Zaszyci w 
indyjskich dżunglach
Adivasi nigdy nie słyszeli o tym, iż ich Język i obyczaje wykazują zadziwiającą 
zbieżność
z plemionami Mon–Khmer z północnej Birmy, a także i o tym, ze podobnym tańcem i
zbliżonym słownictwem czczą jasność dnia i drżą przed tajemnicą nocy plemiona 
Jawy i Sumatry.
Może więc rzeczywiście braci swych o negro idalnych rysach, choć jak i oni 
antropologicznie
reprezentujących typ mongoidalny, może istotnie pogubili gdzieś w dżunglach
Asamu. I miast na południowy wschód, odprysnęli od wielkiego exodusu ku 
zachodowi, aż
po dzisiejszy Pendżab. I tu być może starli się z Drawidami, by w walce 
podzielić subkontynent.
By Drawidom pozostawić południe, zaś za swą macierz uznać północ. I zapomnieć o
przebytej drodze. Może... I może słusznie zapomnieli – tu wszak, w tej ziemi 
posiali pień.
Santalowie, Ho, Kharija, Korwa i Birhor, i Bhunia – wszyscy, co się dziś zwą 
Adivasami, od
tegoż wyrośli pnia. Od pnia Mundów, plemienia najstarszego. Plemienia, które 
ongiś zwało
się Horoko. Po prostu i dumnie – Ludzie. Aż ludzie inni nadeszli – Ariowie. I 
język u skraju
dżungli inny słyszeć się dało – sanskryt. Z niego to poszło słowo, które 
najwyższą oznaczało
wśród Adivasów władzę: wódz – munda. Tak właśnie jak na peruwiańskich antypodach 
słowo
inka oznaczało boskiego króla, nie zaś nazwę narodu – Kiczua. Hiszpanie o tym 
nie wiedzieli,
albo ich to po prostu nie bardzo interesowało. Nie zajmowało też nadmiernie 
Ariów;
inne mieli tymczasem sprawy do ustalenia. Od nazwy wodza nazwali całe dżunglowe 
plemię.
Tak Horokowie z obcego chrztu zostali Mundami. I ze świata obcych bóstw, z nie 
swoich
marzeń, z hinduskiego świata wąż wśliznął się w adivaski mit początku. Znów 
nazbyt to prosto,
nazbyt jednoznacznie. Nie tyle może z hinduskich, ile z marzeń i wyobrażeń w 
ogóle
właściwych człowieczemu repertuarium, wąż wśliznął się nad brzeg świętego 
jeziora Adivasów.
Tenże sam wąż, który pełznie przez kontynenty i cywilizacje, zbiera cześć ludów 
pierwotnych,
co to wzajem nigdy o sobie nie słyszały – cześć symbolu śmierci i symbolu 
płodności
zarazem. Śmierć i płodność, sytość i głód, płodność i śmierć... Dwa oblicza tej 
samej
istoty... Wąż dawnych Skandynawów. Manasa, bogini węży, skuteczniej chroniąca 
przed ich
ukąszeniem od papug i ichneumonów, które krzykiem i zębami strzegą przed jadem 
hinduskie
obejścia. Wąż pośród najstarszych systemów totemicznych azjatyckiego Południa. 
Do dziś
kult węży praktykowany wśród Na jarów. I wąż, Król Kobra, strzegący nowo 
narodzonego
nad świętym jeziorem Mundów...
Słońce wpada do jeziora. Milczymy nad czerniejącą wodą. Prim bawi się swą 
kolorową
czapeczką. Tez milczy. Nie opowiada. O Mądra Mundzie, o Królu Węży, Pwani 
Mukucie.
Późny wnuk milczy. Zapomniał? Nie wie, a może i nie chce o tym wszystkim 
wiedzieć pastor
z rodu Mundów. Nad wodą stygnie owadzi zgiełk. Słońce wpada do jeziora. Czas.
Stal jeszcze chwilę na drodze i machał za nami kolorową czapeczką. Szkoda, że 
nie powróci
JUŻ do mojej opowieści.
Drogi Michale!
Przykro mi, żem się dotąd ze zobowiązań, nie wywiązał, ani nawet nie 
wytłumaczył. Najwyższy
czas postawić sprawę jasno: obiecanych reportaży z podróży NIE NAPISZĘ. 
Chciałbym,
żebyś mnie dobrze zrozumiał i uwierzył: po prostu NIE POTRAFIĘ. Nie potrafię 
napisać
tego, czego oczekujesz. Twoja gazeta jest poważnym dziennikiem o przekroju 
właściwym
pismom codziennym. Nie ten to oczywiście – powiedzmy sobie szczerze – wymiar, co 
„Times”
czy ,L'Humanite”, zawszeć jednak... Wiem, wiem – tłumaczyłeś – obok wstępniaków,
serwisu, materiałów politycznych, społecznych, potrzebujesz także kolorowego 
świata, słońca,
egzotyki – reportażu. Ale tegośmy właśnie do końca nie dogadali. Reportażom 
Twojej
gazety – prócz palm, nagich dziewczyn i wielbłądów, prócz tego wszystkiego, co w 
zatłoczonym
tramwaju połyka Twój czytelnik – tym reportażom potrzeba ekonomii, problemów 
gospodarczych,
walki klasowej, krzepnięcia społecznych wysiłków, i czego tam jeszcze, o czym
ani mam, ani zabiegam mieć zielone pojęcie. Szanuję te problemy, wagę ich cenię 
– ale one
nie moje. Nie moje są te poważne reporta–, że z poważnych dzienników.
Szlaki, którymi dreptam... Raczej przestrzenie bez szlaków. I zgubić się łatwo. 
Cóż Ci po
tym? – Baśń o zdarzeniach prawdziwych... A może tylko zdarzeniach realnych? 
Hipotetycznie
dostępnych? Mają byłaby weryfikacja. Maja – najkrócej mówiąc: Pozorność. 
Pozorność
powłoki. Pogadamy o tym szerzej po moim powrocie. Albo nie pogadamy.
Zrozum, funta to kłaków niewarte na Twoje szpalty. A może i w ogóle... Kształt 
Tajemnicy,
niedookreślenie dziwność realności, jej pozór... Ład świata niezborny i porządek 
w wielości,
a nade wszystko tego porządku mroczne zakamarki. Świat ten, który jest dla mnie 
niczym
moje własne ciało – namacalne, proste, do nagości odkryte, a zarazem i dla mnie 
samego
wciąż przecież obce, dalekie, zaskakujące niespodziankami i niezrozumiale do 
dna. NIEDOTYKALNE.
I dlatego właśnie bliskie.
Jakżebym Ci miał więc sklecić te reportaże. O czym? Dla Twojego dziennika...
Wybacz mi więc. Albo lepiej – ZROZUM.
Ściskam Cię i Twoim Dziewczynom kłaniam.
Andrzej
Zielony cmentarz. Pustynia zielona. Gour. Nie ma miasta Gour. Jest wioska, pola, 
są
wzgórza, stawy. Miasta nie ma. Są ruiny. Dakhii Darwasah – brama wjazdowa do 
dawnego
fortu. Mijasz strojność czerwonej cegły i nie do fortu, ale przez bramę znów 
trafiasz w zieleń
pastwisk nad rzeką i cień szumiący liśćmi przybrzeżnych bananowców.
Stoję chwilę niepewny drogi pośród rozkołysanych wiatrem traw zielonych 
podwórców. O
kilkadziesiąt metrów stąd pulsuje szosa, na którą z rana wy czochraliśmy się z 
przedmieść
Kalkuty. Prosta zdawało się szosa, równo zdawało się na północ, potem będzie 
skręt na
wschód – i Asam. Miasta, wioski, miasteczka. Gdzieś tam, po prawej, Gour. Może 
dla historyków
hinduskich państw ważna stolica. Oni pamiętają, że w VII wieku założenie, w XVI
rozkwit, upadek... Niechaj pamiętają. Wóz szedł lekko po szosie. Dosyć tych 
stolic. A może?
Ot, z kolekcjonerskiej ciekawości. Tylko parę kilometrów w bok... I stoję oto 
niepewny drogi
na rozkołysanych zielonych podwórcach. Pierwszy może raz pośród ruin, które żyją 
– nie są
miastem–ekspozycją, lecz częścią pleneru, z którego wyrosły. I wioski, która 
wyrosła z dawnej
metropolii. Oto obrócił się czas. Obrócił się wstecz – w głąb, do źródła. Gour 
znowu jest
dopiero wioską. Małą, ubogą, na uboczu bengalskiego traktu. Już – albo jeszcze – 
ni śladu tu
owalnych bengalskich dachów, płasko rzeźbionych ceramicznych płyt, terakot, 
które na fasadach
świątynek przywodzą na myśl domki z toruńskiego piernika. I nie widać, by lepił 
ktoś
tutaj – znane tu równie jak u nas toruński piernik – bengalskie figurynki z 
gliny. Już tutaj na
to za późno – bądź jeszcze nie czas. Chatyny przywarły do dawnych fortecznych 
wałów, koślawe,
aby–aby – aby przetrwać. Co przetrwać? Czas fortu Gour przetrwały... Rankiem 4
kwietnia 1905 roku potężne trzęsienie ziemi zmiotło całe podgórskie miasta u 
stóp Himalajów.
Ziemia połknęła wsie, pałace i ich sztukę. W roku 1878 cyklon, który dotarł do 
delty
Gangesu, uśmiercił sto tysięcy ludzi, czterysta tysięcy zostało bez dachu. Jakże 
prosto.
Sprawnie i szybko. A pośrodku Gour. I wolna, nierychliwa śmierć.
Kamienie runęły. Obnażyły wstydliwą prawdę – zwykłą ceglaną konstrukcję, z 
której kamienna
wykładzina osypała się niczym kokietliwy makijaż. Z bram sypie się cegła. 
Powalone
dostojeństwo nurza się w trawie. Wielki Złoty Meczet... O tej to teraz 
południowej porze na
minaret innego Złotego Meczetu wspiął się muezzin i pieśń Proroka kołuje ponad 
dachami
Bagdadu. Wokół Złotego Meczetu w Gour pusto. Cisza przystojna śmierci. Śmierci 
potęgi
osypującej się ceglanym pyłem. I tylko wiatr w dojrzewających gajach mango. 
Wszystko
wróciło do normy... Skojarzenia konkretyzują się z trudem. A przecież tak, tak 
właśnie jak
gdybym krążył wokół muzułmańskich budowli New Delhi. To samo założenie masywów,
fasad, styl tenże sam – tyle że odarty z pozorów. Sam już tylko szkielet stylu. 
U spodu rumowisk,
tak właśnie jak i w delhijskich budowlach, stare fundamenty i kamienny materiał 
przedmuzułmańskich,
dawnych hinduistycznych świątyń. Dzieła hybrydyczne, warstwy marzeń i
kultur nakładają się na siebie. Jak hiszpański barok peruwiańskich kościołów 
ciosany z budulca
inkaskich świątyń słońca, Jak chrześcijańskie rozwaliska syryjskiego miasta 
Tartus na
ruinach pogańskich świątyń, które skruszyła jazda krzyżowców. A czas reszty 
dokonał. W
Aleksandrii chrześcijanie dawny teatr zamienili w świątynię. I nic się w 
zasadzie nie zmieniło
– poza scenariuszem. Tarasy wieży Eiffia okolono drucianą siatką; z minaretu 
delhijskiego
meczetu Katb Minar jak przed wiekami głową w dół skaczą młodzieńcy oszalali z 
miłości. I
nikt nie przecina tradycji. Po Czerwonym Forcie w Old Delhi pętają się turyści, 
forteczna sala
audiencyjna Diwan–i–Khas jest cienista i pusta – od czasu, gdy Nadir Szach 
uwiózł stąd
słynny Pawi Tron, bym bezpiecznie strzeżony źrenicami fotokomórek mógł go 
oglądać w
teherańskim skarbcu. W pustej sali Diwan–i–Khas pozostał tylko pusty napis, kuty 
ongiś
złotymi literami: ,,Jeżeli jest gdzieś raj na ziemi – to jest tutaj, jest tutaj, 
jest tutaj”. Ponoć nie
złotą, a zieloną ma raj barwę – jak ubogie wokół rozwalisk Gour łąki.
Pokryte chwastem, pagórkowate nieużytki z rzadka porastają drzewa. Stare i 
rosochate, a z
konarów ich w dół płaczą młode witki, które wrosną w grunt i kiedyś zamienią się 
w pnie.
Pośród drzew jeszcze jeden pień, bezlistny – ceglany. Martwy. Sprawdzam na mapce 
– Firuz
Minar. To był Firuz Minar. Dwudziestosześcimetrowa mumia. Czy te najstarsze 
wokół drzewa
parni tają rok 1486, rok jego narodzin? I późniejszy czas życi minaretu, z 
którego nad ich
korony szła pieśń muezzina. Tłum bił czołem o kamienie. Muezzin spoglądał z 
wysoka. Podwórzec
pokryła zieleń, zlała z zielenią pól, łąk, z zielenią rzęsy na stawach, na 
porosłych
trzciną fosach, w których nurkują kaczki. Rozfalowała się po pagórkach; dawnych 
wałów
obronnych. ,,Jeżeli jest na świecie raj”.... Jeżeli był...
Cień na załomie muru. Tak bezszelestnie, jak gdyby go w ogóle nie było – bo też 
i skąd się
wziął w tym pustkowiu? – starzec pojawił się u szczerbatych wrót świątyni. A 
przecież jest,
stoi, zupełnie realny, a wiatr czochra mu siwą brodę. Odwrócił się i zniknął w 
głębi podwórca.
Przykucnął. Grzebie w tobołku – tylko dziesięć rupii, pięć tylko, cztery – 
obraca w ręce
kamienną miniaturę stopy Proroka. Siad śladu. Kopię sacrum ze świątyni Qadam 
Rasul – kamienia
z odciskiem stopy tego, który nigdy tej ziemi nie dotknął. Siwy jest tak stary, 
że
mógłby nieomal pamiętać ów rok 1513, w którym Qadam Rasul wznoszono.
– Niech będzie – piętnaście rupii. Ale miniatury nie wezmę. O.K.?
Stary znów grzebie w tobołku. Ciepła .ryżowa wódka lepi się do warg.
– Czy piłeś somę?
Stary nie rozumie, uśmiecha się mętnie z żebraczą przymilnością.
Jak wściekłe wichry tej napój uniósł mnie w przestworza. Czyż piłem somę?
Ten napój porwał mnie daleko, jak rumak wóz porywa. Czyż piłem somę?
I upojenie przyszło na mnie jak czuła krowa do cielęcia. Czyż piłem somę?
Jako rydwannik rydwan spaja tak ja tym szałem serce me umacniam. Czyż piłem 
somę?
Wszystkie pięć szczepów tyle znaczy, co źdźbło w mym oku, mniej niż źdźbło. Czyż 
piłem
somę?
To niebo w górze nie jest równe nawet połowie mej istoty. Czyż piłem somę?
Ja przewyższyłem chwałą nieba i całą wielką ziemię. Czyż piłem somę?
Pochwycę teraz ziemię, rzucę ją tam, gdzie zechcę. Czyż piłem somę?
Starzec ma mętne oczy i pije ryżową wódkę. Nie śpiewa. Nie słyszał tej pieśni 
muzułmański
żebrak. Nie było starca, nie było Qadam Rasul, Gour nie było wówczas jeszcze, ni 
cienia
półksiężyca. Był tylko ten nie opodal gaj mango. I nocna pieśń. Hymn Indry na 
szczycie
panteonu. Pieśń Mocy, co weń spływała, gdy pił święty napój soma. A w gaju mango 
leżał
wedyjski wojownik z rodu Ariów i wtórował bogu.przewyższyłem chwałę nieba icałą 
wielką
ziemią.
Moc. Wszechwładna siła upojonego. Iluzja? Może tylko iluzja mocy? Maja...
Żebrak przechyla butelkę.
Opodal świątyni okazała budowla. Kamień oparł się pogromowi. Solidny – nie z 
myślą o
doczesności budowlę tę wznoszono. Kamienny wewnątrz grób pana o imieniu Fath 
Khan
poszył się mchem.
„Herę lies Fath Khan, son of Diiawar Khan, Aurangzeb's generał, who was sent by 
the emperor
to kill saint Shah Niamatullah suspected of advising sułtan. Shuja to rebel. On 
arrival at
Gour, Fath Khan is believed to have vo–mitted. Blood and died on this spot”.
Jakież to nieważne. Jakież to dzisiaj nieważne. Płaskie jak litery na tablicy. 
Niezrozumiałe
jak dla Fath Khana język, w którym mu znacznie później tę etykietę wypisano u 
stóp grobowca.
Trawy rozstępują się łagodnie, lekko obijają kolana i tuż za mną z powrotem 
wygładzają
się w zwartą płaszczyznę. Idę, a jakbym stał w jednolitej zielonej wodzie. 
Meczet Nietoperzy.
Inaczej – Meczet Majolikowy, Meczei Lśniący. Jeleń to czy nie jeleń – ni 
odgadnąć. Tyli nogi
pozostały, wzniesione w cwale. Może to ów cw: zdmuchnął głowę i tułów zwierzęcia 
– odpryski
majolii skryła trawa.
Cichy cmentarny zmierzch. Od tamtych okien Stareg Pałacu niosło kiedyś śmiechem 
i muzyką,
z głębi hare mowych pokoi pisk dziewczęcy szedł po podwórcach. Słychać pisk 
budzących
się nietoperzy.
Cienie dłuższe i dłuższe lezą po trawie pod Wschodnią Bramę. Bramę Królewską. I 
wskazują
w stronę przeciwną, nie na pałacowe pokoje – na poletko za bramą świeżo zorane i 
chłopa
schylonego nad skibą. Z przedwieczornych łąk wraca ptactwo. Kołuje ponad bramą. 
W
niszach fortecznej straży zbiera się na nocną wartę.
Kres długiego dnia. Którego? Nieprzerwany rytm zachodów i wschodów, które, gdy 
mrok
– w tym samym momencie kędyś się czerwienią. Druga połowa IV wieku przed naszą – 
naszą?
– erą: wali się Grecja, upada Aleksander Macedoński, sypie się potęga Persji. 
Druga połowa
IV przed naszą erą wieku: Rzym rośnie w mocarstwo, Indie stają się imperium. Pół 
wieku...
Pięćdziesiąt lat, które zdecydowały o przyszłej historii Europy, Środkowego 
Wschodu,
Indii. Jajo kosmiczne obróciło się na osi. Jajo kosmiczne – hinduski 
Wszechświat. Hinduski,
perski, rzymski... Wszechświaty... Ile was? Ile na tej samej osi – osi Tajnych 
Mechanizmów...
Nierychliwych. Nierychliwych, bo – pewnych i stabilnych. Ta wieś za królewską 
bramą Gour...
Ta sama. Ta, co i wówczas, kiedy obróciła się oś. Ariowie zakładają państwo – 
państwo
Bharatów. Na tronie Sudas, suweren, król królów. Tron mocno osiada w hinduskiej 
ziemi.
Gniją koczownicze wozy pasterskich ongiś Ariów – wokół rosnących wsi zielenią 
się ich
pierwsze pola. Jak dziś, jak to za bramą fortu Gour – wokół wioski, jednej z 
tysięcznych komórek
indyjskiego państwa. Przez pustynie Persji, ku zielonej dolinie, ku Wielkiej 
Dolinie
Gangesu parł Wielki Aleksander. Aż trafił na Pendżab. Nie przekroczył granicy. 
Cofnął się. I
wówczas od Gangesu ruszył równie młody Czan dragupta. Rodziła się monarchia 
Magadhy –
pierwsze hinduskie imperium. Od Indusu, wrychle już od samego Kabulu aż po 
asamskie
meandry Brahmaputry, od Himalajów po same na południe góryWindhja. Dokonał się 
plan –
Imperium Maurjów. Kiedy po ćwierćwiecznych rządach w 301 przed naszą erą umiera 
Czan-
dragupta, synowi swemu – Bindusarze – zostawia imperium większe od 
jakiegokolwiek
wcześniejszego na świecie. Ileż się tych cudów nazbierało... A przecież nie był 
to cud, jeno
zapobiegliwość i rozsądek – wielka królewska droga wąską nitką wiążąca całe 
mocarstwo. I
jak u przyszłych na antypodach Inków – sieć bocznych dróg pokrywających całe 
państwo,
sieć – probież kontroli i bezpieczeństwa. I jak u późniejszych Inków – zapowiedź 
katastrofy,
jako że i najeźdźcom drogi bywają usłużne. Oś obraca się bezszelestnie. Odchodzą 
Maurjowie,
mija dynastia Wakataków. Przychodzi era Guptów – zmierzchnie w wieku VI. Na 
razie
na nią nie czas; dwa razy próbują Hunowie – wcześniej odpartych od granic Chin, 
po dwakroć
odbija ich od swych granic hinduskie mocarstwo Guptów. Rezygnują Hunowie – 
ruszają
dalej, na zachód. I Rzym pada... Nieświadom, iż jego los rozstrzygnął się już 
niejako u nieprzebytych
dla Hunów indyjskich granic. Nieświadom, iż to nie w zadufanej Europie 
zdecydowały
się jej przyszłe losy. Nie było już Rzymian, kiedy nadszedł czas, który mógłby 
ich
wspólnotą nieszczęścia pocieszyć – rok 544, ostatni dwustuletniego imperium 
Guptów,
pierwszy rok Hunów na indyjskim subkontynencie. Oś dla nich obróciła się i na 
wschodzie.
Innym rytmem obracała się na południu. W republice Liczczhawich zdawała się nie 
poruszać
wcale. W tej jedynej na całym subkontynencie, ba – w dziejach świata republice 
jedynej,
która przetrwała tysiąc lat. Czymże przy niej Ateny, Wenecja, czym Trzecia 
Rzesza... Epizody,
epizody... Różne modele trwałości. Gdy bowiem w Dolinie Gangesu łamały się 
potęgi
północy, południe subkontynentu trwało. Ponad Państwami Pandjamandalam, 
Tondajmandalam,
Keralą, ponad ich wymierającymi i rodzącymi się dynastiami od najdawniejszych po
najnowsze czasy spajała je trwałość wyższa od dynastycznej – ciągłość 
organizacji państwowej,
świadomość narodu. Tędy, przez Keralę właśnie, szła inwazja. Inna, potężniejsza 
od
hord Hunów – inwazja wyobraźni. W portach Kerali pojawiły się krzyże Podobne do 
tych,
które owego V wieku przez Wyspy Brytyjskie niósł święty Augustyn. Podobne, choć 
inne,
mimo że tę samą symbolizowały mękę. Augustynowe bowiem rzucały cień – a w cieniu 
tym
uschnąć wrychle miała celtycka, dawna wiara Wysp. Krzyże, co je przez morze aż 
tutaj dowiózł
święty Tomasz Apostoł, w Kerali cienia nie rzucały. Może dlatego, że w Kerali 
słońce
stoi wyżej? Pomieściły się krzyże Tomaszowe pośród świątyń innych bogów. A 
wyrosłe wokół
krzyży chrześcijańskie gminy w ewangelicznej zgodzie wytyczały granice opodal 
innowierczych
sadyb. Aż tutaj, do jednej z keralskich gmin przyszło wędrować rektorowi 
aleksandryjskiego
uniwersytetu, uczonemu Panteanusowi, by na własne oczy mógł ujrzeć skrzętnie
przechowywaną Ewangelię św. Mateusza. Słońce indyjskie stoi wysoko, cienie się 
wzajem
nie pożerają. Tylko na północy, nad rozoranym przez Hunów imperium Guptów zapadł
przelotny zmierzch. Czas przesilenia, może nabrania nowych sił po dwustuletnim 
czasie rozkwitu
literatury, religii, nauki. Wówczas to przecież indyjscy matematycy formowali 
teorię
zera, jedno ze szczytowych osiągnięć ludzkiej myśli naukowej – tak przedtem jak 
i potem.
Wówczas to, o zmierzchu V wieku naszej ery, matematyk Arjabhata wyjaśnił 
przyczynę zaćmień
księżyca i słońca. I zaćmił wiarę najświętszą – dowiódł, iż Ziemia obraca się 
wokół
własnej osi.
A świat i tak nie wypadł z ram. Może ich nigdy nie posiadał? Rozpada się to, co 
skłonni
byliśmy uznawać za wiązadło świata i – nic, zupełnie nic się nie dzieje. I nic, 
zupełnie nic się
nie zmienia. Pejzaż pozostał ten sam. Może zetlały nieco. Ale ten sam. Choć 
stało się – Hunowie
wkroczyli na subkontynent. Ale on był silniejszy – wchłonął ich. Z koczowniczych
dzikusów przekuł w mocno zinduizowane plemię. I gdy spełnił swą rolę – 
odepchnął. Krew
po bestialskich rządach mińskiego tyrana Mihirakuli spłynęła w Ganges. Lecz 
Ganges nie
zmienił barwy. Ni wówczas, w wieku VI, ni potem nie wypadł z ram. Sunął 
spokojnie niezmiennym
pejzażem, może trochę zetlałym tylko, kiedy na zachodzie Tajny Mechanizm
znów się począł obracać, a jego cień wrychle, za parę wieków ledwie, miał był 
dosięgnąć
Gangesowej doliny. Cień, który przybrał teraz kształt półksiężyca. I znów ledwie 
pięćdziesiąt
lat. Rok 670 – Arabowie podbijają Persję. Rok 711 – zdobywają Hiszpanię. 
Pięćdziesiąt lat..
W pół wieku ogarniają połowę znanego podówczas świata. Rok 711. Rok ledwie 
dziewięćdziesiąty
mija od dnia, w którym Prorok ruszył w drogę z Mekki do Medyny. Imperium islamu
sięga od granic Chin po Atlantyk. Rzym w czas największego rozkwitu nie śnił o 
takich
obszarach. W niecałe stulecie ekspansja, jakiej wcześniej ni potem nie poznała 
historia Ziemi.
Ganges sunie leniwie – tu inny rytm. Ze Złotego Meczetu metropolii, z Bagdadu – 
stolicy
wojskowego mocarstwa – blask półksiężyca nie ocienia jeszcze Wielkie Niziny – tu 
inny
rytm. Ledwie na rubieżach szarpią Arabowie pustynne ochłapy, Mohammed bin Kasim 
zatrzymuje
się tu na chwilę tylko, przemarszem. Po rok 738 trwa ten stan, aż kiedy to pod 
Nawasari
hinduskie wojska odpierają półksiężyc na blisko trzy stulecia. Po rok 991, rok 
druzgoczącej
klęski Hindusów w Indiach północno–zachodnich. Już i Kalifat Bagdadzki był się 
rozpadł,
na terenach dzisiejszego Afganistanu rośnie w potęgę państwo Ghazna. Jego to 
sułtan,
wódz słynny i mecenas sztuk, Mahmud, ma drogę trupami wrogów otwartą – drogę do 
północnych
Indii. Gruzy miast, centra sztuk, kultury, po prostu – dawne Indie znad brzegów
Gangesu osuwają się w świętą rzekę. W wodę, która tu zawsze grzebała zmarłych. 
Oś obraca
się coraz szybciej. 1018 – aneksja Pendżabu. Kończy się czas przelotnych tylko, 
najeżonych
wypraw półksiężyca. Rok 1192 – Mohamed Ghori, pan Ghazny po załamaniu się 
dynastii
Mahmuda, zdobywa Wielką Dolinę – niezmierzone ziemie od Pendżabu po Bengal. 
Gubernator
jego, z nikczemnego rodu niewolników Khub–ud–din, ustanawia swą siedzibę w 
Delhi.
Założona przed stu laty mieścina rusza w meandry tysiącletniej kariery. Oś 
obraca się coraz
szybciej. Miele królów, całe w Indiach arabskie dynastie. Domowe wojny, 
przewroty, spiski i
bunty. Świetność monarszych dworów tonie w orgii. Kutb–ud–din Mubarah „często 
wdziewa
szaty kobiece i ozdobiony świecidełkami udaje się do miasta w towarzystwie 
prostytutek, i
tańczy w domach arystokracji”. Od Delhi odpada Bengal, odpada Bihar. Król 
tańczy. Zachodzi
wiek XIV. Wschodzi czas Timura. Na krótko. Ganges płynie. Z żalem ku jego wodom
spogląda Czyngis–chan, lecz jego chiński premier ma rację – niechaj hordy ominą 
to topielisko
najeźdźców. Trzeba je najpierw osuszyć – z wojennych nienawiści, z boju o duchy, 
o
bogów. To potrwa. Lecz przyjdzie i na to czas. Największy z największych 
arystokratów hordy
i ekspansji, potomek Timura po mieczu, Czyngis–chana po kądzieli – Barber. ma 
prawo
po przodkach, którzy zdobyli azjatycki świat, każdą jego krainę uważać za swoje 
dziedzictwo.
Kiedy go w roku 1501 z królestwa Samarkandy przepędzili Uzbecy, objął Kabul. 
Napoił
konie – i ruszył, w 1526 ruszył na sułtanat delhijski. Pierwszy władca Mogołów w 
Indiach.
Padszah–i–Hind – tytuł wart krwi. Nie ostatniej wprawdzie; lecz mądry Je Lin–
czutsai, chiński
premier Czyngis–chana miał rację – źle widać poprzez krew, niech przeto bój o 
duchy nie
mąci horyzontów. Humajun posłuchał. Syn Barbera – Timura potomek, lecz i 
Czyngis–chana
po kądzieli – dał ucho dawnym radom Chińczyka. I nie mongolskie noże – chińska 
przebiegłość
zwyciężyła. Humajun hinduskim wasalom zostawił hinduskich bogów, sam mahometanin
ustanowił ich pełnoprawnymi możnowładcami islamskiego Cesarstwa Mogołów. Nie 
doczekał
– doczekał jego syn. Imperium Akbara zaśmiło marzenia ojca – od środkowej Azji 
po
Asam, od Himalajów po góry Windhja. Ogólnonarodowa monarchia. Religijna 
tolerancja,
bogowie obok bogów. Szczęśliwy Akbar nie dożył – zmarł w chwale i żegnało go 
echo modłów
najrozmaitszych. Nie dożył i jego syn, dumny Pan Świata – Salim – Dżehangi–
Swiatodzierżca.
Dopiero Aurangzeb ryż zaczął grób własnej potędze. Muzułmański purytanin 
Aurangzeb
przekreślił czas przodków – równe dla mahometan i hinduistów, ogólnonarodowe
cesarstwo Mogołów, ziemię tolerancji. Nad Delhi zaległa cisza. Rozbito 
instrumenty – żadnej
muzyki na purytańskim dworze, precz z miniaturami, precz z malarstwem na 
palmowych liściach,
precz. Czas mogolskiej sztuki dogorywał w ciszy. Arabia... Zawsze pojęcie to 
kojarzyło
mi się z hałasem, szumem, i gwarem suków, z duszną wonią oliwy i pachnideł 
dymiących
w zaułkach Damaszku, gdzieśmy z Marią siadywali na wieczorną kawę, z rykiem 
klaksonów
i tłokiem starych dzielnic Kairu, w których mocno trzymaliśmy się za ręce, by 
nie dać
się unieść pędowi, z hordami psów i dzieciaków w rozwrzeszczanym labiryncie 
Kasby na
wzgórzach Algieru – tak jazgotliwych, że oniemiałe u stóp śródmieście zdawało 
się tylko
ruchomą dekoracją. A tutaj, niczym w fanatycznej stolicy Aurangzeba, tu – w 
wiecznych ruinach
Gour, nad którymi żaden muęzzin nie śpiewa – Arabia znaczy tu: cisza. Cisza, 
ruiny i
zieleń. I krowa pasąca się pośród ceglanych rozwalin. Krowa ma wzdęte wymiona. 
Ryczy i
wali kupę na królewskie ruiny. Był rok 1707. Odetchnęli hinduiści. Au–i rangzeb 
umierał. Za
późno, imperium Mogołów waliło się bezpowrotnie. Z południa subkontynentu 
państwo Marathów
przyglądało się rozpadowi. Jeszcze poczekają. Cesarstwo dogorywa. Kurczy się. 
Więcej
i więcej państw, państewek, okruszyn. A na zachodzie rośnie chamska siła. W sam 
raz
zdąży na pogrzeb. Plemię pastuchów... Obfite plemię. W dalekiej Hiszpanii 
pastuch z Estremadury,
niejaki Pizarro, właśnie ściągnął motyką słońce Inków. Rok 1739: inny pastuch
przybiera tytuł Nadir Szacha, otrzepuje z gnoju buty i zasiada na tronie Persji. 
Wysoki to tron
– czy dojrzeć zeń baśniowe bogactwa Indii? Nadir Szach nie umie grać na fujarce 
– od baśni
woli realność. Nie znał Bizancjum, toteż może i nie rozdziwiał gęby przed, 
przyćmiewającym
bizantyński, przepychem Delhi. Bił pewnie czołem przed Pałacem Relikwii z dwoma 
włosami
Proroka. A może nadto się śpieszył. Minął szybko grobowiec Tadż Sułtana, którego 
architekt
pisał kiedyś z blużnierczą dumą, iż „niebo nawet patrzy ze zdumieniem na tę 
budowlę”.
Nadir Szach nie miał niebiańskiego spojrzenia. Wzrok miał chytry i chciwy. W 
pień poszła
delhijska ludność. Droga wolna. Oniemieli dworzanie. – Nadir Szach zdjął baranią 
czapkę,
z ironiczną kurtuazją zamiótł przed cesarzem Mohammedem pałacową posadzkę. 
Otrzepał
ją i „w dowód wieczystego braterstwa” z delhijskim władcą wymienił pastuszą 
baranicę na
wysadzaną szmaragdami koronę Wielkich Mogołów. Symbol to wszak, symbol tylko – i 
jakież
ma to w końcu znaczenie, czy z baraniej skóry, czy ze złota i szmaragdów. Co tam 
symbole
– przyjaźń ważniejsza. Więc Mogoł nie oponował – Koh–i–noor i Pawi Tron – proszę
bardzo – czymże kruszec wobec braterstwa. Niechaj Góra Światła uraduje wielkiego 
brata –
w skarbcu Mogoła czy Nadira Koh–i–noor i tak równym świeci blaskiem. 
Najsłynniejszy
diament świata... – ot, odmiana węgla i tyle. A że go w XIV wieku Childzi 
zagarnął na Dekanie,
że w 1526 po zajęciu Agry dostał się Humajunowi i stał się własnością dynastii 
mogolskiej,
cóż z tego. Teraz dostał się Nadir–Szachowi i tyle. A Pawi Tron? Et, nigdy nie 
był w
najlepszym guście. To łoże na złotych nogach pod baldachimem wspartym na 
dwunastu – aż
na dwunastu!, przesada – szmaragdowych słupach, a każdy słup na dodatek dźwigał 
po dwa
wysadzane drogimi kamieniami pawie... I te drzewa pokryte diamentami, 
szmaragdami,
przetykane rubinami i perłami, które każdą parę pawi przedzielają... Nie, ten 
tron nigdy jednak
nie był w dobrym guście. Nie szkodzi – Nadir–Szach nie miał się gdzie dobrego 
gustu
nauczyć. Ale humor miał – chłopski, pastuszy. Ładowano już wozy. Ładowano Pawi 
Tron,
Koh–i–noor, koronę Mogołów. Nadir–Szach skrobał list do hinduskich książąt. 
Śmiał się,
pisał i śmiał się. Niechaj „kroczą drogą uległości i posłuszeństwa wobec naszego 
kochanego
brata Mohammeda”, bo jeśli nie, to Nadir–Szach powróci i „wymaże ich z ksiąg 
stworzenia”.
Zdrowy chłopski żart.
Perski pastuch zapomniał wysłać list do Marathów. Nie przykazał im uległości 
wobec „kochanego
brata”, któremu własną ofiarował czapkę. Ciepłą, futrzaną. Czapkę dał, a o 
liście do
południowego państewka zapomniał. I nikt już nie strzegł kochanego brata, kiedy 
Marathowie
ruszyli na północ – na Delhi. Tu nastąpić miał ostateczny upadek, zmierzch 
Wielkich Mogołów.
Nie zmierzch już – noc. W pustym przepychu delhijskiego pałacu żałosny ślepy 
Alam
siedzi na cesarskim tronie. Od kiedy zbeszcześcił go i kazał oślepić najeźdźca z 
Afganistanu,
cesarz Alam nie czeka już na nic – większego upadku nie zazna. Nie zazna? A 
gdzież wiara w
wyobraźnię zwycięzców... Madhodżi Sindia, książę Marathów, ma wyobraźnię. Jest 
rok
1794. Madhodżi zdobył właśnie Delhi. Cesarz Alam jest ślepy, ale nie jest głuchy 
– zgadza
się. Książę Madhodżi tryumfalnie wraca na południe – wiezie swemu władcy 
insygnia i tytuł
wiceregenta cesarstwa Wielkich Mogołów. Po cóż mu insygnia, skoro już władzę 
przejął?
Magia... Magia symboli, choćby pustych, choćby z ręki bezsilnego ślepca. Ślepiec 
jest wszak
spadkobiercą Mogołów, Wielkich Mogołów, jest potomkiem Akbara, Tameriana, samego
Czyngis–chana potomkiem. Magia...
Mechanizmy, Tajne Mechanizmy... Oś obraca się bezgłośnie. Nie dla Marathów ten 
obrót.
Już dawno nastąpił – i daleko stąd. Dopóki cesarstwo Mogołów nie padło, 
zamorskim ni śnić
się mogło o żyznych równinach znad Gangesu. Skubali ledwie, i to tylko na 
południu. Tam
zresztą drawidyjskie państwa od dwóch tysiącleci handlem wiązały Indie z ludami 
zza horyzontu.
Z Mezopotamią, Egiptem, Palestyną, z australijskimi wyspami, Madagaskarem, 
Rzymem.
Szły do południowych Indii towary, szły pieniądze. Aż i ci przybyli wreszcie, 
którzy
nimi płacili. Nazywali się – Portugalczycy. Od kiedy Filip II, król Hiszpanii i 
władca południowej
Ameryki, przygarnął do swego tronu również portugalską koronę, nastał dla 
Portugalczyków
w Indiach sen błogi o Niezmienności Dosytu. Brutalnie przerwany sen – na 
indyjskich
wodach pojawili się Holendrzy, Francuzi, Anglicy. Na wodach i na lądzie. Raz 
jeszcze
powtórzyła się prawidłowość – kupcy zasypali złotem królów i arystokratów. 
Zasypali na
śmierć. Z angielską kurtuazją, oczywiście. Ot, przykucnęli grzecznie na 
bengalskim brzegu, z
całą rewerencją dla mogolskiego Wicekrólestwa Bengalu. W roku 1715 prezydent 
Kompanii
Wschodnioindyjskiej, John Russel, ledwie ośmieli się przedstawić mogolskiemu 
wicekrólowi
jako „najniższa cząstka prochu”, ot – kupiec i tyle, który „czołem zamiata 
ziemię słysząc słowa
rozkazu”. Jakże podobnie zaczynało kariery paru pastuchów; czyż 'kupcy gorsi? 
Nie gorsi
– w wiek XIX Kompania wstępuje jako mocarstwo. Za delhijskim tronem potomka 
Akbara
stoi angielski rezydent. Cesarz jest pojętny – handel to przyszłość, potęga. 
Lecz pałac jest
pusty. A któż to powiedział, że pusty? – a tytuły! I ambicjami handlować można. 
Nawet nieźle.
Kompania daje przykład – kupuje. Już nie jakaś tam East India Company – East 
India
Company Bahadur. Jakże wspaniale lśni ten mogolski tytuł przy nazwie kupieckiej 
kompanii!
Nowym bogom stare dawać imię... Bogów tu zawsze było wielu. Szeroka jest ziemia 
indyjska.
Czemu by więc nie przeorać jej raz jeszcze? Nie potrafimy budować nie burząc. 
Hindusi,
Arabowie potrafią. Europejczycy nie. Na nowych ziemiach wciąż własne wytyczamy 
horyzonty.
Miary własne i kryteria. Lord gubernator William Bentinck mocą ustawy znosi sati 
–
samopalenie wdów; Thomas Babington Macaulay wprowadza nowy kodeks karny. Teraz
oskarżony pozostanie niewinny aż do czasu udowodnienia mu winy; wszyscy wobec 
prawa
będą równi, przedstawiciel niższej kasty będzie mógł oskarżyć członka kasty 
wyższej, niemuzułmanin
muzułmanina. A świat nie wypadł z ram. Podejrzany awanturnik krąży po hinduskich
ruinach; ze świątyń kradnie stare rzeźby, pisze pamiętniki. John Stuart, koneser 
i złodziej
przezwany Hinduskim Stuartem. Pierwszy bodaj Europejczyk, który pojął kształt i
kunszt obcej przybyszom wyobraźni. Rzeźby i bogi nie obchodzą jednak kupców. 
System
skarbowy, policyjny – to co innego, to sprawy poważne, godne uwagi. Więc tędy 
prześliznie
się tradycja. Wprowadzony przez Czandraguptę – hen, w III wieku przed naszą erą 
– ustrój
skarbowy, system wewnętrznego szpiegostwa, na którym Maurjowie oparli potęgę 
policyjnego
państwa, system biurokratyczny wreszcie – to owszem, to chętnie zauważą Anglicy.
Przejmą, po trosze aż na rodzinne wyspy wywiozą, i niczym pośrednicy – 
dzisiejszym niepodległym
Indiom w spadku przekażą po protoplastach. Indiom, w których wdowy nie wspinają
się już na stos, by obrócić się w proch przy zwęglonych szczątkach małżonka. 
Indiom, w
których nie mniejszy szok od ustawy zmazującej świętą tradycję sati, spowodował 
pierwszy
premier Jawaharlal Nehru, gdy ogłosił zniesienie wielożeństwa i to samo prawo 
małżeńskie
zaprowadził w całym kraju. Dopuścił rozwody, zniósł kasty i prawem uświęcił 
miłość. Pryskają
wiązadła, a Ganges nie wypada z nurtu. Broczy przez Wielką Dolinę. Wolno, ku 
morzu,
mija ruiny Gour. A na nich trawa. Świeża, pachnąca. Teatr chińskich cieni. Z 
mroku wyłaniają
się nieznani bohaterowie, niosą nieznane sprawy, spadają w mrok. Jak przyszli, 
tak nagle
rozpływają się w ciemność, w ich miejsce na teatrum wstępują inni ludzie, ich 
sprawy,
królowie, dynastie. Pięć tysiącleci kronik Indii. Jedność. Jedność w wielości. 
Szeregi państwowości,
karawany kultur, cywilizacji. Kalejdoskop obrotów Tajnych Mechanizmów. O
ileż dla przybysza jaskrawszy w swych prawidłach od tego wszak samego 
Mechanizmu, który
miele i jego kontynent! Podobno w kącikach oczu Marii pojawiły się pierwsze 
zmarszczki.
Nie zauważyłem. Z bliska zmarszczek nie widać.
Cień wylazł spod królewskiej bramy. Mości się w trawie, czołga po zwalonych 
fosach.
Klakson wyje nieznośnie. Staszkowi się spieszy. I słusznie – niewiele do 
filmowania w tych
ruinach.
A jednak powrócił. Stoi na przeciwległym brzegu rzeki tak samo, jak tamtego 
wieczora
stał nad brzegiem Jeziora Króla Węży. Tamtego wieczora, kiedy sądziłem, że już 
na zawsze
znika z mojej opowieści. Wystarczył telegram:
PASTOR PRIM BAZROY. STOP. WIZ DO SIKKIMU NADAL NIE MAMY. STOP.
RUSZAMY TYMCZASEM DO ASAMU. STOP. JEŻELI MOŻESZ NAS WPROWADZIĆ
DO PLEMIENIA GARO, CZEKAJ NA PRZEPRAWIE PRZEZ BRAHMAPUTRĘ, PRZY
GOALPARA, DNIA... I jest. Mały, czarniawy, grubaśny. Z lśniącymi w uśmiechu 
zębami,
złotymi okularami i łysiną. Wymachuje kolorową czapeczką, coś krzyczy, ale 
Brahmaputra
dławi słowa. Prom pyka, pyrpyka, drży cały, a jakby mu się to na nic nie zdało – 
wielka żółta
woda sunie leniwie i postać Prima wciąż maleńka na przeciwległym brzegu nie 
rośnie ni o
milimetr. Brahmaputra... Niewinna teraz, ślamazarna. Ledwie stary prom rzeczny 
ma z nią
niejakie trudności. Za parę miesięcy rozległe piaszczyste plaże zalegające oby– 
dwa brzegi
zagarnie woda. I runie wzwyż. Podejdzie aż hen, pod te wzgórza, rozedmie się 
spęczniałym
korytem. Zaleje wszystko – te pola, domy, ludzi porwie. Ale tym, którzy 
przetrwają, użyźni
ziemię pod nowy siew. Brahmaputra... Żarłoczny wąż wijący się przez trzy tysiące 
kilometrów.
Kiedy tam w dole, nie opodal Gour połączy się z Gangesem, zmienią się w trzecią 
po
Amazonce i Kongo rzekę świata – milion dwieście tysięcy kilometrów sześciennych 
wody
rzygnie deltą w ocean. Jak co rok – niezmiennie. A w sanskrycie Ganges znaczy 
... potok.
Gigant, który nazywa się po prostu potokiem... A nigdy przecież nie stwarza 
pozorów; ni jak
trzykrotnie od Dunaju większa Tapti, którą w czas suchej wiosny trudno wypatrzeć 
w wyschniętym
korycie, ni jak podczas suszy trzymetrowej ledwie szerokości Kriszna, co to w
porze deszczowej urasta czterdziestokrotnie; ani Mahanadi, która spęcznieć 
potrafi i półtora
tysiąca razy. Zachwyt pozorami i zmiennością perspektyw dobry jest dla włóczęgi. 
Wielka
Święta Woda trwa. Obmywa kraj, który sam siebie zwie światem. Ciecze drogami 
wodnymi,
których długość równa się obwodowi globu. Czyż nie nadaje więc tej krainie prawa 
do zwania
się światem całym... Tutaj wszystko, co ważne, zawsze się działo nad wodą. Nad 
Świętym
Potokiem, cesarze mongolscy stawiali swą potęgę. Nad Świętym Potokiem cesarz 
Akbar
zgromadził bibliotekę dwudziestu czterech tysięcy rękopisów. To właśnie wówczas 
największy
poeta tych czasów, Dżagannatha, wyśpiewał swą pieśń nad pieśniami – Gangałahari 
–
Fala Gangesu. Miłość do mahometanki przyniosła mu klęskę. Zyskał żonę – utracił 
swą kastę.
I siadł Dżagannatha z kobietą swoją na najwyższym, to jest pięćdziesiątym drugim 
stopniu
wielkich schodów, które do Gangesu prowadzą i wierszem począł wielbić i o litość 
błagać
począł wierszem świętą rzekę. I rzeka usłuchała poety. Z każdą zwrotką wzbierała 
coraz wyżej
i wyżej, aż przy ostatniej – to jest pięćdziesiątej drugiej – dosięgła rzeka 
najwyższego, to
jest pięćdziesiątego drugiego, stopnia wielkich schodów. I obmyła poetę i jego 
małżonkę. I
utonęli. Prom pyka, pyrpyka, drży cały. Prim wyrósł trochę. Po nadbrzeżnych 
polach leniwie
chwieją się marabuty. Widać je już całkiem wyraźnie. Prom mlasnął o brzeg.
I znów zajęliśmy swoje stare miejsca. Prim na tylnym siedzeniu obok Jacka 
ciągnie monolog
od punktu, w którym go urwał przed paroma tygodniami. Staszek wypatruje plenery, 
co
chwila łapie kierowcę za rękę i gna przez pole za nieskorym do bliższej 
znajomości marabutem.
I znów droga tak samo wyboista i chrypiący motor najtańszego samochodu, jaki się
udało wynająć. I znów nic się właściwie nie zmieniło. Może tylko nieco dalej, 
albo nieco tylko
bliżej może. Z drogi w dole widać Brahmaputrę. Sunie wolno, zakolami, ale w 
wyraźnie
określonym kierunku.
W kierunku przeciwnym mojej drogi – ku ujściu. To pewne. Niechaj wierzę, iż 
droga moja
istotnie odbywa się w stronę przeciwną – ku źródłu. W górę rzeki, głębiej śladem 
adivaskiej
tradycji – ku Asamowi, pierwszym ziemiom indyjskim, na które ongiś w drodze z 
macierzystej
Mongolii i Chin wstępowały adivaskie plemiona. Póki nie poszły dalej – tam, skąd 
jadę.
Nieliczni się tylko ostali pośród tych gór nad Brahmaputrą w prowincji Magalaja, 
które od ich
imienia później nazwano Garohills. Opuszczeni przez adivaskich współplemieńców, 
zatrzymali
się nie tylko w przestrzeni koczowniczych dróg – również i w czasie pozostali 
niezmienni.
Dopiero ostatnio doganiać ich zaczynają Amerykanie cywilizacją, która chyli się 
ku swoistemu
matriarchatowi. Garo od źródła, od macierzy nie odeszli – obok Khasi i Panów, do
dziś pozostali Garo jednym z trzech na subkontynencie, właśnie w Magelai 
osiadłych, plemion
o strukturze matriarchalnej. Grupy poliandryczne, w których małżeńskie łoże 
kobieta
dzieli z kilkoma mężczyznami, spotkać można wśród najniższych górskich kast 
Dekanu –
żyją niby w odwróconej lornetce wielożeńskiego systemu mahometan; Garo zaś jak 
gdyby
odwrócili lornetkę patriarchalnej tradycji Europejczyków. Ależ bzdura! – wszak 
europejscy
panowie stworzenia skakaliśmy jeszcze po drzewach, kiedy odwrotny niż nasz 
system tutejszej
rodziny z dawna już funkcjonował wśród gór nad lewym brzegiem Brahmaputry. Gór, 
od
których wzięl swe imię – Aaczek – Ludzie z Gór. Bowiem Garami zwali się być może 
i
wcześniej, zanim, zanim przekroczyli Brahmaputrę. Bo Garo znaczy po prostu 
Człowiek.
Niczym Mapuche z patagońskich pampasów, niczym. Munda, podobnie jak wszyscy ci, 
którzy
z dumą podkreślają swą pierwotność, swą autentyczność, która w odróżnieniu od 
innych,
od obcych, każe im zwać się Ludźmi. Po prostu – ludźmi. Po przekroczeniu pewnej 
granicy
jakże trudno się już na to słowo odważyć. Granicy wzwyż? W dół?
Tym razem Prim łapie kierowcę za rękę: – Staszek, filmuj!
– Góra jak góra...
Prim roześmiał się, aż zalśniło. Ech, ci Europejczycy... Góry od góry nie 
odróżnią. A to
przecież nie byle kopa – to Małpia Góra. A tak, tygodniami do niej hinduiści z 
pielgrzymką
wędrują. W skrytej u stóp wzgórza jaskini spełniano ongiś rytualne kaźnie na 
ludziach. Dziś
zaniechano dawnego obyczaju – ledwie zwierzęca krew zrasza pieczarę, a 
oczyszczony nią
bramin co rano wstępuje na lesiste – wzgórze , by z ręki karmić roje świętych 
małp. Tak właśnie
jak w Shilongu, albo jak w zapadłej w Orisie wiosce Bhokramunda, gdzie 
ukończywszy
poranne modły bramini schodzą do rzeki, a stada ryb wysuwają z wody pyski, by 
brać pożywienie
wprost z kapłańskiej dłoni. – Sfilmowałeś? O tam, za małpim wzgórzem, odbijemy 
od
rzeki – w głąb. Ku Garohills.
W głąb... Tuż za górzystym gajem, w którym małpa je z ręki swego wyznawcy. 
Święte
zwierzę – figura świętości PRZYRODY. Samochód skręca w boczną drogę. Może 
rzeczywiście
bliżej granicy...
Nocujemy w szałasie na skraju dżungli. Nocujemy, jeśli noclegiem nazwać można 
przewracanie
się z boku na bok czterech chłopa na dwóch metrach kwadratowych klepiska. Na
bok z boku, z boku na bok, na bok trzeci i znów na nowy bok, każdy coraz 
bardziej obolały.
Wreszcie świt i pokrzykiwania tragarzy. Są tak niscy, że gdyby nie nasze toboły 
na plecach,
doszczętnie by ginęli na tych śróddżunglowych łąkach pośród kilkumetrowych traw 
o olbrzymich
fioletowych pióropuszach. Suniemy poprzez podparte tysiącami zielonych łodyg
strzępiaste fioletowe niebo. Fioletowe niebo... A czemuż by nie, skoro wprost 
spod niego trafiamy
pod niebo ciemnozielone i szumiące nad zwartą dżunglą. I niebo z kolei błękitne 
– zupełnie
błękitne niebo ponad pustą przestrzenią. Wielkie dżunglowe pogorzelisko, 
zapowiedź
pewnie niedalekiej już wioski Garów. Wokół swych sadyb karczują i wypalają całe 
połacie
dżungli, po czym przez dwa lata uprawiają systemem pierwotne trójpolówki, 
porzucają miejsce
na siedem lat i karczują następny rejon. Siedem lat to dla dżungli wiele, to 
pokolenie –
wówczas powracają wypalić młody las i przez dwa lata uprawiać pogorzelisko. 
Dżungla,
ogień i plony toczą się kołem wokół wioski w cyklach siedmioletnich, w 
kołowrocie siedmiu
niezmiennie chudych lat.
Fioletowe pierzaste, niebo zielone i szumiące na potężnych pniach, i znów błękit 
nad pogorzeliskiem.
I znowu wioska; tak podobna do minionej przed paroma godzinami, że zda się,
iż kręcimy się w koło. A może w istocie wciąż się w koło kręcimy? Czyste 
wioskowe obejścia,
wymiecione gliniane klepiska przed chatami – tak czyste, że niemal rażące po 
wczoraj
jeszcze mijanych osiedlach hinduskich. W słońcu złocą się chaty wyplatane z 
bambusa,
wsparte na szeregach niskich pali. Na schodkach, bądź w cieniu tarasów 
prowadzących do
wnętrza chat, półnagie kobiety gręplują i przędą bawełnę. Z cicha postukują 
kołowrotki. Spokój
i ład południowej pory, a może tylko południowym ostępom właściwy, ospały ład. 
Ledwie
czasem, na którymś z ołtarzyków stojących w pobliżu domostw, zczerniała krew 
przypomni,
że czyjaś choroba przerwała monotonię i krew bluznęła z krtani ofiarnego 
zwierzęcia.
Chłopak z dziewczyną przysiedli na skarpie opodal wioski. Długi wrzecionowaty 
bęben ułożył
na kolanach, między palikami rozpiął sznur z dwoma nanizanymi nań kamieniami. 
Bęben
pomrukuje monotonnie, dziewczyna stuka pałeczką w kamienny klawesyn o dwóch 
tonach.
Nasi tragarze schodzą ze skarpy ku strumieniowi. Szum potoku stopniowo przykrywa 
miłosny
dialog na dwa kamienie i małpią skórę.
Zielone i szumiące, pierzaste fioletowe niebo na gąszczu łodyg gigantycznych 
traw, i znowu
błękit. – O tam, przez most nad potokiem, i jesteśmy na miejscu, w Dalongre. 
Dalon znaczy
most – Prim lubi funkcję przewodnika i tłumacza, rolę erudyty! – jakby pewnie 
powiedział,
gdyby znał słowo erudyta. Zaś grę znaczy wioska. Cóż, po rostu: Mostowe. 
Niedaleko
stąd do Jabłonny, Bukowa, Kamiennej. Niedaleko, w tym samym kręgu skojarzeń i 
mechanizmów
nadawania miejscom imion. Wiszący most kołysze się pod miarowym krokiem 
tragarzy.
Potok wali z kamienistego wodospadu, orzeźwiającą wilgotną pianą opluwa mi 
twarz. W
dole pod mostem kobiety piorą bieliznę. Ustawione tuż przy wodospadzie długie 
bambusowe
pręty chwytają jeszcze pienistą i niczym rury wodociągowe kradną wodę rwącemu 
strumieniowi,
by nad brzegiem wypluć ją wprost w ręce praczek. Most chybocze się, w końcu 
jednak
szczęśliwie wypuszcza nas na drugi brzeg. Drugi brzeg tej samej wody.
Przygotowali się z całą okazałością. Pewnie i z dalszej okolicy pościągali 
włoskie skarpetki,
koszule noniron, portki.
– Prim zadziałał! – Staszek z wściekłością odkłada kamerę. – Żeby go szlag 
trafił!
Nasz pastor–przewodnik zrozumiał tylko swoje imię i uśmiecha się z satysfakcją.
– Rozbieraj ich! Rozbieraj, do cholery! Co to za maskarada, psia krew! – Prim 
zupełnie nie
rozumie mojego wy buchu.
Starał, się, biedak, jak mógł. Przykazał im, by godnii podjęli gości. I co – czy 
się nie starali?
Całą okolice obeszli? Ledwie paru zostało w codziennych łachach, ale –doprawdy – 
więcej
odświętnych strojów zdobyć się nil dało.
– O co wam chodzi? – Jacek, wieczny sceptyk wobe iluzji naszej pogoni w głąb, 
nie bez
satysfakcji wskazuj grupę mocno chwiejących się mężczyzn. – Macie swój au 
tentyk. Już
Żelazek mówił, że to część ich codzienności.
– Tej z Kereelaka także!
– A właśnie.. – i Jacek wsadza nos w którąś z tyć doprowadzających jego ojca do 
pasji
nieodłącznych książek z zakresu mikrobiologii. Aha, za Guptów – odryw, się od 
lektury –
permanentne pijaństwo, nawet wśród kobiet, nie ściągało na zapilców złej 
reputacji. Zanotuj
cię, może się to wam przydać do komentarza.
– Słuchaj no, i daj wreszcie spokój tym swoim mi krobom! Japończycy, słyszysz, 
też do
pijanych nie mają pretensji. Traktują ich jako niegroźnych bezwolnych wariatów! 
Słyszysz!
– Może byś tam podskoczył. Niedaleko...
Coraz wyraźniej i coraz częściej widać, że nasza wyprawa trwa już dobrych parę 
miesięcy.
Niemniej zawodowa sprawność nie zawodzi – jasnymi uśmiechami i serią głębokich 
ukłonów
dziękujemy starszyźnie za zaproszenie na wspólny posiłek. Prim w żywiole. 
Tłumaczy,
przedstawia, bryluje. Poprzebierali się, trudno – szlag 2 .nimi – ale 
sympatyczni. Gęby śmieją
się gromadzie, kiedy nas tak wiedzie przez wieś. Inni są od czarniawych Adivasów 
z okolic
Ranchi. Niżsi jeszcze i pokraczniejszych postur, o krótkich krzywych nogach i 
talerzowatych
twarzach z ostro wystającymi kośćmi policzkowymi. Skośnych oczu w szparkach 
powiek
prawie nie widać, kiedy teraz radośnie ustawiają się przed wejściem do paradnej 
wioskowe
chaty.
– Garo uwielbiają psy. Pieczone... – Cios trafił. Jacek chowa książkę do 
kieszeni i bladym
spojrzeniem błaga Prima o zaprzeczenie. Ale pastor bezlitośnie potakuje.
– Nie przejmuj się, stary, jedni kochają się w mikrobach, inni wolą psy...
Stół zastawiono obficie. Z przepychem niemal równym wystrojowi chaty. Ścienne 
kalendarze
z nieaktualnymi datami mienią się od landrynkowych zdjęć. Indira Ghandi, Ghandi 
i
Nehru tuż obok roznegliżowanej dziwy, dalej na zdjęciu w trikolorze Nehru wita 
się z prezydentem
Kennedy'm naprzeciwko wieloraki Sziwa tańczy obok reklamy linii lotniczych KLM i
gustownego szlaczka z przyszpilonych do ściany pudełek po papierosach. Na środku 
stołu
pęki orchidei w puszce od coca–coli. Może właśnie teraz siedzą u Marii nasi 
przyjaciele w
pokoju pełnym łuków i strzał, bębnów i toporków – przytarganych przeze mnie z 
dawnych
włóczęg strzępów egzotyki. Egzotyki... Lepiej by było powiedzieć: strzępów 
powłoki,
pozorów inności.
– Bardzo się pan nudzi?
– Trochę. Diablo długie te powitania. No i przecież
nie rozumiem z tego ani słowa. . – Chętnie będę panu tłumaczyć.
– Dziękuję pani. – Mam na imię Sangme.
;– Andrzej. Angielskie słowa konwencjonalnych zwrotów padły tak
naturalnie, że dopiero brzmienie imienia uświadomiło mi, że siedzimy przy stole 
pośrodku
dżungli. Zaskoczony spojrzałem na sąsiadkę. Młoda dziewczyna z nagimi piersiami 
i orchideą
w kruczych włosach uśmiechnęła się zadowolona z mojej głupiej miny.
– Nie spodziewałeś się, co? – Skośne czarne oczy skryły się w uśmiechu w dwóch 
szparkach.
Lekki rumieniec prześliznął się po żółtawej twarzy i zaróżowił wystające 
policzki. –
Chodziłam do szkoły w misji. Uczyli angielskiego. Ale religii też. Chcieli mnie 
ochrzcić.
Dlatego wróciłam. Wiesz, oni nie wierzą, że kobieta jest głową domu.
– A ty wierzysz?
– W to nie trzeba wierzyć, tak jest. – Nie mełła, jak Amerykanie, słów w gębie, 
żadnych
klusek. Mówiła tak wyraźnie, jak gdyby wypluwała ziarnka gotowanego przez Azjatę 
ryżu.
– Sangme... Ładne imię. – Psia krew, płaski komplement.
Roześmiała się. – Nie o to przecież chodzi. Nic nie rozumiesz. Popatrz: tamtej 
na imię
Medzak, tej Czadzak, obok niej siedzi Sylme. Powiesz: ładne. Powiesz, i znowu 
nic nie zrozumiesz.
Nasze imiona to życzenia naszych rodziców, może ich marzenia. Sangme znaczy
Mądra. Medzak – Uczynna, Czadzak – Obfitość, Sylme – Piękna. Ten młody chłopak 
nazywa
się Tankhan; urodził się całkiem siny, dlatego dali mu na imię – Pozwólcie Mu 
Żyć. A tamten
jest synem myśliwego, matka nazwała go Bystrooki – Myksen. Nudzi cię to?
– Słucham...
– Tankhal, ten w kącie – widzisz? – ten bez zębów, był najmłodszym z rodzeństwa; 
Tankhal
znaczy Niech Żyje i Opiekuje się Mną. Mówią, że Syn Światła rzeczywiści urodził 
się o
świcie, tak też i zostało – Sengczang. Mówiłam ci – nasze imiona to ślady 
marzeń.
– Mądra jesteś.
Roześmiała się znowu. – Sangme to tylko imię. Ale jesteś miły.
– Słuchaj, Sylme...
– Nazywam się Sangme. – Przerwała mi, a rumieniec znów prześliznął się po jej 
policzkach.
– Przecież mówiłaś, że Sylme znaczy Piękna... Pochyliła głowę i jadła w 
milczeniu.
– Jak ma na imię twój mąż?
– Jeszcze go nie ma. – Nie podnosiła oczu.
– A kiedy nadejdzie, jakbyś go chciała nazwać? Wolno podniosła wzrok i poważnie 
spojrzała
mi w oczy. – Salseng. – Milczała chwilę. – Salseng w naszym języku znaczy Niech
Świeci jak Słońce. Albo – dodała szeptem, pośpiesznie – albo po prostu 
Słoneczny.
Marzenia dziewcząt... Nie mówiliśmy już nic. Obżarstwo, wolne opadanie 
biesiadników w
pijacką tępotę. Sangme patrzyła przed siebie. Milczeliśmy. Marzenia dziewcząt... 
Skośnooka
z nagim biustem i świeżą orchideą we włosach. Jakże podobna do mojej siostry, z 
którą tak
już dawno nie rozmawiałem. Z którą może nie rozmawiałem nigdy... Sangme z 
asamskiej
dżungli. Moja siostra.
Ruszyły dni. Codzienne czynności, prace powszednie wioski. I niecodzienne, 
świąteczne
obrzędy pracowicie inscenizowane przed kamerą niezmordowanego Staszka. W 
namiocie
rośnie sterta naeksponowanych taśm. Mój zeszyt pęcznieje notatkami. Sangme 
pomaga w
zbieraniu informacji. Notuję fakty. Strzępy znaczeń ogólnych. Staram się je 
zrozumieć.
Sangme dopomaga. Może mi się kiedyś przydadzą. Czy będę się je starał 
fabularyzować?
Zobaczymy. Wolałbym raczej postarać się zrozumieć. Jeżeli się nie uda – rozpiszę 
po prostu
to wszystko w gładką anegdotę. Na razie odczytujemy notatki. Jakbym widział w 
nich lustrzane
odbicie struktur z moich dalekich horyzontów; tyle że lustrzane właśnie, niczym 
listy
Leonarda – odwrócone. Odwrócone – lecz na tej samej wszak osi.
– Sangme, powtórzmy to jeszcze raz.
– Żal mi was, Andrzej – spojrzała mądrze, głęboko– i w słońcu chcecie widzieć 
mrok. Nie
potraficie zrozumieć, że ciemność to ciemność i tyle, a jasność, blask to blask, 
i że to tak
oczywiste jak słońce w samo południe.
– Skąd wiesz?
– Lubię cię. – Rumieniec prześliznął się po policzkach dziewczyny. A może mi się 
zdawało,
może to nie rumieniec tylko południowy skwar osiadł na jej twarzy.
– Lubisz?
– Czytaj.
Mężczyźni Garo nie biorą sobie żony: są brani; strona bierna jest tu adekwatna 
do układu
stosunków. Czyli;
kobieta Garo bierze męża.
– Zgadza się. Czytaj dalej.
– Obrzęd zaślubin: Taniec Łangalany... – Łangalany – Sangme poprawia akcent.
...uroczystość odbywa się raz w roku. Podczas święta zbiorów. Zanim zebrane 
właśnie dojrzałe
ziarno padnie w świeże bruzdy i nowy siew zakiełkuje. Tego dnia, tej nocy 
właściwie
również ludzi połączy, a napełnione spęcznieją brzuchy dziewczyn i pierworodni 
wykrzyczą
się z nich jeszcze przed następnym świętem zbiorów. Rytm biologii zgodnie 
odmierza czas
pól i tych, którzy je uprawiają. Sangme milczy – zawodzi ją angielszczyzna? a 
może oczywistość
nie wymaga szerszych dociekań i wykreślania paralel? Więc krótko: Taniec odbywa 
się
po zakończeniu zbiorów, oczyszczeniu ryżu i napełnieniu wioskowych spichrzów. 
Wokół
placu zasiada wieś. Zapada zmierzch. Korowód dziewcząt i chłopców sunie przez 
plac. Bębenki
wystukują rytm, bawole rogi wibrują jednostajną melodią. Upatrzyli się z dawna, 
wiadomo,
lecz dopiero tej nocy objawią to gromadzie. Dziewczęta wabią, chłopcy odwracają
wzrok, bęben wystukuje coraz szybszy, podniecający rytm, dźwięk bawolich rogów 
wibruje
w ciemności. Kuszą dziewczyny, księżyc sunie do północka. Para za parą wymyka 
się z tanecznego
kręgu. Dżungla osłania zbiegów.
Rano dziewczyna ogłasza rodzicom, że Salsen, Tankhal czy Myksen został wybrany – 
będzie
jej mężem. Bracia dziewczyny ruszają do domu oblubieńca. – Przyszliśmy. zabrać 
syna,
należy do naszej siostry. – Naturalnie, chłopak powinien być skromny – bez 
przemocy nie
zawiodą go w małżeńskie łoże. Biorą przeto bracia oblubieńca, biorą – nazwijmy 
to – siłą,
choć nigdy nie czytali o zakochanych rycerzach średniowiecza, którzy na 
cwałujących koniach
uwozili „omdlałe z przerażenia”, „porwane” rodzicom dziewice. Wybraniec 
wrzeszczy,
łapie się sprzętów, zapiera o drzwi. Na nic to – zawloką go przez wieś w dom 
dziewczyny,
gdzie kręgiem zasiadła rodzina jego przyszłej. Czarownik trzyma już w rękach 
kurę. Jedno
sprawne cięcie i w skupieniu długo bada wnętrzności ptaka – tak, zakończenia 
dwóch kurzych
jelit schodzą się z sobą tak właśnie, jak schodzić się powinny, by przyszłemu 
stadłu wróżyć
można szczęśliwą wspólnotę. Młodzieniec już się nie wzbrania, tego nie wymaga 
obyczaj,
wszyscy i tak widzieli, jak się przykładnie opierał. Stoi obok tej, która 
ostatnej nocy pokazała
mu dżunglę. I dalej go przez nią będzie prowadziła... Czarownik podnosi w górę 
zabitego
ptaka. Ją wpierwej, potem jego uderza w plecy ciałem ofiarnej kury. Tylko raz. 
Jak on jej
jedynym, jak ona jego jedyną będzie odtąd małżonką.
Sangme słucha uważnie, przytakuje, ale coś jakby wyrzut chwytam w jej przelotnym 
spojrzeniu.
Zdaje mi się, albo rzeczywiście zaczynam się uczyć tej zamkniętej przed nami, 
pozornie
nieruchomej twarzy żółtej dziewczyny.
– O co ci chodzi?
– Gonisz sensacje. – Wstała. – Sensacyjki – rzuca jeszcze przez ramię i szybko 
odchodzi.
Idzie skrajem wsi. Pieśń zaręczynowa, którą wczoraj nagrała Jackowi na 
magnetofon, niesie
się teraz szeroko, ku dżungli, wolna. Sangme minęła wioskę. Śpiewa. Piersi się 
jej wylęgły.
Duże i jędrne, czekają. Idzie polem, biodra się jej kołyszą, bujne. Wiosna 
idzie. Na pola
idzie i na nią. Śpiewa. Chwilę jeszcze słychać zaręczynową pieśń. Resztę 
połknęła dżungla.
A dziewczyny spęcznieją na wiosnę.
Wracam do notatek. Sangme plunęła mi – „Sensacyjki”. Przewracam kartki zeszytu: 
„Łangalany
– uroczystość odbywa się raz w roku”... Umierają, kochają się, rodzą. A 
Łangalany
zdarza się tylko raz w roku. Tak, Sangme znaczy Mądra. Mogłoby też znaczyć – 
Dumna. Nie
pierwszy pewnie zawędrowałem do tej wioski po inscenizowane kurioza, po na 
jednej taśmie
filmowej zebrane odświętności. Przychodzą, nakręcają, wsiadają do jeepów i 
jazda. A oni
zostają tutaj. Przez dni, noce, marzenia. Przez powszednie, pozbawione sensacji 
noce i dni.
Zostają i trwają silni tą właśnie codziennością. Tradycją, która strzeże ich tu 
i ich teraz. Wertuję
notatki z ostatniego tygodnia. Rzeczywiście, nie przyda się to na wiele – suche 
dane i
fakty. Powszedni tryb wiązania się małżeństw: Tylko dzieci mieszkają w domach 
rodziców.
Każda wioska posiada specjalny dom, do którego przenoszą się chłopcy od czasu 
wejścia w
okres dojrzewania. Spojrzenia dziewcząt coraz częściej kierują się w stronę tego 
domu, od
kiedy pierwsza krew zapowie w nich kobietę. Aż którejś nocy dziewczyna 
przychodzi do domu
młodzieńców i zostaje tu z wybranym do świtu. Rano wieś wita nową mężatkę. Potem 
już
tylko parę rytualnych gestów – rozcięcie ofiarnej kury, potwierdzenie w jej 
wnętrznościach
pomyślnego proroctwa dla nowego stadła, uderzenie przez czarownika zabitą kurą w 
plecy
nowożeńców, całonocna pijatyka rodziny.
Zdarza się przecież, bo jakżeby się zdarzyć nie miało, iż zalotnica upatrzonemu 
do gustu
nie przypadnie. Broni się przed podzieleniem z nią łoża. Woli ucieczkę, choćby w 
nocną
dżunglę. Ale dziewczyny bywają uparte. Zalotnica zostaje w domu kawalerów, do 
świtu waruje
przy porzuconym posłaniu wybrańca. Rano zabiera jego ubranie do domu swej matki.
Teraz czas na braci dziewczyny – ruszają na łowy przyszłego szwagra. 
Przyprowadzają, wloką
siłą, niech sobie krzyczy, to nawet wypada, i tak w chacie dziewczyny zaryglują 
go z nią w
oddzielnej izbie. Cóż jednak – i chłopaki bywają uparte. Doczeka taki nocy i 
znów oknem w
dżunglę śmignie. Rano bracia ruszają z kolejną nagonką. Do trzech razy sztuka. 
Jeśli uparty
kawaler po trzykroć od łożnicy umknie, dziewczyna traci doń prawo. Zaloty poszły 
na marne.
Inne pęcznieją na wiosnę. Aż się wykrzyczy pierwsze. Może córka? Potem posypią 
się następne.
Ale dziedziczyć będzie tylko jedno – najmłodsza córka. Chłopcy nie dziedziczą 
nigdy.
Ale marzenia nie dla wszystkich łaskawe – kobieta zatem, której samych synów 
urodzić przyszło,
może zaadoptować którąś z córek swej siostry. Bo jakże oczy zawrzeć spokojnie, 
jeśli
dobytku przekazać nie ma komu? Dobytku i nazwiska. Mąż wprawdzie nazwiska żony 
nie
przybiera – pozostaje przy tym, które nosi jego matka – ale dzieci nazywają się 
już rodowym
nazwiskiem jego żony. Należą do jej szczepu. Jednego z pięciu szczepów Garo – 
Marak,
Momen, Sangma, Areng, Sira – i do jej klanu, na jakich szereg rozpada się każdy 
szczep.
Sangme nazywa się Maczokgrej Momen; są też Gabel Momen, Łacztre Momen... Psia 
kość,
nie zdążyłem zanotować innych; trzeba to będzie konieczne uzupełnić. Rzecz to 
przecież u
Garów wagi zasadniczej: małżeństwa wewnątrz klanu, ba – choćby w obrębie tego 
samego
szczepu, są bezwarunkowo zabronione. Nawet ciąża nie może zachwiać prawem. Być 
może
dlatego, że prawem władają tu kobiety. Kobiece prawa – instynktem urodzone z 
natury, z
biologu urodzone. I przez nią strzeżone – przez kobietę. Do
niej należy mąż, władza nad nim i nad domem w kobiecych pozostaje rękach. Jako 
wykonawcę
swych decyzji może wezwać mężczyznę – wuja, brata matki, mater famiUas. Ponad
nią jest już tylko Wspólnota – rada familijna; a kiedy sprawa nabrzmieje tak, że 
trzeba ją poza
dom wynieść – wówczas rada wsi o winie i karze osądzi.
Zbieram, porządkuję notatki. Staszek kończy filmować obrzędy, które nastąpią 
jesienią –
przyszłe pogrzeby, zrękowiny. Porządkuję notatki. Nieefektowne, suche fakty. 
Zakurzą się
pewnie na którejś z mych bibliotecznych półek. Ech, Sangme...
Po śmierci męża, w trzy dni po jego pogrzebie, wdowę poślubić musi jego brat; 
jeśli jest
już żonaty, zastępuje go wówczas najbliższy z krewnych zmarłego. Bywa, że jest 
nim starzec.
Trudno – kobieta idzie z nim przed ofiarną kurę z nadzieją, że może już wrychle 
przypadnie
jej mąż kolejny. Syn starego, albo – kto wie – może wnuk starca, co to mu się 
właśnie wąs
zaczął sypać pod nosem. Umarła kobieta. Wdowcowi tylko zbierać manatki. A i to 
nawet
zbyteczne – wszak nic do niego nie należy. Ni dobytek wspólny, ni dzieci. 
Rodzina zmarłej –
nie dajcie się jej duchy narazić! – może natychmiast odesłać owdowiałego do domu 
jego mat-
ki, a jeśli już i osierociał, najstarszej siostrze przypadnie dodatkowy 
domownik. O wszystkim
postanowi starszyzna. Z daleka, i po kilkadziesiąt mil, ciągnie dżunglowymi 
szlakami klan
zmarłej. Ciało legło pośrodku chaty. Zabito świnię, pod nóż poszły kozy. O 
zmierzchu starszyzna
otoczyła mary. Śpiewy pijackiej stypy idą przez wieś do białego dnia. Rankiem 
pogrzebie
się zwłoki. A i drugiej nocy mało kto zmruży w wiosce oczy – chyba że chatę 
postawił
na jej przeciwnym skraju. To noc stypy młodych – śpiewem, tańcem i pijatyką 
czcić będą
pogrzebaną. Aż noc trzecia nadejdzie. Starszyzna rodu zmarłej kręgiem obsiądzie 
izbę. Los
wdowca zostanie postanowiony. Czy ma odejść? Częściej zostaje i spośród 
najbliższych
krewnych zmarłej poślubi tę, na którą padła decyzja rady. I nikt się ich o 
zdanie nie spyta. Bo
i po co – starzy widzieli już niejedno, oni wiedzą najlepiej. Bywa – wybiorą 
staruchę. Da
wdowcowi rękę, dobytek złączy ze swoim. Lecz łoże odstąpi swej
niezamężnej córce – jej dzieci z małżonkiem starej uzna się za prawowitych 
potomków
stadła. Bo ważny jest ród, ważny pień – by rósł, owocował.
Odkładają się dni, kamera terkocze, kilometry taśm magnetofonowych, stronice 
notatek.
Zbierzemy wkrótce graty, i dalej. Co wywieziemy? Prim ma nadzieję na bagaż 
rzetelny – parę
nawróconych duszyczek. Ale i jemu idzie jakoś nieszparko. Przyglądamy się sobie, 
zaglądamy
w lustra. Może te lustra właśnie złożą się na bagaż rzeczywisty, jedyny istotny. 
Chyba tak
naprawdę samych siebie widzimy dopiero wówczas, kiedy odejdziemy dostatecznie 
daleko –
kiedy popatrzymy na innych i kiedy oni spojrzą na nas. Może istotnie samych 
siebie jesteśmy
w stanie określić dopiero w zetknięciu z obcym, którego usiłujemy określić. I z 
bliska spojrzeć
mu w oczy, by dojrzeć tam – własną twarz.
Bardzo się wczoraj Prim zirytował. Długo nie mógł się potem uspokoić. Trudno się 
dziwić
– cała jego robota trafiła w próżnię. Szliśmy właśnie przez wieś, Prim z 
podnieceniem snuł
plany nawrócenia osady. Przed którąś z chat cztero–, może pięcioletni berbeć 
zmykał przed
goniącą go matką. Nagle mały podniósł wzrok i niespodziewanie zobaczył nad sobą 
mnie –
szkaradnego i wielkiego, białego długonosa. Z wrzaskiem zawrócił i wczepił się w 
matczyną
spódnicę.
– A widzisz, Salseng, mówiłam ci – jak będziesz niegrzeczny, to on cię zje. To 
demon.
Prim poszarzał ze złości. – Od tygodnia tłumaczę im, żeśmy wszyscy braćmi w 
Jezusie
Panu. I widzisz. Biedny Prim. Po co miałbym mu opowiadać, że w jego wymarzonej, 
tak dalekiej,
że wręcz mitycznej, idealnej chrześcijańskiej Europie, mazowieckie czy 
flandryjskie
chłopki z podobnym komentarzem pokazują niesfornym berbeciom zdjęcie Murzyna 
uśmiechającego
się na kartce ściennego kalendarza. Po cóż miałbym Primowi podcinać jego mit
Zachodu. Nie czytał Zmierzchu kultury Zachodu. Ale też nie jest hinduistą. Wie 
wprawdzie,
że nie gardzę wołowiną; choć jednak bóg adwentystów jeść mięsa nie pozwala, moja 
grzeszność
nie zmienia mnie w oczach Prima w bladolicego kanibala, mordercę i pożeracza 
krów.
Dla niego Zachód nie kojarzy się, jak dla bogobojnego hinduisty, ze Stroną 
Świata Umarłych.
Świata śmiertelnej ciszy, po, którym bóg Jama przechadza się bezgłośnie, spowity 
w przedziwną
egzotyczną szatę. Kiedy pierwszy człowiek, który stąpał po hinduskiej ziemi, 
aryjski
Adam – Jama – zamknął po długim żywocie powieki, przeniósł się do Krainy 
Pośmiertnej i
odtąd po dziś dzień strzeże Świata Przodków. Może w podziemnej wędrówce dotarł 
kiedyś do
brzegów Styksu, może z Charonem gadał i ten to namówił Jamę na towarzystwo psa. 
Niewykluczone;
to nędzne i nieczyste zwierzę, które każdy Hindus pędzi od swej zagrody, wiernie 
–
mówią – strzeże granic podziemnego świata. I wyje nocami, a brat Cerber 
odpowiada mu ze
styksowego brzegu. Z drugiego brzegu człowieczych wyobrażeń. Chociaż... W 
krainie milczenia
pewna jest tylko śmierć.
Wieść niesie wprawdzie, iż pierwszym, który na subkontynent przyniósł słowo 
chrześcijańskie,
był święty Tomasz Apostoł; atoli wieść to odległa i czas zatarł rysy apostoła. 
Pamięć
lepiej przechowała rok 1288 – rok Marco Polo i jego towarzyszy na hinduskim 
lądzie. Bladolicy
mężowie, którzy przypłynęli od zachodniej strony – ani chybi to, wieść poszła, 
wysłannicy
Jamy, emisariusze krainy umarłych. Od z górą pół wieku kuto już wówczas 
świątynię,
którą król Wiranarasimhadewa z dynasti Hojsalów bogów sławić pragnął i własną 
nabożność
uwiecznić. I uwiecznił – śmiertelnych, których inność pasowała na bóstwa. O całe 
wieki
przeżyła dynastię Hojsalów rzeźba na świątyni nabożnego króla Wiranarasimhadewy 
– podobizna
strażnika krainy umarłych, rzeźba Jamy odzianego w nie znane wcześniej Hindusom
spodnie i obszerny płaszcz z klapami – taki właśnie, w jakim na subkontynent 
przywędrował
z zachodniej strony niejaki Marco Polo, bladolicy wysłannik Podziemnej Krainy. 
Lubię siadywać
pod tym drzewem. Widać stąd całą wioskę. Jej poranną krzątliwość, zwolniony rytm
południa, myśliwych taszczących zwierzynę, Staszka z Jackiem sprzeczających się 
przy kamerze.
Czasem śmigła sylwetka Sangme z dzbanem na głowie przesunie się przez plac i 
ruchem
dłoni odnotuje moją obecność. Prim przysiadzie, pomilczymy. Dawno machnął ręką 
na
mój przegrany żywot wieczny. Chwilami zazdroszczę Primowi jego pewności. Nie 
tęsknię za
nią, a jednak... Ta jego jednoznaczna skala barw. Nie skala – opozycja: białe i 
czarne. Cóż,
Prim nie ma ambicji zostania malarzem. Światłocień – nie jego specjalność. Coraz 
częściej
powracam myślą do delhijskich muzeów. Po wędrówkach z Żelazkiem, włóczęgach 
wśród
ruin wielkich hinduskich kultur i dżunglowych ścieżkach Adivasów, po tym strachu 
jakiego
napędziłem małemu Garo moją egzotyczną gębą, siedząc pod drzewem z wioską u stóp 
coraz
częściej powracam do tamtych wielkich lekcji skromności na trzecim piętrze 
Muzeum. Narodowego
– do działu kultur egzotycznych. Totemy z Polinezji, ceramika Chimu, gdzieś w 
kącie,
między maskami Azteków i toporkami Inków, kilka Madonn i Świętych Pańskich –w
wysmakowanych pozach niemieckiego i francuskiego gotyku. Sangme przechodzi przez 
placyk
z dzbanem na głowie, uśmiecha się. – Będziesz tu?
– Słuchaj, Sangme. Powiedz mi szczerze: czy jestem bardzo brzydki?
– No... – dziewczyna zatrzymała się. Patrzy uważnie, jakby dopiero teraz 
widziała mnie po
raz pierwszy. Wreszcie wybucha śmiechem. – No, piękny to nie jesteś.
– Tyle to wiedziałem i bez ciebie.
– Widzisz... – Wyraźnie nie chce mi zrobić przykrości.
– No wal.
– Jesteś taki duży i biały. I wiesz, te..., te wasze śmieszne długie nosy...
Rozpłaszczam kciukiem nos i zginam w kolanach nogi w pałąki tutejszych piękności 
męskiej
płci. Sangme śmieje się, oczy nikną jej w skośnych szparkach.
– Będziesz tu potem? Wstąpię po ciebie po południu. – Lekko kołysząc biodrami 
dziewczyna
mija placyk i niknie „w progu chaty.
Czy będę tutaj? Może... Lekcje skromności w odwróconych lornetkach. Muzeum 
Narodowe...
Albo tamta gablota w Muzeum Rękodzieła w New Delhi. Drewniane rosyjskie łyżki i
dwa rumuńskie ceramiczne wazoniki, środkowoafrykański flet, cejlońskie maski 
rytualne,
ceramika z Japonii, Iranu, tam–tam i jakaś indiańska statuetka. I moja twarz 
odbita w szybie
muzealnej gabloty. Zunifikowana z odpryskami światów, do których rwałem się w 
pogoni za
egzotyką. Egzotyczna twarz Europejczyka w muzealnej gablocie, pomiędzy rumuńskim 
wazonikiem
i rytualną maską.
– Chodź. – Sangme kucnęła pod drzewem i przerzuca kartki mojego notesu. Czy 
jeszcze
pamięta, jak ją oburzył fragment, który wybrałem do pierwszej wspólnej korekty? 
– No
chodź, prosiłam matkę, posłuchasz. Te baśnie zna od swej babki, a babce 
opowiadała babka.
Chodźmy. Wolno schodzimy ku potokowi. Sangme bawi się moim mocno już wyszarganym
notesem.– Kiedy będziesz o nas pisał...
– Nie wiem, Sangme, czy w ogóle będę...
– Kiedy będziesz o nas pisał...
– Rozumiem, Sangme. Obiecuję.
Uśmiechnęła się i łagodnie wsunęła mi notes do kieszeni.
Nie opodal mostu siwa kobieta przysiadła w kucki, z jej wyschniętej piersi 
zwisają dwa
majestatyczne wory. Gromadka dzieciaków obstąpiła starą, z otwartymi gębulami 
słuchają
marzeń kolektywnych, które pokolenia przekuły w klechdy i opowieści.
– Tamta góra, o tamta – stara wyciąga kościste ramię w zmierzch – ta z wielkim 
rozłupanym
głazem na szczycie, nazywa się Dzadzo–Khado–Ram.
– Czyli: Miejsce, w którym zrobiono drabinę do samego księżyca – Sangme szeptem 
przekłada
mi opowieść matki. – Był kiedyś Garo, który ponad wszystko ukochał swego 
pierworodnego.
I przyszedł doń synek i poprosił: daj mi księżyc, będziemy nim grać w piłkę.
– U nas dziewczęta proszą swych chłopców o gwiazdkę...
– Cicho – szepnęła Sangme.
Ojciec chłopca odstawił łuk, przestał chodzić na polowania, doglądać bydła. 
Całymi nocami
siedział przed chatą i patrzył w księżyc. Jakby go też dla syna upolować? Aż 
którejś
nocy wspiął się na górę, która wówczas jeszcze nie nazywała się Dzadzo–Khado–Ram 
i na jej
szczycie nie było rozłupanego głazu. Góra jednak okazała się zbyt niska – ojciec 
nie mógł
księżyca dosięgnąć. Zszedł tedy ku rzece i począł ciąć bambusowe pręty. Pracował 
tak długo,
póki na szczycie góry nie ułożył bambusowego stosu. Wówczas zaczął budować 
drabinę. Pręt
wiązał z prętem i rosła bambusowa drabina do nieba. U stóp góry stał chłopak, 
który zapragnął
grać w piłkę księżycem, schodzili się inni, cała wieś zadzierała głowy. A ojciec 
chłopca
piął się wyżej i wyżej. Wreszcie, kiedy go już ledwie można było dostrzec na 
szczycie olbrzymiej
drabiny, w dole usłyszeli wołanie śmiałka: – Podajcie mi jeszcze jeden pręt, a 
dosięgnę
i strącę księżyc. Głos ledwie dochodził z wysokości, zerwał się nocny wiatr i 
złośliwie
głuszył słowa. Może je specjalnie poprzekręcał? Tak było czy inaczej, dość, iż 
ci w dole zrozumieli,
że ojciec ułapił już księżyc i prosi, by odstawili drabinę. Chwycili maczety i 
drabina
runęła z wysokości. Postać ojca z sekundy na sekundę zaczęła się robić coraz 
większa, większa
– spadał w dół z podniebnych wysokości. Aż nagle zamienił się w olbrzymi głaz. 
Choć
ojciec spadał szybko, księżyc zdążył zemścić się za próbę świętokradztwa. Głaz 
wrył się w
szczyt góry i w tym samym, momencie potężne trzęsienie ziemi zwaliło z nóg 
oniemiałych z
przerażenia widzów. Kiedy znów ośmielili się podnieść wzrok – na szczycie góry 
leżał głaz
trzęsieniem ziemi rozłupany na dwoje. I tak już po dziś dzień pozostał.
Zginął Dedal. A łkar nie dostał księżyca, którym tak bardzo chciał z ojcem 
zagrać w piłkę.
Nie osiągnął księżyca i stracił ojca. Może pragnął zbyt wiele...
Skończyła stara. Nad rozłupanym głazem Dzadzo–Khado––Ram wschodzi księżyc.
Od wsi słychać nawoływania matek – dzieciaki rozchodzą się niechętnie. Mógłbym 
opowiedzieć
im inną baśń – o Armstrongu, o kosmicznych lotach. Nie opowiem – dzieci nie 
lubią
baśni niewiarygodnych.
Stara stęknęła i ciężko podniosła się z ziemi. Wolno ruszyła ku wiosce, w jej 
ślad po trawie
pokuśtykał sękaty cień. Jest pełnia. Siny blask migoce w strumieniu. Księżyc 
stoi wysoko.
Tutaj, w Garohills, nadal dziewiczy, nadal nie skalany człowieczą ręką.
– Pokaż mi gwiazdy... – szepnęła Sangme i na ramieniu poczułem coś tak lekkiego 
jak
spłoszone pragnienie. Długo siedzieliśmy w milczeniu. Wstaliśmy wreszcie. I jak 
gdyby nigdy
nic, jak gdyby nic się nie wydarzyło, każde z nas wczołgało się do swojej 
pieczary.
Szanowny Panie Dyrektorze!
Długo nie dawałem znaku życia, bo się na dobre zasiedziałem w dżungli, u jednego 
z bodaj
ostatnich plemion matriarchalnych . Na chwilę wróciłem do względnej cywilizacji 
i z
pierwszej poczty pisze do Pana. Jak Pan widzi, nie zapominam o swoim Wydawcy. 
Materiał
mam już w tej chwili niemały – od obrzędów magicznych i krwawych ofiar po legi 
żółwi nad
oceanem, od czarowników po wizytę u maharadży i świątynie kultów erotycznych. Za 
parę
dni ruszam na nosorożce, po czym walę do Nepalu na koronację, która – jak mówią 
– zgromadzi
wszystkie królewskie głowy Wschodu i zamierza zaćmić koronację samej Wiktorii.
We wspólnym interesie proponuję zarezerwować kolejkę w drukarni, żeby książka 
zdążyła
się ukazać równolegle z wejściem filmów na mały ekran. Jeżeli drukarnia nie 
nawali, popyt
mamy murowany. Telewizja gwarantuje kampanię reklamową – szum wokół filmów, 
zanim
się jeszcze ukażą, będzie na siedem fajerek. W takim klimacie i książka pójdzie 
jak woda.
Założę się, że w dwa miesiące będzie Pan bił drugi nakład. Z mojej strony słowo, 
że maszynopis
dostaniecie w terminie. Panu zostaje tylko zaklepanie drukarni i planowanie 
drugiego
nakładu. Ściskam dłoń
PS. Byłbym wdzięczny za sprawdzenie, czy zaliczkę za tę książkę Wydawnictwo 
wysiało
już na adres mojej żony.
Właściwie nie ma powodów, abym się czuł zawiedziony. Nie po raz pierwszy tak się 
właśnie
zdarza. Zachęty, trele–morele o rewelacjach, mydlenie oczu źdźbłami wielkimi jak 
bele.
Wynajmuje się samochód, własne nogi, tragarzy, język przypina się do brody i na 
koniec trafia
się w – wielkie Nic.
Tym razem to–to nazywa się Kaziranga. Asamski rezerwat przyrody. Przestronny 
pokój
rest–house'u. Nareszcie miękkie, wygodne łóżko. Sufitowy wentylator łagodnie 
porusza moskitierą.
Radio Kalkuta nadaje popołudniową muzykę. Gra... Ptaszyn – Wróblewski! Tak jest
– Ptaszyn–Wróblewski gra amatorom folderowej dżungli, oddrzemującym teraz 
wysiłek porannych
lovely!, how lovely! – wszystkich przewidzianych w prospekcie atrakcji.
Ładne to nawet, i owszem, kolorowe. Te o świcie wycieczki na śmiertelnie 
znudzonych
słoniach, drepczących z obwisłymi łbami po niezmiennie tych samych ścieżkach 
rezerwatu; te
głupawe szarże na nosorożce, które co rano z równie dziewiczym strachem ciężko 
sapiąc
wieją przed nacierającymi słoniami, na których wyfiokowane turystki szyją w 
stado nosorożców
seriami z aparatów fotograficznych. Folderowe safari, psia krew!
Odbiłem dziś rano od grupy. Słoń poszedł przez mokradła. Chwila oczarowania – 
fantasmagoryczne
złudzenie czystości, źródła. Bawoły, nosorożce. Chrzęst racie po sawannie, 
paniczny
galop stad płowej zwierzyny, szum tysięcy skrzydeł i znów cisza, gdy ptactwo 
białymi
łachami opadnie nieco dalej na wodę. Poranne mgły, nastroje pastelowe, 
kilkumetrowe trzciny
o liściach omszałych rosą i mgłą. Trzeba się zbierać, koniec sjesty. Odechciało 
mi się już
tych mistyfikacji. Pójdę, trzasnę dwie, trzy foty, w sam raz na imieniny u 
cioci. Od rana szef
zajazdu łaził po pokojach. Wyszczekany, cóż – praktyk, czegóż to nie 
naopowiadał, nie nawymyślał.
Bihu, najświętszy, najstarszy, najwspanialszy, naj, naj. Prawda to. Półprawda –
rytualny taniec asamski za parę rupii sprzedawany turystom przez lokalny 
zespół... Dobra,
niech będzie. Doganiam Staszka, który już sapie z kamerą na stromej ścieżce.
– Wieczorem dokręcimy parę zachodów.
– Mhm.
Słup ognia kołysze się nad ścierniskiem. Z trzaskiem wgryza się w stos gałęzi. 
Strzelają
krwiste race. Żywy, rozbiegany, gorący płomień, a przecież – zda się – fałszywy 
jak odarty ze
swej magicznej funkcji rekwizyt po przedstawieniu rzucony za kulisy. Nie tu i 
nie teraz...
Tancerze stoją obojętnie, czekają znaku. Czy znak szefa przywróci złudzenie? 
Czyż zastąpi
kapłański gest? Bihu... Protoplasta. Taniec starszy od języka, starszy od 
systemu asamskiej
kultury. Odwieczny jak ogień, który ich w chłodzie i tańcu jednoczył. Biednych i 
biedniejszych
jeszcze, wszystkich – w krąg, we wspólnotę wokół płonącego stosu. Zebrali 
jesienny
plon, uprzątnęli, tańczą. Noc szła znad Brahmaputry. Chłodna, noworoczna. 
Zaskwierczał
stos, płomień rozegnał cienie spoconych ciał po ściernisku. Ogień – żywioł 
karmiciel, groźny
sprzymierzeniec w walce z dżunglą o nową skibę pod siew. Bose stopy na 
ogołoconym poletku,
coraz szybsze, pot płynie po udach. Nocny płomień czerwienią barwi przyczajone 
chaszcze.
Soki krążą – pęcznieją w świeżych pąkach. Tańczą dziewczyny – krew mocno pulsuje 
w
skroniach. Rok nowy wzbiera. W pąkach zbiera, tajny jeszcze kipi w dziewczynach. 
Czas
Bihu – noc świętego tańca wzbiera zieloną ciążą.
Dopiero legł się w wyobraźni, szedł dopiero od Indii ku asamskiej dżungli 
wieloręki Nataradża,
kiedy plemiona znad Brahmaputry od pokoleń już tańcem Bihu składały naturze 
hołd.
Sziwa wieloręki, boski tancerz, nadszedł wreszcie, by należne mu ziemie objąć w 
posiadanie i
wśliznąć się w wyobraźnię tych, którzy je uprawiali. Dżungli wydarte ogniem 
ziemie tych, w
których życiu wszystko co ważne w tańcu uzyskuje swą figurę, gestem tancerza 
wykreśla swą
tajną istotę. Zstąpił tedy bóg tancerz w wyobraźnię, która stworzyła ideę, zanim 
się był z niej
jeszcze Wieloręki narodził.
– Klaps! – Jacek klasnął w dłonie przed obiektywem.
– Poszła!
Szmer kamery. Nawijamy... Potem się dorobi zachód słońca nad Brahmaputrą i 
sekwencja
magicznego tańca zamknie się, że palce lizać. Tancerze poprawili ubrania, 
przyklepali włosy.
Rozcięte wzdłuż bambusowe kije, rozwierane i zwierane szybkimi ruchami palców, 
zachrzęściły
niczym nasze wiejskie kołatki. Rytmiczny bas bębnów, pisk fletów, dwa szeregi 
ruszyły
ku sobie. Mężczyźni złożyli dłonie i klaszczą. Kolorowe bluzki mocniej opięły 
piersi dziewczyn.
Zmienili role – chłopaki cofają się przedszeregiem tancerek. Wzniosły ręce, 
dłonie ponad
głowami klaszczą, z krzaczków pod ramionami pierwsze krople potu rozlewają się 
ciemnymi
plamkami na bluzkach. Natarcia i odwroty. I zmiana ról, i znów odwrót, i 
natarcie kolejne.
Pieśń tancerzy bulgocze, coraz gęściejsza, zmysłowa. Konkretny, jednoznacznie 
erotyczny
tekst prześlizguje się ponad językową barierą, trafia w sferę bezsłownych 
porozumień.
Rozkołysały się biodra. Dłonie dziewczyn wiją się w górze, ponad drgającymi 
piersiami, uda
drżą rytmicznym dreszczem. Odległość obu szeregów zmniejsza się, ruch bioder 
staje się coraz
wymowniejszy– kopulacyjny. Lekkie ugięcie w bok i biodra dziewczyn krążą w 
zapamiętaniu;
mężczyźni rytmicznie kołyszą się w lędźwiach, i w przód, i w tył, i w przód. 
Bliżej
i bliżej wzajem. Nozdrza rozwierają się, mętnieją skośne oczy, coraz węższe, 
coraz bardziej
kocie szparki. Szeregi zwarły się, wymieszały. Wielki krąg mężczyzn i kobiet 
wiruje w symbolicznym
zespoleniu płci. Taniec Bihu... Modlitewny hołd naturze – hołd przyrodzie, 
tajemnicy
płodności. Ni śladu wyuzdania. W jednoznacznie seksualnej gestykulacji grupa jak 
gdyby
wielkim saltem runęła w czas zapomniany – w archetyp. Zziajane, spocone ciała w 
skupieniu
chylą się ponad źródłem...
Podrzędny zespół taneczny jakby na chwilę wymknął się spod własnej woli – z 
zapamiętaniem,
w powadze zespolił się w archetypicznym hołdzie początkowi. Zda się – cały 
Wschód
objawił się na nadrzecznej polanie. Filigranowa figurynkowość chińskich i 
wietnamskich
tańców odbija się echem w układzie rąk, bioder. Elementy japońskie? syjamskie? – 
nie dojdziesz.
Asam – popasowy skrawek dżungli. I któż nie szedł tędy... Któż cząstki nie 
pozostawił.
W tanecznej modlitwie Bihu, w śladach rasy żółtej na hinduskich twarzach 
tancerzy.
Piękne smagłe dziewczyny gną się w zapamiętaniu, strużki potu płyną po owalnych 
twarzach.
Krwiste rumieńce pną się na wystające policzki, w blasku płonącego stosu iskrzą 
się skośne
oczy. Idzie ich pierwsza wiosna. Jak te dziewczęta młoda, jak wiecznie młody 
taniec, który
od tysiącleci spełnia się w ich ciałach. Przetoczą się wschody i zachody, Bihu 
odrodzi się,
młodzieńczy, niezmiennie młodzieńczy. Powróci w tych, którzy kiedyś wyjdą z 
rozkołysanych
dziś bioder dziewcząt. Powędrują dziewczyny do pobliskiego Tezpur, w świątynnej
krypcie przed lingą Sziwy wzniosą modły o brzemienność. Przed lingą boga 
tancerza, jak
Bihu młodą nieodmiennie. Pełną potencji, trwałej niczym wiara w ład zachodów i 
wschodów
i niespieszny bieg Brahmaputry, która obmyje wszystko, ułagodzi – martwe 
zabierze i w czas
miejsce nadchodzącemu przysposobi. Sufitowy wentylator łagodnie porusza 
moskitierą. Ra-
dio Kalkuta nadaje wieczorną muzykę. Obracam w palcach starą asamską bransoletę. 
Przez
otwarte okno szturmują roje komarów. Tłoczą się na moskitierze, podmuch 
wentylatora odrzuca
je w zmierzch. Ostatnimi czasy, ze względu na ochronę środowiska, przestano 
opylać
asamskie lasy. Malaryczne komary wróciły na mokradła, ludzie znów padać poczęli 
jak komary.
Przyroda przyczaiła się, przeczekała, mimo człowieczej interwencji powróciła 
zachować
zachwianą równowagę. A cenę zapłacił człowiek. Śmiechu wart ze swoją ochroną, 
przed
którą środowisko samo chroni się z uporem. W kalkuckim radio jakiś amerykański 
saksofonista
zastąpił Ptaszyna–Wróblewskiego. Z parteru zagłuszają go śmiechy brylujących w 
barze
turystów. Obracam w palcach starą asamską bransoletę. Myślałem, że trudniej 
pójdzie. Upatrzyłem
ją sobie, zanim jeszcze skończyli taniec. Odziedziczyła to cacko pewnie po 
matce.
Albo po babce raczej – srebrna, ręcznie kuta bransoleta ma mocno powyderane 
brzegi, w
niejedną noc tańca Bihu musiała połyskiwać na dziewczęcej ręce. Powędrujemy 
teraz... I tylko
plenery zmienią się, nic więcej. Maria zawsze lubiła srebro. W sam czas założę 
jej tę bransoletę,
która tylekroć towarzyszyła marzeniom o poczęciu... W sam czas – kiedy po moim
powrocie Oczekiwane wykrzyczy się z Marii i znów szczupła poda mi je na ręce... 
Sztuka
szacowania klejnotów była ambicją indyjskich królów. Hinduski biedak nie 
szacował – z
czcią spoglądał na blask szlachetnych kamieni, pomiotu miłosnych związków 
geniuszy i duchów.
Bransoleta jest gładka, żadnych błyskotek. Tylko delikatny, misterny wzór 
pokrywa
srebrną obręcz. I dobrze. Spełnieniu przystoi cisza. Fanfar nie trzeba.
Chrzęst racic po sawannie. Paniczny galop stada płowej zwierzyny. Szum tysięcy 
skrzydeł
i cisza, gdy ptactwo białymi łachami znów opadnie nieco dalej na wodę. Poranne 
mgły i nastroje
pastelowe, trzciny o liściach omszałych rosą i mgłą. Chwila oczadzenia – 
fantasmagoryczne
złudzenie źródła. Kierowca redukuje bieg i jeep zanurza się w nowe widnokręgi. 
Po
płasko rozwalonej sawannie horyzonty śmignęły w pion. Podskakujemy na wąskiej 
dżunglowej
przesiece. Z obydwu stron zieleń wali teraz prosto w górę, aż po niemal 
schodzące się z
sobą wierzchołki przeciwległych drzew. Tylko cieniutka strużka błękitu płynie w 
górze ponad
leśnym traktem.
Zielona klatka przesuwa się wraz z samochodem, kołysze się od zakrętu do zakrętu 
przesieki,
mija potężne pnie, Wykroty, łypiące z zieloności jęzory dżunglowych mokradeł. 
Właściwie
z powodzeniem mogliśmy się już zbierać do odwrotu; relaksowy rezerwat Kaziranga
wycisnęliśmy do końca – safari na słoniach, ptactwo, nosorożce, asamski zespół w 
tańcu Bihu.
Komplet. Za parę godzin bylibyśmy już w Tezpur, w dawnej asamskiej stolicy, 
gdzie
drzemią kamienie jej świetności. Ale Staszek uparł się na ten jeden jeszcze 
dzień – jakiś rzadki
gatunek orchidei szczególnie ponoć upodobał sobie ten właśnie rejon dżungli. 
Informator
był wprawdzie tak zalany, że ledwie trzymał się przy barze, lecz zaklinał się, 
że niech mu się
ten cały rest–house na łeb zwali, jeśli cokolwiek przesadza. Sam wprawdzie 
wkrótce zwalił
się pod bar, ale strop trzymał się przykładnie. Pal sześć jeden dzień – może 
rzeczywiście Staszek
trafi dziś na swój kwiat paproci. Po prawdzie dotąd nic na to nie wskazuje. 
Klatka przesuwa
się ospale, kierowca jednostajnym ruchem bierze zakręty, prostuje na chwilę 
kierownicę,
i znów zakręt, i znowu kolejna prosta. Jacek drzemie w kącie wozu z nieodłączną 
książką
na kolanach, tylko Staszek z kamerą w rękach w pełnym pogotowiu rozgląda się na 
wszystkie
strony. Prim, jak to Prim, bredzi coś trzy po trzy o nowym Jeruzalem, końcu 
świata, o czymś
tam jeszcze. Kto by go zresztą słuchał, tym bardziej, że strażnik leśny oparł 
się na karabinie i
tak się rozsiadł, że ledwie mieszczę się na siedzeniu. Cholerny strażnik! 
Wtrynili go nam w
biurze rezerwatu, że niby to konieczna opieka, że to niby akurat czas godowy 
słoni, że rezerwat
odpowiada za nasze bezpieczeństwo, że to, że tamto. Należność za opiekuna 
zainkasowali
i kropka. Jacek ocknął się i wrócił do lektury. Jeszcze parę godzin i wreszcie 
skończy się
to folderowe safari. Trzeba było zawrócić z Garohills. Ale nie – tym razem to ja 
się upierałem
– Asam i Asam. No i mam ten wymyślony palcem na mapie kres. Tak, został jeszcze 
Tezpur
– kupa kamieni zapewne, jeszcze jedna kupa kamieni. I potem już powrót z kresu. 
Z kresu,
którego nie było. Powrót z miejsc, których nie ma na mapie – niczym się bowiem w 
szlak
intymności lnie wpisały.
Rżnę głową o szybę jeepa. Kierowca miękko wyszedł z kolejnego zakrętu i 
znienacka docisnął
hamulec do dechy. Podnoszę głowę i niemal w tym samym momencie czuję, że strużka
potu spływa mi po plecach. Z przeciwległego zakrętu na zasiekę wyszedł słoń. Ot, 
po prostu.
Stanął i gapi się na niespodziewanego zawalidrogę. Zdaje mi się, albo i jest to 
największy
słoń, jakiego kiedykolwiek widziałem. Tak, z pewnością największy, jakiego w 
ogóle można
zobaczyć, jakiego nie należy spotkać przed sobą, zwłaszcza teraz, w godowym 
okresie władców
dżungli. Złe! – Uszy słonia zaczynają falować, zrazu nieznacznie, coraz 
zamaszyściej. Z
kilkudziesięciometrowej odległości słychać lekkie klaśnięcia – to ogon 
zirytowanego zwierzęcia
wahadłowym ruchem obija się o pośladki. Całkiem kiepsko! – Trąba podnosi się 
wyżej,
jeszcze wyżej. Ruszył! Wolno, bez pośpiechu, zdecydowanie. Prosto na samochód! 
Coraz
szybciej.
– Dawaj tylny bieg! – ledwie wycharkuję komendę.
Zgrzyt skrzyni i – silnik gaśnie. Akurat teraz! Zachciało się wynajmować tani 
wóz! Bez
niczyjej komendy wyskakujemy i pchamy grata. Nie zapala! Słychać tylko nasze 
zasapane
oddechy i za plecami chrzęst pękających na drodze gałęzi, coraz bliżej, już 
prawie na plecach.
Nie zapala, cholera, szybciej! Zapalił. Odbiliśmy parę metrów, jeep na tylnym 
biegu cofa się
niezdarnie. Zakręt i dłuższa prosta. Wóz niemal ociera się o drzewa, ani marzyć 
o nawróceniu.
Słoń wysunął się zza zakrętu, idzie prosto na maskę. Przystanęliśmy. Stanął i 
on. Ruszamy.
Ruszył. Naciera! Coraz szybciej.
Strach. Niczym nie zamącony, żadną myślą, czysty jak jednoznaczność sytuacji. 
Szofer
śmieje się histerycznie, głupkowato i głośno, na całe gardło; nie może utrzymać 
kierownicy,
zanosi się coraz głośniejszym, piskliwym śmiechem. Staszek nagle zaczyna 
szarżować. Będzie
filmował. Zatrzymał wóz, wyskoczył na ścieżkę. Słoń podniósł trąbę ponad głowę, 
przyśpiesza!
Z ledwie przypominającym uśmiech, zastygłym grymasem na twarzy Staszek cofa
się tyłem i wsuwa do samochodu. Nowy paroksyzm śmiechu kierowcy, ruszamy. Pełny 
gaz.
A Prim nadal nie przestaje tłuc szofera w plecy.
– Do tyłu! Jedź do tyłu, słyszysz, szybko w tył! – drze się jak opętany.
– Stul pysk!
Prim milknie i zasłania twarz rękoma. Oczy Jacka są zupełnie okrągłe. Wgapia się 
w słonia
i w kółko miele półgłosem to samo słowo: – No! No! Nooo! No...
– My God! My God! – strażnik wtóruje Jackowi i drżącymi palcami stara się 
załadować
magazynek. Boże! żeby mu się przypadkiem nie udało! Magazynek zacina się i 
naboje rozsypują
się po całym samochodzie. Uff! Strażnik zbiera je i z identycznym rezultatem 
powtarza
operację. – My God! My God!
Odległość zmniejsza się. Dwanaście, może piętnaście metrów. Małe wilgotne oczka, 
trąba,
kły. Coraz bliżej. Najświętsze zwierzę dawnych Indii. Urodzony z obloką. Ganesz, 
syn Sziwy,
też ma głowę słonia, jest łagodny i przychylny podróżnym. Namiestnik Indry, 
boski Kubera,
opasły szafarz bogactw, jest opiekunem wędrowców. Kubera! Gdzież się podział 
Kubera?
Trzęsienie ziemi w Asamie w roku 1950 uznano za najsilniejsze z kiedykolwiek 
odnotowanych.
Bzdura! Niechby ci sejsmolodzy siedli te–raz koło mnie. W Asamie spada rocznie
tyle deszczu, ile w Polsce w ciągu dwudziestu pięciu lat. Co mnie to obchodzi! 
Co mnie to
wszystko obchodzi, kiedy ta cholerna góra mięsa wali wprost na mnie. Co mi z 
mitów, sublimacji,
mam gdzieś historię i wszystkie do kupy kultury. Boję się!
Zerkam w bok – gdzie uciekać? Nigdzie. Na te pnie wdrapać się nie zdążę, między 
drzewami
też dopadnie i stratuje na placek. Błyskawiczne myśli, nie myśli właściwie – 
obrazy
przewalają się przez głowę, nakładają na siebie, plączą. Uciekam, padam, 
słoniowa noga nad
moimi piersiami. Obrazy suną bezgłośnie, ni śladu dźwięku, toczą się jak niemy 
film. Może
to właśnie jest cisza grozy? Zginął Staszek. Co robić? Czy kontynuować wyprawę? 
Czy Jacek
da sobie radę z operatorką? Jacek zginął także. Jak ja się uporam z bagażem? 
Idiotyzm! W
jaki sposób zawiadomić ich rodzinę? Nie – to ja zginąłem. Jak zawiadomią Marię. 
Czy będą
pamiętać, że jest tuż przed rozwiązaniem? Dziesięć metrów! Osiem! Polana! 
Polana!!! Zgrzyt
skrzyni biegów. Obrót jeepa. Pełny gaz. Dwadzieścia, trzydzieści, pięćdziesiąt 
metrów. Na
końcu przesieki coraz jaśniej. Sawanna!
Po paru minutach odważamy się spojrzeć za siebie. Słoń stoi u wylotu przesieki. 
To już nie
jego dominium. Kołysze się lekko. Spuścił trąbę, obrócił się i tylko zad przez 
chwilę jeszcze
łypie przez zarośla.
Szofer obydwiema rękami wali w tablicę rozdzielczą, coś krzyczy. Wszyscy drą 
się, coś
sobie opowiadają, nie słyszę. Całuję się ze strażnikiem. Tfu! – ależ mu z gęby 
cuchnie.
Wyłażę z samochodu i walę się w trawę. Jest wilgotna i chłodna. Bujna trawa 
sawanny z
folderowego rezerwatu... Jeszcze przed godziną wszystko to wyglądało jak 
pocztówka. Dawało
się oglądać – ale z boku, z perspektywy. Nie dotykało bezpośrednio. Nie było 
moje,
własne. Teraz jest. Wyciągam rękę – na twarz osypują mi się wielkie jak groch 
krople. Kapią
mi na policzki z traw omszałych rosą i mgłą.
Kapitele, fryzy, zwalone kolumny. Tam i sam wałęsam się po wzgórzu obróconym w 
kamienne
rumowisko. W dole sunie Brahmaputra. Od dwóch i pół tysiącleci kamień tu jeno na
kamieniu pozostał. Tyle właśnie z dumnego Bamuniporbot pozostało, z pałacowej 
świetności
króla Bany i tyle od dwóch i pół tysiącleci szczerbi się na wzgórzu na 
przestrogę przed pokusą
sprzeciwu woli bogów.
Bana był to dobry król. U stóp pałacu kwitła monarsza stolica Sunitpur, a 
królewska władza
cały Asam obejmowała swą łaskawością, aż po owe poza widnokręgiem dżungle, w 
których
gąszczu i tak nikt granic wytyczyć nie zdoła. I trwała świetność Bany, póki on 
sam najświętszych
nie przekroczył granic. Mówią małej wiary strażnicy dat, jakoby pokrólewską
budowlę zniszczyli dopiero muzułmanie. Ci wszakże, którzy wiedzą – ci co to w 
daty i byle
pozory nie są skorzy zaglądać, bowiem wiedzą po prostu – ci utrzymują, iż Prawda 
była inna.
Jest bowiem prawdą niezbitą, iż Bana miał córkę piękną jako poranek i od tej to 
pory narodzin
dnia nadano dziewczynie imię – Uszła. I prawdą jest również, że władający na 
niebiosach
Sziwa syna miał o imieniu Aryinda. Choć dawno to było tak, iż niektórzy Arvindę
skłonni są uznawać nie za syna Sziwy, a za wnuka boskiego Kriszny. A trzecia 
prawda jest –
tak oczywista, jakimi bywają jedynie prawdy wielkich uczuć – iż Uszła i Aryinda 
pokochali
się bez pamięci. Tak przemożnie, że nawet o nierówności swych ludzkiego i 
boskiego stanów
zapomnieli. Ich ojcowie wszakże pamiętali. Do tego punktu, co do wszystkich tych
prawd, zgodność jest między wiedzącymi przykładna; dalszy dopiero rozwój 
wydarzeń budzi
niejakie kontrowersje. Jedni bowiem utrzymują, iż nie kto inny, jak dumny ponad 
swój stan –
król wprawdzie, atoli śmiertelny – Bana sprzeciwił się małżeństwu Uszli i 
zamknął jedynaczkę
w twierdzy Bamuniporbot. Przemyślny Aryinda porwał zakochaną. I wówczas to Bana
oszalał – wszczął wojnę z dziadem zięcia, z samym boskim Kriszną. W bojach 
padały tysiące.
Brahmaputra spłynęła krwią. Bana zginął z ręki boga i nikt po nim nie płakał. 
Może tylko
piękna jak poranek Uszia, któż jednak jest w stanie dostrzec łzy dziewczyny o 
świcie... Inni
zasię twierdzą, jakoby sprawy obrót miały odmienny. Wedle nich to Sziwa groźny a 
wszechwładny
– kiedy dotarła doń wieść, iż za ojcowskim przyzwoleniem Bany, jego bogobojnego
dotąd wyznawcy, Uszia ośmieliła się dać rękę samemu synowi boga – wówczas to 
miał Sziwa
wpaść w gniew słuszny a straszliwy. Jednym podmuchem boskiego oddechu zmiótł 
pałac
Bany tak nieoczekiwanie, że z nagła ruszone mury z wysokości wzgórza potoczyły 
się na sam
brzeg rzeki i legły w błotnistym dnie Brahmaputry. Natenczas Sziwa pochwycił 
bezradnych
na gruzowisku małżonków i przeniósł ich w królestwo zaświatów – kędyś między 
szczyty
Himalajów, gdzie na wysokościach duma nad istotą wszechbytu.
Tak jednak czy też inaczej przetoczył się spór ojców, czyli też dziadów – i tak 
prawd to
podstawowych nie narusza. Prawdy o miłości Uszii i Arvindy, namiętności, która 
się stać
miała zaczynem tragedii i która się nawet ruinie gniazda kochanków oparła. I 
prawd o tym, iż
zniknęło z powierzchni asamskich ziem miasto Sunitpur, któremu – by nikt nie 
pamiętał, iż
tutaj to właśnie rozegrała się tragedia, która tysiące istnień pochłonęła – 
przydano nową nazwę
Tezpur. I tę jeszcze prawdę, iż pamięć trwalsza jest niż nazwy miejsc, których 
dotyczy.
Jakże inaczej bowiem mógłby mi dziś żebrak z Tezpur opowiadać o dziejach miłości 
i zbrodni
w pałacu Bamuniporbot, o dumnym Banie, córce jego Uszii, zakochanym Arvindzie, o
tych wszystkich z dawnej asamskiej stolicy – z Sunitpuru, który Tezpurem nazwano 
później
właśnie dla zatarcia śladów... W dole płynie Brahmaputra. Leniwa, ta sama. 
Zawsze ta sama.
Bo zawsze wchodzi się do tej samej wody.
Zwalone kolumny, fryzy utytłane w trawie, omszałe kapitele... Przydają wzgórzu 
pozór
cmentarzyska, złudzenie jakowychś grobowców, dziwacznych sarkofagów. Tristan i 
Izolda,
Julia i Romeo, Uszia i Arvinda... Schodzą przez rumowisko ku zawsze tej samej 
rzece.
A wszystko w tym samym kręgu... Gdzie punkt centralny – oś, wokół której 
wszystko to
wiruje w kręgu tym samym przecież? Może wiruje tak szybko, iż obrazy nakładają 
się wzajem
i tworzą jak gdyby warstwy, nie zaś przeciwne obrzeża kręgu? Lecz nie – ruiny 
pałacu,
który jednym tchnieniem z powierzchni wzgórza zmiótł Sziwa bezlitosny, zległy 
piargiem
nad rzeką. Świątynię zaś Sziwy łaskawcy – na cały Asam słynną Mahabhairav, 
świątynię
boga nadziei – ocienia gaj po przeciwległej stronie miasta. Wzajem sobie 
niepodobny – jako
osobowość człowiecza pojemny i wieloraki – Sziwa budziciel grozy i Sziwa 
budziciel otuchy
objął Tezpur dwoma skrzydłami swej istoty.
Ponad konary drzew przebija się tylko kopuła, pnie kryją masyw świątyni. Na 
jednym z
nich przybita do drzewa ludowa kapliczka. Kali... Bogini krwawa, co grozę budzi 
równą
trwożnej czci. Tam na przedmieściach, nie opodal ruin pałacu, wyglądała potulna 
i swojska.
Bogini z bambusowej chatki – niepozorna statuetka przycupnięta pod drzewem w 
klatce z
bambusa, sadybie podobnej ubogim szałasom jej dookolnych wyznawców.' Może mniej
skłonni jesteśmy przerażać się złem namacalnym; tym, które towarzyszy nam nocą i 
dniem,
które dotknąć możemy palcem. By spojrzeć natomiast na Kali z kapliczki przed 
wejściem w
świątynny gaj, wzrok trzeba podnieść w górę. I ten jeden szczegół zmienia punkty 
odniesień.
Ponad moją głową rżnięta w drewnie grupa o ostrych barwach polichromii, w 
konwulsyjnych
gestach kończyn, z oczyma w słup, zębami szczerzącymi się szałem. Rzeźbiarz 
wskrzesił
tamten czas, owe dni grozy, pożogi i śmierci. Czas ów, którego Kali oszalała i 
szła niosąc
przez świat zagładę. Miliony trupów słały jej szlak, ogień i dym osłaniały 
drogę. Aż Sziwa
zstąpił z podniebnych wysokości, pośpieszył uchronić ziemię i rodzaj ludzki 
przed unicestwieniem.
Położył się wskroś drogi i czekał. I pozwolił, by Kali w swym szaleńczym 
pochodzie
nastąpiła na jego boską pierś. W tym geście zatrzymał ją rzeźbiarz z Tezpur. W 
chwili, w
której Sziwa własnym ciałem powstrzymał zagładę świata. Struchlała Kali widząc 
swe świętokradztwo.
Cofnęła stopę z piersi pana i na ziemię powróciło życie. Ponad rzeźbą bogini
wychyla się przytwierdzona do pnia główka Króla Węży. Ojciec chłopca, który 
został królem
Mundów, przygląda się zapasom hinduskich bogów... A pod stopa– mi Kali leży 
Przedwieczny,
który własnym ciałem uchronił żywot ludzkiego rodzaju... Jako ten, którego ciało 
kapłan
kędyś daleko podnosi w opłatku przed tłumem klęczących. W wyzierającej zza drzew 
świątyni
kapłan nie spożywa ciała Pańskiego ni Pańskiej krwi – w tej świątyni kapłan 
ukwieca członek
boga i zrasza go wodą, co nie wodą jest, a spermą Sziwy, nasieniem nadziei.
Przybyły po nią z daleka. Widziałem je rano u burty, na promie sunącym do Tezpur 
przez
Brahmaputrę. Zza rzeki aż, z daleka idą z pielgrzymką – po nadzieję. Idą teraz 
skupione przez
święty gaj, z nabożnie pochylonymi głowami zstępują w mrok sanktuarium. Trzy z 
trzech
stron świata wejścia prowadzą do pustej nawy. Tylko krowie łajno na posadzce i 
opuszczony
ze sklepienia na sznurze dzwon wypełniają wnętrze. Tam i sam wałęsają się 
wychudłe krowy.
Przez łuk w ścianie przeciwległej do frontowego wejścia strome schody prowadzą w 
dół – do
podziemnej krypty; wprost, rzekłbyś, w scenerię jakowejś fantastycznej 
opowieści. Z nawy
widać jedynie mrok podziemia i migotliwy poblask oliwnych lampek. Cisza, z 
której się ku
górze ledwie modlitewny unosi pomruk i wonne opary kadzideł.
Oczy z wolna rozgarniają ciemność. Pośrodku krypty niczym obelisk wznosi się 
linga
Sziwy, kamienny symbol symbolu, róg obfitości nasienia. Dwa i pół tysiąca minęło 
lat od
czas, kiedy to królujący asamskim ziemiom Bana opuścił swe włości, by pójść z 
pielgrzymką
do stolicy Sziwy – świętego miasta Benares. Piękna jako poranek córka Bany była 
wówczas
jeszcze małą dziewczynką i nic nie zapowiadało późniejszego gniewu boga. Kiedy 
przeto u
Gangesowych brzegów Bana spotkał Sziwę, mógł paść przed nim na twarz i błagać o 
boski
dar dla dalekiego Asamu. I zgodził się Pan i wręczył królowi swą kamienną lingę 
i poniósł ją
Bana do Tezpur. I małą naówczas ustawił pośrodku świątynnej krypty. A linga 
poczęła rosnąć.
I rośnie po dziś dzień. Starzy ludzie z Tezpur wiedzą, że za czasów ich 
dzieciństwa linga
była wyraźnie mniejsza. Nie muszą wiedzieć – oni wierzą w to, pamiętają, 
wspominają z
pełnym przekonaniem. Tak samo jak wspominali ich dziadowie i dziadowie ich 
dziadów. Z
pokoleń w pokolenia przechodzi mit rosnącej lingi ze świątni Mahabhairav – 
piękna metafora
wiecznie wzbierającej potencji .
Bose kobiety kręgiem otoczyły kamień. Bramin o pooranej twarzy i długich siwych 
włosach
przybrał dar Sziwy kwiatami i liśćmi, pryska nań wodą. Krople spływają z lingi i 
kapią
w okalającą ją kamienną rynienkę. Bose kobiety padły na twarz. Unoszą głowy i z 
wzrokiem
utkwionym w święty członek szepczą modły o dziecko, o z dawna oczekiwaną 
brzemienność.
Kapłan małą łyżeczką zbiera wodę z rynienki. Kolejno podchodzi do błagalnie i 
symbol nasienia
leje w wyciągnięte dłonie. Kobieta, którą dziś rano spotkałem u burty promu, 
nachyla
się ku swej dłoni i lekko macza język w wodzie, po czym resztę święconej wylewa 
na głowę.
Raz jeszcze pada na twarz, wolno wstępuje po stopniach i nie oglądając się rusza 
przez nawę
ku wyjściu. Jeszcze tylko potrząśnie zwisającym ze sklepienia nawy dzwonem. Za 
nią kolejna
i następna. Kiedy odchodzę przez świątynny gaj, z daleka słyszę jeszcze raz po 
raz ożywający
się dźwięk dzwonu. Zawodzący, błagalny, niesie daleko. Może aż hen, za rzekę, w 
małżeńskie
izby, do których swe nadzieje wysłały pielgrzymujące Asamki bijąc czołami przed 
boskim
symbolem potencji. Przed ową siłą życia, co sama sobie jest tajemnicą i 
bośkością.
Inne prowadzą nas bogi. Kobiety podreptały ku przystani – nam ruszać na zachód. 
I w górę
– ku Himalajom, ponad których szczyty do stóp Sziwy posłały błagania o 
brzemienność kobiety
pochylone nad świętą lingą, którą on sam królowi Banie dla świątyni w Tezpur 
ongiś
ofiarował.
Rogatki miasta, te tylko jeszcze podmiejskie gaje – i zamknie się asamski 
epizod. Przydrożna
traktiernia, w sam raz na przedpodróżną herbatę.
– Co takiego?
– Brama Parwati. – Stary zgarbiony sadhu ma czas, chętnie zaprowadzi, to tylko 
parę kroków.
– Oczywiście, koledzy zdążą akurat wypić herbatę. Tę bramę wzniósł Bana. Tak, 
ten
sam, który przywiózł lingę Sziwy z Benares. Tak, tak, właśnie ten, w którego 
córce Uszi zakochał
się syn boga i ściągnął zagładę na królewską twierdzę.
Gaj bambusowy jest bujny, widać stary. Przez zieloną palisadę z oddali 
prześwitują jakieś
zwaliska. Dopiero po wejściu na polanę można odtworzyć sobie całość świątynnego 
założenia.
Niewiele pozostało. Zwykle zostaje to tylko, co o rzeczy stanowi. Za bramą 
śmiesznie
zbyteczną, żadnego już dziś muru nie wiążącą, za tą żałośnie bezradną furtą ku 
świętości – w
centrum polany na pagórku niewielkim, w bambusowym gaju stał... Właśnie – co? 
Coś nieokreślonego
sterczy pod osłaniającym obły kształt szkarłatnym płótnem. Sadhu podprowadza
mnie bliżej i gnie się w niskim pokłonie. Przed szkarłatną osłoną wieczna lampka 
oliwna tli
się i zatacza na wietrze.
– Co? Jak to co – linga. – Sadhu odpowiada ze zdumieniem, z jakim udziela się 
odpowiedzi
na pytania o rzeczy zaskakujące swą oczywistością, – Pewnie, że jej nie widać. 
Lingę odsłaniamy
tylko na czas porannych modłów.
– Jak tabernaculum.
– Słucham?
Jeszcze jedna linga. O parę minut marszu od świątyni, do której kobiety wędrują 
aż hen,
zza wielkiej rzeki. I równie święta... Jakże trudno to pojąć komuś, dla kogo 
poranne modły
sadhu nie są śladem dotknięcia Tajemnicy. Przybyszowi, któremu nie wiążą się ot, 
choćby z
chwilą podniesienia, gdy tłum wali się na kolana, a z odsłoniętego tabemaculum 
kapłan wyjmuje
wino i chleb; i czyni to tym samym gestem, którym czynią to kapłani w 
dziesiątkach
okolicznych kościołów, by wszędy tę samą krew i to samo ciało ukazać tłumowi – 
by go
zjednoczyć w sacrum. Linga bowiem dla wędrownego przechodnia w zgoła innych 
konkretyzuje
się kategoriach. W kategoriach sztuki, poezji może... Jakże niewiele– kultur, 
tak dalece
jak hinduska, zjednoczyć zdołało projekcje religii i sztuki. Albo może – jak 
dalece zdołało je
rozdzielić... Albo – albo... O nie! – to się zaczynają sądy wartościujące. 
Okaleczonym przez
czas, bezrękim lub beznosym posągom Hindus wyprawia pogrzeb – w ich miejsce kuje 
nowe,
idealnie powtarzające kształt poprzednich. I są to dlań rzeźby te same. Te same 
oryginały.
Żadne tam kopie czy repliki. Nie kawał surowca liczy się przecież – liczy się 
zamysł, idea,
którą w bryle kamienia realizuje. Niczym linga ta sama wszak, równie święta tu, 
obok bramy
Parwati, jak i tam – w świątyni Sziwy. Oburzenie wstrząsa Europejczykiem, kiedy 
wieści zza
chińskiego muru niosą o pogromach dzieł sztuki, o rzeziach bogów z marmuru i 
słoniowej
kości. Chińczyk uśmiecha się pobłażliwie – absurdem jest dlań pojęcie 
świętokradztwa wobec
materialnych symboli sacrum. Cóż bowiem miałoby znaczyć takie świętokradztwo, 
skoro nie
istnieje świętość przedmiotów? Cześć należy się bóstwu, nie zaś kawałkom drzewa 
czy kamienia,
które owego boga tylko symbolizują. Oto i kunszt abstrakcji!
Niespodziewany ochrypły ryk tuż za plecami przywołuje do konkretności. Spłoszony 
odskakuję
– ależ ze mnie osioł – dałem się nastraszyć byle osłowi. Kłapouch spuścił łeb po
śpiewaczym wyczynie i najspokojniej skubie trawę. Podnoszę aparat fotograficzny 
– skubnie
jeszcze parę razy i złapię go w jednym kadrze z lingą. Osioł, hinduski symbol 
lubieżności,
pogryza trawę obok boskiego symbolu płodności. Byk, osioł, wąż... Wciąż ten sam 
zamknięty
krąg skojarzeń. Nigdy natomiast nie przyszło mi do głowy, by płodność kojarzyć z 
małpą.
Poświęcona płodności świątynia w Kalkulcie w pierwszej chwili wydała mi się 
czymś wręcz
niestosownie komicznym. To święte drzewo małp, rozdygotane gonitwą i wrzaskiem, 
ubabrane
kałem, z daleka cuchnące, w żaden sposób nie chciało mi się zmieścić w systemie 
pojęć
sacrum. Może dopiero tamta małpa z brzuchem rozdętym ciążą, oparta o konar i z 
dziwną
powagą przyglądająca się rozmodlonym w cieniu drzewa kobietom... Tak, to chyba 
ona niespodziewanie
wzbudziła szacunek dla dziwacznego obrzędu. Kobiety schylały się nabożnie i
podniesionymi z ziemi grudkami małpiego kału smarowały sobie czoła. Szły potem w 
skupieniu,
z ufnością szły do pobliskiej świątyni pokłonić się Indze i po świątynnych 
schodach
zejść do Gangesu, by w jego wodzie zmyć z ciała nieczystość. I odchodziły z 
pełnym wiary,
cichym oczekiwaniem na pukanie, które odezwie się wrychle z wnętrza ich 
rozpuchniętych
macic. Odmienne kształty marzeń, rozmaite figury tęsknot. A ta sama, wciąż ta 
sama ich
istota. Maria spęczniała i czeka. Ciężka i uspokojona.
– Jest jeden Pan. – Starzec odezwał się niespodziewanie.
– Masz rację, sadhu. Tylko gdzie on jest? Stary podniósł się z ziemi i 
uśmiechnął łagodnie.
Wyciągnął rękę i zatoczył szeroki gest nad bambusowym gajem. I spojrzał w 
słońce.
Tylu tu już bogów świeciło. Grzało Indrę burzyciela grodów, pana gromów i 
zjadacza
ofiar, z czasem petenta Wisznu, Sziwy... Wyższe ponad spory o imiona i atrybuty 
bóstw,
wszystkim po równi łaskawe słońce. Nie imiona kreślą istotę Istoty. Jeden jest 
dla hinduisty
Wielki Pan. Wszystkie w sobie imiona pomieści. I marzenia wszystkie.
– Chodź, sadhu, słońce się chyli. Z pewnością dopili herbatę.
Gaj bambusowy prześwietlony. Z pasemkami cienia na grzbiecie osioł przemienił 
się w
zebrę. Święty – jak każde życie. W cyklach powracające, nieskończone – jak 
świętość. Nad
mistrze mistrz kunsztownego stylu, złotostrofy Amaru sto razy powracał na ten 
świat jako
kurtyzana, zanim się urodził poetą i w cyklu erotyków Amarusiataka zdołał 
zamknąć ślady
pragnień stukrotnych. I rozumieli to Hindusi dawnych wieków, kiedy w czerwcową 
noc
Święta Matki Duchów wymieniali ze swymi kobietami stroje i w transwestycznym 
szaleństwie,
wśród pijaństwa i gromadnej rozpusty dawali świadectwo archetypowi 
niezaspokojenia,
marzeniom pojemniejszym niż płeć i rola do jakiej każdą z płci przypisano. W 
pijaną noc
Matki Duchów szeptał im Amaru, który był stu kurtyzanami, szeptał im o tym, jak 
ciasno
nam w naszych osobowościach, i o tym szeptał, jak osobowościom ciasno w klatkach 
ciał. Na
dalekiej dżdżystej wyspie poeta z Avo–nu szeptał sonety miłosne na przemian 
damie i młodzieńcowi.
A potem siedziałem z Marią w teatrze, a Peter Brook tekstem Stratfordczyka 
kreował
przed nami Sen, również czerwcowej, nocy. Nadchodził zmierzch – królewska para 
jednym
gestem zrzucała monarsze płaszcze i z zamkniętymi oczyma skakała w noc. Aż po 
świt,
kiedy jej przyszło wrócić w ład dnia. Z jakimże trudem wciągali na ramiona tak 
lekko zrzucone
o zmierzchu królewskie płaszcze, w których zwojach ginęły teraz kształty ich 
ciał...
Bowiem skończyła się noc. Jako i po Święcie Matki Duchów nadchodził dzień, i 
oddawali
mężczyźni kobietom ich przyodziewki, i kobiety zrzucały męski strój. I powracał 
ład. Tylko
bogi nie zniżają się do człowieczych rygorów. Prearyjska Bogini Matka wzięła 
sobie Sziwę
za małżonka i w hinduskim panteonie zapanowała w całej kobiecości – w swym 
dobroczynnym
aspekcie jako Mata – Matka, i jako Dawczyni Obfitego Pokarmu – Annapuma, i Gauri 
–
Biała, i Sati – Cnotliwa, i Mahadewi – Wielka Bogini, i Parwati – Córa Gór. 
Wciąż ta sama,
jako sobą pozostaje na równi w swym aspekcie złowrogim, kiedy trwożny hołd jako 
Durga –
Niedostępna przyjmuje, jako Kali – Czarna, Sroga – Czandi i ze wszystkich 
najpotworniejsza
Korrawaj, która nocami pląsa po pobojowiskach i juchą umazana pożera ciała 
poległych. Ta
sama – jako dzień i noc, jako czerń i jasność składają się na różne oblicza tej 
samej jedności.
A zebra przystanęła wśród bambusów, podniosła łeb i ryczy jak osioł.
– Pośpiesz się, sadhu. Przede mną droga. Chodź, sadhu, słońce się chyli.
– To i co? Jutro też dzień...
Gaj się przerzedza. Poprzez pnie widać już traktiemię i Staszka nerwowo 
kręcącego się
wokół samochodu. Na skraju drogi chłop ścina drzewo. „Niechaj bóg, który w tym 
drzewie
mieszka, zechce je opuścić i niechaj nie spadnie na nas kara za to, żeśmy go 
stąd przegnali” –
szepcze chłop i rąbie siekierą pień. Nie, chłop nie szepcze, zaciął wargi i 
rąbie co sił. Może
szeptał przed tygodniem, z wiarą do drzewnego bóstwa, z nadzieją, no i odrobiną 
groźby –
„Jeśli nie wyświadczysz mi przysługi, o którą cię prosiłem, gdy minie dni siedem 
zetnę twoje
drzewo.
A wiesz o tym, że będzie cię to bolało”. Nic nie szeptał przed tygodniem. Przed 
tysiącleciem
szeptał to jego naddziad. I wyszeptał – dzieci mu się, wszak widać, i wnuki, i 
późne
wnuki rozmnożyły. Więc wysłuchała jakszini. Nie było jeszcze w Tezpur świętej 
lingi – czyjaż
więc to, jak nie drzewnej boginki zasługa, że płodność zeszła na tutejsze 
niewiasty. Nikt
nie zaprzeczy, że byli tu zawsze– łagodni jakszowie, bożki drzew i boginki, 
małżonki ich,
rozhasane po gajach jakszinie. Niech no tylko taka, choć i przypadkiem, dotknie 
drzewa –
zaraz się owo kwieciem osypie, zaraz pod obfitym zegnie owocem. Byle nie 
rozsierdzić jej –
bo jakszini, choć dobra przecie, w pasji i niemowlę pożreć potrafi. Kontenta 
zasię – i plon
zapewni, i płodność niepłodnej przywróci. Nieodrodne służki bożka Kubery, jako 
on w śniegach
Himalajów skarbów strzeże, tak one po świecie ludzkie ludziom skarby szczodrze 
rozdają.
Drzewo z trzaskiem runęło na drogę. Staszek wściekle pastwi się nad klaksonem. 
Znów
niepoprawny zboczyłem ze szlaku...
Kierowca zapuścił silnik. Wrzask dzieciaków wokół ruszającego samochodu głuszy 
słusznie
złorzeczących mi towarzyszy. Ależ mrowie tej dzieciarni! Łaskawy Indiom Sziwa. 
Do
sześciuset osób na kilometr kwadratowy! Wskaźnik urodzin – ponad czterdzieści 
promili,
przyrost naturalny – blisko dwadzieścia. Przed kilkunastu laty spis ludności 
ujawnił dwadzieścia
pięć milionów obywateli, których istnienia w ogóle się nie spodziewano. 
Dwadzieścia
pięć milionów... Tylu właśnie, ilu doliczyła się Polska po ostatniej wojnie. I 
cóż to wszystko
obchodzi kobietę, która przybyła z pielgrzymką do Tezpur, by w świątynnej 
krypcie bić czołem
przed boską lingą w intencji tego jedynego – jej jedynego... Sadhu przedziera 
się przez
dziecięcą gromadę. Kierowca zatrzymał samochód. Kiedy ruszaliśmy z Kalkuty, też 
zatrzymał
go na rogatkach, by przed świątynką Kali rzucić w ofierze parę miedziaków. Sadhu 
imieniem
Sziwy błogosławi nasz wóz. Cóż stąd, że inne pada Imię, niż na wyjezdnym z 
Kalkuty?
Wszak nie innowiercze. A choćby, to i cóż. Kierowca bogobojnie składa dłonie i 
chyli czoła
przed kapłanem.
Wychylam rękę przez okienko i zataczam szeroki gest w stronę bambusowego gaju. 
Starzec
uśmiechnął się. Zrozumiał. Z daleka widać go jeszcze, jak stoi na drodze z 
dłonią wzniesioną
prosto w chylące się ku zachodowi słońce.
– A pamiętasz „Helenę”? Tak, Eurypidesową. Oczywiście, że pamiętasz – przecież w 
niej
grałeś. Dioskurowie, bracia bliźniacy, którzy w –finale sztuki zstępują miedzy 
ludzi, by objawić
prawa nieludzkie, ponadludzkie prawa... Zaskoczyła nas wtedy – pamiętasz? – ich 
zbieżność
z bliźniaczymi bóstwami dawnych Bałtów. Spotkałem je ostatnio – na płaskorzeźbie
którejś z przydrożnych świątyń: hinduskie bóstwa – Aświnowie, można ich też 
przyzwać
imieniem Nasatjów. Nie próbowałem, ale na imię Dioskurów chyba również powinni 
się pojawić.
Wiesz, im dłużej wędruję, tym bardziej zdaje mi się, że poruszam się w miejscu. 
Opowiem
Ci pewną historię: oto królowie dawnych Indii słali poselstwa aż do – wyobraź 
sobie! –
cesarzy rzymskich. Pierwsze, wyprawione przez króla Pandjów, przyjął August 
około roku 20
p.n.e. Wśród postów znajdował się asceta. Zarmanochegas (sanskryckie 
Sramanaczarja). I ten
to asceta, znużony pazernością zewnętrznej rzeczywistości – rozumiesz?: 
pazernością rzeczywistości
– dobrowolnie spalił się w Atenach. Być może to w związku z nim właśnie w
kilkadziesiąt lat później św. Paweł pisał: „Gdybym ciało moje wydal na spalenie, 
a miłości
bym nie miał, nic by mi nie pomogło”. Uważasz? – aż do Aten wędrować przyszło 
Zarmanochegasowi,
by go zdołała porazić pazerność, zewnętrzna rozmaitość form, kształtów, 
horyzontów,
nieważna dla istoty iluzja wielości. Czy święty Paweł znał hinduistyczną 
koncepcję
zawartą w upaniszadach? Wątpię. Pisał jednak o miłości, o zbawiennej sztuce 
kochania. Słowo
„upanisad” znaczy: ekwiwalencja poprzez adorację. Poprzez akt uwielbienia i 
adoracji
wiedzie bowiem droga do pełni bytu, gdzie atman–brahman. Brahman to „istota 
wszechświata”,
zaś atman to „moje własne ja”. Ja łączy się więc, ujednolica z Istotą; kędyś w 
rejonach
wyższych od złudnej wielości rzeczywistego. Wiesz, spotkałem ostatnio dziwnego 
starca.
Szliśmy przez bambusowy gaj. Czy rozmawialiśmy? – Niewiele. Zdaje się jednak, że 
myśleliśmy
o sprawach podobnych. W pewnym momencie starzec szerokim gestem pokazał mi
zielony gaj i jaśniejące nad bambusami słońce. I uśmiechnął się. Tak jak 
uśmiechać się potrafią
tylko mądrzy starcy. Nie wiem, czy myślał o tym samym, kiedy mi się przyglądał – 
objuczonemu
pielgrzymowi donikąd – i kiedy potem wskazał sionce nad bambusowym gajem.
Nie wiem, może i nie, lecz chciałbym wierzyć, iż gestem tym opowiadał dawną 
pewność
swych przodków, że pełny, prawdziwy, realny byt posiada wyłącznie absolut – 
prajednia, zaś
„wielość świata” to złuda, to tylko – jak mówią – maja. Iluzja barwności, 
rozmaitości form
kultury, kształtu plenerów i marzeń. Wszystkie te bowiem zewnętrzne elementy 
świata niczym
są innym jak tylko projekcją jedynego prabytu. Czy o tym myślał stary z ręką 
podniesioną
w sionce? – diabli go wiedzą. Skoro już jestem jednak przy tym temacie: Ciekawe, 
że
ten ich wszechświat również podlega cyklom – eonom mijającym w nie kończącym się 
jak on
sam rytmie, zaś z którymi to cyklami i wszechświat niczym Fenix rozpada się i 
powstaje od
nowa, w sobie tylko właściwej perspektywie, jak on sam pozbawionej początku i 
kresu, perspektywie,
wobec której wszystko jest tylko epizodem, mają, fatamorganą. I wobec której
podróże dokoła świata niczym się nie różnią od wypraw wokół stołu. Wszechmocny 
Brahma
– demiurg stwarzający świat – żyje sto lat kosmicznych. To tyle – mędrcy 
obliczyli skrupulatnie
– źle 311 040 000 lat człowieczych. Gdy Brahma umiera, wówczas kończy się cykl
świata i natychmiast – dzięki nowemu bóstwu stwórczemu – zaczyna się cykl 
następny.
Warto byś wiedział, o czym tu opowiadano mi z budzącym wiarę przekonaniem – iż 
znajdujemy
się właśnie w pięćdziesiątym pierwszym roku kosmicznego żywota Brahmy. Zatem z
górki...
Przeciągam palcem po policzku – skóra jest sucha i napięta jak rybi pęcherz. Wóz 
dalej nie
pójdzie. Szelest skamieniałego śniegu pod nogami. I biały obłoczek z ust przy 
każdym, coraz
bardziej przyspieszonym oddechu. Stromo. Szczyt powinien pojawić się lada 
chwila. Noc.
Tylko parę metrów białej pokrywy przed oczyma. Dalej tylko czerń. Mróz. Na 
policzkach,
pod piekącymi powiekami, w śluzówkach. Himalaya znaczy Dom Śniegu. I oto 
wstąpiłeś,
synu, w dom.
Oczy pieką nieznośnie. Przymykam powieki. Pomaga. Jakże się nagle to wszystko 
obróciło
– runęło w biel. Jeszcze wczoraj... Prawda, z każdym kilometrem drogi robiło się 
coraz
chłodniej, ale to droga... Górska droga z Siliguri serpentynami w pion; droga do 
Darjiling...
Tak, Darjiling... Najprostsze skojarzenie – cup of tee, kominek, angielska 
pogawędka, fajka...
Herbaciana bajka. I ta, jak na nią przystało, bajkowa droga do himalajskiej 
stolicy napoju
gentlemenów. Tarasy pól herbacianych. Zakręt – i znów tarasy herbacianych pól. 
Zieleń, a
ponad nią ostry górski błękit. Tysiące krzewów, zwarte i przystrzyżone niczym 
olbrzymie
trawniki. W sam raz na wykwintne herbaciane garden party. A śród pól drzewa z 
rzadka sadzone,
o konarach rozłożystych, by osłaniały delikatne herbaciane listki. A między 
zielenią
tarasów i górskim błękitem łopoczące na wietrze sznury, buddyjskich chorągiewek. 
Wioska,
urwisko, znów wioska. Zieleń i coraz więcej modlitewnych chorągiewek na wietrze. 
Tarasy,
błękit, przydrożne szeregi góralskich chat. Aż wszystko to runęło w biel.
I to, i wszystko inne. Runęła cała miesiącami hołubiona nadzieja na 
przekroczenie granicy.
Tej zwykłej, namacalnej, mierzonej szlabanami i pieczątkami w paszporcie, i tej 
intymnej –
granicy rewirów zamkniętych, kuszących Nieznanym państewek do dziś legendarnych, 
choć
jak byk, jak jak na śniegu czarno na białym leżących na mapie. Nie czarno, ale 
właśnie biało,
dziewiczo białych. Nadzieję na wizę do królestwa Bhutanu skutecznie wybito nam z 
głowy
już w New Delhi. Ale Sikkim... Został jeszcze Sikkim. Państwo–broszka, 
himalajski skrawek
w dorzeczu Tisty, który Nepal utracił w roku 1816 na mocy traktatu pokojowego z 
angielskim
gubernatorem lordem Hastingsem. Gurkowie odparli najeźdźców, Nepal pozostał 
wolny –
utracił tylko protektorat nad księstwem Sikkim. Sukhim znaczy – Pokój i 
Szczęśliwość. Może
również znaczyć – Dostatek, skoro Tybetańczycy zwą Sikkim po prostu dendzong – 
ukryta
dolina ryżu. Ukryta... A tak mi się marzyło wymazanie tego przymiotnika. 
Ukryta... Siedem
stuleci przede mną, tą samą co i ja wczoraj, drogą od dżunglowych wzgórz Asamu 
ruszyli
Lepczowie, by pośród śniegów odkryć ryżową dolinę. Wkrótce inne plemię ruszyło 
naprzeciw
Lepczów – z przeciwka: z Tybetu na południe szli Bhutańczycy. Gdy dotarli w 
dorzecze
Tisty, ani się zapewne spodziewali, iż jeden z ich wodzów da tu początek 
dynastii, której potomkowie
do dziś przetrwają na sikkimskim tronie. Dynastii Namgyałów, królewskiej od
1642 roku, kiedy to lamowie wyświęcili Phuntsog Namgyala na chogyala – króla 
Sikkimu.
Nic to, że w roku 1886 ówczesny chogyal uznał się wasalem angielskim i – już 
jako maharadża
– włączył Sikkim między sześćset podporządkowanych koronie brytyjskiej państewek
Indii Książęcych. Nic to – Sikkim leżał daleko od Tamizy, na samych obrzeżach 
Korony. I to
tylko przez chwilę. Odeszli Anglicy, do Darjilingu dotarły Indie. I tu się 
zatrzymały. Sikkim
pozostał jak był – tyle że znów oficjalnie – niepodległy. Ryżowa Kotlina pośród 
Przybytku
Śniegu. Siedem tysięcy kilometrów kwadratowych – państwo, a jakby go w ogóle nie 
było. A
przecież... Wielki Tybet utonął w Morzu Chińskim. Kaszmir jest prowincją Indii. 
Między
dwoma kolosami – ziarnko ryżu. Tędy, przez przełęcz Tang–la, prowadzi pierwsza 
kołowa
droga transhimalajska. Martwa arteria, która Indii i Chin nie łączy... Droga 
wiedzie wprost do
Lhasy, dawnej stolicy Tybetu. Ale Tybetu już nie ma. Jest jeszcze Sikkim – jego 
buddyjskie
klasztory, jego tybetańska kultura, jego – Nieznane. I szwadrony urzędników w 
New Delhi,
którzy przed niewczesną ciekawością obieżyświata chronią sukhim Sikkimu – jego 
„pokój i
szczęśliwość”. Oczywiście, nie mam się czym niepokoić, wysłali depeszę do 
Gangtoku – może
bym wpadł jutro, a może za miesiąc, trudno powiedzieć, ale wiza nadejdzie, z 
całą pewnością
nadejdzie, no, chyba żeby zaszły jakieś trudności, wtedy raczej nie nadejdzie. I 
tak za
każdą wizytą. Wreszcie zgoda – dobrze, jeśli nadejdzie, natychmiast z New Delhi 
prześlą ją
na posterunek w Darjilingu. I znów kolejna dekoracja do Zamku Kafki – to 
wczorajsze popołudnie
w darjilińgskiej policji. Te chytre urzędnicze oczka, te śliskie dłonie 
rozkładające się
bezradnie, przymilne mordy i te sterty zakurzonych papierzysk usłużnie 
wertowanych z pełną
świadomością, że i tak pośród nich nie ma żadnej depeszy na temat wizy, na którą 
uparli się
podejrzani natręci. Sikkim jest państwem niepodległym, proszę pana, nikt nie 
może mu sugerować
wydania wiz. Indie tylko pośredniczą. Pan rozumie? Oczywiście rozumiem, choć 
dziś
jeszcze nie wiem, że za parę tygodni zamknie się ostatecznie czas dynastii 
Namgyalów, a
Sikkim stanie się indyjską prowincją. O tym dowiem się dopiero z gazet, daleko 
stąd. Gazety
oświecą mnie, że ostatni z Namgyalów był płatnym zdrajcą narodu i że wielki brat 
Sikkimu,
Indie, ulitowały się nad uciemiężonymi i pomogły im w przyłączeniu się do 
macierzy, choć
jeszcze kilka tygodni wcześniej nie wiedzieli, iż jest to ich własna macierz. I 
o tym też się
dowiem, że Indiom wcale nie szło o wzmocnienie swych pozycji na granicy 
chińskiej, a szło
im jedynie o... O co? Tego się dokładniej z gazet nie dowiem. Ani za parę 
tygodni, ani później.
I nie obchodzi mnie to zresztą przesadnie. Nie dla tej wiedzy walczyłem o prawo 
przekroczenia
granicy. Tej mierzonej szlabanami, i tej intymnej – granicy rewirów zamkniętych
Nieznanego, które w świątynnych rzeźbach ma tybetańską twarz. Skośnooką żółtą 
twarz –
nieodgadnioną.
Gazety ukażą się po tygodniach. Dzisiaj wiem tylko, że wiza – niestety, bardzo 
nam przykro
– nie nadeszła. I wiem, że Darjiling jest punktem wędrówki najdalszym – miejscem 
odwrotu.
I że noc przeczekać trzeba w hotelowym pokoju, okutany we wszystkie możliwe 
ciuchy,
bo zimno, bo przez okno, które jest równocześnie wietrznikiem, do tej pokutnej 
celi wali
mróz, a dym z żelaznego piecyka i tak nie wydobywa się na zewnątrz. I że, jeśli 
się aż tak
bardzo uparłem, mogę przed świtem wybrać się na Tiger Hill, bo z Góry Tygrysiej 
świt nad
Himalajami rysuje się szczególnie pięknie, a – jeżeli pogoda dopisze – i Sikkim 
widać niezgorzej.
Chyba dopisze, bo mróz parzy policzki i trzeszczy pod butami. Stoję na obłym 
szczycie
Góry Tygrysiej, niepewny, czy to przepaść, czy tylko nocny mrok urywa 
płaszczyznę tuż
przed stopami. Biel wydłuża się powoli – łagodny łuk szczytu osuwa się ku 
wschodniej grani.
Ze strzępiastego horyzontu ponad Himalaje poczyna się gramolić słońce. Czerwone 
zrazu,
opuchłe. Krwisty blask porodu rozlewa się na górskie stoki. Plamy krwi na śniegu 
obsychają
w złoto. Może dlatego Sikkimczycy swój najwyższy szczyt nazwali Górą Złota. Nie 
wiedza –
a może istotnie nie ma to większego znaczenia – że Kanczendzanga jest dopiero 
trzecią pod
względem wysokości górą świata. Dla nich jest to żywe bóstwo opiekuńcze i nie 
godzi się
jego rangi wymierzać w centymetrach. A że bóstwo owo żyje, rzecz tak to wiadoma, 
jak
wszem słyszalny w dolinach jest łoskot lawin i trzask pełznących ode szczytu 
lodowców.
Słońce pełznie ponad horyzont. Chwilę jeszcze góry połyskują barwą kruszcu, aż i 
wszystko
zapada w biel. Kanczendzanga wtapia się w tło. Nie, Mount Eve–restu nie widać. 
Przyczaił
się w mgłach. Zaprasza bliżej? Okaże się to, kiedy wkrótce spróbuję spojrzeć nań 
od nepalskiej
strony. Dobrą chwilę szukam wzrokiem Dhaulaghiri. Jest wreszcie. – Jakże 
niepozorna z
tej odległej perspektywy, jedna z Trzech Sióstr, zwarta z bliźniaczkami wśród 
stada olbrzymów.
Dhaulaghiri... O ileż wspanialsza, bardziej niebosiężna jawiła mi się z 
perspektywy
Zakopanego, kiedy z himalajskiej przygody wrócił tam Jurek Zdobywca... Słońce 
stoi już
wysoko – w błękicie. Biel z Tiger Hill sunie w głąb kotlin. Tam Nepal, Indie. 
Pika Kanczendzangi
wskazuje stronę Sikkimu. Dalej Chiny. Nie, Chin stąd nie widać. Ani Bhutanu. 
Leżą
gdzieś tam, poza tymi granicami. I granic nie widać – tylko dookolną biel. Wolno 
obracam się
w koło. Twarzą do Indii, do Chin teraz, Nepalu. Może właśnie tutaj znajduje się 
oś? Oś Azji
przynajmniej?
Po stokach pełzną jeszcze poranne cienie. Ale granic nie widać. Zostały na 
mapach. Nie
widać ich z Tiger Hill, nie ma człowieczych granic tutaj – między niebem a 
ziemią. Wedle
starożytnej teorii chińskiej świat składał się z dwóch pierwiastków – z jann, 
który jest samą
światłością, lekkośścią, gorącem oraz z jin, który jest ciemnością, zimnem i 
ciężkością. Ziemia
to kondensacja jin – a kondensacją jann jest Niebo. A człowiek? – Jako 
integralne połączenie
obydwu pierwiastków, ów twór sprzeczności stanowi z nimi nierozdzielną triadę.
Drobny punkt o podwójnym odniesieniu, rozdarty pomiędzy niebiem i ziemią. 
Podnoszę
dłoń, podnoszę rękę jak tylko potrafię najwyżej – w wiatr ponad szczytem. Tupię 
nogą –
śnieg skrzypi. A gdyby tak stanąć na głowie...
– Om mani padme hum. Klejnot jest w lotosie, amen – mnich mamrocze w kółko 
magiczną
formułę i drobnym kroczkiem prowadzi ku świątyni. – Om mani padme hum. Om 
mani...
Nastroszona rzeźbami z narkotycznych snów, rozkrzyczana jaskrawymi barwami 
budowla.
Dopiero od stulecia piętrzy się spadzistymi dachami przy drodze z Darjilingu do 
Góry Tygrysiej.
Smarkata. O dwanaście stuleci młodsza od pierwszych miejsc, w których w Tybecie
cześć poczęto oddawać Buddzie. Aż skąpany w dawnej magii tych stron, otoczon 
całą mnogością
tybetańskich bóstw i demonów, później zaś również hinduistycznych bogów, Wielki
Prze budzony przybrał rysy swych górskich wyznawców. Śród tantrycznych obrzędów 
ku
czci czarnych mocy, między fascynacją koszmarem a mirażem jasności, idzie przez 
świat
lamaistów tybetański Budda, karcąc i błogosławiąc potomków czcicieli 
himalajskich demonów.
Idzie poprzez ,Sikkim, Bhutan, górskimi ostępami Nepalu. Czy i przez .Tybet, z 
którego
był wyruszył tutaj, by karcić i błogosławić? Chińczycy milczą. Nigdy nie byli 
rozmowni. Coraz
więcej tybetańskich uchodźców w Darjilingu. Coraz tłoczniej wokół ghumu – 
lamaickiej
świątyni u rogatek miasta. Smoki z narkotycznych snów w porannym górskim słońcu 
łyskają
wybałuszonymi oczyma. Potwory w konwulsyjnych uśmiechach szczerzą kły i marszczą 
nozdrza,
przerażone jakby im ktoś przed chwilą skończył czytać bajki braci Grimm.
– Om mani... – mnich skłonił się w pokorze przed malowidłem Szipa–Khorio. Bóg 
rozparł
się na werniksowanej desce u wejścia do ghumu, wparł nogi w ziemię i w dłoniach 
mocno
dzierży świat. – Om mani padnie hum – mnich kłania się raz jeszcze przed 
bóstwem. Groźny
Szipa–Khorio... Gdyby choć lekko wstrząsnął boskim ciałem, któż wie, czy 
niechybne trzęsienie
ziemi nie zmiotłoby przydrożnej świątyni. – Om mani...
Mrok i zapach kadzideł wypełnia wnętrze. Jama, pan śmierci, wyciąga rękę do 
przybysza –
chodź, i tak przyjdziesz, nie umkniesz, chodź... Nie opodal krwawa Maha–Kali 
pląsa ponad
apokaliptycznym plenerem. Ze ścian pełzną potwory, gnomy; buddyjskie, 
hinduistyczne,
wszelakie – lamaickie. Wszędy pełno demonów, czaszek, emblematów śmierci i 
koszmaru.
Jak gdyby cała potworność dostępna ludzkiej wyobraźni w pełnej krasie 
lamaickiej, szczególnie
czarnej wizji zaświatów, sfrunęła tutaj na sabat, na obrady jakoweś groźne a 
tajemne. A
pośród koszmarów tych snują się ludzie z modlitwą ufną i cichą.
Czasem ktoś zatrzyma się przed szeregiem regałów pełnych ksiąg. Każda z nich to 
jedna z
modlitw Buddy. W dzień Jego narodzin lama wyjmuje odpowiednią księgę, kładzie ją 
sobie
na głowę i wśród tłumu wiernych obchodzi w koło cały Darjiling. Nie opodal 
regałów rząd
małych lampek – sto osiem, tyle właśnie, ile jest lamaickich modlitw– Młody 
mężczyzna rozgląda
się chwilę, podchodzi bliżej i zapala jedną z lamp – wybrał modlitwę, może na 
intencję
czyjegoś wyzdrowienia, szczęśliwego powrotu. Lampa płonie, modły szybują do 
Przebudzonego.
Woń knotów, skwierczenie wosku. I cichy brzęk różańców z ludzkich kości 
rzeźbionych
w kształt czaszek. Trojaki sposób lamaickich modłów – rozwieszone przed 
świątynią
chorągiewki turkoczące na wietrze, kościane różańce, kołowrotki z umieszczoną w 
ich wnętrzu
modlitwą. Można je obracać w ręce, można też jednak pozwolić, by kołowrotki 
„modliły
się same”. Kobieta zapala świecę i ostrożnie stawia ją przed uwieszonym w 
miejscu modłów
kołowrotkiem – ciepłe powietrze znad świecy wprawia kołowrotek w ruch. Budda 
widzi
wszystko.
Lama ruszył dalej. Wymija kobiety wpatrzone w wirujące kołowrotki. Głowy chylą 
się
przed świątobliwym. On może wiele – zna tajemnice wiary, zna dobro i zło. I wie, 
jak wzywać
dobro, i wie, jak zło odpędzać. Przytroczy do pasa magiczny nóż, bębenek, w dłoń 
ujmie
ludzki piszczel obłożony skórą jaka. Niechaj tylko lama użyje tej broni – 
najstraszliwsze z
demonów czmychną, gdzie ryż rośnie. Jeśli nawet nie odstraszy ich nóż, jeżeli 
zaprą się i
przed dźwiękiem bębenka, wówczas świątobliwy zadmie w piszczel – a umkną, że i 
ślad na
śniegu po nich nie zostanie. Tamte, ustawione szeregiem u wejścia, kilkumetrowe 
trąby gialin,
lepiej, by się nie ożywały. I lepiej, by im nie wtórowały basem wielkie bębny 
dhinga.
Czasem wprawdzie głoszą czas uroczystych modłów – częściej wszak głoszą śmierć. 
I zawsze
znajdzie się ktoś, kto jako pierwszy ich już nie usłyszy... Nieznane są wyroki 
Przebudzonego.
Memento... Pamiętają. Czyż bowiem można zapomnieć o śmierci w pełnym kadzideł
świątynnym mroku, kędy ze ścian bóstwa szczerzą kły i wyciągają szponiaste 
palce...
Czerwona szata mnicha lekko szeleści o posadzkę. Przystanął i zatoczył szeroki 
gest – jesteśmy
przed głównym ołtarzem. Szereg posągów Buddy. Większych, mniejszych, rozmaitych
– jako i Przebudzony rozliczne przyjmował postaci w kolejnych wcieleniach. Dwa 
tysiące
i sześć setek lat minęło od chwili, kiedy się był narodził po raz pierwszy. 
Odtąd powraca
nieprzerwanie. Teraz trwa w postaci tego mężczyzny, który spogląda z ukwieconej 
fotografii
– to Dalai Lama – żywe bóstwo, król Tybetu, choć przestał nim być. Umknął przed 
chińskim
morzem do Indii. Z Pendżabu, z miasta Darmshala błogosławi wyznawców. Z miasta, 
które
nazwano Dom Boży... Dawnymi już czasy tak właśnie nazwano to miasto. Wiele, 
wiele lat
przedtem, zanim dziś ucieleśniający Buddę przybył tu w wygnańczej tułaczce. 
Niezbadane są
wyroki Przebudzonego... Mężczyzna z fotografii patrzy przed siebie – obracam się 
za jego
spojrzeniem i trafiam wprost na występującą z niszy rzeźbę. Dalai Lama przygląda 
się... sam
sobie. To także on – statua kobiety z szeregiem głów i twarzy, niczym kwiat z 
sennego koszmaru,
wyrastających całymi kiściami jedna nad drugą. To Lokeseri, lamaicki odpowiednik
hinduskiej Durgi, bogini, która również jest inkamacją, wcieleniem Buddy.
– Szaleństwo...
Mnich nie zrozumiał mego niechcianego szeptu. Poważnie potakuje głową.
– Dlaczego ten jeden – mimo wszystko stropiony, rzucam pierwsze z brzegu pytanie 
– jedyny
posąg w całym szeregu jest nadnaturalnej wielkości?
Lama spojrzał na kolosalną rzeźbę Buddy w centrum świątyni. – Ma piętnaście 
stóp.
– Właśnie. Skąd ta nadnaturalna wielkość?
– Nadnaturalny jest lord Budda. Ale to jego postać naturalna. Tak wyglądał. 
Równo piętnaście
stóp miał, kiedy dwa i pół tysiąca lat temu na ziemię zstąpił po raz pierwszy. – 
Lama
poprawił fałdy szaty. –I w tej samej postaci powróci raz jeszcze.
– Kiedy?
– Gdy ludzie staną się mali jak proch. Gdy każdy z nas będzie miał pół cala 
wysokości. ..
– Mam sześć stóp i...
– On poczeka.
Do spotkania zostało jeszcze trochę czasu. O.K. – umawiamy się przed domem. 
Podnieceni
perspektywą wizyty u Tenzinga, Staszek z Jackiem wracają do hotelu – sprzęt 
trzeba
sprawdzić na medal; w końcu nie co dzień zdarza się okazja wywiadu ze zdobywcą 
Mount
Everestu. Prim dołącza do nich – takie spotkanie! – koniecznie musi zmienić 
koszulę. Zatem
za godzinę, przed jego domem – O.K.
Uliczki i domy tłoczą się jedne na drugich. Zduszony w śródgórskiej kotlinie 
Darjiling
dawno wykorzystał każdy centymetr poziomej ziemi, niczym ptasie gniazda domy 
całymi
koloniami przylepia do stoków. W górę i w dół, w dół i znów w górę huśtam się 
pośród zaułków.
Te kolorowe domki ze śmiesznymi, rżniętymi w drewnie firaneczkami, pamiętają 
jeszcze
z pewnością pierwszych rekonwalescentów z armii kolonialnej. Od kiedy przed stu 
pięćdziesięciu
laty Brytyjczycy odkryli klimatyczne właściwości górskiej osady, nieprzerwana
krucjata turystów sunie uliczkami Darjilingu. Skośnoocy sprzedawcy rozsiedli się 
przed witrynami
swych sklepików. Coraz liczniejsza rzesza tybetańskich uchodźców tłoczy się w
darjilińgkich zaułkach. Większość gnieździ się za rogatkami, w. obozie. Rano 
zawiązują węzełki,
by – co się udało unieść z ojczyzny – rozłożyć teraz na targu, a nuż znajdzie 
się jakiś
amator. Znajdują się – turyści nie są wymagający, kupią wszystko. Całkiem nowe, 
dopiero
wczoraj zrobione w obozie starocie także, a czemuż by nie. Choć chętniej kupują 
w sklepach
śródmieścia – tu drożej, a tanie mięso, wiadomo...
Antykwariusz niby to obojętnie przysiadł w kącie. Tylko czarne oczka bacznie 
śledzą każdy
ruch przybysza, aby w odpowiednim momencie można go było powalić lawiną 
zachwytów
nad ta – naturalnie, że autentyczną – figurką Buddy, a może tamtym wielorękim 
Sziwą, choć
lepiej, żeby się zdecydował na coś zupełnie szczególnego– proszę bardzo, tam na 
zapleczu są
eksponaty, które oferuje się wyłącznie prawdziwym gentlemenom.
Magazyny dziwów, gdzie z zakurzonych zakamarków rytualne maski szczerzą kły, 
orgiastyczne
grupy tantrycznych bóstw zastygły w brązie zatrzymane w akcie mistycznego 
erotyzmu,
a smoki o wyłupiastych gałach podrywają do lotu mosiężne skrzydła. Nigdzie tylko 
nie
widać kobiety o rybim tułowiu ni skrzydlatego chłopca. Nie ma aniołów, nie ma 
ani jednej
syreny w darjilińgskich magazynach dziwów. Szkoda. Jakże dziwacznie, jak bardzo 
arealistycznie
wyglądałyby tutaj – w tej smoczej asyście, owe tak na naszych jarmarcznych 
straganach
naturalne i oczywiste posążki fruwających chłopców i pływających dam. Tutaj 
właśnie,
pośród dzieł „arealistycznej” sztuki tybetańskiej, pośród zwyczajnych latających 
smoków, po
prostu latających, pomiędzy wielorękimi bogami, wielorękimi po prostu... 
Odmienne znaki
ikoniczne odległych kultur spojrzałyby sobie mosiężnymi gałami w niebieskie 
gipsowe oczka
i w tajnym porozumieniu śmiałyby się cichutko – tak cicho jak one to tylko 
czynić potrafią,
świadome zapomnianej przez ludzi wspólnoty.
W mrocznych zakamarkach antykwami Wielki Przebudzony wychyla się z kwiatu 
lotosu,
z jedwabnych tybetańskich malowideł wyciąga błogosławiącą dłoń. Ten sam, którego 
po raz
pierwszy spotkałem w delhijskim Muzeum. Tybetańskim – drzemał w oszklonych 
gablotach,
zwielokrotniony i zawsze ten sam w setkach figur i delikatnych portretach na 
jedwabiu. Zaw-
sze ten sam, choć w każdej z kolejnych sal inny – na starochińskich rzeźbach w 
brązie Budda
z twarzą Chińczyka i – jak teraz, w darjilińgskich antykwariatach – Budda o 
mongoidalnych
rysach Tybetańczyka. Jakże niepodobny indyjskiemu Buddzie – młodzieńcowi o 
hinduskim
profilu. Wciąż inny, zawsze ten sam Budda – niczym Madonna z afrykańskich misji 
katolickich
– bóg kuty niezmiennie na obraz i podobieństwo swego stwórcy. Antykwariusz 
chwilę
pucuje cacko o rękaw i kładzie mi na dłoni kościaną figurkę. Wielki Przebudzony 
ma nie
więcej niż pół cala. Wedle zapowiedzi lamy z darjilińgskiej świątyni tyle 
właśnie będę mierzyć,
kiedy Budda powróci na ziemię w swej naturalnej postaci piętnastostopowego 
olbrzyma...
Tylko role odwrócą się – proporcje zostaną zachowane. Przysiadł mi na dłoni i 
czeka.
No, więc i to byśmy już mieli za sobą. Teraz w dół. Serpentyna ślizga się wśród 
olbrzymich
stoków, stacza się niżej i niżej, toczy przez wioski ghurków, osady tybetańskich
uchodźców. Uchodzimy z miejsc, do których nie przyszło nam dotrzeć. Sikkim, 
Bhutan...
Zostały tam, w górze. Prim jest półprzytomny. On dotarł! Był w Darjilingu. 
Poznał Tenzinga.
Przed godziną ściskał mu rękę sam Norkay Bhotia Tenzing! Zdobywca Mount 
Everestu–
człowiek, który wspiął się najbliżej Boga! – Jaki on skromny! Jaki skromny, 
zwyczajny... –
Ależ będzie temat na najbliższe kazania! Pastor ma rozszerzone źrenice i 
terkocze jak
buddyjski modlitewny kołowrotek. – Jaki ten Tenzing skromny! Przyjmował, gościł. 
I
pozwolił się sfotografować. Dwa razy. I to z kim – ze zwykłym sługą bożym! A 
kiedy
Staszek klękając przy robieniu zdjęć ubabrał się psim łajnem, to mu osobiście 
oczyścił
nogawkę, osobiście! A te psy... Prim nigdy nie widział takich psów. Dog 
tybetański... Potęga!
Co za włosy! Na cztery, nie – chyba na pięć cali. Nie każdy może mieć sforę 
takich psów, nie
każdy. A słyszeliście? – orchidee, które hoduje w ogrodzie, co rok wysyła 
angielskiej
królowej. Cały bukiet – królowej... – Jacku – Prim nie może się oprzeć – Jacku, 
puść to
jeszcze raz, no puść... Magnetofon cierpliwie powtarza nagrany wywiad. Cóż, 
rzeczywiście miły był ten górołaz.
Może trochę zanadto „uprzejmy. Jak jego strój – nadto na dzień powszedni 
purpuratowy.
Choć wszystko to z całkiem smacznego landszaftu – ten pełen godności paradny 
przyodziewek
szerpy przechadzającego się po swych ogrodach z żoną w powłóczystych nepalskich
szatach, ta gromada psów wyprzedzających pana i panorama Himalajów na ostatnim 
tle
kwietnego ogrodu. A potem ta herbatka na trawie, prezentacja obu dorosłych córek 
z pierwszego
małżeństwa i czwórki maluchów z obecnego stadła. Tak, właśnie z panią Daku. Tu
uśmiech.
– Na dziewiętnaście tysięcy stóp – Prim powtarza z podziwem i dalej wsłuchuje 
się w magnetofon
– na dziewiętnaście wchodził już ze starszym, dwunastoletnim, a z malcem, tym
sześciolatkiem, na siedem tysięcy... – Widzisz – pastor przerywa słuchanie– 
widzisz, dwanaście
lat, potem osiem, sześć... Co drugi rok prorok. To się nazywa rodzina!
– Buddyjska. Prim puszcza mimo uszu zgryźliwość. Głos Tenzinga słychać z taśmy 
wyraźnie.
Odpowiedzi są zwięzłe, zdania wypolerowane w setkach wcześniejszych wywiadów.
Owszem, podróżował. Szwajcaria, Francja, Związek Radziecki, Stany. Wolno, niby 
to zastanawiając
się, wylicza na palcach. Potężne, piękne chłopisko o gibkich ruchach mimo 
sześćdziesiątki
z okładem na karku. Jakby zbyt wielki na ten salonik, i tak pękający od zdjęć, 
proporców,
dyplomów. Dalej: Niemcy, Austria, Japonia. Nie – ogorzała skośnooka twarz 
uśmiecha
się z uprzejmym zażenowaniem – jesteśmy pierwszymi Polakami, jakich ma 
przyjemność
spotkać. Wellcome. Magnetofon kręci się, droga także. Musieliśmy już nieźle 
odbić od
Darjilingu. Trakt biegnie teraz brzegiem kilkudziesięciometrowego kanionu. 
Głęboko w dole,
raz po raz prześlizgując się w przełomach, sączy się rzeka, Tista. Trudno 
uwierzyć, że wiosną,
kiedy bardziej popuszczą sikkimskie lodowce, runie tędy groźnym żywiołem. 
Wyleje,
porwie wsie, gdzieś tam na południu na równinach Bangladeszu zaleje całe połacie 
ziemi,
Wysoką weźmie zapłatę za żyzny muł, który po wiosennym paroksyzmie pozostawi 
polom.
Samochód skacze na roztłuczonej drodze. To Tista tak załatwiła szosę. I 
wąziutka, potulna,
od przełomu do przełomu kręci się teraz w głębi kanionu. Magnetofon się kręci. 
Prim wyjął
notes i spisuje cytaty do przyszłych kazań: Syn prostego hodowcy yaków; jako 
piętnastolatek
zwiał z Nepalu do Darjilingu, by uprawiać tu wspinaczkę. Do dwudziestu tysięcy 
stóp to nie
wspinaczka – to dalszy spacer, na jakie wybiera się razem z córkami. Całe lata 
prób – zdobycie
Mount Everestu dopiero podczas siódmej próby podejścia.
– Słyszysz? To się nazywa hart, co? – Prim podnosi palec – teraz słuchaj 
uważnie.
Słyszę swój głos: – Co w pańskim życiu zmienił dzień 29 maja 1953 roku?
– Byłem i jestem tym samym Tenzingiem. Cieszę się najbardziej z tego, że dzięki 
mojemu
sukcesowi powstał w Darjilingu Instytut Górski. To Nehru powiedział mi: 
przygotuj tysiąc
nowych Tenzingów. Staram się. Kursy trwają po sześć tygodni. A kandydatów jest 
tylu, że
przyjmujemy zgłoszenia z dwu–, trzyletnim wyprzedzeniem. Każdy uczeń kosztuje 
nas trzy
tysiące rupii, sam jednak płaci tylko czterysta. I tak dalej, i tak dalej.
– „Byłem i jestem tym samym Tenzingiem”. – Prim notuje budujące słowa.
– Cała ekspedycja trwała cztery miesiące. Potem, już tylko we dwóch z Hillarym, 
trzy doby
podejścia. Na szczycie byliśmy piętnaście minut...
– Słucham?
– Kwadrans. Akurat wystarczy na zrobienie zdjęć. Zatrzymuję magnetofon. – 
Zanotowałeś,
Prim?
– Co?
– Słuchaj. – Tenzing powtarza: „Kwadrans. Akurat wystarczy na zrobienie zdjęć”. 
– Zanotowałeś?
– Zanotowałem. – Priro patrzy dobrodusznie. – Zanotowałem. A co?
– A nic.
Samochód podryguje na wybojach. Zakręt, i musimy zwolnić na wąskiej uliczce 
osady.
Sprawdzam na mapie: tak, to jest Tista Bazar. Tu gdzieś powinien być most do 
Kalimpong i
dalej – do Sikkimu. Kiedyś tędy, i dalej – przez Sikkim właśnie – prowadził 
główny trakt do
Tybetu. Przygraniczny Kalimpong rozrastał się w handlowe centrum. Nie ma państwa 
Tybet.
Nie ma roli dla Kalimpongu. Jest most. Przed mostem jest indyjski żołnierz z 
karabinem u
nogi i jest na moście tablica zabraniająca cudzoziemcom przejścia. Tam, 
dwadzieścia kilometrów
stąd – jest Sikkim... Mija mnie ciężarówka pełna wojska. Żołnierz ustępuje na 
bok.
Ciężarówka dudni po moście, jeszcze chwila i niknie na drodze, którą nie–pojadę.
W jednym z ostatnich listów Maria pisała : ...Na, papeterii, którą mam przed 
sobą, narysowane
są jakieś dziwne kreski – lądy? morza? ziemie? Takimi są tereny jeszcze nie 
znane, o
niewiadomych, tajemniczych konturach. Potem układa się to wszystko bardzo 
starannie; potem
– kiedy się do nich dociera. Wiesz, wydaje mi się, że pasja podróży, chęć 
dotarcia do
ziem nie znanych, to objaw wysokiego zorganizowania osobowości; albo inaczej – 
objaw
próby zorganizowania. Ty wolisz świat poukładany, opisany, dotknięty. Cenisz 
namacalność
– nawet kosztem tajemnicy. A niedomówienia, jakie Ci pozostają... nie, nie – 
jakie sobie zostawiasz
– to już chyba kokieteria wobec samego siebie; może jałmużna wobec świata, 
którego
dotknąłeś. Co myślisz? Myślę – że mi nie żal. Że maże pierwszy raz nie żal mi 
nie spełnionego
kwadransa w Sikkimie, czy innego tam lądu za rzeką, którego nie dotknę. Tak jest
dobrze – w oczach zostanie tylko śnieżny szczyt Kanczendzangi o świcie widziany 
z Tiger
Hill. Niech zostanie – piękny jak nie spełniona realność.
– ...nie, chyba jednak nie potrafię. Nie wiem, czy na pańskie pytanie w ogóle 
można znaleźć
odpowiedź jednoznaczną. – Diabli nadali tego dziennikarza. Po całej asamskiej 
włóczędze
jeden wolny dzień w Kalkucie; chyba mi się należy po wczorajszych bojach o wizę 
nepalską.
Jutro znów w drogę, a tu jak na złość napatoczył się ten reporter! – Doprawdy 
nie
wiem...
– A komuż, jeśli nie człowiekowi z innej cywilizacji łatwiej to uchwycić? I 
ostrzej, jak to
pan sam mówi – bardziej jednoznacznie.
– To, widzi pan, zależy od tego, czego się szuka. I co się w to miejsce 
znajduje. Z pewnością,
spotkania twarzą w twarz z arcydziełami, z miejscami i dziełami słynnymi, z 
owianymi
legendą kamieniami węgielnymi sztuki i historii... Z pewnością, takie spotkania 
bywają jak
chwile, w których się czas zatrzymuje. Są chwilami coś wyznaczającymi, tak. Nie, 
nie w
sztuce i historii – wyznaczającymi coś w przybyszu. Ale jednocześnie... – 
Cholera, dlaczego
on te bzdury notuje!
– Ale jednocześnie...
– Tak tak. Jednocześnie, jak mi się wydaje, spotkania takie zmuszają do 
mimowolnych
weryfikacji. Do umykania czasu wstecz – do retrospekcji i konfrontacji realnego 
z jego obrazem
idealnym, iluzorycznym obrazem „arcydzieła”, które przybysz nosi już dużo 
wcześniej,
od czasu dawnego, lekturowego z nim obcowania. A kiedy jeszcze na dodatek obiekt 
należy
do innego niż nasz własny kręgu kulturowego, rzecz – jak myślę – komplikuje się 
niepomiernie.
Czy bowiem wówczas istotnie dostrzegamy samo dzieło, obyczaj, zjawisko, albo co 
pan
tam jeszcze chce, czy patrzymy nań, czy w ogóle jesteśmy w stanie widzieć je 
właściwymi
mu kategoriami? A może tylko śledzimy w nim dziwność jedynie, inność w stosunku 
do nasz
ych własnych miar? Trochę tak, jak goście gabinetu osobliwości... I co oglądamy 
wówczas?
Jakąś tam projekcję Indii na przykład, czy raczej nas samych, naszą własną 
kulturę, która oto
odbija się w krzywym zwierciadle obcych jej miar estetycznych?
– Pan mi nie odpowiada. Pan pyta...
– Właśnie! Bo nie wiem, na ile spotkania, wrażenia,. o które pytał pan, to akty 
estetyczne,
emocjonalne, a na ile zaś mąci je szum intelektualny. Jakże więc mam 
jednoznacznie odpowiedzieć
na pytanie – co podczas tej wyprawy wywarło na mnie wrażenie największe? Nie
idzie panu chyba o przewodnikową wyliczankę „wspaniałości Wschodu”. Mieliśmy 
rozmawiać
otwarcie...
– A może jednak... – Twardy chłop, nie daje się zbić z pantałyku moimi unikami. 
Długopis
w pogotowiu zawiesił nad notesem i czeka na konkrety. Ma rację; kiedy jeszcze 
musiałem
przeprowadzać wywiady, również starałem się wydusić z rozmówcy konkrety. – A 
może jednak?
Parę najsilniejszych przeżyć...
– Myślę, że zweryfikują się same. Kiedy wrócę do kraju, kiedy siądę do 
porządkowania
notatek, do pisania. A wie pan, zawsze mi trochę żal, że tego co było 
rzeczywiście najważniejsze,
co zostało najgłębiej – że właśnie tego pośród notatek nie znajduję. Tego nie ma 
w
notatkach, ani potem w krojonej z nich książce. Może to po prostu, cóż – może to 
właśnie
sprawy nazbyt osobiste, intymne, aby się dały zracjonalizować i ujednoznacznić, 
wtłoczyć w
tekst reportażu, eseju, opowieści. I może dlatego najpiękniejsze...
– ?
– To tak, jak wschód słońca nad Indusem. Jeżeli odpowiednio wcześnie, grubo 
przed świtem
ruszy się z Peshavaru szosą na Islamabad, to Indus przecina się właśnie o 
wschodzie
słońca. W jednym z bodaj najpiękniejszych punktów tej rzeki, w miejscu przełomu, 
gdzie
woda spomiędzy skał wyrywa się w przestronne rozlewisko. I właśnie o świcie mgły 
podczołgują
się pod same stromizny przełomu. Rzeki prawie nie widać... Tylko jej szum czy 
bełkot
raczej – tak, raczej bełkot – przedziera się poprzez mgłę. To trwa ledwie 
chwilę. Potem
nie ma już nic – tylko rzeka.
– Jest przecież wspaniała...
– Tak, jest.
– Zatem?...
– Zatem opowiem panu o Mohendżo–Daro. Nie, niech pan nie notuje. Po pierwsze – 
nie
pytał pan o Pakistan. A po drugie – nie chodzi o Mohendżo–Daro.
_ ?
– O to raczej chodzi, czego o Mohendżo–Daro nie wiadomo. Właśnie tak. Bo fakt, 
że jest
to najstarsze w świecie miasto o zaplanowanej, przemyślanej koncepcji 
urbanistycznej, niech
cieszy historyków urbanistyki. Ustalili, że układ ulic przecinał miasto na osi 
północ–południe
i wschód–zachód i dzięki temu wiejące w tym terenie wiatry w sposób naturalny 
wietrzyły
gród. I nie będą pytali, czy może wcale nie północ–południe i wschód–zachód, ale 
właśnie
odwrotnie: południe–północ i zachód– –wschód były może właściwymi kierunkami w 
systemie
zadziwiającego miasta... Nie będą pytali – i słusznie – bo nie są to pytania 
poważne. Będą
ustalali czas rozkwitu tej przedaryjskiej cywilizacji w dolinie Indusu, orzekną 
niezbicie: XXV
wiek przed naszą erą, obok mezopotamskiej, chińskiej i egipskiej jedna z kolebek 
kultury
świata. Kultury bujnej i soczystej jak ongiś pejzaż, w którym wzrastała. Nawet 
nie wspomną
– i słusznie, bo nie są to informacje istotne – że dzisiaj nie ma tam nic, tylko 
pustynia. Fioletoworudy
labirynt skał spękanych, osypujących się w piach. Ziemia jak i kultura zastygła 
w
minionym czasie. Cóż z tego, że w sto lat po odkryciu w dorzeczu Indusu pieczęci 
i amuletów
z ozdobnymi znakami, z wizerunkami zwierząt i ludzi, John Marshall odkopał 
Mohendżo–
Daro? Zdawało się – odsłonił pień, z którego spadały owe znaki tajemnicy. A figę 
– tajemnica
do dziś trwa szczelnie zamknięta w piśmie, którego nikt nie jest w stanie 
odczytać. Ot, ślad
karawany przez pustynie, po których się wicher wytarzał...
– Jednak śladów zostało sporo...
– ...a większość z nich ma kształt znaku zapytania.
– Widział pan z pewnością – mój reporter robi namaszczoną minę – w muzeum w New
Delhi widział pan gliniane figurki bogini matki.
– Tak, widziałem. W Bagdadzie widziałem podobne. Wszędzie, wie pan, znajdzie się 
garść
Adamowej gliny. Trwały budulec. I stary, sądzę, jak tajemnica poczęcia i 
zachowania życia...
Tyle że różnorakie przybiera kształty. Tak, widziałem te figurki. Choć, 
przyznam, dłużej stałem
przy – mimo że tak osławiony i tylekroć powielany – torsie brodatego mężczyzny. 
Te
jego, wie pan, wpółprzymknięte powieki... Bardzo bym chciał wierzyć, że to 
protoplasta
jogów wpatrujących się w czubek własnego nosa, by uzyskać stan kontemplacji i 
wyzwolić
się od złudy zewnętrznego obrazu świata, który dają zmysły. Fatamorgana...
– Słucham? – mój rozmówca podniósł wzrok znad notesu.
– Nic, nic, tak tylko sobie powiedziałem. A swoją drogą, mam nadzieję, że nikt 
tego do
końca nie rozstrzygnie. To wasza zasługa. Niech się pan nie dziwi – wasza, 
mówię, to znaczy
Ariów, waszych protoplastów. Skutecznie wdeptali kulturę Indusu w rejony 
Tajemnicy.
Niech się pan nie obrusza – jako koczownicy nie pozostawili przecież trwałych 
zabytków
sztuki. Zasnuli poprzedniczkę tysiącletnią smugą cienia – warstwą pustą, płaską 
i milczącą.
Jak pustynia. Jestem im za to prywatnie głęboko wdzięczny...
__ ?
– Doprawdy! Nie, ja wcale nie żartuję. – Nie mogę się nie uśmiechnąć. Upór 
reportera budzi
prawdziwą sympatię. – Niektórzy z naszych psychologów utrzymują, że uczucie 
nazwane
traci na intensywności. Tłamsi je sam akt określenia, werbalnego ograniczenia, 
konkretyzacji.
Nie wiem, może to dotyczy tylko europejskiej mentalności. Doprawdy nie wiem.
Ale już poważnie wracając do tematu... Do pańskiego tematu... Podczas każdej 
wyprawy
najbardziej lubię noce. One pozostawiają wrażenia najgłębsze. Ten czas, w którym 
mijane
dookolne horyzonty tracą konkretność swych obrzeży. Godziny, w czas których 
pędzący samochód
czy – obojętne – człapiący wielbłąd swobodnie prześlizguje się poprzez ledwie 
zarysowane
kontury mroku. To czas, w którym podróż realizuje się niejako od wewnątrz. 
Niczym
nie mącona, nie rozpraszana przez wielość dookolnych bodźców, podróż ta skupia 
się na
widnokręgach wewnętrznych. Samo oddalenie od miejsc nam bliskich, od 
przypisanych, właściwych
nam horyzontów, wyostrza widzenie'. A jeszcze noc... Nocą widzi się jaśniej. I 
ten
inny, jej tylko właściwy wymiar czasu, który realizuje się podczas poruszania 
się w ciemności...
Bodaj wówczas to czas przeszły bywa czasem najbardziej, najboleśniej 
teraźniejszym.
Tak, chyba mogę, choćby po części, odpowiedzieć na pańskie pytanie. Te wrażenia, 
o które
pan pytał – to były noce na pustyniach Afganistanu. Parę miesięcy temu. Szliśmy 
z karawaną,
na północ od Kandaharu, na zachód – w stronę Kabulu. W dzień upał nieludzki, 
nawet
pod namiotami...
– Lubi pan tropiki?
– Tak, zwłaszcza z perspektywy zimowych wspomnień. A więc – skwar nawet pod 
namiotami.
A potem noce... Wie pan? – trochę to może śmieszne, ale chyba właśnie tam i 
wtedy
świat zdawał mi się najbardziej arabski. Oczywiście – gdzie Afganistan, gdzie 
Arabia! A mimo
wszystko to bodaj było najbliższe moich wyobrażeń Arabii Felix. Sprawa 
stereotypów,
naturalnie. Czy widział pan kiedy afgański księżyc o nowiu na pustyni? Taki 
zabawny– obydwa
rożki sterczą prosto w górę. I krok za krokiem powolne wielbłądzie chybotanie. 
Pomrukiwanie
nomadów. I wycie szakali, co nam było za drogowskazy. A potem świt. Taki, jak to
na pustyni. – Kopyta chrzęszczą w piasku, droga przez morze czerwone. I ciemne, 
prawie
czarne linie wielbłądzich szyj ponad czerwienią... Potem znowu jasno, znowu żar. 
Rzeki, 'których
nie ma, bo utonęły w piasku. I podróż bierze ostry zakręt w horyzonty dookolne. 
Nie
słychać już wycia szakali. Tylko ciche i coraz rzadsze, od czasu do czasu 
zaledwie. I nikt się
do niczego nie przyznaje. I sam zwykle nie wie już – bliższe to wycie było 
rozpaczy czy
szczęśliwości...
Reporter patrzy na mnie uważnie. Minę ma jakby trochę speszoną.
– Przepraszam pana. Sam pan widzi, że nie ma w tym nic nadzwyczajnego. Po prostu 
–
bardzo lubię wycie szakali. Albo – tak chyba będzie lepiej powiedziane: bardzo 
mi wycie
szakali bliskie.
– Czy – patrzy na mnie niepewnie – czy będzie pan o tym pisał?
– Nie. To nazbyt własne.
–– Nigdy nie pisze pan o sprawach intymnych, o rzeczywiście własnych 
przeżyciach?
– Są sprawy, którym godzi się cisza. Którym się godzi milczenie.
– To – uśmiechnął się ironicznie – to najprostsze.
– Albo najtrudniejsze...
Chwilę siedzimy w milczeniu. Reporter przegląda notatki i pewnie klnie w duchu 
szefa,
który wysłał go na wywiad z egzotycznym włóczęgą. Próbuje jeszcze raz:
– Czy pan ma jakieś hobby?
– Słucham?
– No – reporter zatacza długopisem nieokreślony ruch w powietrzu – czy się pan 
zajmuje,
no czy pasjonuje się pan czymś, co nie ma związku z pańskim zawodem? Czy ma pan 
coś
takiego?
– Nie. Nie mam. I kochanki nie mam także.
Poszedł. Poszedł wreszcie. Niedobrze. Bardzo niedobrze z nim rozmawiałem. Zbyt 
otwarcie.
Bełkot. Dobrze, że poszedł – muszę jeszcze dziś wysłać telegram. Trochę mnie 
zirytował
tym hobby. Nie będę mu tłumaczyć, że ekwiwalenty, surogaty mam za zbyteczne, 
kiedy...
Dosyć, sobie przecież nie muszę tego tłumaczyć.
A swoją drogą przydałoby mi się trochę konkretności tego reportera. Mija już 
piąty miesiąc,
a ja się wciąż nie mogę zaczepić. Nocne karawany przez pustynie... Jak to 
Staszek mówi?
– „Trzeba nam żywego mięsa”. – Jest, leży wokoło całymi połciami. Tylko jak je 
ugryźć?
Z której strony?
Późno się zrobiło. Czas dosiąść wielbłąda.
DOSTAŁEM WIZĘ I AKREDYTACJĘ NA CEREMONIE KORONACYJNE W NEPALU.
STOP. REZERWUJCIE CZTERY SZPALTY PLUS ROZKŁADÓWKĘ I OKŁADKĘ
NA ZDJĘCIA. STOP. W NAJBLIŻSZYM NUMERZE DAJCIE ZAPOWIEDŹ: NAJWIĘKSZA
KORONACJA OD CZASÓW KRÓLOWEJ WIKTORII – KORESPONDENCJA
WŁASNA Z DWUTYGODNIOWYCH CEREMONII W KHATMANDU.
Jakaż ta bezczynność męcząca! Nie, za nic w świecie nie zostanę milionerem.
– Do nepalskiej koronacji macie jeszcze trochę czasu. Co będziecie robić w 
śmierdzącej
Kalkucie – wpadnijcie do nas do Giridih. Na long weekend. Odsapniecie, 
powłóczycie się po
okolicy. Wpadnijcie.
– O.K.
No i wpadliśmy. Po uszy. Z dnia na dzień coraz bardziej obrastam lenistwem. 
Wymiguję
się nawet, kiedy Staszek i Jacek z kamerami na plecach ciągną mnie z sobą do 
kopalni. Nie
chce mi się. Co mnie ta mika obchodzi, w końcu to nie ja robię na niej miliony. 
Zresztą i naszych
gospodarzy częściej widuję na pałacowym tarasie, niż Staszek spotyka ich 
doglądających
kopalń. Jeszcze dzień, dwa i utonę w tej pracowitej bezczynności. Poranny spacer 
po
parku, śniadanie w przydzielonym mi na czas wizyty bungalowie, znów spacer, 
gazety, opalanie
i lunch z bezszelestnym lokajem za plecami. Popołudniowa drzemka w łożu pod 
moskitierą
lekko falującą w rytm, obrotów wentylatora. Prysznic i o zachodzie garden party, 
które
znów pewnie po północy skończy się w moim saloniku przy butelce whisky z 
niezmordowanymi
gospodarzami. Milionerski weekend z marzeń subiekta.
Tyję. Nieróbstwo obrasta jak tłuszcz– Przedwczoraj mieliśmy się wybrać do 
pobliskiej
osady Santali. Wypad odwołano w ostatniej chwili. Staszek już ładował kamerę, 
kiedy służący
przybiegł z wiadomością, że plemię zabiło wczoraj dwóch hinduskich policjantów, 
którzy
próbowali aresztować oskarżonych o zmaltretowanie jakiegoś naciągacza na 
sprzedaż plemiennej
ziemi. O, jest wzmianka w dzisiejszej gazecie. Rzeczywiście, jest. Szkoda – 
przydałoby
się jeszcze jedno adivaskie plemię. Wykluczone – siedzą na otaczających wieś 
drzewach
i szyją z łuków do każdego, który by próbował wtargnąć na ich terytorium. 
Załatwi się.
Dzień, dwa i zlezą z drzew. Tymczasem gospodarz prosi na szklaneczkę ginu. Z 
tonikiem.
Po tym przedwczorajszym ginie – choć z tonikiem – nie dam się więcej nabrać. 
Bezgłośny
lokaj waruje za plecami. Niech sobie waruje. Musiał być chyba iluzjonistą – 
kiedyż on dopełnia
opróżnioną szklankę? Znów zdążył! – Skuli.
– Skuli. U Santali bez zmian – gospodarz ociera spocone czoło. – Zawzięli się. 
Trzeba
jeszcze poczekać.
Młodsi bracia przytakują głowie rodu. Tylko Shashi kręci się niecierpliwie i 
zerka w stronę
papierośnicy. Ależ by zapalił! Nie zapali – nie odważy się przy najstarszym. Dom 
musi stać
hierarchią.
– Przejdę się po ogrodzie. – Shashi schodzi z tarasu i niknie w nocnych alejkach 
parku.
Cóż za subordynacja!
Lód chrzęści w szklaneczkach whiskacza. Ciężkie powietrze stoi ponad tarasem, 
osiada na
ramionach, ciąży. Tylko od parku z wolna wślizgują się chłodniejsze nocne 
podmuchy. Cykady
rżną unisono.
– Skuli! – I znowu cisza, z rzadka przerywana strzępami rozmów. Cykady i chrzęst 
topniejącego
lodu. – Europejczycy pracują na utrzymanie, Arabi – aby móc przyjmować gości.
Gdyby Bennabi nie powiedział już tego o współplemieńcach, jak ulał można by to 
powiedzieć
o Hindusach.
Gospodarz roześmiał się, kupił komplement. – Cóż, wy Europejczycy zawsze się 
gdzieś
śpieszycie...
– Przecież ostatnio tylko czekamy...
– Czekanie to także forma pośpiechu. A my jesteśmy. Po prostu – jesteśmy. Skuli! 
Dom
bez gości – dodaje po wychyleniu szklanki – to ogród bez kwiatów.
– Dziękuję. My podobne uprzejmości zachowujemy dla kobiet.
– A my kobiety zachowujemy dla siebie.
To był chyba przytyk do mojego porannego faux–pas. Podczas spaceru po parku 
zobaczyłem
na pałacowym tarasie gospodarzy w towarzystwie żon, którym dotąd nie zostałem 
przedstawiony.
Ukłoniłem się z daleka. Panie pospiesznie zajęły się serwowaniem mężom herbaty
– po cóż chamowatemu przybłędzie ostentacyjnie odmawiać ukłonu.
Robi się późno. Księżyc wywlókł się ponad wierzchołki parkowych palm. Różowawą
smugą opiera się o fronton pałacu, spełza na taras między nie dopite szklanki. 
Odwracam
wzrok – nie, nie mogę się do tego przyzwyczaić: czarna swastyka ponad frontonem 
szczerzy
się odrażająco. Tak, wiem – i krzyż maltański wywodzi się od egipskiego znaku 
hieroglificznego
anch. Oznaczał życie. A urodził się z niego krzyż – znak śmierci. Niech będzie, 
że i
znak życia wiecznego; to demagogia, pierwszym skojarzeniem jest i tak – śmierć. 
Księżyc
wolno pełznie po swastyce – hinduskim symbolu ogniska, rodziny, życia. Pozór 
symboli.
Maja... Księżycowy snop na frontonie niczym fatamorgana odbija mi obcy dla 
gospodarzy
sens znaku spoza dalekich stąd horyzontów.
O tym, o owym owijamy w bawełnę wzajemną obojętność. Whiskacz łagodzi dyskretne
poczucie wyższości gospodarzy. Łagodzi, nie likwiduje. I tak wiedzą, że 
przedwieczny Brahma
postąpił był słusznie. Kiedy postanowił stworzyć człowieka, w boskie dłonie ujął 
kawał
gliny, wymieszał, ulepił i rzucił w piec, by glinę w ciało przepalić. Ale za 
długo, widać, w
piecu glinianego praojca przetrzymał, gdy go bowiem z ognia wyciągnął – nowo z. 
pieca narodzony
czarny był niczym heban. I poszedł ów człowiek do Afryki, gdzie rosną hebany. A
Brahma podjął próbę drugą. Atoli tym razem przykrótko widać ogień glinę 
przypalał, jako że
człowiek z pieca szkaradnie wyskoczył biały. Wyskoczył i poszedł na Zachód. I 
raz trzeci nie
udało się najlepiej – żółtego przedwieczny wyprawił na Wschód. Aż po raz czwarty 
Brahma
rękaw zakasał, ogień podsycił, doglądnął – i macie: wyjął z pieca człowieka jak 
malowanie.
Nie za ciemny był, nie za jasny – oliwkowy. Piękny. Jemu tylko przeto pozwolił 
Brahma w
centrum świata pozostać. Centrum to Indie oczywiście. Tego i wspominać nie 
warto. Staszek
przysypia na bujanym fotelu. Mogliby już skończyć te posiady. O Boże, lokaj 
znowu zdążył
napełnić szklanki!
– Skuli! – gospodarz zwrócił się do brata, który właśnie pojawił się u wylotu 
alejki. – Zabierzesz
jutro panów do Parasnath. Do Santali jeszcze nie można, a oni – uśmiechnął się 
dyskretnie
– oni nie lubią czekać. Skull, panowie.
– Skull.
Wstał wreszcie, pierwszy starym obyczajem pożegnać się z gośćmi. – Nie zobaczymy 
się
już. Jutro lecę do Londynu.
– Nic nie mówiłeś...
– Zwyczajnie, interesy. Ale, wiesz, cieszę się – zobaczę się tam z matką.
– Przecież...
– Ach nie – zrozumiał moje speszone spojrzenie – poznałem ją przed kilkoma laty. 
Ale
kiedyś, poprzednio, na pewno była moją matką. Sure.
– Skull. I dobrej drogi.
Nareszcie w łóżku. Wentylator szumi, moskitiera falue. Ale dlaczego, u diabła, i 
łóżko zaczyna
wirować! Poziom i pion grają ze mną w ciuciubabkę. I noc stanęła dęba.
Nagle skoczyła w pion. Rozległa dhanbadzka równina, która dotąd gnała wóz polami 
płaskimi
jak hinduski chleb. W sam raz na spóźnioną poranną drzemkę po bankietowej nocy.
– Patrz – Shashi kuksańcem przywołał mnie do porządku.
– Mhm... Co? Tak.
– Patrz tam.
– O cholera! – nie całkiem przytomnie przecieram oczy. Wprost z równiny wali w 
niebo
potężna lesista góra. Parasnath... Rzeczywiście, trudno by wymarzyć 
plastyczniejszy symbol
wędrówki ku niebiańskiej jasności od tego kolosa, który blisko półtoratysięcznym 
szczytem
kłuje błękit ponad przyziemnością równiny. Ani chybi boska celowość ukuć musiała 
to
sanktuarium, skąd by się bowiem ślepym mechanizmom natury wziąć miało rzucenie 
akurat
wśród pól górskiej bryły Parasnathu, i to o ni mniej, ni więcej, ale właśnie 
dwudziestu czterech
wierzchołkach. Znad lesistych stoków bielą się kolejno – od najniższej po sam 
szczyt
najwyższy–świątynki tych, którzy w kontemplacyjnym trudzie pielgrzymowali wzwyż 
– do
samego jądra prawdy. Z dwudziestu czterech kolejnych proroków religii dwudziestu 
przeniosło
się w wieczność w cieniu tej świętej góry. Tutaj, poprzez głodową śmierć, 
nirwany dostąpił
Parsvanath – dżina dwudziesty trzeci, i od jego to świętego imienia słup 
dżinijskiego
świata nazwę swoją zaczerpnął. I trwa tu, piętrzy się ku niebu święta dżinistów 
góra ponad
hinduską równiną. Z przyziemia wali w pion.
Tłok gęstnieje. Wąskie uliczki przyklasztornego osiedla całe zdają się płynąć 
rzeszami tubylców
i przybyszów w jednym tylko kierunku – ku sacrum. U stóp wzgórza świątynno–
klasztorny zespół Digamber góruje ponad okalającymi go, przyrośniętymi do 
mnisich murów
sadybami wyznawców. Jakże inne wyobrażenie o ciszy dżinijskiej kontemplacji
kształtowałem sobie w grotach Khandagiri–
–Udajagiri. Dawno wywędrowali z nich świątobliwi eremici. Może ciasno im było 
śród
zatłoczonych pielgrzymami szlaków do sziwaickich opodalnych świątyń Bhubane 
szwaru.
Kiedy w XIII wieku kuli tu swoje skalne cele, pustka i cisza w Udajagiri podobna 
była zapewne
dzisiejszej – gdy to po pustelnikach ostały się jeno zatęchłe pieczary. Żebrak 
tylko jaki
wysunie ku przybyszowi kołtuniasty łeb, wyciągnie dłoń i zagrzechocze na 
przynętę dwoma
drewienkami, po czym powróci w cień przedziwnych, konwulsyjnie powykręcanych 
głazów.
Pustką z grot zieje; ni ryba to, ni smok wybałusza kamienne gały i rozdziawia 
pysk, poprzez
który jakiś dżinijski Jonasz wczołgiwal się do swej skalnej pustelni. I tylko 
małpy drą się i
gżą śród zapomniska. Jakże inaczej niż tutaj, u stóp Parasnathu, gdzie tłum wali 
do świętych
ojców z nadzieją na radę i błogosławieństwo. Zmałpiało Khandagiri–Udajagiri. 
Parasnath
sterczy. Niewiele trzeba miejsca dwu ledwie milionom wyznawców trudnej w jej 
rygorach
wiary. Ścieżka jest kręta i stroma.
Nagi mężczyzna o łysej czaszce przysiadł na klasztornym murze i z ożywieniem 
prawi coś
stłoczonym wokół kapłana dziewczętom. Nie opodal przystanął młody jeszcze mnich, 
w skupieniu
słucha siwej damy. Jego nagie ciało szokująco kontrastuje z fałdzistym sari 
rozmówczyni.
Szokująco? – Wierni mijają mnicha, nabożnie zerkają w świątobliwe oblicze, i 
tylko
przybłęda ze świata niewtajemniczonych zwraca uwagę na jego nagie pośladki i 
genitalia.
Shashi przynagla – za chwilę zacznie się poranna ceremonia. Tędy. – Za 
klasztorną bramą
rozległy dziedziniec obrastają zabudowania proste jak prawda. Szeregi cel 
mrocznych, do
których jedno jest wejście i z których jedno tylko będzie kiedyś wyjście – do 
nekropoli. A
poprzez nekropolię – na szczyt.
Sadowimy się na stopniach łączących piętra budowli. Obok, na jednym z tarasów, 
nagi starzec
zastygł w pozie kontemplacyjnej.
– Najstarszy. – Shashł, choć hinduista, informuje mnie nabożnym szeptem. – Ma 
osiemdziesiąt
jeden lat. On nie bierze udziału w porannej uroczystości spożywania darów. Od 
dawna
żywi się tylko mlekiem i wodą.
Wyciągam zeszyt z notatkami. Biblioteczne wędrówki przed wyprawą zapełniły go 
datami,
faktami, imionami.
Miały posłużyć do przyszłej książki. Czy posłużą przytłoczone realnością? 
Wertuję kartki.
Jest: „Dżinizm. Początkowo sekta założona przez Parśwanathę w VIII w. p.n.e. 
Religia ostatecznie
skodyfikowana przez dwudziestego czwartego z jej proroków, współczesnego Buddzie
Wardhamanę zwanego Mahawirą, księcia z rodu Liczczhawich. Pochodził z Biharu –
prowincji, która do dziś jest głównym ośrodkiem jego wyznawców. Żonaty, ojciec 
jednej
córki. W wieku trzydziestu łat opuścił dom i ruszył w poszukiwaniu prawdy”.
Budda, Jezus, Mahawirą... Okolice trzydziestki – wiek Chrystusowy. Książęca krew 
w
żyłach całej tej Wielkiej Trójcy. I cóż z tego? Żadnej prawidłowości. Ot, zaczep 
na dziennikarski
bluff.
Parę luźnych kartek z późniejszymi notatkami, trochę buddyzmu. O, jest: „Na znak 
wyzbycia
się wszystkich doczesnych dóbr Mahawirą wędrował nago. W wieku siedemdziesięciu
dwu lat zagłodził się na śmierć, w czym do dziś naśladuje go wielu dżinijskich 
mnichów. Po
dwunastu latach tułaczki doznał oświecenia. Zwyciężył. Przezwyciężył ułomność 
pozorów”.
Przezwyciężył ułomność pozorów. Przedarł się poprzez powłokę zjawisk...
„Stąd przydomek Dżina – Zwycięzca; stąd nazwa dżinizm – religia zwycięzców. 
Zwany
też Mahawirą, czyli Wielki Bohater. Religia Mahawiry przejęła pewne wątki z 
upaniszad –
wyrzeczenie się świata, zasadę ahinsa, czyli zakaz krzywdzenia jakiejkolwiek 
istoty żyjącej.
(Ghandi pochodził ze środowiska dżinijskiego, religijną doktrynę rezygnacji z 
przemocy
uczynił doktryną polityczną). Stworzenie świata wg dżinizmu nastąpiło 'w oparciu 
o siłę niepersonalistyczną.
W przeciwieństwie do buddyzmu dżinizm przyjmuje rzeczywistość dusz
indywidualnych, których istnienie przypisuje na równi ludziom, zwierzętom, 
roślinom i żywiołom.
Dusze wędrują w kołowrocie wcieleń, suma dobrych uczynków wznosi je coraz wyżej,
aż do łaski wyzwolenia z następnych doczesności. Niedostrzegalny fluid zabrudza 
duszę,
tylko moralność i asceza stawiają przed nim skuteczną zaporę”.
Jakiś wyrostek zagląda mi przez ramię. Zawiedziony gryzmołami w zeszycie, 
odchodzi.
Ma czternaście, może piętnaście lat. Łysa czaszka połyskuje w słońcu. A więc–
dostąpił już
inicjacji. Czy pobekiwał, kiedy po raz pierwszy musiał wyrywać sobie z głowy 
włosy wraz z
cebulkami? Przywyknie, stwardnieje w tym co kwartał ponawianym obowiązku. Wierni 
ustępują
drogi wyrostkowi. Nie widać, by choć ślad koszmaru dostrzegli w tym wychudłym 
nagim
ciele o łysej czaszce. A może łatwiej tak; łatwiej aniżeli dostąpić powołania 
dopiero
wówczas, kiedy i żona już w domu, i dzieci się zaroją? Kilka kobiet o 
ostrzyżonych głowach
rozsuwa zebranych.
– Zapisz: nazywają je mata, czyli matka – Shashi szepcze mi do ucha, wyraźnie 
zadowolony
z roli cicerone. – Albo ardzika. Znaczy to tyle, co „Ta, która się modli”.
Mniszki w powłóczystych białych szatach oczyściły centralną część dziedzińca. 
Chyba zacznie
się uroczystość. Cholera, nic o niej nie mam w notatkach. Ależ się zapędziłem – 
dwie,
nie trzy kartki o dżinijskiej teorii. kosmologicznej. Psu się bardziej na buty 
niż mnie do książki
przyda. Zaraz, coś tu podkreśliłem. Ależ nagryzmolone!: „Dżinizm przyjmuje 
rzeczywistość
jako konkretną całość, czysty byt. Materia, zaś, cała rozliczność jej form – to 
abstrakcja”.
Tak... Dlaczego ja to właściwie podkreśliłem?
– Hę suami, hę suami... – tłum zamamrotał i setki głów pochyliły się przed z 
nagła rozwartymi
drzwiami świątyni. – Hę suami, namastu, namastu! Trysto, trysto
ahar, dźal, sżiud, hej.
Świątobliwi ukończyli poranne modły. Szereg nagich mężów w skupieniu opuszcza 
świątynię.
Lśnią w słońcu łyse czaszki. – Hę suami, suami! – wierni odpychają się wzajem, 
okrążają
mnichów zwartym pierścieniem, i na tacach podtykają im wegetariańskie smakołyki.
– – O ojcze, o ojcze – Shashi tłumaczy półgłosem – wielbię cię, wielbię cię! 
Weź, weź
moje jadło i moją wodę, są czyste.
Suami rozglądają się. Tłum śledzi ich w napięciu. Na czyich tacach odnajdą 
święci mężowie
ów rodzaj jadła, który przed zaśnięciem wymarzyli sobie wczorajszego wieczoru? 
Jeden
z mnichów już znalazł. Skinął na wybrańca. Wiemy przyskoczył do suami. Wybór 
jego jadła,
zapewni wyznawcy dzień szczęśliwy. Bijąc pokłony mężczyzna trzykrotnie obchodzi 
mnicha.
Już i na tamtego padł wybór.
Obok stara kobieta obchodzi wkoło trzeciego mnicha. Wybrał czwarty, dziesiąty. 
Reszta
wiernych usuwa się potulnie. Jutro może do nich przychyli się los.
Wybrańcy skończyli rytualne okrążanie mnichów. Zapewniając raz jeszcze, że 
potrawy
umyli pieczołowicie, podają ojcom jedzenie. Suami złożyli małe palce i oburącz 
wkładają
sobie pożywienie do ust. Do skrajności doprowadzona reguła żebracza pozwala 
mnichom jeść
jedynie w pozycji stojącej i te tylko potrawy, które 'wierny poda im do rąk. 
Żują wolno. A
przecież tylko raz na dobę reguła zakonna pozwala im przyjmować jadło. Czystą 
wodą popijają
skromny posiłek. Brońcie bogi uronić choć kroplę – wielkim by to było 
przestępstwem.
Patrzę na te wychudłe, łysogłowe ciała, na ich patykowate kończyny i wystające 
żebra; patrzę
i nie mogę się zdecydować, czy w moich odczuciach górę bierze współczucie, czy 
podziw dla
– choćby i ad absurdum – doprowadzonej woli wyrzeczeń, czy może raczej obcość 
tylko –
punkt widzenia obserwatora kuriozów. Tak, chyba to ostatnie jednak. Nie rozumiem 
ich. Po
prostu nie pojmuję skali, którą założyli ci dalekowschodni Słupnicy, którzy 
nawet zębów nie
myją, by przypadkiem nie uśmiercić żerujących na nich mikrobów. Którzy z tych 
samych
względów nie myją się nigdy i błogosławią bogi za to wyrzeczenie, powodujące, że 
na wychudłych
ciałach osadza się łój i chroni przed chłodem, kiedy w zimowe biharskie noce 
drżą
tylko słomą przykryci. Dostałem raz dwóję z religii, kiedy powiedziałem, że 
Szymon Słupnik
musiał jednak paskudnie śmierdzieć i dobrze, że wylazł wysoko na słup. No tak, 
chyba zasłużyłem
był na tę dwóję.
Czemu nie – zanotuję. Shashi z satysfakcją patrzy, jak rozkładam zeszyt – 
dlaczego by mu
nie zrobić tej przyjemności. Napracował się zbierając od klasztornej służby 
zestaw reguł,
więc proszę – dyktuj. Może się to zresztą kiedyś przyda. No, dyktuj.
„Dwadzieścia osiem nakazów, których każdy suami jest zobowiązany przestrzegać:
1. nie zabijać,
2. mówić tylko prawdę,
3. nie kraść,
4. przestrzegać seksualnej wstrzemięźliwości,
5. porzucić wszelkie mienie, wyrzec się domu, odzieży
itd., itp.
6–10. bezustannie kontrolować pięć zmysłów,
11. idąc, nie patrzeć dalej niż na dwa metry, by nieopatrznie nie rozdeptać 
jakiejś żywej
istoty,
12. mówić zawsze łagodnie,
13. odrzucić wszelkie rzeczy złe (ujęte w odrębnych 46
punktach)”.
– Dobra, Shashi, z tymi dodatkowymi punktami damy
sobie spokój. Jedź dalej.
14. wypróżniając się baczyć, by ekskrementy nie zabiły jakiejś istoty żywej,
15. przed postawieniem humandeła”...
?
– To te dzbanki z wodą do podmywania się, które zawsze z sobą noszą. Wody tej 
zresztą
nie wolno im samym nabierać. Co rano mniszki napełniają każdemu z ojców jego 
humandel.
– Więc...
„... przed postawieniem humandela na ziemi, oczyścić miejsce z wszelkich 
żyjątek,
16. codzienne medytacje,
17. wyzbycie się myśli o pożądaniach erotycznych”...
– To już chyba było. Zaraz, tak – w punkcie czwartym–
– Tu jest mowa o myślach.
– Racja. Dalej...
„18. składać cześć Dżinie”...
– Dopiero jako osiemnaste?
– Nie notowałem po kolei. Ważne?
– Nie.
„19. modlić się w każdej wolnej chwili,
20. pokutować za grzechy wyrzeczeniami, na przykład głodząc się,
21. chodzić nago,
22. nie kąpać się,
23. jeść tylko na stojąco,
24. jeść tylko raz na dobę,
25. spać na ziemi,
26. wyrywać sobie włosy z głowy własnymi palcami.”
– To by było wszystko. – Shashi zmiął kartkę.
– Jeszcze dwa. Brakuje dwóch nakazów...
– Cholera, sprawdzę – Shashi rozprasowuje na. kolanie zmiętą kartkę. – Nie ma, 
coś musiałem
przegapić. Czekaj. Zaraz się dowiem.
– Daj spokój. I tak przesadzili.
Posiłek skończony. Wierni z wolna opuszczają dziedziniec, rozchodzą się do 
codziennych
zajęć. Mnisi również. Zamiatając ziemię przed stopami miotełkami z pawich piór – 
a nuż na
drodze zabłąka się jakieś stworzenie – suami kierują się ku klasztornym tarasom. 
Jeden po
drugim zastygają w pozycji kontemplacyjnej. Młoda dziewczyna nieśmiało podchodzi 
do
nagiego starca. Coś szepcze zażenowana. Nie opodal mnich wertuje księgę – 
znalazł, wskazuje
palcem odpowiedni akapit pochylonemu nad świętym mężem mężczyźnie. Może z daleka
przybył tu po radę, pocieszenie, po naukę. W klasztornej furcie mijają nas 
twarze skupione,
oczy z nadzieją wpatrzone w świątobliwych. Nie zawiodą. Może i rację miał 
Schiller, kiedy
przeklinał Lutra za likwidację indywidualnych spowiedzi...
Miasteczko powraca do powszedniego rytmu. Gwar piętrzy się ponad kramami, 
utytłana
dzieciarnia forsuje tłoczne zaułki. Wychudła krowa bezczelnie wyżera najlepsze 
kąski ze
stragana. Czasem tylko, kiedy uliczką przesunie postać w bieli z muślinową maską 
na twarzy,
rejwach przycichnie na moment. Święty spór toczy się od stuleci. Swetambara, 
czyli – jak ten,
który oto niknie za rogiem uliczki – Odziani w Biel, z maskami na ustach – aby 
przy wdechu
nie pożarli jakiejś muszki – wadzą się o regułę z Digambara, czyli Odzianymi w 
Powietrze –
samym powietrzem otulonymi, nagimi mnichami opozycyjnej sekty. O strój, czy też 
raczej o
brak stroju się wadzą, ale i o pryncypia – o charakter obrzędów religijnych i 
przywilej kierowania
nimi; rzadziej dodają, iż także o prawa do świętej ziemi na zboczach Parasnathu. 
Nie
szeregowym wyznawcom o tym rozsądzać – uliczny tłum na równi przed w biel i w 
powietrze
odzianymi rozstępuje się nabożnie. Cóż mu spory o nie jego ziemię.
Wysupłujemy się z zaułków. Cienista cisza przy klasztornego cmentarza. Szeregi 
marmurowych
płyt połyskują z trawy. Na każdej wyrzeźbiony odcisk stopy świątobliwego, 
którego
spalone prochy spoczęły pod kamieniem. Dusze powędrowały wzwyż. Ścieżka pnie się 
stromo.
Dobrze się zaczaili! – czekają dopiero na polance, kiedy po kwadransie marszu w 
spiekocie
pod górę, nie pytasz nawet o cenę usługi. Siadam do pierwszej z brzegu lektyki. 
Trochę to
krzesełko niewygodne, niech tam. Tragarze sprawnie założyli na ramiona dwa 
przymocowane
do krzesła bambusowe pręty. Nigdy nie spodziewałem się, że tak lekko przyjdzie 
mi się
wznosić ku świętości.
Ścieżka wspina się zakosami. Poprzez drzewa raz po raz prześwituje coraz 
mniejszy
świątynny zespół Digam ber. Klasztorny cmentarz ze szczętem zapadł się w trawę. 
Tragarze
posapują, ale prą walecznie. Piątą, dziesiątą świątynkę mamy już za sobą; opadły 
w zieloność
niższych wierzchołków. Czternasta, siedemnasta, dwudziesta... Pniemy się wzwyż, 
a przecież
jakbyśmy się kręcili w kółko. Wciąż identycznie skromna, biała fasada, chwila 
cienia we
wnętrzu kolejnego sanktuarium, tu nieco mniejszy, tam o dwa numery większy 
odcisk stopy
któregoś z dwudziestoczteroosobowego areopagu proroków. Dwudziesta, dwudziesta 
pierwsza,
druga.
I szczyt. Biała fasada, cień ponad świętą marmurową stopą. Szczyt... I nic, i 
nic się o jotę
nie zmieniło. Dwukrotnie grom w gruz walił podniebne sanktuarium. Po dwakroć 
wznoszono
mury i cień na kamienny odcisk powracał ten sam. Jak gdyby nic się nie stało. Bo 
i nie
stało się nic. Tragarze legli w trawie. Dyszą. Półtora kilometra wzwyż.
I nic, nic się nie zmieniło. Błękit stoi wysoko jak stał. Gdzieś ponad nim 
kwitnie Kalpwryksz.
Kwitnie i czeka. Kiedy stromą ścieżką wcieleń dotrzesz doń, Drzewo Marzeń spełni
każde twoje życzenie. Kawał drogi...
W dole mrowi się Digamber. Wąska strużka pielgrzymów pnie się po stoku ku 
szczytom.
Dwa miliony. Ziarnko na pustyni.
Co za bezczelność! Służący bezceremonialnie szarpie mnie za ramię. Na co sobie 
ten
szmaciarz pozwala! Zobaczyła że otwieram oczy, z ukłonem cofnął się ku drzwiom. 
To już
lepiej. Niech go diabli! – znów szarpie. Co się, do cholery, stało? Nie, nie 
jadę do żadnej kopalni,
ani mi się śni. Służący wycofuje się zrezygnowany.
No nie! – czy oni w ogóle nie kładą się spać? Shashi
staje w drzwiach świeżutki, jak gdyby kolejny wczorajszy bankiet tylko mi się 
przyśnił.
– Wstawaj.
– Co jest, wojna?
– Właśnie się skończyła. Wstawaj. Portki dopinam w samochodzie. Shashi jest 
podniecony,
pogania kierowcę. O świcie santalski chłopak przyniósł do pałacu wiadomość, że 
naczelnik
wsi wyruszył wczoraj do sąsiedniej osady i przed wieczorem nie wróci. – Na pewno 
–
skośnooki wyrostek przytakuje po raz chyba setny. Cóż, czasu co napłakał, 
przynajmniej powinniśmy
zdążyć nakręcić trochę ich ponoć wspaniałych tatuaży, może kawałek jakiegoś 
tańca.
Przydałoby się. W końcu– obok Munda i Ho – jest to najliczniejsze z 
austroazjatyckich
plemion subkontynentu. W samym Biharze około półtora miliona. Zresztą kto ich 
tam wie.
Zaprzysięgli rolnicy od dwustu lat suną okolicami Giridih, jakoś się tam 
dogadują z hinduskimi
dzierżawcami lasów, które idą w popiół pod ich poletka. Lecz plony wzbierają 
wolniej
od zachłanności. – Nie starczało na czynsze. Więc szli głębiej i głębiej w las. 
Niedaleko już
ujdą.
Żebyśmy zdążyli złapać dzisiaj przynajmniej te tatuaże. Dochodzi południe. Trakt 
dawno z
pól wśliznął się w łysiejącą w czas suszy dżunglę. Szaro, pyliście. Wreszcie zza 
drzew zaczyna
prześwitywać biel. Wapnem ochlapane chaty przylgnęły do siebie, długimi 
szeregami wyznaczają
wioskową uliczkę. Czysto, schludnie. Pusto. Czasem tylko berbeć poderwie się
przed samochodem i zniknie za progiem. Co u licha! – Shashi też się rozgląda, 
nieswój. Zakręt
uliczki i – samochód ostro hamuje przed zwartą ciżbą. Są, czekali. Tak właśnie, 
jak wypada
– na wioskowym placu narad i uroczystości. Większość powstawała z ziemi i 
bacznie
się nam przygląda. Kilku mężczyzn chwiejnym krokiem zbliża się do samochodu. 
Kwaśny
odór z roześmianych gęb. – Wieczne utrapienie – ksiądz Żelazek dobrotliwie 
pokręciłby głową.
Zresztą zdążył pewnie stracić nadzieję na jakikolwiek sukces w walce z adivas–
kim pijaństwem.
Opowiadał mi kiedyś o misjonarzu, który usiłował nawracać właśnie Santali. –
Czy chrześcijański Bóg – zagadnął go jakiś dziadyga – pozwoli starym ludziom 
upić się choć
dwa razy na tydzień? Misjonarz był tutaj nowy. – Oczywiście – palnął – 
oczywiście, że nie. –
To ucz sobie nasze dzieci, nas lepiej zostaw w spokoju. – No i skończyło się – 
ojciec Marian,
jak to on, śmiał się dobrodusznie. Shashi nie ma misjonarskich ambicji. Butelka 
ginu pieczętuje
zgodę. Co tam zgodę – przyjaźń. Zatańczą, jasne, czemu by nie mieli zatańczyć.
Środek placu pustoszeje. Dwóch pobiegło i za chwilę wracają z wrzecionowatymi 
bębnami.
Tylko na kobiety trzeba chwilę zaczekać. Stary Santal łyknął z butelki i pogania 
dziewczęta.
Trzeba się śpieszyć. Jeśli naczelnik wróci niespodziewanie, może być kiepsko. Po 
tym
ostatnim wypadku z policjantami okropnie się na białych zawziął. Bo i miał za 
co. Upiją, a
potem za parę rupii wykupują ziemię. I jeszcze policję nasyłają, jak po swoje. 
Tak, w zeszłym
tygodniu naczelnik kazał bić w bębny. Oho, ich bębny niosą. Na pięć mil słychać. 
I coraz
dalej – od wioski do wioski wieść idzie, jakby z łuku strzelił. To i biorą 
Santale łuki, strzały
biorą. Bo i co – o swoje przecie. Łyknął stary, splunął, rugnął na dziewczyny – 
stroić się im
do tańca zachciało. Oszukaństwo i tyle. Kontrola policyjna, mówili. A niech im 
tam. Ale,
mówili, władzy naczelnika nie naruszą. Byle – mówili – każde przestępstwo, jak 
się we wiosce
przydarzy, zaraz im zai meldować. A jakie to i przestępstwo? Łyknął. Przyszli, 
po nie
swoje przyszli, to ich i ubili. Dwóch tylko. A co i to, nie wiedzieli, że 
Santale strzelać potrafią?
Gały wybałuszył. Nie łże. Wie, co białe. A zbrodnia, co to, to ne – Santal na 
złe nie przystanie.
Niech się co , takiego przytrafi, zaraz bębny na bitłaha wzywają. Zbiera się 
starszyzna.
Tak i tak. Pewnie, każdego wysłuchają. A komu dać wiarę – starzy sami wiedzą 
najlepiej. I
ustalą – wygnać albo nie wygnać. Zdarza się, jak to między ludźmi. Głowy 
potracą. Od maleńkiego
się im w łby wbija, że, kobieto, ani się za chłopcem z własnego klanu obejrzyj, 
i ty
chłopie na nie–Santalkę ani na babę z klanu nie leż, bo się to wygnaniem 
skończy. A tu nie i
nie. Zdarza się, jak to między ludźmi, co się nie ma zdarzyć. To i prawo musi 
być. Jeść ani i
pić nikt się takim dać nie odważy. A i wstydu im przed wygnaniem narobić trzeba, 
bezwstydnikom.
Podpije sobie wieś, zbiorą się chłopy, sprośne piosenki i tańce przed chatą 
rozpustnika
łupną, naczynia mu wywloką, potłuką, całą chatę na koniec wkoło obsrają. Po tym 
to się już
żaden przed wygnaniem nie wykręca.
Idzie, a rodzina z nim, gdzie dżungla poniesie. Nikt ich do domu nie wpuści. I 
nie było
jeszcze Santala, co by takiemu własne dziecko dał poślubić. Wiedzą, co białe. A 
na złe –
Santal na zbrodnię nie przystanie. Łyknął, trochę się zakolebał.
– „Kobieta zgwałcona w polu lub w lesie zyskuje złotych... Dziewczyna zgwałcona 
w polu
lub w lesie płaci złotych..., bo po co tam chodziła”.
– Co ty gadasz? – Staszek nerwowo kończy ładowanie kamery.
–– Tak tylko. To ze staropolskiego prawodawstwa.
– W sam raz ci się przypomniało.
Może i w sam raz... Jeszcze przed kilkudziesięciu laty Gondowie zamieszkujący 
wschodni
Dekan podczas obrzędów płodności składali ofiary z pochwyconych Hindusów. Ponoć 
do
dziś w dżunglach wschodniego Asamu w plemieniu Nagów zdarzają się łowcy ludzkich 
głów.
A może się już i nie zdarzają. W Europie od dość dawna zapomniano palić 
czarownice.
Książki tylko od czasu do czasu, a i to niezbyt często. Lepiej? Gorzej? Może po 
prostu inaczej.
– Bzdura, jakie tam znowu widzenie – jeden z mikarskich potentatów śmiał się 
wczoraj na
bankiecie do rozpuku, kiedy zagadnąłem o tamtą rewoltę. – O ziemię im chodziło, 
panie, o
ziemię.
A przecież plemię, w którym od z górą setki lat pozo–, stała pamięć tamtego 
powstania
przeciw Hindusom w roku 1855 i pogromu w roku następnym – to plemię, w którym 
pamięć
jak ryż w spichlerzu przetrwała, zasiec by się dało, iż widzenie właśnie było – 
mus. Gałązka
drzewa sal z chaty do chaty, od wsi do wsi sama szła i niczym w złoty róg, jak 
to przy wiciach,
w bębny gruchnęli wojownicy. Potem Hindusi mówili, że Santale to dzicz okrutna.
Dzicz? A co to – nie każdemu białe, co białe, nie każdy się pozna, ale swojak, 
co białe, zna. I
owszem, niech no się im tylko jaki hinduski lichwiarz nawinął – zaraz mu jedną 
rękę ucięli.
Na początek, za pierwszą ratę długu. A potem, by i drugą ratę spłacić, drugą mu 
rękę oberżnęli.
Noga i druga noga. Głowa na koniec – żeby było kwita. I było kwita. Byłoby – 
obroniliby
się Santale, a co to – cięciwy naciągnąć nie potrafią, oszczepu nie dźwigną? Ale 
Hindusi
tchórze – ogniem z luf szyli. I kto zbrodzień? Za .takim, co na ramię nie 
podejdzie, tylko
się za rurą z kulami chowa, i baba Za takim nie plunie. Bo i nie warto.
Wykokosiły się nareszcie. Suknie wprawdzie te same, białe, w pasie zaciągnięte, 
bez rękawów,
skromne – tym bardziej może podkreślają obfitość biżuterii. Na rękach i nogach
brzęczą srebrne bransolety, pierścienie na palcach nóg, wisiory w uszach, w 
nosach. Misterna
siatka tatuaży oplata ramiona i wydekoltowane plecy. Parę slajdów na wszelki 
wypadek. Lepiej
mieć czarno na białym – może się przydać, gdybym miał coś o Santalach pisać. 
Otoczyły
kręgiem plac, jeszcze tylko poprawiają upięte we włosach kwiaty. Gotowe. Dwóch 
bębnistów
stanęło wewnątrz kręgu. Zadudnili. Kobiety odpowiedziały cichym pomrukiem, 
wzięły się za
ręce. Drobnymi kroczkami suną bokiem po obwodzie kręgu. Bębniści szaleją – 
szybciej i
szybciej tłuką palcami w kozią skórę, przysiad i wyskok, znów przysiad, wyskok, 
przysiad.
Kobiety drepczą w koło. Boże, jakie to nudne! Do zmierzchu daleko. Zresztą to i 
tak tylko
laghre – taniec powszedni. Gdybyż tak trafić na sohrae, kiedy po zbiorze ryżu 
całodzienny
taniec o zmierzchu przechodzi w totalną orgię, aż po świt – po tańca ciąg dalszy 
i po zmierzch
następny, o którym – już nie do tańca – raz jeszcze wymienią się pary. Zresztą – 
i tak by mi to
cenzura z filmu wycięła. Zdziwiliby się plemieńcy, gdyby im o tym powiedzieć. A 
może i nie
– nie aż tak odległych trzeba widnokręgów, by białe nie było białe, a czarne 
czarne. Ot, tacy
dżiniści... – akurat Parasnath musieli sobie obrać na sanktuarium. Właśnie 
Parasnath – od
wiek wieków Wielką Górę Santali. Trawojady! Aż do sądów poleźli ze skargą, że w 
lasach
świętej góry zabija się zwierzynę. Jakby nie wiedzieli, że doroczne polowania 
plemienne na
Parasnath dla Santali są nie mniej ważne niż wszystkie te ich do kupy wzięte 
głodówki. Niech
więc już będzie langhre – temu nudnemu dreptaniu w kółko żaden cenzor nie 
zarzuci przynajmniej
obrazy moralności. Co białe, to białe przecież.
...Nie, oczywiście, nikomu go nie pokazywałem. Bardzo Ci za nie, Mario, 
dziękuje. A może
to ma być maty słoń? lbo nawet całkiem duży słoń? W każdym razie ledwie się na 
tym
zdjęciu mieścisz. Zaczynam się obawiać, czy aby zdążę. Skoro – jak piszesz – tak 
kopie, to
może się już zbiera do wychodzenia... W każdym razie zwlekać z powrotem nie 
myślę. Po
Nepalu jeszcze tylko trochę zdjęć w Kaszmirze i do domu. Do Ciebie. A może już 
wtedy do
Was?
Nie warto mi teraz wracać do Delhi i stamtąd do Katmandu. Pojadę prosto – przez 
Potnę.
Po drodze akurat będę miot Bodh–Gaję, Nalandę – cymelia. No i zamiast się tłuc 
naokoło,
mogę jeszcze pobyczyć się parę dni u moich milionerów . Ten ich pusty stary park 
po mrowisku
Kalkuty... A swoją drogą jest ta Kalkuta fascynująca. Ten olbrzym obdarty ze 
skóry, z
wszelkich zewnętrznych powloczek i makijaży, z cała brutalnością wywalający na 
wierzch
bebechy, odkrywający najtajniejsze, najdrastyczniejsze prawa i tryby 
funkcjonowania organizmu.
Wszystko na wierzchu – na środku ulicy, bez żenady obnażone, wszelkie mroczne,
wstydliwe warstwy ludzkiej i tej już nieludzkiej wegetacji. Nadzy, chromi, 
trędowaci, szkielety
i nędza. Ta goła starucha – pisałem Ci – drzemiąca na środku wysepki między 
dwoma
sznurami samochodów, bo ź tak nie miała gdzie pójść ani się czym przykryć. A 
było to tak
oczywiste, że nikt nawet nie zwracał na to uwagi. Tak, dziko ta Kalkuta brutalna 
– ale na swój
sposób „uczciwa”, „czysta” – jakby wy preparowana, kliniczna prawda o życiu 
miasta, o jego
tajnych mechanizmach. Uczciwiej to jakoś niż gdziekolwiek indziej, niż w takim 
choćby
Bombaju, gdzie za fasadami z betonu i szkła kryją się bambusowe nory Ósmej 
Dzielnicy –
grzęznące w syfie uliczki z szeregami na pól ażurowych zasłon do cuchnących 
klitek, w których
brać, wybrać –– od dziecka po staruchę, od chudej gidii po babę w dobrze już 
wzdętej
ciąży. W Kalkucie nie – tam wszystko obnażone do końca; i Połać Świata, i – jak 
ją też nazywają
–
Śmietnisko Świata.
Mimo wszystko i po pałacu, i po śmietnisku bardzo mi teraz odpowiada jeszcze 
parę dni w
tym starym parku. Trochę się ruszam po okolicy; jeszcze jakieś plemię, jeszcze 
święta góra
dżinistów (to nawet ważne ze względu no planowane w drodze do Potny otarcie się 
o Bodh
Goję – bodaj najświętsze miasto buddystów). W sumie jednak najchętniej nie 
ruszam się z
mego bungalowu dalej
niż za mur parkowy. Jestem w zieleni – jakby powiedział mój gospodarz. Ten sam, 
który
wyznał mi, że ma w Londynie swoją poprzednią matkę. Śmiał się któregoś wieczora, 
że my
Europejczycy nie umiemy po prostu być, że potrafimy najwyżej czekać, śpieszyć 
się, mijać,
odpoczywać przed albo po czymś. Ale nie trwać. Ani być. I chyba nawet nie szło 
mu o ten
„pośpiech”, który zwykliśmy przypisywać naszej współczesności jako jej wyróżnik 
w porównaniu
z epokami minionymi. Z tym to chyba w ogóle bzdura. Wiesz, kiedy się nocą 
pomilczy
z Hindusami... Kiedy się jedzie przez ten kraj – w górę i w dół – poprzez 
tysiącletnie warstwy
jego kultury, kiedy się sobie uświadomi, że dzielą ich literatury, jak purany, 
pełnego kształtu
nabierały przez bez mała lat tysiąc i więcej, gdy się zajrzy w filozoficzne 
koncepcje, które
wszelakim, horyzontom wyznaczają kształt iluzji w wędrówce do nieskończoności, a 
w cyklach
widzą nie kończące się perpetuum trwania, trwania właśnie, bez początku i końca 
–
wówczas cala nasza tradycjo śródziem nomorsko jawić się zaczyna jako wykwit 
pośpiechu,
dzieło wznoszone w gorączce, w opętańczej gonitwie tworzenia i burzenia, i 
tworzenia na
gruzach od nowa. I szybko, i szybko, bo nasz czas już mija. Nasze pięć minut. A 
oni tutaj
uśmiechają się tylko. Oni rozumieją, że doskonałości nie osiąga żadne dzieło 
sztuki, bowiem
doskonałość realizuje jedynie Sztuka – całość. Pomyśl – buddyzm w ogóle nie 
pojmuje pojęcia
tragizmu chwili/ Pojęcia tak oczywistego przecież dla chrześcijanina, któremu 
wszczepiono
koncepcję nieodwracalności, jednorazowości historii. W bud–dyzmie – baJ – w 
ogóle nie
ma historii – jest struktura. Wieczna powtarzalność i perspektywa kolejnych 
wcieleń w drodze
do nirwany, która wszak będzie rozpłynięciem się w całości – w pusty śmiech 
obraca
tragiczny spazm urodzonych z chrystianizmu Europejczyków w obliczu mijającego 
czasu. W
śmiech nad pozorami. Wczoraj, w związku z planowanym przejazdem przez Bodh Gaje,
przeglądałem notatki o sektach buddyjskich i trafiłem no rarytas, o którym 
zupełnie nie pamiętałem.
Otóż w niektórych sektach ekstremalnych, poprzez negację realności i koncepcję
iluzoryczności zjawisk, buddyzm doszedł aż do tezy głoszącej... 
fontosmogoryczność samego
Buddy. I co tu więcej gadać...
Przy wczorajszym drinku zapytałem gospodarzy, czy widzieli jakieś filmy 
Viscontiego.
Nie widzieli. Prousta nie czytali także. Ciekawym – jakby tez odebrali te filmy 
o śmierci jako
momencie ostatecznego unicestwienia, te obrazy czasu minionego bezpowrotnie. 
Alba jakby
czytali Prousta... Tutaj, z hinduskiej perspektywy, pstro jak nigdy wcześniej, 
wydaje mi się
Proust jednym z najbardziej europejskich, pisarzy (jeżeli oczywiście 
europejskość – w odróżnieniu
od innych., „egzotycznych.”, wizji świata – zgodzisz się rozumieć jako kulturę 
strachu
przed jednoznacznością linearnie pojmowanego czasu). Kultura obsesji czasu. Co? 
Ciekawe,
czy „Osiem i pól” byłoby dla moich gospodarzy jakimś tylko filmowym dziwolągiem 
bez
składu i lądu, czy też dostrzegliby, że jest to artystyczna repliko chaosu 
osobowości współczesnych,
im Europejczyków – replika naszego synkretyzmu, w którym nijak dobić się nam
do gradacji, do segregacji marzeń i wiar, i pozostaje jedynie somnambuliczny 
danse macabre
pozornych, ludzi w pozornych sytuacjach pośród atrybutów iluzorycznej realności. 
Fellini – a
właściwie najpierw ten obraz; finał „Osiem i pół”, Fellini potem – przyszedł mi 
do głowy,
kiedy kręciliśmy w okolicy taniec plemienia Santali. Też krąg, też korowód. 
Tylko parę tysięcy
lat wcześniej... A może tylko tak mi się zdawało. Może ten taniec w ogóle nie 
był podobny
do naszego dreptania w kółko. Nie, oni nie drepczą – oni wierzą w sens tego 
tońca. A nasze
korowody idą przez pustynię. Albo przez smutną ciszę ogrodów. Jok u Bergmona. U
Bergmana, który stygmaty straconego czasu podsłuchał w „Szepcie i krzykach” 
swych bohaterów,
w ich krzyku i szeptach odbijających się echem o pastelową pustkę opuszczonych
ogrodów. W tym pejzażu smutku stref umiarkowanych... Choć przecież znalazł 
uratowanie.
Tak, właśnie Bergman je znalazł. – W płaczu przyszłego niemowlęcia, kiedy już 
przekwitną
poziomki; w wierze, że sensem życia jest samo życie. To, które trwa i nas 
przetrwa; to, które
się wiecznie odradza. To, w którym i my pośrednio zaowocujemy. Beckettowskie 
kobiety
rodzą rozkraczone na grobie. Ale rodzą. Obok mojego pensjonatu w Delhi było 
krematorium.
Widywałem ich z okno prawie codziennie. Na czele chłopiec sypie garścią ryż, tuż 
zo nim
starzec dudli w bęben, dalej na marach trup pod zwiewną materią i orszak sunący 
ulicą. Na
fcrematoryjnym placu stos czeka. Podpalili. Ciało węgli się z wolna. Jeden z 
grabarzy podnosi
drąg i rozbija czaszkę zmarłego – aby się mózg w niej nie gotował, aby się 
prędzej poddał
płomieniom. Stos opada, coraz mniejszy, szara kupka na koniec. O ileż bardziej 
to rozpadanie
się w proch, w nic – o ileż bardziej naoczne od naszego „chowania” w ziemi. I 
ileż zarazem
mniej w tym obrzędzie udawania – pozbawione otoczek, pełne rozstanie z ciałem. I 
– wiesz,
Mario – ani razu nie widziałem, by żałobnicy płakali. Nikt nie plakat...
Dzień będzie ciężki. Skwar czai się na wybladłym nie– \ bie, a poranny wiatr 
tuli się
jeszcze tylko w kępkach przydrożnych drzew. Prześliznęliśmy się przez Gaje; nie 
czas przystawać,
choć kusi świątynia Wisznu piętrząca się nad mieściną – wyschłą i stetryczałą 
staruchą;
jednym z najstarszych hinduskich miast, które by już dawno osunęło się pewnie w 
przeszłość,
gdyby wielki Wisznu nie obrał go sobie na sadybę i nie wskazał jako cel 
pielgrzymek
wyznawcom. Nie czas przystawać jednak – dzień i tak będzie ciężki. Kilometrów na 
dzisiaj
niewiele, co jednak znaczą kilometry. Czasem tylko drogę znaczą. Częściej o 
prawdziwej
drodze kłamią. O trudzie nie mówią; nic nie mówią o trudzie drogi, zwłaszcza 
kiedy raz po
raz dęba staje i wali w pion – ku wiszącym ponad nią bezdrożom.
Droga jest piaszczysta. Stopy zapadały się w piach, kiedy Budda brnął nią od Gai 
w stronę
zachodu – tam gdzie na horyzoncie zieleniał gaj. Zieleni się, bliższy coraz, 
wyrażniejszy. W
piach zapadały się kopyta, kiedy orszak cesarza Asioki w dwa i pół wieku później 
sunął tędy
do Gai. Sunął orszak, by pośród gaju opodal świętego drzewa, pod którym Budda 
odnalazł
siebie i przebudził się dla Jasności, by tu właśnie z cesarskiej woli stanęła 
świątynia Wielkiego
Przebudzonego. Koła zapadają się, mlaska rozkisły asfalt, kiedy w dwa i pół 
tysiąclecia
później samochód skręca w drogę do Bodh Gai.
Zieleń coraz bliższa, wyrażniejsza. A ponad nią prze w niebo ni to olbrzymi 
obelisk, ni
wysmukła, kopułą u szczytu zwieńczona piramida. Z woli Asioki wzniesiona, 
najstarsza buddyjska
świątynia, na której fundamentach, przez tysiąclecia, wciąż wzwyż, ponad gaj 
wypiętrzony
opiera się dzisiejszy kolos. Mlaska rozkisły asfalt, zieleń coraz bliższa. I 
ponad nią
coraz wyraźniejsze tysiące płaskorzeźb na świątynnych ścianach. Nie opodal, po 
całym gaju
rozrzucone, przez zieleń prześwitują bryły domów bożych bożego miasta. 
Stylizowane, acz
współczesną modą oszczędne, proste świątynie buddystów z / Tybetu, Tajlandii, 
bogobojnych
fundatorów z Japonii,/Chin. Zajazdy dla pielgrzymów, traktiernie. I zieleń. A 
(ponad nią, im
bliżej tym potężniejsza, główna świątynią – cel najdalszych, choćby i z krańców 
buddyjskiego
świata, do Bodh Gai pielgrzymek. Żółte i pomarańczowe szaty Czcigodnych – 
bhadantów,
mnichów buddyjskich – o japońskich, tybetańskich, hinduskich skupionych 
obliczach. Szmer
modłów niesie od świętego miejsca. Barwny tłum pielgrzymów. Coraz gęściej na 
ścieżce do
celu.
Jeden przy drugim, twarzami ku sanktuarium zwróceni, stają, klękają, modlitewnie 
składają
dłonie, padają na twarz, wstają znowu. Modlitewna gimnastyka. Ten spocony 
mężczyzna
o rozognionych oczach rozpoczął modły o świcie. Padł już dziś na twarz – 
poszeptują z ubocza
– padł trzy tysiące razy. Nic dziwnego – od razu po rysach i stroju widać, iż 
przyjść musiał
z bardzo daleka. Jakaś kobieta podnosi się, postępuje dwa kroki i znowu jak 
długa rozciąga
się na ziemi. Czołem wyciera proch – wstała, dwa kroki, upadła. Długością 
własnego ciała
przemierzy boży przybytek dookoła. Tuż za świątynną bramą młoda Amerykanka 
zastygła w
pozycji kontemplacyjnej. Snobka czy błogosławiona? Martwym wzrokiem wpatruje się 
w
kamienny odcisk stopy Buddy przed wejściem do świątyni. Wierni przechodzą mimo. 
Pochylają
się nad wydrążonym w kamieniu zagłębieniem z „wodą święconą”. Jeden po drugim
moczą w niej palce, zwilżają czoła. Ten sam wciąż, zamknięty repertuar gestów... 
Tu i tam, i
jeszcze gdzieś pewnie. W obliczu każdego z absolutów. Tak samo układające się do 
modlitwy
dłonie, padanie na kolana, i na twarz – w proch. Zamknięty repertuar ludzkiego 
ciała i wyobraźni
człowieczej.
Osiemsetny przed Nazaretańczykiem i rok po nim dwusetny Kar Jaspers nazwał osią
dziejów powszechnych. To jedno drobne tysiąclecie w dziejach ludzkości; 
tysiąclecie, które
przyniosło jej wszystkich wielkich założycieli religii Wschodu i Zachodu, ukuło 
podstawowe
kategorie myślenia, wedle których żyją i wierzą na Zachodzie i Wschodzie do 
dziś. Oś obraca
się. Repertuar wyobrażeń trwa. Człowiek, który przed dwomai pół tysiącleciami 
siedział w
cieniu tego gaju, miał twarz spokojną. Gdy przemawiał – porywał tłum, rzucał go 
na kolana.
Kiedy siedział tu –cały byl chłodem, koncentracją. Czekał na Jasność. Czy jej to 
blask odkrył
Przebudzonemu mądrość, którą daleko stąd – wśród, lewantyńskich pustyń odnalazł 
Nazaretańczyk?
Jako i tamten, tak Budda nie odwrócił się od dawnych mitów. Skupił je, w nową
wypiętrzył budowlę. Głęboko sięgnął. Kiedy wstał spod świętego drzewa i poszedł 
nauczać –
dawne, pradawne, przedaryjskie jeszcze kulty i praktyki poniósł w swoich 
kazaniach. I kult
figowca z pradawnym kultem płodności związany, i kult swastyki, i wiarę w 
reinkarnację i
praktykę jogi. Szedł przez kraj, w którym po dziś dzień pierwotne formy kultowe 
czcicieli
węży i drzew ocierają się nieomal z doktrynami najwyższych mistycznych 
sublimacji. Szedł i
nauczał O braku wszelakiej stabilności mówił, o wiecznym stawaniu się. Wszystko 
płynie –
w tym samym czasie wołał z Grecji Heraklit – Panta rhei... Maja – odpowiadał mu 
znad Gangesu
Przebudzony – realność to maja, pozór rzeczywistości prawdziwej. To było trudne. 
To
nie było łatwe do pojęcia. Tak, jako i wielkiej trzeba było mądrości, by się 
samemu nie obwołać
bogiem. Niechaj z czasem uczynią to inni. Więc nie odwracał się Budda od 
aryjskiej
tradycji. Nie bogiem, lecz Děvănămpriya siebie nazywał – Ulubieńcom Bogów 
Starych bogów
w spokoju pozostawił, kultów im nie myślał odbierać. Nie nowych bogów – nową ku
boskości drogę głosił, sposób życia. W dżungli ścieżkę. Krętą i kolczastą, do 
celu – do wyzwolenia,
wyplątania się z kołowrotu wcieleń. Ale kołowrót obrócił się – i wciągnął Buddę.
Hinduiści wprowadzili go w swój panteon. Stał .się awatarą. „Kiedy religia chyli 
się ku upadkowi
– z bramińskich ksiąg mówił Przedwieczny – kiedy zniszczyć należy złoczyńców,
wówczas ja rodzę się w różnych okresach, odradzam się pod nowymi postaciami”. To 
zawsze
ja, Ja w nowych awatarach. Bramini liczyli skrzętnie. Siódmym wcieleniem 
przedwiecznego
Wisznu był Rama, raz ósmy był się Pan pod postacią Kriszny narodził. Dziesiąty i 
ostatni
zarazem jeszcze się nie objawił. Wieść tylko niesie, iż imię mu będzie Kalkin, a 
zstąpi na
świat jako jeździec na białym rumaku z płonącym mieczem w dłoni, by ostateczny 
kres położyć
złu, co się na padole pleni. Mahometanie wierzą, że będzie to Jezus. Adwentyści 
wyliczyli,
że czas mu już nadejść najwyższy. Hinduiści nie liczą – czekają. Dziewiąty 
nadszedł
już – Budda. Osiem, dziewięć, dziesięć... Kolejne awatary, coraz nowe oblicza 
boskości. A
może wszystko to maja, pozór, złuda – niczym źródło na pustyni w drgającym 
widmie fatamorgany?
Wszak jeden jest bóg i neti, święta doktryna neti, mówi o nim wszystko – bowiem
nic konkretnego powiedzieć o Nim nie potrafi. Neti, czyli „nie tak”, czyli – 
„nic podobnego”,
czyli –”nie na podobieństwo tego”. Na niczyj obraz i niczyje podobieństwo. 
Bowiem bóg jest
niepoznawalny, pozbawiony wszelkich cech osobowych. A awatara? Jałmużna może, 
grosz
rzucony stęsknionym... Spełnienie człowieczej tęsknoty za konkretnością bogów 
osobowych.
Tutaj, tam i gdzie indziej. Wszędzie, gdzie śród modlitewnych gestów realizuje 
się zamknięty
repertuar ludzkiego ciała i marzeń człowieczych.
Wielki jest kosz tajemnie. Na swej dżdżystej wyspie Berkeley nigdy nie widział 
fatamorgany.
Czy to w jej rozmigotaniu hinduistyczni sekciarze siunjawadini dostrzegli byli 
prawdę,
iż – nic naprawdę nie istnieje? I nikt się na to nie oburza – nie takie dewiacje 
budowały piramidę
hinduistycznych prawd. Błąd także jest cząstką rozwoju– stopniem ku prawdzie 
właśnie.
W podbombajskich grotach Canaris nietoperze piszczą i śmierdzą. Te dawne 
zimowiska
buddyjskich mnichów odwiedzają wyznawcy Sziwy. Stupy wolno wychodzą z mroku. 
Sziwaici
biją pokłony – w słupach tych widzą lingę swego boga. Mrok gęstnieje. Małpy 
wrzeszczą
w ruinach starych fortów na przedmieściach New Delhi. Zaklinacz przygrywa wężom 
w
cieniu muzułmańskiej architektury, która pnie się w górę, spojona resztkami 
dawnych,
przedmogolskich budowli. Rosną piętra ruin. Podziemne groty Adżanty w stanie 
Maharasztra
przez całe tysiąclecie kuli buddyjscy mistrzowie. Żaden nie pozostawił nazwiska. 
Nikt nie zna
imion staroegipskich artystów. Zespołowość się liczy, całość. Świątyń. ne groty 
Adżanty
oświetlano systemem luster, by słońci' sięgnęło głębi. Mrok gęstnieje.Piwniczny 
chłód zalega
wnętrze świątyni. Staszek po kręci się kamerą i macha na Jacka – strata
czasu, w tej ciemnicy i metra taśmy się nie zrobi. Pielgrzymi biją pokłony, 
wycofują się tyłem.
Obejdą teraz gmach, by paść na twarz pod rosnącym na jego zapleczu drzewem, pod
którym Budda czekał na Jasność. Trwa nadal; w tym samym co przed tysiącleciami 
miejscu –
olbrzymi posąg w centrum świątyni, plecami wsparty o ścianę, za którą rośnie 
święte drzewo.
Jasna, skupiona twarz i kamienne oczy ponad tłumem wpatrzone w przestrzeń. 
Nieludzkie.
Zamknięty repertuar wyobrażeń... Właśnie w ludzkich żądzach, nienawiściach i 
miłościach
dopalali się bogowie Hellady, kiedy marzenia nad Gangesem i nad Jordanem 
obmywały nowych
bogów na obraz i podobieństwo ich wyznawców. Jako Jezusowi Hilarius, tak i 
Buddzie
niektórzy herezjarchowie uwolnili ciało od wszelkich ułomności człowieczych, iż 
nie pił –
orzekli – nie jadł i wonne wydzielał ekskrementa. Inni znów niezbicie 
stwierdzali, że na świat
ten przyszedł dzięki niepokalanemu poczęciu. Jako Jezus z woli poczęty bożej, 
narodził się
Budda przez otwarcie prawego boku jego matki, aby się jej ziemską nieczystością 
nie skalał.
Czyżby w samej już istocie ludzkiej, w najgłębszych rejonach jej wrażliwości 
istniało coś, co
erotykę i jej funkcje niezmiennie rozpinać każe między sacrum i profanum? I 
dlaczegóż to
matka Buddy, właśnie ona, na imię miała Maja, co znaczy Iluzja, Ułuda? Właśnie 
ona
miałażby nie być kobietą? I czy przypadek to tylko, że – jako i Maryja – z rodu 
pochodziła
królewskiego? Królewskość... Jeszcze nie boskość, ale już nie przyziemność... 
Może właśnie
tak. Ach tak – był jeszcze i sen. Coś, co rozgrywa się ponad świadomością. Sen o 
zwiastowaniu...
Przyśniło się bowiem Mai, żonie Siuddhodany króla Siakjów, iż przeniesiona 
została
hen w Himalaje, nad święte jezioro Anawatapta. W jego wodach wykąpali ją 
strażnicy czterech
stron świata, obmyli z wszelkiej nieczystości. Właśnie tak – z nieczystości... I 
wówczas
– śniło się Mai – zbliżył się do niej wielki biały słoń, a kwiat lotosu niósł w 
trąbie. Zbliżył się
i wszedł w jej prawy bok. Wówczas królowa obudziła się i była brzemienna. Mędrcy 
wyjaśnili
sen: urodzi się syn i będzie nauczycielem świata. I imię jeszcze nie narodzonemu 
kazali
dać Siddhartha – Ten, który osiągnął cel. Skąd wiedzieli? A stało się przecież 
tak właśnie,
jako powiedział sen i mędrcy. Kiedy Maja szła odwiedzić swych rodziców, nagle 
rozwarł się
jej prawy bok i w podhimalajskim gaju Lumbini narodził się Ten, który osiągnie 
cel. I osiągnął.
Choć przez lata całe nic przecie nie wskazywało na spełnienie się proroctwa. 
Maja
umarła, kiedy chłopiec miał tydzień zaledwie. Być może rana w boku zabija nawet 
te, które są
Iluzją, Ułudą tylko... Książę rósł, mężniał. A kiedy doszedł lat szesnastu, 
ojciec jego ogłosił
wielki turniej o rękę kuzynki syna – Jasiodhary. I Siddhartha osiągnął pierwszy 
cel – zwyciężył
zalotników, ba – samego Dewadattę, kuzyna swego słynnego z siły zwyciężył i 
posiadł
Jasiodharę. I nadal nic nie zapowiadało spełnienia się wróżby. Gnuśniał książę w 
trzech, każdy
na inną porę roku, pałacach; pląsały przed nim osiemdziesiąt cztery tysiące 
tancerek z woli
króla synowi przydzielone; wałęsał się po czterech parkach okalających pałace z 
czterech
stron świata. Aż doszedł lat dwudziestu i dziewięciu. Blisko był już wieku 
chrystusowego,
kiedy narodził mu się syn. I wszystko zaczęłoby się pewnie od początku, gdyby 
nie owa po
narodzinach noc. Tej właśnie nocy, umykając przed hulanką pałacowych 
uroczystości, zaszedł
do komnaty żony. Leżały. Leżały pokotem. Jasiodhara i cały jej przyboczny 
babiniec
leżał rozwalony na matach. Chrapały. Spotniałe, o rozwalonych udach, z 
rozdziawionymi
ustami. Jakże niewiele trzeba, by się przelał dzban. Pałace, ogrody, tysiące 
tancerek... Nie,
jedna noc starczy. Jak stał, poszedł. Siedem lat szedł, zanim trafił tutaj – w 
miejsce, które
później nazwać miano Bodh Gaja. Siedem lat błądził w poszukiwaniu jasności, aż 
znalazł ją
w cieniu figowca, co rośnie do dziś za ścianą świątyni, o którą opiera się posąg 
o kamiennych
oczach ponad rozmodlonym tłumem wpatrzonych w przestrzeń. Stąd wstał był i 
poszedł nauczać.
Góry wędrowały do Mahometa. Przed Buddą zwierzęta w proch padały i posągi. Podły
Dewadatta, który nie umiał zapomnieć przegranej w młodzieńczym turnieju, 
wypuścił kiedyś
na drogę Buddy rozjuszonego słonia. A słoń ugiął kolana i ukorzył się. Widzieli 
inni, jak w
obliczu Buddy bałwany bogów zrywały się z postumentów i padały na twarz przed 
Przebudzonym.
Szeptali niektórzy, że skoro padły na twarz, to istnieć musiały naprawdę, a 
przeto
również i im cześć się należy. Cóż – nigdy nie zbraknie prymitywnych 
racjonalistów, co to
sami sobie rujnują drogę do Tajemnicy. Raz spotkał Budda na drodze kobietę, 
potarganą, w
łzach. Niosła na rękach świeżo zmarłego synka. – Skoroś tak wielki, o panie – 
łkała – skoro
wiesz wszystko i możesz: wskrześ go. Przystanął był Budda i rozkazał, by wprzódy 
poszła do
pobliskiego miasta i garść gorczycy przyniosła z domu, w którym nikt dotąd nie 
umarł. Poszła.
Od drzwi, do drzwi. Aż kołatać przestała – i została mniszką. Zrozumiała. O ileż 
to
piękniejsze było, głębsze ileż od podniesienia Łazarza z martwych. Budda nie 
powiedział –
wstań; zrozum – powiedział – kobieto, pojmij sens, ład świata. Pojęła. I może to 
był właśnie
cud? Może większy niż ganiające góry, słonie na kolanach, niż posągi rzucające 
się w proch i
Łazarze powstający z martwych? A niechajże pada deszcz...
– Nie przykryty dach i zgaszone ognisko, umysł wolny od namiętności i 
poskromione
zmysły; kto się wyzbył pożądań, kto wyrzekł się świata – ten tylko naprawdę 
powiedzieć może:
jeśli chcesz, padaj sobie o deszczu...
Nieludzkie? Nieludzkie. A przecież – kiedy to mówił, szli za nim i słuchali. 
Coraz liczniejsi.
Czyżby tęsknota do wyzbycia się przyziemnej powłoki człowieczeństwa, do 
porzucenia
uroków dotykalności ziemi i ciała, rzeczywiście miała być istotą marzenia o 
potwierdzeniu
własnego człowieczeństwa? Pod delikatną skórą kobiecego brzucha średniowieczny 
mnich
dojrzał kał i robactwo. Pochody biczowników przez pustynie... Ku Bodh Gai, ku 
Jeruzalem,
ku.Brak. Totalny Brak, oto cel – z Bodh Gai, z Jeruzalem szepczą to samo 
pokoleniom ci,
którzy nawet urodzili się nieprawdziwie... Życie jest cierpieniem, przyczyną 
cierpienia – żądza,
zniszczenie jej – wyzwoleniem, a droga do wyzwolenia prowadzi przez nauki 
Przebudzonego.
I poprzez naśladownictwo jego boskiej ascezy – jedynej ścieżki do Bezpośredniego
Poznania. Bezpośredniego – ponad pozornością zewnętrznych zjawisk, ponad mają, 
iluzją.
Tędy droga do nirwany. Do wydobycia się z kołowrotu wcieleń. Do zatrzymania go, 
zatrzymania
płynności – i rozpłynięcia się. Wygaśnięcia. Do nadbytu, który jest brakiem 
cierpienia,
brakiem stawania się. Brakiem.Chłód bije od kamiennej twarzy. Chłodem ciągnie po 
świątyni.
– Wszystkie rzecz y złożone – ledwie słyszeć się dało głos 
osiemdziesięcioletniego starca –
wszystkie rzeczy złożone ulegają rozpadowi. Usilnie dążcie do celu.
I to były już słowa ostatnie. Spij książę. Nie miał śmierci jak Jezus wzniosłej. 
Grzyby trujące
spowodowały biegunkę. Cóż, padaj sobie o deszczu.
Nagła jasność oślepia. Mrużę oczy przywykłe do świątynnego mroku. Tędy. 
Wymijając
słaniające się w pokłonach postacie, okrążam świątynię. Potężne drzewo, starsze 
od najstarszych
wizerunków tego, który w jego cieniu dostąpił Olśnienia. Na okalającym, pień 
kamiennym,
płotku, w dłoniach wiernych, w trawie, płoną setka świec. Zda się – chwila 
jeszcze i
drzewo całe buchnie płomieniem. Znowu ten sam, niezmienny repertuar... Znów 
ogień. Tenże,
po którym tańczą na Cejlonie; ten, który do Olimpii niósł szybkobiegacz i kędyś 
w drodze
rozsypał płomyki wokół bizantyńskich ikon i dzieciom świeczki pozapalał na 
urodzinowych
tortach... Pod tym to pniem przed dwoma i pół tysiącami lat siadł uciekinier z 
książęcych pałaców.
Siadł w kucki i czekał. I postanowił nie ruszać się stąd, zanim nie rozwiąże 
zagadki
cierpienia. I przyszedł doń Mara, duch świata i rozkoszy zmysłowej, i odwieść 
usiłował od
zamiaru. Trzy swoje córki przywołał – Pożądanie, Rozkosz i Namiętność też odejść 
musiały z
niczym. Trwał książę pod drzewem. Odstąpił Mara i poszedł na pustynię, gdzie 
wkrótce jąć
miał się kuszenia Jezusa. Czterdziestego dziewiątego dnia książę doznał 
olśnienia. Już jako
Budda wstał i ruszył ku ścieżce zbawienia. Płoną świece, wiatr targa płomyki, 
kołysze się na
gałęziach. Te same i nie te same chłodziły ongiś Wielkiego Przebudzonego. Siódma 
to już
dzisiaj generacja świętego drzewa, które troskliwą opieką kapłanów otaczane, 
siedmiokroć
odradzało się z ziarna poprzedniej generacji. Pień z pnia. Wszystkie rzeczy 
złożone... Jeśli
chcesz, padaj sobie o deszczu...
Ni kropli z rozjarzonego nieba. Skwar południa rozmazuje wszystko. Plenery 
mijają w
nieostrości. Świątynne kopuły Bodh Gai zapadły w zieleń, spieczona równina 
pożarła gaj.
Horyzont wybrzusza się z wolna. Radżgir. Droga kluczy – w górę, to w dół, to 
uskakuje nagle
w bok wielką serpentyną historii i religii. Splecionych z sobą, pogodzonych. 
Przed wjazdem
do miasta różowieje płaskowyż z miękkiego kamienia. Teren przecinają szramy 
kolein po
jakichś gigantycznych kołach. Piętnaście stuleci deszczu i słońca nie starło 
tajemnych blizn.
Musiały to ,być koła kamienne, giganty naprawdę, by wgryźć zdołały się w skałę 
lekko niczym
samochód w piach. Koła wozów wojennych? kultowych? Przez słonie ciągnione czy
inną jaką mocą? Inskrypcje milczą. Gęsto obsiadły kamienisko i milczą. Nikt 
sensu rytych w
kamieniu znaków odczytać nie potrafi. Przystaje więc tylko przejezdny i patrzy. 
Przez chwilę
przykuty Tajemnicą.
I rusza dalej, plenerem rozprażonym do nieostrości.
Swiątynkę Bogini Kobry mija i nie opodal w skałach kute dżinijskie groty 
Sonbhandar.
Kołysze się huśtawka wiar. Skwar ujednolica wszystko. Kędyś z przywalonej upałem 
pamięci
Sonbhandar przywoła jakieś skojarzenie, niepewne, dalekie. Tak, to majaczy 
egipski grobowiec
Hafszepsut. Choć nie, tylko zbliżony w ogólnym zakroju skalnej budowli. Więcej 
nic.
W mroku nisz chłód, widać jaśniej. Prorocy dżinijscy obsiedli reliefem duszne 
opuścisko.
Patrzą w dal, w stronę Radżgir – świętego miasta hinduistów. Kołysze się 
huśtawka.
Horyzont wybrzusza się gwałtownie. Z oddali biel zwieńcza wzgórze. Niczym do 
hinduistycznego
Lourdes kuśtykają chromi do Radżgiru. Do świętego źródła, skrytego śród 
dziedzińców
świątyni Lakszmi i Wisznu, jej boskiego małżonka, z którego stopy tryska źródło
Gangesu. Siedem żygaczy o trygrysich pyskach pluje wodą z gorącego źródła. Woda 
płynie
podwórcem, spada do sadzawki. Kalecy, liszajowaci, jeden po drugim biorą z rąk 
kapłana
kwiat i z kwiatem w dłoni, z nadzieją w oczach zanurzają się w sadzawce. Woda 
jest ciepła i
brudna. Pątnicy obmywają ciała, chłepczą mętną ciecz. Z płaskiego horyzontu 
innowiercy
widać tylko kwiaty więdnące w bajorze. U klarysek w Starym Sączu zakonnice 
podają chorym
ozdrawiającą święconą wodę w butelkach. Huśtawka się kołysze.
Nareszcie zmierzch. Żadne tam literackie przenośnie – zmierzch po prostu. Koniec 
długiego
dnia. Zwyczajnie, Mimo że właśnie tutaj, na ruinach Nalandy, łatwa przenośnia o 
zmierzchu
sama łasi się kokietliwie. Cienie wylazły spod kamieni i suną niespieszne. 
Godzina, nie
więcej, i pokryją całe cmentarzysko. Trzy mile wszerz, wzdłuż. siedem. Dosyć 
miejsca na
zielsko i gruz, I tyle po Sorbonie dawnych Indii, po buddyjskim Oxfordzie. Nie 
więcej. Dziesięć
tysięcy studentów, piętnaście setek nauczycieli. Cisza wieje z niemych 
dziedzińców, ze
studenckich cel wrzeszczy przedwieczorne ptactwo. Jaszczurka czmychnęła 
podcieniami.
Lezą cienie.
Na szczycie głównej świątyni jeszcze praży zachodzące słońce. Potężna stupa 
rozkraczyła
się śród rumowisk. Całe systemy schodów, oblepione rzeźbami tarasy, kapliczki. 
Piętrzy się
to wszystko, przepycha się ku kopulastym zwaliskom wierzchołka. Maleńką ongiś 
stupę obrastały
stopniowo warstwy coraz potężniejszej budowli. Pod dzisiejszą ruiną sześć 
poprzednich
legło przywalonych kolosem. Aż i kolos kruszeje w kępach trawy. I zieleń bywa 
barwą.
żałoby.
Od tej co i ja dziś strony wędrował był do Nalandy Budda. Tu urodził się 
Moggallana,
najwierniejszy z uczniów Przebudzonego. Gdzieś tutaj niejedną porę deszczową 
spędził Mahawira.
Kładły się na siebie warstwy tradycji, piętrzyła się sława Nalandy niczym 
generacje
jej głównej świątyni. Aż wiek III przed Nazaretańczykiem nastąpił i z cesarskiej 
woli Asioki
powstał w Nalandzie uniwersytet. Międzynarodowe centrum myśli buddyjskiej 
promieniować
zaczęło na kontynent. Z Tybetu, Korei, z Chin wędrowali tu po wiarę i wiedzę. Na 
grupowe
dysputy zasiadali w podcieniach. Religia, literatura, filozofia, dalej fakultet 
logiki, gramatyka,
medycyna. Gdzie dzisiaj pleni się chwast, trzy biblioteki stały – Zbiór 
Klejnotów, Morze
Klejnotów, Ocean Klejnotów. Tysiące głów pochylało się nad manuskryptami. 
„Usilnie dążcie
do celu...” Atoli „wszystkie rzeczy złożone ulegają rozpadowi...” Dla Nalandy 
miał to być
wiek XII. Płonęło Morze, Zbiór, Ocean Klejnotów tonął w pożodze. Armie mahometan 
ruszyły
dalej. Popiół klejnotów stygł w zapomnieniu. Prawda – był jeszcze wiek XIX i 
łopaty
angielskich archeologów. Ale była to już tylko ekshumacja. Słońce zachodzi. 
Purpura. pełznie
po ostygłych kamieniach.
Lekturowe wędrówki, skojarzenia biblioteczne, łaty spłowiałej trawy i garść 
gruzu w miejsce
klejnotów. Czas odejść.
Blisko już. Ostatnia noc w Indiach przed drogą do Nepalu. Po tym dniu ciężkim, 
po meandrach
tej drogi z Bodh Gai przez Radżgir, przez smutek Nalandy, będzie to nocleg 
właściwy.
Palna... W sam raz dla spóźnionego przechodnia. Złudzenie – to tylko zwyczajny, 
wieczorny
wiatr nad ruinami. A tak by się chciało wierzyć, że to już mokry podmuch znad 
Gangesu.
Niemożliwe – z Nalandy będzie do Palny jeszcze dobre czterdzieści mil. 
Nalanda... Patna...
Cesarz Asioka... Mrok gęstnieje. Ujednolica. Prosto z Patny ruszę jutro dalej. 
Nie będę szukał
znów kilku omszałych kamieni. Na północ stąd, tam gdzie mrok już czarny 
zupełnie, nie opodal
Patny kwitła cesarska Pataliputra, stolica stolic. Tysiące monsunów zapłakały na 
śmierć,
rozmyły starożytną świetność miasta. Głębiej od Nalandy wdeptana w czas. A 
przecież co
krok dzisiaj – a to w Bodh Gai, a to tutaj w Nalandzie, trafiam twarzą w twarz 
na pana Pataliputry
– w twarz twarzą Asioce. Cesarzowi. Cóż tam cesarzowi – jednemu z 
najsłynniejszych
ludzi w pięciu tysiącach lat dziejów Indii. A nawet nie znany dokładnie rok, w 
którym się był
urodził, ni rok, v/ którym odszedł. Fundator Nalandy, świątyni w Bodh Gai, 
fundator wielkości
imperium. Asioka... Z jakąż uciechą, po dziesiątkach stron o tym posągu 
sprawiedliwości,
gdzieś w przypisach dogrzebać się można źródeł, które zwą go uzurpatorem, 
tyranem, gwałcicielem.
Więc był może normalnym, zwyczajnym człowiekiem. Z kości, ale i z krwi. Posągi
zwykle bywają martwe, a w każdym razie zimne. Mówią, że to w czas zdobywczej 
wojny z
Kalingami, rzeź armii wroga wstrząsnęła cesarzem i uczyniła zeń pierwszego 
władcę misjonarza.
Może i było tak, może i nie, bo choć zwykli go zwać władcą buddyjskim – jako że 
kult
Przebudzonego od Syrii i Macedonii, Epiru i Egiptu szerzyć kazał po Cejon – 
mogło być
zgoła inaczej, skoro wspierać potrafił Asioka religie nawet wzajem 
antagonistyczne. Indie mu
zapewne były najbliższe, ich nadrzędna hinduska wizja świata bliższa niż 
odpryski jej w doktrynach
zwalczających się wzajem proroków. Jeżeli pozorem jest każda powłoka – „usilnie
dążcie do celu”. Dążył. I dotarł. Swe słynne edykty ryć kazał na trzonach 
kolumn, które rozsiał
po całym państwie. Na kapitelu jednej z nich, tej z miasta Samath, do dziś 
siedzą cztery
lwy oparte o siebie plecami. Ongiś podtrzymywały wielkie kamienne koło, dharma–
czakra –
Koło Sprawiedliwości. Tysiące monsunów na śmierć rozmyły Pataliputrę, ten 
kosmopolityczny
Bombaj indyjskiej starożytności, Wersal Asioki. Ni prochu po dworakach o 
karminowanych
wargach. Wyschło wino nocnych uczt, zmurszały lutnie. Przed tysiącleciami 
dopiały
głosy kogutów walczących w pałacowych ogrodach i ucichł szelest zwiewnych sari 
dam grających
tu w piłkę. Kamień na kamieniu nie pozostał. Cztery lwy z kolumny Asioki prężą 
się
w godle Republiki Indii. Dharma–czakra powiewa na indyjskim sztandarze. „Non 
omnis moriar...”
– Nie, tego Asioka nie powiedział. Nie znał łaciny.
Czy przechodzień ze mnie spóźniony?...
Nad Nalandą księżyc. Sunie ponad pustymi dziedzińcami, wpełza do studenckich 
cel, długim
cieniem rzuca w trawę ruinę świątyni. W trawie kamień na kamieniu pozostał.
IV
KAPŁANI USTALILI DNI SZCZĘŚLIWE
Bojler w mojej hotelowej łazience nie działa. Po prostu się zepsuł. Bywa. Od 
kilku dni nie
mam więc ciepłej wody. Właściciel hotelu rozkłada ręce – Po koronacji, sir, po 
koronacji. –
W całym Katmandu nie można złapać ani jednego hydraulika – wszyscy pracują w 
pałacu
królewskim, w przedkoronacyjnej gorączce. Stolicę Nepalu doszczętnie wymiotło z 
rzemieślników.
Nie uświadczysz stolarza, dekoratora, tapicera. W polskiej ambasadzie nie 
dokończone
fotele czekają na lepsze dla nich, pokoronacyjne czasy. Cóż, trudno. Katmandu ma 
szczupłe
zaplecze, rozmach jutrzejszych uroczystości koronacyjnych odwraca proporcje 
codziennych
wymiarów stolicy. Przed paroma miesiącami kampania prasowa głosiła, że koronacja
Jego Wysokości Króla Birendry Bir Bikram Shah Dev nie będzie sobie miała równej 
od czasów,
kiedy to Wiktoria wkładała na głowę koronę brytyjską. Tak się złożyło, że w dniu 
koronacji
Wiktorii nie było mnie w Londynie. Nie wiem zatem, czy uda mi się w pełni 
uchwycić
niecodzienność jutrzejszego wydarzenia w kontekście innych wielkich kart ze 
świata głów
koronowanych. Że będzie wszak nietuzinkowa – to pewne. Może jedna z ostatnich... 
A już
bezspornie jedyna w dzisiejszym świecie ceremonia koronacyjna przeprowadzona 
wedle
wszelkich reguł starego hinduistycznego rytuału. Jedna... Jedyna... Ostatnia... 
Nie wiem doprawdy,
czy określenia te więcej mówią o kuriozalności wydarzenia, czy raczej odkrywają
słowiański rodowód przybysza. Lubim my, lubim sielanki; ostatnie zajazdy, 
melancholię ginących
gestów...
Katmandu dopina galowy strój. Całe miasto błyszczy barwnymi lampionami, ulice 
połyskują
niecodzienną tu czystością, sterty śmieci doszczętnie wymieciono... w boczne 
zaułki. W
bramach tryumfalnych migoczą kolorowe lampki – na czerwono, zielono, żółto 
mrugają napisy
Long Life our King. Ci, którzy od paru lat tak nierozłącznie związali się z 
pejzażem, stolicy
Nepalu, jakby zapadli się pod ziemię – Mekka hippiesów opustoszała z 
długowłosych.
Wyproszono ich grzecznie acz stanowczo. Kto wie, może odsapnęli wreszcie 
dyplomaci, którzy
od dłuższego czasu bez skutku dobijali się u władz nepalskich o przydzielenie 
miejsca na
cmentarz dla pochodzących z ich krajów nazbyt gorliwych wyznawców haszyszu. 
Prośby nie
odnosiły żadnego skutku. Dolina Katmandu jest ziemią świętą i jako taka nie może 
zostać
skalana grzebaniem w niej znarkotyzowanych na śmierć białych przybyszów... 
Kręcący się
bezrobotnie po ulicach pokątni handlarze narkotyków nie tracą jednak wiary, że 
czas koronacji
nie będzie trwał wiecznie, a wielbiciele błękitnego dymu niechybnie powrócą do 
Jai Nepal.
Na razie nadeszły dni chude – dla handlarzy i przemytników. Kędyż się podziały 
niegdysiejsze
śniegi! Zastygły w stuleciach. Złoty wiek dla Newarów błyszczał w XIII i XIV. 
Wówczas
to ów jeden z najstarszych szczepów Doliny wytwarzał dzieła sztuki, z którymi 
nic w
tych stronach nie mogło się równać. Ale ostatecznie, to najbardziej artystycznie 
uzdolnione
plemię kraju, dopiero w wieku XV zgoła innej poświęciło się sztuce – przemytowi. 
Do dziś
na tybetańskiej i indyjskiej granicy błyszczą swym nie manifestowanym wszem i 
wobec
kunsztem. Co zdolniejsi tylko – ma się rozumieć. Ci główni mieszkańcy Doliny 
dzielą się
wszakże na dwadzieścia sześć kast. Zamkniętych, nieprzenikalnych. No, prawie 
nieprzenikalnych.
Są sposoby na przeskoczenie do kasty wyższej – tyle że sposoby to bardzo 
kosztowne.
Zresztą i europejscy, nie tylko XIX–wieczni, nuworysze mogliby coś na ten temat 
powiedzieć.
Oczywiście – im niżej, tym. trudniej. Szczęściem tylko sześć ostatnich kast 
należy do
„ma ju pim” – do „tych, od których nie można przyjąć wody” – do niedotykalnych. 
Od dwudziestu
wyższych wodę przyjąć wolno. Choć Newarowie od wieków słyną pod Himalajami
jako naród artystów – znaleźli się na samej granicy. Do kasty dwudziestej 
pierwszej należą
krawcy i muzycy, w dwudziestej drugiej znajdują się muzycy i rzeźnicy. W Europie 
zwykło
się wyżej cenić artystów – choćby nawet byli w swej sztuce rzemieślnikami. Nieco 
mniejszym
natomiast nimbem otacza się przemytników. Tłuste dni w Katmandu powrócą dla nich
niechybnie. Koronacje w końcu nie zdarzają się codziennie.
Tymczasem przybywają pierwsi dyplomaci i przedstawiciele tronów. Książę Walii 
Karol
zjawił się już przed paroma dniami. Przed pałacem, i hotelami czarne limuzyny i 
gentlemeni
w sztuczkowych spodniach. Boye hotelowi stękają pod potężnymi walizami. Podczas 
uroczystości
i przyjęć koronacyjnych będą obowiązywały ściśle określone stroje protokolarne, 
bądź
– jak liberalnie określono na kartach zaproszeń – „stroje narodowe”, czyli 
praktycznie wszelkie
wedle gustu i przyzwyczajeń. I bardzo to właśnie w stylu młodego króla Birendry. 
Jego
Wysokość z pełną wdzięku niepunktualnością ma zwyczaj pojawiać się na obradach 
parlamentu
w tweedowej marynarce, pod którą w chłodniejsze dni wciąga bordowy sweter. Nota
bene dowiedzieć się o tym można tylko ze zdjęć, jako że obrady nepalskiego 
parlamentu są
tajne. Odbywają się bez zbędnych świadków. Prasa informuje wprawdzie, co było 
przedmiotem
obrad, o czym mówiono – przemilcza jednak dyskretnie, kto zabierał głos, kto 
jakie reprezentował
stanowisko. A wszystko po to, by zbyteczne informacje nie skłaniały do 
zawiązywania
się jakichkolwiek ugrupowań politycznych. Nie partyj naturalnie! Wszelkie partie
polityczne są bowiem w Nepalu ściśle zakazane. Nie ma nawet partii 
monarchistycznej. Bo i
po co – skoro król, tron, monarchia, to absoluty naturalne i bezdyskusyjne. I 
jest w tym. pewna
konsekwentna logika. I to logika właściwa dla kraju, w którym spotykają się 
najróżniejsze
systemy religijne, w którym panuje prawdziwa tolerancja wyznań i w którym 
równocześnie
zmienianie religii jest... bezwzględnie ścigane przez prawo. Każda bowiem 
religia jest dobra.
Pod jednym warunkiem – że jest wiarą twoich przodków. Króluje więc status quo. 
Króluje
wszakże z łaskawością monarchii oświeconych. Bowiem kiedy onegdaj w Indiach 
odbywał
się Kongres Partii Komunistycznej, w Katmandu kilku eleganckich panów wsiadło do 
samolotu
i poleciało. Do Indii właśnie, na kongres, reprezentować. Kiedy wrócą – nikt im 
złego
słowa nie powie. Dobrego też nie. Żadnego po prostu. Wszak partii nijakiej nie 
ma. To tylko
kilku panów wsiadło do samolotu...
Status quo nie oznacza bynajmniej, iż Nepal pragnie stagnacji. Dziewiętnasty z 
kolei potomek
dynastii, Jego Wysokość król Birendra Bir Bikram Shah Dev należy do monarchów
poszukujących szerokiego kontaktu ze światem współczesnym. W oficjalnym Who is 
who in
Nepal pod hasłem „podróże króla” czytamy: „większość państw świata”. Na takie 
dictum
najzawziętszemu globtroterowi bezradnie opadają ręce. Cóż, życie... 
niekrólewskie. Birendra
zna świat, szuka kontaktów ze Wschodem i Zachodem. Urodził się w grudniu 1945 
roku w
pałacu królewskim w Katmandu jako syn uprzedniego króla Nepalu Mahendry Bir 
Bikram
Shah Dev i księżniczki Indry Rajya Laxmi z rodu Ranów. Do szkół poszedł w 
Indiach, w
Darjilingu. Potem słynny angielski Eton, który młody książę ukończył w roku 
1964, Harvard
University, University of Tokyo. Wreszcie studia prywatne – głównie nepalska 
administracja,
historia, geografia, kultura i język. Nie można więc Birendrze odmówić 
wielostronnego przygotowania
teoretycznego. Jak również i solidnego treningu w szrankach dyplomatycznych.
Już jako szesnastoletni chłopak był obserwatorem na Konferencji Państw 
Niezaangażowanych
w Belgradzie; w roku 65 przewodniczył delegacji nepalskiej na uroczystościach 
dziesiątej
rocznicy inauguracyjnej Konferencji Państw Niezaangażowanych w Bundung w 
Indonezji.
Tu właśnie prowadził pierwsze rozmowy z Sukarno i Czou En–lajem. Chyba nieźle,
skoro obaj ponoć pilnie słuchali smarkacza. W rok później pojechał do Chin, by 
spotkać się z
Mao Ce–tungiem. Po tym wszystkim niejeden dyplomata uznałby, że może już 
spokojnie
zacząć odcinać kupony. Ale kto myśli o kuponach mając dwadzieścia lat... 
Nastąpiły więc
dalsze nieoficjalne wizyty w RFN, Wielkiej Brytanii, Francji i szeregu innych 
państw europejskich;
udział w Konferencji Państw Niezaangażowanych w Algierze, oficjalne wizyty
króla w Indonezji i Chinach. Wędruje Birendra i dyskutuje bez zbędnych emocji. 
Trzeźwy i
realistyczny. Kiedyś pewien dziennikarz zapytał króla, czy ma zamiar dać chłopom 
wolność.
– A co to znaczy wolność? – odparował Birendra. – Dużo jeżdżę po kraju. 
Rozmawiam z
chłopami. Pytają mnie o budowę studni, o elektryczność, wodę, o no–
wą drogę, most. Ale nigdy nie słyszałem, żeby pytali mnie o wolność...
Hasła miewają to do siebie, że bywają pompatyczne. Ale we frazeologii Wschodu 
nie rażą
–są w mej niejako naturalne. Choć więc w tłumaczeniu brzmi to nieco wiecowo – 
myśl oficjalnej
dewizy młodego króla Nepalu broni się przed tej dewizy formą: „Wiedza jest mocą,
praca jest nabożeństwem” – mawia Birendra. I trzeba przyznać – ani wiedzy, ani 
pracowitości
mu nie brakuje. Król ojciec był rzecznikiem kompetencji i fachowości. 
Kompetentnym i fachowym
chciał uczynić również syna, którego 15 marca 1955 – niespełna 
dziesięcioletniego
chłopca – ogłosił swym następcą, przyszłym królem Nepalu. Zabierał pierworodnego 
nie tylko
na myśliwskie wyprawy w głąb Afryki; brał go też z sobą, kiedy ruszał w „podróże 
służbowe”
– do ZSRR, do Iranu, Egiptu. Kiedy indziej powierzał synowi sprawowanie rządów 
na
czas własne nieobecności w Katmandu. W roku 1964 absolwent Eton został 
głównodowodzącym
armii nepalskiej i naczelnym redaktorem Kwartalnika Dworskiego. Co tu kryć – ten
dziennikarski epizod budzi sympatię żurnalisty do Jego Wysokości, który jak 
widać dobrze
pamiętał słynne zdanie – któż to je powiedział? – iż dziennikarstwo jest zawodem 
doskonałym
pod warunkiem, że się wie... kiedy należy z niego zrezygnować. Cóż – jak dotąd 
nikt nie
zaproponował mi objęcia żadnego tronu.
Wracając do tonu serio. Ani mi w głowie gloryfikacje tronu, anim dworski skryba. 
W
przedkoronacyjny hotelowy wieczór robię małą repetycję i możliwie dokładnie 
wbijam sobie
do głowy „królewską edukację” Birendry– a to w tym celu, iżby pod blichtrem 
koronacyjnych
fet, pod baśniowo–wschodnim przepychem ceremonii i celebry nie przegapić 
młodego, znającego
świat i politykę, rzutkiego władcy. Mojego rówieśnika i współczesnego. Jakże 
łatwo
dać się zwieść pozorom gestów, wielości form, różnorodności i obcości spraw 
zewnętrznych.
A wszakże anim się w średniowiecze królewsko–feudalne cofnął, anim przedarł na 
inne piętro
przestrzeni. W obydwu wymiarach stoimy na tej samej ziemi. Tu i teraz. Gdzieś w 
zaszytym
w Himalajach kraju były student Harvardu stara się ożenić tradycję ze 
współczesnością.
Zna współczesność, zna i tradycję. Zna po prostu swój kraj, po którym jeszcze 
jako następca
tronu wiele wędrował incognito – śpiąc po wsiach, szkołach, w górskich szałasach 
z chłopami.
Król chłopoman? – chyba nie. Ten były komendant skautów nepalskich z zapałem 
pływa
i jeździ konno. Ale twierdzi, że gdyby nie był królem, byłby malarzem. A jest i 
królem, i
malarzem. Postimpresjonistą. Takie obrazy jak Perła czy Wodospad świadczą, że 
malarstwo
to nie tylko wielkopańska igraszka Birendry, i że członkiem Nepalskiej Akademii 
Sztuk
Pięknych został nie dzięki wysokim protekcjom...
Mieli więc wspólne zainteresowania z generałówną Aishwarya Rajya Laxmi, 
absolwentką
wydziału muzyki Akademii Muzyki, Tańca i Teatru w Katmandu. Aishwarya należy do 
wielkiego
rodu Ranów, z którego nie od dziś pochodzą małżonki nepalskich królów. 
Przerzucam
biografię urodzonej w roku 1949. I tutaj jak gdyby czas nieco się przesunął – 
„studiowała
literaturę, ogrodnictwo, tenis, stołowy i badmington”. Coś podobnego czytywałem 
kiedyś w
sztambuchach mojej babki na temat jednej z jej przyjaciółek od ślubów 
panieńskich. Ale
przecież i w jednym z ostatnich New's Weeków podobne zwierzenia czyniła pewna 
angielska
aktorka. Może więc nie czasy, lecz punkty geograficzne nieco się ostatnimi 
dziesięcioleciami
poprzesuwały... Pobrali się z Birendrą w lutym 1970 roku. I od tego czasu 
wszędzie widuje
się ich razem. Czasem we troje – od kiedy królewskiej parze urodził się syn, 
książę Deependra
Bir Bikram Shah Dev. Jedyne to dotąd dziecko władcy kraju, w którym na szeroką 
skalę
prowadzi się propagandę regulacji urodzin. Propaganda okazuje się coraz 
skuteczniejsza, nie
działa już tylko – jak dotąd – na osiedlających się w południowym Nepalu 
przybyszów z Indii,
którzy w imponującym tempie dorabiają, się siódemki, ósemki albo i jeszcze 
większej
gromady pociech. Rodowici poddani króla Birendry patrzą na to z rosnącym 
niesmakiem.
Niewielka, uważają, z tego pociecha.
Dobry przykład idzie z góry... W niewielkim kraju prze– stają tęsknić za 
obfitością gęb –
do nakarmienia. Rozumieją to coraz lepiej, choć propaganda nie jest zapewne 
łatwa w kraju
powszechnego analfabetyzmu. Czyż jednak sztukę pisania uznać można za probierz 
mądrości...
Król umarł – niech żyje król! Było to 31 stycznia 1972 roku. Po śmierci ojca 
Birendrą
wstąpił na tron Nepalu. Objął pełnię rządów, ale na uroczystą koronację przyszło 
mu poczekać.
Król Nepalu jest bowiem bogiem żywym. Jest wcieleniem wieczystego Wisznu. Od 
kiedy
cesarz Japonii ogłosił przez radio, że oto... przestaje być bogiem, a Dalaj Lama 
uciekł z
Tybetu do Indii – król Nepalu pozostał bodaj jedynym władcą, którego naród 
uznaje za autentycznego
boga. By jednak wiekuisty Wisznu wstąpił w ciało króla, konieczne są ku temu
rytualne ceremonie koronacji. Ów wielki dzień narodu i wielki dzień religii 
należy więc przygotować
z całą sposobną rzeczy pieczołowitością. Zasiedli zatem kapłani nepalscy i długo
patrzyli w gwiazdy. Tak długo, póki nie wyczytali z ciał niebieskich nieomylnie, 
iż szczęśliwy
dzień dziewiętnastego potomka dynastii Shah wyznaczeń został przez Niebiosa na 
24
dzień lutego roku tysiąc dziewięćset siedemdziesiątego i piątego. Ów będzie więc 
dniem koronacji.
Największa ta państwowa i jedna z największych uroczystość religijna wyznacza 
kolejny
etap himalajskiego królestwa. Do niedawna drzemiącego w martwym punkcie. Kiedy 
przed
dwudziestu pięciu laty ambasador Australii ruszył z Indii do Nepalu, na granicy 
musiał przesiąść
się na konia i w siodle dotrzeć do stolicy kraju, w którym nie było ni kilometra 
kołowych
dróg. Podczas koronacji uprzedniego króla władca jechał przez Katmandu jedynym w
Nepalu samochodem. W roku 1954 Stany Zjednoczone z naiwnością wujaszka, który 
dawno
zapomniał czasów swego dzieciństwa, ofiarowały Nepalowi w prezencie samobieżne 
pługi o
napędzie benzynowym. Chłopi wykorzystali dar do funkcji godnej jego niezwykłości 
– w
wielu wsiach pługi ustawiono w świątyniach, by oddawać im boską cześć. A 
uczyniono to w
sposób jak najbardziej naturalny, na nikogo się nie oglądając, niczyich nie 
przechwytując
idei. I nie wiedziano z pewnością, że kędyś tam, na jednej z pacyficznych wysp 
pierwotne
plemię śle ku niebu modły przed zbudowanym z patyków modelem samolotu. Śle modły 
i
cierpliwie oczekuje dnia, w którym Stwórca przyleci do swych wyznawców na 
srebrzystym
ptaku, jakich tyle widzieli na niebie w czasach wielkiej wojny białych ludzi. 
Skądże by wiedzieć
o tym mieli wyznawcy pługa w nepalskich wioskach. Słynny był wprawdzie film 
Mondo
cane, ale jeszcze akurat nie tutaj. Choć ledwie w dwadzieścia lat po koronacji 
Mahendry
na ceremonie koronacyjne jego syna jadę znakomitą asfaltową szosą, która pnie 
się himalajskim
pogórzem.
Dziad to i ojciec Birendry przecięli czas nepalskiego średniowiecza, które 
przedrzemało
pod Himalajami do połowy wieku XX. Nie odcięli się jednak od tradycji; jest ona 
stara i wyśmienita.
Nepal nigdy nie stracił niepodległości, co w czasach kolonialnych było w tej 
części
świata czymś zgoła niezwykłym. Kraj o powierzchni 140 tyś. km2 od dwóch stuleci 
trwa w
granicach nieomal nietkniętych. Obrasta w najwyższe góry świata, które pną się 
wokół świętej
Doliny Katmandu. I choć dziesięć milionów jego mieszkańców przyczepia się do 
każdego
nie skutego lodem skrawka górzystej ziemi, Nepal – to w pojęciu Nepalczyków 
przede
wszystkim Dolina. Nie dolina właściwie, a jak każe wierzyć mit – osuszone 
oddechem bogów
dno świętego jeziora, wydrążonego tu w pradziejach wolą bóstwa Ne Muni i 
strzeżonego zazdrośnie
przed śmiertelnymi przez pytona Karkotaka. Do dziś z czcią imię jego wymawiają
żółci i biali mieszkańcy kraju. I wspominają go w 58 językach i narzeczach, 
które jakoś pospołu
mieszczą się w himalajskich kotlinach. Lecz w 14 jedynie językach pisać o nim 
mogą –
jako że tyle właśnie wykształciło się w Nepalu rodzajów pisma. W języku nepali 
mówi rodzina
królewska i w nim to pisze się jej kroniki. Przywędrowała tu z Indii, z 
Radżasthanu, kiedy
to w czarnym dla Hindusów wieku XVI Dravyi Shahowi cofać się przyszło przed 
muzułmańskim
najeźdźcą. Starożytny ród o indoeuropejskich rysach radżasthańczyków 
przywędrował
tedy w góry, by zostać radżami ziem wokół miasteczka Gorkha. Tak, tego samego, 
od którego
poszła w świat sława bitności i odwagi nepalskich gurków. Sława wykuta w 
szatańskim dla
Anglików roku 1814, kiedy to inwazji Brytyjskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej 
przyszło
szybko wycofywać się od nepalskich granic. Uciekając, Anglicy ponieśli w świat 
mit niezwyciężonego
nepalskiego żołnierza – gurki właśnie. Nie ma wszakże plemienia „gurka”, a tylko
przez Europejczyków ukuta nazwa żołnierza–najemnika, który rekrutował się z 
różnych stron
Nepalu. I potrafił swą sławę uzasadnić. Choćby podczas I światowej, w której to 
dwieście
tysięcy nepalskiego chłopa przedeptało obce ziemie. Może nie takie całkiem obce, 
od kiady
lało się w, nie własną krew.
Ale miasto Ghorka istnieje. I choć plemieniu żadnemu imienia nie dało – wzięła 
od niego
przydomek rodzina królewska. Wprawdzie mała to dziś mieścina i nieważna, miano 
„Gurka”
nadal jednak stanowi w Nepalu rodzaj szlacheckiego patentu. Cóż, w końcu 
arystokracja
rzadko rodzi się w metropoliach – częściej metropolie ustanawia. Tak też 
postanowił i Prithvi
Narayan Shah, pewnie zanim jeszcze jako .dwudziestolatek w roku 1742 wstąpił na 
tron księstwa
Gorkha. Przygotowywał się długo. Aż dnia 29 września 1768 wtargnął do serca 
Doliny
– do Katmandu. Miasto stało nagie i bezbronne. Któż bowiem mógł się spodziewać, 
że znajdzie
się taki w cieniu boskich szczytów, który odważy się zamącić ład świętego dnia 
Indra
Dżatra. Owego jedynego dnia w roku, kiedy to Bogini Dziewica opuszcza swój pałac 
i w procesji
udaje się do świątyni. Żołnierze Katmandu opuścili mury ł połączyli się z tłumem 
wiernych.
Książę Prithvi bez trudu rozdziewiczył nagą stolicę. I narodziło się królestwo 
Nepalu.
Skończyły się dobre czasy dla przybłędów wszelakiego autoramentu. Dla tych 
najszacowniejszych,
a w każdym razie mieniących się szacownymi, także. Na odchodnym wspominali
wśród westchnień dni władzy Pratapa, króla–poety, który w roku 1662 z 
otwartością humanisty
witał przybranych w przedziwne, egzotyczne szaty dwóch mężów o dziwacznych 
nazwiskach.
Za Gruberem i Dorville'em zaczęli do podhimalajskiej kotliny ściągać następni 
jezuici.
Do czasu. Młody Prithvi grzecznie a stanowczo wyprosił zagranicznych kupców i 
chrześci-
jańskich misjonarzy. Jak gdyby znał już maksymę, wedle to której – „najpierw 
Biblia, potem
faktorie, wreszcie armaty”. A przecież o dalekim Peru nie słyszał pewnie nigdy. 
Onymi czasy
głos armat nie roznosił się wszak aż tak daleko...
Teraz Prithvi potrzebował już tylko roku – roku 1769, roku, od którego Nepal 
datuje swą
nowożytną historię – by zakreślić mniej więcej do dziś aktualne granice państwa. 
I aby swym
potomkom zapewnić miejsce na tronie himalajskiego królestwa. Do dziś dnia. Co 
prawda,
przez wiek cały dyndali na nim niczym marionetki w rękach potężnego rodu Ranów. 
Dni
szczęśliwe Ranów gwiazdy wyznaczyły od roku 1846, od kiedy to dziedziczna 
dynastia marszałków
dworu, dożywotnich premierów–maharadżów, poczęła dzierżyć absolutną władzę
nad królem, ziemią i narodem. A można się było tego spodziewać o rok wcześniej. 
W każdym
razie już w roku 1845 coś się wyraźnie zaczęło święcić. Wszak nie dla zabawy 
głowa rodu
Ranów – Jang Bahadur – morduje swego wuja Hathabara Singha. Zwłaszcza kiedy się 
zważy,
iż wuj jest premierem miłościwie panującego króla Rajendy... Któż to zresztą 
wie, czy Jang
Bahadur rzeczywiście nienawidził brata swej matki. Może nawet nie żywił doń 
żadnych negatywnych
uczuć. To była tylko gra. Gra o wielką stawkę. Więc i atuty musiały być na wagę
puginałów. Partii o przeobrażenie królestwa – choćby i jak Nepal niewielkiego – 
w rodzaj
prywatnych włości nie rozgrywa się codziennie. Toteż rozegrać ją wypada do 
końca. A Jang
Bahadur był precyzyjny. Wiedział, że i pionki na szachownicy bywają wielce 
kłopotliwe.
Zwłaszcza, kiedy ich zbyt wiele. I kiedy zwiążą się w zwartą opozycję. Czekał 
więc cierpliwie.
Może nie tak aż nazbyt cierpliwie, jako że ciemne okoliczności zgładzenia 
niejakiego
generała Gagan Singha nigdy nie zostały ostatecznie wyjaśnione... Sam fakt 
natomiast przedwczesnej
śmierci szacownego generała został przez Bahadura rozegrany po mistrzowsku.
Jang uczynił kolejny ruch – a szachownicą miał się stać stołeczny plac Kot. To 
właśnie tu
wujobójca – do głębi wstrząśnięty mordem na generale Gagan Singhu – zwołać kazał 
dworaków
i możnowładców dla ,,ostatecznego zbadania okoliczności” podłej zbrodni. Dziwnym
trafem zaproszenie skierowano akurat do przeciwników zapobiegliwego Jang 
Bahadura.
Przybyli umówionej nocy z 14 na 15 września 1846 roku. Roku dla nich ostatniego 
i ostatniej
dla nich nocy. Świtem plac Kot był już pusty. Tylko gdzieniegdzie czerniły się 
plamy krwi. A
gwardia przyboczna głowy rodu Ranów nie składała się z ludzi, co to mielą 
językami bez
potrzeby...
Pozostało jeszcze tylko parę formalności. Te zwykły ciągnąć się jakiś czas, ale 
ostatecznego
rezultatu Jang Bahadur mógł być dziwnie spokojny. Toteż zapewne nie zdziwił go 
zbytnio
edykt królewski z 5 maja roku 1849, w którym Jego Królewska Mość uznaje Ranów 
najwyższą
kastą pośród mieszkańców Nepalu. Edykt nie wspomina o tym, że członkowie nowo 
mianowanej
kasty byli dotąd parweniuszami. Po cóż zresztą wspominać sprawy przykre –
zwłaszcza kiedy i tak nie mogą mieć żadnego wpływu na tok wydarzeń. W końcu nie 
nowość
to, że kiedyś tam, u początku każdej dynastii, dawnej czy jeszcze dawniejszej, 
był zawsze
jakiś parweniusz. Wszystko wszak ostatecznie zależy od tego, w którym miejscu 
otworzymy
kroniki. A czas przeszły Ranów został wszak oto ostatecznie zamknięty.
Czy gdyby nawet istniało ku temu jakoweś ponadczasowe prawo, jakiś tak idealny 
jak zarazem
niemożliwy do sformułowania system, który by pomimo różnic kulturowych, 
etycznych,
religijnych, umożliwiał przeprowadzenie oceny wartościującej ludzkich postępków
wszędzie i zawsze – czy nawet wówczas byłby sens przeprowadzać wartościujący 
osąd tego,
co być może w koszmarnych snach przypominało się Bahadurowi?! I do czego by taka 
analiza
wartościująca miała prowadzić? Do morału? Przecież to nie jest bajka. Może więc 
słuszniej
oglądać system wyłącznie z punktu widzenia konsekwencji jego funkcjonowania? Nie
odpowiem sobie na to pytanie – nie chcę wartościowań i słówko ,,słuszniej” zdaje 
mi się za-
tem dosyć niebezpieczne... Zwyciężył i tyle. Zwykle bliżsi są nam zwyciężeni od 
zwycięzców
– chyba że sami nimi jesteśmy. Lecz są to już sprawy z repertuaru emocji, cóż im 
więc do
władzy i polityki...
Krótko mówiąc – zwyciężyli. Mocno stanęli Ranowie na oczyszczonym po pewnej 
wrześniowej
nocy placu Kot. Mocno i na długo. Na cały ciąg dalszy nepalskiego średniowiecza 
–
na lata, przez które kraj trwał zatrzaśnięty na wszystkie zamki i nadgraniczne 
warownie. Może
kilkudziesięciu, nie więcej, Europejczykom udało się przez to stulecie zajrzeć 
do himalajskiego
królestwa. Ranowie nie należeli do gościnnych. Do konsekwentnych natomiast 
należeli.
Żelazny rygor utrzymywał stagnację kraju. A koncepcja rządów z jej najstarszego 
na
najstarszego przechodziła przedstawiciela. Bowiem nie poszczególne linie rodu – 
ale ród jako
całość stanowił tu władzę. Zatem nie z ojca na syna, na jakiegoś tam 
niedopieczonego młokosa,
ale z najstarszego na najstarszego w rodzie przechodziła władza nad kastą Ranów, 
nad
nepalskim ludem i ziemią. No i nad królem naturalnie. Liczy się System, sztuka 
jego prawidłowego
funkcjonowania. A jeśli System zakłada stagnację, jeśli sakralizuje status quo – 
to
komuż wówczas jeśli nie starcom oddać klucze do warowni Systemu...Gwiazda Ranów 
świeciła
przez lat z górą setkę. Aż zbladła – 6 września roku 1950. Tego to dnia – 
zdesperowany
niewolą we własnym pałacu i prawem do sprawowania jedynie czynności sakralnych – 
król
Tribhuwan Bir Bikram Shah postawił na jedną kartę. Zapowiedział, iż wybiera się 
na polowanie
na tygrysy. Czyżby Ranowie na chwilę zapomnieli o właściwej językom Wschodu
metaforyczności? Któż jeśli nie ich ród należał do największych nepalskich 
tygrysów?... A
jednak nie wpadli na to. Podobnie jak i kierowcy Jego Wysokości nie przyszło 
zapewne do
głowy, że w pewnej chwili łagodny, zatopiony zwykle w religijnych medytacjach 
władca wyrżnie
go siarczyście w łeb i szparko pochwyci kierownicę w królewskie dłonie. I to 
akurat
przed bramą ambasady zaprzyjaźnionego kraju – w miejscu, w którym wystarczył już 
tylko
jeden ruch kierownicą, aby znaleźć się na eksterytorialnym dziedzińcu... Kiedy 
głowa rodu
Ranów otrzymała wiadomość, było już za późno – król Nepalu w ambasadzie 
amerykańskiej,
w Katmandu, w stolicy własnego królestwa... poprosił o azyl.
Uczynił to widać Tribhuwan w dzień dla swej dynastii szczęśliwy – już w roku 
następnym
tryumfalnie powrócił na tron. Ranowie zostali pokonani. Połowicznie – do dziś 
bowiem królowie
Nepalu tradycyjnie żenią się z ich córkami. Ale władzę trzymają we własnych 
rękach.
W roku 1955 na tron wstępuje syn Tribhuwana – rzeczywisty twórca nowoczesnego 
Nepalu –
król Mahendra II, ojciec dzisiejszego monarchy. To nie były marzenia o 
absolutyzmie – władzę
królewską rzeczywiście należało wzmocnić. Po cóż jednak krępować wolności 
parlamentarne
– zawszeć to działalność niepopularna. Wystarczy natomiast z wysokości tronu 
wysuwać
na stanowisko premiera za każdym razem polityków zdecydowanie nieudolnych, by
nie byli w stanie szkodzić koronie i narodowi. A po iluś tam próbach będzie 
można na koniec
powiedzieć – najwyższy czas skończyć z tym bałaganem. Powiedzieć, i osobiście 
objąć pełnię
rządów. Objął je zatem Mahendra mocno i mądrze. Bez zbytnich sentymentów i 
zbytniej antypatii
w stosunku do coraz szerszego grona zagranicznych partnerów. Pozwolił Amerykanom
wkroczyć z pomocą gospodarczą. Pozwolił Chińczykom zbudować poprzez Himalaje
drogę do Nepalu. – Komunizm nie przyjedzie
taksówką – ripostował zatroskanym opozycjonistom. Nie było ich zresztą wielu. 
Coraz
więcej natomiast było sojuszników. Kraj wstępował w czas współczesny.
Jest rok 1975, 24 dzień lutego. Jako orzekli kapłani – dzień szczęśliwy dla syna 
Mahendry;
dzień, w którym korona spocznie na czole Birendry, a wiekuisty Wisznu zamieszka 
w jego
ciele. Miasto błyszczy czystością. Tylko z bocznych uliczek trochę zalatuje 
fetorem. Chłodny
lutowy poranek. Mgły chodzą gęsto. Jeszcze wczoraj tak dobrze widoczna panorama 
Hima-
lajów umknęła poza nisko toczące się chmury. Pierwszy skrył się Mount Everest. 
Szczycą się
jego ponad Nepalem potęgą. Dla mieszkańców jest narodową świętością, symbolem 
rangi ich
kraju w świecie. Choć w roku 1962 granicę między Nepalem i Chinami 
przeprowadzono
ostatecznie przez szczyt Everestu, niemniej wedle opinii Nepalczyków „sam 
czubek” góry
świata wznosi się po stronie królestwa Birendry... Dziś jednak bogowie pozostają 
w ukryciu.
Rybi Ogon, czyli boski Machapuchare, Khumbila i inne otaczane religijnym kultem 
wierzchołki
himalajskich olbrzymów od rana stoją poza zasięgiem wzroku śmiertelnych. Nikt 
nigdy
zresztą nie poważył się dotrzeć na ich szczyty, by ludzką stopą szargać 
sanktuarium nepalskich
bóstw. I nikt też tedy dokładnie nie wie, które bogi jaki szczyt umiłowały sobie 
szczególnie.
Może jedyny – bosko–diabelską otoczony czcią – legendarny Yeti co nieco miałby 
tu
do powiedzenia, ale i on nie kwapi ukazać się swym wyznawcom. Nie tęsknią 
zresztą nazbyt
za tym spotkaniem. Zawszeć bezpieczniej w sposobnej od bóstw pozostawać 
odległości. Od
złych przede wszystkim, ma się rozumieć. Toteż w świąteczne dni nepalscy szamani 
nożami
znaczą gardła niewinnych jagniąt, by ich krwią skutecznie odpędzać złe duchy, 
czyhające na
spokój mieszkańców wsi, miasteczek, ba – stolicy nawet. Dzisiaj tych praktyk nie 
będzie. Są
zbyteczne – dziś dzień błogosławieństwa. Kapłani orzekli to jednogłośnie.
Z trudem przepycham się ku centrum. Co gorliwsi poddani Jego Wysokości i część 
stujęzycznej
sfory dziennikarskiej jeszcze przed świtem uplasowała się w najdogodniejszych
punktach szlaku, którym przejdzie królewski orszak. Ceremonia zaczęła się już 
dawno – w
cieniu Hunumandhoka, pałacowo–świątynnego zespołu starego Katmandu toczy się 
hinduistyczny
obrzęd. Natarty kolejno ziemią, miodem i krowim łajnem, spryskany wodą 
zaczerpniętą
ze wszystkich oceanów świata oraz ze wszystkich jezior i rzek Nepalu, lada 
moment
dziewiętnasty potomek dynastii założy koronę przodków. Modły kapłanów niosą się 
po
świątynnych podwórcach, prześciga je dźwięk olbrzymich rytualnych bębnów. 
Bogowie patrzą
z góry. Z lekko już w przedpołudniowym słońcu odsłaniających się himalajskich 
szczytów.
I z roju rzeźb i ornamentyki zespołu świątynnego, który wyznacza czworobok 
Darbar
Square. Bogowie groźni, szczerzący kły w słońcu; Budda lśniący powagą i pozłotą, 
z twarzą
zwróconą w stronę niedalekiego rodzinnego miasta boga – Lumbini; kamienny Wisznu 
i
zdrewniałe w erotycznej ekstazie polichromowane grupy rzeźb na ścianach świątyni 
Dżaganath,
które zaświadczają, iż także poprzez rozkosz sięga się boskości.
Trochę na uboczu, lecz jeszcze przecież w sakralnym kręgu cały w drewnianych 
koronkach
pałac Kumari. Pewnie przez jedno z tych rżniętych w pawie ogony okienek mała 
dziewczynka
stara się dojrzeć koronacyjne ablucje. Mała nie wie zapewne, że jej boskość 
wiedzie
się z głębokiej tradycji, kędyś jeszcze od przedaryjskiego kultu bogini matki. 
Lecz że droga to
daleka, zatem i przechodząc przez różne zakręty zmieniających się wiar, kult ów 
dotarł do
Doliny Katmandu w szczególnej, niespotykanej postaci. Trzy–, czasem czteroletnią 
dziewczynkę,
wybraną z szerokiego grona rówieśniczek na podstawie mistycznych znaków, biegli
w ginekologii kapłani poddają dokładnym oględzinom. Tylko z natury idealnej 
dziewicy może
przypaść w udziale niewesoły los Żywej Bogini. Skoro oględzin wynik jest 
pozytywny, na
całą długą noc dziewczynkę zamyka się w świątyni Sziwy w jego najbardziej 
demonicznej
postaci. Oczy ukrytych kapłanów pilnie śledzą zachowanie dziecka w ciemnym 
wnętrzu, pełnym
straszliwych potworów i konwulsyjnie powykrzywianych masek. To już próba 
ostatnia.
Bojaźń i płacz kompromituje małą – bogini wszak bogów się nie lęka. Jeżeli zasię 
pogodnie i
mężnie dotrwa do brzasku, przestaje być dzieckiem – staje się Kumari, żywą 
Boginią Dziewicą.
Odtąd król i naród otaczać ją będą czcią boską. Drogo jej za to wszakże 
przyjdzie płacić...
Zamknięta w drewnianym pałacu raz w roku przyjmować będzie władcę, by na 
królewskim
czole złożyć święty znak tuki. I znowu przez cały rok czekać jej przyjdzie na 
wielki dzień,
kiedy to każdego 29 września, w święto Indra Dżatra ruszy w procesji na swym 
boskim wozie,
pod którego koła rzucać się będą rozmodleni wyznawcy.
Dawnymi czasy odwiedziny miewała o wiele częstsze; a było to wówczas, kiedy do 
Kumari
udawali się władcy Nepalu, by kilkuletniej bogini radzić się w węzłowych 
sprawach
królestwa. Dziś bogini wiele więcej nauk pobiera niż udziela – a edukacją jej 
zajmują się najprzedniejsi
pedagodzy Katmandu. Choć po dawnemu zamkniętej, przecie pewnie weselej jej
w gronie – mimo że zwykłych śmiertelniczek – zawszeć jednak dziewcząt w tym 
samym
wieku, z którymi wolno bogini dzielić pałac. Toteż baraszkują pospołu wśród roju 
wymyślnych
zabawek, całymi stertami znoszonych przez wiernych do świątyni Dziewicy.
Czas boskości i niewoli ma wszakże swój kres. To chwila pierwszej menstruacji. 
Wraz z
pierwszą krwią z Kumari odpływa boskość – bowiem „z bogów krew nie ciecze”... W 
dzisiejszej
Europie, na miarę właściwego jej poziomu sublimacji i mistycznego pojmowania 
zjawisk,
analogiczne koncepcje odnaleźć można już chyba tylko w drugorzędnej komedii 
bulwarowej.
Tam jeszcze dziewictwo posiada wyższy od fizjologicznego sens, zgodnie z którym
jasnowidzące i wróżki nieodwracalnie tracą swą nadprzyrodzoną moc z chwilą, w 
której zyskują
doświadczenie bardzo już ludzkiego wymiaru. W trzecim akcie burleski dziewice 
budzą
się kobietami, patrzą w oczy kochanków i nagle orientują się, że przestały być 
jasnowidzącymi.
I nie wiedzą jeszcze, ile cierpień zostanie im dzięki temu zaoszczędzonych... 
Publiczność
rechocze. Opuszcza teatr, idzie do kościoła. I dalej niczego nie rozumie. A z 
bocznej
nawy spoglądają smutne, coraz smutniejsze oczy Dziewicy Marii. Jakże rozległe i 
jakże głębokie
koneksje posiada kult jej panieństwa. Odmienne wzajem w realizacjach, często w 
zewnętrznej
powłoce ledwie rozpoznawalne – ale wszak pokrewne, rozpięte w ramach repertuaru
ludzkiej wyobraźni, która w odniesieniu do wszystkich Maryj i wszystkich Kumari 
świata
ostatecznie zawsze jest redukowalna do fizjologicznego pojęcia dziewictwa.
Zdetronizowana bogini powraca do rodzicielskiego domu. I na długo w nim, nieraz 
na
zawsze pozostaje. Niełatwo znaleźć dla byłej Kumari męża. Tradycja głosi bo 
wiem, że „kto
byłą boginię posiądzie – wrychle umiera”. A tradycja to więcej niż mądrość. 
Wysoką cenę
przychodzi płacić za boskość. I Jezus z Nazaretu mógłby coś o tym powiedzieć, 
choć krew
ciekła z jego ran obficie.
Japońska i amerykańska telewizja wykupiły prawo wyłączności do filmowania 
najsekretniejszej,
religijnej części ceremonii koronacyjnych. Operatorzy z Tokio i Nowego Jorku 
znajdują
się więc bliżej obrzędu niż mała bogini skryta za oknem rżniętym w pawie ogony. 
Może
przyszła Kumari dokładniej obejrzy kiedyś koronację syna króla Birendry. 
Tymczasem ma on
wszakże dopiero cztery latka, ona zaś w ogóle się jeszcze nie urodziła...
Kto wie, może i przyszli, na kolejnej koronacji, reprezentanci Telewizji 
Polskiej wraz z
Amerykanami i Japończykami bliżej niż my zostaną dopuszczeni do tronu. Tymczasem 
nie
narzekamy. Ze Staszkiem i Jackiem wstępnym szturmem zajmujemy wcale niezgorsze 
pozycje
strategiczne. Pośrodku centralnej New Road, u wylotu drogi ze świątynnego 
zespołu, skąd
procesja będzie musiała ruszyć w stronę pałacu. Trochę tylko ciasnawo na cokole 
pomnika
samozwańczo zamienionego na trybunę prasową. I ten szpiczasty but amerykańskiej 
fotoreporterki,
który z tyłu nieznośnie wbija mi się między trzecie a czwarte żebro. Nic to. 
Czymś
w końcu za coś płacić trzeba. A jest za co.
Ruszyli. Królewska gwardia. Maszerują czwórkami. Dobrze, że mgły wreszcie 
rozeszły się
kędyś daleko. W przedpołudniowym słońcu połyskują narzucone na ramiona 
gwardzistów
lamparcie skóry. Słońce razi wprost w oczy, więc nie jestem pewien, czy 
rzeczywiście tylko
chłopcy z pierwszego szeregu zarzucili skóry prawdziwe, a reszta kontentuje się 
imitacjami.
Doprawdy nie jestem pewien. Przeszli już zresztą. Od świątyni słychać rosnącą 
owację tłumu.
Jeden po drugim z bramy wyskakują czarne mercedesy. Przez New Road za szybami 
samochodów
godnie suną cylindry, fraki, mundury generalskie. Wschodnie stroje paradnie 
kapią
złotem, purpurą, brylantami. Lekko kołyszą się turbany i pęki pawich piór. 
Dziennikarze
wrzeszczą, but fotoreporterki sięgnął już chyba wnętrza mojej klatki piersiowej. 
W trzaskających
ze wszystkich stron aparatach fotograficznych na kodakowskich błonach zastygł 
oficjalny
uśmiech Księcia Walii, właśnie minął nas następca tronu Japonii wraz z małżonką, 
książę
Laosu, następca tronu Belgii, przedstawiciele ONZ. Suną flagowe wozy korpusu 
dyplomatycznego.
Jakiś młody byczek zaplątał się w sznur mercedesów i z podniesionym ogonem 
przerażony
pędzi środkiem New Road. Policjanci bez skutku usiłują go dopaść. Wozy z trudem 
wymijają
skołowane zwierzę. A trzeba być ostrożnym. Niedawno na sąsiednich szpaltach 
stołecznego
dziennika ukazały się relacje z dwóch procesów sądowych: pierwszy – o 
zamordowanie
człowieka – ciągnął się przez pół roku i zakończył wyrokiem ośmiu lat więzienia, 
drugi był o
zamordowanie krowy – po rocznym przewodzie zabójca poszedł do więzienia na lat 
dwanaście...
Na dziennikarskiej „trybunie” wrzask wzmógł się w dwójnasób. To macha 
marynarkami i
drze się trzech skromnych dotąd reprezentantów polskiej telewizji. Mercedes z 
biało–czerwoną
flagą! Przejechał. Biało–czerwona na wozie polskiego ambasadora powiewa coraz 
dalej,
niknie w głębi New Road. Prym w owacjach oddajemy z kolei kolegom z prasy 
francuskiej.
Teraz wrzeszczą skośnookie dziennikarki w jakimś nieznanym języku. W końcu Nepal 
posiada
stosunki dyplomatyczne z ponad trzydziestoma państwami świata...
Trasa opustoszała. Korpus dyplomatyczny wrócił do hoteli na relaks po porannej 
uroczystości
w świątyni, a przed czekającą nas dopiero oficjalną procesją królewską. Pomiędzy
szczelnie wypełniającym chodniki tłumem tu i ówdzie śmigają tylko pojedyncze 
wozy i motory
policyjne. Widocznie z okazji dzisiejszej uroczystości zwiększono limit benzyny, 
który
na co dzień równa się dla każdego samochodu służbowego... pięciu litrom paliwa. 
Nic dziwnego,
że w tej sytuacji cały Nepal zużywa rocznie tyle paliw, ile Japonia pochłania w 
ciągu...
28 minut! Coś mi się widzi, że w tegorocznym bilansie ta oszałamiająca liczba 
wzrośnie do
minut dwudziestu dziewięciu, a kto wie, czy nawet nie całych trzydziestu.
Czas zaczyna się dłużyć. Dyplomaci dawno już pewnie drzemią w hotelach, lecz – 
choć
orszak nie ruszy wcześniej niż za dobrych parę godzin – trzeba by być 
dziennikarskim żółtodziobem,
aby lekkomyślnie opuścić z trudem wywalczoną pozycję na pomnikowym cokole.
O powrocie przez tłum i szwadrony policji nie byłoby co marzyć. Cóż tu kryć – od 
dawna
wiele bym dał za choćby minutę w dyskretnym ustroniu, ale służba nie drużba. 
Słońce dobiegło
do południa i ustawiło się tak złośliwie, że zupełnie zaklinowany w tłoku Jacek 
musi mu
nadstawiać tylko jeden policzek. Pozostająca w cieniu połowa twarzy – biała, 
druga zaś, ta po
słonecznej stronie – coraz bardziej czerwona. Jacek wygląda niczym żywy sztandar 
o barwach
narodowych, co prawda – sztandar z dosyć kwaśną miną.
Okazuje się, że nie tylko na planie filmowym głównym zajęciem jest czekanie. 
Czasem ledwie
jakiś samochód przemknie od strony pałacu albo policyjny koń mocniej natrze na 
zsuwający
się z krawężnika tłum. Ktoś tam zdążył już zemdleć w upale i niosą go właśnie do
karetki, kogoś pomacano po krzyżu sierżancką bambusową pałą, dzieci drą się na 
wszelki
wypadek. Ot, takie sobie koronacyjne kulisy, których nie dojrzeć z głównej 
pałacowej sceny.
Po New Road pomiędzy końmi przez cały czas krąży chłopak ze szczotką i 
kubełkiem. Ma
pełne ręce roboty – niebaczne na rangę chwili konie walą na jezdnię obfite 
brązowe buły.
Ciekawe, co będzie, kiedy wreszcie od świątyni ruszy korowód słoni. Kubełek 
czyściciela nie
jest w końcu bez dna...
Od świątyni ryknęły trąby. Grupa kapłanów niesie rytualne potrawy w poświęconych 
miseczkach.
Tłum ochrypł od wiwatów. Służba porządkowa wzdłuż trasy roznosi wodę. Kubki
wędrują z rąk do rąk. Gdzież te czasy, kiedy to wiwatujący lud popijał pałacowe 
wina!
...Dawno to było i nie w Katmandu. Idą członkowie parlamentu. I znowu orkiestra, 
trąby,
bębny, łomot. Szeregi nepalskich kobiet, czwórkami, w bordowych spódnicach i 
czarnych
marynarkach. Jacyś gentlemeni w obcisłych białych spodniach dumnie potrząsają 
brzęczącymi
przy piersi orderami. A wszystko to ledwie introdukcja.
Poprzedzony przez kapłanów w rytualnych szatach, w bramie ukazuje się orszak na 
słoniach.
Gdyby to nie zakrawało na dziennikarską emfazę, można by śmiało powiedzieć, że
New Road zmienia się oto w coś na kształt kolorowej wschodniej baśni. Ze skórą 
wymalowaną
w błękitne, żółte, czerwone desenie, potężne słonie wolno człapią środkiem 
ulicy. Lekko
chyboczą się okryte purpurą siodła. Wysoko, ponad łbami słoni – maharadżowie, 
książęta
Wschodu, diamenty, futra, złoto, klejnoty. Na grzbiecie właśnie nadchodzącego 
olbrzyma
jakaś europejska dama i wysoki starszy pan w galowym mundurze. Tak, to 
przejeżdża dziekan
korpusu dyplomatycznego w Katmandu – ambasador Związku Radzieckiego, na słoniu,
w królewskim orszaku koronacyjnym...
Moment ciszy. I zdwojony ryk tłumu. Z wysokości potężnego słonia król Birendra 
Bir Bikram
Shah Dev wraz z małżonką pozdrawiają poddanych. Młody mężczyzna uśmiecha się
pod strzyżonym wąsem. Stoi wyprostowany w siodle. Jedną ręką trzyma się od 
niechcenia
otaczającej siodło balustradki, drugą rozdaje błogosławieństwa. Królewski słoń 
wolno kołysze
się tuż przed grupą dziennikarzy. Staszek zaklął siarczyście. – Właśnie ciągnął 
zbliżenie
króla, kiedy w kamerze akurat skończyła się taśma. Kilka soczystych 
nadwiślańskich zwrotów
z powodzeniem głuszą owacje.
I nagle jak gdyby film ruszył na przyśpieszonych obrotach. Ledwie w drodze do 
pałacu orszak
zniknął za rogiem, w jednej chwili na New Road pryska gala. Tłum zalewa jezdnię, 
sfory
wyrostków gonią we wszystkie strony – może się im jeszcze uda znaleźć nie 
zadeptaną dotąd
na śmierć jakąś wstążkę czy kokardę. Handlarze wylegli z coca–colą, dziennikarze 
o podkrążonych
oczach składają aparaty fotograficzne. Ludzie z wolna rozchodzą się w boczne 
uliczki.
Koniec. Jeszcze tylko w pałacowych kuchniach, samolotem ściągnięci z Paryża, 
arcymistrzowie
sztuk kulinarnych dwoją się pewnie i troją przed wieczornym przyjęciem. Uhca
wcześniej powraca do proporcji codzienności. Tylko lampiony i iluminacje lśnią 
nadal. Służba
porządkowa spycha w zaułki sterty kolorowego śmiecia.
Wracam do hotelu. Odkręcam kurek... A więc naprawdę jesteśmy już po koronacji – 
z
prysznica wali gorąca woda. Ustalając dni szczęśliwe kapłani mieli jednak rację 
– przed wyjazdem
z Katmandu uda mi się jeszcze wziąć przyzwoitą gorącą kąpiel.
Uwaga: Jeśli po złożeniu numeru będziecie musieli zrobić jakieś skróty, to 
tnijcie część historyczną.
Honorarium za reportaż prześlijcie na adres mojej żony.
V
– I co ?
– I gówno.
Od tygodnia siedzimy w tym „lovely Srinagar”. Szlifujemy bruki miasteczka, 
dżonką dopływamy
do naszego romantycznego hoteliku. Gdyby nie rosnąca wściekłość na przymusową
bezczynność, trzeba by przyznać, że te drewniane stateczki zamienione w 
kołyszące się na
wodzie hoteliki, to wymarzone gniazdka dla tłumnie tu sfruwających par. Kiedy 
pech chce, że
my akurat nie wybraliśmy się na miodowy miesiąc. Kaszmir – ten prawdziwy, nie z 
turystycznych
folderów, górski Kaszmir tuż–tuż... I co z tego, kiedy od tygodnia na okoliczne
widoki zerkamy przez hotelowe firanki. Owszem – widoczki „jak z obrazka”. Tyle 
tylko, że
obrazek zachmurza się z dnia na dzień.
– I co?
– I gówno.
Niezmienny tok corannych czynności obserwacyjnych. Niezmienny tok tych samych 
pytań
i tych samych lapidarnych odpowiedzi. Diabli nadali! Nad okolicznymi wzgórzami 
wisi kłębiasty
wał. Pęcznieje niemal w oczach. Zima ni rusz nie chce opuścić górskich 
przyczółków.
Podobno już parę kilometrów na północ od Srinagaru śnieg z deszczem wali jak 
szalony.
– I co? – Staszek wysuwa się spod pledu. Musiał mieć optymistyczne sny. Nawet 
nie chce
mi się odpowiadać, macham od okna ręką i wracam do łóżka. A tak się to klawo 
zapowiadało.
Ostatni etap włóczęgi – zamknięcie podhimalajskiej drogi od Asamu, przez Nepal i 
Indie, na
przychińskich przełęczach Kaszmiru i Himaczal Pradesz. Lot do Europy na przyszły 
miesiąc
zabukowany, wóz wynajęty, szofer z wąsikiem, wesoły – Taraczantd– Księżyc i 
Gwiazdy –
imię w sam raz dla kierowcy podróży wzwyż. Szybki skok przez Pendżab – ślizg 
właściwie
obłymi pejzażami Pięciorzecza. Aż dziw, że te właśnie równiny zatrzymać zdołały 
Aleksandra
Wielkiego w tryumfalnej ekspansji na Wschód. Taraczantd dusi gaz – zawczasu 
nadrabia
przyszłe opóźnienie w górskich serpentynach. Czy nadrobimy? Czy w Kaszmirze lub 
wśród
Himaczal Pradeszowych górskich plemion Kulu Manali zaciągniemy pętlą rozsypujące 
się
dotąd paciorki podhimalajskiego świata? Wciąż brak mi klamry, jakiejś sfery 
ujednolicającej
setki barwnych slajdów ludzi, kultów i kultur. Brak zaczepu, na którym bym oparł 
konstrukcję.
Droga wali wiosennym Pendżabem, bezboleśnie tnie wskroś krainę rozoraną 
głębszymi
szramami. Swiątynki jakieś przydrożne, niespodziewany minaret nad gruzami 
meczetu. Wóz
lekko ślizga się między znakami nieokrzepłych jeszcze zapasów o Istotę Istoty. 
Niedaleko na
zachodzie granica mahometańskiego Pakistanu, na wschodzie święta dolina 
hinduistów znad
Gangesu. Pięciorzecze pośrodku – płaskie, w sam raz na śmiertelny bój bogów o 
pryncypia.
W przydrożnej traktierni kierowcy wielkich tras popijają herbatę. Pot ciecze na 
czoła spod
barwnych turbanów, wsiąka w przystrzyżone brody. Sikhowie. Późne wnuki uczniów 
guru
Nanaka, piętnastowiecznego sekciarza, który pendżabski plac bojów o Istotę 
przemienić
chciał w jej spokojną przystań. W monoteistycznej syntezie ulepił ją z bóstw 
wschodu i zachodu,
z islamu i hinduizmu wyprażył obraz Wiecznego i Jedynego. Sikhowie dzisiaj 
głównie
zajmują się transportem... I nic ponadto, ponad sensem podstawowym tej pracy nic 
z tego nie
wynika.
Stromo. Łuki serpentyn ostrzejsze, wreszcie wąskie gardło tunelu i – po 
przeciwległej
stronie pejzaż nagle rozpływa się w dół – w kotlinę Kaszmiru. Zewsząd otulona 
górami wiosna.
Po sprażonym, suchym jeszcze jak piach Pendżabie, aż banalna landszaftem barw. 
Jacek
z zapałem strzela slajdy. Wykręca z aparatu kolejne taśmy – kwitnące jabłonie, 
strumienie
szafirowe, kierdel owiec na zielonej łące i uśmiechnięta mahometanka, spadają do 
reporterskiej
torby. Tak się to ładnie zapowiadało...
– Gdzie Jacek? – Staszek znowu wysunął głowę spod pledu.
– Wypłynął dżonką zrobić trochę zdjęć na rzece.
– Bałwan! – Staszek wyskoczył z łóżka i z nagłą werwą drze się przez okno, że aż 
z łódek
oglądają się przewoźnicy. – Jacek! Wracaj! Jacek!
Ruszamy. Mimo wszystko ruszamy. To trwało tylko trzy doby. Dychawiczne góralskie
szkapy ledwie się wygramoliły za Gulmarg. Mgła, rozkisły śnieg z deszczem, 
wściekłe nawoływania
poganiaczy. Mżawka na policzkach, kopyta z chrzęstem zapadają się w spiekła
przez wiosenne wiatry pokrywę. I gdzieś dalej, za mgłą, głuche pogłosy lawin. 
Ostra woń
końskiego potu w nozdrzach i mglista biel przed oczami.
I to już wszystko. Potem tylko odwrót do Srinagar, i dalej w dół, ku może 
łaskawszym górom
Himaczal Pradesz. Wstydliwy odwrót wśród sadów kwitnących jabłoni, jeszcze 
jaskrawszych,
jeszcze bardziej różowych na tle ośnieżonych przełęczy. Niedogonionych 
kaszmirskich
przełęczy.
Staszek i Jacek drzemią na tylnym siedzeniu. Noc. Wóz łagodnie bierze górskie 
zakręty.
Przed północą powinniśmy wjechać w okręg Kulu Manali. Gwiazdy. Jakże Taraczantd 
zna się
na gwiazdach i ich znakach tajemnych! Którąż to już noc przegadaliśmy w jego 
samochodzie?
I jakżeby się nie miał na nich znać ktoś, komu na imię Księżyc i Gwiazdy... 
Którejś
nocy w Uttar Pradesz przepowiedział mi syna. Może z grzeczności dla dziwacznych 
marzeń
powszechnych w kraju przybysza; dziwacznych, bo wszak każdy hinduista marzy, by 
pierwsza
w dom przyszła córka, dziewczynka – niczym bogini Lakszmi, z proroctwem 
szczęśliwego
ogniska. Jacek coś gada przez sen. Znów zakręt.
– Nie martw się, zdążysz. – Zredukował bieg i wóz lekko poszedł pod górę. – Za 
miesiąc
będziesz w domu. Zdążysz.
Reflektory liżą pobocze. Staszek chrapie. Za miesiąc... Tam...
– Wiesz – głos Taraczantda przywołuje do miejsca i pory. – Wiesz, chyba się 
wtedy pomyliłem.
– Milknie, jakby zażenowany. – Pomyliłem się, daleko jeszcze było do końca
– Co mówisz?
– Mówię ci, że to będzie córka.
– Hm?...
– Ja ci to mówię.
A więc córka... Więc, mówisz, urodzi się córka.
I wszystko zacznie od początku.
Znowu nie mogę zasnąć. To ta cholerna huśtawka wysokości. Czas by się już raz 
było
przyzwyczaić. Chłopaki leżą kamieniem. Ależ mieliśmy dzień! No, coś jakby się 
wreszcie
zaczęło wypogadzać... Może jeszcze ten ostatni podhimalajski zaciąg nie skończy 
się fiaskiem.
Na to wygląda. Kaszmir wprawdzie diabli wzięli, ale Manali... Nie ma co, zaczyna 
się
nieźle. Nie wiedziałem, że i tutaj trafimy na obozy tybetańskich uchodźców. To 
jest coś –
może tędy uda mi się połączyć wątek? Zobaczymy, jutro zobaczymy. Nie chciało mi 
się wierzyć,
że się zgodzi. I co za przypadek, że akurat w tych dniach wybrał się na objazd 
siedzib
tutejszych wyznawców. Wywiad z Dalaj Lamą! A jednak zgodził się. Wywiad z królem 
Tybetańczyków,
wygnanym władcą tybetańskich buddystów. Co tam władcą – żywym bogiem,
namacalnym wcieleniem Buddy. Zgodził się! Jutro o szóstej wieczór, zaraz po 
nabożeństwie.
Boże, jak ten Staszek chrapie! Rano zdążymy nakręcić jeszcze trochę plenerów. 
Droga na
przełęcz nie powinna zająć więcej niż cztery godziny, może pięć. Zdążymy. Przyda 
się. Osadzi
jakoś w plenerze tę wczorajszą wioskę. Zabawna. Te domki Starego Manali 
przylepione
do stoku, warstwami wzwyż... Ta baba z fajką w zębach i krowiny w kamiennych 
opłotkach.
Te domki drewniane o fasadach i okiennicach rżniętych w koronkę. Jak z 
wycinanki. Z wycinanki
dla dziecka. Dla dziecka... Jeszcze tylko ten poranny plener i bajka skończona, 
z głowy.
Jak się do tego całego Dalaj Lamy zwracać? Będę mówić „sir”, i tyle. Nie mój on 
bóg w końcu.
Jeszcze jeden... „Nad pustynią wiary wstaje słońce”... Słońce zawsze to samo. 
Ponad mają.
Choć też niedotykalne. Słońce... Dla Inków podniosło się ze świętych wód jeziora 
Titicaca.
Praży egipskie piaski. Udaru – mówili – udaru dostał faraon Amenhotep – 
wszystkie bogi
odtrącił i Atonowi, tarczy słonecznej się pokłonił – w jej blasku dojrzał 
Jedynego. I oślepł.
Nic, nic także nie zrozumieli z nauk mistrza, hinduiści nie zrozumieli i 
mahometanie, kiedy
za łby się brali nad całunem, pod którym na ostatni obrządek czekało ciało 
Kabira. Od wsi do
wsi latami głosił Jedynego, większego ponad religię, ponad swary o obrządki. Nic 
nie zrozumieli.
Aż podnieśli całun – a pod całunem ciała nie było, jeno pęk kwiatów z jednej 
wychylających
się gałęzi. Oberwali kwiaty i każdy swoje do swoich poniósł świątyń... Powiędły
oberwane kwiaty. Skrzą się diamenty w diademach Przenajświętszych Panienek, 
błyskają z
pierścienia błogosławiącego wiernych króla Nepalu, jarzą się z ołtarzy wszelkich 
wiar. Każdy
diament ma tak wiele ścianek... Większych i mniejszych. Słońce przez nie 
przenika. I skrzy
się diament. Nie ścianki jego małe i większe;
On skrzy się – diament w słońcu.
Świt. Chłopaki na dobre budzą się dopiero w samochodzie. – Mhm, zaraz – Jacek na 
oślep
stara się zawiązać but. Szaro. Dopiero kiedy droga wygramolą się ponad pas 
lasów, nad
drewnianymi koronkami góralskich domków Manali czerwienieje słońce. Jeszcze 
chwila i
góry topnieją w biel. Taraczantd zatacza łuk i hamuje. – Koniec drogi. Ruszamy. 
Stok jest
śliski, wiosenny wiatr z południa wylizał śnieżną pokrywę, nogi z trudem 
trafiają na wypukłości.
Krok za krokiem gramolimy się wzwyż. Ku przełęczy. Na wschód – gdzie słońce.
Tam, gdzie nie ma już dróg.
Ależ wiatr! Zaciągam kaptur. Gogle mocno przywierają do twarzy. Gdzieś z bardzo 
daleka
słyszę za sobą chrzęst zlodowaciałego śniegu. To Staszek. Jacek został parę 
metrów w tyle.
Jeszcze tylko kilka metrów. Dobra, odsapniemy.
Nie sądziłem, że tak to szybko nastąpi, że odbędzie się z takim pośpiechem. Jak 
piąty akt
w źle skrojonej farsie. Jak tych kilkanaście sekund... Tak, dłużej to nie 
trwało. Jak to się stało
właściwie? Nie wiem. Wiem, że mnie boli. Nie, chyba nic groźnego, ale boli. 
Nawet nie bardzo
potrafię sobie uświadomić gdzie, chyba wszędzie. Ból ciała – to jednak 
paskudniejsze od
bólu świata. Bliższe. Boże, jak ten samochód trzęsie! – Błagam cię, Taraczantd, 
uważaj.
Mocniej, Jacek, mocniej trzymaj ojcu nogę. –
Jacek gapi się bezmyślnie. On też chyba nie wie, jak to się stało. Nagle, to 
pewne. Byliśmy
przecież tuż, tuż pod przełęczą. Tak, chyba przystanęliśmy na chwilę. I wtedy, 
tak – wtedy,
ten podmuch wiatru w plecy. Czyżby? Czy to mogło wystarczyć?
– Coś gada...
– Co mówisz?
– Ojciec coś gada, chyba ma gorączkę.
Cholerna tarka! Jeszcze z dwadzieścia mil tej górskiej drogi. Zęby w Manali nie 
było
szpitala! Tak, do Kulu dwadzieścia mil. A jeśli i tam będzie tylko jakiś 
felczer?
– Co on mówi?
– Mówi: Delhi.
Do Delhi kilkaset kilometrów przez pustynię. Nie ma mowy. Musi być przecież w 
Kulu
jakiś szpital. Ależ tarka! Cała ta kaszmirska wyprawa od początku mozoliła się 
jak po grudzie.
Właśnie tak. Wtedy nawet nie zdążyło zaboleć. Czy się bałem? Nie, chyba nie. To 
było
tylko zdziwienie. Podmuch w plecy i zdziwienie, że nagle trzej, jeden po drugim 
zsuwamy się
w dół. Szybciej, szybciej. I ten fartuch śniegu przed oczami. Ile to mogło być 
metrów? Tybetańczycy,
którzy pomagali znosić Staszka, mówili, że pięćset. Pięćset metrów stoku, tak 
mówili.
Nie wiem. Może i pięćset. W każdym razie to trwało długo. Cholernie długo. 
Skarpa i
podskok, znów skarpa i w dół, śnieg w gogle, podskok. Co z tą Staszka nogą? 
Chyba i w piersiach
coś, inaczej by tak nie charczał. Taraczantd, jedź wolniej.
Ależ chmury. Coraz niżej. To nie chmury – to droga wyraźnie schodzi w dół. 
Gdzieś tam
musi już być Manali. Musi! DA–DA–DA – góry powtarzają grzmot. Burza idzie. 
Wolniej,
Taraczantd, wolniej. DA–DA–DA. Co za ulewa tam w dole! DAmjata, DAtta, DAjadhwam 
–
góry niosą grzmot. Bogom, ludziom, demonom. DA–DA–DA idzie po górach potrójne 
przykazanie
boga Pradżapati: Bądźcie opanowani, Dawajcie, Bądźcie miłosierni. Co mnie to
wszystko obchodzi. Boli. Tyłek mnie boli. Nie sądziłem, że to wszystko poleci 
tak nagle.
Dalaj Lama... Czort z nim. I tak nic z książki nie będzie. I tak by nie było. 
„Baśń o zdarzeniach
prawdziwych”. Psia krew! A może o „zdarzeniach realnych, hipotetycznie 
dostępnych?...”
Też się było nad czym zastanawiać! W połowie drogi było jasne, że nic z tego nie
wyjdzie. Jakiś film, jakiś reportaż z jakiejś koronacji, trochę obrazków. Miała 
być weryfikacja.
Jaka znowu weryfikacja! Którego się uczepić plota? I po co – żeby utłuc 
złudzenia? Po co
kreacja, kiedy materiał sam już nią jest. Jaki znowu materiał? – kreacja sama w 
sobie znakomita.
Już raz to brałem. Tak, to było pod piramidami. Jakiś tam spektakl „światła i 
dźwięku”.
Kolorowe reflektory szminkowały sfinksa, z megafonów ktoś grzmiał legendami. 
Przycichł
na chwilę, by ustąpić cykadom. I właśnie wtedy oddział bombowców rozciął nocne 
niebo ku
Kairowi. Realność zagłuszyła iluzję. Kto to powiedział, że uczucia towarzyszące 
defekacji
najbliższe są snom o potędze i mocy? Ktoś mądry. Że snom... Dosyć się 
nawłóczyłem po
świecie, żeby raz w końcu przestać roić o ogarnięciu go. Jak się ta książka 
nazywała? Tak,
Ośmset kilometrów w Afryce Środkowej, przez hrabiego Wodzickiego, wydano w 
Krakowie...
Dawno. Chyba pierwsza książka podróżnicza, którą mi babka czytała. Opowieść z 
czasów,
kiedy to podróż bywała jeszcze podróżą. Całe osiemset kilometrów... A potem 
dalej – w
mroku i mgle. Może tylko przez mgłę i mrok – ku jasności. Gdybyż była. Jak to 
mówił Taraczantd
– syn? córka? Tak, miałeś rację – zdążę. Teraz już na pewno zdążę. Samolot za 
tydzień.
Wrócę. Wrócę? .– przecież ja się w ogóle nie ruszałem! Tak bywało zawsze. Jak 
gdyby
czas miejsc opuszczonych zastygał, t miejsca nie dawał opuścić. Wracasz, a 
jakbyś nie wstawał
z fotela. Jakbyś w ogóle nie ruszał się od nie opróżnionych popielniczek, 
uśmiechów i
uścisków ani na chwilę nie rozluźnionych. Od nie dopitych kieliszków; od spraw, 
co się nie
ruszyły spod powiek. Ktoś mówił – w podróży żyje się intensywniej. Może – pod 
warunkiem,
że iluzja intensywniejsza jest od realności. Ale to warunek nieludzki. A może 
wszystko to
było nie tak? Może cała ta wielość, rozmaitość, była złudzeniem tylko? Maja. 
Może nie ruszyłem
się z fotela i tylko przymknąłem powieki? Maja. Może cała ta podróż w ogóle się 
nie
odbyła, a jedyną realnością jest sam jej sens? Sam jej cel tylko? Maja, maja, 
maja.
– Chodź!
– Co się stało?
– No chodź! – Taraczantd potrząsa mnie za ramię.
– Zasnąłem? – Jesteśmy w Manali. Staszek w szpitalu. Już dostał morfinę. Nic mu 
nie będzie
– trochę się połamał. Zamówiłem telefon, chodź – musisz się porozumieć z 
ambasadą.
Powoli wracam do siebie. Deszcz ustał po grzmotach ni echa. Tylko kości trochę 
jeszcze
bolą.
– Mam Delhi .– telefonistka wychyla się z pocztowego okienka. – Proszę pana, mam 
Delhi.
– Halo. Pan konsul?... Tak, to ja. Słucham... Nie rozumiem... Niech pan słucha, 
mieliśmy
wypadek... Co? Nie rozumiem.
– Gdzie się pan podziewał? – głos konsula słyszę jakby z drugiej strony nocy. – 
Gratuluję.
– Co? Nie rozumiem...
– Gratuluję. Była do pana depesza. Ma pan córkę.
Urodziła się... Córka... Już jest...
I wszystko rozpocznie od początku.
Andrzej ŻUROWSKI – literat, krytyk teatralny, eseisto, tytuł doktora teatrologii 
uzyskał
za ksiqżkę Szekspiriady polskie. Dwukrotny laureat nagrody Polskiego Klubu 
Krytyki Teatralnej.
Autor scenariuszy telewizyjnych, teatralnych i baletowych, zajmuje się także 
filmem
fabularnym, a zwłaszcza dokumentalnym. Jako scenarzysta i realizator filmowy 
odbył szereg
podróży do kilkudziesięciu krajów Europy, Azji, Afryki i Ameryki Południowej. W 
roku
1965 debiutował w prasie literackiej utworami poetyckimi i opowiadaniami. 
Ksiqźkowym
debiutem beletrystycznym Żurowskiego było Spotkanie z mitem (1976 r.) – rzecz z 
pogranicza
reportażu literackiego i eseju, osnuta na motywach latynoskich a skupiona na 
rozważaniach
o kulturze w szerokim, antropologicznym tego słowa znaczeniu. Fatamorgana pod
wieloma względami kontynuuje formę i krąg problemowy Spotkania z mitem. Tym 
razem
linię fabularnq wytycza wędrówka bohatera przez Azję, poprzez jej kultury, mity, 
cywilizację.
Z tej perspektywy – rozpiętej pomiędzy wielkimi centrami azjatyckiej sztuki i 
myśli a
zaszytymi w dżunglach plemionami pierwotnymi – autor podejmuje próbę weryfikacji 
systemu
europejskich stereotypów i wyobrażeń bohatera.