Stanisław Strumph Wojtkiewicz

Tiergarten

powieść z lat 1939-1945
Defilada aktorów
Był późny grudniowy wieczór roku 1945. Po sześcioletniej tułaczce 
emigracyjnej od paru tygodni znów mieszkałem w miejscu oznaczonym jako 
"Warszawa". Tego wieczoru nadawałem kolejny felieton o pierwszych 
wrażeniach z kraju. Jasne i ciepłe studio w ocalałym pałacyku w Alejach 
Ujazdowskich, gdzie Polskie Radio otrzymało wówczas swoją siedzibę, dawało 
miłe wrażenie łączności ze światem, a personel z obsługi mikrofonu czynił 
wszystko, aby mi te audycje ułatwiać. Przyjeżdżałem tu z mojego pokoiku na 
Pradze stareńkim samochodem wysyłanym przez Radio i w takiż sposób 
wyprawiano mnie z powrotem. Straszliwy obraz niemal doszczętnie zrujnowanej 
stolicy już obejrzałem wielokrotnie, ale dotychczas towarzyszyli temu 
ludzie, którzy mrowili się przy odbudowie dawnego życia, lub też mijałem 
wszystko w pędzie, podążając do swoich zajęć. Sam na sam z ponurą 
warszawską rzeczywistością jeszcze się nie spotkałem. Dopiero wtedy...
Samochód nie powrócił na czas z trudnych rejsów przez oceany spiętrzonych 
w katastrofie gruzów. Oczekiwałem daremnie, wreszcie - mimo życzliwych 
przestróg - postanowiłem wracać piechotą. Troski i obawy kolegów redaktorów 
wydawały mi się śmieszne: bo i czego obawiać się mogłem tutaj, nareszcie 
pośród rodaków, w dodatku najgłębiej dotkniętych ze mną razem utratą, 
jakiej nie sposób wymierzyć.

Z Alei Ujazdowskich droga wiodła przez kamienistą dolinę, co pozostała z 
placu Trzech Krzyży, a dalej zamienionym w kapryśny wąwóz Nowym Światem i 
kanionem Krakowskiego Przedmieścia, do poszczerbionego hotelu "Bristol". 
Stamtąd zejść należało drewnianymi schodkami ulicy Karowej na drewniany 
prowizoryczny most przez Wisłę, żeby dopiero na Pradze znaleźć się w 
dzielnicy zamieszkałej. O tej porze, niemal już nocnej, tylko przy moście i 
za nim mogłem napotkać ludzi, bo pierwsza część drogi prowadziła zupełnym 
pustkowiem, wąskimi ścieżynkami wydeptanymi za dnia poprzez pełne zasadzek 
bezdroże dawnych chodników i jezdni. Pamiętałem, że w środku skrzyżowania 
Nowego Światu z Alejami Jerozolimskimi wyrasta wśród rozpadlin olbrzymie 
usypisko gruzu, przez które trudno się szło nawet w jasny dzień, a także 
wiedziałem, jak niebezpieczne są doły w pobliżu resztek domu na rogu 
Foksal, gdzie - jak mówiono - urządził sobie na zimę ciche piwniczne 
legowisko wypłoszony z niespokojnych pól i lasów borsuk. Tu miał 
zaciszniej.
Na owym cmentarzu dwustu tysięcy zamordowanych warszawian, jakim się 
stała stolica, lepiej się istotnie powodziło wówczas zwierzętom niż 
ludziom. Zające śmiało hasały w pobliżu dawnego śródmieścia, a w kanałach i 
zawalonych piwnicach niezliczone chmary szczurów jeszcze nie zakończyły 
swojej uczty. Świadomość tych bolesnych spraw przepełniła mnie od razu, 
ledwo znalazłem się na ulicy.
Śnieg pobielił otaczające ruiny, ale w jasnym świetle miesiąca 
złowieszczo czerniły się gdzieniegdzie resztki otworów okiennych i 
poszarpane wybuchami, zakopcone dymem pożarów ułomki, szczerby i kikuty 
murów. I oto znalazłem się sam, zupełnie sam, jakby zagubiony w 
przerażającej kosmicznej pustce na fantastycznych, iście księżycowych 
wertepach.
Prawie naprzeciw tymczasowej siedziby Polskiego Radia, skąd dopiero co 
wyszedłem, piętrzyły się gruzy wielkiego domu, gdzie - jak pamiętałem - 
mieszkała przed wojną jedna z młodych kobiet, których dzieje złożyły się 
znacznie później na postać mojej Sabiny. Mniejsza z tym, czy była to 
dorodna, zajadła w leczeniu biedoty warszawskiej doktor Zofia, czy także 
lekarka, Helena, zwana "Anką", która aż do śmierci opatrywała partyzantów i 
chłopów w Kieleckiem, czy prostolinijna, mocna ciałem i duchem Lilka, czy 
pełna ambicji życiowych Jadzia-brzydula, czasu wojny AK-owska kurierka, a 
może i na pozór oschła i chłodna, lecz gorąco oddana sprawom opieki 
społecznej Róża, czy istny fenomen kobiecej żarliwości - Paulinka, lub 
wreszcie - skupiona w sobie, tajemnicza agentka Teresa. Z wiadomości, które 
mnie osaczyły kąśliwym rojem zaraz po powrocie do kraju, wynikało, że 
pierwsza zginęła pod gruzami szpitala jeszcze podczas oblężenia Warszawy w 
roku 1939, drugą zastrzelili Niemcy w partyzanckiej potyczce niedaleko 
Iłży, trzecia padła w jednej z niezliczonych egzekucji w Warszawie, czwarta 
zaginęła bez wieści na tajnym, a ryzykownym szlaku kurierskim, piąta padła 
na Starym Mieście podczas powstania, szóstą także dosięgła śmierć 
żołnierska, tylko o Teresie nic mi jeszcze nie powiedziano prócz tego, że 
znalazła się bardzo daleko. Z przyjaciół-mężczyzn również większość 
zginęła. Tak więc, idąc warszawską pustynią, brnąłem przez proch i pył 
dzielnych ludzkich istnień.
U zbiegu ulicy Wilczej z Alejami przystanąłem nad żelazną pokrywą 
kanałowego włazu. W miejscu tym wychodzili na powierzchnię ci z powstańców, 
którzy w roku 1944 zdołali szczęśliwie przebyć gehennę podziemnego odwrotu 
z Górnego Mokotowa i ulicy Chełmskiej. Wielogodzinna, trudna do wyobrażenia 
wędrówka mężczyzn i kobiet w śliskich, smrodliwych ściekach, pośród 
martwych ciał ludzkich i drapieżnych szczurów, pod ustawiczną grozą 
zrzucanych z góry niemieckich granatów, to wszystko wbiło mi się w pamięć z 
kilku rzeczowych relacji, zawsze ze sobą przerażająco zgodnych. A takich 
przepraw kanałami dokonano podczas powstania wiele. Nie pozostawało 
wątpliwości: oni przechodzili tu istne piekło, z wszelkimi jego odmianami. 
Przypomniały mi się słowa pewnego naszego pułkownika, który na froncie 
włoskim perswadował swoim oficerom: "Braciszkowie, czego tu się bać? 
Uzbrojeni po zęby, z czołgami, wspierani przez lotnictwo, możemy najwyżej 
zginąć. Mamy też ogromne szanse zwycięstwa, a w każdym razie nie grozi nam 
straszliwa, powolna tortura. Tysiącami doświadczali jej nasi rodacy w 
różnych katowniach, na które skazywała ich bezbronność i bezradność... Więc 
czego się tu i bać?"
Tortura zadana Warszawie i całej Polsce mogła je obie zabić - lub 
zahartować, już na wieczność. Ruszyłem z tego miejsca dalej na północ, w 
zastygłą na mrozie dolinę placu Trzech Krzyży. Z prawej strony naprawdę 
głucho i niemo było w ruinach Instytutu Głuchoniemych, z lewej gwiazdy i 
księżyc zimno zaglądały w rozbity czerep kościelnej kopuły. "Czego się 
bać?" - powtórzyłem sobie mimo woli. Wszystko, co najgorsze, już przecież 
było.
Minąć należało kilka dalszych punktów i miejsc, które jakby wytyczały 
jedną z wielu krzyżowych dróg Warszawy. Pod zwałami kamienicy czynszowej na 
rogu Chmielnej, właśnie naprzeciw owego legowiska borsuczego, śmierć 
poniosło wiele chroniących się w piwnicy rodzin, a dalej na trasie wiele 
było bram i resztek murów, pod którymi w masowych egzekucjach patrzyli 
oprawcom w oczy nieszczęśni skazańcy, czasem przywożeni z więzień z gipsem 
w ustach. Przy wlocie Nowego Światu w Krakowskie Przedmieście przejść 
musiałem okropne miejsca, gdzie zaledwie szesnaście miesięcy temu czołgi 
niemieckie, nacierając na powstańców, pędziły przed sobą gromadę kobiet i 
dzieci. Z ocalałą dziewczynką, Basią Grembecką, która stanowiła wówczas 
cząstkę niemieckiej tarczy, tak szczególnie pomyślanej przez hitlerowskich 
rycerzy, właśnie tego dnia rozmawiałem.
Przepełniony setkami i tysiącami podobnych skojarzeń, składających się na 
żałobę kraju, wszystkich jego miast i miasteczek, wsi i lasów, żałobę 
milionów ludzi żywych po milionach pomordowanych rodaków, po raz pierwszy 
zrozumiałem w pełni, że obrót wojny ocalił nas od zagłady, w ostatniej 
niemal chwili wyrywając naród z morderczego chwytu ludobójców. A że 
ludobójców tych liczyć należało również na miliony, więc zatroskałem się o 
przyszłość. Jakże ułożyć stosunki z tym narodem sąsiedzkim, gdzie nawet 
kobiety oklaskiwały z entuzjazmem wyczyny "bohaterów" z rodzaju, który tak 
dokładnie rozpoznaliśmy. Postanowiłem już wtedy nauczyć się bolesnej 
historii tych lat, przeżyć ją, przekazać innym jej sens.
Stąd więc nowa książka i nowe świadectwo, że pisarz pragnie coś obronić i 
ocalić. Barwy, zanim spłowieją? Żywe uczucia przed uwiędnięciem? Ludzkie 
działania? Fakty, gubiące się na zawsze w czasach i przestrzeni, tak jak 
łzy giną bez śladu w morzach? Najpewniej chodziło mi o wszystko razem i 
jeszcze o wiele innych spraw. Jednakże w całości powieściowego zamierzenia 
trudno nie dostrzec autora. To on, mówiąc technicznym językiem, jest 
kronikarzem, reżyserem i kamerzystą tematów i problemów, on też będzie 
przewodnikiem czytelniczej wyprawy w region długo i pracowicie formowany z 
różnych elementów, także i tych przez niego osobiście przeżytych.
Nowa książka - a więc ogromny trud, przy tym zawsze samotniczy, z osobną 
historią wzlotów i zwątpień, bo tak zwykle dzieje się tam, gdzie ostateczny 
wynik stanowi niewiadomą. I choć autor, niby mityczny siłacz, udźwignie 
nareszcie odtworzony przez siebie świat, jednak dopiero później wyjdzie na 
jaw - jeśli nie istotna miara wysiłku, to charakter jego wizji: imponujący 
glob Atlasa okazać się może zwykłym balonem, lśniącą, lecz pustą bańką 
mydlaną. Mam nadzieję, że podobnego zawodu sobie i Czytelnikom nie sprawię, 
a to głównie dlatego, że wkładam w tę powieść taki zasób wiedzy i uczuć, na 
jakie mnie tylko stać.
W każdym razie mogę zapewnić, że blisko i dobrze poznałem pierwszych 
moich towarzyszy podróży, czyli jej bohaterów. Na czoło wybija się pośród 
nich stary znajomy, Michał Rybikowski, alias Adam Michałowski, alias Adam 
lub Andrzej Paszkowski, ochrzczony w pewnym kółku warszawskich znajomych 
"Rudym" (o czym z pewnością on sam nie wiedział), w innych przyjaznych 
środowiskach zwany "Rybikiem", tu i ówdzie, w konspiracji, Adamem, 
względnie po prostu, po rodzinnemu, Michasiem. Pewni ludzie, było to 
przeważnie w Finlandii i na Łotwie, zapamiętali go może w postaci 
jowialnego handlowca Iana Jacobsena, a znów inne osoby, pośród nich sporo 
kobiet - Niemek, Szwedek i innych damulek - dotychczas gotowe są 
przysięgać, że był to owiany tajemniczością Peter Iwanow, ich beztroski 
kompan rodem z dalekiej Mandżurii. Co do Niemców, to wiedzieli oni, że ktoś 
taki istnieje i działa, ale niemal do końca nie zorientowali się, kim 
właściwie jest.
Rozgryźć naturę tego człowieka można raczej przyjazną intuicją niż 
chłodną analizą. Dokonajmy tej próby. Trudność przeniknięcia natury 
"Rybika" nie pochodzi bynajmniej z faktu, że był on oficerem przedwojennej 
"dwójki", czyli Oddziału II Sztabu Głównego. Znałem i widywałem ludzi tego 
autoramentu, niesłusznie uważanych za jakiś odrębny gatunek. W istocie 
rzeczy, analogicznie do innych mężczyzn, podlegali oni zwykłym 
namiętnościom, zdarzało się więc, że goniąc za upragnionym połowem wpadali 
w zastawione na nich sieci z prawdziwie chłopięcą naiwnością. Tym bardziej 
w trudnych sytuacjach wojennych, szczególnie wobec klęski, niewielu z nich 
odznaczyło się hartem, odwagą i zdolnością do działania i myślenia 
samodzielnego. "Rybik" należał niewątpliwie do tych ostatnich, dobrze więc 
reprezentował nie tyle tę kategorię rodaków, do której mechanicznie 
należał, ile romantyczny polski patriotyzm.
Już na długo przed rokiem 1939 zastanawiał mnie ów przypadkowo poznany 
oficer z upodobaniami niezwykłymi w jego sferze. Szukał przede wszystkim 
towarzystwa ludzi wykształconych, chętnie towarzysząc im w ożywionych 
dyskusjach. Wieczorem ślęczał nad podręcznikami, żeby samemu dojść sensu 
uczonych wywodów, na przykład wyrażanych przez profesorów fizyki - 
Białobrzeskiego i Wolfkego. Kiedy indziej, choć zwykle raczej zamknięty w 
sobie, wybuchał entuzjazmem do dociekań, które snuli prehistoryk 
Poniatowski, architekt i podróżnik Balcer czy astronom Kamieński.
- Gdzie pan się spotyka ze swoimi naukowcami? - zapytałem.
- W naszym kółku dyskusyjnym. Nadzwyczajni ludzie! Chce pan? Za kilka dni 
zbieramy się w obserwatorium. Sam odkrywca pokaże nam kometę Wilka. Nowa! 
Profesor Kamieński objaśni panu jeden kamyk. Fantazja! Takie kawałki spadły 
na ziemię po erupcji słońca. Profesor przywiózł kilka z Tokio, od 
japońskich uczonych...
A pewnego dnia, bardzo skupiony, jakby budząc się z zamyślenia, 
powiedział:
- Będziemy latać!
Kiedy raz jeszcze powtórzył to zdanie, i to z wielką mocą, zdziwiony 
odparłem:
- Jak to - będziemy? Latamy przecież!
- Nie o to chodzi - odrzekł z przekonaniem. - Ludzie będą fruwać 
samodzielnie. Bez silników! Sami! Niby ptaki. Wie pan?
- Skądże taki optymizm?
- To nie optymizm, to stwierdzone. Naukowo. Powiedział nam o tym 
antropolog. Cała historia! Na podstawie badań.
- Jakich badań?
- Szczegółowych. Antropologia stwierdziła, że kości ludzkie stają się 
coraz lżejsze. Z czasem dojdziemy do ptasich możliwości, szkielet człowieka 
stanie się lekki, więc - rozumie pan?
- Kiedyż ten proces umożliwi latanie?
- Już za parę milionów lat! - tryumfalnie odrzekł Rybikowski.
Takie bywały nasze rozmowy, kiedy od czasu do czasu pojawiał się w 
Warszawie, po czym na długie miesiące znowu znikał. Za każdym powrotem z 
początku promieniowała z niego radość życia, później posępniał, zdradzał 
roztargnienie, gniótł w sobie jakieś kalkulacje czy idee. I nieprędko, 
dopiero słysząc, że pochodzi z Laudy, skojarzyłem sobie "Rybika" z innym 
człowiekiem, zresztą legendarnym w naszej historii. Tak jest! Bo gdyby 
wielkiemu wieszczowi odebrać poetycki geniusz, pozostałby skłonnym do 
różnych dociekań, zagłębionym w sobie, podejrzliwym i małomównym Litwinem z 
głębokiej prowincji. Ta właśnie ziemia wydaje ludzi o zdrowym jak ziarno 
sercu, o temperamencie wybuchowym, lecz zahamowanym przez bardzo 
intensywnie kiełkujące życie wewnętrzne. O tamtym ktoś pisał, że sto 
kilkadziesiąt lat temu sławny poeta przewidywał - jakimś "duchem Bożym" - 
skrzyneczkę, z której można będzie słuchać koncertów, a także i przemówień 
politycznych. Więc i owe "będziemy latać" Rybikowskiego, i jego milcząca 
dociekliwość, i przebłyski entuzjazmu dla nauki, i pozorny chłód, i ogień 
wewnętrzny - to wszystko nałożyło mi się - toutes proportions gardees - na 
sylwetkę dobrze znaną z historii literatury.
Sam zaintrygowany swoim spostrzeżeniem spytałem: 
- Panie Michale, a pamięta pan, kto napisał dwuwiersz taki: "raczej 
żelazo rozpalone w dłoni, niźli prawicę krzyżacką uściskać"?
Skinął głową, bo wiedział o swoim sławnym ziomku wszystko, co potrzeba. I 
jakoś ze smutkiem odrzekł:
- Niestety, ja to muszę robić. I to często. Przecież pan wie, czym się 
zajmuję? Nie? Jestem oficerem wywiadu i pracuję na terenie Rzeszy.
Major Rybikowski nie był zresztą w tym zakresie nowicjuszem. Najpierw, co 
prawda, służył w podchorążówce piechoty w Ostrowie-Komorowie, ale później 
zdał egzamin do Wyższej Szkoły Wojennej, gdzie zaczął gromadzić materiały o 
przemyśle i handlu III Rzeszy. Następnie, przydzielony do sztabu 17 dywizji 
w Gnieźnie, sporządził tam czterystastronicowe opracowanie poświęcone 
gospodarce niemieckiej. Ocena tej roboty wypadła pozytywnie, więc w roku 
1933 przydzielono go do Biura Studiów Niemieckich Oddziału II Sztabu 
Głównego. Hitler znalazł się wtedy u władzy. Od tego czasu Rybikowski stale 
już jeździł do Niemiec, a po krótkim stażu w 25 pułku piechoty w Piotrkowie 
wrócił do wywiadu przeciwniemieckiego, wiosną 1936 roku objął referat 
"przygotowań wojennych", wreszcie w roku 1939 przeszedł do kierownictwa 
wywiadu ofensywnego na Niemcy. Mój bohater istniał naprawdę. Ale, rzecz 
jasna, powieściowa inwencja autorska w niejednym fragmencie przydała lub 
ujęła tej postaci niejedną sytuację.
Tyle na razie o "Rybiku".
Nie znałem osobiście drugiej naczelnej postaci tej powieści, kapitana 
Alfonsa Jerzego Jakubiańca, ale opowiedzieli mi o nim ludzie, którzy go 
znali wyśmienicie. "Futek", jak go w rodzinie i w szkole nazywano, od 
wczesnych lat kierował się patriotyczną ambicją. Pragnął jakoś dorównać 
żołnierzom, którzy mu imponowali, ba - w skrytości ducha zamierzał ich 
przewyższyć. "Za późno się urodziłem" - myślał markotnie, bolejąc nad 
faktem, że miał tylko dziewięć lat, gdy wybuchła pierwsza wojna światowa, a 
zaledwie trzynaście w chwili odzyskania przez ojczyznę niepodległości. 
Strzelcy, drużyniacy, sokoli, legioniści, ułani spod Rokitny, Krechowiec 
czy Jazłowca, "bajończycy" i "błękitni" z Francji, wreszcie pierwsi polscy 
lotnicy wydawali mu się herosami, co zresztą na każdym kroku można było 
stwierdzić naocznie. Mundury herosów strojne były w niezliczone wstążeczki, 
baretki i metalowe pamiątki, powiewała wokół nich chwalebna legenda, za 
nimi goniły rozmarzone oczy Polek. Zresztą wszędzie, jak szeroki i długi 
był kraj, mnożyły się okazje do uroczystości, podczas których place miast i 
miasteczek tudzież bitewne szlaki i pobojowiska dzwoniły marszową muzyką, 
łopotały biało-czerwoną flagą i zamierały w czci dla masywnych orłów i 
haftowanych srebrem i złotem sztandarów. "Ech, spóźniłem się" bolał 
"Futek".
Rodzina Jakubiańców w 1920 roku opuściła rodzinne Święciany i kipiący 
niecierpliwością chłopak uczył się początkowo w Toruniu, dopiero później w 
gimnazjum Zygmunta Augusta w Wilnie, wreszcie powrócił do Święcian. 
Wiedział już, że chce być tylko żołnierzem, naturalnie oficerem, przyszłym 
obrońcą kraju i spadkobiercą tamtych bohaterów. Jednakże osiągnięcie tego 
celu widział głównie w sprawności fizycznej. Nie godził się z nudą 
gramatyki lub podręcznika fizyki, ale cóż - bez świadectwa maturalnego 
trudno byłoby zdobyć pierwszy stopień wojskowego wtajemniczenia, jaki 
stanowiła szkoła podchorążych, musiał więc co nieco trenować także głowę. 
Trzeba przyznać: szedł z klasy do klasy z mozołem i nie bez ponurych klęsk, 
ale za to przodował pośród rówieśników w sporcie, wytrzymałości i harcie 
fizycznym.
Małe Święciany były miasteczkiem typowym dla mozaikowego układu stosunków 
na wschodzie ówczesnej Polski. Naprzeciw gimnazjum polskiego mieściło się 
przy ulicy 3 Maja gimnazjum litewskie. Oprócz tego młodzież tamtejsza 
uczyła się w seminarium nauczycielskim, w gimnazjum żydowskim, w 
krawiecko-gospodarskiej szkole zawodowej i wreszcie w szkole rolniczej. 
Światek młodych ciągle się burzył, bo w tamtych stronach ludzie zawsze 
kochali i nienawidzili na serio, a zamiary swoje, choć pokrywane 
przysłowiową litewską czy białoruską skrytością, przeprowadzali z 
niezwykłym uporem. Na Wileńszczyźnie wszystkie różnice i niechęci 
występowały daleko ostrzej niż w lekkomyślnej Warszawie, układnym Krakowie 
i rozsądnym Poznaniu; tu również i młodzież różnych narodów bezwzględnie i 
twardo stała przy takiej czy innej tradycji swoich dziadów czy ojców. Kiedy 
więc w samo święto narodowe chłopcy litewscy wystawili u siebie w szkolnym 
oknie tekturowego Orła Białego z postronkiem na szyi, omal nie doszło do 
lokalnej święciańskiej wojny polsko-litewskiej. Bohaterami dla stron obu 
zostali wówczas oni dwaj: chwilowo aresztowany za obrazę godła państwowego 
jakiś chłopak litewski oraz właśnie "Futek", który z szaleńczą desperacją 
wtargnął "sprintem" do wrogiego obozu i spomiędzy setki zaskoczonych 
Litwinów szczęśliwie wyrwał i uniósł obrażone godło.
Nauczyciele i w ogóle ludzie starsi nie różnili się tam zbytnio od swoich 
wychowanków, zwykle podzielając ich upodobania i aspiracje. W Wilnie, u 
"czerwonego" Stralla, aż roiło się od różnej maści miejscowych i 
prowincjonalnych szachistów, obserwujących, jak uczniak Frydman kolejno 
bije kalwińskiego księdza z ulicy Zawalnej i dyrektora gimnazjum z 
Oszmiany, albo i profesora matematyki ze Święcian. Ale i w samych 
Święcianach, trenując przez całą zimę bieg dookoła miasteczka, "Futek" miał 
wiernego partnera nie w kim innym, jak w tym profesorku. Mimo mrozów ubrani 
w same koszulki i spodenki, zaczynali kłusować sprzed mieszkania przy ulicy 
Strunojskiej (co to prowadziła do Strunojć), dalej biegli przez Dworcową do 
ulicy 3 Maja, wpadali na Blakiską (tę, co do Blakiszek) i koło cmentarza 
nawracali na Polską (później Żwirki i Wigury), aby tu finiszować. Według 
stoperów bywali dość pewni sukcesu, ale z wiosną, jeśli tylko pojawiał się 
jakiś przyjezdny gwiazdor lekkoatletyki, nadzieja ta zazwyczaj pryskała.
W każdym razie, chociaż daleko za takim mistrzem, jak uproszony o 
przyjazd na "święcianiadę" Kucharski, ale drugie miejsce miał właśnie 
Jakubianiec, czyli w skrócie "Futek", z czasem awansowany na poważniejszego 
"Kubę".
W roku 1926, kiedy w Warszawie rozegrała się bratobójcza walka, "Kuba" 
nie miał żadnych wątpliwości politycznych. Przede wszystkim decydował o tym 
prosty fakt, że Józef Piłsudski, który sięgnął po dyktatorską władzę, 
posiadał stopień marszałka, a więc w siłach zbrojnych najwyższy. Dla 
młodego święciańskiego maturzysty, który tegoż roku wstępował do 
upragnionej Szkoły Podchorążych w Ostrowie-Komorowie, skrzyżowane 
hetmańskie buławy na mundurze marszałka znaczyły niewiele tylko mniej niż 
orzeł w herbie czy święta pamiątka z Ostrej Bramy. Poza tym ród Piłsudskich 
wywodził się właśnie ze stron tamtejszych i przyjemnie było myśleć, że na 
czele wszystkich polskich obywateli stanął człowiek jakby swój, znakomity 
ziomek z Litwy. Wreszcie, od pierwszej chwili rozpoczęcia służby wojskowej, 
Alfons Jakubianiec wciąż się obracał pośród dawnych wiernych żołnierzy i 
ślepych wielbicieli "dziadka", jak powszechnie nazywano marszałka. Z 
biegiem lat taka swojska "junta" wojskowa kompletnie opanowała wyższe i 
średnie szczeble w rządzie i wojsku, każdy więc z młodych oficerów obracał 
się już niemal wyłącznie w środowisku byłych legionistów. Tak i 
Jakubianiec, razem z innymi, został niejako automatycznie "piłsudczykiem", 
nic bardziej zrozumiałego i prostszego przed sobą nie widząc, jak poddanie 
się dyscyplinie, co zresztą uczynił chętnie, a nawet z radością. Myśleć 
samodzielnie zaczął później.
W takiej to postawie utwierdził go również pierwszy porucznik-instruktor, 
właśnie znany nam już Michał Rybikowski, tak samo "Litwin", jeno z Laudy, i 
z tej samej polskiej formacji kresowej, która od wieków służyła królom, 
książętom i kolejnym insurekcjom za niewyczerpany rezerwat dobrych 
żołnierzy, a niekiedy i znakomitych budzicieli ducha narodowego, jak ongiś 
generał Kościuszko, a po nim twórca "Dziadów" i "Pana Tadeusza". Ów 
porucznik, jako zbyt młody, sam legionistą także być nie mógł, ale zdążył 
nawąchać się prochu, a nawet zapisał się w roku 1920 jako podchorąży w 
historii 85 pułku piechoty, otrzymując krzyż "Virtuti Militari". W siedem 
lat później podchorąży Jakubianiec wraz z całym plutonem mógł być dumny z 
takiego dowódcy.
Z rokiem 1929, kiedy świeżo upieczony podporucznik Jakubianiec otrzymał 
przydział do jednego z pułków 1 dywizji Legionów w Wilnie, mit o 
"piłsudczykach" jeszcze bardziej się utwierdził w młodym oficerze. Pułki 
prezentowały się znakomicie. Panował tu istny kult dla marszałka, ten zaś z 
dalekiego warszawskiego Belwederu wciąż widział w świetnej wileńskiej 
dywizji jakby pepinierę najbliższych i najbardziej zaufanych 
współpracowników; stąd właśnie wychodzili później, już do zadań 
politycznych wyznaczani, generał Skwarczyński, pułkownicy Wenda, 
Stachiewicz i Pełczyński. Dziesięć lat później, pełniąc służbę na 
stanowiskach najwyższych pod drugim z kolei marszałkiem, ukazać się mieli 
oni podkomendnym i całemu narodowi w świetle daleko mniej korzystnym, ale 
wówczas nikt z młodzieży oficerskiej nie śmiałby wątpić w autorytety, które 
ustanowić raczył i namaścił sam legendarny "dziadek".
Z okresu, kiedy Jakubianiec służył w 5 pułku piechoty Legionów, pochodzą 
różne o nim opinie. Był dobrym narciarzem i zapalonym myśliwym. "On 
tańcując mazura jak sam święty Jerzy" - mawiały zachwycone umundurowanym 
elegantem wileńskie damy. Ale bezpośredni dowódca gorszył się: "Coś za 
elegancko się pan ubierając, panie poruczniku! Przepisowa barwa mundura ma 
być jak dobrze dojrzały szczaw, a nie dziecięce szczyny. Znaczy się trzeba 
panu porucznikowi znosić ta szczypiorkowa mundura na ćwiczeniach i 
pokazywać mi się w nim publicznie zakazuję!" Nie przytaczam komentarzy ze 
strony podchorążych, których Jakubianiec tak gorliwie musztrował, że 
musieli odbywać wielokilometrowe marsze, przy czym często w maskach 
gazowych, podczas gdy z rozkazu porucznika podkadzano marszowe szlaki 
dymnymi świecami. Wszakże jako wykładowca "historii najnowszej" porucznik 
Jakubianiec tolerował śmiałe poglądy niektórych pupilów i na ogół 
zachowywał umiar polityczny, a imponował niezwykłą pamięcią. To sprawiało, 
że i sam szybko się uczył języków obcych, między innymi zaś po trosze i 
zwrotów japońskich, kiedy na staż do pułku przybył z Japonii major Mizuno.
Małego Japończyka i smukłego Polaka widywano wówczas często, jak z końca 
ulicy Kalwaryjskiej, gdzie 5 pułk kwaterował, razem szli sobie na jarząbki 
do "Żorża" albo - zależnie od sezonu - na raki czy rydze z patelni podawane 
przez fertyczne Żydóweczki w lokalikach za Zielonym Mostem. Major Mizuno 
sprawnie wychylał kielich za kielichem i mówił:
- Ojciec znowu przestrzega mnie. Miałem list z Tokio. Napisał teraz tak: 
"Synu mój, uważaj, bo w kraju, gdzie jesteś, wódka jest podobno bardzo 
tania". Ma niezwykły wywiad, prawda?
- No, to za zdrowie twojego ojca! - podnosił szklankę porucznik.
Później już, przeniesiony do Korpusu Ochrony Pogranicza, a następnie 
awansowany na kapitana, kierując placówką wywiadowczą w Grodnie, 
Jakubianiec o tym swoim egzotycznym przyjacielu nie zapominał, więc listy 
pomiędzy garnizonami w Japonii a Grodnem wciąż krążyły. W efekcie 
przyniosło to po latach skutki korzystne, gdy po wrześniu 1939 oficer nasz 
wraz z innymi znalazł się na tułaczce. Japończyk nie zapomniał wtedy o 
ludziach z kraju, w którym co prawda tania jest wódka, ale gdzie - jako 
najdroższą cnotę - pielęgnuje się miłość ojczyzny.
Kontakty japońsko-polskie w ogóle nasiliły się w tamtym okresie. Wobec 
aspiracji japońskich do opanowania Chin, nie mówiąc już o zagarnięciu Korei 
i Mandżurii, sztab cesarski poszukiwał odpowiedzi na pytanie, jak może się 
przedstawiać przyszły układ sił. Stażystów, studentów i obserwatorów, 
przybyszów z Dalekiego Wschodu, namnożyło się wówczas w całym świecie, a 
więc i w Polsce. Ludzie są jednak wszędzie i zawsze tylko ludźmi, więc i 
Japończycy mimo woli nabierali sympatii do krajów, w których gościli, gdzie 
zbierali wiadomości i gdzie nasiąkali nastrojem czy poglądami. Z Niemiec 
wyjeżdżali pełni respektu, a z Polski - z żalem. Dla naszych oficerów zaś, 
wychowywanych w kulcie dla "dziadka", przyjaźń polsko-japońska stanowiła 
jakby przedłużenie polityki sprzed ćwierćwiecza, kiedy to Piłsudski, wtedy 
jeszcze jako "socjalista", wyprawił się do Tokio w poszukiwaniu sojuszu dla 
walki z caratem. Toteż i Jakubianiec rad przyjmował zapewnienia majora 
Mizuny, że zawsze będzie pamiętał oficerskie szaleńcze biegi urządzane na 
św. Huberta, a w ogóle - całą polską dzielność i wielki polski patriotyzm. 
Jednakże prócz wymiany grzeczności i serdeczności musiały wydarzać się 
niekiedy także i fachowe przysługi, bo w tymże czasie słyszałem z ust 
Rybikowskiego luźno czynione wzmianki na temat pewnych korzyści 
wynikających z przyjaznego dla nas usposobienia Japończyków. Ludzkość 
powoli toczyła się ku wojennej katastrofie; informacji i sojuszników 
poszukiwano, gdzie się tylko dało, powszechnie; agentury wywiadu panoszyły 
się i krzyżowały na całym świecie.
Ofiarą tego rodzaju zabiegów stała się między innymi znana w warszawskich 
salonach dorodna hrabianka Magdusia, zresztą przez samą naturę 
predestynowana do roli, którą kazano jej zagrać. Należała do rodziny 
niezamożnej, lecz skoligaconej z rodami książęcymi i hrabiowskimi, pyszniła 
się tytułem i świetną edukacją, ale kiecki z niej oblatywały i zawsze 
cierpiała na brak obuwia. Dramat stawał się tym poważniejszy, że panna 
urosła ponad miarę wielka i nie mieściła się w cudzych pantofelkach czy 
sukienkach. Wydawałem się przy niej takim karzełkiem, że - na przykład - 
fundując zgłodniałej pannie kawę, proponowałem, żebyśmy wchodzili do 
"Ziemiańskiej" po kolei, nie razem. Magdusia pisywała niezłe wierszyki i 
łapczywie inkasowała honoraria, aż wreszcie wynikł projekt wysłania tak 
inteligentnej osoby na studia do Brukseli. Akcja składkowa na ten cel 
objęła najbardziej dystyngowane sfery, ale - tytułem pożyczki - panna 
wycyganiła coś niecoś także i od swoich zwykłych znajomych. Pojechała, żeby 
studiować opiekę socjalną, powróciła zaś w parę lat potem z filozofią 
potocznie nazywaną dziś egzystencjalną. W Magdusinej wersji oznaczało to 
kompletne zerwanie z tak zwanymi "zasadami".
Czego nie usłyszałem od niej, gdy znalazła się znowu w Warszawie!
- Wymykałyśmy się z internatu wieczorami i udawałyśmy na ulicach 
prostytutki - opowiadała z ożywieniem. - Pyszna zabawa!
- Zabawa? Mam nadzieję, że to było "na niby"!
- Wcale nie na niby! Moim pierwszym klientem był marynarz. Bardzo dobrze 
zagrałam rolę, nie połapał się głupiec do końca. I jeszcze zapłacił!
- To mają być panny z najlepszych domów Europy!? Same - jak mówisz - 
hrabianki i księżniczki?
- Nam, w naszej sferze, wszystko wolno - odpowiadała. - Zresztą, jaka 
jestem, taka jestem - i już! A ty, jak widzę, wciąż siedzisz w starych 
ideałach i jeszcze nie dojrzałeś do rozumienia ludzi i świata, voila! 
Always stupid! Immer dumm!
W jakiś czas potem, gdzieś na początku roku 1939, dawno nie widziana 
Magdusia raz jeszcze zwróciła się do mnie z prośbą. W tym wypadku nie 
okazywała dawnego tupetu, a w tonie jej usłyszałem nowe nutki: maskowanego 
strachu i jeszcze staranniej skrywanej czujnej drapieżności.
- Stasiu - mówiła ze sztuczną rzewnością - jestem na rozdrożu. Zakochałam 
się, wiesz? I on mnie kocha! Wspaniały typ! Lovely boy! Przedstawił mi go 
radca ambasady niemieckiej, Thilo von Trotha, z ich arystokracji.
- Kimże jest ów desperat?
- Rudolf von Scheliha, też dyplomata, ze śląskich Szeligów. Rudi jest 
również radcą w ambasadzie niemieckiej. Ma herb polski. Esteta, znawca 
kobiet, wybredniś pod każdym względem. W hazardzie - szalony, ale zawsze 
szczęśliwy. Rozwodzi się dla mnie, you see? Nie uśmiechaj się, bo może to 
my, ja i Rudi, skierujemy wszystko na właściwe tory. Niemcy i Polacy, będąc 
w zgodzie, mogą dokonać cudów!
- Domyślam się tych torów, domyślam!
- Nic nie wiesz, my dear! On pochodzi od Szeligów, naszych Piastowiczów. 
W rodzinie mają i naszego biskupa Bodzantę, i pruskich arystokratów. 
Gościli mnie w zamku von Trothów pod Szczecinem, wiesz?
- Dobrze, dobrze. O cóż ci jednak chodzi?
- Otóż, Stasiu, czy nie mógłbyś zapytać któregoś ze swoich znajomych, 
najlepiej oficera ze sztabu, jak oni tam widzą moje częste wizyty w 
ambasadzie? Bo widzisz, Rudi załatwił mi tam niezłą posadę. Po prostu 
udzielam lekcji języka polskiego. Nie chciałabym jednak, żeby o tym źle 
sądzono, you see? Zapytasz? Do it for me, please!
- Dobrze. Zgłoś się za kilka dni. Ale już widzę, że zaplątałaś się.
- Rudi uważa, że Polacy powinni iść z Niemcami - odpaliła. - A u von 
Trothów mówią zupełnie szczerze, co myślą. Widzisz, niemiecka arystokracja 
czeka, aż Hitler załatwi jej to, czego nie mogła osiągnąć sama. A potem oni 
z Hitlerem skończą, wiesz?
- Albo on z nimi - odrzekłem. - I z nami też...
W kilka dni potem, kiedy się pokazała, oświadczyłem: 
- Powtarzam dwie krótkie rozmowy z kimś kompetentnym. W pierwszej 
przedstawiłem sprawę. W drugiej usłyszałem, co następuje: "Radzę panu 
zaniechać z nią wszelkich stosunków". Wyrażone to było jednak daleko 
dobitniej.
Hrabianka Magdusia, o której jeszcze będzie mowa, zbladła, jakby 
usłyszała wyrok śmierci. Tym "kimś kompetentnym", do którego się zwracałem, 
był major Rybikowski.
Wiele jest jeszcze postaci figurujących w powieści, podobnie jak 
Magdusia, na jej dalszych planach. Pewnego lotnika, nazwijmy go tu 
Hubertowiczem, widziałem kilka razy, w Warszawie, w Londynie i znów w 
Polsce, ale zajrzeć w głąb tej przewrotnej indywidualności pomogła mi 
kobieta. Jeśli chodzi o nasz wywiad w Pradze i Królewcu, to oryginalne 
sprawozdanie kierownika Placówki Wywiadowczej "G" mam na stole u siebie. Ów 
pracowity i rozważny agent służby specjalnej mimo woli odmalował i 
Jakubiańca, i samego siebie bardzo plastycznie, jednakże mój bohater 
Duszkiewicz łączy dzieje trzech osób. Japońskich oficerów i dyplomatów 
szkicuję na podstawie tegoż sprawozdania i zanotowanej przeze mnie relacji 
"Rybika". Jak widać, budowałem opowieść z elementów rzeczywistych, z 
fragmentów i szczątków odtwarzając kształty, których należałoby się 
domyślać lub je wyczuwać. A relacje okupacyjne niewiast, wplecione pomiędzy 
rozdziały, niech mówią czytelnikowi o realiach przeciętnego ludzkiego 
bytowania w tamtych strasznych czasach.
Teraz o Sabinie, a raczej o jednej z tych młodych kobiet, których losy 
uogólniłem w jednej powieściowej postaci. W literaturze 
polityczno-wywiadowczej nazwana jest rzeczywiście Sabiną; podobnie zapisano 
ją w pamięci niektórych Polaków, a także w aktach Gestapo. Niechże 
pozostanie i u mnie Sabiną-bez-nazwiska, choć w istocie nosiła imię 
zupełnie inne, podobnie jak zagubił swoje prawdziwe miano inny bohater, 
mianowicie magazynier z Dortmundu, były pomocnik kowala wiejskiego spod 
Kalisza. Kryje się w tych i podobnych im postaciach tak potężny ładunek 
patriotycznej gotowości do ofiary z życia, że wolno mi uczynić z nich 
symbole charakterystyczne dla naszej zbiorowości. Dlatego też pozwoliłem 
sobie najgłębsze pobudki działania i najbardziej śmiałe decyzje kilku 
znanych mi kobiet niejako skumulować i przyswoić tej właśnie skądinąd 
autentycznej Sabinie. Jakkolwiek bowiem wyobrażalibyśmy sobie moją 
kobietę-bez-nazwiska, jej przeszłość czy jej wygląd, będzie to raczej 
obojętne w świetle służby, którą jakby w samym piekle dobrowolnie pełniła 
na podobieństwo innych jej rodaczek, bohaterek najczęściej bezimiennych i 
nic nie znaczących, a które istotnie można porównać do łez przepadających w 
oceanie.
Pozostałaby kwestia, skąd mogłem się dowiedzieć o doznaniach i decyzjach 
Sabiny czy którejś z innych kobiet, które złożyły się na jej powieściowy 
model. Można by to uznać za wymysł, ale trafniej byłoby dopuścić 
okoliczność, że autor z tych czy innych względów zasłużył sobie czasu wojny 
na sporo zwierzeń, nawet najbardziej poufnych. Wystarczy wyobrazić sobie 
którąś z niezliczonych możliwych sytuacji, kiedy jeden człowiek wyznaje 
drugiemu tajemnice najbardziej osobiste. Bywa tak w niebezpieczeństwie, w 
przeczuciu bliskiej śmierci albo po torturze więziennych i obozowych 
osamotnień lub wreszcie wówczas, kiedy się coś robi pro publico bono, czyli 
ze względów najwyższych. Moja Sabina nie jest więc całkiem prawdziwa, ale 
jej przeżycia, rysy jej charakteru i pobudki jej działań nie mają też nic 
wspólnego z wymysłem. Namawiam więc Czytelników, by uwierzyli w prawdę we 
wszelkich możliwych jej postaciach, a najbardziej wtedy, gdy zaprzątnęła 
ona twórczą wyobraźnię pisarza.
Z tą moją Sabiną rozmawiałem na krótko przed wojną i tylko raz jeden, ale 
trwało to parę długich godzin, bardzo męczących dla nas obojga. Osobiście 
nie znoszę zaglądania w zakamarki cudzych istnień, kobiecie zaś niełatwo 
było wyjąkać i objaśnić perypetie świadczące o prawdzie jej niezwykłych 
słów. Jednakże pani ta zwracała się do mnie z pełnym zaufaniem, a mnie znów 
nie wypadało uchylać się od wysłuchania jej, tym bardziej że w grze 
znalazła się okoliczność rzeczywiście godna uwagi. Krótko mówiąc, chodziło 
o dziwną rolę oficera wojsk lotniczych, Hubertowicza, a trochę i o męża 
Sabiny, porucznika-lekarza. Z początku wydawało mi się, że w życiu tej pani 
wydarzył się tylko banalny trójkąt, zresztą dziejący się w terenie również 
wytyczonym przez trzy punkty: pewną małą puszczańską mieścinę, Grodno i 
Druskienniki, ale relacja Sabiny wkrótce nabrała dla mnie sensu o wiele 
poważniejszego niż przysłowiowe skojarzenia geometryczne.
- A więc - pytałem - coś wynikło u was w okolicznościach raczej 
romansowych?
- Tak - przyznała. - Jednakże stało się coś znacznie gorszego.
- Ale mąż? Słyszałem, że pani wyszła za mąż, że jesteście szczęśliwi, a 
nawet widziałem was razem na jakimś pułkowym święcie. Nie pamiętam - może w 
"krechowieckim" w Augustowie? Albo w Podbrodziu u tak zwanych 
"prawosławnych" ułanów?
- Owszem, bywaliśmy i w Augustowie, i w Podbrodziu - odrzekła. - Ale 
widzi pan, tamto już skończone. Na zawsze. Mam wrażenie, że to wszystko 
działo się bardzo, bardzo dawno temu. Od tego czasu...
Przyjrzałem się jej uważnie, gdy zaczęła snuć opowieść. Wydała mi się 
zupełnie inna niż kiedykolwiek. Sprzed kilku lat pamiętałem ją jako 
dziewczęcy pączuszek silący się na przedwczesną powagę, później, z okresu 
jej warszawskich "szaleństw", jako rozbawioną i może nadto śmiałą panienkę, 
wreszcie w ostatniej z ról - jako szczęśliwą i podobno gospodarną małżonkę, 
mimo drobnego wzrostu królującą pośród kresowych oficerskich żon dzięki 
edukacji i różnym kobiecym talentom, a także dzięki temu, że miała w 
rodzinie wujka-generała. Ale oto wszystkie dawne maseczki gdzieś przepadły, 
okrągła twarz pani Sabiny wyrażała teraz najgłębszą troskę, a w jej 
ciemnych oczach nie znać było żadnej gry obliczonej na wywołanie efektu. 
Przelotnie tylko sprawdziwszy, czy słucham, patrzyła w przestrzeń i 
beznamiętnie, z wielką rozwagą ciągnęła spowiedź.
Najpierw pokrótce o rozejściu się z młodym oficerem-lekarzem.
- Zdradzał? - zagadnąłem. 
Energicznie machnęła ręką i odrzekła:
- To mniej ważne! Ale właśnie przy tego rodzaju okazji wyszło na jaw, że 
najwidoczniej znalazł się pod wpływem agitatorki - komunistki. Zresztą był 
ze mną szczery. "Nie biliśmy się o taką niepodległość" - powtarzał. Zaczął 
uważać komunizm za jedyne słuszne wyjście dla całej ludzkości, a więc i dla 
nas, Polaków. Kiedy mi to wyznał, moje uczucia dla niego zgasły. 
Dyskutowaliśmy ze sobą w ciągu wielu wieczorów, ale nic to nam już nie 
pomogło. Sytuacja pogorszyła się, kiedy sprawa doszła do oficerów 
kontrwywiadu w Grodnie, dokąd męża wzywano dla indagacji. Podobno tamta 
kobieta z kolei zarzuciła swoje sieci na kogoś innego, przyłapano ją na 
tym, rozpoczęto badanie jej znajomych, a więc i mojego męża. Wyjechałam 
wtedy do Warszawy i rozpoczęłam kroki rozwodowe.
Kiedy tak mówiła, w oczach przesunęły mi się jedna po drugiej znajome 
twarze kilku oficerów, przeważnie owych "żelaznych" poruczników, z tych czy 
innych względów nie awansowanych i skazanych już tylko na mizerną 
emeryturkę. Po roku 1920 obrali oni służbę zawodową w armii, ale kariera 
wojskowa nie uśmiechnęła się do nich. Zarabiali tylko na takie opinie o 
sobie, jak uprawianie pijaństwa, niesforność służbowa i nielojalność 
polityczna, rzecz zaś w tym, że na ogół cechowało ich poszukiwanie nowych 
dróg, jak to się przydarza najczęściej ludziom rozgoryczonym, a mającym 
trochę wolnego czasu na rozmyślania. Niejeden z takich zawiedzionych 
oficerów skłaniał się ku teoriom ultraradykalnym. Mąż mojej rozmówczyni 
należał do nich.
Tymczasem pani Sabina ciągnęła opowieść o dramatycznym epizodzie, który 
ją spotkał w Druskiennikach, dokąd pojechała dla wypoczynku i tak zwanej 
zmiany wrażeń.
Z Druskiennik przywoziło się wówczas tamtejsze specjalności, mianowicie 
drobne politurowane wyroby z jasnego drzewa. Piękna pani także posiadała 
pamiątkę z nadniemeńskiego uzdrowiska: drewniany nożyk do rozcinania 
kartek. Na nożu był wyżłobiony napis: "Pamiątka z Druskiennik". U nasady 
trzonka wyryta była jeszcze data z inicjałami. "Aby jak najdłużej zachować 
się w pani myślach" - powiedział tamten pilot, pracowicie operując 
scyzorykiem w celu dodania niewinnej pamiątce znaczeń intymnych.
Otworzywszy torebkę, pani Sabina pokazała mi teraz druskiennicką pamiątkę 
i wyryte na niej litery i cyfry. 
- Naturalnie słyszał pan o nim? - zapytała, wymieniając imię i nazwisko.
Potwierdziłem, lotnik bowiem, którego nazywam Hubertowiczem, cieszył się 
niemałą wówczas popularnością, a w północno-wschodnim kącie kraju, skąd 
pochodził, stał się wzorem dla młodzieży męskiej i "bóstwem" dla 
pensjonarek - po prostu jakby gwiazdą pierwszej wielkości. Nadlatując 
czasami od strony Warszawy i popisując się karkołomną akrobacją, gasił tam 
od razu lokalne sławy, takie jak znakomity jeździec porucznik Jankowski, a 
nawet nasz niezrównany mazurzysta Jakubianiec. Która z tamtejszych dam nie 
marzyła o flircie z wysokim, a lekceważącym wszystkich i wszystko lotniku, 
zwycięzcą nad zdradliwym żywiołem i absolutnym panem potężnych mocy 
ukrytych w lśniącej maszynie? Zresztą był on - w razie wybuchu wojny - 
kandydatem na bohatera prawdziwego.
- No, więc i ja - rzeczowo powiedziała pani Sabina. - W tych 
Druskiennikach...
Z tego, co usłyszałem dalej, wynikało, że flirt między damą, trochę 
podobną do przymilnej, lecz niebezpiecznej kotki, a bezwzględnym i 
postawnym drapieżnikiem, na jakiego zawsze mi wyglądał Hubertowicz, nie 
miał przebiegu, o jakim marzą kobiety. Lotnik zdążał do swojego celu zbyt 
brutalnie i obcesowo. Omijając konwenanse, zaczepił samotną rozwódkę i przy 
pierwszym już spotkaniu jakby w roztargnieniu oświadczył jej swoje zachwyty 
i uczucia, a także zapowiedział ponowny przyjazd do Druskiennik. Można się 
było domyślać, że zuchwalec wywarł wrażenie na pozbawionej domu i męża 
kobiecie, budząc w niej może jakieś nadzieje, a w każdym razie ciekawość. 
Zjawiwszy się w Druskiennikach ponownie, Hubertowicz bez ceregieli zabrał 
nową znajomą na przejażdżkę łódką po Niemnie.
- Siłą ubrał mnie wtedy w czerwony sweterek, zresztą bardzo niebrzydki - 
mówiła pani Sabina. - Było gorąco, chciałam ten łaszek zdjąć, ale on uparł 
się, rzekomo z wielkiej troski o to, abym się nie zaziębiła. Proszę się nie 
dziwić, że o tym wspominam, ale to ma znaczenie. Co do niego, to był ubrany 
po cywilnemu i nosił płócienną białą czapeczkę. Z pewnością taką miał 
umowę...
- Z kimże? - zdziwiłem się.
- Z kimś, kto nas obserwował z litewskiego, wysokiego brzegu - odrzekła. 
- Ale niech pan słucha dalej. 
Wyobraziłem sobie teraz scenerię Druskiennik. Ze stacji Porzecze jeździło 
się tam brzegiem jeziora do miasteczka, na plac Kościelny. Tuż zaraz był 
sosnowy park wysokopienny z solankowym zakładem kąpielowym, a nad samym 
Niemnem - deptak i muszla koncertowa. Z tamtej strony rzeki - płowe 
urwisko, na które wylegała ludność litewskiej wsi Bałturzyszki dla 
słuchania koncertów. Któż interesował się w tej wsi łódeczką, na której 
przekomarzała się flirtująca para, ona w czerwonym (niebrzydkim, 
podobno...) sweterku, on zaś w białej czapeczce?
Ze skróconej, lecz bardzo jednoznacznej relacji domyślałem się nastrojów 
i w ogóle romantycznego klimatu owego dnia. Po wycieczce w pięknym i 
nasłonecznionym krajobrazie do reszty rozmarzył panią Sabinę smaczny obiad, 
naturalnie spożyty we dwoje, po czym wyruszono na długi i daleki spacer. 
Nie pytałem, dokąd poszli, czy ścieżką po trawiastym zboczu nad rwącą 
rzeczką Rotniczanką, czy też na stary, pełen uroku cmentarzyk. W każdym 
razie zrozumiałem, że epilog eskapady rozegrał się już w ciemnościach.
- Byłam... byłam wtedy jakoś niezwykle wzburzona - ciągnęła Sabina. - 
Sama nie wiedziałam, co się ze mną dzieje. Kipiała we mnie prawdziwa 
mieszanina radości i gniewu, tryumfu i furii.
- Furii? Po tym, co zaszło?
- No tak! Bo pozostawił mnie samą, wieczorem, w ciemnym lesie. Znikł tak 
samo nagle, jak nagle i bezczelnie robił wszystko. Poczułam głębokie 
upokorzenie i od razu znienawidziłam w nim brutala, a przecież gnało mnie 
coś do niego. Więc zerwałam się i pobiegłam z powrotem. Chciałam 
spoliczkować go albo rozpłakać się... 
- Na jego piersi?
- Niech pan nie kpi. Tylko kobieta zrozumiałaby mnie. Zresztą nie to jest 
ważne.
- Więc pobiegła pani do niego?
- Jak prawdziwa wariatka. Pokazał mi jeszcze za dnia pensjonat, w którym 
się zatrzymywał, nawet werandę należącą do jego pokoju. Nikt mnie nie 
zauważył, gdy prawie bez tchu wleciałam na piętro i od razu znalazłam ten 
pokój z werandą. Biała czapeczka leżała na stoliku, zresztą i bez niej 
wiedziałabym, że to on tu mieszka, nikt inny. No i ukryłam się. Naiwnie i 
głupio. Na tamtej werandzie, za wysokim fotelem, co stał w kącie, pod samym 
oknem, bo pomiędzy werandą a pokojem było okno. Otwarte. Sama nie wiem, po 
co to wszystko zrobiłam. Jak pensjonarka, prawda?
- Hm! - przyznałem poważnie. - Niech będzie pensjonarka.
- Ale ja nie po to wszystko to panu opowiedziałam, żeby pomnożyć pańską 
wiedzę o kobietach. Tu chodzi o innego rodzaju wiedzę. Musi pan zrozumieć, 
jak doszło do rzeczy najważniejszej. Mimo woli stałam się świadkiem czegoś 
strasznego, niepojętego.
- Słucham.
- Zaledwie w tym swoim kącie odetchnęłam, usłyszałam ich kroki na 
schodach, potem na korytarzu. Ich to znaczy jego i tego drugiego. Wreszcie 
weszli. Na razie nie odzywali się. Zaczęli mówić, ale dopiero po zamknięciu 
drzwi, kiedy zasiedli w pokoju, tuż za oknem, koło którego siedziałam jak 
ta mysz pod miotłą.
- Rozmawiali?
- Tak! Najpierw nie bardzo uważałam, tylko chciałam przeczekać, aż ten 
drugi sobie pójdzie. Zresztą już ochłonęłam i gotowa byłam w ogóle uciec z 
tego miejsca. Tymczasem, proszę pana, oni - po łyknięciu jakiegoś alkoholu 
- zaczęli mówić o swoich sprawach. Rozmawiali po niemiecku, a ja ten język 
znam doskonale, ze Szwajcarii. Pan może słyszał, że moi rodzice rozeszli 
się? Wtedy na parę lat ojciec oddał mnie do internatu szkolnego pod 
Zurichem. Więc niemiecki stamtąd... Proszę pana, niech pan teraz uważa.
Wzburzona, zerwała się.
- Hubertowicz to szpieg! - krzyknęła. - Szpieg i zdrajca!
Oniemiałem. 
- Tak jest - potwierdziła, pragnąc się opanować. To szpieg! I nie byle 
jaki!
- Taki świetny oficer? Lotnik? Nie do wiary! 
- Tak jest, może nie do wiary, ale to prawda. Najpierw Niemiec, bo to był 
Niemiec, nadmienił, że widział nas z tamtego brzegu, i zapytał o damę w 
czerwonym swetrze. "Przygodna znajomość" - odrzekł na to mój amant. 
Roześmieli się. Następnie przeszli do samej rzeczy. Niemiec zagadnął o 
materiał. Hubertowicz odrzekł, że materiału nie da, ale wszystko podyktuje. 
Niemiec wyraził niezadowolenie. Teraz Hubertowicz zapytał, czy umówiona 
suma została wpłacona. Ile, na jakie konto i gdzie? Niemiec najwidoczniej 
okazał jakiś dokument, bo zaszeleścił papier. Przez chwilę mówili trochę 
ciszej. Z kolei Hubertowicz rozpoczął dyktować. Mówię to panu pokrótce, ale 
gdzie należy, powiem bardzo dokładnie. Proszę pana, on mu wtedy podyktował 
spis naszych jednostek lotniczych, które z nich należą do poszczególnych 
armii, a które są w dyspozycji wodza naczelnego, wymieniał liczby i typy 
samolotów, nazwiska dowódców i pilotów, wreszcie powiedział wszystko o 
lotniskach, o składach paliwa, nawet o przewidywanych lotniskach polowych i 
o jakichś węzłach lotniczych. A Niemiec zapisywał i wciąż mruczał "schn". 
To był długi drobiazgowy wykład, więc Niemca zadowolił. Jeszcze zadał kilka 
pytań, a Hubertowicz mu odpowiadał. W ostatnim zapytaniu chodziło o to, co 
Hubertowicz zrobi ze sobą, gdy wybuchnie wojna.
- Cóż odrzekł?
- Że będzie walczył zupełnie tak samo, jak inni lotnicy polscy. Coś 
niezrozumiałego! Szpieg, a walczyć zamierza!
- A Niemiec?
- Powiedział raz jeszcze swoje "schn", napił się i poszedł, a 
Hubertowicz z nim. Z werandy dostrzegłam, jak ich cienie przemknęły w 
stronę rzeki. Uciekłam wtedy i prosto do Warszawy. Ja tego ukryć nie mogę, 
nie wiem tylko, do kogo trzeba iść. Wujowi przecież takich rzeczy o sobie 
nie powiem, w ogóle nikomu bez pana rady. Niech pan wskaże! Milczeć o tym 
nie będę! Trzeba ratować sytuację. Niech w sztabie naszym wiedzą, że tamci 
dostali wszystko! I że to straszny zdrajca!
Nie chciało mi się samemu plątać w tak drażliwe sprawy, więc zapytałem:
- A nie lepiej było załatwić to w Grodnie?
- Nie mogłam, proszę pana! Proszę zrozumieć, tam mnie znają. Z kapitanem 
Jakubiańcem nieraz tańczyłam. I w ogóle... Dopiero co skandal z mężem, 
teraz ten...
Nikt prócz majora Michała Rybikowskiego nawet nie przyszedł mi wtedy na 
myśl. Spowiedź Sabiny tchnęła odwagą i szczerością. Niejeden oschły, 
cyniczny głuptas mógłby doszukiwać się w niej aktu kobiecej zemsty, ba! 
nawet obrazy korpusu oficerskiego. Rzecz całą należało wziąć i do rozumu, i 
do tej wewnętrznej komóreczki, którą nazywamy sumieniem. "Tylko Rybikowski 
- zdecydowałem - niech on to rozstrzyga". Jego zatem numer telefoniczny 
podałem wówczas pani Sabinie.
O dalszych losach sprawy nieprędko się dowiedziałem.
"Wojny nie będzie"
Sabinie nie udało się dotrzeć do majora Rybikowskiego, choć - jak sądzę - 
w ciągu tego lata próbowała kilka razy skorzystać z udzielonego jej numeru 
telefonu. Major był wciąż nieuchwytny, a zresztą chyba i samą kobietę od 
początku nękały wątpliwości, bo z chwilą zwierzenia tajemnicy komuś innemu 
przestała wierzyć sobie samej. Po wielu latach przyznała mi się, że to, co 
podsłuchała z werandy w druskiennickim pensjonacie, zaczęło chwilami 
wydawać się jej jakimś złym snem, nie mającym nic wspólnego z 
rzeczywistością. Rozpamiętując niebywały incydent, dociekała: "Może to 
napad gorączki? Może to była gra wyobraźni?" A tymczasem, zanim jeszcze 
doszła do przekonania, że była i jest całkiem przytomna, incydent powoli 
tracił na znaczeniu wobec innych wydarzeń. Zresztą Sabinie przychodziło na 
myśl i to, że któż to wie - może Hubertowicz świadomie wprowadzał Niemca w 
błąd, dając mu fałszywe informacje? Podobno rzeczy takie dzieją się w 
wywiadzie. A jeśli nawet i było inaczej, to przecież jeden człowiek nie 
spowoduje klęski tak wspaniałego narodu, jakim wydawał się wówczas - gotów 
do obrony i wszelkich ofiar - naród polski.
Patriotyczne i pewne siebie oświadczenia mężów stanu, bojowa postawa 
żołnierzy, długie kolejki cywilów, jak długa i szeroka Polska niosących 
złoto i oszczędności do kas państwowych, karabiny maszynowe w imieniu 
społeczeństwa przekazywane jako dar dla wojska - to wszystko podnosiło na 
duchu nie tylko Sabinę, ale i wielu innych, zagłuszając wątpliwości i 
niwelując troski. Hubertowicz - no cóż: był albo zdrajcą, albo wielkim 
graczem (oby tak było...). Na przemian martwiąc się i pocieszając, Sabina 
obróciła parę razy pomiędzy Warszawą a okolicami, gdzie stopniowo 
likwidowała swoje sprawy prowincjonalne.
Wuj-generał ucieszył się z przybycia energicznej, a lubianej przez niego 
osóbki, która ożywiła mu pusty dom. Po stracie żony generał czuł się bardzo 
samotny. "Wybieraj, gdzie zamieszkasz" - powiedział do siostrzenicy, kiedy 
już obejrzeli wszystkie nie zajęte pokoje w sporej willi na kolonii 
Staszica. "Wybieraj" - powtórzył, gdy oświadczyła mu, że chce się postarać 
o posadę. Stosunki generała okazały się tak rozgałęzione, że w istocie 
wybór posad przedstawiał się dość bogato. Od centralnego biura Związku Izb 
Przemysłowo-Handlowych na Wiejskiej po rozwijającą się fabryczkę części 
motorowych na Czerniakowie i od Komisji Dewizowej, urzędującej przy placu 
Napoleona, po eleganckie przedstawicielstwo samochodów w hotelu "Bristol" - 
wszędzie młodą osobę, władającą obcymi językami, a zaprotegowaną przez 
starego generała, powitano by z całą gotowością. Co zatem wybrać? 
Sekretarzowanie stareńkiemu już eks-ministrowi na Wiejskiej? Zbieranie 
zamówień dla fabrykanta? Praktykę bankową? A może rozmówki z klientami oraz 
korespondencję handlową w pięknie urządzonym salonie samochodowym?
Eks-minister z Wiejskiej dobrotliwie oświadczył:
- Chętnie porozmawiam z tobą, moje dziecko, ale tymczasem zaczekaj 
trochę, aż ukończę podpisywanie papierzysk. Pójdziemy razem na śniadanie i 
wszystko sobie ułożymy.
W poczekalni wyglądającej raczej na salonik Sabina mimo woli wysłuchała 
dyskursu głośno toczonego przez dwóch starszych panów. Wymiana zdań 
brzmiała tak:
- Północne Towarzystwo Akcyjne to dopiero złoty interes! - powiedział z 
nabożnym zachwytem pierwszy. 
Drugi jegomość przytaknął:
- Piętnaście milionów wzięli jak nic, oprócz zysków normalnych!
- A kto pierwszy wpadł na ten pomysł?
- Naturalnie sam Perlmutter. Przedstawił w Ministerstwie Komunikacji 
szczegółowe obliczenie dochodów, jakie mogą przypaść kolejom żelaznym, 
jeśli przejmą na siebie część przewozów samochodowych. Kogo należy, 
opłacono. W rezultacie powstała sławna taryfa WR-20. Północne Towarzystwo 
mogło przewozić za pół darmo zbiorcze ładunki odebrane liniom samochodowym. 
I z tego źródła właśnie wpłynęło piętnaście milionów prowizji. Wspaniała 
afera.
Pierwszy zrobił szybkie obliczenie:
- Za piętnaście milionów można by na przykład zamówić 10 tysięcy podwozi 
i puścić je w ruch po kraju. Wojskowość stawia za cel wprowadzenie do 
gospodarki 80 tysięcy ciężarówek. A więc mielibyśmy już ósmą część.
- A mielibyśmy, oczywiście... Może mniej, ale coś około tego.
- W razie wojny - kilka dywizji zmotoryzowanych, to już byłaby coś, 
prawda?
Drugi przytaknął, lecz machnął ręką.
- Nie damy rady i tak. My - Niemcom?
- Poza tym trąbi się o motoryzacji, nawołuje, popiera transport 
samochodowy... Wszystko na niby! Bo z drugiej strony kolej podcina go. 
Taryfa WR-20 to w naszych warunkach śmierć ciężarówki. Właśnie i o tym chcę 
mówić z ministrem.
- Ma pan o co się martwić! |Pecunia |non |olet, mój panie.
Rozmowa znudziła Sabinę i zgorszyła. Przeprosiła sekretarkę i wyszła. A 
następnego dnia stary wyjadacz, emerytowany pułkownik, właściciel dobrze 
rozwijającej się fabryczki, mówił:
- Dla ślicznej siostrzenicy mojego przyjaciela-generała robotę mam, 
oczywiście. Pensja plus procent, dobrze?
Zacierając ręce wyjaśniał, że chce od razu wprowadzić młodą kobietę w tok 
interesów:
- Procent będzie od zamówień, które pani uzyska dla mnie. Na początek mam 
świetną okazję!
Złośliwie uśmiechał się i aż mlaskał z zachwytu, roztaczając dalsze 
perspektywy:
- Sytuacja jest taka. Na gwałt tworzy się brygadę pancerno-motorową, 
którą ma zorganizować i przeszkolić niejaki pułkownik Rowecki. Biedaczek ma 
różne trudności, bo lepi swoją brygadę z niczego, a nasi biurokraci 
wszystko mu opóźniają. Chłopak jest z prowincji, z jakiegoś tam pułku, więc 
nie umie, poczciwiec, dać sobie tutaj rady. W Warszawie można zrobić 
wszystko, ale trzeba umieć żyć z ludźmi. Rozumie pani?
Otworzywszy dłoń, przyłożył ją do boku, a drugą dłonią przybił. Zrazu 
Sabina nie miała pojęcia, co to może oznaczać.
- Widzi pani, nas, przemysłowców, mało obchodzą budżety, etaty, programy 
wyszkolenia i tak dalej. Ale słyszę, że Roweckiemu, jak zresztą dowódcom 
również innych jednostek, brak jest zwykłych żelaznych uchwytów do 
karabinów maszynowych, a ja mogę je trzaskać tysiącami. Tymczasem sprawa 
zamówień trwa długo i nie może się doczekać załatwienia.
- Dlaczego? - zdziwiła się Sabina.
- A dlatego, że każdy wojskowy projekt techniczny musi być przyjęty przez 
odpowiednią komisję, a członkowie komisji chcą też zarobić na boczku. Od 
fabrykanta. W tym wypadku - ode mnie.
- Oficerowie? Chcą zarobić?
- A jakże, a jakże, moja miła pani. Wszędzie i wszystkim trzeba się 
opłacać, tak już jest u nas. Tamten pułkownik tego właśnie nie zrozumiał. 
Przedstawił w ministerstwie dwa projekty uchwytów, jeden na samochody, 
drugi na motocykle, no i myśli, że już sprawę załatwił. Ale to mu nie 
przejdzie, bo zresztą inne podobne projekty leżą od roku po różnych 
szufladach. Otóż my z panią dopomożemy biedakowi. Absolutnie wszyscy będą 
zadowoleni. I ja, i moi robotnicy, i pani, i oficerowie z komisji, no i ta 
nieszczęsna brygada. Należy przede wszystkim zjednać członków komisji. 
Najlepiej będzie, jeśli pani wuj zaprosi do siebie, po kolei, paru 
oficerów, których nazwiska mu podam, a także i mnie. Przy kieliszku szybko 
dojdę do ładu z każdym. Bez posmarowania nic nie ruszy, a my oliwy nie 
pożałujemy... He-he-he...
Na razie Sabina nie powtórzyła rozmowy staremu generałowi i nie chciała 
go martwić swoimi spostrzeżeniami. Odwiedzając dawne przyjaciółki i starych 
znajomych, stopniowo traciła entuzjazm dla Warszawy, do której przecież 
zawsze tęskniła. Ludzie z kresów, gdzie spędziła ostatnie lata, wydawali 
się jej teraz daleko poczciwsi i rzetelniejsi od warszawiaków z kręgu, w 
którym się teraz obracała. Wciąż wychodziły tu wobec niej na jaw tajemnice 
niejako już w stolicy publiczne. O poszczególnych ministrach czy generałach 
i pułkownikach wiedziano, że są zainteresowani tantiemami i prowizją 
przypadającą im z tytułu tak różnych spraw, jak zakupy i zamówienia broni 
czy sprzętu, sprzedaż za granicę sto samolotów i dwieście sześćdziesiąt 
dział przeciwpancernych i przeciwlotniczych, pozwoleń na zakup dewiz i 
import towarów. Uprawiane pod pozorami legalności przekupstwo zostało jakby 
usankcjonowane przez tzw. "górę".
- Przyjmiemy panią, bo ruch u nas coraz większy - powiedziano Sabinie w 
Komisji Dewizowej. - Dziś, kto tylko ma jakieś poparcie, przekazuje 
pieniądze do banków zagranicznych, choć jednocześnie twierdzi, że wszelkie 
obawy są bezpodstawne.
- Pieniądze leżą na ulicy, tylko je brać - mówiła jedna z koleżanek 
Sabiny. - Bo wiesz, chcę kupić samochód, ale dotychczas nie wiedziałam, za 
co. No i wyratował mnie mój znajomy, minister. "Dam ci - powiada - list 
importowy, tylko dowiedz się u hurtowników na Ptasiej, czego tam chcą: 
pomarańczy, migdałów, daktyli, fig czy jeszcze czegoś w tym rodzaju. 
Powiesz kupcom, że potrzebujesz dwóch lub trzech tysięcy dolarów, a już oni 
sami ci podyktują, o co im chodzi". No i wszystko załatwiłam. Pójdę teraz z 
tobą i przy okazji obejrzę mercedesa...
W eleganckim salonie samochodowym w hotelu "Bristol" królował wykwintnie 
ubrany polski hrabia. "Bardzo przystojny, kuzyn włoskiego króla - szeptała 
koleżanka Sabiny. - I niezwykle sprytny. Zbudował własny model samochodu, 
wszyscy u nas byli dumni z tego i nawet gazety zaczęły o tym pisać. Ale 
pewna firma zagraniczna nie chciała, żebyśmy zaczęli jeździć własnymi 
samochodami, więc pierwszy polski samochód pewnego razu spalił się, a 
hrabia poszedł pracować właśnie do tej firmy. Widocznie za mało mu płacili, 
więc powtórzył sztukę, ale i drugi jego samochód, podobno jeszcze lepszy, 
też się spalił, i to razem z rysunkami. Wtedy znowu zaczął on pracować w 
przedstawicielstwie zagranicznym. A teraz pracuje tu..."
W salonie zastali, oprócz hrabiego, dwóch niemieckich inżynierów czy 
handlowców. Jeden z nich był niepozorny i krępy, o pyzatej twarzy 
naznaczonej studenckimi rapierami, drugi, zgrabny i pełen kokieterii 
blondyn, zastanawiał anielską niewinnością różowej twarzy, z którą 
kontrastowały zimne, blisko siebie osadzone oczy. Objeżdżając 
przedstawicielstwa swojej firmy, przybyli pięknym sportowym wozem do 
Warszawy i właśnie wybierali się do Wilanowa, a potem do Źelazowej Woli, bo 
przystojniejszy z Niemców interesował się Chopinem. "Niech panie jadą z 
nimi i pokażą im Warszawę" - zaproponował hrabia, a po chwili koleżanka 
Sabiny, już w najlepszej komitywie z dwoma cudzoziemcami, tryumfalnie 
zasiadała obok wytwornego kierowcy.
- Czemuż pani im odmówiła? - pytał hrabia Sabinę. - Może dlatego, że to 
Niemcy?
Skinęła głową i odpowiedziała:
- Proszę pana, przecież my przekazujemy naszym żołnierzom karabiny 
maszynowe, które będą do Niemców strzelać, jeżeli tylko na nas napadną. 
Niepotrzebne mi takie znajomości. 
- Po pierwsze - odrzekł pouczająco hrabia - zatargi polityczne nie 
powinny wykluczać stosunków towarzyskich. Po drugie, przecież pani chce 
pracować u mnie, a więc w ich firmie. Po trzecie, żadnej wojny nie będzie. 
A te karabiny maszynowe to |bluff, proszę pani, zwyczajny |bluff.
- Jak to |bluff?
- Ano |bluff, mydlenie oczu prostaczkom. 
- Sama widziałam! - zaprotestowała.
- Gdzie?
- W moich okolicach. Odbywa się to bardzo uroczyście!
Hrabia roześmiał się.
- Bierze się te karabiny z wojskowych magazynów, reżyseruje całą 
uroczystość z paradą, mowami, dziećmi i wiązankami kwiecia i powtarza się 
to samo bez końca. Nie wiedziała pani? Proszę zapytać pana generała.
W sumie wrażenia odniesione w Warszawie latem 1939 roku przez młodą 
osobę, która tu zjechała z kresów, nie mogły wypaść budująco. Tam 
prowincjonalna rzetelność serca i naiwna wiara w moralność dygnitarzy ze 
stolicy, tutaj - atmosfera cynizmu i afer i w ogóle jakieś nastroje 
podejrzane. Jeśli więc Hubertowicz został rzeczywiście zdrajcą, to z 
pewnością nie jedynym. Przypomnieć się musiały Sabinie długie i gorzkie 
dyskusje z eks-mężem, który jak mówił, ostatecznie już zwątpił o wartości 
"gnijącej klasy". Zwrot ów co prawda irytował Sabinę, ale i ona sama 
inaczej myśleć nie mogła o swoich pierwszych spotkaniach w Warszawie. Czy 
to np. prawda, że międzynarodowy handlarz bronią, niejaki Katelbach, za 
udzieloną mu przez ministra spraw wojskowych koncesję dał generałowi 
intratną dodatkową posadę w Towarzystwie Budowy Hoteli? A kochance 
generała-ministra, kiepskiej artystce, stałą i sutą gażę w swoim 
przedsiębiorstwie filmowym? Pytania tego rodzaju mnożyły się bez końca.
Zagadnięty w tej czy owej drażliwej materii wuj-generał posępniał, 
chrząkał i kostkami palców bębnił w rozdrażnieniu po stole. Odpowiedzi 
jego, choć zdawkowe, nie brzmiały optymistycznie. Na żarliwy atak Sabiny, 
kiedy mu wreszcie zdała relację ze swoich obserwacji i zasłyszeń, 
odpowiedział żałosnym spojrzeniem wyblakłych oczu i wymruczał, że - 
istotnie - świat solidnością nie grzeszy. "I ja także uczciwy nie jestem" - 
nadmienił melancholijnie, kiedy w jego domu zaczęto wałkować delikatną 
sprawę zamówień na uchwyty do karabinów maszynowych. Sabina widziała 
wówczas w przelocie postać żebrzącego o swoją brygadę pancerną pułkownika 
Roweckiego, który w pielgrzymkach po warszawskich "wszystkich świętych" 
przywędrował i do nich. "To nie są oficerowie, panie generale, to są jacyś 
pseudooficerowie" - mówił Rowecki do generała akurat, kiedy zaniosła im do 
gabinetu herbatę. "On jest jak i ja, z prowincji, pełen złudzeń" - 
pomyślała Sabina. W zasadzie jednak wszystko się działo przeważnie za 
sprawą takich właśnie ludzi, których Rowecki nazwał pseudooficerami i 
pseudoministrami, a mówiąc ogólnie - za sprawą pseudopatriotów, którym 
zależało na utrzymaniu wysokich stanowisk, intratnych posad, tantiem i 
dochodów. Gdy groza najazdu zdawała się nieuchronna, oni to odpowiadali 
krótko, że "wojny nie będzie". Czaiła się za tymi słowami ich gotowość do 
kompromisu dla ocalenia władzy i pieniędzy, jasnego życia i ciemnych 
powiązań.
Był to okres najpewniej bardzo ciężki dla Sabiny. Usiłowała między innymi 
szukać wyjaśnienia u człowieka, któremu zaufała historię druskiennicką, a 
więc u mnie, jednakże i ja sam, pośród innych, znalazłem się wówczas jakby 
na marginesie czasu i wydarzeń, przebywając głównie poza Warszawą. Wiele 
było wtedy osób skazanych na taką przymusową bezczynność. 
Losy kraju ważyły się. Dygnitarzom wciąż marzyło się odnowienie 
niemieckiej życzliwości, bo dalsze zachowanie przez nich władzy tylko od 
tego zależało. W roku poprzednim, podczas hitlerowskiej inwazji na 
Czechosłowację, sam prezydent Rzeczypospolitej po naradzie z naczelnym 
wodzem nawet nie odpowiedział na list, w którym Czesi prosili go o 
przyjęcie samolotów, czołgów i wozów pancernych, razem z warsztatami i 
obsługą. Przeciwnie, polskie lotniska obstawiono wówczas reflektorami i 
gotową do strzelania artylerią przeciwlotniczą.
A w tym roku najwyższy dostojnik państwa serdecznie przyjmował odwiedziny 
von Ribbentropa, zaś komendant policji - samego Himmlera, nie mówiąc już o 
awansach ministra sprawiedliwości dla doktora Hansa Franka podczas jego 
wizyty w Polsce. Ale, mimo to wszystko, Hitler żądał od ambitnych polskich 
dyktatorów nie równorzędnej współpracy, lecz zupełnego posłuszeństwa. 
Niejeden z rządzącej kliki gotów był zgodzić się i na to, pod warunkiem, 
aby kapitulację ubrać jednak w jakieś pozory, gdyż rewolucja niemal wisiała 
na włosku: naród gotów był bronić swojej niezależności wbrew "górze", armia 
zaś nie poszłaby wbrew powszechnej opinii. Toteż zwolennicy sojuszu z III 
Rzeszą zostali niejako zmuszeni do zajęcia postawy patriotycznej. Ale o tym 
wszystkim nie wiedziała Sabina, nie wiedział całej prawdy nawet uczciwy - 
jak tylu innych - oficer Oddziału II Sztabu Głównego, major Michał 
Rybikowski, właśnie wędrujący po "gorącym drucie", jak nazywał swoje 
marszruty na Zachód.
Trasa rzekomego kupca łotewskiego Jacobsena, przedstawiciela firm 
mających główną siedzibę w Rydze, ale działających także w Tallinie i 
Helsinkach, prowadziła, jak opiewały wizy na wysłużonym już paszporcie z 
łotewskimi gryfami i orłami, poprzez Polskę i Austrię do kilku wielkich 
miast w III Rzeszy, gdzie solidni importerzy mogli poświadczyć niewinny 
charakter podróży przedsięwziętej przez cudzoziemca. Poza tym robocza teka 
typowego pasażera wagonów sypialnych i restauracyjnych zawierała niejeden 
plik korespondencji handlowej, a stosowne katalogi i próbki wypełniały 
jedną z jego dużych waliz, ozdobionych nalepkami renomowanych hoteli Europy 
środkowej i wschodniej. Jednakże major Michał Rybikowski liczył głównie na 
siebie samego, na przymioty osobiste, które - otrzymane od natury - niejako 
predestynowały go do trudnej służby, obranej przed laty, wkrótce po 
odejściu ze służby liniowej do prac w sztabie. Solidnego wzrostu, ale o 
nieco pochyłej postawie i trochę przygarbionych ramionach, w niczym nie 
przypominał wojskowego, przyuczonego do zuchowatych manier i swoistego 
oficerskiego drylu. Po kupiecku towarzyski i ciekawski, ale zarazem - jako 
handlowiec - niby ostrożny i "wiedzący swoje", łatwo dawał się poznać 
przygodnym towarzyszom podróży, a przy kontrolach granicznych, policyjnych 
i celnych szybko umiał rozwiewać podejrzenia i wątpliwości. Zachowywał się 
po przyjacielsku, traktował wszystkich jak dobrych znajomych, do rozmów 
zręcznie wplatał temat interesujących go transakcji, z reguły zaś roztaczał 
opiekę nad współpasażerką, jeśli tylko los albo i jakiś przemyślny, obcy 
rozkaz skierował do jego przedziału mniej lub więcej nadobną towarzyszkę.
"Brat-łata", "dobry kumpel", takie po sobie pozostawiał wrażenie na 
trasach swoich podróży. Napotykane kobiety szybko dochodziły do 
przekonania, że krzepkiemu w sobie pośrednikowi handlowemu z Rygi, dopiero 
co wyrwanemu spod czułej opieki domowej, nie obce są pokusy natury 
sentymentalnej. Tak czy inaczej było naprawdę, major nie skąpił kobietom 
opieki, zawsze gotów do drobnych usług, a przede wszystkim do opłacania 
tragarzy lub taksówek (czego na ogół panie bardzo nie lubią), a nawet do 
nagłego przerwania podróży, o ile nastręczał się po temu jakiś pretekst. Z 
pozoru łatwo ulegając przypływom szczerości, jakby rozklejał się i ujawniał 
troski osobiste, chętnie też wyciągał z portfelu listy polecające, których 
miał wiele. Najcenniejsze z nich nosiły podpis łotewskiego ministra 
Balodisa i fińskiego marszałka Mannerheima. Tak usypiał podejrzenia, a 
prezencikami w postaci próbek ryskich nalewek i cygar czy też koronek i 
bursztynów jednał sobie dalszą sympatię. O tym, że nieregularne rysy jego 
wyrazistej, rumianej twarzy mogą stanowić szczególną maskę, nikt nie 
pomyślał nawet, zresztą każdy niemal od razu dostrzegał w nim skłonność do 
ujawniania długo hamowanych odruchów. Tak oto przyrodzona skrytość 
człowieka rodem z zaścianka nad litewską Niewiażą służyć miała oficerowi, 
który udawał się w objazd agentów pracujących dla polskiego wywiadu w samym 
gnieździe wroga.
Nie był nowicjuszem, przeciwnie, w latach poprzednich sygnalizował 
rozwijanie hitlerowskich brygad pancernych w dywizje, a także dostarczył 
fachowej analizy przemarszu ciężkich jednostek niemieckich do Wiednia 
podczas tak zwanego Anschlussu. Około 30 procent czołgów stanęło wówczas po 
drodze, ale - z drugiej strony - Niemcy przekonali się, że jedną szosą 
można posuwać cały zmotoryzowany korpus. Wreszcie major Rybikowski dziś 
jeszcze gorzko się uśmiecha na wspomnienie sensacji, jaką przed niespełna 
rokiem wywołał zwięzłym meldunkiem, że do zajęcia Sudetów wyznaczone 
zostały pod dowództwem generała-majora wojsk pancernych Guderiana "wojska 
szybkie" w składzie czterech dywizji pancernych i dwóch zmotoryzowanych 
dywizji piechoty. Był to dowód, że niemiecka idea całych armii pancernych 
wchodziła w życie, a więc należało się z tym liczyć. Jednakże w kraju 
tajemnicze wpływy wciąż obracały z trudem zdobyty, groźny pewnik w jakąś 
próbę zastraszenia czy szantażu.
"Im lepiej pracujemy, im częściej dostarczamy alarmujących wiadomości, 
tym bardziej przeszkadzamy Warszawie" - myślał w tamtych czasach niejeden z 
oficerów wywiadu.
Perypetie ludzi z wywiadu i kontrwywiadu wydają się wielu czytelnikom 
niezwykle zajmujące, są one zdolne szczególnie do rozkołysania młodej 
wyobraźni. Gdzież większa sensacja od dociekliwej penetracji utajonych 
planów wroga! Cóż bardziej zuchwałego od posuwania się ryzykownym bezdrożem 
pomiędzy czeluściami klęski a szczytami tych tryumfów, które zabezpieczają 
ojczyznę od podstępnego zaskoczenia? Urzekająca romantyka tajnej służby 
zdaje się promieniować także z jej bezimienności i z milczenia 
osłaniającego przed rozgłosem i chwałą tak samo tragedie, jak i największe 
zasługi. Już sama rezygnacja z nagrody, jaką stanowi ujawnienie najwyższej 
ofiary lub jakiegoś wspaniałego czynu, zawiera satysfakcję szczególną, bo 
ustokrotnioną przez świadomość własną, nie rozmienioną na dźwięki i blaski 
publicznych fanfar. Tak się te sprawy z daleka mogą wydawać: ponętnie i 
wabiąco niby sekretne wyprawy po tajemniczy kwiat paproci.
Rzeczywistość świadczy wszakże o służbie człowieka wywiadu tysiącami 
pospolitych życiowych detali i tą męczącą nieustającą czujnością, która 
winna ostro kontrolować wszystkich i wszystko, lecz najsurowiej samego 
siebie - własne odruchy, pragnienia i uczucia. W praktyce oznaczać to może 
nie tylko maskowanie nienawiści, ale - co gorsza - symulację przyjaźni i 
miłości, a także niezbyt honorową zdradę zaufania, zawsze w imię wyższego 
interesu. Poza tym wywiadowcy grożą, jeśli tylko zostanie pochwycony, 
tortury, ocalałemu zaś - już chyba na zawsze - pozostaje zimna postawa 
wewnętrzna, bliska siostra cynizmu.
"Pracownik wywiadu zdany jest wyłącznie na swoje siły - mówił mi po 
latach Rybikowski. - Przekleństwem w tej robocie jest całkowita samotność. 
W razie "wpadunku" - możliwość uratowania skóry bardzo mała, chyba w drodze 
wymiany, co niekiedy tylko bywa praktykowane. Nie wolno pozwolić sobie na 
żadną chwilę słabości. Najmniejsza nieostrożność prowadzi do zguby, a 
tymczasem trzeba udawać właśnie kogoś całkiem nieostrożnego. Zasadą jest 
nie zwracać na siebie uwagi i upodobnić się do otoczenia, a więc do obcych 
z języka i obyczaju. W Niemczech, gdzie hitleryzm wprowadził powszechną 
inwigilację, zawsze musiałem zachowywać się tak, jakbym nic absolutnie do 
ukrycia nie miał. I wreszcie trzeba się liczyć z ludzką głupotą, złą wolą i 
zawiścią zarówno wśród agentów, jak i w swoim własnym sztabie, któremu 
dostarcza się wiadomości. Czujność wskazana była nawet po powrocie do 
kraju, gdyż nieprzyjaciel penetruje nasze życie tak samo, jak my 
penetrujemy jego kraj, a przy tym pozostaje jeszcze ewentualność najgorsza 
z najgorszych, mianowicie że z tych czy innych powodów olbrzymi nasz 
wysiłek okaże się daremny... Że tam, u góry, nie będą chcieli uwierzyć w 
niezbitą prawdę, jeśli nie odpowiada ich koncepcjom..."
Rzetelni oficerowie Biura Studiów, jak Rybikowski czy sławny później z 
obrony Westerplatte major Henryk Sucharski, mieli niejedną okazję do 
zwątpienia w mądrość i zacność przełożonych. Jednakże - jak to w wojsku - 
obowiązywał ich rygor, a choć dyskusji nikt nie zakazywał, to przecież 
toczyły się one raczej w kręgu koleżeńskim. Kapitan czy major do woli 
spierał się czy poglądy uzgadniał z majorem czy kapitanem, ale powiązani 
solidarnością pułkownicy głuchli natychmiast, skoro tylko docierał do nich 
z dołu głos krytyczny, a im bardziej ograniczony umysłowo był pułkownik czy 
generał, tym wynioślej odgradzał się od trzeźwo i uczciwie myślących 
oficerów, tym szczelniej zaciskał w pogardzie usta. Niższy stopniem do 
racji nie miał prawa, chyba wyjątkowo, gdy na przykład piastował wysokie 
godności w tajnej loży "piłsudczyków".
Nic też dziwnego, że nieraz szły na marne nawet największe sukcesy 
pracowników wywiadu, zdobyte dzięki wieloletnim poświęceniom i niezliczonym 
aktom odwagi. Trzeba się nam cofnąć o parę lat, aby zrozumieć 
beznadziejność ich wysiłków. Tak na przykład oficerowie z Biura Studiów nie 
wiedzieli, czym wytłumaczyć zlekceważenie najważniejszych materiałów, 
dostarczonych przez agenta z Dortmundu, którego nazwiemy tu "Albinem". Był 
nim Polak, dawny pomocnik kowala wiejskiego spod Kalisza, później 
zatrudniony jako ślusarz i specjalista-metalowiec na Dolnym Śląsku, a 
wreszcie majster w zakładach Kruppa. Awansowany na magazyniera w 
Dortmundzie, stał się jednym z najbardziej cennych informatorów "Madrasu", 
czyli placówki polskiej w Essen, skąd przez inną placówkę, "Bilbao" w 
Hamburgu, nadsyłał fotokopie rysunków technicznych - dotyczących produkcji 
zbrojeniowej Kruppa. W ten sposób Warszawa dowiadywała się o detalach i ich 
zespołach coraz to ulepszanych przez Niemców dział, czołgów i ciągników 
artyleryjskich.
"Albin" na szczęście nie wiedział, że w Warszawie odmówiono mu wiary, 
kiedy po długiej i cenionej współpracy przysłał z kolei bardzo niecodzienne 
rysunki techniczne. Fachowcy od balistyki po zbadaniu ich orzekli, iż Krupp 
najwidoczniej rozpoczyna produkcję działa o kolosalnej średnicy 72 
centymetrów. Ponieważ czegoś podobnego jeszcze nie było, natychmiast 
rozpoczęły się medytacje różnych sztabowych mądrali na temat, czy można 
ufać agentowi, który nadsyła tak mało prawdopodobny materiał. Tylko 
oficerowie francuscy, pomni na bombardowanie Paryża z "Grubej Berty" w roku 
1914, okazali nieco większe zainteresowanie tą sprawą, ale ostatecznie 
także i oni odnieśli się do niej sceptycznie. Dopiero w parę lat później, 
kiedy wypadki wojenne potoczyły się lawiną, przypomniano sobie o 
zmarnowanej zasłudze już nie żyjącego magazyniera z Dortmundu. Gigantyczne 
działo nie miało zastosowania we Francji, ale w roku 1941, podczas 
oblężenia Sewastopola, pociski o średnicy wynoszącej niemał trzy czwarte 
metra potwierdziły polski przedwojenny meldunek o tajnych przygotowaniach 
Kruppa.
Jeszcze większe komentarze musiała w Biurze Studiów wywołać sprawa 
Sosnowskiego, który nadsyłał z Niemiec nie tylko ścisłe i potwierdzające 
się meldunki, ale także mnóstwo fotokopii najbardziej tajnych dokumentów. Z 
czasem materiał pochodzący od Sosnowskiego trudno było zmieścić w dwu 
potężnych kufrach; on też, na kilka lat przed wojną, tak sygnalizował 
przygotowania Hitlera do "Blitzkriegu":
"W Stuttgarcie będzie formowana 4 brygada pancerna. Prócz tego powstaną 
trzy dywizje zmotoryzowane typu "leichte" (lekkie). W skład takiej dywizji 
wchodzą dwa zmotoryzowane pułki piechoty, pułk rozpoznawczy, pułk 
artyleryjski, batalion czołgów i pododdziały specjalne. Wchodzą one w skład 
XV korpusu. W organizacji są cztery zmotoryzowane pułki piechoty, które 
wejdą w skład XIV korpusu. Trzy dywizje pancerne formują korpus XVI z 
dowództwem w Berlinie. Te trzy korpusy podlegają dowództwu 4 grupy 
operacyjnej z siedzibą w Lipsku. Dowodzić grupą będzie gen. von 
Brauchitsch".
Sosnowski zawczasu więc dawał znać o tym, co miało po latach wydać 
straszny plon.
Znakomity as wywiadu, zwany potocznie "Jurkiem", zlekceważył dwie 
naczelne zasady obowiązujące w tajnej służbie. Po pierwsze, z całą 
świadomością zachowywał się tak, jakby chciał zwrócić na siebie ogólną 
uwagę, a po drugie - zapewne upojony sukcesami - dopuścił się wreszcie 
nieostrożności, już nie zamierzonych.
Sosnowski był wysoki, przystojny, elegancki, odważny i obdarzony 
talentami towarzyskimi, a ponadto zawsze wyróżniał się dzięki różnym 
gestom, które uważano za oryginalne. Do Niemiec wjechał konno prowadząc za 
sobą drugiego wierzchowca. W sferach artystycznych i dyplomatycznych, a 
także w nocnych lokalach Berlina zasłynął jako aranżer wymyślnych rozrywek 
i rzucający pieniędzmi właściciel stajni wyścigowej. Obracał się także w 
świecie mody i filmu. Szczególnie przepadały za nim kobiety, on zaś 
uprawiał miłostki z myślą o ich wyzyskaniu dla swoich celów. Szła za nim 
podniecająca wyobraźnię plotka, że został skreślony z polskiego korpusu 
oficerskiego za romans z żoną swojego dowódcy pułku. W aureoli skandalu 
zaczynając nowe życie za granicą, zyskał w Berlinie pochlebne przezwisko 
"pięknego szatana".
Po pewnym czasie Sosnowski nawiązał stosunki z baronową von Berg i flirt 
z panią Benitą von Falkenhayn, z domu Zollikofer, posiadającą znajomości w 
Reichswehrministerium. Osoba ta pochodziła z podupadłej rodziny pruskiej. 
Ojciec jej, były pułkownik niemieckiej armii cesarskiej, już nie żył. Pani 
Benita mieszkała ze swoją matką w nader skromnych warunkach. Wkrótce 
Sosnowski zaczął uchodzić za starającego się. Matka i córka przyjmowały 
Polaka i jego prezenty z entuzjazmem, Sosnowski, zawsze pełen rycerskości, 
popłacił również ich długi. Doszło do takiej zażyłości, że matka, widząc 
już zapewnione szczęście swojej córki, zatrzymywała pięknego oficera w 
swoim domu na noc. Baronową von Berg, panią Benitę z matką i Sosnowskiego 
często widywano w najdroższych lokalach i klubach. Obie młode kobiety 
szybko przyzwyczaiły się do rozrywek i do pięknych strojów. Po pewnym 
czasie, wciąż otaczane zbytkiem, a także uwiedzione przez galanterię 
Sosnowskiego, dowiedziały się, że pełni on w Berlinie obowiązki oficera 
wywiadu, ale Warszawa jest niezadowolona z jego dotychczasowych osiągnięć. 
"Wzywają mnie z powrotem, każą znów służyć w szeregach - skarżył się. - 
Mógłbym tu zostać i poślubić tę, którą kocham, ale będzie to możliwe wtedy, 
kiedy dostarczę przełożonym jakieś cenne tajne dokumenty". Panie 
zdecydowały, że należy przyjacielowi dopomóc. Prócz tego latem w roku 1934 
Sosnowski będąc w Budapeszcie tak zachwycił małą tancerkę Ritę Pasci, że 
wybrała się z nim jego samochodem do Berlina. Wszystkie te kobiety rychło 
zaczęły pracować dla swojego protektora.
Benita von Falkenhayn wyróżniała się pośród przyjaciółek Sosnowskiego. 
Rządząc się pobudkami serca, traktowała wszystko jak najbardziej serio. 
Postanowiła zostać Polką i tak przejęła się polskim patriotyzmem jako 
przyszła małżonka Sosnowskiego, że nie poprzestała na roli biernej. 
Spotykając się na plaży w Wannsee ze swoją przyjaciółką, wdową Renatą von 
Natzmer, perswadowała jej:
- Wysługujesz się bandzie opryszków, którzy opanowali naszą ojczyznę i 
chcą ograbić cały świat. Twój pułkownik Guderian zdradza naszą klasę, bo 
razem z innymi służy Hitlerowi, hersztowi tamtej bandy.
Z dalszych rozmów pomiędzy przyjaciółkami wynikało, że najwybitniejsi z 
nazistów, wciąż deklamujący o germanizmie, sami pochodzą z innych krajów, 
są w Niemczech właściwie obcymi. Dla tych awanturników - mówiła pani Benita 
- germanizm stał się czymś w rodzaju swoistej religii. Przecież Hitler jest 
Austriakiem - przypominała - Hess urodził się w Egipcie, Darr w 
Argentynie, Rosenberg w Estonii, Bohle w Anglii, inni pochodzą z Polski lub 
Czechosłowacji, czasem i z rodzin żydowskich, jak sławny z okrucieństwa 
Heydrich, o prawdziwym nazwisku Sss. Ich idea polega na splądrowaniu 
świata przy pomocy otumanionych Niemców.
Słuchając tego wszystkiego, Frau van Natzmer nie mogła już wątpić, że 
szef jej padł ofiarą jakiejś niezrozumiałej omyłki lub że po prostu zdradza 
najlepszą część narodu niemieckiego.
Pani ta pracowała w sekcji I.N.6 Ministerstwa Wojny. W rozmowach z 
przyjaciółką nie ukrywała różnych szczegółów organizacyjnych, a wreszcie 
dostarczyła sporo dokumentów dotyczących tajnych spraw, które wielce 
intrygowały Polaków i Francuzów. Z początku wdowa szczerze uważała, że 
służy niemieckim sferom zachowawczym, i bez żadnych skrupułów przyjmowała 
od Benity pieniądze, ubierając się coraz drożej. W końcu popadła w długi. I 
dopiero wówczas dowiedziała się, że pracuje dla polskiego oficera.
- Chcesz się od tego uwolnić? - zapytała Benita. - No cóż, doskonale, ale 
musisz nam podać nazwiska innych kobiet, które tam u was pracują i mogą 
przejąć robotę na siebie.
Frau von Natzmer pomyślała o pannie Irenie von Jena, sekretarce 
pułkownika Guderiana, a także o trzech innych kobietach, które na gwałt 
potrzebowały pieniędzy. Tymczasem i sam Sosnowski nie próżnował. Zjednał 
sobie współpracownicę pułkownika Niederfuhra, o którym dowiedział się, że 
popadł w długi. Nie tylko przekupił porucznika Rudloffa, adiutanta jednej z 
ważnych person wojskowych, ale jakoby wdał się jeszcze w romans z panią 
Rudloff, także i ją wciągając do swojej siatki. W ciągu roku Sosnowski 
uzyskał sto pięćdziesiąt tajnych dokumentów, wśród których znajdował się 
niemiecki plan wojny z Polską, oraz... klucz od safesu samego Guderiana. 
Lecz odurzony sukcesami, staje się on lekkomyślny.
Richard Protze, ówczesny szef niemieckiej służby kontrwywiadu, tak 
później opowiadał:
"W Berlinie pracowało wówczas dwóch oficerów polskiego wywiadu.
Jeden z nich, porucznik Gryf-Czajkowski, nie miał pojęcia, w jaki sposób 
rozpocząć swoją pracę. Nareszcie wybrał drogę, która wydała mu się 
najprostsza, mianowicie poskarżył się Niemcom, że nie ma nic do przesyłania 
Warszawie. Będziesz pan miał materiału co niemiara - powiedzieli mu 
Niemcy. Sekcja III F kontrwywiadu zażądała wówczas od pułkownika Heinza 
Guderiana z sekcji I.N.6 fałszywych wiadomości o prototypach broni 
pancernej i o doświadczeniach, które Niemcy prowadzili ze swoimi czołgami. 
Te właśnie bezwartościowe materiały Czajkowski zabierał do ambasady i 
fotografował je w ogrodowej altanie, gdzie urządzone było małe laboratorium 
z ciemnią.
Pewnego dnia Czajkowski ujrzał w tym laboratorium suszące się filmy. 
Zdumiony i zazdrosny, skopiował kilka zdjęć i zaniósł je swoim niemieckim 
przyjaciołom, ci zaś z jeszcze większym zdumieniem rozpoznali autentyczny, 
a nie sfałszowany materiał pochodzący z sekcji I.N.6".
Podejrzenie padło od razu na Sosnowskiego, ale dowodów na to jeszcze nie 
było.
Osaczanie "pięknego szatana" szło powoli. Pewnego dnia spóźniła się do 
biura maszynistka szefa Wydziału Operacyjnego w niemieckim Ministerstwie 
Wojny na Bendlerstrasse. Zanotowawszy to opóźnienie, czujny portier zdał 
sobie sprawę z faktu, że urzędniczka ta, dawniej potulna, punktualna i 
zawsze skromnie ubrana, przychodzi teraz z opóźnieniem i niewiele sobie z 
tego robi oraz że zaczęła się ubierać aż nadto szykownie. W kilka dni 
potem, podczas nocnego obchodu, portier zauważył światło w jednym z 
pomieszczeń i zastał tę samą Frulein przy maszynie. Panna stropiła się, 
ale po chwili zaczęła narzekać na nadmiar roboty, jaką jest obarczona. 
Portier zanotował sobie w pamięci, że urzędniczka nosi eleganckie obuwie i 
że na wieszaku w jej pokoju wisi szykowne futro, że wreszcie stalowa szafa 
z tajnymi aktami jest otwarta. To wszystko nasunęło portierowi podejrzenia, 
o których następnego dnia zameldował pułkownikowi Guderianowi, szefowi 
sztabu wojsk pancernych.
Z początku pułkownik rozgniewał się na niego, ale potem zastanowił się 
nad zawartością szafy, którą portier widział otwartą. Przechowywano tam 
najnowsze plany operacyjne przeciwko Czechosłowacji i Polsce, dane 
statystyczne o uzbrojeniu Wehrmachtu, wreszcie charakterystyki 
poszczególnych części uzbrojenia, opisy i rysunki nowych broni.
Wobec tego Guderian zaczął obserwować swoją sekretarkę, wpadając 
wieczorem do ministerstwa i sprawdzając zawartość szafy. Wszystko tam było 
w porządku, jednakże za czwartym razem pułkownik stwierdził brak ostatnich 
dziesięciu stron studium operacyjnego, nad którym sam pracował. Co prawda, 
sekretarka otrzymała zlecenie przepisania niektórych ustępów tego studium, 
ale nie oznaczało to uprawnień do samodzielnego wyjmowania aktów z szafy. 
Już w dniu następnym owe dziesięć stron znalazło się na swoim miejscu. 
Pułkownik powiadomił o tym wszystkich, kogo należy. Rozpoczęto ścisłą 
obserwację sekretarki.
Po tygodniu śledzono już czternaście osób, z którymi urzędniczka 
utrzymywała stosunki. Pośród nich zainteresowano się szczególnie nową 
znajomą byłego oficera Armii Polskiej, Sosnowskiego, mianowicie tancerką z 
Węgier.
Rita Pasci od razu wyczuła niebezpieczeństwo. Starając się ubiec 
pracowników kontrwywiadu, poskarżyła się swojemu impresario, że jest 
zmuszana do szpiegostwa. Z kolei Niemcy zmusili tancerkę do wyśledzenia, z 
kim się Sosnowski widuje. I oto pewnego wieczoru Protze odebrał niesłychaną 
wiadomość. Telefonowała Rita Pasci. Jej krótkie pytanie brzmiało:
- Czy coś mówią wam dwa nazwiska: pani von Natzmer i panny von Jena?
Szef kontrwywiadu poczuł, że ugięły się pod nim kolana, gdyż obie z 
wymienionych pań pracowały jako najbardziej zaufane sekretarki w 
szczególnie tajnych sekcjach sztabu.
Tej nocy Sosnowski wyprawiał bal "mody i filmu" na cześć Rity Pasci. 
Jednakże tym razem kobiety zajęły się "pięknym szatanem". Na balu 
niespodziewanie zjawiła się wysłana przez męża i wciągnięta do akcji pani 
Helena Protze, co już samo przez się stanowiło sygnał jakiegoś 
niebezpieczeństwa. "Mam nadzieję, że spotkamy się gdzie indziej" - 
powiedział jej Sosnowski. "Jeszcze tej nocy wszystko się rozstrzygnie" - 
odrzekła mu dwuznacznie. W kilka minut później Rita Pasci dzwoniła z 
mieszkania Sosnowskiego do Gestapo: "Jest zaniepokojony, cichaczem pakuje 
walizki, ale zabawa trwa".
Gestapo wtargnęło w chwili, kiedy szampanem wznoszono toast na cześć 
pięknej tancerki. Wszyscy obecni musieli stanąć pod ścianą, kobiety 
dostawały histerii.
Śledztwo trwało dziesięć miesięcy, aż do lutego 1935 roku.
Proces zgromadził dygnitarzy partyjnych i młodą hitlerowską generację 
niemieckiego wywiadu. Główny oskarżony Sosnowski stanął na baczność i 
oświadczył, że jest oficerem polskiego wywiadu. Między innymi przyznał, że 
część materiałów odstąpił pewnemu osobnikowi, którego uważał za 
przedstawiciela francuskiego Deuxime Bureau, a który w istocie okazał się 
podstawionym przez Niemców prowokatorem. Rozprawa trwała dziesięć dni. 
Benita von Falkenhayn, usłyszawszy wyrok, powiedziała: "Umrę szczęśliwa za 
moją nową ojczyznę". Sosnowski ucałował jej rękę, a później - oczekując na 
kaźń - prosił władze o zezwolenie na ślub z Benitą. Chciał w ten sposób 
uratować jej życie jako obywatelce polskiej. Kanclerz Hitler odmówił tej 
prośbie. W roku 1935 skazane na śmierć von Falkenhayn i von Natzmer zostały 
ścięte toporem. Panna von Jena odbywała karę dożywotniego więzienia. 
Przepełniony niesmakiem pułkownik Heinz Guderian, szef sztabu wojsk 
pancernych, zerwał stosunki towarzyskie z Polakami. Natomiast szef 
niemieckiego wywiadu, admirał Wilhelm Canaris, złożył wizytę u polskiego 
ambasadora i w kurtuazyjnej rozmowie zaproponował wymianę Sosnowskiego na 
trzech szpiegów niemieckich i ujętą w Warszawie Niemkę, wybitną agentkę 
wywiadu niemieckiego. Propozycja została przyjęta.
Jedna z wmieszanych do afery Niemek stała się od tej pory agentką 
Gestapo, wciąż pozorując dawną współpracę z wywiadem polskim. Była to 
właścicielka eleganckiego domu mody w centrum Berlina. Dzięki niej Niemcy 
ujęli co najmniej - jak twierdził admirał Canaris - dziesięciu agentów 
polskiego wywiadu. A tancerka Rita Pasci nadal występowała na parkiecie 
modnego lokalu, tańcząc w takt cygańskiej orkiestry.
Niemiecki sztab generalny zmuszony był zmienić plany operacyjne, co 
oddaliło na pewien czas możliwość najazdu na Czechosłowację i Polskę.
Tak skandalicznie rozpoczął swoje działanie polsko-niemiecki pakt o 
nieagresji.
Tymczasem w Polsce nie tylko powieszono Gryf-Czajkowskiego, co się 
słusznie zdrajcy należało, lecz zakwestionowano także zdobycze 
Sosnowskiego. Jego materiały okazały się po prostu "za dobre". Gdy zaś 
Sosnowski przesłał do sztabu w Warszawie aż dwa pełne kufry z fotokopiami 
najbardziej tajnych dokumentów niemieckich, pułkownicy i generałowie 
śpiesznie uznali je za zbiór falsyfikatów. Odrzucając bezcenny materiał, 
zezwolono jednak na sprzedaż poszczególnych dokumentów francuskiemu 
Deuxime Bureau. Także i brytyjski Intelligence Service uczestniczył w 
transakcjach. A Sosnowskiego zasądzono na karę twierdzy.
"Oficer wywiadu jest zawsze, wiecznie sam, absolutnie osamotniony" - tak 
z całą słusznością po raz setny myślał major Rybikowski, podejmując na nowo 
olbrzymi, choć w dużej części zmarnowany wysiłek poprzedników.
Świadomość zbliżającej się katastrofy opanowała majora już od pierwszej z 
nowych jego wypraw do Niemiec. Opuścił Warszawę w połowie czerwca 1939 
roku, wyjeżdżając na kolejną wizytację. Przeminęły lata jego uporczywych 
"studiów" niemieckich, zakończył się też okres pracy spokojniejszej. Nastał 
czas akcji gorączkowej i przestawiania wywiadu na stopę wojenną. Co prawda 
owi pseudooficerowie, dygnitarze i politycy coraz goręcej zapewniali swoje 
damy przy stolikach i na parkiecie dansingu w "Adrii", że do wojny wcale 
nie dojdzie, ale poruczników, kapitanów i majorów, którzy miotali się w 
wytężonej robocie sztabowych centrali, nikt już zmylić nie mógł. Dla nich 
było jasne, że nastąpią potężne uderzenia guderianowskiej broni pancernej, 
że wojna właściwie rozpoczęła się jeszcze z wiosną, i od tego czasu każdy 
tydzień przynosił nowe dowody jej nieuchronności. Tak było i z Rybikowskim: 
z ciężkim sercem przewidywał on zresztą nie tylko najazd, ale i klęskę.
Z pamiętnika
Heleny Mierczyńskiej
Dnia 1 września o 6 rano mama zbudziła nas. Czekał żołnierz z listem. 
Było to powołanie Genia do wojska. Z początku miał prowadzić lekarskie 
badanie poborowych w lesie pod Puławami, koło prochowni. Potem, gdy po raz 
pierwszy zbombardowano most na Wiśle, otrzymał rozkaz wyjazdu do szpitala 
polowego w Warszawie. Ja przez kilka dni woziłam na stację kolejową chleb, 
bo tam wydawano posiłki przejeżdżającym wojskom. Wkrótce zaczęły się także 
i transporty rannych... Bombardowanie mostu na Wiśle trwało do 10 września, 
bez skutku, ale dzielnica żydowska nad Wisłą legła w gruzach. Starostwo 
uciekło, pozostał tam tylko woźny Kraś. W instytucie naukowym nocowało raz 
Ministerstwo Rolnictwa, ale i ono zaraz wyjechało. Pociągi już nie szły... 
Pusto... Jak w złym śnie... Gdzieniegdzie błyski pożarów. W nocy dobijali 
się nasi żołnierze: kazano ewakuować się. Tu będzie linia frontu. Nikomu z 
cywilów nie wolno pozostać... Zaprzęgamy kuckę do wózka... Jedziemy do 
pobliskiej leśniczówki, która jednak też zapłonęła pod wieczór. Ruszyliśmy 
dalej. Płonęło nasze miasto, palił się daleki Kurów. Skręciliśmy z 
zatłoczonej szosy w stronę majątku Samoklęski. Podobno przejeżdżał tędy 
prezydent. Wieczorem i tam nadleciały bombowce. Zapaliły się budynki 
gospodarcze. Dnia 13 września nocą przemaszerował pułk kawalerii. 
Opatrywałam ranne konie... W dwa dni później zajechały przed dwór motocykle 
niemieckie. Już od Niemców dostałam przepustkę na powrót do Puław.
Jechałyśmy smutnym truchcikiem w stronę szosy, Koło Kurowa usłyszeliśmy 
warkot. Nad nami leciał samolot. Mama, wyprostowana, z jakimś dziwnym 
wyrazem twarzy, trzymała wysoko nad głową parasolkę. A do parasolki 
uczepiona - powiewała chusteczka do nosa. Mama poruszała parasolką, a łzy 
leciały po jej wymizerowanej twarzy. "Co mama robi?" - zawołałam. Mama 
wyłkała: "Poddaję się".
Niezapomniane, straszne przeżycie nastąpiło w parę minut po tym, jak mama 
oficjalnie się poddała. Oto szosą szli nasi żołnierze. Długi, niezmiernie 
długi pochód ludzi posuwał się wolno. Po bokach szła słaba eskorta 
niemiecka, piechotą i na motocyklach. A jeńców - jak okiem sięgnąć... 
Dopalające się domy Kurowa, masa nieszczęsnych naszych żołnierzy i ta 
garstka, co ich pilnuje... Oto co znaczy przegrać! Dopiero teraz 
uświadomiłam sobie całe nieszczęście. Dotychczas byłam wciąż czymś zajęta i 
zrozumienie klęski pozostawało jakby uśpione. A teraz oni - obdarci, 
brudni, zarośnięci, wlekli się straszliwie powoli, z opuszczonymi głowami, 
nie patrząc ani przed siebie, ani na boki. Oczywiście rozdałyśmy naszym 
żołnierzom wszystkie zapasy, jakie miałyśmy na wózku.
Dom nasz w Puławach został już częściowo obrabowany i zajęty przez 
niemiecką żandarmerię. Trzeba się było wynosić do ogrodu w Górze 
Puławskiej, za Wisłę. Na schodach siedzieli młodzi chłopcy w krótkich 
spodenkach. Na ramieniu każdy miał czerwoną opaskę ze swastyką. Byli to 
synowie kolonistów niemieckich z wiosek nad Wisłą. Starali się mówić po 
niemiecku, ale coraz to wtrącali wyrazy polskie. Zabawiali się strzelaniem 
z wiatrówek do wróbli. Na razie strzelali źle... A w domu bez przerwy 
stukały buty, rozlegały się głośne rozmowy i śmiechy. Te straszne gardłowe 
głosy, te wrzaski i krzyki miałam odtąd słyszeć przez długie lata.
Katastrofa
Archiwa polskiego Sztabu Głównego uległy częściowemu zniszczeniu bądź też 
wpadły w ręce nieprzyjaciela, trudno więc jest dzisiaj poprzeć dokumentami 
twierdzenie Rybikowskiego, że dla niego i dla kilkunastu jego kolegów wojna 
zaczęła się już na wiosnę, a w każdym razie z chwilą zdobycia przez polski 
wywiad dyrektywy wydanej z datą 3 kwietnia 1939 roku przez OKW, czyli 
naczelne dowództwo niemieckie. Według tej dyrektywy najbliższe zadanie 
polegało na tym, żeby zniszczyć polskie siły zbrojne przez zaskoczenie. 
Hitler rozkazywał natychmiastowe rozpoczęcie przygotowań do nagłego napadu.
Jaką drogą tekst ściśle tajnego dokumentu przedostał się do rąk polskich, 
ustalić niepodobna. Mógł go zdradzić pewien oficer naczelnego dowództwa 
niemieckiego, który honoraria swoje inkasował przez Sztokholm, mógł też go 
dostarczyć szef sztabu jednej z dywizji garnizonu królewieckiego, 
występujący pod kryptonimem "Lewandowski". Inny oficer niemiecki z 
Królewca, suto opłacany pułkownik Luftwaffe, również wchodzi w rachubę jako 
ewentualny dostawca tekstu dyrektywy OKW oraz wielu innych najbardziej 
poufnych niemieckich materiałów z roku 1939. Brał "pożyczki" wiecznie 
potrzebujący pieniędzy utracjusz, syn marszałka Hindenburga, ale do 
wyzyskania w charakterze informatora jeszcze "nie dojrzał". Wszyscy 
informatorzy unikali jakichkolwiek bezpośrednich kontaktów z Polakami w 
Królewcu czy w Gdańsku, najchętniej przekazując swoje wiadomości polskim 
wysłannikom lub rezydentom w Monachium lub Hamburgu. Poza tym 
dostarczycielem cennych informacji bywał także wyższy urzędnik 
Kriegsmarine, bardzo potrzebujący pieniędzy, o czym dowiedziano się od jego 
dawnej służącej. Był on niezwykle kompetentny w sprawach morskich.
Właśnie w Monachium, a później w Hamburgu mieszkał i pomocy Polakom 
udzielał niby to zniemczony, ale w istocie szczery Polak, niejaki 
Jankowsky, dawny adiutant pułku, w którym podczas pierwszej wojny światowej 
służył jako szeregowiec Adolf Hitler. Dzięki kontaktom osobistym, które 
Jankowsky wciąż utrzymywał z Hitlerem, udawało mu się czasami zajrzeć do 
najbardziej sekretnych planów fhrera. Z Jankowskym można się było śmiało 
spotykać w jego własnym mieszkaniu, gdyż jako stary przyjaciel i 
dobroczyńca wodza znajdował się poza wszelkimi podejrzeniami. Był to przy 
tym informator najzupełniej bezinteresowny.
- Pokażę panu coś niesłychanie ciekawego - mówił tego roku do 
Rybikowskiego, rozwijając rulonik, który okazał się ręcznie sporządzoną 
mapą Europy, upstrzoną różnymi cyframi i symbolami. Major zauważył od razu, 
że cyfry są właściwie datami, zaś tajemnicze symbole przypominają znaki 
używane przez astrologów.
- Ta mapa to własność samego fhrera! U mnie na przechowaniu! Jedyny na 
świecie egzemplarz! - chełpliwie objaśniał Jankowsky.
- Cóż to za przedziwne na niej daty i znaki? - pytał major.
- Daty już dawno temu zostały wpisane ręką samego fhrera. Niech pan 
spojrzy: Austria i Czechosłowacja miały być opanowane w roku 1938, a teraz 
czas na Polskę i Węgry, tu widzi pan rok 1939. Następny rok - 1940 to 
koniec niepodległości Rumunii, Jugosławii i Bułgarii. Dla Szwajcarii, 
Francji, Belgii i Danii fatalnym rokiem ma stać się rok 1941. Także w roku 
1941 padnie Ukraina. Nie wiem, czemu, ale Hitler jest pewien, że Stalin 
ustąpi mu aż do Dniepru, bez walki. W 1942 roku III Rzesza najwidoczniej 
wypoczywa, bo wyrok śmierci na Holandię przypada dopiero na rok 1943. Teraz 
Hitler przez pięć lat pracowicie organizuje dalsze podboje, wyznaczone 
dopiero na rok 1948, kiedy padną po kolei Wielka Brytania, Norwegia i 
Szwecja, wreszcie - na ostatku Portugalia... A wszystko to zgodnie z 
horoskopami astrologów!
- A Rosja?...
- Rosja ma być zagrożona przez Japonię i podminowana od wewnątrz. Zresztą 
fhrer chce oddać Rosji w zamian za Ukrainę Turcję z Dardanelami, państwa 
bałtyckie, może i północną Persję. Ale to tylko czasowo. Na Stany 
Zjednoczone przyjdzie kolej po zorganizowaniu olbrzymiego niemieckiego 
obozu pracy na Wyspach Brytyjskich. Tak mu dyktują gwiazdy.
- A inne państwa? 
- Włochy i Hiszpania to przyjaciele i partnerzy. Włochy otrzymają basen 
Morza Śródziemnego, zaś generał Franco - inną część Afryki, a także 
Gibraltar. I wtedy to przyjdzie czas na Rosję, wziętą w cztery ognie: od 
Bliskiego i Dalekiego Wschodu, od zachodu i północy... Świat Hitlera to 
świat zupełnie nowy, świat przesiedlonych mas ludności roboczej, którymi 
rządzi niemiecka rasa panów... Tak ma być! Chyba żeby zaszły jakieś 
nieprzewidziane odchylenia. Róbcie coś, bo inaczej świat przepadnie!
- Można by coś zrobić, wiem nawet, co - odrzekł Rybikowski.
- Przefotografować tę mapę? Rozesłać odbitki po całym świecie? - domyślił 
się Jankowsky.
- Zgadł pan!
- Wypruliby ze mnie kiszki i sam bym wszystkiemu zaprzeczył - pokiwał 
głową gospodarz.
Czerwcowa wyprawa Rybikowskiego do Niemiec zaprowadziła go także i na 
tereny graniczące z Polską. Niemieckim samochodem, w towarzystwie takich 
samych ryzykantów, jak on sam, przejechał z Berlina do Szczecina i do 
Kołobrzegu, a następnie udał się na południe wzdłuż granicy polskiej. 
Przygotowania wojenne były widoczne wszędzie, lotniska kipiały życiem, 
mosty trzymano pod wzmocnioną ochroną. Na Odrze żandarmi indagowali 
Polaków, skąd i dokąd jadą, ale podróżni, udając podpitych wyjaśnili, że 
wracają z wesela w Kołobrzegu. Zresztą w takich wypadkach bardzo pomagały 
cygara, a dla uniknięcia hotelowych formalności i zameldowania noce 
spędzano w aucie.
Po powrocie do Warszawy został opracowany plan stałej obserwacji 
przygranicznego pasa przez ludzi wciąż wysyłanych na stronę niemiecką. 
Rowerami, samochodami i pociągami specjalnie przeszkoleni agenci objeżdżali 
trasy, które im wyznaczono. Kontrolowano teraz nie tylko miejscowości 
pograniczne, ale i miasta w głębi Rzeszy, miejsca postoju większych 
jednostek, szczególniej pancernych i zmotoryzowanych, no i roboty 
fortyfikacyjne linii "Ostwall". Rybikowskiego już trudno było teraz zastać 
w domu, przeniósł się do sztabu, ażeby nie tracić czasu i mieć bez przerwy, 
w dzień i w nocy, łączność z placówkami w Niemczech i w innych krajach. 
Sieć polska pracowała z wielkim natężeniem, rwała się niekiedy i wymagała 
napraw, a jej obfite połowy wymagały szczegółowych opracowań. Istotnym 
sukcesem było wtedy stwierdzenie, że inspirowane przez samych Niemców 
wiadomości o fortyfikacjach w Prusach Wschodnich nie są prawdziwe. Nie było 
tam żadnych umocnień obronnych, stamtąd więc miała się rozwinąć ofensywa 
wprost na południe, na Warszawę.
Z całym szacunkiem dla dyskrecji Michała Rybikowskiego wypada mi jednakże 
zdradzić, że latem 1939 roku, kiedy opuszczał dział "mob" wywiadu i 
obejmował kierownictwo wywiadu bojowego, zawisła nad nim groźba, i to nie 
byle jaka. W którymś z tych letnich miesięcy przeciwko oficerowi, który 
całą energię obracał na wyszukiwanie nowych źródeł wiadomości i nowych 
sposobów korzystania z nich, wypełzać poczęły, niby żmije, najbardziej 
jadowite oskarżenia. Sam zainteresowany mówić i pisać o tym nie chciał i 
nadal nie chce, najwidoczniej wciąż jeszcze poczuwając się do jakiejś 
solidarności z tymi, co wówczas chcieli go oddać pod sąd, a przynajmniej 
zawiesić w czynnościach. "Ot, zwykła ludzka głupota z domieszką zawiści, 
bez której nic się między ludźmi nie dzieje" - macha ręką i filozofuje 
sobie pan Michał, dziś robotnik w jednej z kanadyjskich fabryk. I trudno mu 
wytłumaczyć, że w roku 1939 naszpikowanie polskiego dowództwa przez 
agentury niemieckie jest już stwierdzone ponad wszelką wątpliwość.
Odnotujmy więc tylko znany nam skądinąd fakt, że major Rybikowski, 
jeszcze jako pracownik "mob", przewidując wejście Niemców na tereny 
polskie, pomyślał zawczasu o tym, żeby w szeregu miejscowości zmontować 
takie sekretne punkty i placówki, które na wypadek okupacji kraju mogłyby 
służyć sprawom łączności i walki podziemnej. Tymczasem jeden z wyższych 
oficerów sztabu natychmiast ocenił przygotowania tego rodzaju jako objaw 
zdradliwego panikarstwa. Na szczęście odpowiedni meldunek, obrastając w 
takie czy inne opinie, nie nabrał złowrogiej mocy urzędowej, zresztą tylko 
dzięki szybkiemu biegowi wydarzeń.
Któż więc ma rację? Czy oficerowie, co dzisiaj zaświadczają, że 
hitlerowska napaść wcale nie była niespodzianką, czy też ci wszyscy, którym 
przełożeni tych oficerów wciąż kładli w głowę, że o żadnej wojnie mowy 
nawet nie ma.
W każdym bądź razie w połowie lipca major znów wyjechał przez Wiedeń i 
Berlin tym razem aż do Paryża, gdzie zetknął się z oficerami wywiadu 
francuskiego. Jednakże francuscy koledzy sztabowi po prostu zbagatelizowali 
wszystko, co im przywieziono z Warszawy. "Nie wierzą lub udają, że nie 
wierzą" -ocenił Rybikowski. W drodze powrotnej mógł na granicy stwierdzić, 
że gestapowcy długo i podejrzliwie badają jego "handlowe" papiery, zadając 
przy tym wiele natrętnych pytań. Pomimo to wysiadł w Hanowerze, gdzie odbył 
konferencję z tamtejszym rezydentem, a potem wyruszył do Lipska i Berlina. 
W Lipsku zaczajony tam kierownik placówki, major Smodlibowski, potwierdził 
wiele danych świadczących niedwuznacznie o nadchodzącej wojnie. To samo 
oświadczono we Wrocławiu, gdzie Rybikowski pokazał się w placówce "Adrian", 
wszędzie pojawieniem się swoim umacniając w ludziach ducha. "Nie wolno nam 
roboty osłabić - powtarzał. - Nie dajcie się terroryzować byle czym, bo to, 
co najgorsze, jest dopiero przed nami".
Wspominając te alarmowe, gorączkowe tygodnie, Rybikowski dodaje, że już 
wówczas Niemcy uwięzili kilku polskich wywiadowców, ale ponieważ w tym 
samym czasie także w Polsce aresztowano kilku wybitnych agentów 
niemieckich, więc w sierpniu doszło do wymiany.
"Właściwie - pisze do mnie o tym okresie - lipiec i sierpień były dla nas 
miesiącami wojny. W gorączce poszukiwania wiadomości nie szczędziliśmy ani 
siebie samych, ani naszego zespołu w Niemczech, bo wiedzieliśmy, że wojna 
|strzelana jest już tylko kwestią dni albo tygodni".
A w tymże czasie generalicja dawała społeczeństwu do zrozumienia, że 
pewne zarządzenia wydawane są raczej dla porządku niż z potrzeby istotnej.
Z każdym dniem i tygodniem robota majora i jego towarzyszy coraz 
wyraźniej ulegała podziałowi na dwa główne kierunki. Po pierwsze, należało 
bezustannie trzymać rękę na wzbierającym pulsie niemieckich koncentracji, 
zagrażających teraz Polsce od północy, zachodu i południa, a po drugie, 
formować sieć przyszłych agentów wojennych, tymczasem z pracy wywiadowczej 
wyłączonych. Wyniki obserwacji bieżącej po sprawdzeniu kierowano od razu w 
górę po szczeblach machiny sztabowej i rządowej, podczas gdy elementy 
przyszłego wywiadu wojennego zatajono, nie ufając już nikomu.
"Jeżeli dla nas pracuje przeszło czterystu Niemców, w tym kilkunastu 
oficerów, to i oni mogą mieć wielu swoich ludzi u nas" - rozumował Michał, 
nie znając jednak całej prawdy.
Największą radość sprawiali prości Polacy, nielegalnie przekradający się 
z terenu Rzeszy do Polski, aby tu zaofiarować swoje usługi, zwykle 
bezinteresownie. Byli to najczęściej ludzie starsi, ojcowie rodzin, solidni 
majstrowie, sztygarzy lub magazynierzy, jak tamten z Dortmundu. Dorobiwszy 
się w Niemczech stanowisk lub rent, z pewnością zachowaliby dla drugiej 
ojczyzny wdzięczność, jednakże nie pozwalały na to ujawnione hitlerowskie 
zapowiedzi, z których wynikał niezbicie zamiar zniszczenia narodu 
polskiego. I tak, odprawiając na robotę w Rzeszy tamtejszych Polaków, na 
przykład Kaczmarka lub Pokornego (te nazwiska Rybikowski do dziś 
zapamiętał), można byto polegać na ich czujności, rzetelności i odwadze. 
"My są zwyczajni niemieckiego diabła" - spokojnie powiadał taki człowiek, 
któremu w każdej chwili groziła śmierć. Cennymi informatorami bywali także 
socjaliści - Niemcy, Duńczycy i Holendrzy, zwerbowani przez swoją 
Międzynarodówkę.
W sierpniu coraz częściej zaczęli bez wieści znikać ludzie wysyłani 
poprzez Odrę do wielkich węzłów komunikacyjnych - kolejowych i drogowych. 
Na miejsce tych, co przepadli, iść musieli nowi. Telefon bez przerwy 
podawał wiadomości, które należało szybko rozszyfrować i sprawdzać. 
Meldunki nadchodziły konkretne i dokładne. Zresztą także i pakt zawarty 
wówczas pomiędzy Berlinem a Moskwą miał swoją wymowę. Kości zostały 
rzucone. Hitler liczył na szybkie rozbicie osamotnionej Polski, Stalin zaś 
- na wygranie na czasie i na szansę wynikającą ze zbrojnego zatargu, który 
między kapitalistami rozgorzeje na Zachodzie. Ale czy nawet trzeźwi 
oficerowie w rodzaju Michała Rybikowskiego zdawali sobie sprawę z ogromu 
nadchodzącej katastrofy, w to należy wątpić. Niemal cały korpus oficerski 
przepojony był ślepą wiarą w swoich przełożonych, a sam cieszył się 
zaufaniem podoficerów. O tym, że marszałek Śmigły-Rydz jest w istocie 
bezradną marionetką swoistej "junty", mało kto wiedział.
Zapracowani do ostatnich granic oficerowie sztabowi nie przypuszczali 
wówczas, że cały ich wysiłek idzie na marne, niby energia, którą skierowano 
na jałowe obroty. Nasz attach wojskowy w Berlinie także z pewnością nie 
posądzał swoich warszawskich kolegów o to, że na jego rozpaczliwie zgodnym 
z rzeczywistością meldunku zamieszczą tylko taką opinię: "panikarstwo" i 
wydadzą zdradziecką decyzję odłożenia sprawy ad acta. W ogóle trzeba 
stwierdzić, że jakimś ludziom, usytuowanym nieraz bardzo wysoko, z jakichś 
względów zależało wówczas na okłamaniu wszystkich wokoło, a może i samych 
siebie. Major należał do okłamywanych i wyzyskiwanych. "W sierpniu już 
nigdzie nie jeździłem - pisze do mnie o tamtych czasach. - Był to okres 
takiej gorącej pracy, że może raz na tydzień bywałem w domu, żeby zmienić 
bieliznę. Jadłem w hotelu, spałem w biurze po parę godzin na dobę, toteż 
zmęczony byłem okropnie... Dla nas mała wojna zaczęła się jeszcze z wiosną, 
sierpień już był wojną prawdziwą..."
Solidny, oddany całkowicie swoim obowiązkom, jak wielu innych oficerów, 
był pan Michał! A przecież z tychże dni sam pamiętam uspokajające 
oświadczenia co najmniej tuzina dygnitarzy, cywilnych i wojskowych. A 
ponadto pewien oficer rezerwy, mój dawny kolega pułkowy, poczynił mi wtedy 
wyznania, które - choć nie znalazły dziś potwierdzenia u Michała - to 
przecież stanowią komentarz znamienny.
Było to już w sierpniu 1939 roku.
- Wracam z Niemiec - powiedział mi ten automobilista i sportowiec. - 
Wojna jest nieunikniona! 
Twierdzili tak od paru miesięcy dziennikarze, inżynierowie, handlowcy i 
wszyscy inni przejeżdżający przez Niemcy. Jednakże relacja mojego kolegi 
szła znacznie dalej.
Znajomy mój wyprawił się w głąb Niemiec szybkim mercedesem. W Lipsku czy 
może Dreźnie, w miejscowym automobilklubie, gdzie miał znajomków, otrzymał 
niemieckie klubowe znaki rejestracyjne i niemieckie papiery. Tak 
zaopatrzony, co noc mknął ku granicy polskiej, rano powracając na zachód. 
Na czterech czy pięciu szlakach wiodących ku Polsce stwierdził nocami 
intensywne, masowe ruchy kolumn wojskowych. "Od czołgów aż kipi na szosach" 
- mówił. Dygotały gorączkową pracą tysiące, silników na olbrzymich terenach 
od Bytomia po Szczecin. Automobilista, wszak oficer rezerwy, zdołał 
zidentyfikować szereg wielkich jednostek i umiejscowić kilka wyższych 
dowództw. Z podziwem słuchałem przez parę godzin tej naprawdę fachowej 
relacji, wreszcie oświadczyłem:
- Słuchaj, a gdybyś tak sporządził o tym raport dla sztabu... Przecież to 
wspaniała robota wywiadowcza! 
Kolega pochylił się ku mnie i zaczął szeptać:
- Mój drogi, przecież ja nie pojechałem ani dla przyjemności, ani na 
ślepo. Przed wyjazdem wykułem na pamięć olbrzymi materiał. Dostałem nawet 
nazwiska wielu niemieckich dowódców, nie mówiąc o numeracji i 
charakterystycznych cechach poszczególnych wielkich jednostek. Wszystko to 
odnalazłem już w ruchu, niemal w akcji. Wtłoczony pomiędzy kolumny w 
oczekiwaniu na zwolnienie drogi - słuchałem setek wypowiedzi. To są gotowe 
do natarcia armie, które teraz właśnie zajmują stanowiska wyjściowe. Co 
więcej, zaryzykowałem zrobienie zdjęć. Wróciłem wczoraj rano zmordowany jak 
nigdy, ale od razu posadzono mnie do roboty. Zdawałem pisemne i ustne 
raporty przez cały wczorajszy dzień i połowę nocy. A teraz mam do ciebie 
interes.
- Słucham.
- Otóż ludzie, którzy mnie wysyłali, zażądali ode mnie przyrzeczenia, że 
o mojej wyprawie nie pisnę nikomu. Wydaje mi się to podejrzane. Przecież ja 
już od dawna... Nie wiedziałeś, że pracowałem dla "dwójki"? Pracowałem. 
Mieli do czynienia z człowiekiem już wypróbowanym, który nigdy nie 
zgrzeszył niedyskrecją. Nagły i ostry nacisk, abym nie puścił pary z gęby 
teraz, kiedy wykonałem tę robotę, zastanowił mnie. Prócz tego mam na uwadze 
inne okoliczności... Stachu, ja już im nie ufam! Mój raport może pójdzie 
wyżej, a może utknie w archiwum. Jeśli po prostu nie zostanie przekazany 
ambasadzie niemieckiej... Trudno mi mówić coś więcej, ale moja wiara 
zachwiała się. Toteż proszę cię, dobrze zapamięta wszystko, co 
powiedziałem. Chcę mieć świadka. Jeżeli moje podejrzenia i obawy są 
słuszne, to na zdrajców kara przyjść musi. Tacy jak ja nie chcą nadstawiać 
karku nadaremnie.
W tych sierpniowych dniach, odwiedziwszy innego znajomego, który pracował 
w Komisji Dewizowej, otrzymałem informacje dodatkowe. Głosem przyciszonym 
urzędnik ten wyraził mi swoje zdumienie: oto wielu czołowych 
przedstawicieli obozu rządowego otrzymało zezwolenie na przekazanie swoich 
pieniędzy za granicę, głównie do Szwajcarii.
W nocy luksusowo urządzone podziemia "Adrii" znów gromadziły, jak zwykle, 
pijących i tańczących dygnitarzy. "Wojna zażegnana - powtarzali świadkowie 
zabawy. - Tak oświadczył nam minister... generał... pułkownik..."
Powracam jednakże do relacji mego kolegi, w części merytorycznej całkiem 
zgodnej z tym wszystkim, co jednocześnie zebrała komórka majora 
Rybikowskiego. Ale - rzecz to ciekawa - ani pan Michał nie pamięta dziś 
żadnego oficera rezerwy i automobilisty, który by tuż przed wybuchem wojny 
dublował jego agentów, ani też mój znajomy automobilista, choć znał on 
także i majora, nie wymienił mi wtedy jego nazwiska. Nie wykluczone, że tak 
zwana "dwójka" pracowała wielotorowo; materiały majora Rybikowskiego 
wędrowały zapewne w sposób jak najbardziej służbowy do szuflad, a olbrzymi 
wysiłek jego ludzi szedł na marne, natomiast tamtemu specjalnie nakazano 
milczenie, może dlatego, że nie był oficerem zawodowym. A może wysłano go 
"po linii" osobnego wywiadu, zależnego - powiedzmy - od ministra spraw 
zagranicznych Becka? W każdym razie dziwne i ciemne to były sprawy.
Dnia 26 sierpnia major mógł złożyć sprawozdanie wyczerpujące. Sumowało 
się ono stwierdzeniem, że tak zwana koncentracja "Weiss" jest w toku, 
niemieckie armie już wyruszyły w stronę naszej granicy. Grupa "Północ" 
składała się z dwóch armii, trzeciej i czwartej. Pierwsza z nich miała 
uderzyć na Warszawę z obszaru Warmii i Mazur, druga otrzymała zadanie 
zajęcia portów i przebicia się korpusem pancernym z okolicy Chojnic ku 
Bydgoszczy, na wschód od niej. Grupa "Południe" posiadała w swoim składzie 
trzy armie: 8, 10 i 14, rozwijające się na froncie od Śląska po Słowację. 
Licząc od północy, kierunki dla tych armii wyznaczono następujące: Łódź i 
Kutno, obszar między Łodzią i Kielcami oraz Kraków i Lublin, już po prawej 
stronie Wisły. Korpus pancerny Guderiana z 4 armii miał po sforsowaniu 
Narwi utworzyć kleszcze z 14 armią.
Nasi przemądrzali stratedzy nie chcieli wierzyć w to, o czym mówiły 
fakty. Wysoko podnosili brwi, kolejno wyrażali wątpliwości:
- Niemożliwe, aby pozostawili bez obrony kierunek na Berlin. Byłoby to 
wbrew zasadom strategii. A w Prusach Wschodnich będą się bronić, nie 
nacierać stamtąd...
Prócz tego nadszedł meldunek szczegółowy, który brzmiał:
"Podaję ordre de bataille 4 armii, dowodzonej przez generała von Kluge.
Na Gdańsk mają uderzyć oddziały Grenzschutzu wspomagane przez 10 dywizję 
pancerną. Dowodzi generał Kaupisch.
Korpus XIX ma uderzyć na Chojnice i Sępolno, sforsować Brdę i dojść do 
Wisły, odcinając siły polskie na Pomorzu. Skład korpusu: 3 dywizja pancerna 
oraz 2 i 20 zmotoryzowane dywizje piechoty. Dowodzi generał Guderian.
Korpus II ma posuwać się ku Wiśle. Skład korpusu: 32, 3, 50 i 208 dywizje 
piechoty. Dowodził generał Strauss". 
"Wiadomość pewna - informował major - bo oparta na dokumencie 
dostarczonym przez służbę z majątku koło Debrzna, gdzie kwateruje sztab 
dowódcy XIX korpusu". 
"Od kiedy to mamy polegać na babskich plotkach?" - szydzili sztabowcy.
Gdyby ktoś wówczas - znając całą sytuację - spojrzał na mapę Polski, to 
rozpłakałby się nad jej bliskim już losem. Oficerowie sztabowi nie mogli 
nie zdawać sobie sprawy z grozy położenia, ale nie chcieli spojrzeć 
prawdzie w oczy. I tym zapewne tłumaczy się inicjatywa majora Rybikowskiego 
założenia nawet na terenie samego kraju placówek podziemnych, które mogłyby 
służyć oparciem w razie przewidywanej klęski.
Istotnie, klęskę zapowiadały nie tylko takie realne czynniki, jak 
miażdżąca przewaga niemieckiego lotnictwa, niemieckich wojsk pancernych, 
niemieckiej machiny transportowej, która zapewniała szybkie przerzucanie 
ludzi i materiału wojennego. I nie tylko brak było Polsce opracowanego 
planu wojny z Niemcami, a zwłaszcza oparcia o przyjaźń i sojusze z 
sąsiadami, przede wszystkim ze Związkiem Radzieckim. O nieuchronności 
klęski zdecydowała także sztywna i niemożliwa już do zmiany dyslokacja 
polskich sił zbrojnych, podyktowana przez mylne założenia, może pod wpływem 
sprytnej intrygi i dezinformacji niemieckiej, a może za sprawą sugestii 
wynikających na przykład z oparcia się na wydarzeniach wojennych z lat 
1914-I9I5, gdy siły niemieckie całą masą parły wprost ku Wiśle. Widocznie z 
braku planu wynikła improwizacja polegająca na tym, że polskie armie 
"Poznań", "Toruń" i "Kraków" uderzą z północy i południa na główne siły 
niemieckie, które zatrzymają na sobie armie "Łódź" i "Prusy", podczas gdy 
rozlokowane dalej na wschód armia "Modlin" i grupy "Narew" oraz "Grodno", a 
na południu armia "Karpaty" i dywizje rezerwowe uporają się same ze 
słabszymi już natarciami wroga na swoich frontach.
Tymczasem szczegółowo przygotowany plan Hitlera podyktował Niemcom 
zmasowanie na północy i na południu potężnych sił zdolnych do przełamania 
oporu i następnie ujmujących całą Polskę, razem z Warszawą, w olbrzymie 
kleszcze. Zresztą nawet w centrum niemiecki klin uporał się z armią "Łódź" 
bardzo szybko. Armie polskie były już z góry skazane na śpieszny a bezładny 
odwrót i na wpędzenie jakby do swoistych worków. Kleszcze niemieckie 
zamknąć się miały aż nad Bugiem...
Ale w taką możliwość nie chciano wierzyć.
W Warszawie nie dawano też wiary meldunkowi z odprawy dla wyższych 
dowódców niemieckich w Obersalzbergu, odbytej 22 sierpnia. Niektórzy 
generałowie niemieccy wyrażali się o tej odprawie krytycznie. Od jednego z 
młodych adiutantów pochodziła informacja, jaką z kolei oficer ten podzielił 
się z domownikami. Hitler - donoszono - stwierdził, że zadaniem armii 
niemieckich w wojnie z Polską jest całkowite zniszczenie żywych sił 
przeciwnika. Powiedzieć miał dosłownie: "Nie miejcie litości, bądźcie 
brutalni". Oświadczył także, że wysyła na wschód formacje "trupich czaszek" 
z rozkazem zabijania bez litości i pardonu nie tylko mężczyzn, ale nawet 
kobiet i dzieci polskiej rasy i języka.
"Mało prawdopodobne - orzekł jeden z naszych autorytetów sztabowych. - 
Niemcy to jednak Europa, nie Azja".
Wreszcie zlekceważono poufną wiadomość pochodzącą spod Szczecina, z 
rycerskich dóbr von Trothów. Powołany na nowo do służby czynnej, jako drugi 
admirał Bałtyku, Wolf von Trotha miał swojej rodzinie oświadczyć, że już 
wkrótce cały dom jego przeniesie się na stałe do Gdańska.
"I cóż, że tak ględzi jakiś emeryt!" - odpowiadano.
A zatem odrzucono wszystko, co - pracowicie, zapobiegliwie i z wielkim 
ryzykiem zebrane - świadczyć mogło o bliskim już najeździe oraz o jego 
bezlitosnym przebiegu. Dopiero w dniach, kiedy katastrofa się rozpętała, 
naród miał się dowiedzieć o tym, że on sam jest właściwie bezbronny, zaś 
wróg - potężny i pełen zamiarów morderczych.
A kiedy rano dnia 1 września wszyscyśmy już wiedzieli o nagłym napadzie, 
jeszcze słyszałem od wyższych oficerów, że to jest "jakieś 
nieporozumienie", że "to się wyjaśni", że po prostu chodzi o "niemiecki 
bluff". "Chowanie głowy w piasek - mówiliśmy wtedy - albo też sypanie nam 
piaskiem w oczy".
Powszechnie więc, od Borów Tucholskich po dopływy Sanu, żołnierz 
utyskiwał, że zamiast bić się, musi tylko maszerować, i to zawsze w 
odwrocie. Kiedy zaś nadchodziła jego godzina walki, czuł w nogach ostatnie 
trzydzieści, pięćdziesiąt, sto kilometrów i zajmując linię obrony często 
padał na ziemię nie tyle z powodu ognia, ile dla upragnionego odpoczynku. A 
naprzeciw Polaków zajeżdżały kolumny ciężarówek, którym czołgi już 
utorowały drogę. Z samochodów, pozostawiając w nich tornistry, wysypywało 
się mrowie wypoczętych Niemców, którzy zakasywali rękawy i ochoczo szli do 
boju, choć potem nieraz musieli uciekać. Wtedy zaczynało na ziemi szumieć, 
trzęsły nią nawały artyleryjskiego ognia i z łoskotem szły do natarcia wozy 
pancerne i czołgi. Jeśli nawet i wtedy polski żołnierz nie dał się zabić 
lub wystraszyć, inne szumy z narastającym łoskotem nadciągały od horyzontu 
i bomby lotnicze rozstrzygały spotkanie. Wszystko to było kompletnym 
zaskoczeniem dla żołnierzy, oficerów, generałów i sztabowców.
A przecież taki właśnie obraz przyszłej bitwy rysowaliśmy im na kilka lat 
przed wojną. Czemuż byli głusi? Z pychy i zarozumiałości czy głupoty, czy 
może z przeświadczenia, że "pójdziemy z Zachodem przeciwko Wschodowi", jak 
to sam kiedyś usłyszałem, i to nawet w przytomności samego marszałka 
Śmigłego-Rydza.
A oto inne, wciąż powtarzające się w początku kampanii obrazy: pociągi 
pełne ochoczego wojska, amunicji i żywności, unieruchomione na wszystkich 
kolejowych szlakach po zniszczeniu przez Luftwaffe węzłów kolejowych. 
Unieruchomione przez naloty wszystkie krajowe wytwórnie i magazyny sprzętu 
wojennego, składy materiałów pędnych i lotniska. Bezczynnie zwisające 
poszarpane przewody telegrafu i telefonu. Podziurawione bombami szosy, na 
których mieszały się bezładnie resztki oddziałów z tłumami uchodzącej na 
wschód ludności. Cała żarliwość miliona mężnych serc gubiła się w chaosie i 
bezsensie takiej niby-wojny, zamienionej w błyskawiczny rozrachunek 
reżyserii z improwizacją, a wiedzy wojennej z nieuctwem. 
Bomby, sypały się na Brześć nad Bugiem, na Młynów i Werbę pod Dubnem, na 
cały szlak w stronę Pokucia, gdzie tylko stawał kwaterą uciekający sztab 
marszałka Śmigłego-Rydza. Podobnie zbombardowano po kolei miejsca, do 
których chroniło się Ministerstwo Spraw Zagranicznych z tą częścią korpusu 
dyplomatycznego, która także opuściła Warszawę. W Nałęczowie, Krzemieńcu i 
Zaleszczykach legły w gruzach domki i wille, ginęli mieszkańcy.
A oto typowy obraz. Czerstwy, z waszecia odziany chudy drągal ciężkim, 
utrudzonym krokiem mija bramę wjazdową do pewnego dworu pod Janowem. Jest 
cichy zmierzch po wielu grzmiących kanonadą godzinach. Olbrzymi dziedziniec 
zastawiły szeregi czołgów, które ostatecznie rozbiły dywizję polskiej 
piechoty.
Czerstwy, wysoki człowiek, kręcący się w zabłoconych butach pomiędzy 
czołgami, to właśnie generał, stary "legun", dowódca rozbitej dywizji. 
Zdążył zrzucić mundur, nałożył jakąś przypadkową kapotę. Nie myśli o 
poddaniu się. Zresztą kieruje się raczej instynktem, bo w głowie jego 
boleśnie tłucze się straszna świadomość klęski, a w mężnej piersi brakuje 
tchu. I on przecież jest żołnierzem, więc i on doznał okropnego, 
niezrozumiałego zawodu. Jeszcze nie wierzy w klęskę, tym bardziej w klęskę 
haniebną, jeszcze sądzi, że tam u góry, w sztabie naczelnego wodza, panują 
nad sytuacją koledzy-generałowie, koledzy-pułkownicy.
Pomimo strasznego zmęczenia po gorączkowych trudach zaledwie rozpoczętej 
kampanii, pobity generał stara się ocenić przeciwnika, który mu rozproszył 
pułki na bataliony, a te zdziesiątkowane - porozpędzał w luźne, bezradne 
gromadki.
Czerstwy jegomość w długich butach był tutaj jeszcze tegoż ranka, znają 
go ludzie we dworze. Mija zwycięskie żelazne potwory i gardłujące wokół 
nich uradowane załogi, wchodzi do izby czeladnej, posila się czymś pośród 
szeptów i spłoszonej krzątaniny, idzie potem wypocząć pomiędzy milczących 
fornali, a o jesiennym świcie będzie rozpalonymi oczami patrzył na stalową 
rzekę, która z łoskotem wypływa z dziedzińca na swoją dalszą niszczącą 
robotę. Znałem tego wyższego oficera i jego mistyczne uwielbienie dla 
"brygadiera", czyli "dziadka" lub "komendanta", bo legioniści różnie 
nazywali Józefa Piłsudskiego. Można sobie wyobrazić rozpacz twardego 
żołnierza, kiedy widzi ruinę świata, który uważał za trwały i znakomity, a 
nie jest dość uczulony historycznie, aby przyjąć do serca dziejowe 
okoliczności i warunki tłumaczące klęskę.
Teraz - patrząc tępo w zarozumiałą twarz niemieckiego generała, który 
odjeżdża sprzed dworku, ani rusz nie może pojąć, co to się właściwie stało. 
Jedno jest dla niego pewne: Polska przepadła, skoro już nie będzie miała 
generałów, choćby jednego z nich. I dzielny, poczciwy generał gotów jest 
najszczerzej zapłakać nad sobą, niby nad ojczyzną...
A wreszcie - niestety - sporo wydarzyło się czynów nie mających nic 
wspólnego ani z honorem, ani z troską o interes narodu.
Dnia 17 września u granicy rumuńskiej, zanim sztab naczelnego wodza 
uszedł w cudze, bezpieczne od bomb strony, dwu żandarmów spełniało dziwny 
rozkaz. Czyj, nie wiadomo. Chodziło o dyskretne zastrzelenie wysokiego, 
cywilnego pana, którego od samej Warszawy wieziono pod czujną eskortą w 
ślad za umykającym sztabem. Żandarmi sądzili, że spełniają wyrok sądu 
polowego, ale w istocie sądu takiego nie było. Znienacka strzelając do 
nieznajomego, dziwili się, gdy ten padał z polskim okrzykiem: "Jezus, 
Maria!" "Najwidoczniej Polak, ale jakiś zdrajca" - myśleli. Ofiarą stał się 
jednakowoż nie zdrajca, lecz jeden ze znakomitych oficerów polskiego 
wywiadu, właśnie Jerzy Sosnowski. Skazany uprzednio na karę twierdzy, teraz 
miał oddać życie. Dlaczego? Przyczyn można się tylko domyślać. Być może - 
świadectwa Sosnowskiego zagroziłyby komuś. Ale komu? Zeznania Sosnowskiego 
mogły ujawnić czyjeś powiązania z niemieckim wywiadem. Był to zresztą 
człowiek, który w ogóle za dużo wiedział o wywiadzie i o sztabach. Ginął z 
rąk polskich. W imię jakichś ciemnych interesów i dwuznacznych powiązań.
Nie chcę tu jednak wywoływać uśmiechu politowania u tych, którzy drwią 
sobie w ogóle z ludzkich dramatów, poświęceń i uniesień, a zatem i z tych 
tysięcznych wzlotów żołnierskiej i obywatelskiej zasługi, które obok 
haniebnej klęski złożyły się również na prawdziwy obraz września. Nie ma 
już potrzeby ani fantazjować na temat rzekomego wyszczerbienia polskich 
szabel o pancerze niemieckich czołgów, ani ośmieszać i poniżać oficerów, 
którzy zawinili - czymże, jak nie karnością? Z tej samej dobrej ulepieni 
gliny, żołnierze wszystkich stopni i obywatele cywilni, a wśród nich tak 
samo niezapomniany prezydent oblężonej Warszawy, Starzyński, czy ostatni z 
walczących generałów, Kleeberg, jak i wyzwoleni z różnych kaźni więźniowie 
polityczni, nie tylko ratowali honor narodu, ale i wskazywali mu właściwą 
drogę na trudne lata nadchodzące. Zresztą droga honoru bywa w obrachunku 
końcowym drogą pożyteczną.
Pisał o tej drodze w warszawskim "Robotniku" z dnia 2 września Mieczysław 
Niedziałkowski:
"Nie wywołaliśmy tej wojny i nie chcieliśmy jej... Będzie to wojna o całe 
jutro świata. Są tylko dwie drogi rozwojowe: albo podporządkowanie się III 
Rzeszy w jej planach hegemonii, albo złamanie tych planów i ocalenie 
zarazem wolności narodów, wolności ludów i wolności ludu. Wkroczyliśmy na 
drogę drugą. To jest polski dziejowy szlak".
W osiem dni później Stefan Starzyński mówił do rodaków w oblężonej i 
bombardowanej stolicy:
"Patrząc na zniszczony dorobek nasz i naszego miasta, niejeden odczuwa 
żal. Ale wiemy, że to wszystko dla Polski, dla naszego zwycięstwa 
ostatecznego nad odwiecznym wrogiem, aby nasze dzieci i przyszłe pokolenia 
mogły żyć w pokoju i bezpieczeństwie".
To były słowa wkrótce potwierdzone własnym życiem tych, co je 
wypowiedzieli. Prócz tego jednak wiele wykrzyczano słów bez najmniejszego 
pokrycia w czynach.
Dla społeczeństwa nagła katastrofa wojenna podobna była do trzęsienia 
ziemi. Zmieniała wszystko: małe ludzkie światy w orbicie każdego z nas 
osobno i wszechświat każdego ludzkiego serca. Jak podczas klęski żywiołowej 
rozsypują się na proch szczyty, jak rozpadliny znienacka puchną w góry, a 
wody uciekają od swoich brzegów, bądź, spiętrzone w mgnieniu oka, atakują 
bezpieczne z pozoru lądy, tak działo się i wtedy, w pamiętnym dla Polaków 
wrześniu roku 1939.
Rozsypywały się w gruz nie tylko miasta, lecz i niewzruszalne wyobrażenia 
o układzie wspólnego życia, o rzeczach państwowych, które nagle stały się 
sprawami prywatnymi, o całkiem prywatnych interesach, co nabierały znaczeń 
ogólnych. Popielały domy i trwalsze od nich uczucia, gorzki smak dymów 
sączył się z pogorzelisk osiedli i ze spalonego stosu złudzeń - klasowych, 
rodzinnych. Na poprzednio uregulowanych torowiskach życia pojawiły się 
monstra złowrogiego losu, a może i sprawiedliwego odwetu za poniewierkę 
słowami fałszywych modlitw. Zresztą niebo darzyło teraz jednako obłudników 
i sprawiedliwych diabelskim śmiercionośnym ładunkiem. A cała ta katastrofa 
spadała nie na samych tylko żołnierzy, ale także na kobiety i dzieci, na 
ludzi chorych i starych, umierających i rodzących się, ba, nie tylko na 
ludzi, ale i na wszelkie inne stworzenia, na lasy i ogrody, na ostatnie 
tysiącletnie dęby, jak i na spóźnione niezapominajki przy cichej wiejskiej 
rzeczułce.
Zrazu nie uwierzono, że Francja i Anglia stoją z bronią u nogi, że sam 
naczelny wódz zwyczajnie umyka, że generałowie, najbardziej sławni w grach 
wojennych i niewojennych, okazali się w polu bezradni jak dzieci, że 
pewnych siebie ministrów i wojewodów siła rzeczy zmieniała w przerażonych i 
po świecie rozproszonych uchodźców. Wkrótce jednak zaczęły rosnąć w lawinę 
wypadki, na które każdy szeroko otwierał oczy. Stolica w niewiele dni po 
wybuchu wojny zobaczyła działka przeciwpancerne zajmujące stanowiska niemal 
w śródmieściu.
W cofających się pułkach i dywizjach ujawniły się nowe charaktery i 
talenty, przepadały zaś z kretesem autorytety dawne. Istna rewolucja w 
hierarchiach! Najbardziej pogardzany i prześladowany z generałów stał się 
ostatnią nadzieją podbitego narodu, formując dalszy opór już poza krajem, w 
gościnie u niemrawych sojuszników zachodnich. W ślad za rewolucją imion 
nadciągała nieuchronna rewolucja pojęć.
W chaosie powszechnej rujnacji trudno było wówczas dostrzec prawidłowość, 
z jaką odwracała się karta historii. Nareszcie do głosu dochodził człowiek 
zwyczajny, zasobny w siłę i wiarę. Ale najmężniejsza pierś nie zatrzyma 
żelaza; najszybsze żołnierskie nogi nie zabiegną drogi motorom; ślepa wiara 
w siłę żywiołu nic nie poradzi tam, gdzie długi i przemyślny rachunek 
ogłosi nieubłagany wyrok w imieniu przemocy. Katastrofa spadła znienacka, 
więc - nawet w obliczu śmierci - ostatnim uczuciem często bywało przede 
wszystkim zdziwienie z aż tak bardzo tragicznego obrotu wydarzeń. A działy 
się rzeczy istotnie zdumiewające. Na pozór trwała opoka rozwiewała się niby 
w dymach, a to, co uprzednio najwyżej można było przypuszczać, obracało się 
w realną, straszną rzeczywistość. Mechanizm przemian wywoływał efekty 
niespodziewane, zwykle tragiczne, czasem jednak i paradoksalne. O sztuce 
rozbijania atomu i konsekwencjach reakcji łańcuchowej jeszcze zbyt wiele 
wtedy nie słyszano, ale już można je było przeżyć w tych postaciach, jakie 
stwarzał kataklizm przegrywanej wojny. Albowiem rozbijano państwo i 
społeczeństwo, rozbijano na jego składniki, atomy, drobiny i spoiwa. A 
atomy te, eksplodując, nieświadomie wyzwalały całą masę energii.
Nastroje rewolucyjne wylęgły się błyskawicznie na pożywce klęski. 
Generałowie, tak wspaniali i zwycięscy w czasach pokoju, nie zdawali 
egzaminu na wojnie. Jeden szukał swojej dywizji pod Kołomyją, gdy ona biła 
się w Modlinie. Drugi, z samego tytułu obrońca Warszawy, ulotnił się 
zawczasu. Trzeci ratował żonę i meble, zamiast dowodzić. Czwarty tracił 
swoich żołnierzy i odbierał żołnierzy innym, piąty odjechał swoje walczące 
dywizje i znalazł się jako jeden z pierwszych na Węgrzech. I tak aż do 
naczelnego wodza, który w spiesznej ucieczce za granicę gubił nie tylko 
własną żołnierską zasługę, ale niweczył mity, legionowe i marszałkowskie. 
Pocieszającą legendę Września tworzyli natomiast ci z dowódców, którym 
opornie i niemal z łaski zezwolono w wojsku pozostać, jako że nie byli 
legionistami. Wypływały więc nagle nazwiska Czumy, Thommego, Kleeberga, 
Włada czy Bołtucia. Któż znowu tak często słyszał o nich przedtem? 
Improwizowali oni nowe armijki z resztek oddziałów porzuconych, szli do 
natarcia w jednym szeregu z żołnierzem i razem z nim ginęli. I oto, choć 
wojna jeszcze tliła, nim najeźdźca zdążył zdusić Polaka za gardziel, 
wyrywały się często z ust ludzkich słowa może okrutne, lecz pełne ulgi: 
"Przynajmniej odeszli |tamci, co tak łatwo przeputali niepodległość 
ojczyzny".
Ale ci, którzy po prostu uciekli albo którzy rozpoczynali walkę poza 
krajem, nic jeszcze o takich powszechnych w kraju nastrojach nie wiedzieli.
Ze wspomnień
Marii Świostkowej
Jak wybuchła wojna i samoloty zaczęły latać, to ze Starachowic nadjechały 
przez Marcule cztery furmanki z inżynierami. Chcieli masła i mleka. Mój 
stary powiózł ich dalej, do Sienna, w stronę Wisły. On pojechał, a ja 
zostałam sama z dziewczynami i chłopcem. Na Matkę Boską zaczął się bój. Z 
lasu strzelali nasi, od pola Niemcy, a nasze chaty w środku. Już myślałam, 
że z Rybiczyzny i Borsuków nic nie zostanie, tyle tam leciało różnych kul. 
Jeden żołnierz siedział w rowie tuż przy nas i z karabinu strzelał do 
samolotów. Zaroiło się na podwórzach, bo nawieźli rannych, ale bandaże i 
jodyna były u nas przygotowane, bo tak uchwaliły jeszcze przed wojną nasze 
Koła Gospodyń w Chwałowicach. Córka Wanda opatrywała rannych. Innym 
żołnierzom, co uciekali, dawaliśmy cywilne ubranie. A pościel i odzież 
naszą włożyliśmy do skrzyń i zakopali. I znowu pociski zaczęły się rwać. 
Trwało to aż do rana. Nigdy tyle pacierzy nie zmówiłam, co wtedy. A jak się 
uciszyło, to nastał głód, bo ludzie pozabierali nam wszystko, nawet pustego 
wiaderka w domu nie zostało. Za to w lesie pełno było porzuconych różności, 
nasi przywozili stamtąd rowery, a Janka też poszła i naniosła sucharów, to 
jedliśmy. I wtedy, na motocyklach, jak diabły przyjechali Niemcy. Ale 
starego nie ma i nie ma, a nam trzeba było brać się do roboty, do młocki, 
do orki, do siewu, bo wojna wojną, a bez chleba zupełnie życia nie będzie. 
Pomogły nam bezpańskie konie, takie "łapane". Mietek złapał jednego, 
zaprzągł i zaczął orać. Jak zaorali pod oziminę, to młóciliśmy zboże na 
chleb i na siew. W osiem dni pole było zasiane, jak trzeba, aż dopiero 
powrócił mój stary.
Kierunek Berlin
Czas zaczynał się dłużyć każdemu, co pod obuchem nieszczęścia i w 
zagrożeniu życia latami całymi oczekiwać miał na życzliwą odmianę losów. 
Jednakże dla innych ten sam czas leciał niby na skrzydłach, a robota 
parzyła im dłonie, gdyż powzięli bardzo, zdawałoby się, nierealne i 
zuchwałe zamiary, dobrowolnie chwytając za opuszczone stery i podnosząc 
żagle. Tak muszą radzić sobie prości marynarze, kiedy im znikną 
kapitanowie. I tak w oblężonej Warszawie nie ograniczono się do biernego 
przeżywania zmiennych nastrojów, do cierpliwego znoszenia udręk i 
niebezpieczeństw, do samych tylko słów solidarności z naprędce 
improwizowaną obroną miasta.
Harcerstwo ustanowiło punkty sanitarne i pomoc szpitalną oraz punkty 
żywienia, powstawały niezliczone komitety społeczne do różnych zadań - i 
już w dzielnicach robotniczych otwierano zapisy do ochotniczych formacji 
wojskowych, a w miejsce policji i straży ogniowej, które opuściły stolicę, 
pojawiła się Straż Obywatelska i nowa straż ogniowa, wreszcie mnóstwo 
kobiet i mężczyzn zgłosiło się do takiej czy innej pracy, aby uruchomić 
instytucje, zdezorganizowane przez niemal paniczną ewakuację urzędów. W 
spontanicznym proteście przeciw klęsce także i dni Sabiny pomknęły z 
szybkością puszczonych w ruch klateczek filmowej taśmy. Z oficerskiej 
romansującej damulki rodził się człowiek zatroskany o los swojej ziemi.
Dnia 3 września po południu w Sabinę jakby piorun strzelił. W ogóle dzień 
ów zaczął się burzliwie. Wielki poranny nalot niemiecki zburzył zakłady 
lotnicze na Okęciu; sporo domów mieszkalnych w tamtej okolicy paliło się 
przez czas dłuższy. Również od rana rozeszły się pogłoski, że już w samej 
stolicy powstaje linia obronna, która przetnie ulicę Czerniakowską i 
Puławską, dalej obejmując Wolę i Powązki, Bielany i Marymont, niby cięciwa 
warszawskiego łuku Wisły. Na tle niemieckich komunikatów radiowych o 
natarciach w kierunku Piotrkowa i Rawy Mazowieckiej, a od Prus Wschodnich - 
na Mławę i Pułtusk, szerzyły się dalsze niespokojne spekulacje i plotki. W 
południe stary zatroskany generał przyjechał z ministerstwa do domu po 
jakieś papiery i przy okazji zagadnął Sabinę, czy - w razie czego - 
wyjedzie z nim razem, czy też będzie wolała pozostać w domu.
- Zostanę tu. A wuj dokąd? - zapytała młoda kobieta.
- Podobno gdzieś za Lublin - odrzekł generał. - Ale ja pytam tylko na 
wszelki wypadek. Ewakuacji jeszcze nie zarządzono. Oni wzięli już 
Częstochowę, wiesz? I Mławę!
Zaraz potem telefonowała ta sama koleżanka, z którą Sabina razem 
odwiedzała salon samochodowy w hotelu "Bristol". Namawiając przyjaciółkę do 
wspólnego wyjazdu nowym samochodem, beztrosko trajkotała:
- Wypróbujemy mój nowy wóz na polnych drogach. Bo musisz wiedzieć, że 
tamci przystojni Niemcy dali mi wtedy życzliwą radę. Jakby co - mówili - 
nie trzymać się szos, unikać miast. Więc zaszyjemy się w jakiejś 
leśniczówce i spokojnie wszystko przeczekamy. Może się zdarzy jaka 
przygoda... Nie chcesz? Bardzo szkoda. Bo może ty nie wiesz, że wyjeżdżają 
właściwie wszyscy...
Tu jednym tchem wymieniła szereg nazwisk. Istotnie, przemysłowcy i 
zamożni kupcy przeważnie opuszczali Warszawę, a dygnitarze zawczasu 
ekspediowali swoje rodziny na bezpieczniejszy - ich zdaniem - wschód. Na 
dworcach podobno panował nieopisany ścisk.
Tymczasem ulica warszawska zawrzała entuzjazmem, skoro tylko radio 
rozniosło elektryzującą wszystkich wiadomość, że Wielka Brytania i Francja 
wypowiedziały Niemcom wojnę. Przed gmachami ambasad na Nowym Świecie i w 
ogrodzie Frascati zrobiło się gęsto od wiwatujących. I zaraz ślepa wiara w 
mądrość zachodnich sztabów i w bitność tamtych narodów podyktowała szereg 
podniecających domysłów.
- Angielskie eskadry sforsowały wejście na Bałtyk! - wołano w tłumie.
- Francuskie samoloty w drodze do Polski!
- Nasi idą na Berlin!
- Berlin zbombardowany! W gruzach! A Rumunia z nami...
Oprócz takich niepoważnych wersji nadeszły także wiadomości prawdziwe. W 
tłumie zapewniano, że brygada pościgowa zniszczyła już pierwszego dnia 
kilkanaście samolotów niemieckich. Zresztą strącenie paru napastników nad 
samą Warszawą Sabina zaobserwowała sama. Także przydzielone do 
poszczególnych armii eskadry i dywizjony lotnicze osiągały niemałe sukcesy. 
I oto wśród nazwisk, które zapisywały się chlubnie w ludzkiej pamięci, 
zgrzytliwie dla Sabiny zabrzmiało nazwisko znajomego z Druskiennik. Zdrajca 
stawał się bohaterem! Wtedy to na nowo odezwał się w niej bunt. Postanowiła 
dotrzeć za wszelką cenę do sztabu, odszukać nieuchwytnego majora 
Rybikowskiego i opowiedzieć mu wszystko, co w Druskiennikach zaszło.
Wiedząc od gadatliwego wuja, że Sztab Główny przeniósł się jeszcze 
onegdaj na ulicę Rakowiecką, szła Topolową wzdłuż Pola Mokotowskiego akurat 
wtedy, kiedy od trzech wysoko lecących samolotów oderwały się i ukosem 
poleciały w dół lśniące bomby. Najwidoczniej Niemcy dowiedzieli się już o 
nowej siedzibie naczelnego wodza, gdyż pociski wybuchły opodal. Sabina 
nawet nie zwolniła kroku, tak popędzała ją obudzona pasja. "Przynajmniej 
zrobię to, co zrobić w tej sytuacji mogę - postanowiła - nie ma u nas 
miejsca dla zdrajców!"
Kiedy już dochodziła do wartowni, przy której tłoczyło się kilkunastu 
oficerów, z odjeżdżającego sprzed gmachu samochodu zręcznie wyskoczył i 
zamaszyście ruszył na jej spotkanie... właśnie dryblas-rudzielec z 
Druskiennik, czyli sam szpieg we własnej osobie. Oszołomiona, czując 
rosnące wzburzenie, ledwie przyjęła powitalną czułą ostentację, jakiej 
lotnik nie szczędził. Patrzył więc teraz ze zdziwieniem na zarumienione 
gniewem policzki i w twarde oczy Sabiny, ona zaś stanowczo uwolniła swoją 
dłoń z uścisku i szybko powiedziała:
- Właśnie myślałam o panu. Ja... ja muszę oddać pana w ręce żandarmów. I 
wykonam to zaraz!
Zrobiła stanowczy krok w stronę wartowni. 
- Co się stało? - zapytał szczerze zdumiony. 
Stanęła i wyskandowała:
- A to, że pan jest szpiegiem! Nikczemnikiem! 
Przyjrzał się jej tak, jak patrzy na chorego troskliwy opiekun czy 
lekarz.
- Psychoza! - odrzekł. - Znów ta psychoza. To mało, że strzelają do mnie 
z dołu, jakby się wściekli, nasi kochani żołnierze. Teraz i moja śliczna 
kobietka strzela we mnie! I to jak! Co to wszystko znaczy?
- Nie kobietka i nie pańska - zawołała rozwścieczona. - Niech panu się 
nie zdaje, że nic nie wiem! Pan sprzedał Niemcom swoich kolegów, nasze 
lotnictwo, całą Polskę!
Nie okazując najmniejszej alternacji, spojrzał na zegarek, zastanowił 
się.
- Proponuję ci - powiedział - abyśmy pojechali do mnie na Żoliborz. Mój 
kolega, pułkownik, dał mi na Kochowskiego pied-a-terre. Napijemy się 
czegoś, porozmawiamy, uspokoisz nerwy...
- Rozumiem, rozumiem! - odparła. - I tam ukręci mi pan głowę! Ale nic z 
tego! Proszę iść ze mną! 
Ubawiony roześmiał się i mówił:
- Słuchaj, co ci w głowie? Tyś zupełnie oszalała! Przecież wczoraj 
zestrzeliłem dwóch Niemców, a dziś jednego. I taka za to nagroda?
- Jemu pan też wtedy zapowiedział, że będzie pan walczył normalnie, jak 
wszyscy inni. Ale to nie zmienia faktu, że jest pan płatnym szpiegiem!
- Komu - jemu?
- A temu, co wziął od pana cały materiał o naszym lotnictwie dając za to 
pieniądze - złożone w banku szwajcarskim.
Twarz lotnika drgnęła.
- Skąd ci te fantazje przyszły do głowy, moja mała? 
- Nie przyszły do głowy, tylko sama słyszałam całą waszą rozmowę. Z 
werandy. Proszę ze mną!
- Przyleciałaś wtedy do mnie? - spytał chrapliwie. 
Chwyciła go za rękę. Mijający ich ludzie oglądali się. Zmieniwszy głos, 
lotnik zaczął cedzić:
- Jesteś strasznie głupia! Nikt nie uwierzy w twoje bajdy! Przecież ty 
obrażasz oficera! Znieważasz lotnika, który już - jak to się mówi - zdobył 
laury! Bez trudu przedstawię cię jako zazdrośnicę, szantażystkę, 
histeryczkę! Zrozum! A teraz przejdźmy się trochę, bo ludzie zaczynają 
zwracać na nas uwagę. Nawet jeśliby coś było prawdy w tym, o czym bredzisz, 
to co ci do tego?
- Zdrada! - krzyknęła.
- Ciszej, ciszej. A kto nie zdradzał? Może lojalny był twój generał, 
biorąc łapówki? Może ministrowie, co nie stronili od lewych dochodów? I sam 
minister spraw wojskowych? I legion takich... Należysz niby do naszego 
świata, a jesteś całkiem głupia. I ślepa. Zresztą nie rozumiesz tego, że 
Niemcy i tak mieli całkowite rozeznanie naszych sił, także i lotniczych. A 
poza tym mogłem na przykład dostarczać im wiadomości fałszywe. W 
porozumieniu ze sztabem, celowo.
- To, co pan wtedy mówił, aż nadto wyglądało na prawdę - ostro zauważyła. 
- A przecież pan przysięgał! Pan...
- A któż podaje wrogowi informacje źle sfabrykowane? - odparował. - 
Zresztą świat nie jest idealny. Posłuchaj...
I zaczął dialektyczny wykład. Wysoko nad nimi rozlegało się 
charakterystyczne brzęczenie niemieckich eskadr, wieczorny powiew od 
zachodu niósł woń pogorzelisk, a od strony Wisły grzmiała kanonada. Lotnik 
mówił pouczająco:
- Moja mała kobietko, świat nie jest rajem. Świat wiecznie kłamie. Taki 
Mussolini po zajęciu Abisynii uroczyście oświadczył, że Włochy znalazły się 
w szeregu państw "zaspokojonych". Podobnie Hitler po zajęciu Zagłębia Saary 
powiedział, że uważa walkę o równouprawnienie Niemców za całkiem zakończoną 
i nie ma już terytorialnych żądań w Europie. Dotrzymali tego? Nie. W parę 
lat potem Mussolini podbija Albanię, a Hitler zajmuje Austrię i 
Czechosłowację.
- Co to ma wspólnego z panem? - przerwała.
- Zaczekaj. W roku 1938 podpisuje z Anglią dokument, że nigdy wojny 
prowadzić nie będzie, ale wkrótce sięga po Memel, a potem uderza na nas, 
chociaż wiele razy i nas zapewniał o swoim dążeniu do przyjaznych 
stosunków. To nie koniec. Na początku roku 1938 oświadcza w Reichstagu, że 
nigdy nie wejdzie w bliskie stosunki z Rosją, gdyż uważa bolszewizm za 
wcielenie destrukcyjnych właściwości natury ludzkiej. A ostatnio ułożył się 
ze Stalinem. I co pozostało z tych paktów, z tych słów?
- Cóż z tego? - spytała, nieco ochłonąwszy.
- A to - odpowiedział - że skromny człowiek, taki jak ja, nie musi być 
lepszy, bardziej słowny, uczciwszy niż wielcy mężowie stanu, którym zaufały 
miliony, niż nasi ministrowie i generałowie. A teraz posłuchaj! Gdybym 
zdradził, to przecież na swoją niekorzyść. Podziurawili mi już dwie 
maszyny. Mogłem zginąć i ja. Nadstawiam głowę! Ale ja lubię sport, 
ryzyko...
Elegancko salutując, żegnał się:
- Zrobisz, co zechcesz, ale wiedz: wezmą cię w najlepszym razie za 
wariatkę. Szkoda, że to wszystko tak pomiędzy nami wypadło. Mogę cię 
zapewnić, że mimo to zestrzelę jeszcze niejednego szwaba. Adieu, moja mała!
Odchodził lekkim, pewnym siebie krokiem.
- Rzeczywiście, któż uwierzy mnie, a nie jemu? - niemal głośno jęknęła 
Sabina, bezradnie zmierzając do śródmieścia.
W rozterce, w jaką została wtrącona, nie mogła dłużej pozostać. 
Sprzeciwiała się temu czynna jej natura, zresztą wokoło niej wrzały coraz 
bardziej gorączkowe przygotowania do obrony. Tysiące ludzi z łopatami i 
kilofami ciągnęły ulicami towarzysząc patrolom saperskim, które wytyczały 
linię obronną lub miejsca na schrony i rowy przeciwczołgowe. W pierwszym 
odruchu Sabina poszła do tej właśnie pracy.
Febrycznymi wstrząsami falowało wówczas całe miasto, wyrzucając z siebie 
tłumy ludzi opanowanych psychozą ucieczki, ale i przyjmując tak samo 
licznych uchodźców z prowincji. Życie nagle zdezorganizowało się wskutek 
panicznych wezwań ewakuacyjnych, ale niemal jednocześnie narastał proces 
zaprowadzenia w stolicy nowego ładu. Prezydent Warszawy Stefan Starzyński, 
sprawując najwyższą władzę cywilną, postradał w tych dniach część swych 
współpracowników, którzy się rozpierzchli, jednak zastąpili ich ochotniczo 
inni ludzie.
"Wszyscy obywatele muszą być opanowani jak żołnierze. Działać trzeba 
spokojnie, rozumnie..." - głosiła jedna z jego odezw. "Stańcie wszyscy do 
pracy. W pracy odnajdziecie siebie, spokój i drogi do zwycięstwa" - czytała 
w innej odezwie do mieszkańców Sabina, zatrudniona teraz w charakterze 
łączniczki w biurach Ratusza.

Na razie pracowano jeszcze na górze, w normalnych pokojach, ale już 
przystosowywano do pracy głębokie piwnice, które łączyły się z podziemiami 
pałacu Blanka, gdzie oddzieleni wartami urzędowali wojskowi. W ogóle życie 
schodziło do podziemi, do schronów. Ale łączniczka Sabina, oswoiwszy się 
już z wybuchami pocisków, bez przerwy krążyła po mieście z listami i 
pakietami i docierała, gdzie należy. Była na usługach wszystkich: adwokaci, 
panowie Nowodworscy, wysyłali ją do sądów i więzień, cenzorzy Skoczyński, 
Bida i Roguski - do poszczególnych redakcji lub do radia na Zielną, 
sekretarze prezydenta miasta - do ambasad, komend, banków, urzędów 
skarbowych i komitetów, a śliczna pani adwokat Zofia Szulcowa zlecała jej 
zadania bardzo różne, bo nawet liczenie pieniędzy, sporządzanie odpisów i 
odszukiwanie zaginionych. Sabina coraz częściej widywała teraz poszarpane 
szczątki ludzkie, kałuże krwi i wyrastające wszędzie mogiły.
Jedna z tych funkcji, mianowicie kontakt z poselstwami i konsulatami, 
wkrótce miała zdecydować o przyszłych losach łączniczki. Tymczasem wraz z 
innymi przyzwyczajała się do coraz gwałtowniejszych nalotów bombowych i 
nawałnic ogniowych ciężkiej artylerii. Radośnie i tryumfalnie przeżyła 
odparcie na Woli i Ochocie pierwszych natarć niemieckiej dywizji pancernej 
i filozoficznie przyjęła pożary kościołów, elektrowni, gazowni, dworców, 
fabryk, całych wreszcie dzielnic mieszkaniowych. Widziała, jak mijały 
początkowe objawy paniki i popłochu, jak ukrócono dezercję, plądrowanie i 
rabunek, i wreszcie, jak szybko przystosował się przeciętny warszawiak do 
niezwykle trudnych warunków. W zasadzie wszyscy nie pracujący mężczyźni 
zasilili wtedy Straż Obywatelską, robotnicze Bataliony Pracy i Bataliony 
Obrony Warszawy, a także obronę przeciwlotniczą, ochotniczą straż ogniową i 
inne podobne służby, zaś ogromna ilość kobiet dopomogła w usprawnieniu 
zaopatrzenia i opieki. Ba, nawet skazańcy, przede wszystkim polityczni, 
uwolniwszy się z więzień, przeważnie wzięli udział w obronie miasta i w 
akcjach samopomocy społecznej.
Sabina, zajęta od wczesnego rana do późnej nocy, szybko odmieniała się w 
tamtej przepełnionej energią atmosferze. Coś wzniosłego i mistycznego 
przepoiło wówczas wielu zwyczajnych, pospolitych dotychczas zjadaczy 
chleba, wicher zapału wymiatał z ludzi egoizmy, oczyszczał z niewiary i 
strachu serca, ukazywał radość płynącą z poświęcenia. Tak to wydawało się 
skłonnej do egzaltacji młodej kobiecie, choć pamiętała, że jeden ze 
starszych robotników, opierając się na łopacie i filozofując na temat 
sytuacji, rozumiał ją zupełnie inaczej:
- Warszawa, moja śliczna paniusiu, dlatego dziś inna i lepszejsza, bo 
wypłynęła z niej gdzieś w świat cała prawie ichnia śmietanka, jak ją 
nazywali. A to była nie śmietanka, tylko skisła serwatka. A człowiek prosty 
pozostał na swoich śmieciach. Jak Niemcy po raz pierwszy ostrzelali Nowy 
Świat - słyszała pani? - to narobili mięsa głównie z kucharek i pokojówek, 
co wiernie pilnują pustych mieszkań i stawają w kolejkach po chleb. Bo 
które z państwa nie uciekło, to cicho siedzi sobie w piwnicach i czeka, aż 
znowu będzie można iść na ploty do kawiarni...
Jeszcze inaczej wyrażano się o wojennym zapale Warszawy w sferach, gdzie 
z natury rzeczy zwykle przeważa chłodna kalkulacja, mianowicie w pałacach i 
ambasadach. Po zjawieniu się niemieckich parlamentariuszy przedstawiciele 
arystokracji opowiedzieli się za skapitulowaniem, a pozostały w Warszawie 
personel konsulatów i ambasad wszczął starania o wyjazd całej kolonii 
cudzoziemskiej. W sprawie tej konferował z polskimi władzami i następnie 
wyjeżdżał poprzez linie frontu do Niemców dziekan korpusu dyplomatycznego. 
Po uzgodnieniu, że exodus cudzoziemców ma nastąpić dnia 21 września, wiele 
było jeszcze kłopotów i zabiegów, żeby ewakuację cudzoziemców doprowadzić 
do pomyślnego zakończenia. Znając obce języki, Sabina zajmowała się sprawą 
załadowania i wyekspediowania różnojęzycznego tłumu kobiet i dzieci. Przy 
tej okazji stwierdzić mogła, że sporo Polek zabiegało o przyłączenie się do 
cudzoziemców, wiele też usłyszała opinii chłodnych i pozbawionych 
entuzjazmu.
- Nie dziwię się nikomu, kto chce uciec z piekła. Obrona Warszawy miała 
jeden tylko sens - twierdził dyplomata szwedzki - mianowicie strategiczny. 
Gdyby chodziło o ułatwienie odwrotu i nowej koncentracji cofającym się 
armiom, to rozumiałbym tę decyzję. Jeśli jednak wojna, jak się wydaje, jest 
już przegrana, to narażanie pięknej stolicy na zniszczenie, a jej 
mieszkańców na śmierć uważam za błąd, za wielki błąd. Zbyt drogo płacicie 
za to, że oczy świata patrzą na was...
- Rozumiem stan ducha Polaków - mówił następnego dnia urzędnik z 
poselstwa Hiszpanii. - Chodzi im o honor, o cnotę rycerską, o wzbudzenie 
sympatii w świecie. Współczucie Polacy zyskali, to prawda, ale cóż Polakom 
przyjdzie z sympatii i podziwu? W ciągu kilkunastu minut artyleria 
niemiecka zniszczyła wasz wspaniały Zamek Królewski, uszkodziła katedrę i 
inne kościoły, zabiła mnóstwo ludzi. A jeśli prawdą jest, że naczelny wódz 
razem z rządem schronił się do Rumunii, to opór Warszawy traci sens... 
- Prezydent Starzyński i tutejsi generałowie chcą ratować resztki 
rządowego prestiżu - zwięźle i praktycznie orzekł Szwajcar.
Zdając w Ratuszu relację ze swoich czynności i spostrzeżeń podczas wizyt 
u cudzoziemców, Sabina w pewnej chwili nagle roześmiała się, co 
słuchających ją zdziwiło i zmieszało. Klęska armii, które dotychczas 
toczyły bitwę nad Bzurą, już nie ulegała wątpliwości, a szczątki rozbitych 
oddziałów właśnie przebijały się z ogromnymi stratami przez Puszczę 
Kampinoską do Warszawy. Chwila nie sprzyjała wesołości.
- Cóż to panią tak cieszy? - ostro zapytał któryś z oficerów.
Młoda kobieta zreflektowała się, machnęła ręką.
- To przez pewnego Japończyka - wyjaśniła. - Jest taki, zdaje się, 
wojskowy, ale chodzi po cywilnemu. Sympatyczny, owszem.
- A cóż ten Japończyk?
- At, zawraca głowę. Co dzień mnie pyta, dlaczego tak nieostrożnie chodzę 
po ulicach i po co w ogóle się narażam. No i tak dalej... Wczoraj pokazał 
mi japoński paszport i zapytał, czy chcę wyjechać razem z nimi. Że niby 
mogę uchodzić za Japonkę. I znowu w tym duchu, same takie nonsensy. 
Wyśmiałam go! A dzisiaj powiada, że muszę z nimi koniecznie jechać, że oni 
zabiorą mnie ze sobą jako swoją urzędniczkę do Berlina i tam przeczekam 
wojnę... Istna komedia, mówię wam!
Nie mogła opowiadając o tym powstrzymać się od śmiechu. 
Tymczasem oficer znikł na chwilę, po czym wrócił i uprowadził Sabinę za 
sobą w podziemne zakamarki i korytarze prowadzące do piwnic pod pałacem 
Blanka. Nocy tej Sabina związała się przysięgą. Dnia 21 września, siedząc w 
samochodzie zaopatrzonym w japoński proporczyk, przekraczała linie bojowe, 
powtarzając w myślach otrzymane na wyjezdnym instrukcje. Najłatwiejsza do 
zapamiętania z tych instrukcji brzmiała krótko: "Czekać na Adama". Tak oto 
stała się żołnierzem wywiadu. Zaledwie długa kolumna wioząca cudzoziemców 
minęła posterunki niemieckie, znowu rozległa się kanonada i nad oddalającą 
się Warszawą pokazały się nowe chmury dymu.
Do Berlina podążał w tym samym czasie również major Michał Rybikowski. 
Wykonując plan przygotowany na wypadek klęski, musiał wybrać drogę okrężną. 
Gdzieś w neutralnych państwach Skandynawii lub w krajach bałtyckich szukać 
należało tajnych dróg nawiązania stałej łączności z placówkami krajowymi, a 
także uzyskania dokumentów, które pozwoliłyby na przedostanie się do samego 
gniazda nieprzyjaciół. Wojna toczyła się dalej, a zatem dla Francuzów i 
Brytyjczyków, o ile zechcą walczyć, pomoc ze strony dobrego wywiadu mogła 
znaczyć może nawet więcej niż tych parę ochotniczych dywizji, które 
ewentualnie sformują Polacy na Zachodzie.
Sygnału rozpoczęcia roboty oczekiwało kilkunastu oficerów, zatajonych w 
różnych niemieckich miastach, i kilkudziesięciu informatorów cywilnych, 
rozsianych od Górnego Śląska po Zagłębie Ruhry. Tam więc, do źródeł 
informacji, należało za wszelką cenę dotrzeć.
W Paryżu major trafił jakby do gniazda os. Uchodzący z Polski dygnitarze 
uczynili wszystko, aby utrzymać w swoich rękach władzę, tym razem jednak 
opartą nie na przemocy, lecz na aktach dyplomatycznych. Internowany w 
Rumunii minister spraw zagranicznych Beck zabiegał, aby sojusznicze 
mocarstwa zachodnie udzieliły rządowi |droit |de |rsidence, a Rumunia - 
przejściowego azylu i swobodnego przejazdu. Prezydent, rząd, marszałkowie 
sejmu i senatu oraz naczelny wódz - wszyscy oni wciąż mniemali, że nadal 
stanowią jedyną nadzieję narodu i że wciąż zachowują w oczach świata cały 
swój prestiż. Tymczasem we wstrząśniętym katastrofą kraju przypomniano 
sobie od razu wszystko: majowy zamach stanu z roku 1926, dyktaturę 
pułkowników, różne machinacje w polityce zagranicznej i wewnętrznej, 
wielkie afery gospodarcze, policyjną przemoc nad narodem, no i przede 
wszystkim - samochwalcze zapewnienia o potędze siły obronnej. Wszakże w 
oczach ludzkich mit potęgi rozwiał się i nędzna jego treść ukazała się w 
całej okropności. 
We Francji zaś pamiętano, że Józef Beck, jako polski attache wojskowy w 
Paryżu, służył wywiadowi włoskiemu, że polityka uchodzącego do Rumunii 
rządu od dawna sterowała ku porozumieniom z władcami III Rzeszy, że 
wreszcie rząd ten, nie posiadając ani siły realnej, ani zaufania w kraju i 
za granicą, stałby się gościem kłopotliwym i być może niebezpiecznym. 
"Prawo rezydencji" mógł otrzymać rząd inny, złożony z osobistości, dla 
których żywiono by zaufanie zarówno w podbitym przez najazd kraju, jak i w 
parlamentarnych sferach Paryża, Londynu i Waszyngtonu.
Dla urzędników administracji, a zwłaszcza dla oficerów, wychowanych i 
wyszkolonych w duchu bezkrytycyzmu wobec ministrów, generałów i 
pułkowników, drugim - po klęsce - prawdziwym wstrząsem stał się obrót spraw 
polskich za granicami kraju. Nie udały się bowiem próby przekazania 
prezydentury i stanowisk urzędowych na emigracji "ludziom marszałka", a 
premierem i naczelnym wodzem został generał Władysław Sikorski, sławny co 
prawda żołnierz, ale znienawidzony w hierarchii wojskowej siłą legionowej 
jeszcze tradycji, kiedy pomiędzy brygadierem Piłsudskim a ówczesnym 
pułkownikiem Sikorskim rozwarła się i pogłębiła przepaść różnorakich 
niezgód. Teraz, mimo wielu przecież minionych lat i po klęsce Września, 
nagle odżyły w Paryżu dawne antagonizmy i snuć się poczęła nowa sieć 
intrygi. Rybikowski, który tu się znalazł, z wielce pomieszanymi uczuciami 
słuchał, co mu naszeptywali koledzy z organizującego się na nowo sztabu. W 
"ustawianiu" nowej linii postępowania wobec Sikorskiego przodował major 
Żychoń, oficer, o którym już przed wojną chodziły bardzo interesujące 
legendy.
Żychoń pochodził z rodziny góralskiej i mimo długiej tresury, jakiej 
podlegali zawodowi oficerowie, zachował charakter i maniery podhalańskiego 
chłopa. Pośród gładkich i eleganckich sztabowców odznaczał się 
prowokacyjnie szorstkim sposobem bycia i niedbałością stroju, sławny był 
także z niezwykłych ekstrawagancji, których dopuszczał się w służbie, z 
ciętego wyszydzania przełożonych i w ogóle z lekceważenia dyscypliny 
wojskowej. Jako kierownik polskiego kontrwywiadu z jawną siedzibą w 
Bydgoszczy i tajną w Gdańsku, nieraz bardzo zuchwale powiadamiał swoich 
niemieckich adwersarzy o miejscach, gdzie przebywał. Pił ponad miarę, 
zawsze jednak zachowując przytomność, gdy chodziło o zdobywanie potrzebnych 
mu informacji lub o uniknięcie zastawianych na niego pułapek. Był to 
wybitny znawca wywiadu i kontrwywiadu, na nieszczęście jednak do ostatka 
podtrzymujący kontakty z wybitnymi hitlerowcami, stosownie zresztą do 
poleceń swoich przełożonych.
Wyobrażam sobie paryskie spotkanie dwu tak wybitnych oficerów wywiadu o 
zupełnie różnych charakterach. W naturze majora Żychonia, o ile go znałem, 
nie istniały żadne hamulce etyczne, i gdyby major ten znał łacinę, to 
mógłby określić swoją brutalną, prymitywną linię postępowania przysłowiem 
"|non |sunt |facienda |mala, |ut |eveniant |bona". Zresztą celem głównym 
dla niego była restytucja rządu sprzed Września. Horyzonty majora 
Rybikowskiego, znacznie szersze dzięki refleksyjnej naturze i 
zainteresowaniom naukowym, nie były tak ograniczone przez nakazy polityczne 
dotychczasowych przełożonych, a już z pewnością nie mógłby on pogrążyć się 
w intrygach, którymi zaczynał żyć emigracyjny Paryż. Tak więc na 
rebelianckie sugestie majora Żychonia czy też innego kolegi Rybikowski 
zareagowałby zapewne bardzo stanowczo, powiedzmy tak:
- Każdy z nas musi teraz dać z siebie wszystko, na co go stać. Taka jest 
chwila. Nie widzę tu nikogo, kto by mógł dzisiaj powiązać zrujnowaną sieć, 
zagłębić się w trudnej robocie na terenie samej Rzeszy, zapewnić dopływ 
nowego materiału, stamtąd nawiązać łączność z Warszawą i Paryżem. Nie, 
kolego! Niech kto inny robi nam tu bataliony, niech kto inny siedzi przy 
biurku lub prowadzi rozgrywki polityczne, ja potrafię zrobić więcej, 
właśnie to, czego nie umieliby dokonać inni. Dlatego jadę.
A zatem ruszył w drogę. Chodziło o to, żeby gdzieś niedaleko granic 
Rzeszy, na terenie neutralnym, założyć główną zbiornicę wiadomości. Za 
centralę mogłyby służyć Helsinki albo Kowno, Tallin czy Ryga. Jednakże los 
małych krajów nie był pewny, policja w nich łatwo ulegałaby naciskowi z 
zewnątrz. Myśl majora zatrzymała się na Kopenhadze. Koncepcja wyzyskania 
Sztokholmu, morzem oddzielonego od kontynentu, pojawiła się później.
Informacje do centrali - według tej koncepcji - napływałyby z Niemiec, 
Polski oraz innych krajów okupowanych. W Polsce major założył jeszcze przed 
wojną punkty łączności i wywiadu, należało je tylko uruchomić, o ile 
zwerbowani do roboty ludzie zdołali na swoich miejscach przetrwać burzę 
wojenną. Na terenie Rzeszy trzeba było również zmobilizować dawnych 
rezydentów i informatorów oraz wyszukać nowych. I zaraz nasuwała się 
konieczność stworzenia dla nich podcentrali w Niemczech, najlepiej w samym 
Berlinie lub ostatecznie w Hamburgu. Placówki były niezbędne także i w 
Budapeszcie, Wiedniu, Pradze, może i Bratysławie, w Kownie i Królewcu. Na 
razie, przejazdem z Polski do Francji, major zjednał sobie w Budapeszcie 
bardzo dobrego agenta o pseudonimie "Gambit".
Z kolei należało wszystkim placówkom i agenturom zapewnić środki 
działania, wskazać i przetrzeć drogi łączności główne i zastępcze. Kod dla 
porozumiewania się musiał być zróżnicowany, nie taki sam dla wszystkich. 
Podobnie wymagały opracowania szyfry. Placówkom i agenturom nie wolno było 
wyznaczać tego samego adresu; tak więc w centrali i podcentrali przewidzieć 
należało niejedną "skrzynkę" pośredniczącą. Słowem - roboty huk, a czasu 
mało.
Co do pomysłów, to miał ich Rybikowski mnóstwo. Jednakże aby rozpocząć 
ich realizację, musiał przedtem odbyć szereg podróży przygotowawczych, a 
następnie jakoś przeniknąć, i to nie jeden raz, na teren samej Rzeszy.
Szlaki majora prowadziły gorączkowym i pośpiesznym zygzakiem. Najpierw 
został radcą poselstwa polskiego w Hadze. Odwiedza go tam prezes związku 
transportowców holenderskich Fimmen, następnie gotowy do usług kapitan 
Kopp, szczupły i wesoły szef wydziału przeciwniemieckiego w wywiadzie 
holenderskim. On to załatwia majorowi przelot do Kopenhagi i Sztokholmu. W 
Kopenhadze jest przedstawiciel polskiego przemysłu ciężkiego. W Sztokholmie 
następuje porozumienie z pułkownikiem Feliksem Brzeskwińskim, polskim 
attache wojskowym. Przemysłowiec z Kopenhagi podejmuje się zorganizować 
penetrację przemysłową w Zagłębiu Ruhry, pułkownik Brzeskwiński ułatwia 
dalsze kroki, przede wszystkim otrzymanie wizy litewskiej dla "delegata do 
spraw uchodźczych na Litwie" z ramienia Czerwonego Krzyża. Przedtem 
jednakże udało się majorowi dotrzeć do japońskiego pułkownika Makoto 
Onodery. Gdzieś, na wysokim szczeblu, uzgodniono wymianę usług.
Pułkownik Onodera właśnie objeżdżał Europę, zapoznając się z siecią 
japońskiego wywiadu. Z wiosną roku 1940 Onodera miał założyć swoje 
centralne biuro w Sztokholmie, skąd ustępował pułkownik Nishimura. 
Japończyk, niezwykle uprzejmy, o bardzo młodzieńczym wyglądzie, spokojnie 
wysłuchał poleconego mu polskiego oficera. Zresztą nie wypowiedziano wtedy 
zbyt wiele słów. Ludzie tego pokroju szybko rozumieją, o co im może 
chodzić.
- W Warszawie byłem - mówił Onodera. - Likwidujemy tam poselstwo. Dawny 
nasz urzędnik Andrzej Fiodorow, Rosjanin, pilnuje pozostawionej kancelarii 
i całego majątku. Wszystko to zostanie przewiezione do Berlina, do 
rozporządzenia ambasadora, generała Oshimy. Fiodorow podlega jemu, a nie 
mnie, pan pojmuje?
Major wiedział, że ci dwaj Japończycy różnią się poglądami. Sympatie 
Onodery skłaniały się ku aliantom zachodnim, Oshima należał do fanatycznych 
zwolenników osi Rzym-Berlin.
- Pomimo to - dodał po namyśle Onodera - ten Rosjanin będzie się liczył 
także i ze mną. Można go na przykład użyć do nawiązania pierwszego 
kontaktu, ale później trzeba go raczej wyłączyć.
- Rozumiem - odrzekł major.
- W berlińskim poselstwie Mandżukuo, podkreślam, nie japońskim, 
zatrudniliśmy pewną Polkę - ciągnął Onodera. - Wyjechała z Warszawy razem z 
kolonią cudzoziemską. Kocha się w niej jeden z naszych oficerów, ale - moim 
zdaniem - Polka zgodziła się na wyjazd także z innych względów. Jeśli to 
będzie wam potrzebne, mogę zalecić, aby ją wysyłano co jakiś czas do 
Warszawy po niezbędne dokumenty z naszej kancelarii czy coś w tym rodzaju. 
Zgoda?
- Tak jest, dziękuję - odrzekł major.
Audiencja wydawała się zakończona. Japończyk uśmiechał się, ale 
Rybikowski nie wstawał.
- Czy jest możliwe - zająknął się - polecenie mnie japońskim posłom czy 
konsulom? W Helsinkach, w Rydze, w Kownie?
- W Kownie to możliwe, bo tamtejszy konsul Sugihara był dawniej moim 
podkomendnym i zrobi dla mnie to, o co go poproszę.
- Nawet japoński paszport? - zdobył się na odwagę major.
Pułkownik jakby spochmurniał i odezwał się dopiero po namyśle:
- Być może, gdy już obejmę tutaj służbę... Na razie proszę zwrócić się do 
konsula Sugihary z prośbą o paszport mandżurski, to będzie łatwiejsze. A 
dalej - zobaczymy.
Na pożegnanie Onodera przestrzegł Polaka przed zamiarem pozostania na 
stałe w Rydze lub Kownie. "To tak, jakby się osiedlić na lodzie albo na 
trzęsawisku - zauważył. - Bo skąd pewność, że połączenie Kowna czy Rygi ze 
światem będzie długo trwać? Raczej przeciwnie, należy przypuszczać, że 
znajdą się one pod jakąś okupacją..."
Wielce ożywiony wędrował Rybikowski przez Rygę do Kowna. Roiło się tam od 
Polaków i Polek, uchodźców cywilnych oraz uciekinierów z litewskich obozów 
dla internowanych żołnierzy. Tu również niezwykle ostro ścierały się ze 
sobą opinie ludzi "reżimu" przedwojennego z ludźmi, którzy widzieli męża 
opatrznościowego w generale Sikorskim. Pierwsi nie wyobrażali sobie innego 
celu dalszej walki, jak powrót do dawnych stosunków. Drudzy przeżyli razem 
z całym narodem wewnętrzną rewoltę i budowali nadzieje na emigracyjnym 
rządzie w Paryżu. Dla pierwszych, rząd ten składał się z uzurpatorów, dla 
drugich był nareszcie rządem godnie reprezentującym naród. Przyszła polska 
konspiracja musiała zatem zmieścić w swoim łonie szereg spisków 
wewnętrznych, bo "piłsudczycy" nie zamierzali rezygnować z tego, co 
utracili, a narodowcy, ludowcy i socjaliści nareszcie poczuli się "w 
siodle". Pierwsi stanowili kadrę już zgraną, zaprawioną do sprawowania 
władzy, drudzy - dawno już od życia politycznego odsunięci - dopiero uczyli 
się kierować sprawami narodu. Nie rozumiano się wzajemnie, wspólny język 
nie starczał, serca zaś od dawna zapiekły się w zarzutach, pretensjach, 
podejrzeniach.
Polskie Kowno, podobnie jak polski Paryż, kipiało niezgodą. Tak samo jak 
w Rumunii czy na Węgrzech, kwestionowano tu wszystko: przebieg kampanii 
wrześniowej i pierwsze kroki rządu emigracyjnego, świeże nominacje lub ich 
brak, przywileje lub utrudnienia przy podziale zapomóg i przy udzielaniu 
wiz na wyjazd. Przedostać się do Francji pragnęli wszyscy, ale że to nie 
było możliwe, więc los był łaskawy raczej dla tych, którzy uzyskiwali 
poparcie w Paryżu. Wyjeżdżali więc potrzebni emigracyjnemu rządowi 
działacze polityczni i wyjeżdżała młodzież wojskowa, jednakże część wiz i 
środków pieniężnych przypadała tym, co posłużyli się stosunkami i 
stosuneczkami. I jak to zwykle w czasach kryzysowych bywa, charaktery 
ludzkie obnażały się - i w swojej szpetocie, i w szlachetności.
Ponieważ Litwini zamknęli polskie poselstwo i konsulat, problemy 
uchodźców regulował wydział dla spraw polskich przy poselstwie brytyjskim w 
Kownie, zarządzany przez charg d'affaires Prestona. Dopomagał mu francuski 
porucznik, attach wojskowy misji francuskiej w Kownie. U niego właśnie 
major Rybikowski spotkał niespodziewanie swojego dawnego podchorążego, w 
tym zaś momencie kapitana KOP-u, Alfonsa Jakubiańca.
Major poszedł z Jakubiańcem do jego kowieńskiej izdebki na pięterku. 
Wchodziło się tam po stromych i wąskich schodkach. Wyjrzawszy przez 
okienko, Jakubianiec stwierdził, że nikt ich nie śledzi. "Szpiclów tu 
pełno" - szeptał. Siedząc w ciemnościach, zaczęli omawiać plan wspólnego 
działania. Podobnie jak Rybikowski, tak i Jakubianiec, choć dusza wyrywała 
mu się do wojska polskiego we Francji, uważał, że więcej może zdziałać w 
zakresie wywiadu niż na froncie. Postanowili iść odtąd razem, ręka w rękę, 
nie ulegając panice, zwątpieniom, pretensjom i zawiściom, które opanowały 
większość rodaków.
"Kuba", jak powszechnie nazywano Jakubiańca, właściwie już rozpoczął w 
Kownie robotę, o którą chodziło Rybikowskiemu. Razem ze swoim młodziutkim 
pomocnikiem Leszkiem Duszkiewiczem i kilkoma Polakami, studentami 
uniwersytetu kowieńskiego, lokowali oni po kwaterach rodaków, którzy 
uciekli z kraju lub z litewskich i łotewskich obozów, ułatwiali im 
formalności, strzegli przed podejrzanymi osobnikami, udzielali adresów i 
"autentycznych" metryk, wreszcie - co najważniejsze - prowadzili wywiad 
wojskowy i polityczny.
- Nazywam się teraz inaczej - wesoło informował "Kuba".
Jakubianiec przyjął imię i nazwisko Jerzego Kuncewicza wcale nie 
przypadkowo. Pewien Jerzy Kuncewicz istniał rzeczywiście. Do posiadania 
jego metryki, ongiś wystawionej w Brwinowie pod Warszawą, Jakubianiec 
doszedł kiedyś przypadkiem i zachował ją starannie. Dokument okazał się 
cenny. Właściwy Jerzy Kuncewicz dawno już wyemigrował gdzieś za ocean, zaś 
wyciąg z jego metryki zgadzał się oczywiście z zapisem w księgach 
parafialnych. Prócz tego Jakubianiec żywił do nazwiska Kuncewicz sympatię 
dodatkową, gdyż kochał się kiedyś w ślicznej Helence Kuncewicz, która 
wyszła za mąż za dzierżawcę w okolicy Puław.
Jakubianiec poznał się z nim przed laty, przy okazji wykonywania 
służbowych zadań. Na długo przed wojną wojskowe władze bezpieczeństwa 
zajęły się interesującym zjawiskiem dalszego osiedlania się Niemców na 
linii Wisły. Kolonistów niemieckich nigdy na ziemiach polskich nie 
brakowało, ale po pierwszej wojnie światowej ktoś baczny mógł zaobserwować, 
jak poczynając od Opola Lubelskiego aż po Tczew proces zakładania 
niemieckich osiedli po obu stronach rzeki narastał, niby niewidocznie, a 
jednak z niemiecką konsekwencją. Jakubianiec otrzymał polecenie zbadania 
tych spraw w okolicach Puław i właśnie wtedy zawarł przyjaźń z mężem 
Helenki, który - jako namiętny myśliwy - charakteryzował okolicznych 
Niemców językiem łowieckim, co bardzo się podobało młodemu oficerowi. 
"Nauczyciel Feist szkodliwy nie będzie, po prostu przyszedł do nas, jak 
każdy jeleń idzie do paśnika, zresztą oswojony, otropić go nietrudno. Co 
innego taki Gede - ten to prawdziwy odyniec, ułożył się tu w zasadzce i w 
razie czego germańska świnia wylizie z niego i pokaże nam swoje kły. Ale 
chytry! Bez chytrości i wy go nie upolujecie, trza się zaczaić i cierpliwie 
zaczekać na jakiejś ambonce. Takoż i najmądrzejszy z nich, kulawy kolonista 
Danke, tylko o swoich kumplach marzy, obok portretu Hindenburga powiesił 
sobie na ścianie Hitlera, a do mnie się wciąż przysuwa, jako niby 
amator-myśliwy, nawet moją fotografię dał do jakiegoś ichniego instytutu 
łowieckiego w Wannsee, żeby wydrukowali w niemieckim tygodniku... I tak się 
stało. Spotkaliśmy się jakoś na Kurówce strzelając kaczorki, wypytywał drań 
o wszystko: i jacy są oficerowie w naszym batalionie saperskim, i co 
chowamy w leśnych magazynach między Dęblinem a Rykami. Bo to jest kraśny 
byk, nie żaden tam myłkus... Takiego życzę wam na rozkładzie, nie Killera, 
bo ten znowu, jak i Feist, bojaźliwy i zgodny..."
Później przezorna myśl spenetrowania owej niemieckiej "pierwszej linii" 
na Wiśle jakoś zgubiła się, ale Jakubianiec nie zapominał o informacjach z 
Puław i teraz poprzez kurierów zdołał zapewnić sobie tam agenta, 
figurującego pod pseudonimem "Wabik".
Rzekomy Jerzy Kuncewicz, czyli sam Jakubianiec, znany był poza tym pod 
wieloma innymi pseudonimami. Kobiety w Wilnie i Kownie nazywały go często 
"Żorż", dla przyjaciół wszakże był i pozostał "Kubą".
- A twój pomocnik? Podchorąży Duszkiewicz? - pytał Rybikowski. - Ręczysz 
za niego?
- Ręczę - odrzekł "Kuba". - Znam go tak samo dobrze, jak ty poznałeś 
mnie, kiedy byłem podchorążym w twojej kompanii. Jak wiesz, później sam 
dowodziłem kompanią podchorążacką i właśnie Duszkiewicz był w tej kompanii. 
Jeden z najlepszych żołnierzy, choć z rezerwy.
- A pod względem politycznym?
- Także poznałem go na wylot. Wtedy miałem w kompanii trzech świetnych 
podchorążaków. Jeden to właśnie student Duszkiewicz, drugi - nauczyciel 
Beynar, trzeci - Dembiński, komunizujący. Co to była za satysfakcja słuchać 
zażartych sporów, które ze sobą prowadzili! Mądre, zacne i dzielne 
chłopaki! Otóż z dyskusji tych, bo moja obecność wcale ich nie krępowała, 
mogłem ocenić Duszkiewicza. On myśli tak samo, jak my. Ale, na przykład, do 
generała Dąb-Biernackiego i wielu innych nabrał wstrętu. Zrozumiałe!
Podchorąży Duszkiewicz, małomówny i powolny w ruchach, wysoki blondyn, o 
zawsze spokojnych niebieskich oczach, bardzo się majorowi podobał. Jego 
usposobienie stanowiło przeciwieństwo z naturą Jakubiańca, działającego 
impulsywnie i lotnego w pomysłach. Choć znacznie młodszy od kapitana, 
podchorąży wydawał się jego rówieśnikiem, może mniej pomysłowym, ale za to 
bardziej rozważnym. "Znakomicie się uzupełniają, bardzo dobrana para, 
uciągną we dwójkę nasze ciężkie sprawy przez nawet najgorsze wertepy" - 
ocenił major.
Zdawała się to potwierdzać krótka relacja podchorążego o jego udziale w 
działaniach wojennych. Służył w radomskim 72 pułku piechoty imienia 
Dyonizego Czachowskiego. Jak Rybikowski pamiętał, pułkiem tym dowodził 
pułkownik Stefan Hrobaczyński, a 28 dywizję piechoty, do której pułk 
należał, prowadził do boju generał Bończa Uzdowski.
Podchorąży beznamiętnie zreferował krótki przebieg swojej pierwszej 
kampanii. Historia była typowa i smutna.
- Drugiego dnia wojny nieprzyjaciel uchwycił mosty na Warcie, uderzył z 
boków, musieliśmy po całodziennej walce odejść nad Widawkę. Ciągle 
napierały na nas czołgi, a z góry - samoloty. Sąsiednia 7 dywizja oddała 
Częstochowę i została rozgromiona. Trzeciego dnia biliśmy się między 
Burzeninem a Konopnicą. Potem zostaliśmy otoczeni i po prostu rozjechani na 
kierunku Pabianic. Był to pogrom. Z ocalonych zebrał się ledwie batalion, 
dołączony do 36 pułku piechoty. Zostałem ranny w nogę. Ocalili mnie moi 
żołnierze, furmanką zawieźli w swoje strony koło Iłży, do lasów. 
Wykurowałem nogę w leśniczówce, a tymczasem wszystko się już skończyło. 
Wyruszyłem w stronę kordonu, żeby się dostać do Wilna i pożegnać z matką, 
ale okazało się to niemożliwe. No więc postanowiłem iść do Francji przez 
Litwę - i tu ugrzęzłem.
Bardzo chwaląc sobie młodego pomocnika, Jakubianiec mówił:
- Oczywiście, nosi on teraz nazwisko inne. Sam dałem mu metrykę jakiegoś 
Jana Stanisława Perza, urodzonego pod Pruszkowem, emigranta, co wyjechał 
jako dziecko do Ameryki, tak jak mój Kuncewicz. Kilka takich dokumentów 
miałem w zapasie dla ludzi w KOP-ie, a teraz, ot, przydały się mnie samemu. 
Obaj mamy tu dostać papiery litewskie wystawione na uchodźców z Polski, 
Kuncewicza i Perza. Tak, bracie! Dwa wilczki, każdy w skórze niewinnego 
baranka. A ty będziesz trzecim! I razem odśpiewamy pieśń wilczych łowów, 
jak u Kiplinga. Pamiętasz?
"Zawsze wesoły i dobrej myśli. Nie skapcaniał, jak wielu innych" - 
cieszył się w myśli Rybikowski.
Łączność z krajem, która stanowiła poważną troskę władz emigracyjnych, tu 
właśnie doczekała się pierwszych ogniw w łańcuchu porozumień. Podchorąży 
Duszkiewicz zdołał już sobie wyjednać przepustkę na podróż z Kowna do 
Wilna, rządzonego przez Litwinów, ale obsadzonego przez Armię Czerwoną. 
Kurier zabrał dla doręczenia pewnej osobie w bibliotece imienia Mickiewicza 
kopertę z dokumentami, którą trzymał przy sobie towarzyszący Duszkiewiczowi 
student-Polak, obywatel litewski. Korespondencja dotarła szczęśliwie do 
ludzi zatroskanych z kolei sprawą łączności z Warszawą. W kancelarii 
kościoła Wszystkich Świętych wydano podchorążemu pakiet podpisanych i 
ostemplowanych blankietów metrykalnych oraz innych zaświadczeń, niezbędnych 
przy wyprawianiu w świat uchodźców i uciekinierów z obozów. Duszkiewicz 
przeprowadził też pierwsze rozmowy z tamtejszymi delegatami polskiego 
podziemia, ustalając hasła i kod dla przyszłej łączności. Jedną z kurierek 
na linii Wilno-Kowno miała zostać dobrze widziana u litewskich władz 
"Krystyna", właścicielka pracowni kapeluszy damskich przy ulicy 
Świętojańskiej. W magazynie tym zgłaszać się mieli wysłannicy z Kowna. 
Pomiędzy Wilnem a Warszawą istniała już łączność, utorowana przez młodzież 
oficerską i harcerzy lub studentki; prowadził te sprawy major Kowalczyński.
Wielce przydatne okazały się teraz kontakty z konsulatami. Pomoc 
konsulatu fińskiego uzyskał Duszkiewicz, a japońskiego konsula Chiune 
Sugiharę zjednał sobie kapitan Jakubianiec pokazując mu fotografię, na 
której był zdjęty razem z majorem Mizuno. Konsul uważnie przeczytał 
japońską dedykację na fotografii i najwidoczniej zniósł się telegraficznie 
z Tokio, bo w parę tygodni potem przyjmował "Jerzego Kuncewicza" jak 
najlepszego z przyjaciół. Z kontaktów tych wypływały informacje i rozliczne 
ułatwienia tudzież poparcia różnych polskich spraw. Najczęściej chodziło o 
przełamywanie trudności w ekspediowaniu ludzi na Zachód.
Rybikowski był podczas tej kowieńskiej wizyty szczęśliwy podwójnie. 
Uzyskał możliwość ostrożnego widywania się z mieszkającą w Kownie matką 
oraz z rodziną brata, a także zaczęły się rysować szanse realizacji ważnego 
odcinka jego misji. Jako przedstawiciel Czerwonego Krzyża, zdołał i on 
wyskoczyć do Wilna, żeby samemu sprawdzić wszystko. Uznanie jego dla "Kuby" 
i "Perza" jeszcze bardziej wzrosło, kiedy pokazali mu krótkie sygnały od 
swoich przyjaciół z kraju. Myśliwy z Puław zdołał przesłać kuzynowi 
pierwsze dyskretne wieści, pisane solą między wierszami. Co do "Perza", to 
skomunikował się on z kolegami-żołnierzami, tymi, którzy go wywieźli 
rannego do puszczy iłżyckiej i umożliwili tam schronienie. Teraz z okolic 
Iłży przesyłali wiadomości, z których wynikało, że tamtejsza młodzież 
chłopska zebrała i ukryła wiele porzuconej w lasach broni oraz wojennego 
ekwipunku.
"W ogóle organizują się" - dodał podchorąży.
Wizyta u japońskiego konsula również przyniosła wyniki. Pan Sugihara 
oświadczył, że zapewne uda się wystawić dla majora paszport jako dla 
obywatela Mandżukuo, ale zrobić to można tylko w Berlinie. Szukając innego 
sposobu przedostania się na teren Rzeszy, Rybikowski wrócił do Rygi i 
uderzył w prośby do starych przyjaciół sprzed wojny. Wkrótce, w dawnej roli 
handlowca Jacobsena, raz jeszcze pojawił się w Kownie i po ustaleniu 
szczegółów z Sugiharą, wmieszał się pewnej nocy pomiędzy tłum młodych 
nadbałtyckich Niemców, ochotniczo wstępujących do Wehrmachtu. Z nimi jako 
domniemany "Freiwilliger" szczęśliwie przekroczył granicę.
Jechał przez Pomorze, do głębi wstrząśnięty szybko zniemczonym 
charakterem podbitej prowincji, jednakże razem z Niemcami nadbałtyckimi 
musiał wciąż wyrażać entuzjazm. W pamięci powtarzał sobie nazwiska i adresy 
agentów i rezydentów, zaczynając od szefa placówki w Królewcu po hamburskie 
i dortmundzkie pseudonimy tamtejszych informatorów. Z Berlina wysłał 
umówione znaki, ale dla ostrożności nocował na dworcach. Jednego z 
informatorów berlińskich już odnalazł, przede wszystkim chodziło mu jednak 
o Hamburg i Dortmund. Zaczekawszy dwa dni, wyruszył.
Tymczasem zaszły wypadki, o których major Rybikowski nie mógł wiedzieć. 
Wkrótce po kapitulacji Warszawy Niemcy zajęli się sprawami wywiadu. W 
mieszkaniu pewnego polskiego pułkownika przy ulicy Kochowskiego zjawili się 
gestapowcy dla zabrania "swojej" aparatury radionadawczej. Generał 
Lahousen, szef Abwehry II i podwładny admirała Canarisa, rozkazał odszukać 
i dostarczyć Jerzego Sosnowskiego, ale ten ich groźny wróg zniknął bez 
wieści. Niemcy rozpoczęli też badanie polskich archiwów sztabowych, które 
uciekający sztab lekkomyślnie pozostawił w stolicy. Polacy spalili, co 
prawda, dużo dokumentów, ale wiele jeszcze skrzyń jakby czekało na 
zwycięzców. I oto Niemcy zdumieli się widząc obfitość i dokładność 
materiałów, szczególnie na temat uzbrojenia III Rzeszy.
Po kilku tygodniach wytężonej pracy ustalono między innymi z całą 
pewnością, że Polacy posiadali doskonałych informatorów w Zagłębiu Ruhry. 
Wojna toczyła się nadal, sztaby we Francji i Anglii, a zresztą na całym 
świecie, mogły nadal otrzymywać od polskiego wywiadu niezmiernie cenne 
wiadomości. Nasuwała się konieczność zlikwidowania tych polskich komórek 
wywiadowczych, które ulokowały się w Niemczech i mogły w dalszym ciągu 
pracować przeciwko Rzeszy. Najbardziej rozdrażniły Niemców dowody, że 
Polacy posiedli dane i rysunki techniczne nowego działa pancernego oraz 
nowego typu czołgów Panzer III, będących dopiero w produkcji, a także 
najściślej strzeżone detale olbrzymiego działa oblężniczego. Dane takie 
mogli Polacy uzyskać jedynie z Zagłębia Ruhry, z fabrycznych biur 
projektowych. Oczywiście, Niemcom nie przyszło nawet na myśl, że sztab 
polski całkiem zlekceważył ów materiał. Dlatego wprost ze zrujnowanej 
Warszawy szef kontrwywiadu niemieckiego, Walter Schellenberg, udał się do 
Essen i Dortmundu. 
Schellenberg był chytry, odważny i bezwzględny. Nie wahał się przed żadną 
ryzykowną imprezą, jeśli tylko prowadziła do ustanowienia wszechwładzy 
Geheime Staatspolizei. Szyderczą, po cichu powtarzaną trawestacją "Gestapo 
ber alles" Schellenberg brał najzupełniej serio. Działając pod kierunkiem 
Heydricha, jesienią 1939 roku uczestniczył w porwaniu z Holandii Stevensa i 
Besta, dwóch oficerów brytyjskiego wywiadu wojskowego, którzy szukali 
porozumienia z opozycyjną wobec Hitlera grupą Reichswehry. Ale i przed 
wybuchem wojny Schellenberg chętnie wyprawiał się na tereny obce, sam lub z 
Heydrichem. Niewykluczone, że to ich oglądała Sabina w "Bristolu" jako 
rzekomych inżynierów czy urzędników z fabryki "Mercedes". Zresztą i 
majorowi Rybikowskiemu, czasem przystającemu przed witrynami "Bristolu", 
wpadł w oczy pucołowaty osobnik, jeden z nader licznych wówczas niemieckich 
"gości", penetrujących polskie życie i polski krajobraz. Teraz, po zajęciu 
Warszawy, przebadawszy zdobyte archiwa, Schellenberg wziął akcję w swoje 
ręce.
Żmudne dochodzenia, prowadzone w Zagłębiu Ruhry przez kilkanaście 
tygodni, nic nie wykryły, chociaż Schellenberg uruchomił olbrzymi aparat 
dla wykrycia polskiej komórki wywiadowczej. Poszukiwania przeciągnęłyby się 
dłużej, ale dwaj inżynierowie przypomnieli sobie, że kiedyś, poszukując w 
fabryce dortmundzkiej pewnych rysunków technicznych, nie znaleźli ich w 
szafie z tajną dokumentacją. Podczas dochodzenia wypłynęło nazwisko 
starszego magazyniera, który niekiedy zabierał do domu teczki z kompletami 
takich czy innych wykresów i przekrojów. Nikt się temu nie dziwił, gdyż 
uchodził on za wybitnego znawcę w zakresie odlewania luf armatnich i 
zarządzał tym właśnie działem fabrycznym, a wykresy i rysunki studiował 
jako doradca narzędziowni fabrycznej. Miał on także dostęp do dokumentacji 
technicznej nowego działa przeciwpancernego oraz ulepszonych mechanizmów 
odrzutowych tudzież podwozia najnowszego typu, na którym Niemcy zamierzali 
montować działa samobieżne.
Ustalono, że magazynier pochodził z Polski, z okolic Kalisza, ale do 
Zagłębia Ruhry przywędrował w poszukiwaniu pracy już osiemnaście lat temu i 
tu zasłużył sobie na wielkie uznanie jako człowiek pracowity i obowiązkowy, 
a pod względem fachowym niezwykle uzdolniony. "Niewielu mamy tak 
doskonałych majstrów" - mówiono o nim w fabryce.
Stary magazynier, pracujący nie tylko dla Kruppa, ale i dla Polski, był 
wielkim patriotą. Klęskę wrześniową przebolał jak wielu innych emigrantów, 
nigdy nie zapominając o swojej starej ojczyźnie. Wiedział, że polscy 
żołnierze będą bić się nadal, gdziekolwiek ich zaniesie los. Z ogromną tedy 
radością znalazł któregoś ranka na swoich drzwiach mało widoczny, lecz 
świeży znak kredą. Dawniej znak taki oznaczał, że już następnego dnia 
"Albin" może się spodziewać nocnej wizyty przyjaciół, czasem zupełnie mu 
nie znanych, ale służących tej samej sprawie. A więc - ucieszył się - choć 
Polska wojnę przegrała, walka toczy się dalej, są gdzieś w pobliżu rodacy i 
po staremu proszą o świeży materiał wywiadowczy. Stary "Albin" zaraz 
poszedł na miasto, w umówionym dawniej miejscu pozostawił swój własny znak 
kredą, a z fabrycznego safesu wyjął tego dnia teczkę z siedmioma rysunkami 
technicznymi. Teczka zawierała rysunki prototypu nowego czołgu, 
odbywającego właśnie ostateczne próby przed oddaniem go do produkcji.
Nie podejrzewając, że czyha na niego śmiertelne niebezpieczeństwo, 
"Albin" zatroszczył się o jakąś butelczynę i pożywienie dla spodziewanych 
gości, którzy będą zajęci kopiowaniem rysunków. Zresztą, nie czekając na 
ich przybycie, na wszelki wypadek sam porobił zdjęcia, a nie wywołaną 
rolkę, opakowawszy ją w umówiony sposób, odniósł do parku i umieścił w 
schowku pod wiadomą ławką. W ten sposób w razie jakichkolwiek trudności 
sprawa już została załatwiona. "A jak zechcą fotografować sami, proszę 
bardzo, ja swoje zrobiłem" - myślał.
Tymczasem kontrwywiad niemiecki zdążył już zebrać o nim wiadomości. W 
aktach znalazła się jakby skrócona biografia starego. Spod Kalisza nadeszły 
papiery. Ludzie pamiętali go tam jako młodego czeladnika kowalskiego, a 
później tokarza w fabryce na Górnym Śląsku. W dużej hucie na Dolnym Śląsku 
potwierdzono: owszem, taki a taki pracował tam jako specjalista przy 
wytopach, ale w roku 1924 wyemigrował na lepszą posadę do Zagłębia Ruhry. 
Zbadano opinie miejscowe - wszystkie zgadzały się. Stary miał wielu 
przyjaciół, z sąsiadami żył zgodnie, o żonę i troje dzieci troszczył się z 
wielkim sercem, środki posiadał skromne, w rodzinie jego rozmawiano po 
niemiecku. Owszem, niekiedy przyjmował u siebie rodaków i dopiero wówczas 
rozlegała się w jego domu mowa polska. Opinie inżynierów i dyrekcji 
niezmiennie starego chwaliły i zwykle zalecały do premii i gratyfikacji. 
Został mianowany superintendentem. Nic więc nie wskazywało, żeby taki 
człowiek mógł popełnić jakiekolwiek nadużycie dla zysku, dla pieniędzy.
Jednakże fatalnego dnia stwierdzono brak w safesie siedmiu rysunków. 
Ostrożna inwigilacja ustaliła, że o północy do mieszkania starego 
magazyniera weszło i tam pozostało dwóch mężczyzn. Wobec tego sam szef 
hitlerowskiego kontrwywiadu postanowił objąć kierownictwo nagłej akcji.
Gęsta, pełna dymu i osadów mgła zaległa tej nocy nad Dortmundem. Agenci 
Schellenberga obstawili wszystkie wejścia domu, w którym mieszkał stary. 
Pod oknami stanęły posterunki. Na dany znak ludzie rzucili się ku drzwiom 
kuchennym, wyłamali je i wtargnęli do środka. Stało się to błyskawicznie. 
Trzech mężczyzn nie zdołało nawet zerwać się ze swoich krzeseł, ze 
zdumieniem patrzyli teraz na wycelowane w nich pistolety. Schellenberg 
podszedł do stołu i zobaczył niebieskie kalki rysunków.
Aresztowano wówczas całą rodzinę magazyniera, a po pierwszych badaniach - 
jeszcze kilka osób. Razem przed sądem polowym miało stanąć szesnaścioro 
mężczyzn i kobiet.
Śledztwo - jak wiadomo - przeprowadzono z całą brutalnością. Stary nie 
zapierał się. Całą winę brał na siebie. Tak jest, w ciągu lat jedenastu 
dostarczył mnóstwo materiału polskiemu wywiadowi. Obywatelstwo niemieckie 
przyjął wskutek zaleceń z Warszawy, aby mieć łatwiejszy dostęp do tajemnic 
fabrycznych. Nie, nigdy nie wziął za swoje usługi ani grosza, nawet 
prezentów nie przyjmował, choć mu nieraz proponowano to i owo. Pragnął 
służyć Polsce z czystego serca, jako patriota. Po nieszczęściu, jakie 
spotkało jego kraj we wrześniu, tym bardziej chciał uczynić jak najwięcej 
szkody nieprzyjaciołom ojczyzny, Niemcom. Owszem, obawiał się, że "panowie 
z Warszawy" nie potrafią docenić ogromu niemieckich przygotowań do wojny i 
doskonałości ich broni. Dlatego nawet nieraz nie czekał na zachętę, a sam 
robił zdjęcia i odsyłał do Warszawy. Jaką drogą? Ano, wiadomo, w taki 
sposób, żeby trafiły do Polski przez polskiego attach wojskowego w 
Berlinie.
- Czy po wybuchu wojny oskarżony utrzymywał stosunki z polskim wywiadem? 
- zapytano.
- Niestety kontakt się urwał.
- Jakże więc kontakt ów został nawiązany?
- A bo tak się umawialiśmy... W razie czego - mam czekać na znak. Przecie 
my postanowili Polskę ratować, a wam szkodzić zawsze, niezależnie od tego, 
co może się wydarzyć.
- Jakiż więc znak otrzymaliście? Bo znak musiał być, skoro wyjęliście 
papiery z safesu.
Ale tutaj trzech głównych oskarżonych podało zgodnie, że był to czysty 
przypadek.
Spośród trzech mężczyzn, których zastano przy pracy nad kopiowaniem 
planów, jeden był dalekim krewnym gospodarza i zjawił się do pomocy przy 
ewentualnym fotografowaniu. Drugi okazał się oficerem polskiego wywiadu. 
Znaleziono przy nim papiery i dokumenty, którymi się legitymował jako 
przedstawiciel znanej hamburskiej firmy handlowej. Także i ten oskarżony 
mimo tortur odmówił podania szczegółów, zeznał tylko, że nocy tej wszyscy 
trzej postanowili wstrzymać pracę wywiadowczą aż do otrzymania dyspozycji 
od formującej się w Polsce armii podziemnej. Oficer przyznał się, że 
pierwsze kontakty z polskim podziemiem zdołał już nawiązać. Magazynier 
zamierzał poza tym szukać porozumień z polskimi jeńcami, a zresztą - mówił 
- "wszyscy Polacy w Zagłębiu Ruhry sprzyjają nie wam, lecz Polsce, jest nas 
w Niemczech ćwierć miliona takich..."
Wkrótce odbył się sąd polowy. Rzeczoznawcy ustalili, że stary wysłał do 
Polski ogółem półtora kufra rysunków technicznych, a więc nieomal całą 
dokumentację czołgów i artylerii nowego typu. Określili jego działalność 
jako niezmiernie szkodliwą dla niemieckich sił zbrojnych. Spośród szesnastu 
oskarżonych uniewinniono dwóch, zaś trzej główni oskarżeni otrzymali karę 
śmierci. Zginął wówczas i łącznik major Emil Schuller, który przyjechał do 
Dortmundu jako rzekomy sprzedawca olejów i smarów.
Zakamieniały wróg Polaków i entuzjasta stosowania tortur, szef 
kontrwywiadu niemieckiego, Walter Schellenberg, tak pisał po wojnie o 
głównym bohaterze dramatycznego incydentu, czyli o starym intendencie i 
magazynierze:
"Muszę wyznać, że mimo woli podziwiałem najwyższy spokój, z jakim polski 
patriota przyjął wyrok. Oddał on swoje życie i szczęście swojej rodziny - 
za ojczyznę. Kiedy go opuszczałem, ostatnie jego słowa do mnie brzmiały: 
Dziś Niemcy tryumfują - ale jaki będzie koniec, któż to wie?"
Nie wywołana rolka ze zdjęciami, które wykonał przezorny superintendent 
od Kruppa i ukrył pod ławką w miejscu umówionym, nie pozostała tam długo. 
Pomimo tragedii, jaka się rozegrała w Dortmundzie, był tam widocznie 
jeszcze ktoś, kto przewidział to i czuwał, kiedy bowiem major Rybikowski, 
nie doczekawszy się w Hamburgu żadnego kontaktu i nieco tym spłoszony już 
miał opuszczać swój hotelik, wzrok jego przypadkiem padł na drzwi. Czyste 
od paru dni, nosiły teraz dwa małe ślady kredowe: znak zapytania i 
wykrzyknik. Znaczyło to "szukać" i "uciekać".
Pan "Jacobsen" rozejrzał się. Wyciągnął ze stolika szufladę, ale pod jej 
dnem nic nie było. Z kolei odwrócił fotelik i znalazł pod siedzeniem rolkę 
ze znakiem minusu.
"Nie wywołane" - pomyślał i chwyciwszy walizeczkę rozpoczął pośpieszny 
odwrót z miejsc, gdzie zaszło coś na razie niepojętego.
"Chodzenie po gorącym drucie zaczęło się" - pomyślał. Serce mu biło, 
kiedy na zaciemnionej uliczce usłyszał za sobą kroki: ktoś biegł. Ale była 
to tylko starsza kobieta.
Dopędziwszy go, zapytała po niemiecku: 
- Czy pan wszystko zabrał?
Poznając głos hotelowej sprzątaczki, Polki, przytaknął. 
- Wszystko? - znów zapytała z naciskiem. - Bo tam coś panu przyniesiono.
Uspokojona odpowiedzią, znikła w ciemnościach kryjących sprawy niemieckie 
i inne.
Z pamiętnika Heleny M.
Po wrześniu w naszym letnim domeczku za Wisłą - jak w hotelu. Kto idzie 
przez most, na zachód czy na wschód, tu odpoczywa, nieraz nocuje, czeka na 
przepustkę. Idą przebrani za cywilów żołnierze i oficerowie, szukają się 
rozbite rodziny. Wielu mężczyzn uciekło z transportów, a nawet z obozów 
jenieckich. Zdarzają się stare opuszczone kobiety i bezdomne dzieci.
Co rano chodzę przez most do pracy w naszym szpitalu, gdzie zarządzam 
gospodarstwem i przyuczam pielęgniarki. Rannych bardzo dużo. Opatrunki, 
leki, węgiel i żywność trzeba zdobywać różnymi chytrościami, bo tylko 
niemiecki szpital jest dobrze zaopatrzony. Pomagają mi życzliwością 
leśnicy, tragarze, sklepikarze, chłopi z Góry Puławskiej, praczki i 
służące. Ojciec tymczasem kończy przekład "Fausta" i wieczorami odczytuje 
nam fragmenty. Będzie nadal otrzymywał sędziowską emeryturę, ale bardzo 
zmniejszoną, bo odmówił propozycji, żeby został volksdeutschem. Dyrektor 
gimnazjum niemieckiego Feist namawiał do tego i mnie. Odmówiłam. 
Powiedział, że szykuję sobie trudne życie. Mama postanowiła hodować 
króliki. Trzymamy kozę. Nasiona po trochu zdobywamy. Jakoś trzeba zimę 
przetrzymać...
O świcie wypędzono Żydów z mieszkań i pod eskortą żandarmów poprowadzono 
do na pół zrujnowanego budynku po jakiejś fabryce. Tam ich stłoczono i 
zamknięto, a budynek ogrodzono drutem kolczastym. Do roboty użyto tychże 
Żydów. W taki sposób zrobiono w Puławach pierwsze w Polsce getto. Wieczorem 
tegoż dnia żandarmii strzelali na wiwat i spalili synagogę. Od tego czasu 
co rano Żydów wypędzano na roboty. Uprzątali gruzy, zasypywali rowy 
przeciwlotnicze. Na wieczór zapędzano ich do budynku... Nie zobaczyłam już 
nigdy żadnego z nich - kupców, rzemieślników, lekarzy.
Łzy i sztandary
Noworoczne wieści od "Wielkiego Ojca", jak nazywano kraj, przedstawiały 
się rozpaczliwie. Rybikowski czytał w pierwszych meldunkach:
"Pod Wawrem Niemcy rozstrzelali 107 mieszkańców, jako represja za 
zranienie niemieckiego żołnierza..." 
"Wysiedlonych z Wielkopolski trzymają Niemcy czasowo w różnych zawszonych 
obozach, m.in. w Łodzi. Rewizje w poszukiwaniu biżuterii przeprowadzają 
bijąc batami. Szczególnie okrutne są kobiety - Niemki. W dużym budynku 
pofabrycznym w Konstantynowie katowano dzieci, które usiłowały uciec z tego 
piekła. Kucharza tego obozu Niemcy rozstrzelali..."
"Na Kaszubach rozstrzelano w ciągu października i listopada wiele tysięcy 
ludzi..."
"W lasach pod Strzelnem zamordowano w grudniu 1939 roku dwunastu 
zakładników spośród kilkuset więźniów powiatu mogileńskiego, którzy nie 
chcieli wpisać się na listę volksdeutschów. Po skatowaniu reszty - obóz 
rozpuszczono..."
"Pod Chojnicami są zbiorowe mogiły pomordowanych po kryjomu Polaków..,"
"Siedzibą Gestapo w Poznaniu jest przedwojenny Dom Żołnierza. Kto tam 
wszedł, nie wraca..."
"Liczba ofiar rozstrzelanych we wrześniu i w październiku: w Środzie 50, 
w Kościanie 18, w Gostyniu 30, w Kostrzyniu 8, w Kórniku 15, w Lesznie 20. 
Obozy przejściowe dla wywożonych Polaków stworzyli Niemcy w Kazimierzu 
Biskupim, w Lądzie i w Puszczykowie. Więzienia przepełnione. Na Forcie VII 
w Poznaniu stosowane są tortury, a egzekucje odbywają się co dzień..."
"W Nakle nad Notecią, gdzie podczas wojny nie było żadnych wystąpień 
przeciw Niemcom, miejscowi Niemcy po wkroczeniu hitlerowskich wojsk 
utworzyli komitety, które przy pomocy Selbstschutzu skazywały Polaków. 
Skazanych wyprowadzano za miasto partiami i zabijano. Groby ich starannie 
zasypano i w ogóle starano się skryć przed ludnością polską..."
"W grudniu Generalny Gubernator rozciągnął przymus pracy na młodzież 
poczynając od lat czternastu. Ale polskie dzieci w Wielkopolsce i na 
Pomorzu tudzież na innych terenach włączonych do Rzeszy muszą pracować 
począwszy od dwunastego roku życia..."
"Szef dystryktu krakowskiego dr Wchter ujął w Krakowie 120 zakładników. 
Szef policji tamtejszej otrzymał od gubernatora Franka rozkaz rozstrzelania 
po jednym mężczyźnie z każdego domu, na którym wisi plakat podżegający do 
obchodzenia dnia 11 listopada, polskiego święta narodowego. Dwie młode 
kobiety, które zerwały niemieckie obwieszczenie, zostały po skatowaniu 
zastrzelone".
"W pełni powierdza się wiadomość o aresztowaniu 183 uczonych w Krakowie. 
Obersturmbannfhrer dr Mller zaprosił ich dnia 6 listopada na zebranie w 
celu zakomunikowania im poglądów rządu Rzeszy i narodowego socjalizmu na 
sprawy nauki polskiej i polskich uniwersytetów. Po tym wykładzie 
zebranych aresztowano, karetkami więziennymi odwieziono do więzienia i 
przez Wrocław skierowano do obozu w Sachsenhausen. Dotychczas zmarli tam 
profesor Akademii Górniczej Antoni Meyer i były rektor Uniwersytetu 
Jagiellońskiego profesor Stanisław Estreicher. Kilkunastu innych profesorów 
z braku opieki lekarskiej jest bliskich śmierci, tym bardziej że tych 
starych ludzi trzymają Niemcy na długich apelach podczas mrozu dochodzącego 
do 20 stopni..."
I szło tak dalej, a każda wiadomość zdawała się być gorsza i 
straszniejsza od poprzedniej.
Nadeszły również sygnały zalecające ostrożność kurierom i w ogóle 
wszystkim, którzy zamierzali się przekraść z powrotem do kraju przez Wilno. 
Doradzano unikać właścicieli pewnego domu pod Grodnem, gdzie miłym gościem 
bywał pułkownik Lesser z Prus Wschodnich oraz niejaki Rau i wreszcie 
Fryderyk Willy, zięć właściciela kawiarni w Wilnie, także Niemca. W Wilnie, 
u zbiegu ulic Wiwulskiego i Piłsudskiego, niebezpieczny miał być rzekomo 
kiosk trzymany przez eks-wachmistrza z 4 pułku ułanów i jego matkę.
Zbrodnia i zdrada podawały sobie ręce.
"I ja miałbym się w takiej sytuacji wycofać z roboty? Nigdy!" - 
utwierdzał się w swoich planach major.
Z urządzeniem swojej małej centrali i siatki wywiadowczej miał wiele 
kłopotów. Co prawda, podczas pierwszej bytności w Niemczech otrzymał 
paszport mandżurski na nazwisko urodzonego w Chajlarze Peter Iwanowa, ale 
użyć go na razie nie mógł z braku na paszporcie niemieckiej wizy wjazdowej. 
A tymczasem kończyła się wiza na łotewskim paszporcie handlowca "Jacobsena" 
i należało co rychlej wyjeżdżać. Z Berlina wywoził major wspomnienie 
piekielnego ruchu na dworcach kolejowych i na przepełnionych mundurami 
ulicach oraz dużą satysfakcję po przyjrzeniu się tajemniczej Sabinie, Polce 
wywiezionej z oblężonego miasta. Młoda kobieta pełniła u Mandżurów 
obowiązki kucharki i gospodyni, ciesząc się sympatią personelu poselstwa, a 
na prośbę handlowca "Jacobsena" rezolutnie i obrazowo odmalowała mu 
stosunki warszawskie przed kapitulacją. "Będziemy z niej mieli pociechę" - 
ocenił. O tym, że Sabina wciąż nadaremnie oczekiwała "Adama", jeszcze nie 
wiedział.
W Rydze "Jacobsen" oddał uczynnym Łotyszom ich paszport i znowu jako 
obywatel polski ruszył do Kowna. Zastał tu przetartą drogę do Wilna i 
stamtąd do Warszawy. Nad szlakiem tym czuwali major Kowalczyński i 
porucznik Czajkowski. Natomiast sympatycznego, lecz nadto impulsywnego 
pułkownika Tadeusza Rudnickiego, który pojawił się w Kownie jako kierownik 
łączności z krajem, co rychlej odprawiono do Rygi i Sztokholmu, obiecując 
mu regularny serwis informacji z Polski. Miły to był, ale i postrzelony 
oficer; zachowywał się niby kiepski aktor, który zgrywa się w roli 
konspiratora.
Wytrawnych pracowników wywiadu przerażała nagminna polska gadatliwość. Na 
przykład co drugi Polak był tu już poinformowany, że podziemną organizacją 
w Polsce rządzą generałowie Tokarzewski i Boruta-Spiechowicz, a ponadto z 
całkowitą beztroską wymieniano szereg dalszych nazwisk, między innymi 
pułkownika Józefa Spychalskiego. Z kraju przyjeżdżali do Kowna kurierzy nie 
umiejący zachować dyskrecji, na ogół nieostrożni, nie przygotowani do 
swoich trudnych zadań. Należało wszystkie takie źle postawione sprawy 
regulować punkt po punkcie; stopniowo stało się też jasne, że kobiety na 
ogół lepiej niż mężczyźni dają sobie radę w sekretnej służbie łączności.
Wkrótce przyszło wezwanie do Paryża. Nie przeczuwano tam wcale, że dni 
Francji, Belgii i Holandii są już policzone. Major poleciał, złożył 
sprawozdanie w Biurze Spraw Krajowych, został zaprzysiężony, otrzymał 
obietnicę, że dadzą mu niezbędny sprzęt radiowy, następnie - już w 
Sztokholmie - ułożył z pułkownikiem Brzeskwińskim szyfr na bazie słownika 
litewsko-rosyjskiego, wreszcie raz jeszcze wylądował w swoim malutkim 
hoteliku w Rydze. Udało mu się teraz, z pomocą tamtejszych Polaków, 
zorganizować przerzut ludzi do Finlandii, poprzez Zatokę Botnicką, 
rybackimi kutrami, które zabierały po 20-30 osób. Z Finlandii jechali oni 
dalej, do Francji i Anglii. 
Japoński attach wojskowy pułkownik Onouchi na zapytanie majora co do 
możliwości bliższego kontaktu odrzekł:
- Myśl dobra, podobno w sprawie tej rozmawia się już w Paryżu. Pułkownik 
Onodera nie będzie jej przeciwny. Nawiasem mówiąc, Onodera wkrótce zostanie 
generałem, a pułkownik Nishimura odjeżdża do Korei.
Tymczasem nadchodziła piękna, lecz obfitująca w dramatyczne wydarzenia 
wiosna 1940 roku.
W maju i pierwszej połowie czerwca 1940 roku los Francji miał się 
dopełnić, a swastyka - znów zatryumfować. Co prawda około tysiąca okrętów, 
statków, stateczków i nawet szalup zdołało ocalić życie ponad trzystu 
tysiącom Anglików i kilku tysiącom Francuzów oblężonych w Dunkierce, ale 
linie obrony pękały, Mussolini już wypowiedział wojnę Francji i Anglii, 
wkrótce potem rząd francuski opuścił Paryż, a 14 czerwca do stolicy Francji 
wjechały zmotoryzowane oddziały Niemców. Przepadły nowe polskie dywizje i 
brygady. Kończyła się bitwa o Francję, zaczynała się nowa - o Wyspy 
Brytyjskie. Małe narody i słabe państwa w tej zawierusze szukały opieki 
potężnych mocarstw.
Dyplomaci zaczęli działać. O zajęciu stanowiska decydowały względy 
geograficzne i polityczne. Król podbitej Norwegii Haakon oddał się ze swoim 
rządem pod opiekę Londynu, zależny od Anglików Egipt zerwał stosunki z 
Włochami, wojska hiszpańskie okupowały neutralną strefę międzynarodową 
Tangieru, a Rumunia skłaniała się raczej ku stronie niemieckiej. Na 
północy, w Finlandii, nie zatarły się jeszcze świeże doznania wojny ze 
Związkiem Radzieckim. W Kownie, Rydze i Tallinie rządy mieszczańskie 
obawiały się jak ognia komunizmu i swastyka wydawała się im nie tak groźna, 
jak sierp i młot.
Jeśli chodzi a przyszłość państw bałtyckich, to przebywając w Kownie 
Jakubianiec i Duszkiewicz jeszcze na początku maja znaleźli się w 
posiadaniu cennych materiałów, które zresztą wciąż nabierały znaczenia. 
Współpraca z konsulem japońskim dopomagała w szybkim wysyłaniu polskich 
meldunków przez Berlin do Sztokholmu. Początkowo konsul Sugihara nieco 
formalizował swoje stosunki z dwoma Polakami i chciał dokładnie wiedzieć, 
co mu Polacy do poczty kurierskiej podrzucają, ale wkrótce machnął ręką na 
dyplomatyczną czy azjatycką podejrzliwość. Skończyło się na tym, że 
informacje dzielono wspólnie od razu na dwie części: do poczty i do szyfru. 
W poczcie znajdowały się przeważnie wieści z kraju, a szyfrem sygnalizowano 
najpilniejsze telegramy i one to przede wszystkim interesowały Japończyka, 
gdyż dotyczyły głównie sytuacji wojennej lub gospodarczej. W ten sposób 
Polacy uzyskali środek szybkiej łączności, a konsul Sugihara i jego 
sekretarz Sato mieli stały dopływ nowin. Taka symbioza wymagała znacznej 
tolerancji wzajemnej, jak to bywa w małżeństwach z rozsądku, bo i 
Japończycy serca swojego zanadto nie otwierali, i Polacy niejedną tajną 
wieść przemycali umownymi znakami, wcale nie udzielając jej konsulowi. 
Zresztą sam Sugihara sformułował ten stosunek łamanym językiem rosyjskim: 
"my budiem siebie oczeń-oczeń pomagat' ".
Stopniowo czysto utylitarny stosunek nabierał cieplejszych akcentów 
współczucia i przyjaźni. Sam konsul kochał swoją żonę i troje drobnych 
dzieci, więc z rosnącym przejęciem słuchał, kiedy mu odczytywano wiadomości 
o losach rodzin polskich. Pierwsze uderzenie tradycyjnej antypolskiej furii 
niemieckiej skierowane zostało na nieszczęsną ludność Wielkopolski, Pomorza 
i Śląska. Doniesienia stamtąd wywoływały wzburzenie każdego czułego i 
porządnego serca. A z poczty tej odczytywano:
"Dzieci polskie chodzą z nakazu do podstawowych szkół niemieckich. 
Nauczycielami są przeważnie żony esesowców. Dzieci wysyłane są często do 
ciężkiej pracy w polu, na wykopki albo do robót ziemnych. Nauczycielki biją 
polskie dzieci kijami, a koledzy z Hitlerjugend tłuką je kamieniami, 
obrzucają przekleństwami, opluwają". 
Albo:
"Na terenach zabranych dzieci polskie chodzą także na tajne komplety z 
nauką polską. Ze względów zrozumiałych nie podaje się żadnych bliższych 
szczegółów. W każdym razie można stwierdzić, że niemiecka kultura 
wzbudziła tu najpierw strach i nienawiść, a potem wstręt. Szczególniej w 
dzieciach skazanych na poniewierkę i ciężką pracę fabryczną i rolną, pośród 
obelg i bicia, szybko wyrobił się stosunek pogardliwy nie tylko do Niemców 
w ogóle, ale i do młodzieży niemieckiej, która gdzie tylko może, znęca się 
nad swoimi polskimi rówieśnikami".
Słuchając przekładu tych doniesień poczciwy Sugihara zwykle bladł, a 
jeśli to było w jego mieszkaniu, wołał żonę i śpiesznie wyjaśniał jej treść 
kolejnego komunikatu. Drobna Japoneczka podnosiła oczy w górę, coś z 
wyraźnym współczuciem piskliwie wykrzykiwała i jak się zdaje, swoje 
sympatie dla prześladowanych przenosiła na Polaka, który pojawił się u niej 
w domu z tak przerażającymi wieściami.
Pośród krajowych komunikatów tego okresu - istotnie - jeden był 
okropniejszy od drugiego. Sugihara dla swoich celów notował szczególnie 
liczby:
"Naliczono już w Polsce około czterysta egzekucji masowych, z czego ponad 
sto w województwie bydgoskim, gdzie utraciło życie około trzech tysięcy 
Polaków. W województwie poznańskim Niemcy przeprowadzili 82 egzekucje 
masowe, tracąc tysiąc dwustu sześćdziesięciu Polaków, a na Śląsku w 28 
egzekucjach postradało życie tysiąc stu trzydziestu sześciu Polaków. Jeśli 
chodzi o największe liczby ofiar w egzekucjach masowych, to blisko tysiąc 
ludzi zginęło w województwie łódzkim i sześćset sześćdziesiąt trzy osoby w 
warszawskim. Łącznie w ciągu czterech miesięcy roku 1939 Niemcy 
rozstrzelali ponad siem tysięcy osób".
Duszkiewiczowi drżał głos, kiedy czytał:
"Niemieccy administratorzy w majątkach rolnych z reguły są sadystami, nie 
tylko biją po twarzy robotników i robotnice, ale używają szpicrut i okutych 
lasek albo każą się kłaść i obcasami tłuką po palcach i paznokciach. 
Gospodarze niemieccy donoszą władzom o wszystkim, co u robotników polskich 
podsłuchają. Za posiadanie polskiej książki katują gumowymi pałkami i 
kablami. Przydzielone do pomocy Niemkom dziewczęta z reguły otrzymują razy, 
to za "leniwość", to za uchybienia w robocie".
Najbardziej przejmowała się drobna Japoneczka losem dzieci.
"W poznańskiej fabryce amunicji (Cegielskiego) pracuje wiele polskich 
dzieci. I tutaj bije się je nieraz do śmierci. Rozporządzenie władz każe 
dzieciom polskim od 12 roku życia iść do roboty. Majstrowie są okrutni. 
Pastwienie się nad dziećmi przechodzi pojęcie. W Żabikowie jest specjalny 
"sztraflager" dla chłopców i dziewczynek. Praca w fabryce Cegielskiego trwa 
po 12 godzin. W niedzielę i święta w fabrykach i majątkach ziemskich często 
zarządzane są dla Polaków karne roboty".
Duszkiewicz, który najczęściej odnosił kolejną pocztę dla japońskiego 
kuriera, miał nieraz ochotę nadmienić konsulowi o podobnie ciężkim losie 
dzieci innych, tych które znalazły się w dalekiej Korei pod brutalną 
okupacją japońską.
Jeden z meldunków rozpoczął serię wiadomości wojskowych, których domagano 
się od kraju. Mianowicie odbywającą w Wielkopolsce swoje ćwiczenia 197 
dywizję piechoty odwiedził i dokonał jej przeglądu generał von Mannstein, 
dowódca III korpusu, rozlokowanego na zachodzie w pobliżu Trieru. Stąd 
wynikał wniosek, że 197 dywizja wchodziła w skład tego korpusu. I tak 
stopniowo, często z różnych drobnych danych, można było przynajmniej 
częściowo odtworzyć przypuszczalny niemiecki |ordre |de |bataille na 
Zachodzie. Na długo przed niemiecką ofensywą na Francję dopiero co założona 
siatka majora Rybikowskiego zdołała np. ściśle ustalić, jaki jest skład 
niemieckiej dywizji pancernej, i trafnie przewidziała użycie podczas 
ofensywy na Zachodzie wszystkich dziesięciu dywizji pancernych w sile dwa 
tysiące pięćset - trzy tysiące czołgów, w tym zaś kilkuset czeskich, 
zdobycznych.
Ze spraw polskich aż monotonią wiało od stałej rubryki, ilu ludzi Niemcy 
ostatnio rozstrzelali w Bochni, Skarżysku czy innej miejscowości. Wziętych 
do niewoli księży-kapelanów Wehrmacht przekazał policji, która umieściła 
ich w obozie koncentracyjnym Buchenwald. W powiecie łukowskim Niemcy 
zrównali z ziemią pięć wsi; była to represja za śmierć szpiega, kolonisty. 
I tak dalej... Kiedyś podchorąży aż zapłakał, choć wstydził się póżniej 
przejawów niemęskości.
Żydów-szeregowych masowo co prawda zwolniono z obozów jenieckich, ale 
tylko po to, żeby wtrącić do getta w miejscu zamieszkania lub od razu 
uśmiercić w drodze. Esesmani z pomocą oddziałów Hitlerjugend wymordowali w 
Pałącznicy powiatu lubartowskiego 25 takich byłych jeńców, rozstrzelano 
także w tamtych okolicach, pod wsią Niemce, kilkunastu Żydów nie 
nadążających za konwojem. W kraju szerzyły się pogłoski, że wiosną powrócić 
mają z niewoli radzieckiej ci z polskich oficerów, którzy zadeklarowali 
chęć zamiany niewoli rosyjskiej na niemiecką.
Dalej raporty mówiły o transportach żywności i surowców, głównie ropy 
naftowej, które szły ze Związku Radzieckiego przez Polskę do Rzeszy. Pomimo 
to po obu stronach linii rozgraniczającej dawny obszar Polski bez przerwy 
krążyły pogłoski na temat nieuchronności zatargu pomiędzy ZSRR a Niemcami. 
Wersje te pochodziły zarówno od szeregowych i dowódców radzieckich, jak i 
niemieckich, ale nie było wiadomo, czy oparte są na źródłach poważnych, czy 
stanowią tylko przewidywania prywatne.
Nadchodziły także inne relacje, o niemałym znaczeniu na najbliższą 
przyszłość. Pierwszym ich sygnałem stał się szczegółowy meldunek młodego 
Polaka, który nielegalnie przybył w maju do Kowna aż z Mińska na Białorusi 
i poszukiwał kontaktu z oficerami polskiego II Oddziału. Powiadomiony o tym 
przez niejaką panią Badowską, Duszkiewicz szczegółowo wypytał przybysza i 
doszedł do przekonania, że ma do czynienia z autentycznym pracownikiem 
wywiadu polskiego. Z kolei zainteresował się nim kapitan Jakubianiec. Młody 
człowiek okazał się nad wyraz ostrożny, bo dość długo w rozmowie z 
kapitanem kołował i zdawał się badać także i jego. Nareszcie gdy wszelkie 
wzajemne wątpliwości zostały rozwiane, młodzieniec oświadczył:
- Jestem rezydentem Oddziału II w Mińsku na Białorusi. Mój znak - "ML". 
Po naszej klęsce pracy nie zaniechałem, ale utraciłem wszelką łączność z 
tymi oficerami, którzy mnie w Mińsku osadzili. Wobec tego pozostałem jakby 
w próżni. Wciąż oczekiwałem, że łączność zostanie nawiązana. Ale dłużej 
zwlekać nie mogłem. Przez Baranowicze i Wilno przedostałem się tutaj, aby 
przekazać polskiemu naczelnemu dowództwu na emigracji to wszystko, co 
uważam za niesłychanie ważne.
Było to już w okresie groźnym dla Francji, po przełamaniu jej frontu, co 
skupiło uwagę wszystkich na sprawach Zachodu. Ale Jakubianiec słuchał teraz 
sensacyjnej relacji, która nadeszła ze Wschodu. Agent z Mińska podawał 
nazwy i numeracje jednostek radzieckich, które jakoby koncentrują się na 
pograniczu z Litwą i Łotwą. Lista ta była długa. Kapitan notował.
- Ależ to cała armia! - wykrzyknął w pewnej chwili. 
Istotnie, nie mniej niż czterdzieści dywizji, w tym ponad trzydzieści 
brygad pancernych - oto co zgromadzili Rosjanie! Prócz tego - masę 
lotnictwa...
- Mieliśmy nieco sygnałów, ale nie o takiej masie wojska! - zauważył 
kapitan.
- Żołnierze i dowódcy Armii Czerwonej mówią, że to jest na wypadek 
wkroczenia na Litwę Niemców. Wezwanych, na przykład, przez Smetonę. 
Rosjanie mają stawić im opór - wyjaśniał agent i dodał: - Mogę wymienić 
wyższych dowódców Armii Czerwonej, którzy w prywatnych rozmowach 
wypowiadają się wyraźnie na temat nieuchronnej wojny z Niemcami. Jeżeli nie 
teraz, to - mówią - za rok. Niby zgoda z Niemcami to jedna prawda. A druga, 
że Armia Czerwona przewiduje wojnę, bardzo ciężką. Ja nie wiem, na czym 
polega ta sprzeczność czy też, być może, gra. Ale nasz emigracyjny premier 
i naczelny wódz powinien o tym wszystkim wiedzieć.
Po szybkim uruchomieniu wszelkich możliwych sprężyn w celu sprawdzenia 
niezwykłej relacji potwierdziło się tyle jej szczegółów, że wypadało 
przyjąć również i całość meldunku. Pozostała kwestia, czy sensacyjny, bądź 
co bądź, rozwój sytuacji wschodniej należy zasygnalizować konsulowi dla 
wysłania wiadomości szyfrowej, czy też zachować wiadomości wyłącznie dla 
siebie i przekazać je powolniejszą drogą - przez japońską pocztę kurierską. 
Wątpliwość rozstrzygnął sam Sugihara. Umówiwszy się z kapitanem poza 
miastem, wziął go z szosy do samochodu, a później, przechadzając się z nim 
po przydrożnym lasku, powiedział: 
- Otrzymałem dziś pilną szyfrowaną dyspozycję. Sprawa jest delikatna 
podwójnie. Po pierwsze, chodzi o sprawy wojskowe, na których nie znam się 
zbyt dobrze, a po drugie, nie mam prawa narzucać wam, Polakom, żadnych 
zadań. My sobie dobrowolnie pomagamy, wy nam, my wam. I oto nie mogę się 
obejść bez was. Przepytałem naszego szofera, to i owo mi powiedział. Że 
ludzie gadają, że słyszał...
- O czym, panie konsulu?
- O tym, że na Litwę mogą wkroczyć wojska. Może niemieckie, a może 
rosyjskie, a może i oba te wojska. Jednym słowem: "może". A nam potrzebne 
są fakty.
- Po co? - zapytał z głupia frant kapitan. 
Sugihara rozpoczął mały wykład:
- Dawno chciałem panu wyjaśnić całą sytuację. Japonia pozostanie 
neutralna, ale nie do samego końca wojny. Tokio pragnie uczestniczyć w 
konferencji pokojowej i wyciągnąć z tej wojny jak najwięcej korzyści dla 
siebie. Pewnie pan wie, że owoce wygranej wojny z Rosją w roku 1905 były 
bardzo nikłe. Wdali się wtedy Anglicy, stanęli po stronie Rosji, zostaliśmy 
oszukani. To samo spotkało nas po wojnie światowej, kiedy szliśmy z 
koalicją. Znowu nie zaspokojono japońskich potrzeb. My na naszych wyspach 
po prostu dusimy się, ale Amerykanie zrozumieć tego nie chcieli. I nie 
chcą...
- Wiem o tym - odrzekł Jakubianiec.
- Więc teraz nadszedł czas. Właściwie jeszcze nie nadszedł, lecz z 
pewnością nadejdzie. Mamy trzy drogi. Zachować neutralność i siłę prawie do 
samego końca wojny albo stanąć wcześniej po którejś ze stron...
- Po jakiej? - zapytał śpiesznie kapitan.
- To jest właśnie zagadka - odrzekł Japończyk. Nasz rząd chce wiedzieć, 
co i gdzie ma do wygrania. Jest wiele zagadek. Na przykład, czy pakt 
Hitlera ze Stalinem będzie trwały? Czym skończy się Blitzkrieg na 
Zachodzie? Jakim wynikiem? Czy Anglia będzie walczyła dalej? Czy Ameryka 
przystąpi do wojny i kiedy?... I tak dalej. Tokio chce trzymać rękę na 
pulsie, musi wiedzieć, co się na świecie dzieje. I co zamierzają 
Rosjanie...
Jakubianiec postawił sprawę wyraźnie, gdy zapytał: 
- Czy Japonia... czy pan konsul... no, w jaki sposób wyzyskujecie nasze 
wiadomości? Przypuśćmy, że coś miałbym dla pana. Ale obawiam się, czy dając 
wam wiadomości, nie zaszkodzę Polsce, naszej sprawie.
Sugihara zamachał rękami.
- Nie trzeba za bardzo chytrzyć! - zawołał. - Któż wie, jakie mogą być 
losy nasze, japońskie, czy wasze, polskie? Jaki będzie obrót rzeczy? I co 
na nich zaważy? Ja jestem mały człowieczek, zwykły konsul. W Berlinie jest 
ambasador, mój zwierzchnik. W Madrycie i Sztokholmie - nasi pułkownicy i 
generałowie, też moi zwierzchnicy. Jedni sympatyzują z Niemcami, inni z 
Francją i Anglią. Ale nad nimi jest Tokio, jest rząd, jest cesarz. Tam 
zapadną decyzje. My - cóż - drobni ludzie! Ja podaję tylko fakty!
Zamyślił się i po chwili dodał:
- Ale wiem, co pan ma na myśli. Otóż Tokio - to nie Londyn. Anglicy 
zawsze prowadzą jakąś przemyślaną grę i nigdy nie wiadomo, co za sofistyka 
stamtąd wyskoczy. A Japończycy za mało znają Europę, żeby tu prowadzić 
swoją grę. Nie możemy polegać na tym, co łaskawie przekazują nam Niemcy. 
Chcemy wiedzieć, co się dzieje. Bo nasi konsulowie w Rydze i Tallinie dali 
znać, że Rosjanie jakoby koncentrują wojska. Czy to prawda?
Jakubianiec zdecydował się.
- Tak jest - powiedział - cała armia! Mam bardzo dokładne dane. I chcę je 
przekazać za pańskim pośrednictwem.
Odtąd stosunek konsula do obu Polaków stał się jeszcze bardziej 
przyjazny. W istocie Sugihara mógł zasygnalizować swoim przełożonym 
nadzwyczaj interesujące wiadomości, które w żadnym razie nie świadczyły o 
trwałości stosunków chwilowo łączących Berlin i Moskwę. Moskwa wyraźnie nie 
godziła się na to, żeby państwa bałtyckie znalazły się w orbicie 
hitlerowskiej. Wniosek taki nasuwał się każdemu - i wiele dawał do 
myślenia.
Wraz z ostatecznym upadkiem francuskiego oporu sytuacja wyjaśniła się. 
Dnia 13 czerwca konsul Sugihara powrócił bardzo podniecony z imieninowego 
przyjęcia u prezydenta Litwy Smetony. I konsul, i brytyjski charg 
d'affaires Preston, i inni dyplomaci - wszyscy odnieśli wrażenie, że kryzys 
nadszedł. Litewscy ministrowie nie kryli już swojej intencji odwołania się 
o protekcję do Berlina. Ujawnienie takiego zamiaru musiało przyśpieszyć 
wypadki. Tej nocy wyszło z Kowna wiele depesz. Konsul Sugihara prosił o 
instrukcje na wypadek przewidywanego zajęcia Litwy przez Rosjan. Anglik 
Preston wysłał swoje depesze zarówno do Londynu, jak i do ambasady 
brytyjskiej w Moskwie.
W trzydzieści godzin później, rano dnia 15 czerwca, rząd litewski z 
prezydentem Smetoną przebywał już nie w Kownie, lecz na granicy 
niemieckiej. W południe tegoż dnia oddziały Armii Czerwonej wkroczyły na 
Litwę, a dnia następnego zajęły Łotwę i Estonię. Analogicznie do swojej 
strategii w roku 1939, rząd radziecki nie chciał i teraz pozwolić na dalszą 
niemiecką penetrację w kierunku wschodnim i sam przejmował pośpiesznie 
ważne bazy, tym razem bałtyckie. Niemcy, jeszcze zajęci wojną na Zachodzie, 
nie chcieli czy nie mogli temu przeciwdziałać, rachuby więc Kowna na 
berlińską pomoc okazały się nierealne. Na razie dwa wielkie mocarstwa 
zajmowały pozycję przed rozprawą decydującą, na którą jeszcze nie nadszedł 
czas.
Konsul Sugihara zajął w tych dniach wyraźniejszą już pozycję w stosunku 
do Polaków, jak i wobec spraw polskich w ogóle. Najpierw kapitan 
Jakubianiec otrzymał paszport japoński, zdążył więc jeszcze wyskoczyć do 
Łotwy, zobaczyć się tam z majorem i w ostatniej chwili nawiązać kontakty z 
obozami internowanych Polaków oraz udzielić im wskazówek co do sposobów 
przedostawania się na Litwę, a do Wilna w szczególności. Niektórzy z 
internowanych decydowali się na ucieczkę pod okupację niemiecką, gdzie 
zamierzali wejść do organizacji spiskowej. Inni obierali drogi dalekie, w 
czym konsul dopomagał, udzielając obywatelom polskim wiz tranzytowych przez 
Japonię do jednego z małych państewek nad Morzem Karaibskim. Konsul 
honorowy owego państewka zgodził się za odpowiednią zapłatą udzielać wiz 
pobytowych, choć wiedział, że w istocie nikt tam nie pojedzie. Z 
dobrodziejstw tych wiz korzystali głównie Żydzi, którzy rozpłynęli się 
póżniej po świecie. Zaledwie kilkunastu Polaków, obrawszy tę drogę, dostało 
się do wojska polskiego na emigracji.
Z Rygi nie zwlekając wybrał się "Kuncewicz" do Berlina, na stałą już tam 
rezydencję. 
Z kolei paszport japoński otrzymał Duszkiewicz. Nastąpiło to dopiero w 
sierpniu, kiedy władze radziecko-litewskie nakazały wszystkim placówkom 
dyplomatycznym opuszczenie terenu Litwy.
Do tego czasu, przez parę letnich miesięcy, Duszkiewicz nie był pewien, 
co ze sobą pocznie. Mógł szukać nielegalnej drogi wyjazdu, mógł także - po 
zmianie papierów - zostać na Litwie w charakterze rezydenta 
odpowiedzialnego za wywiad. Jednakże jego częste kontakty z Japończykami 
już zostały tu zauważone, wskazany więc był raczej wyjazd. Japoński 
paszport sprawę rozwiązywał pomyślnie.
Sytuacja obywateli polskich, a w szczególności byłych oficerów i 
urzędników, stała się wszędzie niedobra. Schronienia właściwie nie było. 
Policyjne władze litewsko-radzieckie wkrótce przystąpiły do masowych 
aresztowań i wywożenia ludzi w głąb Rosji. Granica litewsko-niemiecka 
stawała się coraz bardziej szczelna, zresztą Gestapo bardzo gorliwie 
ścigało każdego Polaka, który choćby z wyglądu mógł uchodzić za aktywnego 
patriotę. Sam zaś Duszkiewicz, mieszkający u gospodarza w miejscowości 
Verszwy koło Kowna, poczuł się tam raczej niepewnie po incydencie, jaki mu 
się wydarzył. Już po wkroczeniu Rosjan posłużył się on, jak nieraz już 
dotąd, córką swojego gospodarza dla przeniesienia tajnej poczty. 
Szesnastoletnia dziewczyna sprawowała się dotychczas doskonale, teraz 
jednak - gdy chodziło o pieniądze - rzekomo zgubiła aż 350 dolarów, czyli 
połowę zawartości koperty, którą przenosiła. Strata była ciężka i trudna do 
pokrycia, co wreszcie osiągnięto sprzedając "na lewo" trzy polskie, 
otrzymane ze Sztokholmu, blankiety paszportowe. Pozostała jednakże 
niepewność co do dalszego zachowania się dziewczyny, która wiedziała aż 
nadto wiele o tym, z kim się tajemniczy lokator kontaktuje.
Co do pracowników Wydziału Spraw Polskich w poselstwie brytyjskim, to 
mieli oni obiecany wyjazd do Sztokholmu pod opieką samego Prestona, ale pan 
charg d'affaires okazał się człowiekiem niesłownym. W konsekwencji ludzie 
ci zostali wywiezieni na Wschód.
W nieustannym zagrożeniu, dwojąc się i trojąc, pracownicy polskiego 
wywiadu czynili wszystko możliwe, aby rodakom ułatwić ich zamierzenia. 
Ostatnią czynnością Duszkiewicza było wyjednanie u Prestona zmiany 
"certyfikatów" dla uczniów szkoły rabinackiej. Ubiegało się o to kilku 
rabinów z Wilna: chodziło o "poprawienie" w dokumentach roku i miejsca 
urodzenia tudzież zawodu.
W tym to gorącym okresie czynny już w Berlinie Jakubianiec dał znać 
Duszkiewiczowi, że do Kowna ma przybyć z Wilna pewien pułkownik, wybitny 
członek polskiej organizacji podziemnej. Należało go spotkać w umówionym 
miejscu i nieznacznie przeprowadzić do konsulatu japońskiego. Duszkiewicz 
wykonał rozkaz. Gość bawił tam dłużej. Dnia następnego okazało się, że w 
pewnym prywatnym mieszkaniu pozostawił on dwie tajemnicze paczki, które 
trzeba było natychmiast przenieść do konsulatu. Także i ta funkcja spadła 
na Duszkiewicza.
- Ależ ciężkie! - skarżył się, składając bagaż na stole. 
Konsul Sugihara przechowywał niejedną zalakowaną kopertę z papierami 
Polaków, ale teraz odebrał nowe paczki raczej opieszale, po czym zapytał:
- Pan wie, naturalnie, co w tych paczkach jest? 
W głosie jego znać było hamowaną irytację.
- Nie wiem - odrzekł Duszkiewicz. - Sądzę, że znów nasze papiery.
- Naprawdę pan nie wie? 
- Naprawdę.
Konsul zabębnił palcami po stole, zmienił temat, ale na pożegnanie, kiedy 
znów spojrzał na przyniesione paczki, wyrwało mu się:
- Lubię was, lubię! Robię, co mogę! Ale wy, Polacy, jesteście bardzo 
dziwnymi ludźmi. Trochę jak ze starych japońskich legend...
Dopiero wieczorem, znów zobaczywszy się z wysłannikiem Wilna, Duszkiewicz 
zrozumiał, że wileńska organizacja podziemna z narażeniem wielu ludzi 
przekazywała w ten sposób na Zachód dwa polskie sztandary. Do Berlina miał 
je teraz przewieźć sam konsul, ale dalej - do Londynu przez Sztokholm - 
Polacy musieli radzić sobie sami. Kiedy "Perz" zaczął pomstować na 
romantyczność i niecelowość związanych z tą przesyłką wysiłków, wysłannik z 
Wilna krótko i filozoficznie pocieszył go:
- W każdym razie możecie nas pochwalić za to, że my chociaż drzewce 
zostawiwszy u siebie...
"Sztandary są, ale wojsko znów przepadło" - myślał Duszkiewicz, 
niespokojny o los majora, który wtedy przebywał w Rydze.
Z okresu tego upamiętniła się Rybikowskiemu zabawna historyjka z 
harcerką-łączniczką. Oddajmy głos samemu majorowi, który tak o tej 
przygodzie opowiadał:
"Nachyleni nad grobem rozmawialiśmy, gdy H. rzekła nagle: - Proszę 
uważać, zbliża się do nas ktoś, kto zdaje się nie jest zainteresowany 
grobami, bo rozgląda się na wszystkie strony, jakby kogoś szukał.
Spojrzałem przez ramię i rzeczywiście spostrzegłem idącego w naszym 
kierunku człowieka.
- Proszę odejść na chwilę za krzaki, a ja tutaj zostanę - powiedziałem do 
niej. H. znikła. Po chwili rozpoznałem w szybko zbliżającym się osobniku 
jednego z naszych ludzi, potomka znanego polskiego poety. Wiedziałem, że 
coś musiało się stać, jeżeli szuka mnie aż na cmentarzu.
- Pan już nie mieszka tam gdzie poprzednio. Wojsko zarekwirowało dom i 
wszystkie rzeczy z całego domu wyrzucono na podwórze. Przenieśliśmy 
walizki, a ubranie i drobiazgi przepadły. Poza tym dopytują się o pana i 
wracać tam nie można!
Podał mi nowy adres i po ustaleniu łączności znikł na jedną dobę.
Było to w jednym z krajów nadbałtyckich w pierwszej połowie ubiegłej 
wojny. Wędrując ciągle, by uniknąć aresztowania, zmieniałem mieszkania i 
adresy co parę dni. Sieć łączności przebiegająca przez Wilno, Kowno, Rygę, 
Tallin i Helsinki, jedna z dróg łączności naszego rządu na uchodźstwie z 
krajem, ciągle się rwała. Jednych aresztowano i wywieziono, inni kryli się 
i pomimo najlepszych chęci nie mogli pracować wydatnie dla sprawy. Za sobą 
mieliśmy morze, które trzeba było przebywać, by dotrzeć do krajów 
neutralnych. Zdrada i prowokacja czyhały na każdym kroku.
Montując coraz to nowe ogniwa łączności, należało działać ostrożnie, by 
samemu nie wpaść i nie narazić innych. Radiostację, którą wówczas miałem, 
musiałem wysłać na polecenie władz do Wilna. Przybyła po nią łączniczka H. 
W ciągu kilku dni miałem ją zapoznać z obsługą radiostacji i z szyfrem. 
Szkolenie jej odbywało się na cmentarzu, gdzie wybieraliśmy najbardziej 
zaniedbany grób i przystępowaliśmy do porządkowania go, omawiając przy tym 
nasze sprawy.
Przysłana łączniczka nie budziła naszego zaufania. Młoda, 
niedoświadczona, nieśmiała, stale przestraszona i płacząca przy byle 
okazji, nie wydawała się nam odpowiednia do tego rodzaju pracy. Sama 
radiostacja, choć rozmontowana i bez skrzynki, stanowiła poważnych 
rozmiarów paczkę, ciężką i nieporęczną, Bałem się, że dziewczyna, 
roztrzęsiona ze strachu, zostanie złapana, przyzna się do wszystkiego i nas 
wsypie.
Po pięciodniowym przeszkoleniu "nad grobem" pożegnałem ją. Do pomocy 
dostała dwóch łączników, którzy mieli ją ochraniać i bronić, gdyby zaszła 
potrzeba. Gdy w końcu wyruszyli, oczekiwaliśmy na wiadomości, świadomi, że 
jeśli któreś z nich wpadnie, wówczas cała nasza sieć może być zniszczona. 
Poza zerwaniem łączności była to sprawa utraty ludzi, którzy na pewno 
zostaliby zlikwidowani bez dłuższego dochodzenia,
Po kilku dniach wrócili łącznicy, którzy stanowili ochronę tej 
ekspedycji. Opowiedzieli o trudnościach przetransportowania cennego bagażu 
na stację, skąd łączniczka miała się dostać na pociąg idący do Wilna. Oto 
ich raport: "Panie szefie, ta nasza łączniczka to wcielony szatan sprytu i 
odwagi. Gdyśmy po różnych tarapatach dotarli w końcu na stację, skąd ona 
sama miała już starać się o transport pociągiem, zrozumieliśmy, że jesteśmy 
w ślepej uliczce. W obie strony idą tylko transporty z wojskiem. Osób 
cywilnych nie zabierają. Radziliśmy jej, by może jakoś inaczej to 
przetransportować. Uparła się i powiedziała, że to jest najlepszy sposób. 
Kolega ukrył się w domku obok stacji, obserwując dworzec przez okno. Ja 
udawałem, że sprzedaję różne drobiazgi żołnierzom. Drobiazgi te miałem ze 
sobą stale i jak dotychczas, nic nikomu nie sprzedałem. Łaziłem po dworcu, 
skąd mnie kilkakrotnie przepędzała ochrona dworca. Łączniczka siedziała na 
kupie szmat i chust, w które była zawinięta radiostacja, przy ścianie 
dworca. Nadszedł w końcu pociąg z wojskiem, idący w kierunku Wilna. Dworzec 
napełnił się żołnierzami. W pewnej chwili spostrzegłem, że tłum żołnierzy 
otacza miejsce, gdzie siedziała łączniczka. Zapytałem jednego z żołnierzy, 
co się tam stało, Odpowiedział mi, że tam siedzi jakaś biedna dziewczynka, 
która płacze, bo nie może dostać się do Wilna, gdzie jej matka jest ciężko 
chora i umiera z nędzy. Po chwili zobaczyłem, że jeden z żołnierzy niesie 
radiostację zawiniętą w szmaty, a drugi prowadzi pod rękę łączniczkę do 
pociągu. Zasłabła z głodu - powiedział żołnierz, którego pytałem o 
informację. Gdy pociąg odszedł, wiedzieliśmy, że radio będzie w Wilnie 
jeszcze dzisiaj".
Po tygodniu przez posłanego innego łącznika dowiedziałem się, że radio 
dotarło na miejsce przeznaczenia, a łączniczka znajduje się szczęśliwie w 
domu.
Mała, skromna, przerażona harcerka, jedna z bohaterek Szarych Szeregów" - 
kończył relację Rybikowski. 
Tymczasem w Rydze grunt stał się zbyt "gorący" także i dla majora 
Rybikowskiego. Z chwilą zajęcia dworców, portów i punktów granicznych przez 
Rosjan znikła możliwość legalnego wyjazdu za polskim paszportem. Gorączkowo 
poszukując sposobu wyjścia, major wpadł na zuchwałą myśl skorzystania z 
radzieckiej komunikacji lotniczej na linii Moskwa-Ryga-Sztokholm. 
Przygotowań wynikło mnóstwo: na łotewskim paszporcie przywalono 
sfabrykowaną pieczęć, że jest "dyplomatyczny", zdobyto i odpowiednio 
wypełniono blankiet "delegacji służbowej" oraz zaświadczenie, że taki a 
taki ma prawo do korzystania z komunikacji lotniczej, wreszcie zaopatrzono 
majora w zakupione na miejscu części odzieży i bielizny oraz w łotewską 
walizkę. Dopomogli w tym Polacy i Łotysze. Co do Japończyków, to 
zaofiarowali oni swój samochód z japońskim proporczykiem i towarzystwo 
kapitana inżyniera Hiroshi, który przywiózł Polaka na lotnisko dokładnie w 
chwili lądowania moskiewskiej maszyny. Śmigła obracały się, samolot był 
gotów do startu.
Teraz Rybikowski, wymachując paszportem i innymi papierami, wykonał 
impetyczną szarżę na posterunek, na podoficera dyżurnego, na komendanta 
portu. Ostemplowano mu dokumenty i oddano je niejako w biegu, wepchnięto 
"dyplomatę" do samolotu, zatrzaśnięto drzwiczki.
- Co pan taki spocony? - pytali zdziwieni podróżni.
Lądując w Sztokholmie, major okazał tam tylko swój paszport polski, 
wywołując zdumienie i nieufność Szwedów. Jednakże po krótkiej indagacji 
pieczątka została przyłożona.
Paszport wydany dla obywatela Mandżukuo "Peter Iwanowa" wciąż jeszcze nie 
nadawał się do użytku. Należało go zameldować w jakimś kraju neutralnym, 
byle tylko nie w Szwecji. Major nie zwlekał z decyzją, przez telefon podał 
pułkownikowi Brzeskwińskiemu lakoniczną wiadomość, że znika na parę 
tygodni. Zostawiwszy rzeczy w przechowalni, poleciał do Helsinek.
W relacjach majora często przewija się tajemnicza osobistość nazywana 
przez niego "przyjacielem z hotelu Torni". Prócz tego również przed wojną 
zawarł on przyjaźń z paroma fińskimi oficerami. Ich to zapewne, na pytanie, 
w czym mogą pomóc, poprosił o paszport fiński i kilka listów polecających 
od fińskich firm handlowych do przedsiębiorstw niemieckich w Nadrenii. W 
ten sposób można było jeszcze raz przedostać się do Niemiec, a dopiero 
później uruchomić paszport mandżurski. Finowie obiecali mu dać żądany 
paszport, ale poprosili o złożenie do depozytu paszportów polskiego i 
łotewskiego, w ten sposób zmuszając petenta do powrotu i do zwrócenia 
paszportu fińskiego.
W hotelu "Torni", w oczekiwaniu na paszport, major, jak zawsze, pozował 
na jowialnego handlowca i uczynnego "dobrego wujcia". Dzięki temu stał się 
towarzyszem dwóch pań, matki i córki. "Piękna, dorodna rozwódka" - wspomina 
major młodszą z kobiet. Być może zaniosło się tam na flirt lub podróżny 
romansik, ale Michał żyje, jest żonaty, i to nader szczęśliwie, więc 
autorowi trudno jest ryzykować w tej materii jakiś literacki domysł, niech 
to uczynią sami Czytelnicy. Prawdą natomiast było, że młoda pani, Czeszka z 
pochodzenia, wracała z matką do Pragi po rozwiedzeniu się ze swoim mężem, 
fińskim inżynierem. A dziadek owej pani, rzecz wielce interesująca, 
pracował w biurach zakładów Skoda w Pilznie. Nie wiadomo więc, co 
Rybikowskiego zafascynowało wówczas bardziej: czy uroda młodej osoby, czy 
też fakt, że mógł zapuścić oko do fabrycznych tajników wytwarzającej 
uzbrojenie niemieckie Skody, dość że cała trójka, już w najlepszej 
komitywie, wylądowała w jednym z hoteli sztokholmskich. Usadowiwszy tam 
obie panie, major przez Danię i Flensburg wyskoczył do Dortmundu i Essen, 
gdzie dowiedział się dopiero teraz o tragedii magazyniera tudzież jego 
przyjaciół i majora Schullera. W Hamburgu też niewiele zdziałał, tyle że 
powiązał tamtejszego informatora z "przemysłowcem" w Kopenhadze. Naszeptano 
mu poza tym, że redaktor polskiego pisma w Herne "Naród" został 
zamordowany, tak samo jak redaktor "Gazety Olsztyńskiej", zaś obie 
drukarnie Niemcy zniszczyli. Zmartwiony i niewyspany - pomnożywszy nieco 
swą wiedzę o stosunkach w Rzeszy - major wrócił do Sztokholmu do niedawno 
poznanych pań. W rezultacie młoda Czeszka z owym dziadkiem w zakładach 
Skoda i synkiem, który został przy ojcu w Finlandii, co stwarzało wygodny 
pretekst do podróżowania na trasie Praga-Berlin-Sztokholm-Helsinki, została 
zwerbowana do polskiej pracy wywiadowczej pod pseudonimem "Murka".
Na razie pani ta pozostała w Sztokholmie, ucząc się nowych dla niej 
przedmiotów, podczas gdy Rybikowski poleciał do Finlandii. Oddając fiński 
paszport poprosił, aby go w Helsinkach zameldowano na podstawie paszportu 
mandżurskiego. Następnie wyćwiczył rękę w zamaszystym podpisywaniu się 
"Peter Iwanow", jeszcze raz wbił sobie w głowę całą gadkę o rzekomo 
rodzinnym Chajlarze i już na czas dłuższy zapomniał o tym, kim był, 
szczególnie o niejakim Jacobsenie. Po powrocie do Sztokholmu nie pojawił 
się w hotelu poprzednim, w ogóle rozpoczął żywot konspiratora, widując się 
ze swoimi agentami w miejscach bardzo różnych, najczęściej w parkach. 
Ustalono wówczas adresy w Pradze, Sztokholmie i Berlinie, sposoby 
szyfrowania, przypuszczalną datę spotkania w Berlinie i wiele innych spraw, 
a następnie pełna dobrych chęci "Murka" wyruszyła do Pilzna.
Był to już sierpień 1940 roku. Polityczna mapa Europy odmieniła się. 
Belgia, Holandia, Dania i Norwegia także utraciły niepodległość. Dwie 
trzecie Francji znajdowało się pod okupacją niemiecką, a skrawki na 
południu zajęli Włosi. Marionetkowy rząd marszałka Ptaina w Vichy 
skapitulował kompletnie. Hitler zażądał wydania mu uchodźców, którzy 
schronili się we Francji, ale nie zwolnił masy wziętych do niewoli 
Francuzów. Porty atlantyckie i śródziemnomorskie oraz środki przemysłu 
zostały poddane kontroli zwycięzców. Co prawda marszałek Ptain na pociechę 
ziomków ogłosił, że "honor jest uratowany", bo "Francja będzie rządzona 
przez Francuzów", ale w istocie honor narodu reprezentował tylko generał de 
Gaulle, założyciel Komitetu Wolnych Francuzów w Londynie. Tamże schroniły 
się inne rządy emigracyjne, a w Anglii i Szkocji powstały obozy Polaków, 
którzy zdołali ujść cało z francuskich pobojowisk. Brygada polska 
organizowana w Syrii także zdołała przebić sobie drogę do Palestyny, pod 
opiekę brytyjską. Przyszłość rysowała się jednak groźnie. Mordercze, a 
nieustanne naloty Luftwaffe na Wyspy Brytyjskie miały teraz na celu 
sterroryzowanie ostatniego przeciwnika - Anglii. Niemcy byli przekonani o 
jej kapitulacji. Tak twierdził Hitler, tego zresztą obawiano się na 
świecie, bo jednocześnie stada U-Bootów groziły Wielkiej Brytanii blokadą i 
ogłodzeniem.
W okresie tym Rosjanie objęli Besarabię i północną Bukowinę, Rumunia 
ostatecznie oddała się w opiekę Rzeszy. Włosi zaatakowali Brytyjskie 
Somali, podczas gdy część francuskich posiadłości w Afryce opowiedziała się 
za generałem de Gaulle'em. Co do neutralnej dotychczas Szwecji, można 
powiedzieć jedno: opanował ją strach, niezgorzej zresztą maskowany. Wielu 
mieszkańców Sztokholmu miało wówczas spakowane plecaki.
Mianowany już generałem Onodera, życzliwie powitawszy w swoim biurze 
majora Rybikowskiego, zalecał mu szczególną ostrożność właśnie dlatego, że 
władze szwedzkie musiały unikać jakichkolwiek zatargów z Rzeszą.
- Gestapo ma długie, coraz dłuższe ręce - mówił Onodera - a niemiecki 
wywiad wojskowy także nie próżnuje. Czy wie pan, co przyczyniło się do 
sukcesów Blitzkriegu w Polsce i we Francji? Najbardziej - niemiecka V 
Kolumna i niemiecki wywiad. Oni pracują doprawdy znakomicie! Szkice i opisy 
francuskiej linii Maginota po prostu zakupili za bezcen od dwóch 
francuskich oficerów, zresztą i przedtem znaleźli w sztabie u Czechów 
komplet planów tego pasa fortyfikacji. Francuzi pożyczyli te plany Czechom 
jako wzór do skopiowania. Poza tym Niemcy mieli na swoim żołdzie adiutanta 
samego admirała Darlana i jakiegoś kapitana z paryskiego Ministerstwa 
Lotnictwa. Z pewnością więc rozpracowana została i Szwecja, z tym że 
zadanie byłoby tu znacznie łatwiejsze, bo Niemcy mocno siedzą naokoło - w 
Danii, Norwegii i Finlandii, a Szwecja bynajmniej potęgą nie jest. Ale na 
razie nie przewiduję nic złego dla Szwedów, bo ich neutralność przynosi 
pewien pożytek także i Niemcom.
Ponieważ "Kuba" i "Perz" musieli zjawić się wkrótce w Sztokholmie, major 
postawił sprawę jasno:
- Czy zgodzicie się na osadzenie dwóch moich ludzi w Niemczech? Mają 
wasze paszporty.
- Godni zaufania? 
- Na sto procent.
- A pan, panie Iwanow? - z uśmiechem pytał generał. - Chyba pan 
zagnieździ się tutaj u mnie, co? Dam panu mały pokoik i funkcję tłumacza, 
oczywiście dla pozoru. Zresztą będziemy sobie potrzebni wzajemnie. 
Odbierzemy panu paszport mandżurski i wystawimy japoński, pewniejszy! Ale - 
ostrożność, ostrożność nade wszystko.
"Dobra jest, będziemy latać" - z humorem pomyślał Rybikowski.
W parę tygodni potem malutki, lecz skutecznie działający mechanizm został 
zmontowany. Po uzyskaniu zgody Berlina Sugihara został mianowany konsulem 
generalnym Japonii w Pradze, dokąd zabierał ze sobą podchorążego 
Duszkiewicza jako sekretarza osobistego. Z czasem "Perz" miał otrzymać etat 
urzędnika konsulatu u Sugihary, gdziekolwiek by ten konsul został 
przeniesiony. Za aprobatą Onodery kapitan Jakubianiec uzyskał wolny wstęp 
do biur japońskiego attaszatu wojskowego w Berlinie oraz prawo dołączania 
swoich zalakowanych przesyłek do każdej poczty kurierskiej, która 
odchodziła dla Rybikowskiego do Sztokholmu. Prócz tego "Kuncewicz", choć 
bez oficjalnego stanowiska, stać się miał łącznikiem pomiędzy attaszatem a 
poselstwem Mandżukuo, gdzie - prócz Sabiny - zatrudniono jeszcze dyrektora 
Butlera z Kowna i paru Polaków, również zaopatrzonych w paszporty 
mandżurskie. "Co za ścisk od Mandżurów" - żartował major, ale radował się z 
tak pomyślnego obrotu spraw i nie tracił czasu na zgadywanie, gdzie szukać 
źródła niespodziewanej japońskiej uczynności: czy w ludzkim współczuciu dla 
losów Polski, czy w przyjaźni, którą najbardziej objawiał w stosunku do 
Polaków konsul Sugihara, czy w jakichś dyrektywach odgórnych, jednakże z 
całą pewnością nie pochodzących od ambasadora Oshimy.
Wczesną jesienią "Peter Iwanow", tak jak się umówił z "Kubą" i "Murką", 
postanowił wyjechać do Berlina. Należało dopilnować tam prawidłowego 
funkcjonowania założonej siatki, a prócz tego dodać animuszu ludziom, 
którzy wciąż jeszcze nie mogli się otrząsnąć po upadku Francji.
Nocą przed wyjazdem major odwiedził Brzeskwińskich. Wyprawiano 
Rybikowskiego niby na szafot. Pani Kazimiera, płacząc jak bóbr, wszyła mu w 
połę marynarki szczelny jedwabny woreczek z cyjankiem potasu. Jednakże 
podróż przez Trelleborg i Sassnitz, gdzie wypadało zaczekać na nocny pociąg 
do Berlina, obeszła się bez incydentów. Japoński paszport zrobił swoje. 
Tylko w Sassnitz, zwiedzając miasto, "Peter Iwanow" nie zdołał powstrzymać 
odruchu na widok mizernego więźnia, który tłocząc się pośród klienteli 
sklepowej rzekł do konwojenta: "Kupiłbym trochę kiełbasy, ale nie starcza 
mi pieniędzy". Więzień miał na drelichu literę "P", a wzrok jego wyrażał 
niemal zwierzęcy głód. Michał uczuł skurcz w sercu, sięgnął po banknot i po 
cichu wsunął go rodakowi w założone do tyłu dłonie. Więzień drgnął, ale 
tylko zacisnął palce i - na szczęście - nie obejrzał się. W drodze na 
stację kolejową "Peter Iwanow" musiał strząsnąć z oczu głupią łzę. I zdaje 
się, że właśnie takie sprawy najbardziej go wyróżniały w robotach niewiele 
mających wspólnego ze zwyczajnym dobrym sercem.
W Berlinie Rybikowski pojechał wprost do japońskiego attaszatu na 
Nollendorf Platz, oddał japońską pocztę kurierską i poprosił, aby mu 
wskazano miejsce, gdzie ma schować pocztę polską (przywiózł pokaźną sumę 
dolarów oraz aluminiową rurkę z mikrofilmem dla Warszawy). Urzędnik 
otworzył żelazną szafę i wskazał zamykaną na klucz kasetę.
- Tu składa swoje materiały pan Kuncewicz - powiedział. - Może pan 
dołączyć swoje rzeczy. A to coś dla pana. Konsul Sugihara przywiózł to z 
Kowna, a wyjeżdżając do Pragi mówił, żeby przekazać panu.
Major zobaczył złożony w szafie spory osznurowany pakunek.
- Co to jest? - zapytał.
- Podobno polskie sztandary - odrzekł Japończyk. - Otóż paczka ta sprawia 
nam wielki kłopot. Pocztą kurierską wysłać jej, niestety, nie mogliśmy, 
zakazano. I w ogóle prosimy, abyście ją stąd zabrali.
Rybikowski stropił się, bo nie mógł sobie wyobrazić powrotu z tego 
rodzaju bagażem. "Później będę nad tym łamać głowę" - pomyślał. Na razie 
tylko przyrzekł, że wkrótce paczkę weźmie, a tymczasem zadzwonił do "Kuby".
- Chcę cię zobaczyć - mówił przez chusteczkę - jutro na Schlesischer, 
dobra?
Znaczyło to: "Dziś wieczorem na Frankfurter".
Za radą Japończyka pojechał teraz na Frankfurter Allee do pensjonatu 
"Frankfurter Hof".
- Najlepiej będzie tam - zdecydowano w attaszacie - bo w tym pensjonacie 
zatrzymują się zwykle nasi kurierzy. Obserwacja jest jak i wszędzie, ale do 
naszych paszportów są już przyzwyczajeni. W pokoju nic zostawiać nie można.
"Peter Iwanow" rozgościł się w tym pensjonacie na dłużej, wizę zresztą 
miał ważną na sześć tygodni. Pierwszy dzień upłynął beztrosko. Wysłał 
pocztówki sygnalizujące jego pobyt w Berlinie. Napisał do wszystkich, 
którzy powinni byli o tym wiedzieć: do "Hermana" i "Murki" w Pradze, do 
"Gambita" w Budapeszcie, do generała i Brzeskwińskich w Sztokholmie, do 
"przyjaciela z hotelu Torni" w Helsinkach. Powiadomił też o sobie ludzi w 
Kownie, Wilnie, Warszawie i innych miejscach w kraju. Pisane po niemiecku 
karty pocztowe zawierały, rzecz jasna, treść jak najbardziej niewinną, 
tylko mało czytelne podpisy "Adam", "Michał" i po prostu w postaci literki 
"M" lub "A" mówiły adresatom, że ich dobry znajomy przebywa i działa w 
samym gnieździe wroga.
"Niech to ich postawi na nogi, zachęci do roboty" - myślał.
Otucha była ludziom potrzebna jak tlen, zwłaszcza że z chwilą upadku 
Francji zanosiło się na ustanie działań wojennych, a więc zagroziła Polsce 
trwałość okupacji i jej dalszych, a złowrogich skutków. Hitler nie liczył 
się z możliwością oporu Wysp Brytyjskich i uważał działania wojenne niemal 
za ukończone; zawieszenie broni z Londynem uważano w Berlinie za kwestię 
tygodni, najwyżej miesięcy. Jeszcze w Sztokholmie major Rybikowski zadrżał 
po raz pierwszy, gdy dowiedział się o rozformowaniu kilku dywizji 
niemieckich. Wieści o anulowaniu niektórych zamówień wojennych także 
przyprawiły go o wstrząs. Następnie rozeszły się pogłoski o nawiązaniu 
wstępnych niemiecko-angielskich rokowań, rzekomo prowadzonych już od 
pewnego czasu to w Szwajcarii, to w Szwecji, to wreszcie za pośrednictwem 
ambasadora Japonii w stolicy Niemiec. Wszystko to miało dla Polaków wymowę 
złowieszczą, choćby w świetle instrukcji, jaką dr Frank wydał policji w 
Generalnym Gubernatorstwie. Powołał się on na decyzję fhrera, że należy 
zlikwidować warstwy kierownicze w Polsce. Frank oświadczył: "Nie możemy 
obarczać obozów koncentracyjnych w Niemczech naszymi sprawami; kłopoty, 
jakie mieliśmy z profesorami krakowskimi, były okropne. Gdybyśmy tu 
załatwili tę sprawę, miałaby ona inny przebieg". A w obozie Sachsenhausen 
zamęczono 13 polskich naukowców, zaś po zwolnieniu reszty zmarło w Krakowie 
dalszych czterech. Z upadkiem Francji zbrodnicza gorliwość Niemców 
otrzymała potężny zastrzyk nowej energii.
"Teraz - oświadczył Frank - winniśmy wyzyskać wygodny moment... 
Opracowałem z Genosse Streckenbachem nadzwyczajny program pacyfikacyjny, 
polegający na możliwie szybkim skończeniu z masą buntowników, polityków 
oporu i innymi podejrzanymi elementami, które wpadły w nasze ręce".
"Szczerze przyznaję - mówił on dalej - że tysiące Polaków zapłacą za to 
życiem, w szczególności przywódcy polskiej inteligencji".
Natomiast w Berlinie jesienią 1940 r. widać było, że dla ogółu Niemców, 
zarówno cywilnych, jak i wojskowych, życie układa się spokojnie i radośnie. 
Upojenie zwycięstwami ogarnęło wszystkich. Wojskom, które okupowały Polskę, 
Czechosłowację, Belgię, Holandię, Norwegię i Francję, działo się najlepiej. 
Służba toczyła się jak w garnizonach podczas pokoju, z taką jednak różnicą, 
że żołnierze wszystkich stopni opływali w pieniądze i nurzali się w 
przyjemnościach wszelkiego rodzaju. Do rodzin żołnierskich w Rzeszy 
odchodziło co dzień tysiące paczek z prezentami. Z Polski szła żywność oraz 
poodbierana Żydom konfekcja ubraniowa, Francja dostarczała zdobywcom 
jedwabi, kosmetyków i wina, Holandia - towary kolonialne. Ogólnemu 
optymizmowi sprzyjała nadzieja, że okres ryzyka się kończy, skoro sam 
Hitler oczekuje bliskich rokowań pokojowych z Anglią. Co prawda ukazał się 
na widowni Churchill, nowy premier brytyjski, który podjął dalszą walkę, 
ale Niemcy mieli nadzieję, że dla przekonania Anglii o daremności oporu 
niewiele już potrzeba będzie przelać krwi. Podbicie i złupienie Europy 
miało ujść niemal bezkarnie.
To i pogarszająca się sytuacja w kraju były tematem e rozmów 
Rybikowskiego z Jakubiańcem podczas spacerów po zaciemnionej i wieczorami 
mało uczęszczanej ulicy Tiergarten, okalającej od południa słynny berliński 
park o tejże nazwie. Mówili po niemiecku, ale słowiański akcent Jakubiańca 
i tak od razu zdradzał, że to nie jest Niemiec rodowity.
W pewnej chwili major przypomniał sobie o złożonym w attaszacie pakunku. 
"No cóż, wepchali - z rezygnacją wyjaśniał Jakubianiec - co mieliśmy robić? 
Moje "Jajko" irytowało się, ale przywiozło paczkę do Berlina, a dalej... 
oni umywają ręce".
"Jajkiem" nazywał konsula Sugiharę.
- Mamy czas, pomyślimy - odrzekł major i żeby zmienić temat, z kolei 
zapytał o Sabinę.
- Miałem z nią kłopoty - referował "Kuba" - bo niewiasta, choć z wyglądu 
oswojona sarenka, okazała się nieufna i ostrożna jak prawdziwa lisia mama. 
Zaczęło się od kapitana Tsuguo Hirotani. Ale przecież ty jeszcze nic nie 
wiesz o nim! Hirotani był w Warszawie, zakochał się w Sabinie podczas 
oblężenia, przywiózł ją tutaj i zatrudnił w poselstwie Mandżukuo. Ale w tym 
czasie dostał z Japonii list od majora Mizuno, tego samego, co był na stażu 
u nas w piątym, pamiętasz? Co dostał od ojca z Tokio list, żeby uważał na 
siebie w kraju, gdzie "wódka jest tania".
Roześmieli się, miło było wspomnieć stare, dobre czasy. 
- Mówiłeś mi o nim w Kownie, że dochował przyjaźni - zauważył Rybikowski.
- Dochował, oczywiście! Napisał najpierw do Kowna, do Sugihary, a później 
tutaj, do kapitana Hirotani. Zaklinał ich obu, żeby mnie jakoś odnaleźli i 
w razie potrzeby dopomogli. Konsul Sugihara, jak już wiesz, zrobił dla mnie 
i w ogóle dla nas, co tylko mógł, ba, zrobił nawet więcej. No i niedawno, 
kiedy znalazł się przejazdem w Berlinie, Hirotani pokazuje mu list od 
majora Mizuno i martwi się, że na trop kapitana Jakubiańca dotychczas nie 
natrafił. A nasz Sugihara mu na to, że jestem właśnie w Berlinie i nazywam 
się teraz Kuncewicz. Sugihara polecił mnie jego opiece i od tego czasu 
wciąż się widujemy, no, a przez niego poznałem Sabinę.
- Kochankę kapitana?
- Chyba tak, ale Hirotani dał mi do zrozumienia, że posądza ją także o 
łączność z "Wielkim Ojcem". W każdym razie przynajmniej ze dwa razy byli 
już tu kurierzy z kraju, zostawiali Sabinie jakieś przesyłki, a ona - ani 
mru-mru! Wkrótce dostaję ci ja sygnał z Pragi, od Duszkiewicza, żeby zabrać 
te przesyłki od Sabiny i wysłać je do ciebie. Wynikałoby z tego, mówiąc 
nawiasem, że Duszkiewicz naruszył rozkaz, bo kraj należy do mnie, nie do 
niego. Nie lubię, jak inny myśliwy włazi na moje stanowisko!
- Ale chyba w tym wypadku lepiej się stało, żeś uzyskał ważne wiadomości 
z Warszawy, prawda? 
Jakubianiec nie potwierdził i nie zaprzeczył, tylko z niezadowoleniem 
sapnął i ciągnął dalej:
- Wtedy ja do Sabiny, a ona po prostu drwi sobie ze mnie, łże mi w żywe 
oczy, o żadnych przesyłkach nic nie wie! Kapitan dyskretnie wyszedł, a 
myśmy pożarli się na fest, do oczu sobie skakaliśmy. A ma temperament, że 
ho-ho! Hirotani wkrótce wrócił i żeby nas uspokoić, zaczął rysować na moich 
kopertach ich japońskie literki. Wówczas zapytała ona, co to właściwie 
jest. A Hirotani jej na to, że wypisuje na kopertach pewne imię, żeby w 
Sztokholmie było wiadomo, komu je oddać. "Jakież to imię?" - zagadnęła. A 
on do mnie: "Można powiedzieć?" "A mów, proszę" - odburknąłem. Wtedy 
Hirotani zaczął ją uczyć japońskich literek, "a", "d", "m". Sabina 
przeczytała "Adam", popatrzyła na mnie i jak nie ryknie! Beczała, beczała, 
a wreszcie rzuca mi się na szyję i powiada, że właśnie od wielu miesięcy 
czeka na znak od "Adama", bo z tym ją wtedy wyprawiono z Warszawy. No i od 
tego czasu wszystko gra. Chcesz ją kiedy zobaczyć?
- Chcę, ale tak, żeby ona mnie nie widziała.
- Zrobi się - rzekł Jakubianiec. - I to wkrótce!
W następnych dniach mieli pełne ręce roboty. "Lataliśmy po Berlinie i 
okolicach, jak szaleni" - wspomina te dzieje Rybikowski. Odszukano 
niektórych informatorów przedwojennych, uruchomiono wielu nowych. "Gdyby 
nie ludzkie namiętności, pokusy i słabości, nic by z tego nie wyszło" - 
zauważa melancholijnie major-idealista. Istotnie, wywiad polski, jak i inne 
wywiady, żerował na ludzkich grzeszkach i słabościach. Żony Litwinów i 
Niemców, bądź ze zniechęcenia do swoich mężów, bądź pod wpływem 
przystojnego "Żorża", bądź też dla zysku stawały się rzeczywiście cennymi 
informatorkami. Chciwość zwłaszcza nie była obca zarówno kobietom, jak i 
mężczyznom, z różnych zresztą środowisk. Żołnierze znów - ci musieli się 
wyskarżyć lub nachwalić w listach do domu, w piwiarniach i fryzjerniach, a 
najbardziej swoim kobietom i kumplom. Z reguły zaś byli gotowi do zwierzeń 
wobec obsługi szpitali. "Gambit" w Budapeszcie, warszawski prawnik 
pochodzenia żydowskiego, od młodości już namiętnie dążył do całkowitego 
zaasymilowania się, chlubił się więc przed wojną mundurem oficera rezerwy, 
a teraz tym gorliwiej chciał na nowym polu zasłużyć się ojczyźnie. 
Nadchodziły wiadomości i z innych jeszcze źródeł. Choć pierwsze doniesienia 
z Krakowa wystawiały smutne świadectwo tamtejszym Polkom, wysiadującym w 
kawiarniach i restauracjach z niemieckimi oficerami, wkrótce jednak okazało 
się, że tą drogą właśnie przenikały do podziemia informacje najbardziej 
tajne, pochodzące nawet z kancelarii gubernatora Franka. "Wabik" w 
Puławach, nie mogąc się pogodzić z utratą zezwolenia na broń myśliwską, 
głównie dla swojej pasji łowieckiej stał się dostarczycielem zwierzyny do 
niemieckich klubów i kasyn, ale przy tej okazji mógł ustrzelić niejedną 
ważną nowinę. "Murka" w Pradze najwidoczniej zakochała się w swoim szefie i 
była mu bezgranicznie posłuszna. Jednym słowem - świat był formalnie 
naszpikowany nosicielami tajemnic, trzeba tylko było umieć z niemieckiej 
pieczeni wydłubać najbardziej tłuste kąski.
"Murkę" zobaczył "Peter Iwanow" niespodziewanie przy kolacji w swoim 
pensjonacie. Zaproszony do stolika przez nader rozmownego i ciekawskiego 
właściciela "Frankfurter Hofu", major przelotnie rzucił okiem na innych 
gości i ze zdumieniem zobaczył opodal "Murkę". "Piękna, co? Czeszka" - 
informował hotelarz. Oboje nie dali po sobie poznać, że coś ich łączy, ale 
zaraz po kolacji "Murka" wyszła na spacer i zaczekała na majora w pobliżu. 
Jako obywatelka Finlandii, musiała zatrzymać się w Berlinie i tu uzyskać 
pozwolenie na odbycie dalszej podróży, mieli więc parę dni czasu na 
dokładne omówienie spraw. "Sprawdziłam twoją metodą, oni tu szczegółowo 
rewidują wszystkie nasze rzeczy" - mówiła "Murka". Rzeczywiście, małe 
niteczki lub okruszyny wkładane pomiędzy bieliznę, do ubrań lub umieszczone 
przy zamkach walizek zmieniały miejsce, a cieniutki włosek, sklejający 
papiery lub stronice książki, okazywał się przerwany.
W sumie biorąc, "Peter Iwanow" był z tego pobytu wielce zadowolony. 
Przekazał swoim agentom otrzymane z Londynu hasła na Pragę, Pilzno i 
Bratysławę, otrzymał dwa razy pocztę kurierską z kraju i doskonały materiał 
z Czech, między innymi o dyslokacji wojsk i o ostatnich zamówieniach 
wojennych dla zakładów Skoda, wreszcie sam ustalił pozycje broniących 
Berlina baterii przeciwlotniczych i sporządził właściwie jakby cały referat 
o niemieckim przemyśle wojennym. Intrygowały go jednak mętne wersje na 
temat rzekomo morderczych, zupełnie nowych broni, produkowanych gdzieś na 
północy Niemiec. Nie lekceważył tych pogłosek, gdyż jeszcze przed wojną 
wysłuchał niejednej pouczającej pogawędki profesora fizyki Wolfkego. 
Należało także wyjaśnić zagadkę ruchu wojsk niemieckich, które powoli, 
stopniowo opuszczały Francję i kierowały się na wschód oraz na południowy 
wschód.
Materiał redagowano i lakowano woskiem w kopertach zaopatrzonych w 
japoński napis "Adam" i wysyłano je przez kurierów z pocztą dyplomatyczną 
do Sztokholmu. Sam "Peter Iwanow" nic ze sobą nie zabierał, musiał być 
"czysty".
Wypłynęła teraz kwestia, jak wywieźć z granic Rzeszy pakunek ze 
sztandarami. Poirytowany kłopotem, major nawet nie rozwinął paczki, którą 
musiał z attaszatu zabrać wobec grzecznych, lecz już bardzo stanowczych 
nalegań kapitana Hirotani. "U nas także pracują różni ludzie - mówił 
Hirotani. - Niejednego już paliła ciekawość, co to za paczka. Nie wiem, co 
z tym zrobicie, to wasza rzecz".
Tymczasem wzmożona akcja lotnictwa angielskiego jeszcze bardziej 
skomplikowała sytuację przed zamierzonym wyjazdem. W odpowiedzi na 
intensywne bombardowanie portów brytyjskich i Londynu, gdzie nawet została 
uszkodzona siedziba królewska - Buckingham Palace, Anglicy zaczęli 
regularnie wysyłać eskadry swoich bombowców nad Berlin i inne miasta 
Rzeszy. Podczas jednego z nalotów został poważnie uszkodzony prom kursujący 
z Sassnitz do Trelleborgu w Szwecji. Stało się to właśnie wtedy, kiedy na 
paszporcie "Iwanowa" kończyła się ważność wizy niemieckiej. Co prawda 
istniała możliwość przedostania się do Szwecji pociągiem przez Danię lub 
samolotem, ale wymagałoby to dodatkowych zabiegów o prawo zmiany środka 
lokomocji. Poza tym wyjazd i tak nie byłby możliwy bez odwiedzenia biura 
Gestapo na Burgstrasse, bo tylko tam udzielano prolongaty na pobyt w 
Niemczech.
Sytuacja stawała się krytyczna. Paczki ze sztandarami, ukrytej pod 
materacem "Kuby", nie można było zostawić tam na dzień. W konsekwencji 
"Peter Iwanow" dźwigał ją przez parę dni wciąż ze sobą; musiał z nią 
chodzić do biura podróży, a wreszcie udać się z nią i na Burgstrasse. Udało 
mu się uzyskać bilet lotniczy, ale tylko dzięki temu, że właśnie przybył do 
Berlina kurier z Tokio, a że miał paczkę dla Sztokholmu, więc przy tej 
okazji udzielono Japończykom dwóch miejsc w samolocie do Szwecji. Tymczasem 
jednak upłynął termin ważności wizy.
"Kuba" posuwał się daleko za majorem, kiedy nadeszła fatalna godzina 
wizyty w Gestapo. Dwaj przyjaciele szli jak na ścięcie. Kamienice na 
Burgstrasse naprzeciw biur Gestapo były wyludnione, a ich okna - zabite 
deskami. Im bliżej głównego wejścia, tym więcej widziało się specjalistów 
od wybijania zębów. "Szakale i hieny żywiące się ludzką padliną" - ponuro 
myślał Rybikowski. Jakubiańca narażać dalej nie chciał, toteż zostawił go 
na ulicy. Ciążyły mu sztandary, które w duchu przeklinał, wskazany przez 
strażnika korytarz wydawał się straszliwie długi, ławka w poczekalni - 
twarda, urzędnik ledwie widoczny w swoim okienku - potworem, a oczekujące 
osoby - wielce podejrzane.
Wreszcie nadeszła jego kolej, podał paszport.
- Niestety, nieważny! Wiza się skończyła - warknął gestapowiec.
- Wiem. Proszę o przedłużenie.
- Po co? 
- Żeby móc wyjechać. Ja pracuję w Sztokholmie. 
- Czemu pan nie wyjechał wczoraj?
- Bo w ostatniej chwili powiedziano mi, że ferra jest uszkodzona.
- Gdzie pan mieszka?
"Peter Iwanow" skwapliwie okazał hotelowe rachunki. Gestapowiec uważnie 
zbadał wizy: fińską, szwedzką, niemiecką. Raz jeszcze przyjrzał się 
petentowi, chwilę namyślał się, rzucił też okiem na paczkę.
- Siadać i czekać - rozkazał wreszcie.
Ławka stała się bardziej twarda, sztandary gorzej uciskały kolana, a czas 
mijał niesłychanie wolno. Gestapowiec znikł w drzwiach na prawo. Nie było 
go z pół godziny: najdłuższe trzydzieści minut w życiu majora! Wreszcie 
wszystko uległo nagłej zmianie. Po powrocie gestapowiec rzekł:
- Sprawdzałem u Japończyków, czy pan rzeczywiście musi jechać. No, 
potwierdzili!
Coś w rodzaju kwaskowatego uśmiechu wykrzywiło urzędnikowi wargi. Wydał 
się naraz prawie sympatyczny. Ławka zmieniła się w jakiś miękki, przytulny 
mebel. Oczekujący ludzie - Rybikowski uśmiechał się życzliwie do nich - no 
cóż, wyglądali teraz na porządnych, nawet powietrze stało się przyjemne, a 
cały świat - przychylny i wesoły. Lekkim krokiem opuszczając ponury gmach 
"Peter Iwanow" zdumiał się przerażoną miną wiernie oczekującego na ulicy 
"Kuby". Z paczką, idąc nie razem, lecz jeden za drugim, doszli na 
Nollendorf Platz do attaszatu.
Wielka w tym była zasługa "Kuby", że podczas poprzednich dni zjednał obie 
pracujące u Japończyków Niemki. O jednej wiedziano, że jest hitlerowską 
agentką; tę Jakubianiec potraktował kolacyjkami. Druga okazywała mu swoją 
przychylność, więc dla wzmocnienia sympatii została obsypana prezentami, co 
uśpiło do reszty jej czujność przy zaopatrywaniu kurierskich walizek w 
przepisowe plomby. Wreszcie zawarto "sztamę" także i z samym kurierem, w 
czym znacznie dopomógł kapitan Hirotani. Ostatecznie, dzięki różnym 
zabiegom, udało się przeprowadzić cały plan nielegalnego wyekspediowania 
sztandarów.
Wyjeżdżało z attaszatu ich dwu: kurier z Tokio i "Peter Iwanow". Czas 
wyliczono tak, żeby dojechać na lotnisko Tempelhof w ostatniej chwili. 
Kurier z Tokio posiadał dwie walizki i teczkę, Rybikowski - opakowane 
sztandary. Wysiadając z samochodu, major podał swój paszport Japończykowi.
- Leć, załatw, bracie, nasze paszporty, a ja pójdę na cło z paczkami. Dam 
sobie radę, idź!
Japończyk z samą tylko teczką posłusznie ruszył do kontroli paszportów. 
Tymczasem Rybikowski szybko wyjął z kieszeni przygotowany w attaszacie 
sznurek ze zwisającą plombą. "Porządna kobieta, zrozumiała, o co chodzi, i 
wyszła na chwilę" - myślał o Niemce, która zarządzała plombowaniem. Jako 
tako owinąwszy swój pakunek sznurkiem z plombą, major sam zaniósł wszystkie 
rzeczy do celników. "Schnell, schnell" - popędzano się wzajemnie. "Schnell" 
- zawołał i kurier z Tokio, nadbiegając z paszportami. I wszystko poszło 
gładko, tyle że Rybikowski aż się spocił od wysiłku. Nie chodziło o ciężar 
waliz, ale o to, żeby tokijski kurier nie zauważył "dyplomatycznej plomby" 
na pakunku towarzysza.
W Sztokholmie na pytanie szwedzkich celników, co wiezie, "Peter Iwanow" 
swobodnie odrzekł, że to jakieś stare łachy. Zresztą plomba już została 
odcięta, a ludzie mieli tu nową sensację: Włochy napadły na Grecję.
W niespełna rok potem widziałem i ja sławetne sztandary. Jeden, już 
"owiany dymami prochu", był sztandarem 81 pułku piechoty. Drugi, polewając 
go serdecznymi, patriotycznymi łzami, wyszywały w konspiracji panny zakonne 
i niezakonne w Wilnie. Zaopatrzyły one swoje dzieło w napis "Miłość żąda 
ofiary" i przeznaczyły dla polskich lotników na Zachodzie. Oba sztandary 
pojechały więc ze swoimi masywnymi orłami do Londynu. A za nimi ciągnęła 
legenda. Ale nie ta, którą streściłem. O uczynności konsula Sugihary i o 
ryzykownych poczynaniach oficerów wywiadu nic nie wspomniano. Wiele 
natomiast szeptano na temat ostrego zatargu, jaki wynikł w Sztokholmie, 
gdzie pokłócili się dwaj dygnitarze, poseł i attach wojskowy, walcząc o 
prawo zawiezienia sztandarów do Londynu i wręczenia ich generałowi 
Sikorskiemu. Wreszcie uzgodniono, że pojadą obaj, ale kolejno, przy tym 
każdy zawiezie po jednym sztandarze, dając w ten sposób dowód swoich zasług 
i trosk narodowych.
Ze wspomnień Marii Ś.
W roku 1940 o pieniądze było łatwiej, bo miastowi żywność po wsiach 
kupują, ale prawdziwego spokoju już nie doczekaliśmy się. Zaraz po świętym 
Stanisławie Gestapo przyjechało po syna Mietka, bo on chodził z innymi po 
lesie zbierając broń i amunicję. Powiedziałam, że w domu syna nie ma, ale 
Niemcy zabrali chłopaka od Gębusiów z Borsuk i tak go bili, że im wszystko 
powiedział, kto i co. Wtedy oni wyprawili się do Błazin, gdzie Mietek 
pracował w gminie, ale Stach Latało jeszcze do dnia przybiegł do niego cały 
spocony i krzyknął: "Uciekaj". To Mietek rozpowiedział ludziom, że jedzie 
na spis inwentarza do Jasieńca i Serednic, sam poszedł w inną stronę i 
skrył się u Józefa Guta w dole z kartoflami, a potem na odludziu, w 
puszczy, u gajowego Józefa Małka w Niwie. Żandarmi szukali go w gminie, 
aresztowali sekretarza Myszkę i Władzia Skibę, i wójta Pomykałę. Mietka 
szukali wszędzie, a Władzia Skibę chcieli rozstrzelać i katowali, ale 
nareszcie posłali do obozu Sachsenhausen i nieszczęsny Władzio tam przebył 
do końca wojny. Mój Mietek, choć wolny, tułał się odtąd po ludziach i mało 
go widziałam, tylko ciągle strach miałam w sercu o niego, kiedy zaczął 
życie sekretne. A Gębusia nic to nie uratowało, że wydał Mietka i Władzia, 
bo sami Niemcy go zabili. Później do Mietka w lasy chodziła Wanda. Biedny 
Mietek tam zimował w dole, okropnie marzł i tym się rozgrzewał, że bił 
pogrzebaczem w patelnię i w ten sposób odganiał dziki od kartofli, co je 
zadołował gajowy. I tak mój syn tułał się u obcych aż do drugiej jesieni, 
kiedy młodsza Janka poszła do niego i przyprowadziła do domu, ale tutaj 
także siedział przeważnie w słomie, to na oborze, więc zaczął kaszleć i 
wrzody mu się rzuciły na ciało. Musiałam go jakoś odhodować, brałam do 
mieszkania, ale zawsze bałam się, żeby go nie zobaczył kto, więc zamykałam 
drzwi. Jak sąsiedzi się pytali, mówiłam, że to od owiec, bo włażą do domu. 
Gospodarka szła nam lepiej. Stary szykował kloce, bo umyślił sobie zbudować 
nowy dom. Wojna wojną, a mieszkania ludziom potrzebne.
Z pamiętnika Heleny M.
W styczniu 1940 roku pędzono Żydów z getta. Szli szybko, poganiani 
kolbami i krzykami. Kobiety niosły dzieci na rękach... Płakaliśmy 
wszyscy... Wielu starało się podać im żywność, ubrania. Żandarmi krzyczeli 
i strzelali. Byli zacietrzewieni, zaognieni, źli, straszni. Żydów z całego 
miasta popędzono piechotą w srogi mróz do Poniatowej, pod Opole Lubelskie. 
Tam, w lasach, stały nie dokończone baraki. Stłoczeni, w nie opalonym 
budynku, bez żadnej pomocy, bez żywności - zginęli w ciągu niewielu dni. 
Ale zaraz przywieziono do Puław i umieszczono w getcie nowych Żydów - z 
Węgier i Czech. Ginęli masami...
Ojciec zdumiony, że "naród Goethego i Schillera" zdolny jest do takich 
zbrodni.
Tiergarten
Z końcem września 1940 roku, gdy Tokio przyłączyło się jako trzeci 
sojusznik do Berlina i Rzymu, generał Onodera tak "usprawiedliwiał" 
zaborcze dążenia swego rządu:
- Japonia stoi przed wielkimi trudnościami. Potrzebujemy nie tylko 
przestrzeni życiowej, zresztą daleko bardziej niż Niemcy. Pan widzi, jak 
Niemcy i Rosjanie patrzą łapczywie na nikiel z Petsamo. Otóż my musimy mieć 
węgiel, rudę żelaza, cynk, cynę, wolfram z Indochin. Przez Indochiny 
wiedzie jedna z ważnych dróg do Chin, gdzie od trzech lat toczymy ciężkie 
walki. Francja, już będąc w agonii, ustąpiła naszej presji i zamknęła 
tranzyt, ale tymczasem na rzece Czerwonej w Haifongu nagromadziło się ponad 
sto tysięcy ton materiału wojennego dla naszego przeciwnika, tak zwanych 
Chin Narodowych. Ostatecznie Tokio musi położyć rękę na Indochinach, na 
szlaku birmańskim, wreszcie na Indiach Holenderskich, z ich roponośnymi 
terenami. Pakt Tokio z Berlinem i Rzymem daje nam prawo do urządzenia Azji 
w myśl naszych potrzeb. Dlatego zaczynamy wchodzić tam, gdzie wytworzyła 
się pustka. Któż obejmie dziedzictwo po Francji, jak nie my?
- A jeśli ruszą Stany Zjednoczone? - pytał Rybikowski.
- No cóż, wtedy przyjdzie czas na nas - mówił generał, choć już bez 
entuzjazmu. - Tymczasem zagadką dla nas jest postawa Związku Radzieckiego, 
czyli samego Stalina. Zdaje się, że Hitler także pragnie tę zagadkę 
wyjaśnić, i to jak najprędzej.
Istotnie, w jesieni tegoż roku dokonał się zasadniczy zwrot w zamiarach i 
polityce Hitlera. Na plan dalszy odeszła sprawa opanowania Gibraltaru i 
Portugalii, schodził z listy głównych celów zamiar skolonizowania Afryki 
północnej, zachodniej, a nawet środkowej. Wojnę z Anglią można było, 
zdaniem Hitlera, prowadzić na odległość, przy pomocy bombowców i U-Bootów, 
sukces wydawał mu się tu po prostu kwestią czasu. Aby go nie tracić, Hitler 
postanowił wyjaśnić położenie na wschodzie.
Sojusz ze Związkiem Radzieckim na razie "grał", jednakże ta sama niby 
zaprzyjaźniona Rosja ostro zareagowała na wysłanie niemieckich wojsk do 
Rumunii i opierała się niemiecko-włoskim projektom bałkańskim. W tej 
sytuacji Hitler zaproponował Stalinowi, by Związek Radziecki jako czwarty 
partner przystąpił do "osi". Odpowiedź nadeszła uprzejma, lecz wskazująca 
konieczność przedyskutowania wielu zagadnień. Tak doszło do podróży 
komisarza spraw zagranicznych Mołotowa do Berlina. Radziecki mąż stanu miał 
przybyć do stolicy Rzeszy 13 listopada.
Świat nie wiedział, co się może kryć w tajemnych kancelariach Berlina i 
Moskwy, ale wieść o zamierzonej podróży przeniknęła do pewnych kół 
cudzoziemskich. Przede wszystkim zelektryzowała ona generała Onoderę.
- Potężny czwarty partner bardzo wzmocniłby samą "oś", ale jednocześnie 
umniejszyłby w niej znaczenie Japonii - powiedział informując Rybikowskiego 
o tej nowinie. - A dla was - zauważył spojrzawszy przelotnie, lecz wymownie 
na Rybikowskiego - byłoby to równoznaczne jeśli nie z likwidacją Polski, to 
przynajmniej z długim okresem niesłychanych cierpień i strat. Miejmy 
nadzieję, że do tego nie dojdzie.
"Szyfrować, natychmiast szyfrować" - poderwał się Rybikowski.
Politykiem "Peter Iwanow" nie był. Jak inni żołnierze, bolał nad utratą 
niepodległości Polski. Na dobitkę komisarz radziecki miał rzekomo 
obraźliwym komentarzem powitać upadek państwa polskiego. Tak więc wizyta 
Mołotowa budziła w Rybikowskim nieprzychylne uczucia; zresztą niepokoiła 
ona w stopniu najwyższym wszystkich, co ratunek dla świata widzieli w 
konflikcie Berlina z Moskwą, a nie w ich współdziałaniu.
"Anglicy z pewnością uczynią wszystko, aby Rosję zniechęcić do tego 
flirtu" - myślał major, szyfrując ważną nowinę.
Mołotow przebywał w Berlinie cztery dni, ale dopiero dnia 27 listopada, 
po jego wyjeździe, nowy ambasador radziecki w Berlinie sprecyzował w 
specjalnej nocie postawę Związku Radzieckiego, a raczej samego Stalina.
Według Japończyków, Stalin zapytywał Hitlera, jaki jest stosunek 
niemieckiego rządu do radzieckiej polityki w Finlandii, dalej żądał zgody 
na wprowadzenie do Bułgarii garnizonów rosyjskich, przewidywał konieczność 
założenia baz w Dardanelach bądź za zgodą Turcji, bądź poprzez wspólne 
naciski na Ankarę, domagał się zgody na uznanie północnej Persji i 
północnej Anatolii za strefę rosyjskich interesów i spodziewał się 
niemieckiego pośrednictwa w sporze rosyjsko-japońskim o Sachalin. Gdyby 
postawa niemiecka w tych punktach okazała się przychylna, to Stalin gotów 
byłby rzekomo przystąpić na czwartego partnera do paktu trzech mocarstw, 
czyli do "osi". Tak twierdzili Japończycy.
Dnia 18 grudnia Hitler zdecydował się i podpisał rozkaz zatytułowany 
"Wehrmacht-Befehl nr 21 - Operation Barbarossa". Plan przewidywał natarcie 
na Rosję setką dywizji, w tym dwudziestu pięciu pancernych i trzydziestu 
całkowicie zmotoryzowanych. Dnia 3 lutego 1941 roku Hitler zatwierdził plan 
strategiczny opracowany przez marszałka polnego von Brauchitscha. Jednakże 
to wszystko działo się potajemnie; o propozycjach Stalina i o powziętych 
decyzjach Hitlera mogły świadczyć zaledwie dostrzegalne tu i ówdzie ich 
konsekwencje, na których ślad niekiedy natrafiał wywiad; domorosłym naszym 
politykom pozostawało nadal błądzenie pomiędzy polskim "jakoś to będzie" a 
angielskim "wishfull thinking". W każdym razie postanowiono berlińską 
naradę Mołotowa przynajmniej obrzydzić jej uczestnikom.
Zapewne rozwinął "skrzydła" wówczas także i brytyjski "Intelligence 
Service", ale i sieć "Peter Iwanowa" nie próżnowała. Major zażądał od 
wszystkich placówek i agentur, aby natychmiast zajęły się zebraniem 
szczegółowych danych o zamierzonej podróży i o planowanym pobycie Mołotowa 
w Berlinie. Można było uważać za pewnik, że lotnictwo brytyjskie skorzysta 
z okazji, aby dyplomata radziecki ocenił zasięg bombowców Royal Air Force 
oraz skuteczność ich akcji. Informacje rzeczywiście nadeszły w porę i na 
trasie odbywanej podróży gęsto pojawiły się ślady zniszczeń, wreszcie 
podczas samej berlińskiej gościny nocne niebo nad stolicą Rzeszy zamieniło 
się w huczące wybuchami piekiełko.
Przewidując taką możliwość, Rybikowski nie mógł wytrzymać na miejscu w 
Sztokholmie. Najchętniej przyłączyłby się do Mołotowa i towarzyszącej mu 
świty już od początku całej podróży, żeby naocznie przekonać się o wyniku 
swoich meldunków. Skoro jednak wyprawa tego rodzaju przekraczała granice 
możliwości, przeto postanowił przenieść się na parę tygodni do Berlina, pod 
niecierpliwie oczekiwane angielskie bomby.
Panika po upadku Francji minęła, Polacy w Sztokholmie już nie siedzieli 
na walizkach i nie trzymali w pogotowiu plecaków. Odzyskali rezon także 
pułkownikostwo Brzeskwińscy. Major umówił się z pułkownikiem, jak zwykle, w 
ustronnych ponumerowanych alejkach Skansenu, gdzie spokojnie 
przedyskutowali sytuację i zamiary na przyszłość. Chodziło o stwierdzenie, 
jak w nowych warunkach działa sieć wywiadu i co wymaga w niej naprawy lub 
zmian dla utrwalenia pozycji w samych Niemczech. Pani Kazimiera 
Brzeskwińska, choć ze łzami w oczach, znów przygotowała dla majora i jego 
ludzi cieniutkie, lecz bardzo szczelne woreczki z jedwabiu, prawie 
niedostrzegalne po wszyciu w połę ubrania. Ponieważ major nie zużył jeszcze 
swojej porcji, więc pani Brzeskwińska zatroszczyła się o Jakubiańca, 
przeznaczając dla niego dawkę podwójną cyjanku potasu.
Generał Onodera sam się postarał o wizę dla "Peter Iwanowa". Odwiedził w 
tym celu doktora Wagnera, który w Sztokholmie uchodził za przedstawiciela 
samego szefa Abwehry, admirała Canarisa. Japończyk wizę przyniósł, ale minę 
miał markotną.
- Piękne czasy skończyły się - powiedział. - Gdybym nie poszedł sam, to 
nie daliby wizy. Jakieś niebywałe zaostrzenia, wzmożona kontrola! Wypełniać 
trzeba wiele rubryk. Na niemieckiej granicy straże będą uprzedzone. 
Kontrola dewizowa także będzie bardzo ścisła, musi się pan przygotować na 
rewizję osobistą. Nie wiem, dlaczego to wszystko. Może z powodu Mołotowa? I 
jak to wszystko panu pójdzie?
Poszło całkiem dobrze. W Sassnitz, znów oczekując na pociąg do Berlina, 
podróżnik stwierdził znaczny postęp w morderczej akcji Anglików. Część 
portu i magazynów już legła w gruzach, na redzie sterczały maszty 
potopionych statków. Długo w noc siedząc na dworcu, podróżny rozmyślał o 
ludzkiej doli. Wokół snuli się robotnicy, więźniowie pod strażą, kolejarze, 
wehrmachtowcy, esesmani. "Tęgich min jakoś nie mają" - zauważył w duchu.
Listopadowy ranek w Berlinie był chmurny, na noce najbliższe wielce 
obiecujący dla bombowych poczynań. Major pojechał na Nollendorf Platz do 
attaszatu, a potem do hotelu "Frankfurter Hof", gdzie powitano go jak 
starego klienta.
W hotelu postępował według ustalonego już obyczaju. Jowialnie pogadał z 
ludźmi z recepcji, do wypełnionej karty meldunkowej dołączył napiwek (dwie 
marki), zjednał sobie windziarza (jedna marka), poprosił numerową o pomoc w 
rozpakowaniu walizy i przy okazji dziewczynę poklepał (plus dwie marki), 
potem dzwonił po wodę mineralną (jedna marka), o plan Berlina (jedna 
marka), o wyczyszczenie obuwia (jedna marka). Wiedząc, że pracownicy są z 
reguły wciągnięci do służby dla Gestapo, zapewniał sobie ich życzliwość 
przyjaznymi rozmówkami i hojnością. Metoda okazała się niezawodna także i 
tym razem: pokojówka poznała go od razu, przysiadła na pogawędkę z miłym 
cudzoziemcem i gadała, gadała, jak najęta.
- Cieszę się, że pan znów jest u mnie, na drugim piętrze - mówiła - bo 
tam na trzecim służy taka, co pisze co dzień sprawozdanie. Na pewno wiele 
wymyśla z własnej głowy, taka jest już podła.
- A ty?
- Ja nie taka. Co jakiś czas wzywają i mnie, owszem. Pewnie i teraz każą 
przyjść, opowiedzieć o nowych gościach.
- O mnie też?
- Naturalnie, oni są ciekawi każdego, szczególnie jeśli to cudzoziemiec. 
Czy pan tu na długo?
- Może na tydzień, a może i na dwa, trzy tygodnie. A dlaczego pytasz?
- Bo jeżeli na dłużej, to lepiej będzie, jeżeli się pan za kilka dni 
przeniesie na trzecie, wtedy ja będę tam, pan wie, my się wymieniamy. A za 
dwa tygodnie - znów na drugim, rozumie pan? W ten sposób będzie pan zawsze 
pod moją opieką. To lepiej.
Gość roześmiał się wesoło.
- Dobrze, zgadzam się - odrzekł - tylko nie wiem, czy to takie potrzebne.
- Co pan tam wie! - zamachała rękami. - Każdemu, co tu przyjeżdża, wydaje 
się, że u nas jest tak, jak gdzie indziej, jak w Szwecji. Tu można się 
potknąć o byle głupstwo...
Naopowiadawszy o wielce pouczających przykładach owych "byle głupstw", 
pozostała już na cały okres wizyty troskliwą opiekunką hojnego cudzoziemca. 
A tymczasem godziny berlińskich dni i nocy posypały się jak w 
błyskawicznym, wciąż zmiennym kalejdoskopie. Powitanie z "Kubą" wypadło tym 
razem dramatycznie. Umówiony z majorem, czekał na Schlesischer Bahnhof, 
kiedy nagle dworzec zaroił się od gestapowców i esesmanów. Spieszący na 
spotkanie "Peter Iwanow" zobaczył kolumnę samochodów, która ruszyła sprzed 
dworca i całym pędem skierowała się do centrum Berlina. Obok samochodów 
rwały przed siebie motocykle, a za kolumną podążały auta przybocznej straży 
fhrera. "Czyżby Mołotow? Dziś?" - pomyślał major. Wtem z tłumu podróżnych 
i gapiów wyrwał się kapitan Jakubianiec i podbiegł do przyjaciela. Widać 
było, że jest wstrząśnięty. Nie panując nad sobą, mówił zdyszanym głosem:
- Przed chwilą był tu Hitler! Że też nie miałem przy sobie broni! Już by 
nie żył!
- Ciszej, ciszej, bracie - wyjąkał Rybikowski.
- Przeszedł o parę kroków ode mnie! Już by nie żył! - powtarzał z wielką 
żałością oficer. - Ja bym go w samo ucho albo na komorę...
Uspokoiwszy się zreferował "Kuba" przebieg pracy swojej i swoich agentów, 
a przeważnie agentek. "Zginie kiedyś przez te baby" - znowu truchlał major, 
musiał jednakże przyznać, że kobiety spisują się znakomicie. Ostatnio, na 
przykład, "Kuba" otrzymał ciekawy materiał od "rodaczki spod Oszmiany", jak 
nazywał tę informatorkę.
"Rodaczka spod Oszmiany", majorowa Lindemann, miała męża-oficera, który 
służył we Francji. Uzyskanie zezwoleń na odwiedzenie męża i wyjazd do 
Francji nie przyszło jej z trudem, a udzielony przez "Kubę" fundusik 
pozwolił na te zakupy, o których praktyczna kobieta marzyła. Przywiozła nie 
tylko francuskie jedwabie i kosmetyki dla siebie, ale i bardzo sumienne 
sprawozdanie, drobnym maczkiem spisane na kilkunastu kartkach. "Kuba" 
oceniał tę robotę bardzo wysoko, mówiąc:
- Będziemy z niej mieli pociechę. Wymieniła mnóstwo jednostek i 
poprzednie lub nowe miejsca ich postoju, sygnalizuje transporty na wschód, 
a także powtarza wiele wiadomości, które uzyskała od męża i jego kolegów, 
jak i podczas drogi, bo przecież odbywała swoją podróż w towarzystwie 
niejednego wyższego oficera. Poza tym zaprzyjaźniła się z innymi kobietami, 
co też pojechały do swoich walecznych szakali. Z tego wszystkiego zdaje się 
wynikać, że w Oberkommando ścierają się dwie koncepcje. Jedna z nich wciąż 
zakłada rozprawienie się najpierw z Anglią, druga zaś wolałaby szukać drogi 
porozumienia z Londynem, aby z wiosną uderzyć na Rosję bez ryzyka dwóch 
frontów. Na razie Luftwaffe ma nadal intensywnie "zmiękczać" lordów. 
Zresztą żaden z oficerów nie obawia się Anglików, więc tak czy inaczej z 
pewnością dojdzie do uderzenia na wschód. Tak sądzi mąż naszej nowej 
przyjaciółki, to samo powtarzają za swymi rycerzami żony innych oficerów. A 
teraz nasza rodaczka chce jechać do Warszawy, niby po zakupy.
- W takim razie może wyślemy przez nią pieniądze dla "Wielkiego Ojca". 
Rewidować żony wyższego oficera nie będą - rzekł major.
Nie trzymając u siebie żadnych papierów, "Peter Iwanow" i "Kuba" składali 
je w swojej kasetce na Nollendorf Platz i tylko tam odbywało się ich 
czytanie. Przy tej okazji major zastanowił się nad tym, czy Japończycy nie 
zaglądają do kasetki.
"Nie, oni są dyskretni" - zapewnił Jakubianiec. Ciekawość, jak zachowują 
się Japończycy, piekła go od dawna, bo szczególnie tu, w berlińskiej 
ambasadzie, wielu z nich przejawiało gorące sympatie proniemieckie. 
Jakubianiec postanowił więc choćby raz dokonać próby. Notatki, sprawozdania 
agentów, wycinki z pism, fotografie i szkice zostały ułożone w teczkach 
niby chaotycznie, niekiedy "do góry nogami", a między papiery wsunął 
kapitan kilka włosków. Dobrze zapamiętawszy to wszystko, co starannie 
przygotował, po paru dniach mógł stwierdzić, że ani pieczęć woskowa na 
teczce nie została uszkodzona, ani zawartości jej nikt nie przeglądał. Tak 
więc japoński attaszat wojskowy w Berlinie najwidoczniej przyjął orientację 
generała Onodery i działał niezależnie od ambasadora, który wciąż nie 
ustawał w demonstrowaniu ścisłej przyjaźni rządu tokijskiego z Berlinem i 
Rzymem. Zresztą wynikało to również ze stosunku Japończyków z attaszatu do 
panów "Peter Iwanowa" i "Żorża Kuncewicza". 
Sekretarką attaszatu była Niemka w średnim wieku, osoba wyzbyta wszelkich 
kobiecych odruchów, małomówna i opanowana, "istna maszynka do 
sekretarzowania", jak scharakteryzował ją "Kuba". Pragnąc się jej 
wywdzięczyć za usługi poprzednie i zaskarbić sobie jej pomoc w przyszłości, 
"Kuba" poprosił ją na obiad, a później na kolację. Wreszcie gdy zaofiarował 
Niemce jakiś piękny porcelanowy drobiazg z Kopenhagi, wyzbyła się wszelkiej 
rezerwy.
- Musicie, meine liebe Herren, wiedzieć, co sądzą o was inni - 
impulsywnie wyznała. - Otóż niektórzy z Japończyków są zdania, że wy 
pracujecie dla jakiegoś wywiadu. Może rosyjskiego, a może angielskiego. Ale 
znowu inni krótko im odpowiadają, że sam generał Onodera opiekuje się wami, 
że konsul Sugihara ma także do was zaufanie.
Mimo to, nawet po upewnieniu się, że złożone w attaszacie materiały nie 
podlegają żadnym badaniom, Rybikowski i Jakubianiec postanowili, że w 
przyszłości cała przechodząca przez ręce Japończyków poczta musi być 
szyfrowana, szczególnie gdy chodzi o spotkania, nazwiska i adresy. Nie 
korzystali z szyfru zbyt trudnego do odgadnięcia, ale dla odczytania go 
należałoby posiadać odpowiedni egzemplarz kieszonkowego słowniczka 
niemiecko-rosyjskiego i ponadto znać klucz, jak z tego korzystać. Gdy zaś 
major odwiedzał Berlin, to w rozmowach telefonicznych pomiędzy sobą 
stosowali swoisty kod koleżeński. Niekiedy Rybikowski, dzwoniąc do "Kuby", 
mówił mu zwięźle:
- Zapisz sobie: 257-382-141-281-17-4...
Podsłuchowi nic to nie dawało, w każdym razie odszyfrowanie treści 
zajęłoby im parę miesięcy.
Rozmowy przyjaciół, choć prowadzone półgłosem podczas spacerów po 
ciemnych ulicach Berlina, także wymagały niemałej domyślności. Na wiele 
pojęć mieli własne, żołnierskie, koleżeńskie oznaczenia. Należały do nich: 
"Wielki Ojciec" (szefostwo Armii Krajowej), "gdzie wódka jest tania" (kraj 
rodzinny), "żółtko" albo z większą kurtuazją "jajko" (Japończyk), "Futek" 
lub "Futkowie" (koledzy w kraju). Na Londyn czy Anglię mówiło się "tam, 
gdzie atutują" (skojarzenie ze znanym bridżowym powiedzonkiem o lordach), 
informator nazywał się "pasierbem" czy "pasierbicą", agent - "synkiem", 
agentka "córeczką", a generał Onodera "słoneczkiem" lub "Wielkim Jajkiem", 
Sabina - "Jajkową" i tak dalej. Wszystko to, naturalnie, wplatano w dyskurs 
toczony po niemiecku, żeby żaden polski dźwięk nie zainteresował ludzi 
przypadkowo lub nieprzypadkowo zaczajonych w ciemności obok spacerujących. 
Komuż jednak i na co mogły się przydać szybko wymawiane frazesy w takim 
rodzaju: "Wielki Ojciec" może już rozmawiać bezpośrednio z tamtymi, co 
atutują" (oznaczało to, że Londyn ma już nareszcie łączność radiową z 
krajem). Albo: "Jajkowa lada dzień sama wybiera się do Futków" (czyli 
Sabina wkrótce pojedzie do Warszawy).
Major chciał znów zobaczyć Sabinę, tym razem "w akcji", ale w taki 
sposób, żeby ona o tym nie wiedziała. "Po co jej mam przypominać 
Jacobsena?" - mówił. Wobec tego ułożyli się z "Kubą", że major będzie ich 
eskortował z daleka w dniu wyruszenia w podróż. Paszport dla Sabiny oraz 
inne potrzebne dokumenty pomyślnie załatwiono w ambasadzie Japonii, zaś 
pilna poczta z Londynu została umiejętnie wszyta w płaszcz pasażerki, która 
już dnia następnego mogła znaleźć się w Warszawie. Byłby to prawdziwy 
rekord w komunikacji pomiędzy sztabem naczelnego wodza a jego zastępcą w 
kraju, bo cała operacja tym razem nie zajęłaby nawet pięciu dni. 
Przyjaciołom chodziło już tylko o upewnienie się, czy Sabina szczęśliwie 
przejdzie kontrolę przy wejściu do wagonu, bo w okresie tym wielu 
podróżnych podążało na wschód i podróżujących legitymowano na Schlesischer 
Bahnhof bardzo dokładnie.
Było już ciemno, kiedy u zbiegu ulic w pobliżu dworca Jakubianiec szybko 
podszedł do zbliżającej się kobiety, przywitał się z nią i odebrał od niej 
walizeczkę, po czym wszyscy troje ruszyli w drogę. Rybikowski trzymał się o 
kilka kroków z tyłu, wciąż niespokojny o to, aby wobec zaciemnienia ulic 
nie utracić z oczu kurierki i jej towarzysza.
Odjazd Sabiny odbył się szczęśliwie, tylko major musiał później zapytać:
- Coście się tak pokłócili, już przy samym pociągu? Bałem się, że zwróci 
to uwagę.
- A to z powodu mylnego adresu. Na szczęście w ostatniej chwili 
zapytałem, czy ona wie, że ma zgłosić się do mojego kuzyna na Widok pod 
numerem szesnaście, a tymczasem ona upierała się, że pod szóstym. Ładna i 
mądra bestyjka, ale uparta jak kozioł.
- Ale przekonałeś ją? - zapytał major.
- Naturalnie, bo przecież to jest przy Marszałkowskiej. Wyznaczyliśmy 
sobie spotkanie za cztery dni. Chodź, pokażę ci, gdzie mam swoje punkty.
Trzymając się tej strony chodnika, która była bliżej jezdni, a dalej od 
linii domów, szli najwspanialszą arterią Berlina, sławną Unter den Lindem 
wpadającą na zachodzie w ogromny Pariser Platz. Dalej - przez Bramę 
Brandenburską - weszli na teren olbrzymiego parku Tiergarten, czyli 
Zwierzyńca. Położony nad Szprewą, na południe od eleganckiej dzielnicy, 
także noszącej nazwę Tiergarten, park ciągnął się dalej ku zachodowi na 
przestrzeni kilku kilometrów, jakby imitując londyński Hyde Park lub ogrody 
Tuilleries w Paryżu. Przecięty wieloma arteriami o różnym dla ruchu 
znaczeniu, ogród obfitował w ustronne zakątki oznaczone z iście niemiecką 
dokładnością pięknymi nazwami. Blisko stąd było i do attaszatu na 
Nollendorf Platz, i do poselstwa mandżurskiego, przy Potsdamer Platz. Można 
było umawiać się tu przy wysepce Luizy albo w Ogródku Różanym, czy na 
którejś z alejek Ogrodu Angielskiego, względnie po stronie południowej 
parku, przy mostku obok Bażanciarni. Właśnie na Fasanen Brcke Jakubianiec 
spotkał się z Sabiną, innym agentom wyznaczając schadzki w północnej części 
parku.
- A tam, spójrz, nasz tajemniczy instytut - mówił "Kuba". - Masz go w 
ostatnim raporcie.
Od Tiergartenstrasse, ulicy okalającej park na południu, pochodził skrót 
sekretnej akcji "T-4". Na Tiergartenstrasse w budynku oznaczonym numerem 
czwartym, koło którego przechodzili, mieściła się instytucja kierowana 
przez doktora Bohne, a później profesora Heyde. Tu właśnie opracowano 
zasady i sposoby przeprowadzania sławetnej "Aktion T-4", czyli eutanazji, 
tu zapadło postanowienie "uśpienia" uznanych za nieuleczalnych Polaków i 
Żydów w Łodzi i na Lubelszczyźnie.
Spoglądając na siedzibę, gdzie "naukowo" i "seryjnie" skazywano ludzi na 
śmierć, Jakubianiec mówił:
- Chcą wyhodować rasę nadludzi, tak jak się hoduje zwierzęta domowe i 
zwierzynę. No, dobrze, jakaś myśl w tym jest, tylko oni chcą załatwić to 
piorunem, przez "odstrzał" ludzkiej zwierzyny "w try miga", przez mokrą 
robotę. W ich wykonaniu stałoby się to jakimś potwornym, zbiorowym 
polowaniem na wszystkich, co Niemcami nie są i nie chcą zostać, co 
sprzeciwiają się fhrerowi, co myślą inaczej niż hitlerowcy. Zważ tylko!
Skręcając znowu w głąb parku, perorował:
- Żydów wyniszczą, bo semici. Murzyni pójdą na nawóz, bo czarni, Polacy i 
w ogóle Słowianie muszą rozpłynąć się w obozach pracy, zniknąć jako narody, 
bo także należą do niższego gatunku stworzeń ludzkich, Francja nadaje się 
tylko na kabaret i dom publiczny dla Niemców. Z Anglikami rozprawić chciał 
się już cesarz Wilhelm przy pomocy pobożnych blaszek z napisem "Gott, 
strafe England", które nosili podobno wszyscy, a dziś fhrer z pianą na 
ustach pomstuje na Anglików nawet za to, że ośmielają się jeździć inaczej, 
bo lewą stroną, nie prawą. W ogóle, co tu mówić, wszyscy na świecie są dla 
nich nieuleczalnie chorzy, naturalnie oprócz nich samych. Zaczynają od 
usypiania kalek, trędowatych i melancholików, później pójdą pod nóż na 
przykład mańkuci, a na czym chcieliby skończyć - wiadomo! Tiergarten! 
Zwierzyniec! Ależ Berlin pełen jest drapieżników, w Rzeszy roi się od nich. 
Wiesz, Michasiu, czasem wydaje mi się, że na świecie nie będzie spokoju, 
póki nie obetnie się im pazurów, nie spiłuje kłów, póki nie nauczy się ich, 
że przede wszystkim należy być człowiekiem! Tiergarten - piękny park, ale 
im bardziej potrzeba niż parków i Lebensraumu - dwudziestu lub więcej lat 
mądrej szkoły, która wykształci w nich ludzkość i skromność, nie pychę i 
okrucieństwo.
- Wpływ hitleryzmu... - zaczął Rybikowski.
- Wiem, wiem, pewnie zaraz powiesz, że to wszystka nie obciąża narodu 
niemieckiego jako całości. Ale ja tu widzę zupełnie co innego. Prawie 
wszyscy przepojeni są bezwzględnością i sadyzmem. Niedawno schwytano po 
długim pościgu dwudziestu naszych oficerów, którzy uciekli przez podkop z 
oflagu Hadamar. Wyobraź sobie, że ludność wsi i miasteczek, przez które 
wieziono schwytanych i skatowanych ludzi, tłumnie wylegała na drogę i lżyła 
jeńców, nawet stare kobiety i młode dziewczęta gestami im zapowiadały, że 
się ich powiesi albo poucina im szyje. Jakby się zmówiły tysiące tych 
Niemek - każda udawała, że dłonią przecina sobie gardło, a wrzeszczały, jak 
najęte. A dalej - od tej samej mojej informatorki, która takie sceny 
widziała, otrzymałem wiadomość o transporcie paruset innych oficerów 
polskich wywiezionych koleją ze stacji tegoż obozu Hadamar do jakiegoś 
innego oflagu, podobno do Neubrandenburg. I wyobraź sobie, zabrano im 
obuwie. Żeby nie mogli uciekać! Podczas przechodzenia peronami na stacjach 
węzłowych publiczność bez przerwy z nich drwiła, pluła na nich. Okna 
wagonów, w których naszych oficerów ulokowano, były zabite deskami. 
Trzymano ich ciągle pod grozą użycia broni. Dowodził tym transportem 
oberleutnant Brhl z oflagu Hadamar, nie esesman, tylko oficer Wehrmachtu. 
No, powiedz sam, czy to oficer, czy raczej jakiś dozorca z Zoo?
Odsapnąwszy po wzburzeniu, ciągnął:
- Rodzina oficera SS Palitscha opowiada sąsiadom, jak Palitsch przechwala 
się, że w tym roku rozstrzelał grupę oficerów polskich, bo nie chcieli 
całować jego butów. Palitsch jest oficerem raportowym w obozie 
oświęcimskim. Powiadam ci, człek drętwieje!
W ogóle wieści z Oświęcimia, Ravensbrck, Stutthofu pod Gdańskiem i 
innych obozów mówiły o katuszach tysięcy i dziesiątków tysięcy Żydów i 
Polaków, a także Czechów, Norwegów, Francuzów, Greków, samych nawet 
Niemców, najczęściej komunistów. Ale to nie było wszystko - Niemcy obalali 
i niszczyli nawet pomniki naszych wielkich artystów.
- Dostaniemy szczegółowy raport - mówił Jakubianiec - ale zapamiętałem 
sobie szczególnie kilka nazwisk. Koło Bydgoszczy w Potulicach morduje ludzi 
Otto von Proeck, Oświęcimiem rządzą kaci Aumeier i Boger, buduje 
krematorium w nowymi obozie na Majdanku Erick Mussfeld, na warszawskim 
getcie zbija fortunę z niewolniczej pracy Żydów Walter Tobbens, właściciel 
"szopów", czyli fabryczek. Nie wolno też zapomnieć o tym, co wyprawia w 
Warszawie Werner Schmidt, a w Wielkopolsce generał esesmanów doktor Walter 
Wilhelm Gudewill. Proszę - intelektualista, doktor! Takich doktorów mają tu 
na pęczki! Nie, Michasiu, nie mów mi, że każdy naród podobny jest do 
innych. Ludzie wyłaniają z siebie przywódców, którzy wprowadzają w życie 
ich powszechne marzenia...
Przy omawianiu tego rodzaju tematów rozmowy pomiędzy rodakami schodziły 
również na losy ludności polskiej wywożonej z terenów za Bugiem i Sanem w 
głąb Związku Radzieckiego. Cała rodzina Jakubiańca musiała także opuścić 
rodzinne strony i nie dawała znaku życia. Pociechę w takiej sytuacji 
stanowiły przejawy dobrego serca, z którymi zesłańcy polscy spotykali się 
we współżyciu z nader uczynnymi i rozumiejącymi biedę prostymi ludźmi z 
kołchozów i sowchozów.
Ale komisarz Mołotow, właśnie odbywający w Berlinie swoje narady z 
hitlerowskim rządem, nie reprezentował w opinii obu oficerów przyrodzonych 
Rosjanom zalet. Toteż wielkie naloty brytyjskich bombowców na Berlin, które 
tymi dniami rozszalały się na dobre, powitane zostały przez nich z 
entuzjazmem. Łamiąc zasadę ostrożności, spędzali noc za nocą w ludnych 
restauracjach, na czas lotniczego alarmu każąc sobie przynosić kolację do 
podziemia. Ku wielkiemu oburzeniu przerażonych Niemców beztrosko popijali 
wódkę i z apetytem zajadali podane im zakąski, w ogóle nie zdradzając ani 
strachu, ani przygnębienia. Tyle tylko, że starali się nie objawiać swojej 
radości zbyt wyraźnie.
Mimo to podczas jednej z burzliwych nocy omal nie doszło do głośnej 
awantury w podziemiach restauracji "Femina".
- Patrzcie, tamci dwaj wyraźnie się cieszą! - zawołała jakaś Niemka. - 
Wylegitymować ich! Gdzie policja? 
- Właśnie! Co to jest! Tam się pali, ludzie umierają i cierpią, a ci 
jedzą sobie tutaj kolację, jakby nic się nie działo! - wtórowano jej z 
różnych kątów podziemia.
Kilku mężczyzn, wystraszonych, a więc tym bardziej chętnych do 
wyładowania swoich uczuć, również głośno i nieprzychylnie komentowało 
zachowanie się dwóch dziwnych panów.
Na szczęście pośród wybuchu histerycznej nienawiści i paniki dwaj Polacy 
znaleźli przypadkowego obrońcę. Okazał się nim oficer Luftwaffe. Podszedł 
do nich z kielichem i na całą piwnicę zawołał:
- Milczeć, wy tam! Z takich, jak oni, trzeba nam brać przykład! Prosit, 
koledzy! Nie zwracajcie uwagi na tchórzliwe baby i tych wszystkich 
przeklętych cywilów!
Ponieważ miał już dobrze w czubie, więc spojenie go do reszty odbyło się 
błyskawicznie. Publiczność, nawykła do respektowania każdego munduru, 
zamilkła, zresztą prawie każdy zagłębił się teraz sam w sobie, czujnie 
zgadując, gdzie uderzyła kolejna seria bomb i jakie odezwały się baterie 
przeciwlotnicze.
- To z Tiergarten! A to baterie przy kancelarii Rzeszy... A teraz chyba 
kanonada w okolicy lotniska Tempelhof - upewniano się dygocąc ze strachu.
Lotnik, który się przysiadł do ich stolika, był wielce rozmowny. Swoich 
przygodnych kompanów uważał za prawdziwych, stuprocentowych mężczyzn, bo 
umieli zachować się obojętnie, a nawet z humorem w tak dramatycznej 
sytuacji. Przy każdym kolejnym wybuchu podnosił kielich ze słowami:
- Anglicy zapłacą nam za to! Uderzymy ich w najbardziej bolesne miejsce, 
zobaczycie! Już jutro, a najpóźniej pojutrze ci handlarze dowiedzą się, co 
to znaczy zadrzeć z nami... Prosit, moi przyjaciele!
A patrząc z upodobaniem na wysportowaną postać jasnowłosego Jakubiańca 
pytał:
- Wy należycie do nas, prawda? Nie do cherlaków, kupczyków i żydowinów, 
widzę to! Tylko prawdziwy Aryjczyk potrafi śmiać się ze śmierci. Prosit! Ci 
wokoło nas to przeważnie nie Germanie, to ludzkie śmiecie... Jak oczyścimy 
Europę, to zabierzemy się i u nas do porządków. Na razie - nie wolno, 
wojna, potrzebne są do pracy wszystkie ręce. Ale po wojnie zlikwidujemy 
karłów, garbusów, brzuchaczy, cherlaków. U nas też! Ten z wpadniętą 
piersią, spójrzcie - to ma być Niemiec? A ta gruba, co się trzyma garbato, 
ma rodzić Niemców? W pewnym stopniu Anglicy nas dzisiaj wyręczają, bo i 
szczególnie w centrum Berlina roi się od ludzkich potworków. Rasowi Niemcy 
są w szeregach, mało ich tutaj... Ależ łupnęło! To nic, nie szkodzi, 
ubędzie trochę kurew, sutenerów, pederastów i dekowników! Prosit, 
przyjaciele!
A pochyliwszy się do nich wyjaśniał:
- Słyszeliście o Coventry? To angielska Norymberga albo raczej Kolonia. 
Ze starą historyczną katedrą. Zapowiedziano nam, że jeśli oni ośmielą się 
jeszcze raz zaatakować Berlin, to my zniszczymy Coventry. Dopiero to ich 
zaboli, jeśli nie mają dosyć tych bomb, które już spuściliśmy na Londyn i 
inne miasta. Słyszeliście, co mówił ten łajdak Churchill? Że już mają 
trzydzieści pięć tysięcy zabitych i rannych. Zobaczymy, co powie, jak 
zniknie z powierzchni ziemi katedra w Coventry... Pijemy za zniszczenie 
Coventry! Prosit! Dziś mam noc wolną, więc używam!
Wreszcie Polacy, pożegnawszy wylewnego kompana, w ślad za innymi opuścili 
podziemie. Już przy wyjściu z dusznego schronu uderzył w ich nozdrza ostry 
swąd i niemal oślepiło drżące jaskrawymi blaskami powietrze. Gdzieś w dali 
mruczały jeszcze silniki i kłębiły się wysoko chmury, od czasu do czasu 
rozświetlane mdlejącymi eksplozjami pocisków przeciwlotniczych. Ale tu, w 
sercu stolicy, syczało i szumiało setkami pożarów, paliło się i ziało 
smrodem świeżego pogorzeliska rozbójnicze gniazdo. Zgęstniałe dymy 
szczelnie zawisły nad tysiącami domów. W zadymionym pułapie stokrotnie 
odbijał się spazmatyczny pożar miasta; pod kopułą dymów rozpościerał się 
obrzydliwie duszny, gęsty odór ogólnego zniszczenia.
Dwaj Polacy właśnie przecinali jezdnię, gdy nagle "Kuba" zatrzymał się. W 
świetle otaczających łun Michał zobaczył nową twarz przyjaciela. 
Jakubianiec jakby w natchnieniu wciągał w płuca odrażające powietrze, 
smakował je nozdrzami, nawet usta rozchylił szerzej.
- Czujesz? - zapytał z drapieżnym patosem. I nie czekając na odpowiedź 
rzekł:
- Śmierdzą niemieckie pierzyny... Śmierdzą ersatze i trupy... Śmierdzi 
cała Trzecia Rzesza... Czujesz? Ech, Michale, przecież nareszcie 
doczekaliśmy się...
Zmienił nagle ton i zapytał z entuzjazmem: 
- A może byśmy tak coś zaśpiewali?
I nie czekając na odpowiedź, pełnym głosem zaintonował:
Co użyjem, to dla nas,
Za sto lat nie będzie nas...
Huk walącego się domu zagłuszył ciąg dalszy tego wariackiego popisu.
Po odjeździe radzieckiego dyplomaty wielka metropolia rozpoczęła 
grzebanie ofiar i uprzątanie gruzów. "Berlińczykom zrzedły miny" - 
twierdził Jakubianiec. "Podróż Mołotowa może wiele zmienić" - zagadkowo 
wyraził się kapitan Hirotani, szczęśliwy z powrotu Sabiny. Po spotkaniu się 
z nią przy Bażanciarni "Kuba" z entuzjazmem opowiadał:
- Przywiozła dużą pocztę. Widziała się, z kim należy. Przyszły także 
wiadomości specjalne dla "Adama" od jego przyjaciół, kazałem jej zapisać 
treść. Mam to wszystko przy sobie, zaraz pójdziemy na Nollendorf Platz i 
schowam to w naszej skrytce. A w ogóle mówi ona, że Warszawa już odzyskała 
rezon, zapomniała o przygnębieniu z powodu upadku Francji. I ludzie znów 
dumni są z naszych lotników i marynarzy!
Radość "Kuby" udzieliła się majorowi. W sumie z wyprawy berlińskiej miał 
wywieźć ogromną satysfakcję. Stwierdził naocznie dobre wyniki roboty 
wywiadowczej, ułożył z "Kubą" plan działania i budżet na miesiące następne, 
sam obejrzał skuteczność angielskich bombardowań, upewnił się co do mocnej 
postawy kraju, otrzymał świeżą pocztę.
- Musimy to oblać - żądał "Kuba", kiedy szli przez Kurfrstendamm w 
stronę attaszatu, żeby w bezpiecznym miejscu złożyć przesyłkę z Warszawy.
- No, dobrze, zaryzykujemy raz jeszcze. Czasem trzeba gdzieś posiedzieć 
razem - zgodził się major.
Dnia tego otrzymali jednak aż dwie przestrogi losu. Jak widać, przypadek 
mógł zagrozić im całkiem niespodziewanie z jakiejś strony, ale 
niebezpieczeństwo taiło się także w nich samych. Zrozumieli to w olbrzymiej 
sali kinowej, gdzie zasiedli właściwie nie dla obejrzenia demonstrowanej 
tego dnia filmowej opery, ale dla wypoczynku i odprężenia nerwów w 
braterskim poczuciu wspólnie i pomyślnie pełnionych obowiązków. Należało im 
się tych kilka kwadransów beztroski, to jasne. No i na śmierć zapomnieli o 
przywdzianym na te czasy kostiumie... Stało się to już przy zakończeniu 
seansu, kiedy ekran ukazał kilka scen dla oręża niemieckiego tryumfalnych, 
a w chwilę potem - samego Hitlera. W oczach tysięcy widzów mała postać, 
stopniowo zbliżana przez kamerę, rosła i rosła, aż wreszcie zajęła niemal 
cały wielki ekran. Fhrer patrzył na wszystkich i na każdego, wzniesione w 
pozdrowieniu jego ramię pozdrawiało widownię i cały niemiecki naród. Co 
żyło, zerwało się ze swoich miejsc, rozpoczynając spontaniczną owację. I 
oto na całej sali tylko tych dwóch widzów, nie umiejących w tej chwili 
zapomnieć, że są Polakami, spokojnie pozostało na swoich miejscach. Nie 
wstali, nie bili w dłonie. Pierwszy Rybikowski jakby się obudził. 
Przeniknięty świadomością bliskiej katastrofy, nagle wstał, wczepił się w 
ramię Jakubiańca, podniósł go, doprowadził do przytomnej reakcji. Teraz i 
oni, jak wszyscy wokół nich, wyrażali swój entuzjazm.
- Jeszcze parę sekund spóźnienia, a koniec byłby z nami - szeptał 
Rybikowski, kiedy odetchnęli po przeżytej emocji już na ulicy.
Był już wieczór. Pchnęli drzwi restauracji o nazwie "Bristol", rozsunęli 
ciężką zasłonę przy wejściu, puścili w ruch obrotowe drzwi, weszli. Na 
prawo była szatnia, na lewo szklane drzwi prowadziły do wydłużonej sali 
restauracyjnej. Pierwszy rozebrał się major i już był w lokalu. "Czego 
czekasz?" - zapytał "Kubę", gdy nagle zrozumiał, że grozi jakieś 
niebezpieczeństwo.
O parę metrów przed majorem siedział przy stoliku i z roztargnieniem 
spoglądał na wchodzących ktoś o znajomej twarzy. "Stoliki, lustra i on" - 
wspomina ten moment Rybikowski. Zesztywniał rozpoznawszy okrągłą, 
poznaczoną rapierami, prostacką- twarz krępego mężczyzny. "Teń sam, co 
bywał w Bristolu, ale w Warszawie, jako inżynier z fabryki Mercedes - 
błysnęło wspomnienie. W następnej chwili odwrócił się, runął do drzwi. 
"Uciekaj! Prędko!" - syknął do zdumionego "Kuby". Wyrwawszy szatniarzowi 
płaszcze, w popłochu uciekali przez obrotowe drzwi i za kotarę, w zbawcze 
ciemności Berlina. Rybikowskiego ogarnęła taka energia, że chcąc od razu 
przeskoczyć na drugą stronę ulicy, wpadł na ustawione przy krawężniku 
gabloty. Rozległ się trzask, posypało się szkło. Dwa cienie pędziły 
brzegiem ze dwieście metrów.
- Co to było? - zapytał jeden.
- Upiór - odrzekł drugi. - Ale na szczęście chyba mnie nie poznał. Co za 
traf! To jest Niemiec, który przyjeżdżał do Warszawy, a nawet widywał mnie 
w mundurze.
Stanęli i wpatrywali się w stronę, skąd przybiegli, ale przy wejściu do 
restauracji nie zauważyli żadnego ruchu. 
- Mieliśmy szczęście - powtórzył major, odzyskując spokój.
"Kuba" namacał w kieszeni pocztę od "Wielkiego Ojca" i raz jeszcze 
przyrzekł sobie nigdy już w taki sposób nie ryzykować. Wtedy to Rybikowski 
przypomniał sobie o malutkiej paczuszce z cyjankiem potasu przeznaczonej 
dla Jakubiańca.
d
Ze wspomnień Marii Ś.
d
Od jesieni 1940 roku spokojniejsza byłam o Mietka, bo przyjął nazwisko 
Franciszek Dziura, a kennkartę miał poświadczoną przez kreishauptmana ze 
Starachowic. Mieszkał teraz to w kolonii Gardzienice, to w Ciepielowie, to 
w okolicach Chotczy i Lipska. A prawdziwy Franek Dziura, brat Fereniecowej, 
dawno z tamtych stron wyjechał do Baranowicz, gdzie przepadł bez wieści. To 
Mietek za tego właśnie Franka Dziurę był, jako wysiedlony z Baranowicz. 
Ciągle teraz jeździł i organizował dalszą walkę. Dlatego mój spokój krótko 
trwał, bo Niemcy, co mieli na liście wszystkich podejrzanych, szukali także 
Franciszka Dziurę, wszędzie o niego rozpytywali, a i nas kilka razy 
żandarmy nawiedziły, niby po jajka i masło. Cóż robić, dawało się, aby 
tylko sobie spokojnie poszli.
d
Cztery gramy cyjanku
d
Pod koniec 1940 roku kapitan Jakubianiec czuł się już w Berlinie jak w 
domu. Wiadomości od "Wielkiego Ojca" napływały często, przeważnie za 
pośrednictwem kurierów oraz Sabiny i jej przyjaciół z ambasady Mandżukuo. 
Także z terenu Berlina i wielu innych miast Rzeszy zaufane "skrzynki" 
polskiego wywiadu przyjmowały niemal codziennie różnego rodzaju informacje. 
Wszystko to po skontrolowaniu i odpowiednim ułożeniu odchodziło parę razy w 
tygodniu do Sztokholmu za pośrednictwem japońskiego attaszatu wojskowego, 
skąd kapitan również odbierał korespondencję kierowaną do niego przez 
majora Rybikowskiego. Wszystko układało się pomyślnie, niby w jakimś dobrze 
funkcjonującym biurze.
Kapitan klął "papierkową" robotę i "jedwabne" życie. Miał szczęście 
również, jeśli chodzi o mieszkanie. Znajome Litwinki naraiły go na lokatora 
u wyższego urzędnika bankowego, który dostał nominację na dyrektora filii 
Reichsbanku w Holandii. Zamieszkał więc Jakubianiec w pobliżu 
Friedenstrasse, zajmując wygodny pokój z osobnym wejściem, a jednocześnie 
mając dostęp do reszty mieszkanią. Z okien swojego pokoju widział drugi, 
wewnętrzny dziedziniec, skąd furtka w murze prowadziła na sąsiednią 
posesję, a stamtąd na inną ulicę. W drzwiach pokoju umieszczone było "oko", 
pozwalające na obserwację klatki schodowej. Posługując się ulubionym 
językiem myśliwskim, Jakubianiec tak to wytłumaczył majorowi Rybikowskiemu, 
gdy ten odwiedził go po raz pierwszy:
- Ponieważ jestem tu w charakterze nie tylko myśliwego, ale i zwierzyny, 
więc moja wizurka w drzwiach może się okazać pożyteczna. Bo Berlin to 
prawdziwa knieja! Nigdy nie wiadomo, gdzie się czai napastnik! A barłóg mam 
wielce wygodny. Miękki, przytulny...
I dalej żartował:
- Muszę mieć wilczy wietrznik, zajęcze słuchy, wytrzymałość dzika, 
zwinność rysia, a oczy - orła...
Po namyśle dodawał:
- I szpony, i kły, jak u zwierzaków, też mieć trzeba. Bo nigdy nie 
wiadomo, jaki obrót wezmą te moje sprawy tutejsze. Kiedyś nareszcie 
dorwiemy się im do gardeł, prawda, Michasiu?
Rozmawiali najczęściej w nocy, wolno przechadzając się po zaciemnionych 
ulicach. Rybikowski był niespokojny o przyjaciela. Prowadząc misterne prace 
wywiadowcze, Jakubianiec wciąż marzył o innej walce, którą nazywał 
"prawdziwą". Z rosnącą nienawiścią do Niemców, co dzień podsycaną przez 
nowiny z Polski, pełen temperamentu kapitan uporać się nie mógł. W głębi 
ducha zazdrościł opanowania majorowi, nie wiedząc o tym, że także i 
Rybikowski z trudem poprzestaje na swoistym orężu mózgowym. Przykładem dla 
nich obu byłby może tylko jeden Duszkiewicz, zawsze zimny i jakby 
pozbawiony wszelkiej krwistości - dokładny wykonawca zleconych zadań. Ale 
Duszkiewicz był daleko, w Pradze, już przyjęty na etat japońskiego 
konsulatu generalnego.
W dwóch sprawach kapitan i major nieco się różnili ze sobą. Chodziło, po 
pierwsze, o "przytulność i miękkość barłogu", jak swoje berlińskie locum 
oceniał Jakubianiec. Męska uroda kapitana jednała mu przychylność kobiet, z 
której najwidoczniej korzystał w całej pełni. Major, stary praktyk, 
dostrzegał w tym wielkie niebezpieczeństwo, bo chociaż wysoko oceniał 
spostrzegawczość niewiast, jednakże obawiał się skutków ewentualnej 
zazdrości. Jakubianiec uspokajał go:
- Mąż mojej "Frau" to zwyczajny myłkus. Takie sztuki odstrzeliwuje się 
niejako z obowiązku. Nawet w myśl hitlerowskiej idei hodowlanej trzeba je 
tępić. On nawet nie jest zdolny do zazdrości!
- No, dobrze - zastanawiał się major. - Ale inne kobiety? Ich rywalizacja 
o ciebie? To właśnie jest najgorsze!
- Trzymam je zawsze na smyczy, w ostrej dyscyplinie. Zresztą Niemeczki są 
wytresowane do pokory wobec nas, panów stworzenia - beztrosko odpowiadał 
kapitan.
Druga sprawa tyczyła się tych momentów, kiedy Jakubianiec otrzymywał 
jakieś konkretne, a niełatwe zadania. Do rozwiązania ich stosował chwyty aż 
nadto zuchwałe. Komentując swoją metodę, mówił:
- Tu działam także po myśliwsku. Upatrzoną zwierzynę znęca się do karmy, 
którą zakładam regularnie, żeby się przyzwyczaiła... Trochę paszy, nieco 
lizawek. Czasem - w postaci dobrej kawy albo po prostu dolarów, kiedy 
indziej niewiasty. A potem czuwa się przy paśniku głównym wybierając byka 
kapitalnego, najlepiej jakiegoś dzierżyciela dokumentów, oczywiście nie 
tykając łani, bo ta może się jeszcze nieraz przydać.
- Sam takie zasadzki organizujesz?
- Najlepiej sam... Ale czasami potrzeba mi nagonki albo paru osób dla 
otropienia jakiejś łojnej sztuki.
Taką właśnie "łojną sztuką" okazał się razu pewnego wysoki dygnitarz 
Gestapo. Mówiąc językiem Jakubiańca, ów "kraśny byk" wzięty został nie z 
zasadzki czy podchodu, lecz na samym bekowisku, podczas rui.
- Nie pochwalam ryzyka - oponował major, zatroszczony o ciągłość roboty.
Jakubianiec prostował się zuchowato i mówił:
- Bez ryzyka nie ma łowieckiego szczęścia. Zresztą cóż - udało się! Ona 
go tam zabawiała przez całą noc za te nasze marne sto dolarów, a ja 
tymczasem odfotografowałem zawartość jego teczki i nawet portfelu. Zostawił 
teczkę i ubranie w kuchni, rozumiesz?
- Mógł tam wejść - wtrącił major. 
- Mógł, owszem, ale nie wszedł.
- A gdyby wszedł?
- Musiałbym go stuknąć. Ale od czego była kobieta? Wiedziała przecie, co 
może wyniknąć. I stąd mamy materiał. Wejdźmy do kawiarni, przejrzyj sobie 
choćby tę szwabską notatkę...
I Rybikowski czytał raport:
"Fhrer nakazał gubernatorowi Frankowi, żeby Generalnej Guberni nie 
traktował już jako kraju okupowanego. Ma to być część Rzeszy Niemieckiej. 
Gubernator Frank ma przedstawić wnioski zmierzające do ostatecznego 
stopienia tego obszaru w jedną całość z Rzeszą. Co do Warszawy, to ma ona 
spaść do rzędu miast prowincjonalnych. Stosownie do rozkazu Fhrera 
komunikując to podwładnym gubernator Frank żądał od nich również, aby 
ograniczyli przyjmowanie polskich delegacji z prośbami czy dezyderatami. W 
żadnym razie nie wolno pozwolić Polakom, aby tworzyli jakieś 
stowarzyszenia, pod jakąkolwiek maską. Nie wolno dawać Polakom takiej samej 
stopy życiowej, jak Niemcom. Musi być zachowana różnica pomiędzy stopą 
życiową panów a stopą poddanych. Polak nigdy nie może zajmować stanowiska 
wyższego niż stanowisko majstra. Żaden Polak nie będzie mógł otrzymać 
wyższego wykształcenia. W żadnym wypadku podniesienie poziomu wykształcenia 
Polaków nie leży w interesie niemieckim. Dawna Polska stała się 
"Nebenlandem" (czyli krajem przybocznym), a więc nasi urzędnicy mają do 
wykonania specjalne zadanie, mianowicie chodzi o skończenie z Polakami za 
każdą cenę. Nie ma tu potrzeby stosowania polityki zniemczenia. Powołując 
się na instrukcję Fhrera z 10 września, Frank oświadczył dosłownie: "Mamy 
tu jedynie gigantyczny obóz pracy, gdzie wszystko, co oznacza władzę i 
samodzielność, jest w ręku Niemców". Powiedział także: "Może to brzmi 
twardo i okrutnie, ale w walce narodów o tysiąclecia i miliony lat nie może 
być innego rozstrzygnięcia".
- No właśnie! - kiwał głową Rybikowski. - Tam nasi giną, a wy się 
kłócicie o głupstwa. Wstyd!
Miał na myśli rywalizację, która zaznaczyła się pomiędzy "Hermanem", 
czyli Duszkiewiczem, a "Kubą". W sprawie tej major pisał do "Hermana" w 
Pradze czeskiej
"Zadania wykonujecie dobrze. Słuszne jest szukanie kontaktów na Warszawę 
i Wiedeń, ciągnijcie to nadal, ale przede wszystkim z punktu widzenia 
zdobywania wiadomości o kraju i o przyjaciołach z Wiednia. List do 
Murki poszedł, już musiała otrzymać. Myślę, że to Wam robotę ułatwi".
"Murka" otrzymała już wtedy hasło i kontakt z czeskim ruchem oporu.
Należało w dalszej części listu utemperować niesnaski wynikające pomiędzy 
głównymi agentami. Pisał więc z myślą o Jakubiańcu:
"O sprawy Jurka nie martwcie się. Jeżeli Jurek coś Wam powie, to nie 
znaczy, że coś robi poza Waszymi plecami. On Wam pomaga w kontaktach na 
Pragę - i to nie jest złe. A zresztą, czy to nie śmieszne - dla byle 
głupstwa łamać głowę i tracić nerwy? Czasy są takie ciężkie, że o tych 
rzeczach nie wolno nawet myśleć. Podumajcie o tym, odrzućcie Wasze 
przeczulenia w kąt, a na pewno będzie Wam lepiej".
"Lubią się, ale i wiecznie kłócą o to, który z nich lepszy - w duchu 
narzekał major - a przy tym zapominają o potrzebie głównej, o celu 
zasadniczym. Cóż to w ludziach siedzą za diabły, że ambicja czasem jest 
silniejsza od patriotyzmu, od śmierci samej! Dwóch ich jest, a już za 
wiele! Bez moich interwencji zawaliliby całą robotę... No, trochę rozumiem 
ich. Trwają w ustawicznym napięciu, szukają ujścia dla nerwów. Amory Kuby 
też wynikają z życia na przyśpieszonych obrotach, w ciągłym zagrożeniu".
Stosunki pomiędzy Jakubiańcem a Duszkiewiczem poprawiły się dopiero na 
Boże Narodzenie, kiedy kapitan, niby to służbowo, przyjechał do Pragi. 
Wiózł - co prawda - pocztę dyplomatyczną z ambasady japońskiej w Berlinie 
do konsula Sugihary, ale w istocie chodziło o dostarczenie "Hermanowi" 
poleceń ze Sztokholmu od majora Rybikowskiego tudzież niezbędnych dla 
prowadzenia wywiadu sum pieniężnych.
Dwaj Polacy, obchodząc tradycyjną polską Wigilię, wyzbyli się ostatecznie 
wzajemnych pretensji, tym bardziej że obaj mieli aż nadto powodów do 
strapień osobistych. Bezlitosny bieg wypadków i powikłań sprawił, że ani 
Jakubiańcowi nie udało się sprowadzić narzeczonej i rodziców do jakiegoś 
kraju neutralnego, ani Duszkiewicz nie mógł być spokojny o swoją matkę. 
Obie kobiety razem z pozostałymi członkami rodzin zostały wywiezione z 
Wileńszczyzny w głąb Rosji, na razie nie dając o sobie znać. Szczególnie 
Jakubianiec martwił się o swoich starych rodziców, jak zniosą tułaczkę. 
Pocieszając się wzajemnie, jakoś umocnili w sobie wiarę w lepszą 
przyszłość.
Duszkiewicz mógł się już pochwalić niejednym sukcesem. Od informatora 
Piotra Hołówki, który znalazł się w Czechach jako uchodźca wojenny i 
uważany był tu za Ukraińca, otrzymano dokładny obraz niemieckich poczynań w 
Wielkopolsce, skąd Niemcy nadal brutalnie usuwali Polaków. Wysiedlonym 
rabowano wszystkie pieniądze, zabrać pozwalano tylko trochę rzeczy z 
ubrania, w piętnaście minut należało opuścić mieszkanie. "In fnfzehn 
Minuten raus!" - rozlegało się już od zeszłego listopada w Poznaniu, 
Gnieźnie i innych polskich miastach i miasteczkach. Wyrzucano ludzi z ich 
siedzib pośród pogróżek, bicia. Dorośli wciąż słyszeli: "polnischer Mist" i 
"polnische Sau", dzieci obrywały "du, polnisches Ferkel". W olbrzymich 
przepełnionych barakach na Głównej, na przedmieściu Poznania, panował 
zaduch, ludzie zamarzali na mrozie, umierali, kobiety musiały rodzić bez 
żadnej opieki. Podczas częstych rewizji konfiskowano biżuterię, nawet 
ślubne obrączki. Przechodzącym przez obóz Niemcom należało się kłaniać, a 
kto tego nie zrobił, zostawał zelżony albo pobity. Trzymano tak ludzi, w 
poniewierce i za drutami, przez długie miesiące, zanim nastąpiło 
wypuszczenie na wolność lub wywiezienie do Generalnej Guberni.
Oto na przykład z Blizanowa w powiecie kaliskim wyszedł w końcu 
października 1940 roku cały pochód wysiedlonych. Niemcy eskortowali ich z 
bronią gotową do strzału. Bito i rzucano w błoto dzieci, staruszków. Niemki 
ściągały z dzieci kożuszki, odbierały rzeczy, które im się podobały. W 
dalszym transporcie, koleją, wiele dzieci podusiło się z braku powietrza w 
zamkniętych wagonach.
Przez tegoż Hołówkę Duszkiewicz poznał i "uruchomił" kilku dalszych 
informatorów, między innymi radcę ministerialnego Zetka, oficera rezerwy. O 
konszachtach "białych Rosjan" z Niemcami wiele mógł opowiedzieć dr Wadim 
Baldin, agent płatny, ale rzetelny i nie pozbawiony daru przewidywania. 
Duszkiewicza ogromnie wówczas zdumiało "proroctwo" Baldina, że przyszłe, 
powojenne granice polskie zostaną wyznaczone przez rzeki Bug oraz Odrę i 
Nysę. Wiadomości o transportach wojskowych podawał Józef Kobler, który miał 
wielu przyjaciół na kolei. Sygnalizował on między innymi transporty 
niemieckich marynarzy udających się do Włoch. Doskonałym i bezinteresownym 
informatorem okazał się dostawca żywności i w ogóle wszystkiego, Frank 
Klimpl, nienawidzący Niemców zamożny Żyd. Ocalał na razie, jako że 
potrzebny był jeszcze konsulom. Sprytny i czujny, zapytał kiedyś 
Duszkiewicza, czy nie jest czasami Polakiem, bo - mówił - tylko Polak może 
być tak dobry. Dalej był Józef Korela, przeciwnik polityki Benesza, 
przemysłowiec, który przewidywał rychły najazd Niemców na Jugosławię. Także 
i Ukrainiec Jiri Dziubenko mimo woli demaskował niemieckie machinacje 
pośród "białych" Rosjan i Ukraińców, przechwalając się, że wkrótce zostanie 
niemieckim pułkownikiem.
Jeszcze innymi informatorami byli: szofer konsulatu, bardzo obrotny 
Czech, dalej urzędniczka konsulatu, Czeszka, mająca w Pradze braci na 
różnych stanowiskach, a narzeczonego we Francji, wreszcie portier hotelu 
"Sokół" Jenda Malek, najbardziej troskliwy opiekun Duszkiewicza, 
zastępujący go w kontaktach z agentami. Z chwilą nadesłania przez Sztokholm 
hasła, które umożliwiło porozumienie z czeską organizacją oporu, Malek 
nabrał do "Hermana" zaufania i jeszcze bardziej rozwinął współpracę, między 
innymi stale podawał informacje z Pilzna o sprzęcie wojskowym produkowanym 
przez zakłady Skoda.
Łącznie więc z tym, co dostarczała zwerbowana przez Rybikowskiego 
"Murka", placówka w Pradze spełniała zadania niezwykle ważne.
Spokojny o Duszkiewicza, Jakubianiec wrócił do Berlina przed Nowym Rokiem 
i razem z kapitanem Hirotani oraz paroma innymi Japończykami wybrał się na 
wielki bal sylwestrowy. Tańczyło ze dwieście par lub nawet i więcej. Co 
kwadrans światła zmieniały się na kolorowe, stopniowo przygasając. Wreszcie 
na całej ogromnej sali zapadły ciemności, tylko w lożach świeciły różowe i 
czerwone abażury. Taniec trwał nadal, co można byto poznać po zbiorowym 
szuraniu nóg, a także po niewieścich piskach, zachętach i protestach. 
Kobiety krzyczały: "Nie tak mocno!" "Proszę jeszcze!" "Co pan wyrabia!" i 
tak dalej. Ogólna wesołość rosła, rozlegały się nabrzmiałe chęciami głośne 
kobiece prośby. Huraganem braw i radosnych okrzyków witano każde 
zakończenie tańca, kiedy na opuszczonej przez tancerzy i już oświetlonej 
posadzce pozostawały różowe i błękitne części damskiej garderoby. Kierownik 
dansingu obnosił je wokoło całej sali, wysoko trzymając wiotkie francuskie 
jedwabie i dopytując się, do kogo ta czy tamta zguba należy. W końcu wrzawa 
czyniła się niezmierna, bo dyrekcja nakazywała ponowne przygaszenie 
świateł, aby przez to ułatwić kawalerom sprawdzenie, czy to nie ich damy 
postradały owe zdobyczne majteczki i staniczki. Z pewnymi modyfikacjami 
powtórzyła się ta pomysłowa zabawa wiele razy, po czym - dla ochłody - 
przedstawiono publiczności szereg "żywych obrazów" ukazujących zwycięskiego 
niemieckiego żołnierza na tle dekoracji, które przedstawiały kolejno: 
czeski Hradczyn, krakowski Wawel, paryski Łuk Tryumfalny, wreszcie 
królewskie pałace Hagi, Brukseli i Kopenhagi. O północy zaczęły strzelać 
korki od szampana, czemu towarzyszył wrzask pozornie wystraszonych kobiet.
"Co za dzicz! U nas prości ludzie bawią się ładniej!" - z odrazą myślał 
Polak, zaś Japończycy - choć grzecznie uśmiechnięci - zdawali się także 
znudzeni.
- Wojna skończona! Europa jest niemiecka! Nasz jest cały świat! - 
rozlegały się zewsząd okrzyki oficerskiej młodzieży; zresztą nie brakowało 
wśród niej i starszych stopniem lub wiekiem.
Już nad ranem, poprzedzony stosowną krótką zapowiedzią i fanfarą, 
wkroczył na salę oficer Luftwaffe. W uroczystej ciszy, która zaległa salę, 
wykrzyczał:
- Panie i panowie! Wracam znad Londynu, a ściślej mówiąc, znad samego 
serca Londynu, a jeszcze dokładniej - znad tego miejsca, gdzie jeszcze 
onegdaj angielscy handlarze podjudzali świat przeciwko nam. Za pozwoleniem 
mojego dowództwa zawiadamiam was, że spaliliśmy ostatecznie dzielnicę zwaną 
City of London razem ze słynnym Guildhallem, który przez wiele stuleci był 
siedzibą brudnych brytyjskich rządów, a ostatnio główną spelunką zbirów 
Churchilla.
Odsapnąwszy chwilę, zakończył:
- Po tysiącach bomb zapalających zrzuciliśmy odlatując także przesyłkę 
zaadresowaną do samego pana Churchilla, a w przesyłce tej zaofiarowaliśmy 
temu dżentelmenowi specjalne pigułki, aby go uleczyły od rozwolnienia, 
którego z pewnością dostał tej nocy!
Potwornym rykiem śmiechu powitano echt-niemiecki dowcip lotnika, po czym 
zabawa trwała dalej, aż do świtu w środę dnia 1 stycznia 1941 roku, który 
miał stać się pierwszym rokiem tysiącletniej Rzeszy Hitlera.
Istotnie, rok 1941 zapowiadał się burzliwie. Zgodnie z meldunkami Pragi, 
Budapesztu oraz "Wielkiego Ojca", penetracja niemiecka postępowała dalej. 
Przystąpienie Bułgarii do państw "osi" stało się w początku marca faktem, 
pomimo energicznych sprzeciwów Kremla. Szły teraz gry nad wyraz wysokie i 
ostre. Nacisk Hitlera na Turcję zdawał się świadczyć o próbie okrążenia 
Rosji od południa, podczas gdy postawa Finlandii już nie budziła 
wątpliwości, w kraju tym rząd postawił wszystko na kartę niemiecką.
Na przedwiośniu i wiosną 1941 Praga okazała się znakomitym punktem 
obserwacyjnym. "Herman" od początku roku otrzymywał bardzo systematycznie 
redagowane i dostarczane komunikaty Czeskiej Organizacji 
Niepodległościowej, a także - wyprawiwszy się kiedyś do Słowacji - sam 
ocenił tameczny układ stosunków, przy okazji stwierdzając, że w Słowacji 
trwa przegrupowanie wojsk niemieckich. Także i przez samą Pragę zaczęły iść 
w lutym i marcu transporty wojskowe udające się w kierunku granicy 
jugosłowiańskiej. "Nie żadne manewry, lecz koncentracja" - donosił 
Duszkiewicz przez Hołówkę, który miał możność wyjeżdżania do Berlina. W tym 
czasie uległ likwidacji konsulat jugosłowiański w Pradze, wreszcie Niemcy 
zażądali od Japończyków, aby i oni zrezygnowali ze swojego konsulatu w 
Czechosłowacji. Wyzyskując te komplikacje również i konsul Sugihara dla 
rzekomych narad w ambasadzie jeździł kilka razy do Berlina, zawsze biorąc 
pocztę od "Hermana" dla Sabiny w poselstwie Mandżukuo, która przekazywała 
materiał kapitanowi Jakubiańcowi. Namówieni przez Polaków Japończycy 
zaproponowali teraz Niemcom, żeby zgodzili się na przeniesienie konsulatu 
japońskiego z Pragi do Królewca. Tak się też stało.
W drugiej połowie marca dwa samochody powiozły rodzinę konsula i personel 
konsulatu do Królewca. Na granicy czesko-niemieckiej spotkał podróżnych 
delegat japońskiego attaszatu wojskowego - w osobie "Kuby". W Berlinie 
Duszkiewicz zameldował kapitanowi Jakubiańcowi o ludziach, którym przekazał 
swoje funkcje wywiadowcze w Pradze, a także ułożył szczegółowy raport dla 
majora Rybikowskiego w Sztokholmie. Kolejnym zadaniem dla "Perza" była 
teraz organizacja polskiego wywiadu w Królewcu i nawiązywanie łączności z 
Wilnem. Raport Duszkiewicza z dalszej podróży, przez Poznań i Toruń do 
Królewca, brzmiał rozpaczliwie: "Polacy są wysiedlani, głodzeni i zmuszani 
do pracy ponad siły - pisał. - Dziewczęta zabierają Niemcy do żołnierskich 
domów publicznych. Wojska ćwiczącego się - masa, lotnisk nowych mnóstwo". 
Wymieniał lotniska i miejsca, gdzie powstają nowe fabryki i gdzie zwożone 
są masy żelaznego złomu. Pomorze sprawiało wrażenie jakiegoś olbrzymiego 
obozu wojennego.
"Chyba to na wojnę z Rosją?" - gubił się w domysłach kapitan Jakubianiec.
W tym groźnym okresie, pomimo surowych zakazów i przyjacielskich upomnień 
majora Michała Rybikowskiego, "Kuba" nie porzucił marzeń o jakiejś wielkiej 
imprezie sabotażowej. Tymczasem posłusznie robił, co do niego należało, 
zresztą przyznając zwierzchnikowi najzupełniejszą rację, kiedy ten 
tłumaczył mu i wykazywał, jak olbrzymią wagę posiada cicha i ciągła praca 
wywiadowcza i że niejednokrotnie znaczy ona więcej od pozornie wielkich 
efektów takiej czy innej akcji dywersyjnej. Z materiałów uzyskanych przez 
wywiad korzystają sztaby skomplikowanej machiny wojennej, kierujące 
uderzenia potężnych broni tam, gdzie wymagają tego racje najwyższe, a nie 
impulsy odwetowe. "Dobre to w kraju, gdzie sabotaż lub zamach mogą 
odstraszyć i hamować zbyt gorliwych oprawców - pouczał Rybikowski - ale nie 
tu, w samych Niemczech. Na miejsce zastrzelonego czekają tysiące następców, 
a pod wysadzonym w powietrze budynkiem nie zawali się III Rzesza, jej 
potęga nawet nie drgnie. Rola nasza polega na czym innym i musisz to 
zrozumieć..."
Jakubianiec rozumiał, długo był posłuszny, hamował się i trzymał 
temperament na uwięzi, obracając wszystką energię i pomysłowość na funkcje 
wywiadowcze, ale w gruncie rzeczy wolałby organizować roboty huczne i 
krwawe, choćby nawet po prostu strzelać, jak to czyni pierwszy lepszy 
żołnierz. A w miarę tego, jak leciał czas, zniecierpliwienie młodego 
oficera narastało, bo - przede wszystkim - niemal każdy dzień przynosił 
niedobre lub straszne wiadomości z kraju, a po drugie, "Kubie" do cna 
obrzydło środowisko, w którym się znalazł. Po sławetnej zabawie 
sylwestrowej coraz trudniej przychodziło mu znosić otoczenie Niemców z ich 
butą i chełpliwością, z ich zadartymi do góry denkami wojskowych czapek i 
ciągłym podnoszeniem rąk przy sakramentalnym a śmiesznym "heilhitla", z 
gardłowym pokrzykiwaniem i głupawą hałaśliwością, z brzydkim Berlinem i 
nawet pięknymi, lecz traktowanymi niczym służące kobietami. Poprzednio czuł 
nienawiść do Niemców za odwieczną ich dla Polski wrogość i za napad na jego 
ojczyznę po raz któryś już w ciągu stuleci, ale w tamtej postawie było 
nieco miejsca na podziw dla pracowitości i ładu organizacyjnego w 
niemieckim narodzie i dla niewątpliwych zalet jego armii. Tymczasem i to 
się skończyło; nienawiść Jakubiańca powoli przechodziła w pogardę i 
lekceważenie.
Jakże do tego doszło?
Otóż patrząc teraz na ten kraj z bliska i penetrując stosunki w 
społeczeństwie niemieckim, Jakubianiec utwierdził się w przekonaniu, że 
rzekoma wyższość germańska jest w istocie mitem. Klęski w Polsce i we 
Francji, a później na Bałkanach przypisywał Jakubianiec głównie niedołęstwu 
napadniętych rządów w zapewnieniu sobie należytej obrony, nawet i wyraźnie 
występującej tam zdradzie, w każdym razie nie jakimś szczególnym wartościom 
napastnika. "Na wodza wybrali półwariata - myślał - w polityce stosują 
brutalność, szantaż i prowokację, w samouwielbieniu zakłamali się 
kompletnie, a naród swój i cały świat chcą wychować za pomocą systemu 
tortur, zapożyczonych z najgorszych wzorów. Są odważni, owszem, kiedy 
znajdują się w kupie, ujęci w żelazny rygor dyscypliny, ale stają się 
bezradni i bezmyślni, gdy tylko zabraknie im rozkazu czy zakazu. A poza tym 
- przekupni! Przecież wszystko tu jest łase na pieniądze; mężczyzn bierze 
się nieraz po prostu na cygara, a kobiety - za byle co... Przecież nawet 
Oskar von Hindenburg, znany hulaka, zaczął tuż przed wojną brać polskie 
pieniądze".
Lekceważenie przeciwnika nigdy nie daje pomyślnych rezultatów, rzecz to 
znana. Wszakże pod niejednym względem pogarda Jakubiańca opierała się na 
podstawach realnych. Przereklamowanie zalet niemieckiego oficerstwa 
stwierdził dawno. Byli to ludzie bardziej okrutni niż odważni i częściej 
ograniczeni niż rozwinięci umysłowo. Pilnie badając niemiecką psychikę, 
Jakubianiec dostrzegał w niej: instynkt gromadny, lęk wobec niewiadomego i 
butę, ale tylko w razie sukcesu. Pułkownicy, którzy w kampanii wrześniowej 
obawiali się natarcia jakiejś rzekomo "strasznej" brygady kawalerii, 
generałowie, co po Dunkierce nie potrafili się zdecydować na szybką inwazję 
na Wyspy Brytyjskie, podobni byli do każdego z olbrzymiej armii Niemców 
drżących przed napisem "verboten", przed byle esesmanem i gestapowcem, a 
najbardziej - przed histerycznym krzykiem fhrera. Było coś niepojętego, a 
zarazem i śmiesznego w ugięciu karku przez najbardziej zasłużonych 
generałów i admirałów, których bez trudu zastraszył, dosiadł i wziął na 
munsztuk pajacowaty kanclerz. Być może kapitan Jakubianiec formułował te 
sprawy nieco inaczej, ale nie zmieniało to faktu, że obejrzawszy 
przeciwnika z bliska i jak umiał najdokładniej - utracił dla niego wszelki 
szacunek.
Tak nadeszła chwila, w której nienawiść zwyciężyła w Jakubiańcu chłodną 
rozwagę. Dnia poprzedniego, za cenę zaledwie kilkunastu dolarów, wszedł w 
posiadanie oryginalnego tajnego dokumentu, w którym jeszcze jesienią 
ubiegłego roku Martin Bormann, jeden z zastępców Hitlera, omawiał sprawę 
stosunku do Słowian, a do Polaków w szczególności. Bormann rozkazywał 
wszystkim Niemcom trzymać się z daleka od Polaków. W ogóle - oświadczał 
Bormann - dla Słowian zbędne są jakiekolwiek szczepienia ochronne i służba 
zdrowia. "Niepożądana jest - pisał - płodność słowiańska. Wykształcenie 
także jest niebezpieczne. Wystarczy, jeżeli potrafią liczyć do stu". "Tylko 
najbardziej niezbędne pożywienie może być im przyznane". I dalej, 
dosłownie: "Wszyscy przedstawiciele polskiej inteligencji muszą być 
zlikwidowani. To brzmi brutalnie, ale takie jest prawo życia".
"Fotokopie do Sztokholmu i dla Wielkiego Ojca" decydował Jakubianiec, 
przez chwilę rozmarzywszy się ideą, żeby tego Bormanna kiedyś bardzo 
zwyczajnie wbić na pal.
Z kolei przestudiował materiał od pielęgniarki Luizy. Donosiła ona, że 
wykonując zlecenie swojego szefa uzyskała informacje z obozu w 
Reinickendorf pod Berlinem, gdzie szerzyła się gruźlica pośród setek 
polskich dziewcząt. Trafiła tam siostra narzeczonej Jakubiańca, ale na 
szczęście należała do dziewcząt jeszcze zdrowych. Muszą one wstawać przed 
czwartą rano, żeby dojechać na czas do fabryki amunicji, powracają zaś 
wieczorem, wygłodniałe i przemęczone do ostateczności. Mimo to niektóre 
dziewczęta znalazły w sobie dość energii, aby naszkicować plan fabryki, a 
także podać nazwiska szczególnie okrutnych dozorców i dozorczyń.
To należało zaszyfrować, określić współrzędne i nadać przez Sztokholm dla 
tych, którzy dysponują bombowcami, a także radiem. Jeśli przez BBC ogłoszą 
kilka nazwisk, też nie zaszkodzi...
Drugi meldunek Luizy niejako się nakładał na raport otrzymany poprzednio 
z Lipska. Kapitan długo porównywał meldunek z raportem, żeby wreszcie 
ułożyć z nich taką zwięzłą wiadomość:
"Doktor Heisskeyer w obozie Neuengamme przeprowadza doświadczenia na 
dzieciach żydowskich, zastrzykując im zarazki gruźlicy.
W Dachau doktor Sigmund Rascher z Luftwaffe pracuje nad metodą leczenia 
lotników. Skazańcy służą mu do osiągania danych o stanie lotników, kiedy na 
dużych wysokościach zabraknie im tlenu albo kiedy znajdą się w lodowatej 
wodzie.
Rascher ma specjalny autobus na 25 osób. W autobusie tym można przez 
specjalne okienko obserwować zachowanie się więźniów podczas wypompowywania 
powietrza. Próby te kończą się krwotokami lub zapaleniem mózgu; kto 
ocaleje, tego Niemcy zabijają.
Prócz tego jest w Dachau basen z lodowatą wodą, w której więźniów 
trzymają aż do utraty przytomności. Więźniom tym bada się temperaturę ciała 
i po każdym spadku o jeden stopień pobiera się z szyi krew dla badań. 
Więźniowie umierają przeważnie po obniżeniu się temperatury do 25-26 stopni 
Celsjusza, ale podobno jeden żył jeszcze mając ciepłotę 19 stopni. Ludziom, 
którzy pomarli, usiłuje się przywrócić życie przy pomocy lampy kwarcowej, 
grzałek i elektroterapii, ale zazwyczaj bez skutku. Wobec tego typuje się 
więźniarki, które mają swoim ciałem ogrzewać więźniów poddawanych tym 
eksperymentom. Doktor Rascher sądzi, że ciepłota żywych organizmów może 
okazać się bardziej skuteczna. Sam Himmler zgodził się na to pod warunkiem, 
żeby nie używać do tych prób kobiet niemieckich.
Informacja pochodzi od osoby bliskiej gauleitera Pohla, który zarządza 
obozami koncentracyjnymi, oraz od zaufanej agentki 120".
- Co za kanalie - mruczał oficer, postanawiając tej informacji nie 
szyfrować. Niechże, przy okazji, także i Japończycy dowiedzą się czegoś 
pouczającego o swoich sprzymierzeńcach!
Następnie szły na biurko najważniejsze wiadomości wojskowe: o zauważonych 
transportach wojennych, o przesunięciach na stanowiskach sztabowych, o 
najróżniejszych, pozornie drobnych faktach, komunikowanych z kraju, z 
Pragi, z Budapesztu, a niekiedy wyczytanych podczas pilnego studiowania 
prasy niemieckiej.
Po uporaniu się z tym wszystkim należało - jak zwykle - oczyścić swoją 
kwaterę. Była to najbardziej niebezpieczna część pracy, gdyż kapitan, 
udając się do japońskiego attaszatu, niósł jakby wyrok na siebie: zdjęcia, 
szkice, szyfrowane i nie szyfrowane depesze, a nawet bruliony oraz inne 
papiery, których nigdy w domu nie zostawiał. Dopiero w pustym gmachu na 
Nollendorf Platz o popołudniowej godzinie opróżniał kieszenie i segregował: 
co zapakować do kolejnej poczty i dokąd, a co spalić na popiół. I dopiero 
wtedy czuł się wolny i bezpieczny. Ale coraz mniej szczęśliwy.
Sprawiała to zupełna samotność - rzecz dość absurdalna w milionowej, 
gwarnej stolicy. Z ocalałymi rezydentami polskiej służby wywiadowczej 
spotykał się rzadko, zresztą kontakt z nimi polegał na szybkiej wymianie 
zdań podczas krótkiej nocnej przechadzki w umówionym rejonie. Niemieckich 
przyjaciółek, rychło przemienionych w posłuszne agentki, także na co dzień 
unikał, co sprzyjało utrzymywaniu tych pożytecznych kobiet w ryzach pewnej 
dyscypliny. Mniej lub więcej zakochane, godziły się z tym, że ich 
tajemniczy przyjaciel jest hojny, gdy chodzi o dostarczenie dobrej kawy czy 
innego prowiantu, a także szmatek niewieścich, ale sam daje się widywać jak 
z łaski i nie lubi szafować czułościami. Z informatorami płci męskiej 
Jakubianiec rzadko się stykał, znany dla jednych jako "Hans", dla innych 
jako "Adolf". Otrzymywał materiał i przydzielał stosowne honorarium 
przeważnie za pośrednictwem tamtych "skrzynek", czyli kilku zaufanych 
kobiet. Również i żaden z Japończyków nie zbliżał się z rzekomym 
"Kuncewiczem", a zawieranie znajomości przypadkowych wcale nie było 
wskazane. W rezultacie oficer pozostawał najczęściej sam na sam ze swoimi 
myślami, a myśli te, złe i uparte, często rozwścieczone niby osy, atakowały 
wciąż ten sam problem zbrodni niemieckich. Dodajmy ponadto, że wyobraźnia i 
pamięć Jakubiańca, służąc mu za jedyne archiwum nazwisk, pseudonimów, 
kryptonimów, haseł, adresów, a wreszcie i zamierzeń czy zagadek do 
rozwiązania, nie były już zdolne do zajęcia się czymś innym. Rozrywki wcale 
nie przynosiły odprężenia. Niekiedy - wychodząc z kina - nie umiałby 
odtworzyć treści filmu, natomiast mógł z łatwością wymienić nowe pomysły 
wywiadowcze, które mu się nasunęły w trakcie seansu. Jedyną ucieczką od 
rzeczywistości stawał się ewentualnie sen, ale trudno przecież spać zbyt 
długo, a zresztą raz wprawiona w ruch maszyna myślowa wyłączyć się nie 
dawała nawet we śnie. Oficer budził się nieraz w łudzącym przekonaniu, że 
jakaś bieżąca sprawa została właśnie teraz załatwiona, lub też odwrotnie, 
że problem całkiem nieaktualny oczekuje na pilne załatwienie. I dopiero 
poranny chlust zimnej wody na twarz przywracał kapitanowi możliwość 
oddzielenia rojeń od faktów, a zamierzeń od realizacji.
Rosnąca nienawiść nie znajdowała naturalnego ujścia, a stałe napięcie 
umysłu i woli niweczyło możliwość wypoczynku. "Obsesja, prawdziwa obsesja" 
- mówił były sportowiec do siebie, zaskoczony tymi nowymi dla niego 
objawami, jako że dawniej, żyjąc zdrowo i bez specjalnego wysiłku, wcale 
tego rodzaju trudności nie przewidywał, odnosząc się raczej sceptycznie do 
psychicznych komplikacji u innych ludzi.
Z końcem kwietnia i początkiem maja 1941 roku znacznie ożywiły kapitana 
emocje wynikające z rozwoju ogólnej sytuacji wojennej. Całe Bałkany 
znalazły się już pod okupacją, Turcja - zmuszona do neutralności, w Iraku 
arabska artyleria ostrzelała brytyjskie lotniska, cesarz Etiopii 
tryumfalnie powrócił do Addis Abeby, a trzysta angielskich bombowców 
zrzuciło bomby na Hamburg i Bremę, zresztą nie zaniedbując i Berlina. Jakby 
w odwet za to, wieczorem w sobotę dnia 10 maja olbrzymia armada niemieckich 
bombowców rozpoczęła operację "dowcipnie" ochrzczoną przez lotników mianem: 
"London kaputt". Co prawda, radio angielskie doniosło później o zniszczeniu 
aż 33 bombowców, ale komunikat niemiecki określił ów atak jako największy w 
historii. Nad Londynem pojawiały się przez całą noc kolejne fale bombowców 
zrzucając ponad sto tysięcy pocisków zapalających, a bombami niszcząc 
mnóstwo gmachów, między innymi Westminster Hall i Izbę Lordów, starożytne 
opactwo westminsterskie, część British Museum, 5 szpitali, 3 kościoły, 
kilka wielkich hoteli i mnóstwo domów mieszkalnych. Pod wpływem tych 
radosnych wieści wszystkie dzielnice Berlina przybrały w niedzielę od rana 
wygląd radosny i zwycięski; przez ulice przemaszerowały wśród fanfar 
orkiestry wojskowe i uczniowskie; w świątyniach pastorzy i księża 
zapewniali wierzących, że sam Bóg sprzyja świętej sprawie wielkości narodu 
niemieckiego.
Tegoż dnia nad wieczorem, kiedy na miasto wyruszyły z łomotem werbli i 
dymiącymi pochodniami kolumny tryumfującej hitlerowskiej młodzieży, szeptem 
rozeszła się sensacyjna wiadomość - o wylądowaniu w Szkocji zastępcy 
fhrera, samego Rudolfa Hessa. Wersja oficjalna miała w dniach następnych 
objaśnić ów przedziwny wypadek jako próbę samobójstwa, popełnioną w stanie 
jakiegoś delirium. Jednakże u Japończyków, jak i w ogóle w kręgach 
dyplomatycznych, wytłumaczono sobie rzekome samobójstwo lub rzekomą 
ucieczkę Hessa zupełnie inaczej. Hess, jak sądzono, miał przedstawić swoim 
brytyjskim przyjaciołom argumenty na rzecz zawarcia pokoju i - ewentualnie 
- wspólnej krucjaty przeciwko Rosji. Tymczasem samo ujawnienie przez radio 
brytyjskie desperackiej wyprawy Hessa świadczyło dobitnie o tym, że o 
żadnych tajnych porozumieniach w ogóle nie ma już mowy.
"Buldog jest rozjuszony, więc chyba już nie zwącha się z tymi hienami" - 
myślał Jakubianiec, wchodząc w okolicy Prinz Albert Strasse do wielkiego 
baru, w którym - jak o tym w Berlinie każdy wiedział - przebywali 
pracownicy pobliskich biur głównej siedziby Gestapo, a więc esesmani, 
gestapowcy i w ogóle wyżsi funkcjonariusze Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy.
Później "Kuba" sam nie mógł pojąć, co go zmusiło do opuszczenia ulicznych 
ciemności, pchnięcia tamtych drzwi i odsunięcia ciężkiej zasłony, a 
wreszcie - do ukazania się swoim śmiertelnym wrogom w pełnym oświetleniu. 
Ten luksusowo urządzony wąski lokal cały błyszczał od niklu, kryształowych 
lamp i długich lustrzanych ścian, w których światła i blaski odbijały się 
naprzeciw siebie niby w nieskończoność. Mrużąc oślepione blaskiem i 
łzawiące w tytoniowym dymie oczy, nowy gość stanął przy lśniącym kontuarze, 
ujął ciężki kufel piwa i spijał jego smakowitą pianę, pogardliwie 
rozglądając się po hałasujących konsumentach.
Przede wszystkim mógł od razu stwierdzić, że oprócz odzianych w białe 
kitle barmanów i kelnerów brak było na sali mężczyzn cywilnych, a jeśli 
nawet i byli, to po prostu tonęli w masie zielonych, zielonkawych, a 
gdzieniegdzie czarnych lub szarych i siwych mundurów. Nie widać było także 
kobiet, jeśli nie liczyć starszej osoby, od czasu do czasu pokazującej się 
w drzwiach, które prowadziły do restauracyjnych toalet. Bar huczał 
specyficznie niemieckim gardłowym gwarem, z którego często wybijały się 
bezceremonialne śmiechy, krzyki i pijackie toasty. W zasadzie niemal 
wszyscy byli tutaj zadziwiająco do siebie podobni zarówno z kanciastych, 
pewnych siebie ruchów i gestów, jak zamglonych przez alkohol spojrzeń i 
zaczerwienionych twarzy. Stojąc w pobliżu stolika, który ciasno obsiedli 
jacyś młodzi przyjaciele czy dawni koledzy, cywil mimo woli zaczął słuchać 
ich rozmowy.
Mówił lotnik, najwidoczniej w dalszym ciągu snując rozpoczęte 
wspomnienia:
- Chciałbym teraz odwiedzić Londyn i znowu osobiście sprawdzić, które z 
moich bomb znalazły się u celu... I co zdziałały? To bardzo ciekawe, kiedy 
się ogląda dobrą robotę.
- Klar! - odrzekł jeden z kompanów. - Zobaczysz śmierdzące dymem gruzy i 
poczujesz trupi smród, ot, co zostało po Anglikach.
Do rozmowy wtrącił się inny lotnik:
- Niestety, jest inaczej. Dwa lata temu łupiliśmy Warszawę bardzo długo i 
metodycznie, po parę godzin przed południem, a później znowu przed 
wieczorem. Dzień w dzień. Robiliśmy to za dnia i z bardzo niskiego pułapu, 
widać więc było, jak rozsypuje się dom po domu. No, myśleliśmy, że nie 
pozostało tam żywej duszy. A kiedy Polacy nareszcie skapitulowali, 
pojechaliśmy naszą robotę obejrzeć. I nie uwierzycie - pośród ruin 
zobaczyliśmy tysiące, dziesiątki tysięcy żywych ludzi!. Wyleźli z piwnic! 
Krzątali się w ruinach, a ulicami po prostu defilowali. W jaki sposób tyle 
ich ocalało, trudno zrozumieć. Musimy koniecznie wynaleźć lepsze bomby, ot 
co!
- Polacy to prawdziwe szczury, wściekłe piwniczne szczury - powiedział 
esesman i podniósł świeżo podany mu kufel. - Niech przepadną, tak jak 
Żydzi!
- Nie ma na nich sposobu - zauważył drugi z esesmanów. - Przecież nie 
było w całej Polsce miasta i miasteczka, gdzie byśmy dla samego przykładu 
nie rozstrzelali kilkunastu lub kilkudziesięciu...
- Co tam gadasz - kilkunastu czy kilkudziesięciu! Na Kaszubach 
wykończyliśmy zaraz pierwszej jesieni ze dwanaście tysięcy takich - 
roześmiał się następny z biesiadników. - Co prawda, przeszkadzali nam przez 
głupi humanitaryzm starzy generałowie i nawet zaprotestował admirał von 
Trotha, ale swoje zrobiliśmy!
- Poskutkowało? - zapytał lotnik.
- Gdzie tam! Słusznie mówicie, że to prawdziwe wściekłe szczury. Kryją 
się pod ziemią i stamtąd tylko czyhają na każdego z nas. Musimy to świństwo 
wytruć do reszty. To są głupcy, szaleńcy, urodzeni zbrodniarze, powiadam 
wam. I płodzą się jak szczury. Tu nie dopomogą jakieś nowe bomby. Trzeba im 
odebrać...
Pochylili się teraz wszyscy ku sobie i widocznie wymieniali jeszcze 
bardziej interesujące projekty, bo zachichotali i twarze ich wyraziły 
drapieżne skupienie. Teraz kapitan Jakubianiec nagle uczuł, jak niemożliwy 
do opanowania skurcz nienawiści chwyta mu gardło i zaciska szczęki. Bliski 
niespodziewanego wybuchu, w obawie przed ujawnieniem pasji, odruchowo 
namacał przy pole marynarki zapasik trucizny. "Chcą nas wykastrować? Może 
wytruć? No, zobaczymy - wymamrotał. - Trzeba wyjść, koniecznie muszę wyjść" 
- nakazywał sobie, gdy wtem odezwały się i zaczęły zawodzić dalekie i 
bliskie syreny. Wyrwać się na ulicę już nie mógł.
- Nalot, moi panowie, alarm! - rzeczowo powiedział lotnik i szybko wstał.
W całym barze wszczął się ruch. Wszyscy pośpiesznie wstawali i prawie 
biegnąc kierowali się w stronę schodów, które prowadziły w dół, do piwnic. 
Odbywało się to sprawnie, choć bez żadnej komendy; najwidoczniej tutejsi 
bywalcy zdążyli się przyzwyczaić do tej procedury. "Już trochę wytresowani" 
- pocieszył się cywilny intruz. Po chwili sala opustoszała. "Wszyscy muszą 
iść do schronu" - rzucił Jakubiańcowi ostatni ze znikających kelnerów. "Jak 
szczury" - odrzekł mu Jakubianiec wściekłym, chrapliwym głosem. I oto, 
kipiąc od zadawnionej, na nowo rozjątrzonej furii, zerwał jakieś tam 
hamulce i zatracił instynkt samozachowawczy. Wyszarpnąwszy zza podszewki 
woreczek z trucizną, szybko go otworzył, podszedł do stołu i sprawiedliwie 
rozdzielił swoje cztery gramy białego proszku pomiędzy ustawione pełne 
kufle piwa. "Nie my zaczynaliśmy to wszystko" - rozgrzeszył się.
Szybko ukończywszy morderczą czynność, jakby oprzytomniał i rozejrzał 
się. Sala świeciła pustkami, tylko z dwóch szeregów wielkich luster 
patrzyły na niego z odbicia dziesiątki i setki coraz mniejszych 
wykrzywionych nienawiścią twarzy jakiegoś zabłąkanego tu samotnie cywila. 
Niebawem syreny zagrały odwołanie alarmu i niezliczeni posiadacze 
złowrogich twarzy zgodnie na wszystkich lustrach ruszyli w stronę wyjścia. 
"Tym razem ocalałem" - powiedział sobie rozpogodzony Jakubianiec krocząc 
ciemną ulicą. "Na wściekłe szakale nie ma to, jak trutka" - powtarzał 
bezwiednie.
W dniach następnych, ukojony w sobie i zadumany, unikał tamtych okolic.
d
"Arme Kinder"
d
Zbrojny zatarg pomiędzy Niemcami i Związkiem Radzieckim marzył się 
uciemiężonym ludom od dawna. Dla Czechów, Polaków, Francuzów, Belgów, 
Duńczyków, Holendrów, Norwegów, Jugosłowian i Greków, dla Żydów z całej 
Europy, już właściwie skazanych na śmierć, ostatnią nadzieją była Armia 
Czerwona. Oglądali się na nią również lewicowcy włoscy, no i oczywiście 
zakonspirowani komuniści tudzież różni liberałowie w samych Niemczech. 
Dotyczyło to i zatroskanych o przyszłość narodów neutralnych, dla których 
dalsze tryumfy III Rzeszy oznaczały kres niepodległości, a wkrótce potem - 
zagrożenie i dla wszystkich państw i państewek pięciu kontynentów. Liczył 
na Rosjan także i urzędowy Londyn, dziś bardziej już pewny tego, że uda mu 
się - dzięki materiałowemu poparciu Stanów Zjednoczonych - uniknąć 
ewakuacji do Kanady i przynajmniej na razie uchronić Wyspy Brytyjskie przed 
hitlerowską inwazją, ale raczej bezradny, gdy chodziło o rozbicie 
napastnika i uratowanie Europy i świata. Gwarancje Zjednoczonego Królestwa 
dla Polski czy Grecji okazały się papierowe; to raczej sami Brytyjczycy 
gwałtownie potrzebowali pomocy militarnej. A przyjść mogła ona tylko ze 
Wschodu.
Nadzieja na taki obrót spraw wynikała z ogólnej świadomości, że 
szczególna ideologia wyrażona w "Mein Kampf" stanowi jaskrawe 
przeciwieństwo z tym wszystkim, co głosił i szerzył marksizm niezależnie od 
jego odcieni. Powszechna opinia ludzi prostych, tak samo w Związku 
Radzieckim, jak i w Niemczech, a zresztą i w całej Europie, spodziewała się 
bliskiego już konfliktu dwu mocarstw. I oto, wobec ogólnych rachub czy 
nadziei, dość trudno było odróżnić nadchodzące tajnymi drogami wieści 
autentyczne od pogłosek i wersji wywołanych przez ludzkie pragnienia i 
nadzieje, a może czasem i przez intrygę polityczną.
Zapowiedzi ataku na Związek Radziecki mnożyły się już od jesieni roku 
1940. Kto wie, czy nie pierwszy zasygnalizował je niejaki Woods, 
amerykański attach handlowy w Berlinie. Donosił on kolejno o berlińskich 
przygotowaniach sztabowych, o masowym druku rosyjskich banknotów, wreszcie 
o rozkazie pod kryptonimem "Barbarossa", według którego plan operacji 
wschodniej miał być gotów na wiosnę roku 1941. Wiadomościom tym, choć 
potwierdzającym się, zrazu nie wierzono ani w Waszyngtonie, ani w Londynie, 
a później i Moskwa, kiedy ją o tym powiadomiono, odrzuciła je także, w 
przekonaniu, że zachodzi tu jakaś anglosaska intryga dla podminowania 
sojuszu Moskwy z Berlinem. Zresztą generał Koestring, niemiecki attach 
wojskowy w Moskwie, tak umiejętnie się tłumaczył Rosjanom z przesunięć 
wojsk niemieckich, motywując to przeróżnymi względami natury gospodarczej, 
że uspokojony Stalin po prostu zabronił swojemu sztabowi powątpiewać w 
trwałość sojuszu z Hitlerem. Ambasador radziecki w Berlinie nie mniej 
stanowczo zaprzeczał pogłoskom o możliwości konfliktu, a więc doszło nawet 
do tego, że za wyrażany w raportach odrębny pogląd niektórych bardziej 
dalekowzrocznych rosyjskich oficerów spotykały surowe kary. W tym czasie 
jednakże niemiecka Misja Wojskowa, ulokowana w pałacyku na tzw. 
"Spirydoniewce", skrzętnie i po kryjomu gromadziła mapy, "trafiki" kolejowe 
i dane o Armii Czerwonej, a także charakterystyki radzieckich polityków i 
dowódców, wreszcie elementy do geografii przemysłowej i do układu stosunków 
ludnościowych w Związku Radzieckim. Poza tym z niemiecką dokładnością 
składano do szuflad faktury wartościowych prezentów, jak skrzynki koniaków 
i win oraz francuskich perfum, radioaparaty, komplety nagrań Beethovena 
oraz inne dowody kordialności, przeznaczone dla setek moskiewskich 
"przyjaciół", których listę - w celach zrozumiałych - zamierzano pozostawić 
gospodarzom do wglądu wówczas, kiedy już nadejdzie termin szybkiego 
wyjazdu.
Także i major Rybikowski przekazał do Londynu jeszcze w początku 1941 
roku zwięzły meldunek "Kuby", oparty na doniesieniach agentów z Niemiec 
oraz - po części - na poczcie kurierskiej z Pragi, Budapesztu i od 
"Wielkiego Ojca". Na wewnętrznej stronie koperty, pod bibułą ochronną, 
kapitan Jakubianiec pisał niewidocznym atramentem:
"Podaję wytyczne Hitlera z tajnego rozkazu wariant Barbarossa, wydanego 
w grudniu 1940 roku. Niemieckie siły zbrojne mają uderzyć na Rosję Sowiecką 
i rozgromić ją przez wdarcie się klinami pancernymi w głąb kraju. 
Ostatecznym celem jest zajęcie linii Wołga-Archangielsk. Pierwsza faza 
pościgu ma uchwycić strefę, spoza której lotnictwo rosyjskie nie będzie 
mogło atakować Rzeszy. Koncentracja będzie zarządzona na osiem tygodni 
przed terminem rozpoczęcia operacji. Przygotowanie planu ma być ukończone 
na dzień 15 maja 1941. Zamiar uderzenia na Wschód należy za wszelką cenę 
ukryć. Działania zaczepne przeciwko Anglii nie mogą być osłabione. Hitler 
przewiduje pomoc Finlandii i Rumunii oraz konieczność wyzyskania kolei i 
dróg w Szwecji. Uderzać na Rosję mają trzy grupy armii, jedna z rejonu 
Warszawy na Białoruś, druga z rejonu Lublina na Kijów, trzecia zaś z Prus 
Wschodnich na Leningrad. Hitler nakazuje szybkie zdobycie Moskwy, 
Leningradu i Zagłębia Donieckiego. Tyle zapamiętała i podała mojej agentce 
jej przyjaciółka, która ten rozkaz widziała na własne oczy. Rozkaz liczy 
razem sześć stron maszynopisu i zawiera ponadto ogólne wskazówki dla 
lotnictwa i dla marynarki wojennej. Poczta od Wielkiego Ojca także mówi o 
szerzących się pogłoskach wojennych, które pochodzą od oficerów 
niemieckich".
Jednakże zaraz potem agent "Pielesz" przez Budapeszt dawał znać o 
przybyciu w rejon Krakowa kwatermistrzów pięciu hitlerowskich dywizji 
pancernych, co stawiało pod znakiem zapytania możliwość koncentracji, która 
wynikałaby z "wariantu Barbarossa". Któż jednak na serio wtedy 
przypuszczał, że przed natarciem na wschód nastąpi błyskawiczne uderzenie w 
kierunku południowym?
Pewne znaki, gdyby tylko w Londynie wzięto je należycie pod uwagę, mogły 
zawczasu sytuację wyjaśnić, ale wyciąganie daleko idących wniosków nie 
należało oficerów wywiadu. Toteż i Jakubianiec otrzymane wiadomości ważył i 
porównywał ze sobą, ograniczając się do decyzji, co zatrzymać, a co 
przekazać dalej. "Mają też zdrowie zajmować się głupstwami" - mruczał 
przeglądając jedno po drugim doniesienia, które nadeszły w lutym. Oprócz 
wiadomości ściśle wojskowych, donoszących o ruchu transportów i pojawieniu 
się wybitnych dowódców w różnych punktach opanowanej przez Hitlera części 
Europy, mówiły one między innymi o dobrych posadach, które znaleźli u 
Niemców znawcy takich języków, jak chorwacki, grecki, ukraiński i 
białoruski. "Gambit" z Budapesztu sygnalizował, że ludzi dobrze władających 
tymi językami poszukiwano nawet pośród internowanych na Węgrzech Polaków. 
Od "Murki" i od "Hermana" z Pragi nadeszły podobne wieści z dodaniem, że 
odpowiedni dział praskiego radia pracuje bardzo intensywnie pod kontrolą 
wojskową nad skompletowaniem tajemniczych nagrań w językach słowiańskich. 
"Jakby się zmówili" - wydziwiał kapitan, który dopiero nieco później 
zwrócił uwagę, jakie znaczenie mogą mieć te doniesienia.
W marcu odezwały się niemal jednocześnie placówki w Budapeszcie i Pradze. 
"Gambit" komunikował, że w Grazu rezyduje feldmarszałek von Weichs, o 
którym wiedziano, że jest dowódcą armii. "Murka" sygnalizowała, że w tymże 
Gruzu objął urzędowanie pułkownik von Witzleben. Można więc było przyjąć, 
że 2 armia koncentruje się w Austrii, a więc chyba do uderzenia na Zagrzeb. 
Poprzednie wiadomości o koncentracji koło Krakowa i o przygotowaniu przez 
Niemców płyt z tekstami nagranymi w języku chorwackim nabierały znaczenia. 
Kolejną niemiecką agresję przygotować miała działalność propagandowa, 
obliczona na oderwanie jednostek chorwackich od Belgradu. Zwróciwszy uwagę 
na nowy teren operacyjny, można było wkrótce skonstatować, że jednostki 
należące do 46 korpusu pancernego zbliżyły się na Węgrzech do granicy 
jugosłowiańskiej, podczas gdy w opanowanej przez Niemców Bułgarii 
stwierdzono obecność żołnierzy z pancernej grupy Kleista, a dalej na 
południe - dywizje formujące 12 armię. Kwietniowe wtargnięcie hitlerowców 
do Jugosławii, a następnie do Grecji, która dotychczas dzielnie gromiła 
Włochów, usunęło na razie w cień problem konfliktu na Wschodzie.
Dopiero w drugiej połowie kwietnia, kiedy generałowie jugosłowiańscy 
podpisali w pałacu księcia Pawła akt zawieszenia broni, a Grecy po dzielnym 
oporze skapitulowali i marionetkowy rząd w Atenach pogodził się z okupacją 
kraju, znów wysunęła się na plan pierwszy sprawa dawnych zamiarów Hitlera. 
Na wielkiej mapie w gabinecie generała Onodery już rysowały się trzy 
olbrzymie strzały, skierowane ku roponośnym krajom Bliskiego Wschodu. Jedna 
z tych strzał celowała wzdłuż Morza Śródziemnego w Aleksandrię, druga - z 
Grecji i Krety uderzyć miała w Suez, wschodnie wybrzeże morza i dalej na 
wschód. Trzecie, najdłuższe i zakrzywione ostrze nożyc, które miały się 
zamknąć gdzieś w Iraku czy Iranie, major wyrysował linią przerywaną, 
ciągnącą się przez Ukrainę i północny Kaukaz. "To będzie następne uderzenie 
- wywodził. - Nie na darmo Niemcy podburzają Arabów i Persów".
Generał Onodera zaś tak wyjaśniał dalej swój punkt widzenia:
- Jednakże Stalin wciąż daje do zrozumienia, że nie wierzy w napad ze 
strony Niemców. Dam panu ciekawy przykład jego taktyki. Jak wiadomo, dnia 
13 kwietnia nasz minister Matsuoki podpisał w Moskwie pakt przyjaźni. 
Moskwa i Tokio zobowiązały się do zachowania neutralności wzajemnej na 
wypadek wciągnięcia Rosji lub Japonii do wojny. Praktycznie oznacza to, że 
w żadnym wypadku Japonia nie zaatakuje Rosjan, a Rosjanie Japonii. Otóż 
niech pan słucha. Mam depeszę z Moskwy na temat okoliczności towarzyszących 
odjazdowi naszego ministra z Moskwy. Na dworzec kolejowy przybył, aby 
pożegnać Matsuokę, sam Stalin. Ale zobaczywszy na peronie ambasadora 
niemieckiego von Schulenburga, żwawo do niego podszedł, po czym nawet objął 
Niemca. Chowa głowę w piasek! Jestem zdania, że na razie pójdzie im na 
rękę, aby tylko nie dopuścić do wojny za wcześnie... i na jego terenie. Bo 
on wciąż liczy na to, że Niemcy uderzą na Anglię. A przecież było to 
możliwe tylko w roku 1940, teraz już za późno!
- Mogę podać to Londynowi?
- Właśnie po to mówię panu o tym. Niech pan poda również, że Berlin i 
Rzym zgodziły się na zawarcie przez nas tego paktu. Naturalnie - w sekrecie 
przed światem. 
- A cóż to oznacza?
- Jest to milcząca zmowa czterech potęg, które jednakże nie nazbyt sobie 
ufają, no i mają szereg punktów spornych, na przykład Bałkany, gdzie Rosja 
nie chciała dawać wolnej ręki Niemcom. Ale cóż miała robić? Stalin obawia 
się wojny z potężnym sąsiadem, woli ugodę.
Japończyk uśmiechnął się zagadkowo i umilkł.
- A my - cóż? - powiedział wreszcie. - Europa to nie nasza strefa 
zainteresowań. Mamy chyba prawo mieć tu przyjaciół? Prawda? Co pan woli, 
whisky czy wódkę?
W owych dniach zbiegiem okoliczności nagle zagrały kontakty litewskie. 
Szofer-Litwin, który służył u konsula Sugihary, były komisarz policji 
litewskiej, człowiek milczący i raczej zagadkowy, tylko czasami udzielający 
pomocy w nawiązaniu łączności z Wilnem przez Kowno, położył "Perzowi" na 
stole list, który dnia tego otrzymał z Mittenwalde pod Berlinem. "Od mojej 
kuzynki" - wyjaśnił.
Duszkiewicz wyczytał z tego listu bardzo wiele. Przede wszystkim młoda 
Litwinka, która pracowała "przy dzieciach" u żony pułkownika von 
Mellenthina, opuściła ze swoją panią Berlin, bo zrobiło się tam "za 
gorąco". Duszkiewicz zrozumiał, że podobnie do wielu rodzin dygnitarzy 
hitlerowskich, żona i dzieci sztabowca schroniły się na prowincję, 
opuszczając coraz silniej bombardowany Berlin. Dalej młoda Litwinka 
donosiła: "Mój pan przyjechał tu na parę dni z Włoch i teraz już powrócił 
do Afryki, a pani bardzo po jego wyjeździe płakała. Kiedy ją pocieszałam, 
że przecież wojna już się kończy, rozpłakała się jeszcze bardziej i 
odrzekła mi, że będzie jeszcze jedna wojna, taka najgorsza. Ale później 
sama pocieszała się, że może zastępca fhrera, Rudolf Hess, co podobno 
wylądował na spadochronie w Szkocji, wytłumaczy tam swoim angielskim 
przyjaciołom, że Brytyjczycy powinni zaprzestać nalotów na Niemcy, bo my 
szykujemy się przecież do uratowania świata przed komunizmem. Tak 
powiedziała, tylko później kazała mi o tym nic nikomu nie mówić, ale pisać 
nie zabroniła, więc ci piszę..."
Jednocześnie z tą nowiną "Perz" uzyskał inną, nie mniej wymowną. 
Informator Kostek zawiózł go pewnego dnia do Niemki, gdzie Duszkiewicz 
poznał się z jej przyjacielem, Aleksandrem Pimonowem, synem byłego 
pułkownika armii carskiej. Był to spolonizowany Rosjanin, właśnie czyniący 
starania o sprowadzenie swojej matki z Baranowicz do Królewca. Duszkiewicz 
przypomniał go sobie z Wilna. Na tle odnowionej znajomości, gdy Polak radą 
i pieniędzmi starał się Pimonowowi dopomóc, Rosjanin wywdzięczał się 
dostarczaniem wiadomości. Ostatnia z nich okazała się cenna: oto sztab 
generalny Reichswehry nagle wezwał Pimonowa do Berlina, aby zawrzeć z nim 
umowę co do przyszłej współpracy na terenie Związku Radzieckiego. Rosjanin 
miał otrzymać stopień kapitana, aby - jak się domyślał - pełnić obowiązki 
tłumacza podczas przewidywanej niemieckiej inwazji. Sam Pimonow uważał taką 
chwilową współpracę z Niemcami za konieczną, lecz przyrzekał stale 
współpracować z polskim wywiadem, nawet wówczas, gdy będzie nosić mundur 
niemiecki. Wreszcie ze sztabu "admirała Bałtyku" w Gdańsku nadeszły 
wiadomości o ukończeniu przygotowań do operacji we wschodniej części 
bałtyckiego akwenu.
Z tymi oraz innymi wiadomościami Duszkiewicz pojechał osobiście do 
Berlina. Podziwiał tu zaradność i pewność siebie kapitana Jakubiańca. 
Ponieważ Niemka, u której mieszkał, wybrała się właśnie do męża, więc jej 
duże mieszkanie przy ulicy bocznej od Friedenstrasse służyło wyłącznie 
Polakom. Tutaj więc "Perz" napisał szczegółowe sprawozdanie o sytuacji w 
Prusach Wschodnich, które robiły wrażenie olbrzymiego obozu wojskowego. Z 
ciekawostek zawartych w tym opisie Jakubiańca zastanawiała najbardziej 
sprawa lotnisk, pośród których sporo było fikcyjnych, jedynie pozorujących.
- Takie pseudolotniska robi się tylko przed przygotowywaną wojną - 
zauważył.
Jedną z kobiet, do których Jakubianiec odnosił się z zaufaniem, według 
"Perza" nadmiernym, była pani One Martincienne, Litwinka. Mąż jej, oficer 
lotnictwa litewskiego, należał do ekipy byłego posła litewskiego w Berlinie 
Szkirpy, znanego germanofila i przywódcy emigracji litewskiej w Berlinie, 
ale pani One wiernie służyła polskiemu kapitanowi i nawet jeździła w ślad 
za nim do Lipska i z powrotem, przewożąc "na sobie" uzyskany tam materiał. 
"Kuba" dał jej bez wahania adres Litwinki, która pracowała u von 
Mellenthinów. "Zaprzyjaźnijcie się" - rozkazał. Druga z agentek "Kuby", 
Polka z Oszmiańskiego, była wdową po zmarłym w 1939 r. niemieckim 
pułkowniku i pracowała w szpitalu jako pielęgniarka. Chorzy i ranni 
żołnierze okazali się wspaniałym źródłem informacji. Pielęgniarka 
ostrzegała jednakże Duszkiewicza i Jakubiańca przed Litwinami, a nawet bała 
się spotykać z kapitanem, ale tymczasem sprawy toczyły się po dawnemu. W 
każdym razie obie kobiety potwierdzały, że Niemcy śpiesznie werbują 
Litwinów, Rosjan i Polaków do jakiejś tajemniczej współpracy, a także i to, 
że pogłoski o bliskim już terminie nowej wojny opierają się na innych 
wskazówkach realnych.
Co prawda, sam lotnik Martincienne był wobec żony małomówny i niewiele 
dawało się z niego wyciągnąć, ale jedno było znamienne i dające do 
myślenia. W podberlińskim obozie szkoleniowym spadochroniarzy towarzyszyli 
mu Niemcy pochodzący z różnych stron, nieraz bardzo dalekich. Zwartą grupę 
stanowili tam młodzi ludzie, których potajemnie sprowadzano z terenów 
Związku Radzieckiego. Byli to synowie kolonistów niemieckich na Wołyniu, a 
jeszcze liczniej stawili się przybysze z niemieckiej "republiki" 
nadwołżańskiej. Dobrze znając język rosyjski i orientując się w stosunkach 
radzieckich, mieli pełnić obowiązki sabotażystów, przewodników i tłumaczy.
- Ciekaw jestem, co za wnioski wyciągną z tego wszystkiego w Sztokholmie 
i w Londynie, a przede wszystkim w Moskwie - mówił "Kuba", któremu udało 
się w tym czasie prześledzić ruchy wielu niemieckich dywizji, 
systematycznie przesuwanych w kierunku wschodnim, a także stwierdzić 
gorączkową pracę przemysłu, szczególnie w produkcji broni pancernej i tych 
kolosalnych armat, których rysunki przekazywał Warszawie bohaterski 
magazynier z Dortmundu.
W drugiej połowie maja, kiedy Duszkiewicz wrócił do Królewca, konsul 
Sugihara postanowił sprawdzić osobiście to wszystko, o czym go informowali 
agenci. Już na dworcu, wsiadając do swojego mercedesa, mówił:
- Pojedziemy prosto do Kłajpedy, a wracać będziemy pasem granicznym, 
drogą okrężną. Podobno w tamtych lasach pełno wojska.
- Czy poza tym jest co nowego? - pytał "Perz".
- Potwierdzają się poprzednie dane. Koncentracja w pełni. Zresztą 
zobaczymy sami.
A zwracając się do szofera, dodał: 
- Powiedz, coś zauważył ostatnio?
Nie odwracając głowy, Litwin półgłosem referował:
- Nasz konsulat jest inwigilowany. W domu naprzeciwko, w suterenie, 
Niemcy urządzili sobie punkt obserwacyjny. No i na drogach jeżdżą za nami, 
jak tylko widzą, że wybieramy się za miasto. W takich wypadkach lepiej 
byłoby, żeby pan konsul osobiście prowadził wóz, a my musimy się bardzo 
wystrzegać i nie mieć przy sobie nic takiego, co mogłoby nas 
skompromitować... Żadnych notatek albo szkiców, wszystko musimy trzymać w 
pamięci!
W parę dni później konsul, sekretarz Sato i Duszkiewicz wybrali się na 
wycieczkę. Aż do Kłajpedy prowadził wóz Sugihara i nie zauważono, aby ich 
ktoś śledził. Dopiero po wyjeździe z miasta pokazał się za nimi samochód 
osobowy i sunął ich śladem.
- Muszę dać im nauczkę - mruknął Japończyk i nagle zahamował. 
Prześladowcy nie wyminęli go, lecz natychmiast skręcili w bok do lasu. 
Teraz pasażerowie mercedesa wyszli z wozu, zagłębili się w las i niby na 
prawdziwej majówce rozłożyli na trawie zapasy, podczas gdy Niemcy opodal 
udawali, że reperują swoją maszynę.
Jadąc powoli według mapy wzdłuż całego pogranicza i coraz to skręcając w 
asfaltowane dróżki wiodące w stronę kordonu, kilka razy powtórzyli ten sam 
manewr ze śniadaniem, zaś samochód niemiecki ciągle im towarzyszył.
- Nie chcą nas zatrzymać - mruknął niezadowolony konsul. - Nie będę mógł 
protestować.
Dopiero nad wieczorem, już w pobliżu Królewca, obcy samochód zaniechał 
obserwacji. Japończycy, Polak i Litwin starali się teraz podsumować własne 
całodzienne bogate spostrzeżenia. Stwierdzili naocznie, że lasy na całej 
długości pogranicza były nafaszerowane czołgami, działami, składami benzyny 
i mnóstwem różnego rodzaju skrzynek poukładanych w stosy i pilnowanych 
przez niezliczone straże. Wiele posterunków wojskowych ochraniało również 
wiodące na południe i wschód drogi czy dróżki, na których zresztą 
poustawiane były tablice z napisem "Eintritt verboten".
- Wojna! - mruczał Sugihara.
I on, i sekretarz Sato nie zmrużyli tej nocy oka. Na rano gotowy był stos 
szyfrowanych depesz, z którymi pojechał na pocztę szofer Litwin.
Duszkiewicz pytał:
- Bardzo przepraszam, panie konsulu, ale czy do Sztokholmu również?
- Naturalnie - odpowiedział Sugihara.
- Mam nadzieję, że wasz generał zaraz poinformuje o tym majora, bo moją 
pocztą wiadomość będzie szła znacznie dłużej - Duszkiewicz dalej sondował 
kwestię. Czy nie moglibyście poprosić o to generała?
- Nie, to niepotrzebne - odpowiedział konsul. - Nasz generał w 
Sztokholmie tak odnosi się do majora, że nie ukryje przed nim żadnej ważnej 
wiadomości.
Duszkiewicz uspokoił się dopiero wtedy, kiedy po powrocie z poczty szofer 
pokazał mu pokwitowanie. Depesze były adresowane do Tokio, Moskwy, Berlina, 
Helsinek, Rzymu i Sztokholmu. Dyskutując później o sytuacji, dwaj 
Japończycy i Polak przyszli do przekonania, że niemieckiego natarcia należy 
się spodziewać za 2-3 tygodnie, gdzieś około 15 czerwca. Z czasem okazało 
się, że dzień 15 czerwca istotnie był początkowo wyznaczony na rozpoczęcie 
ataku.
"Krajoznawcze" wycieczki na teren koncentracji powtórzono jeszcze parę 
razy, ale już bez żadnych utrudnień ze strony Niemców, którzy zrezygnowali 
także z jakichkolwiek kroków dyplomatycznych. Jak to wykazała później 
historia, Niemcy byli pewni, że Stalin nie da wiary żadnym informacjom, 
uważając je za wymysł propagandy antyniemieckiej. Ale konsul Sugihara, po 
stwierdzeniu, że sytuacja staje się rzeczywiście krytyczna, wybrał się 
osobiście do Berlina, zabierając ze sobą obszerny raport Duszkiewicza dla 
Jakubiańca i Rybikowskiego. Jak zwykle, oprócz treści, z którą mogli się 
zapoznać Japończycy, koperta zawierała pewne sygnały nie przeznaczone dla 
nich. W szczególności, korzystając z umówionego kodu, "Perz" komunikował, 
dokąd poszły japońskie depesze szyfrowe, a także nadał wiadomość, która 
przez Pragę nadeszła z Budapesztu od "Gambita". Wiadomość ta donosiła o 
koncentracji na radzieckim pograniczu korpusów armii rumuńskiej, mającej 
współdziałać z Niemcami. Prócz tego "Gambit" sygnalizował, że Dunajem 
przerzucili Niemcy na Morze Czarne kilka U-Bootów i wiele ścigaczy, 
poławiaczy min i łodzi desantowych.
W parę godzin po otrzymaniu tych nowin majora Rybikowskiego zaalarmowały 
nowe sygnały z kraju i depesza z Helsinek, od "przyjaciela z hotelu Torni". 
Depesza ta, niewinna z pozoru, wzywała majora do możliwie rychłego 
przyjazdu, a to ze względu na bliski ewenement w rzekomej rodzinie. "Karin 
rodzić będzie w tych dniach stop prosi o przybycie przyszłego ojca 
chrzestnego natychmiast" - donosiła depesza.
- To znaczy, że Finlandia także przeprowadza koncentrację - wyjaśnił 
generałowi major.
- A pański przyjazd! - pytał Japończyk. - Po co? 
- Jakieś ważne okoliczności - wyjaśnił Rybikowski. - A oto jeszcze jedno 
potwierdzenie: wykaz niemieckich dywizji, które już przeszły na wschód 
mostem pod miasteczkiem Puławy. To przesłano mi z Polski.
Należało więc znów pojechać do Finlandii, ale - jak zawsze - wymagałoby 
to obmyślenia trasy, bo major nigdy nie wyprawiał się w swoje podróże 
drogą, która prowadziła wprost do celu. System zacierania za sobą śladów i 
mylenia ewentualnego prześladowcy wszedł mu już na stałe w krew. Poprzednio 
wybierał się zwykle niby na wycieczkę narciarską lub rybacką gdzieś na 
północ; dopiero w obranej miejscowości pozostawiał plecak, sportowy sprzęt 
i kilka gotowych pocztówek, które na jego prośbę wysyłano do Sztokholmu. W 
szczególności, nigdy nie mając pewności co do roli i dyskrecji swoich 
kolegów biurowych tudzież "przyjaciółek", pozwalał im na snucie domysłów co 
do istotnego celu podróży. Zdarzało się więc, że Niemcy, polując na "Peter 
Iwanowa", nadaremnie oczekiwali go gdzieś na granicy duńsko-niemieckiej, 
podczas gdy on, z paszportem wystawionym już na inne nazwisko, swobodnie 
przekraczał kontrolny punkt na granicy fińskiej, gdzie zwykle panowały 
stosunki liberalne.
Ponieważ tym razem chodziło o wyjątkowy pośpiech, Rybikowski złamał swoją 
zasadę i postanowił odbyć podróż wprost do celu, jadąc w istnym potoku 
burzliwych ludzkich nurtów skierowanych w stronę wschodnią.
Otrzymana w ostatniej chwili poczta od "Wielkiego Ojca" zawierała wykaz 
maszerujących na wschód dywizji, częściowo pochodzący od "Wabika", jak 
przezwał się młody myśliwy z Puław. Osobiście zaś mocno podejrzewam, że 
przynajmniej jeden z elementów tej depeszy mógł także pochodzić od mojej 
dzielnej matki. Mieszkańcy domku w ogrodzie, położonym tuż przy moście w 
Górze Puławskiej, przez kilkanaście dni cierpieli od nieustannego huku 
maszyn oraz kurzu i wyziewów pozostawionych przez ciągnące bez przerwy na 
most kolumny niemieckiego wojska. Otóż starsza pani, zmęczona czuwaniem i 
niepokojami, wyszła pewnego czerwcowego poranka z mieszkania i nagle 
przydybała w ogrodzie kilku umundurowanych młodzieniaszków, którzy "urwali 
się" z oczekującej kolumny i przeskoczywszy ogrodzenie rwali sobie marchew.
- Co wyrabiacie, chłopcy? - zawołała do nich po niemiecku.
Nie słysząc odpowiedzi, podeszła bliżej.
- Marchwi wam nie żałuję - gderała - ale łamiecie mi ogrodzenie i 
tratujecie moje szparagi. To niepięknie! 
I patrząc na zacięte twarze młodzików, dobrotliwie ciągnęła: 
- Czemu się gniewacie? To ja raczej mogłabym się gniewać. Coście za 
jedni?
Młodzi ludzie w panterkach wyprostowali się, a jeden z nich dumnie 
wskazał znak trupiej czaszki na swojej czapce. 
- Myśmy SS, łaskawa pani! - krzyknął ostrzegawczo. 
- Die bsesten! Najgorsi! - zawołał butnie drugi.
- Dywizja SS "Das Reich"! - uzupełnił trzeci.
Na to wszystko matka litościwie pokiwała głową i wypowiedziała dwa słowa, 
których młodzi zdobywcy chyba nigdzie jeszcze przedtem nie słyszeli. Po 
prostu powiedziała:
- Arme KinderŔBiedne dzieci)!
Jakoś nagle zmieszani, bez słowa skierowali się do furtki i opuścili 
ogród.
"Dywizja SS Das Reich wchodzi w skład 2 grupy pancernej dowodzonej 
przez generała Guderiana" - komentował Jakubianiec, który meldunki krajowe, 
a więc i pochodzące od myśliwego z Puław, przekazywał dalej na Zachód.
Tak więc zamierzony atak na Związek Radziecki nie pozostał w tajemnicy. 
Dowiedział się o nim dnia 10 czerwca także szwajcarski sztab generalny, zaś 
świetnie działający wywiad radziecki doniósł o tym Moskwie tegoż dnia. 
Jednakże i ta groźna informacja, chociaż podająca nawet datę natarcia, 22 
czerwca, została przyjęta na Kremlu bardzo sceptycznie. Tylko bardziej 
przezorny od ministrów i dyplomatów radzieckich attach wojskowy w Berlinie 
zawczasu rozpoczął śpieszną reorganizację wywiadu, aby go przestawić na 
warunki wojenne, ale żadne rozkazy do armii nie zostały w Moskwie wydane. 
Przeciwnie, zbyt gorliwy pułkownik został wezwany do Moskwy - i 
rozstrzelany. Podobnie na rozkaz Stalina rozstrzelano żołnierza Wehrmachtu, 
który przedostał się za Bug i uprzedził Rosjan o bliskim natarciu.
W tych warunkach rozlokowane wzdłuż granicy oddziały radzieckie musiały 
ulec kompletnemu zaskoczeniu. Sam generał von Guderian, który na czele 
zgrupowania armii pancernych miał o świcie następnego niedzielnego dnia 
uderzyć przez Bug po obu stronach twierdzy brzeskiej, mógł jeszcze w sobotę 
po południu przez rzekę podziwiać z lornetki iście pokojową sielankę na 
dziedzińcu cytadeli: przy dźwiękach orkiestry ćwiczono tam krok defiladowy. 
Młody inżynier z Odessy, wprowadzając rankiem dnia 22 czerwca kolumnę 
tankietek do Przemyśla, wpadł nagle w sam wir rozpoczynającej się bitwy. 
Garnizony miast przygranicznych szły do niespodziewanie narzuconej walki w 
mundurach wyjściowych, przygotowanych na tę właśnie niedzielę.
Na nic się też nie zdała determinacja starej sprzątaczki z pewnej 
polskiej szkółki wiejskiej, gdzie tuż przed atakiem rozlokowało się wojsko. 
Kobieta z drżeniem serca podsłuchała żołnierskie rozmowy, wybiegła nad Bug 
i stojąc po pas w wodzie, wśród zarośli długo czekała, aż po stronie 
przeciwnej ukaże się któryś z Rosjan.
Nareszcie zobaczyła, jak z bielejącej wsi Wieliczkowo wyjeżdżają dwaj 
konni. Kiedy się z nią zrównali, kobiecinka krzyknęła do nich poprzez Bug:
- Towarzysze! Jutro o czwartej rano wojna! Uprzedzić wszystkich!
Dwaj konni wstrzymali wierzchowce i uspokajająco pokiwali jej rękami. 
Można sądzić, że wydała im się dość zabawna: oto ośmieliła się uważać, że 
zna sytuację lepiej niż ci - bardzo daleko i bardzo wysoko - w samej 
Moskwie.
pamiętnika Heleny M.
Młody tutejszy myśliwy i wędkarz znów chodzi z dubeltówką. Niemcy 
pozwolili mu na to, gdyż dostarcza zwierzynę do oficerskich klubów w 
Puławach, a nawet w Dęblinie. Z tego powodu można się od niego dużo 
dowiedzieć. Opowiadał mi pod sekretem, że w Dęblinie tysiącami wymierają z 
głodu i chorób jeńcy radzieccy. Podobne wieści przynoszą inni. Po Żydach i 
Rosjanach to samo czeka i nas.
d
W berlińskiej kniei
d
Już w cztery dni po niemieckim uderzeniu na Rosję wielce dumni ze swojej 
armii mieszkańcy Królewca chodzili oglądać jeńców wojennych, pracujących 
przy naprawie torów kolejowych i tramwajowych. W końcu czerwca mógł ich 
obejrzeć również kapitan Jakubianiec, który przyjechał do Królewca z 
Berlina w charakterze japońskiego kuriera dyplomatycznego. Ustalili wtedy z 
Duszkiewiczem dalszy plan działań. "Perz" miał zaniechać kontaktów z 
Warszawą i zająć się łącznością tylko z Kownem, Wilnem oraz całym Wschodem, 
na tych kierunkach zbierając i przekazując informacje, podczas gdy trochę 
zazdrosny o "swoje" "Kuba", polegając głównie na Sabinie, brał na siebie 
już przetarte szlaki komunikacji z krajem. Królewiec i Prusy Wschodnie 
należały, naturalnie, do Duszkiewicza; mógł on już teraz podać, że Finowie 
i Niemcy skierowali poważne siły morskie dla okupacji Wysp Alandzkich, a 
także sporządził wykaz niemieckich jednostek lądowych, które przez Prusy 
Wschodnie przeszły i nadal maszerowały na front, wreszcie ustalił efekt 
radzieckich bombardowań lotniczych i przybliżoną liczebność transportów z 
jeńcami, których co dnia przybywało.
- Ciekawe - mówił Jakubianiec - pamiętam rok dwudziesty, byłem wówczas 
uczniem, razem z innymi rozdawaliśmy wziętym przez nas jeńcom rosyjskim 
chleb, jabłka. Wszyscy u nas tak robili. A tu nic! Niemcy patrzą na pochód 
jeńców i milczą albo plują i wykrzykują obelgi! Kobiety również... Co za 
naród!
- Poczekajmy do jesieni, może jabłuszka będą też dawali! - drwił 
podchorąży.
Biorąc pod uwagę możliwości dla siebie najgorsze, zatroszczyli się teraz 
o ciągłość roboty. Duszkiewicz referował:
- W razie czego moim następcą byłby "Kostek", którego poznałeś dawniej. 
Jako woźny i kelner konsulatu jest świetnie zakonspirowany, nikt go tu 
chyba o nic nie podejrzewa. A człowiek z niego wykształcony i bystry, 
oddaje mi usługi niezmierne. Obserwacje jego z terenu miasta i portu zawsze 
są cenne, przy tym zasługuje na pełne zaufanie. Może jeszcze lepsza jest 
jego żona. To siostrzenica biskupa O'Rourke w Gdańsku, ma tu więc mnóstwo 
niemieckich znajomych i prowadzi wywiad pośród nich, w terenie. Szczególnie 
dużo wiadomości dostaje od starych dewotek, które się z nią przyjaźnią. W 
ogóle Niemki z arystokracji wcale się nie krępują tym, że Kostkowie pełnią 
funkcję najemną, wystarcza im hrabiowskie pochodzenie i koligacja z 
biskupem. Stara niemiecka elita nienawidzi Hitlera i hitlerowców, a 
ponieważ wielu wyższych dowódców pochodzi ze sfery junkierskiej, więc przez 
Kostkową zaglądamy do samego dna kociołków, gdzie aż kipi od sensacyjnych 
nowinek. Tak jest na przykład w domu admirała von Trotha. Niemki chętnie 
gadają o wszystkim, nawet co się dzieje po sypialniach, nie mówiąc już o 
sprawach wojska i wojny. Czasem Kostek zachodzi do mnie i po prostu pyta, o 
co je trzeba zagadnąć. Takie są wścibskie, że o wszystkim albo już wiedzą, 
albo się piorunem, gdzie należy, dowiadują, a zaraz potem przylatują i 
gadają, gadają. Dzięki paru takim dewotkom sprawdziłem i uzupełniłem całą 
listę generałów i pułkowników - kto, czym i na jakim froncie dowodzi. O tym 
pancerniku, co go remontują teraz w Gdańsku, także donieśli ich znajomi... 
O wyprawach do Zatoki Ryskiej... I to wszystko za darmo, ideowo, bez 
pieniędzy i bez jakichś innych poświęceń z naszej strony. 
Roześmieli się.
- Czasami - opowiadał "Perz" - daję tej pani kartki żywnościowe dla 
rozdziału pomiędzy Polaków, których Niemcy zatrudnili w Królewcu. Spotykają 
się z nią rano przy kościele i rozpowiadają o wszystkim, co dostrzegli lub 
usłyszeli. Także pewien ksiądz katolicki śpiewa jak najęty, a wie dużo. 
Oboje Kostkowie często przychodzą do mnie z sutereny na moje poddasze, 
zwykle to bywa w nocy, no i wtedy biorę od nich materiał. Są zdecydowani na 
wszystko, bardzo dyskretni, zawsze spokojni. Jak to ludzie z naszej Laudy, 
wiesz?
- A szofer - Litwin? Nie parska na nas? Nie szczerzy zębów?
- Daje mi informacje tylko z terenu Litwy i o emigracji litewskiej. Kto z 
Litwy ucieka tędy do Niemiec, ma u niego oparcie. Do Rosjan jest nastawiony 
wrogo, do Niemców - z rezerwą, do Polaków - no, już lepiej niż poprzednio. 
Informował mnie uczciwie, więc nic mu nie mogę zarzucić. Dopomógł nam w 
nawiązaniu kontaktów z "Luśkiem", naszym rezydentem w Kownie. Przez 
Litwinów. Ale zaufanie na sto procent - to co innego. Oni z "Kostkiem" 
nienawidzą się, wiesz?
- Dlaczego?
- Bo "Kostek" przyłapał go na jakichś machlojkach, a zresztą "Kostek" to 
obywatel ziemski z Litwy, a Litwini takich "swoich" Polaków nie znoszą. 
Umówiłem się z nim, że będę go łajał i krytykował przy tamtym, dla samego 
pozoru. Szofer jest bardzo z tego zadowolony.
- Karmę dostaje? Podrzucasz mu coś?
- Pokrywam wydatki, trochę dorzucam. Ale to człowiek ambitny.
- A Niemcy? - zapytał po chwili milczenia Jakubianiec.
- Mieli punkt obserwacji naprzeciwko konsulatu. A tam, u ciebie?
Jakubianiec strzepnął palcami.
- Otóż to - przyznał. - Mam rzeczywiście nieodparte wrażenie, że niejeden 
leśniczy już za mną chodzi.
- Ostrzegałem cię przed szczerością z tamtymi Litwinami, przed panią One 
i tak dalej - przypomniał "Perz". - Nawet irytowałeś się wtedy. Ja 
rozumiem, że mówiąc płynnie po litewsku, utrzymujesz te stosunki, ale im 
wierzyć nie można.
Ale "Kuba" potrząsnął głową.
- Kobiet nie obawiam się w dalszym ciągu - odrzekł - bo to przecież one 
pierwsze zaczęły mnie ostrzegać. Kobiety w ogóle są mądrzejsze, chcą z nami 
przyjaźni. I pielęgniarka, i pułkownikowa. A pani One jest zdania, że jej 
mąż, którego Niemcy zrzucili jako skoczka na teren Litwy, było to na 
tydzień przed wojną, pracuje dla Gestapo. Bardzo często wypytywał swoją 
żonę o mnie, o innych Polaków. Chyba więc węszy, ale danych 
potwierdzających to nie ma. Pani One sądzi, że dotychczas nie obciążył mnie 
żadnym poważnym oskarżeniem. Niepokoi się tylko tym, co jej powiedział przy 
pożegnaniu.
- A cóż takiego? 
- Że teraz, przy okazji, sprawdzi tego "Kuncewicza", idąc po jego 
tropach. No, niech sprawdza. Mój stryjaszek z Puław potwierdzi mu, że 
urodziłem się w Mandżurii. I tak dalej. A jak twoje stosunki z "Jajkiem"?
"Perz" referował, że konsul Sugihara idzie mu we wszystkim na rękę. 
Sekretarz Sato początkowo nie lubił Polaka, ale kiedy - za radą Sugihary - 
Duszkiewicz zaczął mu towarzyszyć w odwiedzaniu nocnych lokali i 
przystojnych Niemeczek, Sato odmienił serce. Wreszcie przydarzyło się, że 
jakiś zazdrosny Niemiec pobił koło konsulatu przyjaciółkę Japończyka, a 
"Kostkowa" wystąpiła w jej obronie. Od tego czasu Sato był już przyjacielem 
Polaków i "Perza". We czwórkę z Niemeczkami jeździli nad morze, a i w ogóle 
- stwierdzał Duszkiewicz - Sato zraził się do Niemców ostatecznie jako do 
brutali i chamów.
- W każdym razie - zakończył Duszkiewicz - mogę liczyć i na niego. 
Ostatnio, na przykład, powiedział mi w sposób znaczący, że oni obaj, to 
znaczy on z konsulem, bardzo nade mną czuwają. Oznaczałoby to, że teraz i 
Sato wie o mojej roli. A jak tam twoi, berlińscy?
Jakubianiec machnął ręką.
- Dali paszport i o resztę nie troszczą się. Urządzaj się, Polaku, w tej 
berlińskiej puszczy, jak chcesz, aby sam. Może to i lepiej, bo nie patrzą 
mi na ręce i nie indagują. Jak chciałem tu przyjechać, ułatwili. Jeden, 
owszem, został moim przyjacielem. Zresztą ci, co są dla mnie życzliwi, 
wciąż obawiają się obserwacji ze strony kolegów nastrojonych bardzo 
prohitlerowsko. Jajko jajku nierówne, to tylko nam się tak wydaje, że oni 
wszyscy są jednakowi. Podejrzewam nawet, że muszą być pośród nich także i 
komuniści, naturalnie zakonspirowani. Szczególnie taki jeden... Przed 
atakiem na Rosję okazywał wobec mnie chłodną rezerwę, a dzisiaj raczej 
szuka mojego towarzystwa, a ciekaw jest wszystkiego, co łączy się z frontem 
wschodnim.
- Ale bądź ostrożny! - przestrzegał "Perz".
Byli więc ostrożni. Major Rybikowski, dając Jakubiańcowi znać o nagłym 
wypadzie do Helsinek, pisał w pocztówce do pani Dory, żony pułkownika 
artylerii, że "jedzie na party". Z Helsinek, korzystając z tej samej 
"skrzynki pocztowej", doniósł o postawieniu korpusu generała Dietla i armii 
fińskiej na stopie bojowej. A po zdobyciu i przekazaniu do Londynu |ordre 
|de |bataille niemieckiego frontu północnego i po powrocie do Sztokholmu na 
razie nie pokazał się nawet w biurze u Onodery. Spotkali się potajemnie, w 
nocy. Major wyjaśnił, że musi odbyć w Berlinie ważną rozmowę. Wobec tego 
generał znów osobiście załatwił formalności wyjazdowe, a potem z ostentacją 
sam odwiózł ryzykanta na lotnisko, nadmieniając zresztą, że czyni to 
wszystko już po raz ostatni. Nikt z personelu Onodery o nowej podróży 
"Peter Iwanowa" nie wiedział. "Tak będzie lepiej" - stwierdził Japończyk.
W pierwszych tygodniach lipca Berlin zapomniał już o klęsce włoskiego 
sojusznika w Etiopii i o zatopieniu pancernika "Bismarck", nie martwił się 
też zbytnio oświadczeniem Roosevelta, że zamierza utrzymać pod kontrolą 
Islandię i powiększyć dostawy materiałów wojennych dla Wielkiej Brytanii. 
Piorunujące sukcesy pierwszych tygodni walk na Wschodzie upoiły 
berlińczyków tryumfem do tego stopnia, że nawet kontrole na lotnisku 
przeprowadzano całkiem pobieżnie, jakby z lekceważeniem. "Już po wojnie", 
zdawały się mówić uradowane twarze mężczyzn i kobiet na niezwykle rojnych, 
świątecznie nastrojonych ulicach. Stanąwszy w tym samym, co poprzednio, 
hotelu, "Peter Iwanow" w ciągu paru kwadransów usłyszał, że teraz, po 
zdobyciu Smoleńska, los Moskwy jest przesądzony, więc i Anglia musi się 
poddać, i Ameryka niewątpliwie zgodzi się na kompromis. "Peter Iwanow" temu 
wszystkiemu radośnie przytakiwał, z właścicielem hotelu wypił za dalsze 
sukcesy niemieckiego oręża, a przyjazną mu pokojową przywitał wylewnie i 
zaraz czymś obdarzył, niby najlepszą ze znajomych, ale do "Kuby" postanowił 
telefonować dopiero nazajutrz.
"Jeśli mnie lub jego śledzą, to szybko uspokoją się" - myślał, dla pozoru 
odwiedzając japoński attaszat, a następnie spędzając czas na niewinnej 
przechadzce wśród rozradowanych tłumów. Pogoda była śliczna i sprzyjała 
spokojowi ducha.
W pewnej chwili jednak major aż drgnął i z wielkim tylko trudem 
powstrzymał się od panicznego odruchu, który nakazywał ucieczkę. Sprawił to 
dwukrotnie powtórzony tuż za nim okrzyk niewieści, co prawda przyjazny w 
tonie, ale mimo to przerażający. "Herr Jacobsen, Herr Jacobsen!" - zawołała 
jakaś kobieta. "Może to nie o mnie chodzi" - z rozpaczą pomyślał "Peter 
Iwanow", ale w tejże chwili uczuł poufałe dotknięcie ramienia. Stało się! 
Rozpoznano go!
Poznał i on natychmiast. Dwa lata temu, podczas którejś z wypraw na teren 
Rzeszy, spędził z tą kobietą kilka godzin w pociągu na trasie Lipsk-Berlin. 
Pełen galanterii, odwiózł ją wtedy taksówką do dzielnicy Friedenau, gdzie 
mieszkała. Aha, tak jest, przyczynił się do tego błahy incydent z torbą 
podróżną... Tak to bywa: przypadki nas gubią, ale my sami je stwarzamy. 
Zdając sobie sprawę z tego, że blednie i że się trochę spocił, niezgrabnie 
symulował radość:
- Ach, czyż to możliwe? Pani Berta? Pani Berta Heinicke? Co za traf! 
Jakże mi przyjemnie!
Dorodna blondyna, bystro mu się przyjrzawszy i jakby już coś rozumiejąc, 
pociągnęła go w lewo. Bardzo cichym głosem, prawie poufnie, mówiła:
- Więc i pan mnie poznał, Herr Jacobsen. I nawet pamięta pan moje imię, 
moje nazwisko... Co za pamięć Podziwiam pana, Herr Jacobsen... Dokądże pan 
uciekł ze swojej Łotwy? Do nas? Aha, do Szwecji... Rozumiem!
Przez pobliski most na Szprewie kierował się posłusznie do Tiergartenu, 
dokąd go prowadziła. "Tam, pośród krzewów i drzew, łatwiej mi będzie zwiać" 
- pomyślał z otuchą. Na razie postanowił zaczekać. "Umówię się z nią na 
wieczór i niech mnie potem szuka" - błysnęła mu nowa myśl. Tymczasem zdążył 
się już opanować, gawędził więc o tym i owym, jak to z kobietą, aż natrafił 
na dobrze ocienioną ławeczkę. Rzekomy handlowiec Jacobsen usiadł, otarł 
chusteczką zatroskane czoło, coś tam powiedział miłego...
Przerwała mu:
- Kochany panie! Czasu mało! Bądźmy szczerzy. Nie jest pan ucieszony z 
naszego spotkania, prawda? Zaskoczyłam pana? Zły pan jest?
- Cóż znowu? - zaoponował. - Rzeczywiście, nasze spotkanie trochę mnie 
zaskoczyło. Bo jakże? Taki traf! Idę zamyślony, aż tu... Ale cieszę się 
doprawdy...
Milcząc spuściła oczy. Parasolka jej rysowała na piasku nerwowe zygzaki. 
Wtem spojrzała mu znowu prosto w oczy i powiedziała:
- Kimkolwiek pan jest, zawdzięczam panu wiele. Właściwie - wszystko. 
Gdyby nie pańska uczynność i pańska troska... Wtedy! Pamięta pan?
- Drobiazg, łaskawa pani - odrzekł. - Cóż w tym wielkiego? Pamiętam 
doskonale. Zostawiła pani w przedziale podróżną torbę, a ja to na szczęście 
spostrzegłem.
- Ale pan z tą torbą gonił za mną przez cały dworzec. Aż na ulicę! Żeby 
mi ją oddać.
- To rzecz naturalna! Jakże mogłem postąpić inaczej? Jechaliśmy razem, 
zawarliśmy znajomość. I wtem - widzę torbę, gdy pani już opuściła wagon.
- Mógł ją pan oddać policji dworcowej, prawda? - zagadnęła.
- Miałem z początku tę myśl - przyznał - ale naturalnie wolałem panią 
dopędzić i oddać samemu. Na tamto zawsze był czas. Nie warto o tym 
wspominać.
- Warto, warto - zaprzeczyła. - A wie pan, dlaczego? Gdyby moja torba 
trafiła wówczas w ręce policji, to już byłoby po mnie. Jeżeli tu siedzimy, 
jeśli nie jestem w Dachau, jeżeli w ogóle żyję, to tylko dzięki panu. Nic 
pan z tego nie rozumie, nieprawda?
- I wolałbym, szanowna pani, nie rozumieć. Czasami lepiej jest mniej 
wiedzieć - odrzekł niby wesoło, nastawiając się na pozorną prostoduszność, 
ale w istocie odczuł rosnący niepokój. W takich momentach, wiedział o tym, 
lekko mu czerwienieją uszy. Wyjął znowu chusteczkę, przetarł czoło i 
skronie.
- Gorąco! Ale piękny dziś dzionek! - zauważył.
Nie podjęła tematu o pięknym dzionku, przeciwnie, powróciła do sprawy 
osobistej, wprawiając rzekomego Jacobsena w coraz większe zakłopotanie. 
Frau Berta Heinicke dała mu teraz do poznania, że już od dawna pracuje dla 
niemieckiego wywiadu, zatrudniona tam głównie jako specjalistka przy 
sporządzaniu fotokopii i mikrofilmów. W torbie podróżnej, pozostawionej 
wtedy, przed paroma laty, w przedziale kolejowym, przewoziła nader ważne 
fotokopie... Słuchając tego, Rybikowski przeklinał w duchu swoje "rude" 
szczęście do nazbyt ciekawych spotkań, jednocześnie spoglądając z wielką 
nadzieją w stronę bardziej zagęszczonych części parku. "Wiać, trzeba wiać" 
nakazywał sobie. Tymczasem Frau Heinicke zwierzała się dalej:
- Jestem przesądna. Pan uratował mnie wtedy, więc pomyślałam sobie dziś 
na widok pana - może i teraz... Bo moja sytuacja źle się przedstawia. Ja 
już dość długo pracuję dla Abwehry, a moi szefowie są znienawidzeni przez 
esesmanów, przez Gestapo, przez Sicherheitsdienst. Już wtedy na rozkaz 
moich szefów kopiowałam różne dokumenty i zdjęcia, bo każda strona, pan 
rozumie, chce wiedzieć wszystko o stronie drugiej, chce mieć ją w swoich 
teczkach. A co do mnie, to już od dawna wiem o wiele za dużo. Muszę pozbyć 
się ich wszystkich, uciec stąd w ogóle, pókim cała, rozumie pan? Szukam 
pomocy! Muszę uciec! Muszę!
- I pani się nie obawia mówić o tym komuś obcemu! - zapytał.
- Ja? Obawiać się? Czego? Założę się, że pan mi nie zechce okazać swojego 
paszportu. Mogę przecież w każdej chwili oskarżyć cudzoziemca o cośkolwiek, 
spowodować jego aresztowanie... Oni uwierzą nie jakiemuś tam Jacobsenowi, 
lecz przyjaciółce samego pułkownika Hansa Pieckenbrocka, to jasne, prawda? 
Zresztą, mój panie, lepiej pomówmy otwarcie, zgoda?
- A cóż ten sławny pułkownik?... Nie może pani pomóc? - zapytał naiwnie. 
- Przecież to podobno wielka figura!
- Hans? Naturalnie, naturalnie - ożywiła się. - Jeszcze teraz mogę być 
przez niego służbowo wysłana, gdzie tylko zechcę, nawet do Szwajcarii, 
Portugalii lub tej właśnie Szwecji. Ale cóż z tego? Tamci trzymają swoich 
agentów po całym świecie, bo to jest właściwie olbrzymia szajka gangsterów. 
Pan rozumie? Partia chce kontrolować wojsko, nawet wojskowy wywiad. Nigdzie 
nie będę bezpieczna, chyba u Anglików. Panie Jacobsen, pan wiele 
podróżował, zna pan całą Europę, wszędzie pan ma znajomych i przyjaciół. 
Proponuję, panu umowę. Pan chce uchodzić za handlowca. Dobrze! Niech pan 
zaniecha sprzedawania różnych głupstewek, niech pan sprzeda mnie, a więc i 
to, co mam w głowie, co wiem. Potrafi pan?
- W każdym handlu potrzebne są próbki towaru - niby zażartował.
Skinęła głową i poszperawszy w torebce wyjęła z niej dobrze opakowaną 
rolkę.
- Oto ma pan próbkę, Herr Jacobsen. Ostrożnie, bo to jest film nie 
wywołany. Świeżo zrobione dla Hansa. Proszę to zaraz schować. Tam są 
również najnowsze dokumenty z kancelarii Mllera i Himmlera, rozumie pan? 
Bardzo ciekawe!
- A jak pułkownik zażąda tego od pani?
- Kto? Hans? Zrobię to samo jeszcze raz dla niego. A zresztą niech pan 
sobie myśli, co chce. Interes stoi? Jakiej pan chce gwarancji? Przecież 
najlepszą gwarancją dla pana będzie fakt, że pana nie wsypię. Kiedy pan 
wyjeżdża?
- Ja? Dokąd? - udał zdumienie.
- No, nie wiem. Dawniej pan bywał w Rydze, Warszawie, Pradze, Helsinkach. 
Opowiadał mi pan o wspaniałym hotelu "Torni". I ja mam dobrą pamięć, 
nieprawda? No i jestem spostrzegawcza, zaręczam panu!
Przyznał jej rację, kiwając głową niby prawdziwy handlowiec obliczający 
ryzyko i zysk. W istocie jednakże snuł myśli desperackie. Za wszelką cenę 
należało się od nadto mądrej baby odczepić, nawet jeśli nie była 
prowokatorką. Tym bardziej! Spojrzał na zegarek. Ona zaś z domyślnym 
uśmiechem ciągnęła:
- Proponuję umowę. Niech pan się nie płoszy! Zgłoszę się do pana, ale 
listownie. Jak tylko wyślą mnie służbowo do jakiegoś neutralnego kraju. A 
wtedy zajmie się pan, żeby mnie błyskawicznie odstawili tam, gdzie będę 
bezpieczna. Proszę więc o jakiś adres. Panie Jacobsen! Odwagi!
Na poczekaniu nie chciał nic wymyślać.
- Niech będzie Sztokholm - zaproponował - hotel "Continental".
Skinęła głową z zadowoleniem.
- Bardzo dobrze - oświadczyła - Hans ma tam przyjaciela.
"Nazwiskiem Herr Doktor Wagner" - miał Rybikowski na końcu języka.
Rozstawali się w zamyśleniu, jakby z czegoś oboje niezadowoleni, czymś 
zaaferowani. I znowu kobieta pierwsza określiła sytuację:
- Zaraz się pożegnamy, Herr Jacobsen. Proszę nie zmieniać taksówki i - to 
ważne - nie zmieniać hotelu. W ogóle nie tracić pieniędzy ani czasu na 
takie czy inne głupstwa. Nikt za panem nie pojedzie. Po wywołaniu rolki 
przekona pan łatwo, kogo należy, że przedstawiam dużą wartość. Proszę sobie 
to jakoś zdyskontować. Dla siebie samej chcę tylko spokoju. Może z czasem i 
Hans pójdzie w moje ślady. Inni także... Bo w Niemczech, póki oni rządzą, 
nikt z nas nie jest pewien swego życia. Adieu!
"Peter Iwanow" skierował się teraz pośpiesznie na Nollendorf Platz, gdzie 
z ulgą pozbył się tajemniczej rolki włączając ją do obfitej poczty już 
dostarczonej tymczasem przez "Kuncewicza". Upewniony w ten sposób, że 
"Kuba" prosperuje, major nakręcił numer i jak zwykle korzystając z 
przyjacielskiego kodu umówił się na nocny spacer.
Nie byli dziś w najlepszej kondycji. Majora spłoszyła poranna przygoda. 
Zresztą stałe stosowanie ostrożności męczyło każdego wywiadowcę, powodując 
coś w rodzaju znieczulenia i zatracenia instynktu samozachowawczego. "Nie 
lekceważyć niebezpieczeństwa" - wciąż powtarzał Rybikowski sobie samemu, 
Jakubiańcowi i wszystkim innym agentom, a przecież sam, właśnie dzisiaj, 
wybrał się na spacerek w śródmieściu i okazał lekkomyślność. Starając się z 
"Kubą" obliczyć "swoich" ludzi, którzy z Niemiec czy innych krajów Europy w 
takim czy innym stopniu zasilali ich wiadomościami, doszli do liczby 
pięciuset, w tym blisko czterystu obywateli niemieckich. Tak więc 
organizacja polskiej służby wywiadowczej zaczynała nosić charakter poniekąd 
masowy, polegając nie tyle na szczególnie dobrze poinformowanych 
jednostkach, ile na szerokim rozrzucie wielkiej sieci. "Sosnowski był 
wędkarzem i polował z błyskiem na same szczupaki i łososie, my zaś musimy 
działać jak rybacy, co bez przerwy zgarniają mnóstwo drobnej płoci" - 
żartował major. Przyznał jednak, że chwilami ogarnia go niepokój. W samej 
rzeczy, i on sam, i Jakubianiec dali się już poznać kilkunastu agentom, co 
w rezultacie zwykłego rachunku prawdopodobieństwa mogło wreszcie zakończyć 
się katastrofą. Na razie jednak nic nie wskazywało, żeby kontrwywiad 
niemiecki zwrócił uwagę na tajną działalność mało znaczących japońskich i 
mandżurskich urzędniczków i zwykłych ludzi, przeważnie kobiet. A rzecz 
charakterystyczna, że jak stwierdzał "Kuba", z chwilą napaści niemieckiej 
na ZSRR informatorów zaczęło przybywać, przy tym często okazywali oni 
zupełną bezinteresowność. Wojna stawała się nawet i w zakresie wywiadu nie 
wojną sztabów czy nawet narodów, ale generalnym sprzeciwem mas ludzkich 
wobec przemocy politycznych gangów.
Następcą "Kuby" w krytycznym wypadku miał zostać Piotr Hołówko z Pragi. 
Kiedy już omówili sprawy służbowe i wyjaśnili wszystko, co wymagało 
komentarzy, "Kuba" odetchnął głębiej i wspomniał o dziwnych sennych 
przeżyciach, jakich doświadczył już parę razy.
- Widocznie to z nerwów, z napięcia - mówił. - A może przyczyniają się do 
tego także wiadomości z kraju. Wyobraź sobie, już trzeci raz śni mi się 
mniej więcej to samo: jakieś dziwne wojsko, nie-wojsko, wychodzące spod 
ziemi...
- Jak to spod ziemi? - pytał Michał.
- Ano tak! Za pierwszym razem wylazło z piwniczki, zwykłej chłopskiej czy 
małomiasteczkowej piwniczki, którą u nas zakrywa się klapą. Otóż taka 
właśnie klapa podniosła się, a z dołu zaczynają iść gęsiego ludzie... 
Uzbrojeni i bez broni, w mundurach i w kapotach, z orzełkami na hełmach i 
czapkach, to z jakimiś innymi odznakami. I, bracie, wyłażą oni z tej swojej 
piwniczki bez przerwy... A za drugim razem powtarza się mniej więcej to 
samo, tylko tu defilada rozpoczyna się jakby w lesie, może z borsuczej czy 
lisiej jamy, może z bunkra. Powiadam ci, istne widowisko! A ja stoję, gapię 
się na to, jednakże sam ruszyć się nie mogę, bo nogi mi wrastają w ziemię, 
po kolana, po biodra... Oni na górę, ja w dół... Jakiś omen czy co, u 
licha?
- Mówiłeś o wieściach z kraju. Czy zginął ktoś z twoich?
- No tak. Niemcy zastrzelili na Polesiu Henryka Dembińskiego.
- Tego komunistę? Przywódcę "Frontu" w Wilnie? A cóż cię z nim łączyło?
Jakubianiec smutno uśmiechnął się i odrzekł:
- Ten Dembiński był u mnie w podchorążówce. Miał pierwszą lokatę. 
Świetnie się zapowiadał jako żołnierz. Jak ja u ciebie...
Przez chwilę milczeli.
- Trudno się snom dziwić - wreszcie zauważył Rybikowski. - Przecież każdy 
z nas wie, że jedną nogą jest niby w piekle. Jeśli chodzi o mnie, sypiam 
bez widziadeł. Co prawda leczyłem się w Sztokholmie. Nerwica! Zresztą mam 
zawsze przy sobie cyjanek. To mi daje potrzebny spokój. A ty aby nosisz to? 
Masz przy sobie?
- Naturalnie, naturalnie - odrzekł pośpiesznie "Kuba", ale jakoś zasępił 
się i umilkł, nie chcąc mówić o tym, co niedawno zdziałał w restauracji 
esesmanów. Wreszcie, już przed północą, opowiedział. Pożegnali się - i było 
to już ostatnie ich spotkanie.
O tragicznym losie jednego z przyjaciół zdecydowała lekkomyślność 
popełniona tymi dniami nie w Berlinie, lecz w Warszawie, gdzie agent 
niemiecki, oznaczony kryptonimem "Y-3", podsłuchał urywek jakiejś rozmowy. 
Być może któraś z pracujących dla podziemia maszynistek mimochodem 
wspomniała: "Muszę się śpieszyć, bo kurier jedzie jutro", albo też 
uchwycono wiadomość w jakiś inny sposób. W każdym razie kontrwywiad 
niemiecki donosił z Warszawy:
"Y-3, informator zasługujący na zaufanie, dobrze nam znany, melduje, że 
dziś lub jutro ważny kurier polskiego Ruchu Oporu opuszcza Warszawę w 
drodze do Berlina, zapewne nocnym ekspresem. Nie udało się wykryć nazwiska 
i rysopisu kuriera ani też jego adresu i celu podróży. Nie wiadomo również, 
jakiego rodzaju wiezie wiadomości".
Meldunek agenta "Y-3" trafił wprost na biurko szefa kontrwywiadu, Waltera 
Schellenberga. Był on - jak już wiemy - niezmiernie "operatywny".
Tak więc i teraz, w przeczuciu nowego żeru, pnąc się niezmordowanie na 
coraz to wyższe szczeble drabiny hitlerowskiej, Schellenberg z całą pasją 
przystąpił do nowej warszawskiej sprawy.
Przypadkowa nieostrożność nie pozostała bez skutków. "Starać się o dalsze 
informacje poprzez Y-3" - rozkazał Schellenberg agenturze warszawskiej. 
"Operacją na dworcu w Berlinie pokieruję osobiście" - zapowiedział. Czasu 
pozostawało niewiele. Na specjalnie zwołanej naradzie postanowiono 
przebadać wszystkich pasażerów, którzy nazajutrz wysiądą z ekspresu 
Warszawa-Berlin. Na stacjach węzłowych, a oczywiście i w samym Berlinie, 
specjalni agenci zostali wyznaczeni do obserwowania podejrzanych.
Ekspres był już w drodze, kiedy szef ekipy śledczej powiadomił Berlin o 
wytypowaniu sześciu pasażerów. Wydali się oni najbardziej podejrzani pośród 
pięciuset podróżnych, których dokumenty sprawdzono na granicy Generalnego 
Gubernatorstwa. Specjalne zainteresowanie policji politycznej wzbudził 
osobnik legitymujący się mandżurskim paszportem wydanym na nazwisko 
Niebylicza. Podczas pierwszej indagacji podał, że jest Polakiem, ale obecny 
przy sprawdzaniu paszportów znawca polskich stosunków był zdania, że 
Niebylicz wysławia się akcentem litewskim albo białoruskim. Zauważono 
ponadto, że Niebylicz zdradza brak pewności siebie, co natychmiast 
zastanowiło doświadczonych pracowników wywiadu. Jako cel podróży podał on 
zrazu Frankfurt nad Odrą, a dopiero potem Berlin.
- Jaki jest powód waszej podróży? - zapytano.
- Handlowe rozmowy w berlińskim przedstawicielstwie wielkiej japońskiej 
firmy Mitsui Company - odrzekł pasażer.
Zabrany do osobnego przedziału dla przeprowadzenia rewizji osobistej, 
zachował się już spokojniej. Ani w rzeczach jego, ani w kieszeniach nie 
znaleziono nic nasuwającego podejrzenia, a papiery jego, poddane we 
Frankfurcie działaniu promieni nadczerwonych, nie wykazały żadnych śladów 
sekretnego atramentu.
Niebyliczowi towarzyszył w przedziale niejaki Kotula, także narodowości 
polskiej i także zaopatrzony w paszport Mandżukuo. I on również udawał się 
do Berlina dla przeprowadzenia pertraktacji z japońską firmą. Walizka jego 
zawierała teczki z korespondencją handlową, sam zaś Kotula zachowywał się 
spokojnie, a nawet z wielką pewnością siebie, wobec czego nie rewidowano go 
osobiście.
Pomimo to szef grupy operacyjnej telefonował z drogi: "Proszę zawierzyć 
mojemu doświadczeniu. Z tym Niebyliczem jest coś nie w porządku, a Kotula 
ma z nim jakiś związek. Wiele razy zbadałem dane o wszystkich innych 
pasażerach ekspresu, ale za każdym razem powracałem do tych dwóch 
ptaszków..."
W południe szef kontrwywiadu otrzymał pierwsze meldunki berlińskie. 
Niebylicz rozstał się z kompanem i zatrzymał w hotelu niedaleko Dworca 
Szczecińskiego, zaś Kotula udał się do dzielnicy Steglitz, gdzie stanął w 
niewielkim trzypokojowym mieszkaniu. Obaj pasażerowie, podobnie i czterech 
innych, zostali poddani stałemu nadzorowi.
Tymczasem meldunki policyjne z Warszawy zawiadamiały, że tamtejsze adresy 
podane zostały przez Niebylicza i Kotulę fałszywie. Stwierdzono także, iż 
mieszkanie w Steglitz nie było wynajęte na imię Kotuli. Ostrożnie 
przeprowadzone dochodzenie wykazało, że lokal ten wydzierżawił sobie 
członek ambasady mandżurskiej w Berlinie. Czujność wobec dwóch najbardziej 
podejrzanych podwojono. Obserwowano każde ich poruszenie, podsłuchiwano 
prowadzone przez nich rozmowy, czekano...
Z początku dwaj wysłannicy warszawskiego podziemia zachowywali 
ostrożność. Już w drodze musieli zauważyć zainteresowanie, jakie wzbudzili. 
A teraz - w Berlinie trudno było nie odczuć sieci, w której utknęli. Kotula 
nie opuszczał swojego mieszkania przez trzy dni i zdradził swoją tam 
obecność tylko raz jeden, rozmawiając przez telefon z Niebyliczem. Prosił 
go o przyjście.
Trzeciego dnia Niebylicz odwiedził Kotulę i gościł u niego pół godziny. 
Po powrocie do swojego hotelu NiebyIicz zatelefonował do ambasady 
mandżurskiej i zapytał, czy może przyjść. Kobiecy głos odrzekł:
- Lepiej idźcie z przyjacielem na spacer do Tiergarten. Pojutrze o 
dziesiątej. Porozmawiacie z Mikołajem na ławce.
Teraz Schellenberg był już pewien, że mglista informacja z Warszawy 
zapowiada sensacyjne odkrycie. Ambasada Mandżukuo stanowiła w istocie 
przybudówkę ambasady japońskiej. Rozumiejąc to, Schellenberg pragnął teraz 
raz na zawsze odebrać polskiemu podziemiu możność korzystania z usług 
japońskich i czekał rozważnie na moment, kiedy uda się przychwycić ambasadę 
Mandżukuo na popieraniu Polaków.
Następnego dnia Niebylicz ponownie odwiedził Kotulę i zapewne powiadomił 
go o rendez-vous w Tiergarten. Wieczorem tegoż dnia jakaś szykownie ubrana 
kobieta odwiedziła Niebylicza w hotelu. Wyśledzono, że pełni ona obowiązki 
gospodyni w ambasadzie mandżurskiej oraz że dawniej posiadała obywatelstwo 
polskie, teraz zaś przebywa w Berlinie za paszportem mandżurskim. Chłopak 
pomagający dozorcy w gmachu ambasady poinformował gestapowców, że w 
ambasadzie pracuje aż sześciu Polaków posiadających paszporty mandżurskie. 
Następnie upewniono się w Ministerstwie Spraw Zagranicznych i w referacie 
dla obcokrajowców w policji, że tylko trzy spośród tych osób korzystają z 
przywileju nietykalności dyplomatycznej. Jednakże nie znano tam nikogo o 
imieniu Mikołaj ani o nazwisku pochodzącym od tego imienia, więc - 
najwidoczniej - był to pseudonim.
W takiej sytuacji Schellenberg postanowił dokonać aresztu w Tiergarten, 
podczas umówionego spotkania. Interesowało go teraz, kim będzie tajemniczy 
Mikołaj - czy Polakiem z paszportem mandżurskim, czy autentycznym 
Mandżurem, czy też prawdziwym Japończykiem? Tymczasem z Warszawy otrzymano 
wiadomość, że Niebylicz i Kotula w ogóle nie figurują tam w żadnych 
książkach meldunkowych, a więc i te nazwiska należy uważać za fikcyjne. 
Jedno nie ulegało wątpliwości, mianowicie to, że podziemie warszawskie 
współpracuje z Japończykami, choć nie wiadomo, w jakim zakresie i w jakim 
stopniu.
Ponieważ meldunek agenta "Y-3" donosił tylko o jednym kurierze, a 
podejrzanych było dwóch, przeto któryś z nich pełnił rolę główną, drugi zaś 
pomocniczą, "Kurier może przekazać swoje wiadomości ustnie albo na piśmie" 
- rozumował Schellenberg. Wobec tego postanowił on aresztować Kotulę w 
chwili, kiedy ten będzie wręczać swoją tajną pocztę osobnikowi, którego 
nazwano Mikołajem, a który - być może - korzysta z przywilejów 
dyplomatycznych. Na wypadek, gdyby przekazywanie wiadomości miało się odbyć 
ustnie, Schellenberg polecił agentom, aby starali się jak najwięcej 
podsłuchać.
Późnym wieczorem odpowiednie dyspozycje zostały wydane. Miejski wydział 
ogrodów i dozorcy w Tiergarten otrzymali odpowiednie rozkazy. Agenci 
Gestapo, przebrani za ogrodników, mieli z grabiami w ręku udawać, że 
porządkują trawniki.
"Aresztu dokonać natychmiast, w momencie kiedy nastąpi jakakolwiek 
wymiana jakiegokolwiek przedmiotu" - taki otrzymali rozkaz.
Kurierzy z Warszawy oraz ich berlińscy przyjaciele zaniedbali teraz 
konieczną ostrożność. Po indagacjach i rewizjach, przeprowadzonych jeszcze 
w pociągu i na stacjach, mogli się zorientować, że Gestapo zostało w jakiś 
sposób zaalarmowane. Zresztą zachowanie się Kotuli, który przez całe trzy 
dni nie wychodząc siedział w mieszkaniu, świadczyło o tym, że 
niebezpieczeństwo zostało dostrzeżone. Także i Niebylicz, pełniący rolę 
pomocniczą, zachowywał się w taki sposób, jakby liczył się z inwigilacją. 
Jednakże już od samego początku obaj zlekceważyli wskazówki, których im z 
pewnością nie poskąpiono w Warszawie.
Przede wszystkim mogli postarać się o zgubienie ewentualnych 
prześladowców. Zwykle w takich wypadkach stosuje się nagłą zmianę taksówki 
w drodze do "mety", a już w żadnym razie nie prowadzi się wywiadowców 
prosto do swojej kwatery. Kurierzy postępowali tak, jakby chcieli uśpić 
wroga, przekonać go, że jest na mylnej drodze, a więc działali w myśl 
zgubnego przekonania, które zakłada z góry, że przeciwnik jest głupszy, niż 
jest, lub że popełni błąd. Porucznik Kotula powinien był ewentualnie 
zrezygnować z gotowej kwatery, wymknąć się z niej nocą i przenieść się 
gdzie indziej, o ile taką inną "metę" przewidziano. Zresztą wszystko byłoby 
lepsze niż bierne oczekiwanie na doświadczonych myśliwych.
Łącznik jego, Niebylicz, lepiej znający Berlin, postąpił jeszcze bardziej 
lekkomyślnie. Niby to zastosował przezorność, ale w istocie jego chytrość 
mogła tylko wzmóc podejrzenia. Rozmowa telefoniczna z ambasadą mandżurską 
została przeprowadzona naiwnie. Przecież zamiast jawnego ustalenia miejsca 
i godziny spotkania można było - przez uzgodnienie nader prostego kodu - 
nazwać Tiergarten na przykład Stadtparkiem, a datę spotkania i właściwą 
godzinę zamaskować podaniem innej. Należało tylko zawczasu ustalić kilka 
zasad porozumiewania się albo - skoro tego zaniechano - raczej coś 
zaimprowizować, aniżeli wszystkie karty wykładać na stół. Z tego 
wszystkiego można wnosić, że wychodząc ze swojego mieszkania Kotula wsiadł 
do taksówki specjalnie go oczekującej i już w drodze do Tiergarten wlókł za 
sobą sforę prześladowców, niezależnie od tych, którzy go oczekiwali w 
zastawionej pułapce.
Tak więc Kotula nadjechał przed umówione wejście do parku punktualnie o 
dziesiątej rano. Płacąc należność, bystro się rozejrzał po okolicy. 
Następnie, niby przypadkiem, wybrał jedną z alejek parku i zaczął po niej 
spacerować. Kiedy odbył tę przechadzkę po raz drugi, przyłączył się do 
niego inny mężczyzna. Obaj zostali aresztowani w momencie, gdy kurier z 
Warszawy wyjął z kieszeni i wręczał towarzyszowi małą paczkę zawiniętą w 
biały papier. W dwadzieścia minut potem aresztowano Niebylicza, a w dwie 
godziny później - gosposię z ambasady mandżurskiej. O godzinie siódmej 
wieczorem Schellenberg miał w ręku wszystkich Polaków pracujących w 
ambasadzie mandżurskiej machnąwszy ręką na dyplomatyczne przywileje. 
Ostatecznie przecież mógł zawsze wytłumaczyć się nieporozumieniem, zwalić 
winę na niesforność aparatu i wyrazić stosowne ubolewanie. Zresztą 
podsekretarz Luther z Ministerstwa Spraw Zagranicznych został o całym 
incydencie zawczasu poinformowany. Wobec tego Schellenberg kazał dodatkowo 
aresztować jeszcze i Jerzego Kuncewicza, tłumacza ambasady japońskiej.
Podczas śledztwa wyjaśniło się, że ukryty w mieszkaniu Kotula zdążył tam 
sporządzić dwie odbitki mikrofilmu z Warszawy. Kopie te przejęła Sabina, 
gosposia ambasady mandżurskiej. Jedną z nich kurier japoński zdążył podobno 
zabrać do Rzymu, gdzie przekazano ją generałowi zakonu jezuitów, hrabiemu 
Ledóchowskiemu. Druga kopia rzekomo powędrowała przez innego kuriera do 
Sztokholmu, jakoby do dyspozycji generała Onodery. Schellenberg wiedział, 
że Onodera jest szefem tajnej służby japońskiej w Europie. Na biurku 
Onodery - jak donosili mu agenci - gromadziły się raporty z Vichy, Rzymu, 
Belgradu, Madrytu i Lizbony, a dopiero po uzgodnieniu ich zbiorowe 
sprawozdanie odchodziło do Tokio.
Paczka z mikrofilmami została przygotowana z całą starannością. Dziesięć 
tasiemek negatywu mikrofilmów umieszczono pod srebrną pokrywą szczotki do 
ubrania oraz w aluminiowej tubce z pastą do zębów włożonej do neseseru. 
Szczotka znajdowała się pośród innych przyborów toaletowych w eleganckim 
etui, zaś tuba z pastą wyglądała jak nie używana.
Tym razem poczta zawierać miała informacje szczególnie ważne. Wysyłano 
trzy sprawozdania. W pierwszym rząd emigracyjny miał znaleźć dokładny obraz 
sytuacji politycznej pod okupacją hitlerowską tudzież na obszarach 
uprzednio zajętych przez Armię Czerwoną. Jakieś bardzo wytrawne pióro 
ułożyło setki chaotycznych relacji w prawidłowy nurt uporządkowanego 
referatu. Dwa streszczenia, w językach francuskim i angielskim, stanowiły 
materiał całkowicie gotowy do ewentualnego przekazania sojusznikom. W kraju 
- mówił tekst - pokładano teraz wszystkie nadzieje w generale Sikorskim i 
jego rządzie emigracyjnym, a z nadziei tych wypłynęła zrozumiała pobudka 
sporządzenia materiałów i opracowania ich w sposób najbardziej staranny. 
"Żeby mieli tam jak najmniej kłopotu i zachodu" - z taką myślą dokonywano w 
Warszawie żmudnej i niebezpiecznej roboty nad referatem i jego przekładami.
Druga część mikrofilmu zawierała meldunek o metodach pracy konspiracyjnej 
i o planach jej dalszego rozwoju. Wobec możliwości przejęcia poczty przez 
wroga ten fragment krajowego sprawozdania nie zawierał danych, które 
mogłyby nieprzyjacielowi ułatwić działalność wywiadowczą. W istocie był to 
raczej materiał przesyłany w charakterze wymownego argumentu dla 
przedstawienia rządom sojuszniczym. "Jeżeli chcą mieć od nas informacje, to 
niech zapewnią pomoc finansową", taki był ogólny tenor tej części 
sprawozdania.
Trzecia część raportu potwierdzała jak najbardziej wymownie wartość, jaką 
dla sojuszników mogły przedstawiać krajowe siły oporu, na razie głównie w 
zakresie dostarczania informacji. Ze wszystkich miast i miasteczek, a nawet 
z najbardziej strzeżonych rejonów, gdzie rozmieszczone zostały niemieckie 
jednostki wojskowe albo oddziały pomocnicze, uzyskano dane rzeczywiście 
szczegółowe. Sprawozdania wojskowe podawały nazwy i stany bojowe, a także 
dyslokację i charakterystykę absolutnie wszystkich niemieckich oddziałów w 
okupowanej Polsce, na pogranicznych terenach Prus Wschodnich, Dolnego i 
Górnego Śląska, a nawet Słowacji. Raport podawał nadto szereg zdumiewająco 
dokładnych wiadomości o wielu zmianach, przemarszach i przesunięciach, z 
którymi zdradzili się zbyt gadatliwi oficerowie Wehrmachtu. "Jeżeli ten 
raport wpadnie w niemieckie ręce, to przynajmniej setka niemieckich 
oficerów pójdzie pod sąd", konkludowała nie bez humoru Warszawa.
Jak to się nieraz zdarza, przypadek dopomógł szefowi kontrwywiadu 
hitlerowskiego. Ujęcie kurierów z Warszawy i zaaresztowanie Polaków 
pracujących w ambasadzie jeszcze nie oznaczało likwidacji szefa berlińskiej 
placówki. Mógłby on działać nadal, choć w okolicznościach mniej pomyślnych, 
już bez ułatwionej komunikacji ze Szwecją za pośrednictwem Japończyków. 
Kapitan Jakubianiec, w porę przestrzeżony, zdołałby najpewniej umknąć i 
zmylić ślady, a w każdym razie uniknąłby zaskoczenia, które go spotkało.
Pożegnawszy się z Michałem, wracał do domu. Było już po północy. Wchodząc 
do bramy zauważył ludzi, którzy czaili się na ulicy, na schodach. 
Gestapowcy rzucili się na niego z kilku stron: z ulicy, z klatki schodowej 
i z wewnętrznego dziedzińca. Zresztą furtka prowadząca z dziedzińca na inną 
ulicę okazała się zablokowana.
"Jak pierwszy lepszy zając w kotle" - z żalem pomyślał o sobie. Stanął, 
dał się wziąć. Zabrakło mu nagle cyjanku potasu. Rad był jednak, że notatek 
żadnych przy sobie nie ma, że mieszkanie jest również "czyste".
Nad ranem przed hotel "Frankfurter Hof" zajechało jakieś auto. Kurier 
"Peter Iwanom", nagle zaalarmowany, szybko się spakował i gdzieś odjechał.
d
Straszny wróg
d
Duszkiewicz już położył się do łóżka, kiedy i do jego izdebki zastukała 
bona. "Pan konsul prosi do siebie w bardzo pilnej sprawie" - zawołała. 
Polak ubrał się szybko i wkrótce stanął przed swoim opiekunem. Sugihara był 
tak przejęty, że na razie słowa uwięzły mu w krtani, więc tylko wziął z 
biurka dopiero co otrzymany telegram i w milczeniu podał go Duszkiewiczowi. 
Krótka depesza nadana z Berlina do Królewca mówiła o aresztowaniu 
"Kuncewicza" i wzywała konsula, aby natychmiast przyjechał do Berlina. 
Podpisany był sam ambasador.
- Wyjeżdżam pociągiem o 6 rano - wyjąkał wreszcie Japończyk. Widać było, 
że jest ogromnie przejęty.
Nie śpiąc przez całą noc, stopniowo ułożyli plan działania. Konsul 
Sugihara postanowił użyć wszelkich możliwych środków, aby kapitana ratować, 
a w każdym razie zabezpieczyć, co się da, z dokumentów, które Jakubianiec 
przechowywał w poselstwie Mandżukuo i w attaszacie. Duszkiewicz otrzymał 
stanowczy zakaz wychodzenia z domu. "Jadać pan będzie u nas" - zadecydował 
konsul. Z kolei Duszkiewicz powiadomił o wydarzeniu "Kostka". Zawsze gotów 
do natychmiastowego opuszczenia Królewca, przekazał teraz "Kostkowi" 
zakonspirowany adres majora Rybikowskiego w Sztokholmie oraz kontakty na 
Kowno i Wilno, "Kostek" bowiem miał w razie potrzeby przejąć kierownictwo 
placówki królewieckiej. Nastały dni ponurego oczekiwania.
Sugihara wrócił z Berlina do Królewca po czterech dniach. Zdradzał 
wyraźne przygnębienie. Pierwsze pytanie, jakie postawił Duszkiewiczowi 
brzmiało bardzo niespokojnie:
- Wychodził pan z domu?
- Ani razu - odrzekł Polak. - Zresztą, niech one poświadczą. - Wskazał 
dzieci konsulostwa.
Pupicza, najstarszy z synków konsula, przytulając się do "wujcia", 
przytakiwał. Mówiąc już nieźle po niemiecku, poważnie wyjaśnił:
- Wszyscy my pilnowaliśmy "diadię", żeby go nic złego nie spotkało.
Pani Sugihara przyniosła herbatę i przysłuchiwała się relacji męża. 
Konsul powoli i rozważnie, punkt po punkcie, rozwijał obraz berlińskiej 
katastrofy.
- Pański szef został aresztowany dnia 20 lipca, wieczorem, gdy wracał do 
domu. W mieszkaniu jego zrobiono rewizję. Zabrano go do Gestapo. Prócz 
niego aresztowano Sabinę, gosposię z poselstwa Mandżukuo, a także parę 
innych osób, które w poselstwie pracowały. Dyrektora Butlera także.
- Co u nich znaleziono? - szybko zapytał Duszkiewicz.
- Nie wiemy. Ostatnią pocztę ze Sztokholmu dla kapitana zabrałem z 
naszego attaszatu i przywiozłem tutaj. Tak samo wywiadowcze notatki z 
Polski i dla Polski, które kurier przechowywał w poselstwie Mandżukuo. Ma 
pan tu całą paczkę. Są tam cztery koperty z pieniędzmi na różne adresy i 
nazwiska, jest i wasza książka szyfrów. O ile wiem, nikt jej nie oglądał, 
była zresztą zapieczętowana. Jest również plik papierów przygotowany dla 
majora Rybikowskiego. Ja to stąd wyślę. A co najgorsze, musi pan 
wiedzieć...
- Nie zdążył zażyć trucizny?
Konsul smutno popatrzył na Duszkiewicza i ciągnął: 
- Nie. A ponadto okazuje się, że i sam major Rybikowski przebywał w 
Berlinie podczas tego wszystkiego. Przyjechał nagle. Nie wiadomo, czy 
zdążył zobaczyć się z kapitanem. I nie wiadomo, co się z nim stało. W 
hotelu, w którym się zwykle zatrzymuje, odpowiedziano, że był, owszem, ale 
w nocy wyjechał. Dokąd i jakim sposobem, wciąż nie wiadomo. Sztokholm 
niepokoi się ogromnie. Generał Onodera telefonował dwa razy. Ale ambasador 
Oshima powiada, że z Polakami trzeba nareszcie skończyć...
Duszkiewicz wiedział, że ambasador Japonii w Berlinie, generał Oshima, 
jest gorliwym zwolennikiem Niemiec i zawsze przeciwstawiał się polityce 
swego kolegi ze Sztokholmu. Tak więc - japońskie oparcie przepadło.
- Jesteśmy gotowi - powiedział z rezygnacją. - Ja i "Kostek"... 
- Do czego gotowi? - zapytał konsul.
- Możemy stąd zniknąć w każdej chwili. Opracowałem już plan ucieczki do 
Polski, pod okupację niemiecką.
- Ach, nie! - zawołała konsulowa, po czym energicznie i szybko 
wypowiedziała kilka zdań w języku japońskim. Widać było, że teraz - choć 
zwykle milcząca i potulna - narusza jakieś panujące w ich domu prawa i 
obyczaje, bo spokojny zazwyczaj Sugihara aż podniósł ze zdumienia brwi.

Nie odpowiadając żonie, konsul ciągnął:
- Ambasador Oshima to mój zwierzchnik. Pan rozumie, ja jestem małym 
człowiekiem, są wyżsi ode mnie, podlegam im. Gdybym był na ich miejscu, to 
może nawet uratowałbym "Kuncewicza". A tymczasem ja sam miałem kłopoty!
- Ze strony ambasadora?
- Tak jest. Niemieckie władze stanowczo zażądały od niego wyjaśnień, jaki 
był charakter pracy "Kuncewicza" w ambasadzie japońskiej... I o innych 
Polaków pytali, głównie o Sabinę.
- A co generał Oshima im odpowiedział?
- Tego nie wiem. Ale sam wysłuchałem wiele przykrych słów. Przez całą 
godzinę musiałem z całą grzecznością, milcząco, przyznawać generałowi 
rację. Cóż mogłem uczynić dla kapitana?
Westchnął i mówił dalej:
- On jest stracony, to pewne. Pani One Martincienne mówiła mi...
- Ach, jednakże pan rozmawiał z nią?
- Oczywiście - wyjaśnił konsul. - Jako urzędnik, muszę być posłuszny 
generałowi, ale jako człowiek prywatny jestem waszym przyjacielem. 
Postarałem się o poufną rozmowę z panią One. Otóż przesłuchiwano ją w 
Gestapo, nawet trzykrotnie. Widziała teczkę ze sprawą kapitana Alfonsa 
Jakubiańca. Oni już znają to nazwisko. Teczka jest bardzo gruba, pełna 
papierów. Pokazano jej także fotografię kapitana w polskim mundurze 
oficerskim, stoi razem z jakimś młodym oficerem japońskim. Przyznała mi 
się, że mąż jej składał zeznania na temat Jakubiańca, jeszcze przed 
zrzuceniem go na teren Litwy, to znaczy na miesiąc przed aresztowaniem 
kapitana. Podobno uprzedziła o tym Jakubiańca, który obiecał jej, że będzie 
ostrożny. Pani One sądzi, że mąż jej od dawna śledził Jakubiańca, bo nieraz 
i ją samą brał na spytki. Wobec tego gestapowcy chyba nic w jego mieszkaniu 
nie znaleźli, ale przecież mieli inne materiały. Pani One sądzi, że Niemcy 
po zajęciu Grodna i Wilna tam właśnie znaleźli jakieś papiery, może i tę 
fotografię, a to wszystko zgodziło się z danymi, które im dostarczył 
Martincienne.
- Uprzedzałem kapitana! Nawet mieliśmy scysję z powodu jego 
nieostrożności w rozmowach z panią One - przerwał Duszkiewicz.
Japończyk pokręcił głową.
- Ta pani - mówił - jest naprawdę zrozpaczona. Albo zakochana w 
kapitanie, albo ma dla niego i dla nas wielki szacunek. Zrobiła, co mogła, 
żeby zeznania innych ludzi osłabić, ale co tu począć, skoro gestapowcy 
posiadają dowody, choćby w postaci fotografii. Zresztą trudno jej było 
przeczyć słowom własnego męża. W tej sytuacji pani One wyraziła chęć 
zobaczenia się z kapitanem rzekomo dla wyjaśnienia jakichś okoliczności. 
Gestapowcy przyrzekli jej takie widzenie, oczywiście pod pewnymi warunkami. 
Pani Martincienne jest pewna, że będzie mogła przekazać kapitanowi pewne 
wiadomości oraz otrzymać wskazówki od niego. Podobno mają specjalnie 
ustalony kod rozmów.
Duszkiewicz opuścił głowę.
- Torturują go teraz - wyjąkał.
- Nie, nie - odrzekł Sugihara - przyrzekli nam traktować go po ludzku. To 
jedno wyprosiłem u ambasadora, żeby interweniował, gdzie należy. I generał 
Onodera działał w tej sprawie. Prócz tego odwiedziłem naszego attach 
wojskowego w Berlinie, to wiem, że jest wam przychylny, no i podlega 
generałowi w Sztokholmie, nie ambasadorowi. On ma także swoje stosunki z 
Niemcami. Przyrzekli, że badanie będzie ludzkie. Chodziło mi też o los 
waszej Polki i o ewentualną pomoc dla majora Rybikowskiego, który - być 
może - znalazł się w sytuacji bez wyjścia. Kto wie, może błąka się jeszcze 
po Berlinie? Podobno w ostatniej chwili dano mu znać o katastrofie. I od 
tej pory znikł. Że do Sztokholmu od razu nie wrócił, to fakt. Kapitan 
Mizuno krótko mi rzekł, że mogę być spokojny, ale on sam rozpacza z powodu 
Sabiny. Czy pan sądzi, że major da sobie radę?
- Chyba tak - odrzekł Duszkiewicz, ale i w jego głosie zabrzmiała nuta 
niepewności.
Sugihara snuł dalej powzięty plan.
- Przez całą drogę zastanawiałem się, co należy uczynić dalej. "Kostka" 
zapewne nie podejrzewają. No, źle się stało, że katastrofa nastąpiła teraz, 
kiedy łączność wasza z Polską jest ułatwiona przez to, że Litwę zajęli 
Niemcy. Dopiero teraz moglibyście tu skutecznie wyzyskać waszą organizację, 
prawda?
Duszkiewicz skinął głową.
- Myślałem o tym, czy nie da się odrobić nieszczęścia - ciągnął 
Japończyk. - Ale to niemożliwe. Chwilowo partia generała Oshimy jest górą, 
on we wszystkim sprzyja Niemcom, a ja podlegam właśnie jemu. Nie 
uderzyliśmy na Władywostok, zawiedliśmy Hitlera, więc teraz idziemy mu na 
rękę w innych sprawach. Z naszymi władzami w Tokio może udałoby mi się co 
nieco załatwić, ale nie teraz, kiedy łączność idzie przez konsulat 
generalny w Berlinie, a więc także przez generała Oshimę, który zabiega o 
niemiecką sympatię. Już i tak zrobiłem coś na własną rękę, bo o wszystkim 
od razu powiadomiłem generała Onoderę w Sztokholmie... Pan słucha?
Podchorąży z pewnym wysiłkiem szedł za tokiem myśli konsula. Równocześnie 
widział, jak na ekranie filmowym, bezradną, zagubioną w mrowisku Berlina 
postać majora Rybikowskiego, nagle pozbawionego oparcia i pomocy. Do 
ambasady japońskiej czy do poselstwa Mandżukuo pójść nie mógł, adresy 
agentów i ludzi zaprzyjaźnionych stały się po aresztowaniach 
bezwartościowe, przynajmniej na razie... Któż wie, co gestapowcy zdołali 
już wyciągnąć z ludzi, których uwięzili? I z czego Jakubianiec zwierzał się 
pani One, i co ona sama zeznała? Trzy razy badana! Bagatela! Duszkiewicz 
wiedział, na czym takie badania polegają. Nagle poczuł się straszliwie 
osamotniony.
- Panie konsulu - powiedział - sprawa jest prosta. Wszystko zostało 
rozbite. Nie mogę was dalej narażać. Jutro... Nie, dziś jeszcze znikam 
stąd. I dziękujemy, dziękujemy za wszystko. Przekażę wszystkie sprawy 
"Kostkowi", jego chyba Niemcy podejrzewać nie będą.
Pani Sugihara badała wzrokiem męża. Sugihara uspokoił ją nieznacznym 
ruchem ręki.
- Nie - powiedział. - Obmyśliłem co innego.
- Pani Martincienne wie o mnie - przerwał mu Duszkiewicz. - Poznałem ją 
przecież. Miałem od niej list z powinszowaniem i zdjęcie jej z jakąś 
przyjaciółką. Widocznie kapitan dał jej mój adres. A skoro tak...
- Czy podczas mojej nieobecności konsulat obserwowano? - spytał Sugihara.
- Nie. Według mnie i według pana Sato nie obserwowano. Na mieście bywali 
w tym czasie inni pracownicy konsulatu, ale także obserwacji nie 
stwierdzono.
- No, widzi pan! Najwidoczniej pani One nic o panu w Gestapo nie 
powiedziała. W ogóle sprawiła na mnie bardzo dobre wrażenie. Niech pan 
słucha. Zniknąć pan musi, to jasne, ale zachowajmy spokój. Zresztą samopas 
pana nie puszczę. W razie potrzeby podwiozę pana do samej granicy. Ale 
spróbujmy innego wyjścia. Zwrócę się do władz o udzielenie wiz dla pana i 
dla Sato. Jesteście z nim w przyjaźni, niechże pana eskortuje, ja koszty 
pokrywam. Jeśli tylko wizy zostaną udzielone, to wyjedzie pan do jakiegoś 
kraju neutralnego.
- Do Szwecji?
- Nie. Na nowy ślad japońskiej pomocy dla majora naprowadzać Niemców nie 
wolno. Najlepsza byłaby Turcja. Macie tam wasze placówki, zresztą na 
Bliskim Wschodzie jest także wasze wojsko. Odpowiada to panu?
Podchorąży dawno już marzył o służbie liniowej, z bronią w ręku, więc aż 
pobladł ze wzruszenia, tymczasem Sugihara mówił dalej:
- Taki plan może się udać. Cała nasza rodzina uraduje się, gdy otrzyma od 
pana kartkę po szczęśliwie odbytej podróży. Poza tym będzie pan mógł nadal 
pracować dla Polski. Niech pan mi nie dziękuje, bo przecież jest w tym i 
nasz interes. Wcale nie chciałbym, żeby pan wpadł w ręce Niemców i 
wyśpiewał im na torturach wszystko...
- Każdy z nas posiada przy sobie... - zaczął Duszkiewicz. 
- Wiem, wiem, ampułkę z cyjankiem potasu. Jednakże kapitana Jakubiańca 
wzięli żywego. Tamtą Sabinę z poselstwa również. No, doprawdy, wcale mi nie 
chodzi o to, żeby pan umarł w ten czy inny sposób.
Zagadał coś bardzo szybko do swojej żony. Wtem Japonka, nie podnosząc 
oczu na mężczyzn, nisko się ukłoniła mężowi.
- Tak trzeba zrobić, jak on mówi - powiedziała do Duszkiewicza.
- Tak trzeba, tak trzeba - powtarzał i mały Pupicza, czepiając się kolan 
podchorążego.
Jeżeli kiedykolwiek w tym wojennym czasie poczuł się Duszkiewicz tak 
jakby pośród własnej rodziny, to właśnie wtedy. W oczekiwaniu na wizę 
wyjazdową niemiecką, wjazdową turecką i tranzytową bułgarską znalazł się 
pod prawdziwą strażą obojga konsulostwa i sekretarza Sato. Kiedy zaś 
Sugihara pojechał raz jeszcze do Berlina, aby tam przyśpieszyć formalności 
i zamówić miejsca w samolocie do Sofii, synkowie konsulostwa też nie 
odstępowali swojego "diadi".
Po powrocie konsula z Berlina otucha wstąpiła w Duszkiewicza. Okazało 
się, że major Rybikowski ocalał i już ze Sztokholmu przekazuje 
królewieckiej placówce podziękowanie, instrukcje, pieniądze i depesze dla 
przesłania do kraju oraz swoją aprobatę dla planowanego wyjazdu na 
południe. "Wielki Ojciec" także dziękował za otrzymane "instrumenty". 
Duszkiewicz wiedział, że chodziło tu o nadajnik radiowy i szyfry, które 
podczas swojej ostatniej podróży odwiozła do kraju Sabina.
Na pożegnanie Sugihara ubrał Polaka w swoje kimono i tak go sfotografował 
"na pamiątkę", zaś konsulowa dała mu na drogę swój "talizman", małą kartkę 
z japońskim napisem, podobno poświęconą przez najstarszego kapłana w 
największej japońskiej świątyni. Tak oto pod opieką przyjaciół miało ujść 
zagładzie jedno zagrożone istnienie.
Teraz już nie setki i tysiące, lecz miliony żołnierzy padały ofiarą nowej 
wojny błyskawicznej. Zgrupowania Armii Czerwonej, wstrząśniętej przed 
czterema laty przez słynną masową "likwidację dowódców", a teraz przez 
kompletne zaskoczenie, choć nieraz walczyły po desperacku, musiały z 
olbrzymimi stratami wycofywać się, by jakoś ustalić nową linię frontu. Na 
mapach w gabinecie generała Onodery złowrogie chorągiewki ze swastyką 
codzień posuwały się dalej ku wschodowi, celując już bezpośrednio w 
Leningrad, Moskwę i poprzez Dniepr w stronę Donu, a teczki majora 
Rybikowskiego puchły od informacji zupełnie innego rodzaju niż otrzymywane 
poprzednio. Dotychczas Wehrmacht wykonywał bojową robotę rabując i mordując 
sporadycznie, teraz jednakże, gdy Hitler wszystko postawił na jedną kartę, 
jaskrawe nadużycia popełniane przez żołnierzy zaczęły ściśle korespondować 
ze zbrodniami, które dyktowała hitlerowska machina partyjna.
"To nie jest walka o rynki zbytu i niemiecką przestrzeń życiową, to 
początek totalnego zniszczenia wszystkich wokoło, to prawdziwe ludobójstwo" 
- ze zgrozą myślał Rybikowski. Powracały praktyki czasu zamierzchłego, 
kiedy Kawalerowie Miecza i krzyżacy oczyszczali dla siebie ziemie 
nadbałtyckie, gdy muzułmanie masowo wyrzynali Ormian, Greków, Bułgarów i 
Serbów.
Najpierw z różnych odcinków frontu rosyjskiego zaczęły przez Finlandię i 
Pragę dochodzić wiadomości o rozstrzeliwaniu jeńców radzieckich, przede 
wszystkim komisarzy, oficerów politycznych i kobiet w mundurach oraz 
żołnierzy-Żydów, przy okazji niekiedy i Azjatów-muzułmanów, których Niemcy 
utożsamiali z Żydami po sprawdzeniu, że również są obrzezani. Jak donosili 
agenci z kraju, dochodziło do masowych egzekucji. Między innymi w Humaniu 
rozstrzelali Niemcy kilkuset jeńców. Ale był to dopiero początek. Wieści z 
frontu i z kraju zbiegały się z dostarczoną przez Helsinki treścią tajnego 
okólnika, właśnie wydanego przez naczelne dowództwo Wehrmachtu, które 
zwalniało od odpowiedzialności karnej tych żołnierzy armii niemieckiej, 
którzy wykonywali bez sądu egzekucje na osobach wojskowych lub cywilnych 
podejrzanych o wrogi stosunek do Niemiec. Niemiecki żołnierz mógł teraz 
zabijać bez sądu i bez kary właściwie wszystkich. Przeciwnie, karani mieli 
być żołnierze, którzy zaniechali rozstrzeliwania komisarzy lub kobiet w 
mundurach. Szeregowcom niemieckim oficjalnie odczytano rozkazy w tym 
względzie, przypominali o tym oficerowie różnych formacji liniowych. Tak 
więc żołnierz Wehrmachtu już wykonywał mordercze funkcje na równi z 
esesmanami, gestapowcami i żandarmerią polową.
Dopiero następne meldunki donosiły o pewnej znamiennej korekturze tych 
praktyk. W poszczególnych dywizjach zalecano, aby egzekucje przeprowadzać w 
tajemnicy, nie na oczach ludności i własnych żołnierzy, jakby "kameralnie", 
nie publicznie.
"Chodzi Niemcom o maskowanie morderstw, aby nie doprowadzać ewentualnych 
świadków do wewnętrznych konfliktów natury psychicznej" - wyjaśniał 
informator.
Tymczasem na konferencji w Berlinie 16 lipca 1941 zostały definitywnie 
ustalone główne zarysy planu mającego na celu obrócenie Rosji w rodzaj 
olbrzymiego obozu pracy. Mówiła o tym fotokopia z rolki pani Heinicke. Na 
konferencję tę Hitler wezwał Goeringa, Keitla, Rosenberga i Bormanna. 
Rosenberg miał utworzyć specjalne Ostministerium dla zarządzania podbitymi 
prowincjami na Wschodzie. Formowano także oddziały ze zwerbowanyeh do 
służby jeńców wojennych. Na olbrzymie przestrzenie Związku Radzieckiego 
postanowiono zarzucić tak doskonałą sieć informacyjno-policyjną, aby raz na 
zawsze uniemożliwić wybicie się tam jakiejkolwiek jednostki. Hitler uważał 
wojnę za wygraną i sądził, że masy rosyjskie same nie zdobędą się na 
niebezpieczne dla Niemiec odruchy, przede wszystkim więc z góry postanawiał 
likwidację rosyjskich działaczy i przywódców, nawet jeśliby wyrazili chęć 
przejścia na stronę Niemiec. Korzystać z ich pomocy i następnie niszczyć 
bez litości - taka była decyzja Hitlera. Organizacja RFSR, czyli ruch 
grupujący rosyjskich antykomunistów, miała być wyzyskana do końca, 
następnie jednak oczekiwała ją zagłada. Tak więc, zachęcając poszczególne 
narody ZSRR do powstań przeciw władzy radzieckiej, Hitler nawet nie myślał 
o jakichkolwiek dla nich uprawnieniach autonomicznych. Dwieście milionów 
ludzi miało podlegać tylko Berlinowi, a Ostministerium stawało się jedynie 
nową formą przygotowań do najbardziej bezwzględnych rządów.
Generał Onodera, który o tym wszystkim dowiedział się z przywiezionych 
materiałów berlińskich, ostro krytykował Hitlera.
- Mądrzej byłoby - mówił - Rosję podzielić na republiki, wyzyskiwać 
wzajemne animozje, sterować tym olbrzymim obszarem gospodarczym za pomocą 
odpowiedniej taktyki i dyplomacji, za pomocą różnych nacisków. Tak, jak my 
robiliśmy to w Korei i gdzie indziej. Zresztą wcale nie uważam, żeby wojna 
miała się ku końcowi. Rosja utraciła miliony obrońców i mnóstwo sprzętu, 
ale nowe miliony będą mogły ruszyć wkrótce z Syberii na Zachód, a sprzętu 
wojennego też tam nie zabraknie. Nie, ta wojna nie skończy się rychło, jak 
w Polsce, we Francji czy na Bałkanach... Hitler przeliczył się, to pewne. 
Dziwi mnie tylko, że niemiecki korpus oficerski pozwala mu działać tak 
nieopatrznie. Skąd pan zdobył tę rolkę? Tajemnica?
W konsekwencji takiego hitlerowskiego programu meldunki, które 
nadchodziły od "Wielkiego Ojca", brzmiały tragicznie. "Od lipca po dzień 
dzisiejszy - pisano przez Kowno i Królewiec - szosy i linie kolejowe 
wiodące z Rosji przez Polskę do Niemiec przedstawiają okropny widok. Długie 
kolumny jeńców głodzonych i bitych przeciągają szosami, pozostawiając 
tysiące trupów. Niemcy zabijają ich po drodze za przyjmowanie żywności od 
mieszkańców, za wybieranie z przydrożnych pól kartofli lub buraków, nawet 
za picie wody ze studni lub rowu. Transportami kolejowymi jeńcy jadą po 
kilka dni bez kropli wody i strawy, bez powietrza w nieludzko zatłoczonych 
wagonach. W prowizorycznych obozach etapowych jeńcy obgryzają korę z drzew 
i wyjadają trawę, a na biwakach bywają tak stłoczeni, że muszą stać jeden 
przy drugim".
Do tych obrazów Duszkiewicz dodał szczegóły otrzymane tuż przed 
opuszczeniem Królewca:
"W Kieleckiem podczas wyładunku pociągu z jeńcami znajduje się w wagonach 
więcej zmarłych niż żywych, a zestawy wagonów po takim transporcie długo 
cuchną trupim odorem po rozkładających się ciałach. Z terenu Związku 
Radzieckiego także wciąż nadchodzą okropne wieści; między innymi 
powracający do Polski liczni wozacy, których Niemcy nareszcie zwolnili, 
mówią, że pod Smoleńskiem zginęło na szosach wiele tysięcy jeńców 
zastrzelonych lub zmarłych z wyczerpania, a przy większych stacjach 
kolejowych leżą stosy wyrzuconych z pociągów martwych ciał".
Nie co innego mówiły meldunki naocznych świadków z Łotwy i Litwy: na 
wszystkich szlakach wiodących z Rosji na Zachód co dzień umierały tysiące 
wziętych do niewoli żołnierzy radzieckich.
Jeden z uzyskanych dzięki przyjaciółce Pickenbrocka dokumentów, określony 
jako pilny "schnellbrief", żądał, aby wyłączyć z transportów jenieckich i 
likwidować w obozach koncentracyjnych tych ludzi, którzy odbywają transport 
w stanie "półżywym" lub "nieżywym". Mimo odpowiedzialności Wehrmachtu, 
który dozorował transportów, ludność niemiecka zapisywała to na konto SS. 
Na ponurym dokumencie podpisał się osławiony H. Mller.
Inny dokument wskazywał, jak bardzo Himmler troszczy się o dobro nauki. Z 
jego to rozkazu gromadzono szczególny zbiór czaszek... Są to - mówiła 
notatka - spreparowane czaszki komisarzy bolszewickich, Żydów. Gromadzi je 
przejęty przez Niemców uniwersytet w Strasburgu. W sprawie tej ukazało się 
zarządzenie samego Himmlera. Profesor Hirt, dyrektor sztrasburskiego 
Instytutu Anatomii, zażądał mianowicie, aby Wehrmacht wszystkich wziętych 
do niewoli komisarzy-Żydów oddawał w ręce Feldpolizei, zaś policja polowa 
powinna otaczać ich specjalnie troskliwą opieką, a następnie co pewien czas 
powiadamiać o nich wiadome urzędy, aby mogły one delegować specjalistów dla 
zmierzenia i sfotografowania "głów" oraz ustalenia ich danych 
personalnych... Przy uśmiercaniu tych ludzi należy się starać, aby czaszki 
nie zostały uszkodzone. Po odjęciu głów od tułowia należy je starannie 
zabezpieczyć, hermetycznie według instrukcji opakować i załączywszy 
fotografię oraz wypełnioną dokładnie ankietę, odesłać do instytutu.
Następny dokument z rolki pani Heinicke mówił o tym, że Himmler wizytując 
oddziały specjalne dowodzone przez Artura Nebe nakazywał przeprowadzenie w 
swojej obecności "wzorowych" egzekucji. Egzekucjom takim przyglądali się 
Himmler i generał Erich von dem Bach-Zelewski, dowódca policji niemieckiej 
na środkowym odcinku frontu. Tak więc Himmler sprawdzał osobiście, czy 
egzekucje przeprowadza się... "humanitarnie", bez brutalności.
Była też wśród tych dokumentów ciekawa rozmowa z samym Himmlerem, a 
właściwie czyjaś relacja o tej rozmowie, z pewnością interesująca dla 
Japończyków. Oto Himmler mówił, że wierzy w astrologię, a także w 
staroniemieckie runy. Uważał, że gdyby udało się odcyfrować tajemnicę 
ukrytą w nordyckich runach, to wyszłoby na jaw ich powinowactwo z japońskim 
pismem. "Reichsfhrer SS przywiązuje do tego niezmierną wagę" - czytał 
major.
"Nie rozumiem, dlaczego" - pomyślał. 
Odpowiedź znalazł dalej:
"W takim razie wyszłoby na jaw, że Japończycy, mimo odrębnego wyglądu 
fizycznego, należą do rodziny narodów aryjskich. Himmler twierdził, że 
traktuje zagadnienia rasowe najzupełniej serio, nie powodując się 
namiętnościami. Widząc w Japończykach ewentualnych sprzymierzeńców, nie 
chciałby jednak łączyć Niemiec z narodem podlejszego gatunku, do którego 
zalicza Żydów i Słowian. Z polecenia jego nad zagadnieniem run pracuje 
teraz grono wybitnych specjalistów w Instytucie Antropologicznym. W ogóle 
zaś Himmler pragnie wydrzeć wiekom tajemnicę pochodzenia Aryjczyków".
Nadeszły również meldunki pochodzące od robotników zakładów Saurera. 
Mniej ważne, ale równie charakterystyczne. Oto z fabryk niemieckich 
odchodziły do Rosji, w celu wypróbowania, specjalne samochody ciężarowe o 
absolutnie szczelnej nadbudowie. Karoserie robiono z grubej blachy stalowej 
i miały kształt wielkiej, zamykanej na zasuwy budy. Rury wydechowe silnika 
tych wozów były podwójne, o wylocie na zewnątrz i do wewnątrz budy. 
Kierowca mógł dowolnie skierować strumień spalin samochodowych. Nie ulegało 
wątpliwości, że nowy niemiecki wynalazek będzie służył do mordowania 
więźniów ulokowanych w budzie. Nad taką pomysłową maszyną do zabijania 
nabiedzili się niemało konstruktorzy, technicy i majstrowie, posłuszni 
rozkazowi z góry.
"Bardzo zdolny naród" - mruczał Rybikowski. 
Informatorzy donosili z terenu również o innych "naukowych" wynalazkach. 
Według tych poufnych wersji, nadsyłanych z Berlina przez Piotra Hołówko, 
zastępcę kapitana Jakubiańca, w nomenklaturze SS pojawił się nowy symbol 
"14-F-14". Był to kryptonim dla sygnowania aktów zagłady w Oświęcimiu i 
innych obozach. Sygnaturą taką oznacza się obozowe zamówienia na fenol i 
gaz, a także raporty o zgładzeniu więźniów. Nowe metody zabijania ludzi 
zastrzykami zostały wypróbowane na blokach 21 i 20 w Oświęcimiu i w 
tamtejszej kostnicy. Do tak zwanej "szprycy" lub "szpili" kierują więźniów 
lekarze obozowi w grupach po 50-80 osób. Na jesieni grupy zabijanych w ten 
sposób liczyły do 100 więźniów. Także i komendantura, niezależnie od 
lekarzy, wyznacza więźniów na śmiertelny dosercowy zastrzyk, wykonywany 
przeważnie wodnym roztworem fenolu. W języku SS akcja nosi nazwę 
Sonderbehandlung "14-F-14". Był ta zresztą ostatni meldunek Hołówki, 
zaaresztowano go w pociągu Berlin-Praga.
W tym czasie major zdołał już całkowicie zgłębić strukturę strasznego 
wroga, jakim dla świata stały się agendy tajnej służby hitlerowskiej.
Główna siedziba Gestapo znajdowała się na Prinz Albert Strasse, w 
zarekwirowanym gmachu Szkoły Sztuk Pięknych. Rozbudowano tam jakby 
olbrzymią maszynerię produkującą terror powszechny. W jej specjalnych 
pracowniach psychofizycznych szczegółowo ustalano metody cielesnego i 
duchowego oddziaływania na różne organizmy; w podziemiach gmachu specjalne 
izby tortur zawierały udoskonalone technicznie mechanizmy. Nawet sam tryb 
postępowania tych agend stał się niejako systemem. Każdy z aresztowanych 
był od samego początku bity pejczami po twarzy i głowie. Gestapowcom i 
esesmanom w naukowy sposób wyjaśniano, że przede wszystkim należy dążyć do 
złamania ducha w każdym z więźniów. Z twarzą spuchniętą i we krwi, z 
oczami, które już ledwie patrzą, z wypadającymi zębami - któż potrafi 
zachować panowanie nad sobą? Dalej pisemna instrukcja zatytułowana "Badanie 
surowe" zalecała 25 uderzeń w okolicę nerek i pośladków. Inna instrukcja, o 
"badaniach specjalnie surowych", zezwalała na bicie nie ograniczone w 
czasie, a także na tortury bardziej wymyślne. Od Stavangeru w Norwegii po 
Ateny w Grecji, od Amsterdamu w Holandii po okolice Leningradu, od Kijowa 
czy Smoleńska po Brest we Francji, wszędzie Gestapo rozporządzało małym 
aparacikiem służącym do kruszenia męskich jąder, a także i drugim, 
elektrycznym, o dwu wtyczkach, przepuszczających prąd pomiędzy męskim czy 
kobiecym organem płciowym a kiszką stolcową. Ulubioną torturą była 
podciąganie na sznurze za skute z tyłu ręce, co wywoływało wywichnięcie 
stawów barkowych, a często i utratę ramion. Specjalne, ostro zakończone 
zapałki wbijano pod paznokcie i zapalano, a obcążki do wyrywania paznokci i 
szpikulce do wbijania w podeszwę zawsze były w pogotowiu u tysięcy młodych 
oprawców. Dość często asystowały przy torturowaniu mężczyzn młode 
niemieckie urzędniczki, naigrawające się z nieszczęśnika, a czasem - co 
również należało do metody - badanemu więźniowi nakazywano przysłuchiwanie 
się, jak wyje z bólu i skamle o łaskę jego torturowana żona, siostra, 
matka. Niekiedy metoda była "ulepszana" przez młodocianych sadystów i w grę 
wchodziły tresowane wilczury...
Tak było na dole zbrodniczej organizacji. Jakże przedstawiała się jej 
góra?
Oprócz biur wojskowych cała rozległa sieć policyjno-partyjna podlegała 
nie państwu, lecz hitlerowskiej SS, czyli Schutzstaffel. Cztery litery 
RSHA, wyrażające w skrócie niemiecką nazwę Głównego Urzędu Bezpieczeństwa 
Rzeszy, stały się symbolem prawdziwej grozy. Stojący na czele tego urzędu 
Heinrich Himmler złączył kierowane przez Heinricha Mllera Gestapo, 
rządzoną przez Reinharda Heydricha SD, czyli Sicherheitsdienst (Służba 
Bezpieczeństwa), oraz Kripo - Kriminalpolizei. Sekcją VI w SD kierował 
pyzaty i przysadkowaty Walter Schellenberg, specjalista od kontrwywiadu. 
Całość tego właściwie najwyższego urzędu w Niemczech, stojącego ponad 
ministerstwami, rozpadała się na departamenty. I i II departament 
podzieliły się sprawami personelu i administracji, III departament zajmował 
się wywiadem krajowym i zachował nazwę SD, IV stanowiło właściwe Gestapo, V 
- policję kryminalną, VI - SD, wywiad ościenny, a do wydziału "N" należały 
czasopisma i druki. W stadium organizacji znajdował się departament VII, 
kontrolujący produkcję nowych broni tajnych: bakterii, promieni, gazów, 
rakiet i energii atomowej.
"Ot, żeby jakoś dotrzeć do tego" - marzyło się majorowi.
Postrach Niemiec i Europy, departament IV RSHA, czyli Gestapo, dzielił 
się na wydziały i sekcje. Było ich wówczas dwanaście. Wydział 1a zajmował 
się marksizmem, nasłuchem radiowym, nieprzyjacielską propagandą i 
rosyjskimi jeńcami wojennymi; wydział lb - konserwatystami, monarchistami, 
pacyfizmem, liberałami i kolporterami pogłosek, plotek i dowcipów, które 
"obniżały ducha narodu". Do ofensywnego wydziału 2 należały: sabotaż, 
zagłuszanie radia, akcje przeciw spadochroniarzom i komandosom. Wydział 3 
obejmował trzy sekcje: kontrwywiadu, spraw finansowych i gospodarczych oraz 
kontroli granicznej. Wydział 4 czuwał jedną sekcją nad: katolikami, 
protestantami i masonami, a drugą - nad Żydami. Dwie sekcje wydziału 5 
obejmowały kontrolę przejawów antyspołecznych tudzież lekceważenia 
obowiązków oraz czuwanie nad wewnętrznym życiem partii. W wydziale 6 sekcja 
6a prowadziła olbrzymie kartoteki z danymi osobistymi wielu milionów ludzi 
i założyła stosowne archiwum, wreszcie osławiona sekcja 6b zarządzała i 
więzieniami i obozami koncentracyjnymi, a więc stanowiła o życiu i śmierci 
kilkunastu milionów podejrzanych i skazanych. 
Całość tego departamentu o tuzinie wydziałów otrzymała po wybuchu wojny 
numerację IV A, stworzono bowiem także i wydział IV B, specjalnie dla 
krajów okupowanych. W wydziale IV B Francja należała do sekcji pierwszej, 
zachodniej, a Polska do trzeciej, wschodniej.... Osobnej sekcji powierzono 
kraje południowo-wschodnie. Były jeszcze i podsekcje, na przykład dla 
czuwania nad pracą obozową i nad kontrolą ceł. Nie trzeba dodawać, że 
osobny wydział przeprowadzał olbrzymią systematyczną akcję wyłapywania i 
ograbiania w całej Europie Żydów, a następnie - niszczenia ich w masowych 
masakrach na miejscu lub wywożenia do obozów zagłady. Właśnie 
sygnalizowano, że do Oświęcimia jadą coraz większe ładunki morderczego 
cyklonu, stosowanego w ogromnych komorach gazowych. 
Z natury rzeczy Rybikowskiego interesowała możliwość wglądu do kartotek 
sekcji 6a i 6b oraz całość prac sekcji polskiej wydziału IV B, a właśnie 
tam pracowała koleżanka agentki "Elizy". Prócz tego i biuro Waltera 
Schellenberga w osławionym "Amt Sechs" wchodziło w rachubę jako teren wart 
zainteresowań, o ile by to nie przekraczało możliwości.
Sicherheitsdienst, służba politycznego wywiadu i kontrwywiadu, liczył 
około trzech tysięcy najbardziej zaufanych etatowych agentów, całe zaś 
Gestapo zatrudniało czterdzieści tysięcy pracowników, łącznie z personelem 
biurowym, podczas gdy stan SS, ubranej w czarne mundury gwardii Hitlera, 
podniósł się w ciągu dziesięciu lat ze skromnej liczby 280 do miliona. 
Wszyscy oni byli śmiertelnymi wrogami ludzkości, jednakże owych 3 tysiące 
członków SD należało do najbardziej niebezpiecznych.
W Abwehrze, czyli wywiadzie wojskowym Wehrmachtu, służył pod szefem 
wywiadu, admirałem Wilhelmem Canarisem, pułkownik Hans Pieckenbrock, 
wysoki, korpulentny i jowialny szef sekcji I, wywiadowczej. Był on 
zapatrzony w lekcje historyczne. Masowa penetracja niemieckich szpiegów i 
sabotażystów do krajów, które miały ulec napaści, znacznie osłabiała siłę 
obronną tych krajów. Tak w roku 1870 Francję zalała fala aż trzydziestu 
tysięcy szpiegów; podobną V kolumnę skierowali Niemcy do Francji w 
przededniu pierwszej wojny światowej. W analogiczny sposób pułkownik 
Pieckenbrock "preparował" od roku 1937 Polskę, wyczesując z niej masy 
swoich agentów. Rekrutowali się oni w zasadzie spośród mniejszości 
niemieckiej, ale na lep żołdu niemieckiego szli także i Polacy z 
inteligencji zarobkowej, nawet oficerowie, nie mówiąc już o tych, których 
uwiodła faszystowska koncepcja społeczna i polityczna. Sekcją II Abwehry 
kierował generał Lahousen, Austriak, wielki znawca defensywy i sabotażu, 
realizujący w praktyce to wszystko, co mu przygotował pułkownik Hans 
Pieckenbrock.
A jednak przyjaciółka czy też współpracowniczka tegoż Pieckenbrocka 
zapragnęła ucieczki. Że nie chodziło o mistyfikację, Rybikowski upewnił się 
tamtej nocy, kiedy w pułapkę dostał się Jakubianiec. Zrazu major był 
pewien, że i on sam znalazł się nad krawędzią przepaści. "Czy pański 
paszport jest wystawiony na nazwisko Iwanow czy Jacobsen?" - padło pytanie, 
kiedy dwóch osobników wtargnęło do jego pokoju. Zaraz po nich nadjechał 
kapitan Hirotani, wobec którego Niemcy zachowali się jak podkomendni. Byli 
to więc ludzie skierowani przez ową Heinicke i jej szefów.
"Bilet na samolot niepewny, musisz jechać z nimi, bo twój przyjaciel 
został aresztowany wczoraj wieczorem" - szepnął Japończyk. "A ci?" - 
zapytał major, ale odpowiedzi nie otrzymał. I tak niespodziewanie 
rozpoczęła się podróż - milcząca, błyskawiczna i niezrozumiała. Z początku 
zrezygnowany i gotów do samobójstwa, major pojął znaczenie tej podróży 
dopiero późnym wieczorem na wybrzeżu morskim, kiedy go wprowadzono na 
pokład rybackiej czy też przemytniczej motorówki. Opiekunowie zniknęli. 
Ludzie, którzy w ciemnościach spychali łódź na głębszą wodę, porozumiewali 
się półgłosem, jednakże Rybikowski rozróżnił mowę duńską. "Gdzie jedziemy?" 
- rzucił po szwedzku. "Do Landskrona" - padła odpowiedź. Istotnie, kiedy 
już motorówka wzięła kurs, Gwiazda Polarna świeciła po lewej stronie, szli 
więc rzeczywiście przez Ore Sund do brzegów Szwecji.
Ratowanie Duszkiewicza przez Japończyków, a Rybikowskiego także przez 
nich, ale przy pomocy jakichś Niemców, tylko pozornie przeczyło logice. 
Japończycy pragnęli uniknąć dalszych kompromitacji, Niemcy zaś...
"Ludzie z Abwehry szukają dróżki porozumienia z aliantami. A Frau 
Heinicke ma być pierwszą jaskółeczką, działają nadzwyczaj ostrożnie, przeze 
mnie" - domyślał się. Tak czy inaczej, okoliczności mu sprzyjały. Tyle że 
możliwość ponownych wypraw na teren Rzeszy była teraz nader wątpliwa. 
Wkrótce, po kilku rozmowach z przemysłowcami i kupcami ze Skandynawii, 
którzy często jeździli w interesach do Niemiec, a także przedyskutowawszy 
to i owo z generałem Onoderą, Rybikowski mógł tak ocenić ostatnie przemiany 
w Niemczech.
"Hitler - pisał w meldunku do Londynu - zjednał sobie początkowo, jak 
wiemy, samą tylko bezrobotną lub niezasobną młodzież, stopniowo oddziałując 
wiadomymi środkami na słabsze umysły w pokoleniu starszym i na wyobraźnię 
tłumu oraz wielu kobiet. Korzystał, co prawda, z pieniężnej pomocy 
zainteresowanych jego ruchem sfer gospodarczych, ale elita wojskowa i 
finansowa była przeciwko niemu i pozwoliła mu na uchwycenie rządów jedynie 
czasowo i warunkowo, aż do momentu, kiedy zostaną spełnione jej własne 
cele, po czym, jak sądzono, nie trudno go będzie wykończyć. Jednakże po 
kolejnych sukcesach wojennych, a szczególnie po zajęciu Francji i po 
głębokim wtargnięciu na tereny radzieckie, w sferach, które dotychczas 
uważano za mózg i sól narodu niemieckiego, zaznaczył się przełom. 
Popularność Hitlera, powszechna wiara w niego, początkowo tylko pośród 
młodzieży oficerskiej, zaczęła rosnąć z dnia na dzień w korpusie oficerów 
starszych, nawet w sferach arystokracji rodowej. Co nie udało się przedtem 
cesarzowi, osiągnęliśmy dzisiaj dzięki fhrerowi> - pocieszali się dawni 
przeciwnicy Hitlera, a obecnie już raczej jego poplecznicy, może niezbyt 
radzi takiemu obrotowi rzeczy i wystraszeni, ale tym niemniej zaspokojeni w 
swoich odwiecznych dążeniach do ustalenia niemieckiego panowania i 
niemieckiego ładu w Europie, od Atlantyku po Ural, a zatem i na całym 
świecie. Po uderzeniu Hitlera na Rosję przeciwnikami jego są głównie 
komuniści, wciąż prześladowani i ukrywający się lub wtrąceni do obozów i 
likwidowani, a także ostatni już obrońcy ładu poprzedniego, który zapadł 
się ostatecznie pod naporem hitleryzmu..."
"Być może - kończył w raporcie Rybikowski - tymi ostatnimi, utajonymi 
przeciwnikami Hitlera są niektórzy wyżsi dowódcy, a nie ma też zgody i 
współdziałania pomiędzy specjalnymi agendami partii a wywiadem wojskowym".
Wydział "Niemcy" oddziału II sztabu naczelnego wodza miał już podobne 
sygnały skądinąd, przede wszystkim ze Szwajcarii, gdzie zaufani agenci 
admirała Canarisa także sondowali możliwość wyzyskania polskiego 
pośrednictwa dla nawiązania tajnych rozmów z Churchillem.
d
Sprawy Polaków
d
Wydaje się dziś paradoksem ówczesna współpraca polskiego majora z 
japońskim generałem! Przecież Tokio stało się przedłużeniem i oparciem 
"osi" Rzym-Berlin, podczas gdy Polacy trwali przy tych sprzymierzeńcach, od 
których zależał ratunek ich ojczyzny. I mimo to major służby czynnej Michał 
Rybikowski, kierownik wywiadu ofensywnego w Niemczech, okazał się równie 
potrzebny generałowi Makoto Onoderze, szefowi japońskiego, wywiadu na 
Europę, jak pomoc owego Japończyka była niezbędna dla Polaka. Paradoksów 
tego rodzaju i jeszcze dziwniejszych namnożyła wojna tyle, że nawet można 
by z nich wyciągnąć wniosek o niemożliwości sztywnego podziału ludności 
świata jedynie według granic i paszportów.
Jeszcze w roku 1940 włoski attach wojskowy w Berlinie dyskretnie 
uprzedził Brukselę i Hagę o niemieckim planie naruszenia neutralności 
Belgii i Holandii. Podobnie i węgierski attach wojskowy w Sztokholmie 
powiadomił Anglików o tym, że jego londyński kolega jest w istocie 
informatorem Niemiec. Pewni wysocy urzędnicy Hiszpanii, która oficjalnie 
sympatyzowała z Hitlerem, szli - bywało - na rękę Londynowi, a pośród 
Francuzów, Belgów, Norwegów i Anglików nie brak było zwolenników Hitlera. 
Jednym słowem, różnorakie interesy lub takie czy inne poglądy dyktowały 
ludziom poczynania sprzeczne z ich obowiązkami natury paszportowej.
Tymczasem wojna toczyła się nadal - coraz bardziej kosztowna i krwawa, a 
także coraz bardziej przewrotna w jej zakamarkach tajemnych. Anglicy po 
ujęciu szpiegów niemieckich albo wieszali ich, albo też zmuszali do 
"dezinformacji", czyli nadawania kontrwiadomości. Niemcy uprawiali to samo 
i w konsekwencji zdarzało się, że podstępnie oszukani agenci Anglików, 
razem z wyposażeniem, spadali z nieba wprost w objęcia oczekujących 
gestapowców. Zabawa ta nazywała się dowcipnie "Englandspiel". Po obu 
stronach frontów łamano szyfry i kody, dzięki czemu udawało się wysyłać na 
manowce dywizje i floty albo inaczej zwodzić marszałków czy admirałów. Dla 
wprowadzenia przeciwnika w błąd skazywano - bywało - całe ekipy 
nieświadomych tego ludzi na okrutną śmierć, zaopatrując ich w mylące 
dokumenty, których przeznaczeniem było, razem z ich nosicielami, od razu 
wpaść w ręce przeciwnika. Tak więc, aby otumanić wroga, chytrze, a z 
czystym sumieniem wydawano na zgubę własnych żołnierzy i przyjaciół. Dla 
zamaskowania intencji i planów - ubierano fałszerstwa w pozory 
prawdziwości. Nareszcie specyficzna dialektyka i sofistyka umysłów, które 
zajmowały się tajną reżyserią podziemnych nurtów wojny, doprowadziły do 
tego, że czasami można było niemal otwarcie ryzykować takie czy inne 
posunięcia, bo i z tej, i z tamtej strony nikt już nie był skłonny wierzyć 
w oczywistość, w prawdę, w logikę rzeczy. W ogóle wszystko stawało się 
względne, opaczne i paradoksalne; ludziom nieraz wypadało także i mimo woli 
działać wbrew sobie samym i ginąć za sprawę, którą dawniej uważali za 
cudzą, lub padać ofiarą błędów, które okazały się czymś więcej niż błędami.
Przełomowe znaczenie drugiej wojny światowej nie każdy był zdolny 
zrozumieć. Trafnie oceniał ją porucznik Luftwaffe Harry Schulze-Boysen, syn 
oficera Kriegsmarine i potomek sławnego z pierwszej wojny światowej 
Tirpitza, a jednakże utajony komunista, który służył radzieckiemu wywiadowi 
z głębokiego przekonania. Pogląd swój wyraził on jeszcze w roku 1939 w 
słowach następujących:
"Wojna obecna pogrzebie starą Europę z jej dziś istniejącą cywilizacją, a 
kiedy powietrze się oczyści, to i atmosfera stanie się zdrowsza. Nasze 
własne życie, jak mi się wydaje, nie jest już ważne. Vivere non est 
necesse. W każdym razie proponuję, abyśmy wszyscy dowiedli, że zasługujemy 
na miano wartościowych istot ludzkich". Sam autor tych słów zginął ujęty 
przez Gestapo, gdy wychodził z gmachu sztabu Luftwaffe, ale swoją śmiercią 
potwierdził to, w co wierzył. Nie każdemu bywało to dane.
Przeciętny Polak daleki był od dialektycznej głębi, od giętkości, od 
ogarnięcia szerokich perspektyw. Dobry albo zły, gotowy umierać za 
ojczyznę, lub na odwrót, skłonny do szukania w oszalałym świecie 
bezpiecznych kątów, często padał ofiarą naiwnej myśli, impulsywnego uczucia 
i prymitywnej kalkulacji. Taki rodak w Londynie biegł śpiesznie do władz z 
informacją, że jego sąsiad-Niemiec nadaje tajemnicze sygnały krótkofalowe, 
skoro tylko bombowce Luftwaffe przylatują nad miasto. Inny "londyński" 
Polak sądził, że zasiedziała w pewnym hotelu dziewczyna, podobno Niemka, 
dowiaduje się zbyt wielu rzeczy od przygodnych umundurowanych kompanów, z 
którymi co wieczór wypija pintę piwa. Okazywało się jednak, że 
krótkofalówka działa, niby nielegalnie, lecz umyślnie, a to w celu 
sprawdzenia wykradzionej nieprzyjacielowi nowej aparatury, zaś niby 
przygodni informatorzy młodej Niemki uświadamiają dziewczynę fałszywie w 
celach dezinformacji. Dla wielu Polaków świat stawał się niezrozumiały, 
pełen wilczych dołów i szarad.
Tymczasem z chwilą wybuchu wojny niemiecko-radzieckiej nieuchronnie 
nastąpić musiała w bardziej przewidujących Polakach generalna korekta 
poglądów, zarówno w ocenie tego, co było, jak i w horoskopach czy planach 
na przyszłość. Przeciwniemiecki alians otrzymał nareszcie szanse 
zwycięstwa, już dzięki temu chociażby, że gros hitlerowskiej armii 
skierowało się ku wschodowi. Kraj stał się zapleczem wschodniego frontu. I 
oto polski rząd emigracyjny w Londynie, co prawda pod pewnym naciskiem 
Anglików i Amerykanów, ale głównie licząc się z realnym układem sił, wysłał 
przez Archangielsk do Moskwy swoje przedstawicielstwo i układał się ze 
Związkiem Radzieckim co do powołania polskiej armii, która wystąpi na 
froncie wschodnim w sojuszu z Armią Czerwoną. I chociaż burzliwe protesty 
niektórych polityków i przeważającej części starszego oficerstwa 
towarzyszyły pierwszemu od stuleci porozumieniu się Polaków z Rosjanami, 
ale fakt pozostawał faktem. Siedząc w Sztokholmie, major Rybikowski już tu 
i ówdzie słyszał ubolewanie, że w razie zwycięstwa nad Niemcami powojenne 
granice Polski będą ustalone inaczej niż przedtem. Ludziom, którzy nie 
mogli wyobrazić sobie Polski w innych granicach niż przedwojenne, 
pozostawała zatem już tylko nadzieja, że o przyszłości kraju decydować 
będzie ostatecznie anglosaski Zachód, nie kto inny. Ale tu automatycznie 
wynikała wątpliwość, czy właśnie ów anglosaski Zachód zechce dotrzymać 
swoich ostrożnych zobowiązań wobec Polski i czy nie wybierze raczej 
kompromisu z Rosją.
Starszyzna oficerska gubiła się więc w takich czy innych spekulacjach, 
nadziejach i wątpliwościach, wciąż niezdolna do trzeźwego rozumienia 
sytuacji ogólnej, lecz zawsze pełna zarozumiałości. Nie zaprawiona do 
myślenia społecznego i wytresowana w zasadzie, że "armia jest apolityczna", 
nie umiała jednakże lojalnie podporządkować się decyzjom swojego rządu na 
emigracji. W takiej pełnej pychy postawie utwierdziła polskich oficerów 
klęska Francji, chlubiącej się przecież świetną tradycją wojskową; w 
świetle hitlerowskich zwycięstw można było znaleźć łatwe usprawiedliwienie 
dla przegranej w roku 1939. A teraz, na tle błyskawicznych postępów 
niemieckich w Rosji, ukazywać się zaczęły przed wieloma polskimi 
pułkownikami i generałami szczególne miraże. Już niektórzy jawnie 
twierdzili, że Polska powinna "iść z Niemcami" (co właściwie oznaczałoby 
kapitulację), większość zaś niemądrze cieszyła się z bliskiego jakoby 
pogromu Rosjan. Utożsamiano dawny carski absolutyzm z despotyzmem i 
wypaczeniami stalinizmu, za tragedią wysiedlonej z kresów ludności polskiej 
nie dostrzegano ani stokrotnie większych cierpień mas ludowych w samym 
Związku Radzieckim, ani własnych polskich przewin, liczne zaś - niestety - 
wykoślawienia stalinowskiej administracji uznawano za ostateczną 
kompromitację komunizmu, socjalizmu, wszelkiej władzy ludowej w ogóle. 
Pożywką dla takich uproszczeń były wieści o niedoli wywiezionych w głąb 
Związku Radzieckiego rodzin, ale przede wszystkim opierano się na 
przedwojennym kulcie osoby i polityki Józefa Piłsudskiego oraz polityki 
jego następców, a - jak wiadomo - politykę tę cechowała prawdziwie 
zoologiczna nienawiść do potężnego wschodniego sąsiada. W ten sposób 
zadawnione i nowe gorycze łącznie z odruchowym potępieniem wszelkich zmian 
ustrojowych czy granicznych układały się razem ze ślepą zadawnioną 
żołnierską miłością, ale nie tyle w umysłach, ile w zaciekłych uczuciach, 
ba, nawet w takich sercach, które zapewne biły najszczerszą, choć nie 
przemyślaną troską o przyszłość ojczyzny. W ten sposób zarozumiałość 
kastowa i ślepota społeczna nie pozwoliły wielu oddalonym od kraju ludziom 
na dostrzeżenie, że naród za nic w świecie nie pragnąłby powrotu dawnych 
dygnitarzy z ich formami rządzenia i że naród ten właśnie stanął nad samą 
krawędzią przepaści. Tymczasem już w pierwszej próbie porozumień 
buntowniczego oficerstwa znalazły się przerażające fałszem słowa, 
potajemnie wysłane do formującej się nad Wołgą nowej armii polskiej. Słowa 
te brzmiały: "Z dwojga złego naród wolałby okupację niemiecką od 
sowieckiej". Interesy klasowe i kastowe utożsamiono z interesami ludu! W 
malutkim zdaniu kryło się więc zaiste potworne kłamstwo, które podyktować 
mogła tylko krańcowa głupota lub zdrada. Tak więc próbę przełamania złych 
tradycji w stosunkach polsko-rosyjskich musieli podjąć ludzie inni, wiążąc 
to z wymarzoną przez nich zmianą ustroju. I tak w kraju łączyć się zaczęły 
w jedną organizację grupy o charakterze rewolucyjnym.
W czasie kiedy Duszkiewicz odbywał pod japońską kuratelą śpieszną podróż 
na południe, major usiłował powiązać naruszoną sieć wywiadowczą. Konsulat 
japoński w Królewcu likwidował się, ale informator "Kostek" miał tam 
pozostać i działać nadal. Z Wilna komunikowali mu wiadomości "Dziewic" i 
"Tatar". W szczególności niezastąpiony okazał się "Dziewic", który - dobrze 
władając językiem niemieckim - umiał w czarnym mundurze esesmana swobodnie 
przejeżdżać cały szlak z Wilna do Warszawy i z powrotem, zapewniając dopływ 
meldunków. Jednakże przez długi czas nie wiedziano, kto ze strony 
niemieckiej mógł wkraść się w zaufanie tamtejszej polskiej konspiracji, bo 
coraz to przepadali ludzie najbardziej czynni. Znacznie później wyszło na 
jaw, że zdrajcą takim był, między innymi, hrabia Rodkiewicz, ożeniony z 
Nowicką, właścicielką dużego magazynu na rogu ulicy i Wielkiej, przy 
cerkiewce. Zdrajca poszedł pod konspiracyjny sąd i zginął, ale zdążył 
narobić mnóstwo szkody i spowodować żałobę wielu rodzin. W służbie tej, jak 
na wojnie, przez działalność obcych agentur ginęło wielu dobrych żołnierzy.
Z kolei przyszła próba nawiązania łączności z ludźmi, którzy ocaleli z 
katastrofy Jakubiańca w Berlinie. Powołany na front rosyjski dyrektor banku 
już zginął, zaś wdowa po nim, zawsze jeszcze w "Kubie" zakochana, żyła 
nadzieją, że jakoś uda się jej wyzwolić Polaka z obozu. Pani One 
Martincienne również czyniła starania; Gestapo obiecywało jej zezwolenie na 
wyprawę do Sachsenhausen i na krótką rozmowę z więźniem. "Mają nadzieję, że 
przeze mnie dowiedzą się czegoś więcej" - dawała znać. Mąż trzeciej 
agentki, były prokurator wojskowy, służył teraz na froncie wschodnim; listy 
jego - jak donosiła - już nie brzmiały entuzjazmem i zawierały coraz więcej 
żałosnych nutek. W każdym razie wysłannicy majora zawsze spotykali u tych 
kobiet życzliwe przyjęcie i wszelką pomoc. Ze strony tej sygnalizowano, że 
listy oficerów i szeregowych z frontu wschodniego, choć cenzurowane przez 
niemiecką pocztę polową, przynosiły coraz więcej informacji o tym 
wszystkim, co ukrywa oficjalna propaganda Goebbelsa. "Trzeba tylko umieć je 
czytać" - myślał Rybikowski.
Zakochana w "Kubie", a zresztą nienawidząca hitlerowców żona prokuratora 
spisała się doskonale, gdyż nie tylko przywiozła wieści o uwięzionym i jego 
cenne, pocieszające informacje z przebiegu dochodzeń, ale także dość 
szczegółowy opis miejsca, w którym Jakubianiec dzielił losy z wieloma 
innymi więźniami. Dla sojuszniczych wywiadów nie było to bez znaczenia.
Izolator Zellenbau obozu w Sachsenhausen urządzono w dużym murowanym 
parterowym baraku o kształcie litery T. Budynek otaczały trawniki i drzewa, 
wokoło wznosił się wysoki mur, przed którym przeciągnięto jeszcze zaporę z 
kolczastego drutu. Na noc do drutów włączano prąd elektryczny. Poza murem 
wznosiły się wieże ze strażnikami SS. Barak miał około 80 pojedynczych 
celek oraz karcery.
Kapitan Jakubianiec został przez Mllera wyróżniony. Po wielu badaniach, 
z których Niemcy podobno wyciągnęli wniosek nader dla więźnia pochlebny, 
osadzono go ostatecznie w owym bunkrze Zellenbau obozu Sachsenhausen, gdzie 
przedtem więziono polskich uczonych. W gwarze obozowej bunkier zyskał nazwę 
"Ringu" lub też "Prominentenbau", trzymano tam bowiem różne wybitne 
osobistości. Oprócz "Kuby" przebywali w bunkrze kolejno schwytani przez 
Gestapo dziennikarz Mieczysław Ettinger, Kazimierz Kobryński, matematyk z 
Warszawy, biskup lubelski, a spośród więźniów innych narodowości - porwani 
w roku 1939 z Holandii przez Schellenberga dwaj oficerowie brytyjscy, Best 
i Stevens, były kanclerz austriacki Schuschnigg, były kanclerz Rzeszy, dr 
Luther, szef rumuńskiej Żelaznej Gwardii, Sima, były minister francuski, 
Yvon Delbos, komisarz radziecki Kokorin, ukraińscy działacze polityczni, 
jak Stećko, Pandera i Stachiw, a wreszcie znalazł się tam ujęty latem 1943 
roku dowódca Armii Krajowej generał Stefan Grot Rowecki.
Łączność z Pragą zawisła w pewnej chwili tylko na jednej jedynej nici, 
łączącej Rybikowskiego z tamtymi terenami nieprzyjaciela. Podtrzymywała ją 
"Murka". Dzięki stosunkom jej byłego męża, Fina, mogła od czasu do czasu, 
jeżdżąc przez Kopenhagę, zgłosić się osobiście, przeważnie jednak musiały 
wystarczyć listy od niej, zawsze zawierające ukryte w tekście ważne 
wiadomości. Jednakże wiadomości te były często spóźnione, a wtedy wartość 
ich polegała tylko na tym, że potwierdzały one rzeczy wiadome już skądinąd. 
Wreszcie i rezydent w Budapeszcie "Gambit" utorował sobie nową łączność, aż 
przez Szwajcarię.
Nie było innej rady, jak zakładanie lepszych, szybciej działających 
"nitek". Major nie czekał na okazję i przypadki, lecz sam docierał do 
ludzi, którym interesy nakazywały częste podróże do Niemiec. Pierwszym 
nowym przyjacielem był szwedzki inżynier zwany w meldunkach "Gatanem", 
czyli po szwedzku "ulicą". Kontakt z nim dawał wgląd w niemieckie stosunki 
fabryczne, bo Szwed produkował urządzenia służące do napędzania samochodów 
gazem drzewnym i bywał stałym gościem u przemysłowców niemieckich, 
starających się przy pomocy generatorów na drzewo zastąpić choćby w części 
benzynę i ropę. Sprawozdania "Gatana" odznaczały się ścisłością, mówiły o 
rozlokowaniu, rozwoju, przemianach i trudnościach produkcji niemieckiej w 
dziedzinie motoryzacyjnej.
"Przyjaciel z hotelu Torni" nadal donosił o wszystkim, czego się 
dowiadywał od przyjeżdżających do Helsinek Niemców. Pocztówka z Helsinek 
zawierająca potoczny zwrot: "Mamy tu piękną pogodę", lub inny: "Mówimy 
często o Tobie" oznaczała zaproszenie do szybkiego przyjazdu w celu 
osobistego przekazania jakiejś pilnej wiadomości. Najczęściej były to 
sygnały o pojawieniu się na froncie wschodnim nowych dywizji niemieckich. A 
przecież miliony serc dygotały niepokojem, bo losy Leningradu i Moskwy 
mogły zadecydować o losach świata. Drogą tą również nadeszła później 
wiadomość o olbrzymich działach użytych przez Niemców podczas oblężenia 
Sewastopola. Rybikowski bez trudu stwierdził, że kaliber i wymiary tej 
nowej broni ściśle odpowiadają charakterystyce, którą na długo przed wojną 
badano w Biurze Studiów z raportu dortmundzkiego magazyniera. Okazywało się 
teraz, że skromny eks-kowal był bardziej przenikliwy niż przemądrzali 
sztabowcy.
Wydostanie się z Niemiec drogą używaną przez duńsko-szwedzkich 
przemytników nasunęło Rybikowskiemu ideę wyzyskania od czasu do czasu 
Kopenhagi, głównie w celu nadawania stamtąd poczty idącej na tereny 
okupowane. Zresztą placówka duńska stanowiła świetny punkt obserwacyjny, 
szczególnie dla wszystkich spraw związanych z żeglugą i wojną morską. 
Parokrotne pokazanie się majora w tej placówce niewątpliwie dodało jego 
agentom ducha, a i sam Rybikowski był zadowolony, że "nie wychodzi z 
formy". Jednakże dalszych wypraw na teren samej Rzeszy major zaniechał w 
słusznym mniemaniu, że przez pewne niemieckie czynniki został już 
rozszyfrowany. Pozostawało zagadką, czemu właściwie zawdzięczał ratunek.
Podczas jednego takiego wypadu majora do Kopenhagi zastał on całe miasto 
wstrząśnięte. Powszechnie mówiło się o nieszczęsnych Polkach. Majorowi 
opowiedziano o wydarzeniu, które wywołało mnóstwo komentarzy i na nowo 
obudziło pogardę dla Niemców i zrozumienie dla dramatycznych losów Polski. 
Oto na redzie portu zakotwiczył niemiecki frachtowiec wiozący transport 
dziewcząt przeznaczonych dla żołnierskich domów publicznych w Norwegii. 
Kilka z tych młodych kobiet rzuciło się z pokładu do morza. Jedne zostały 
wyłowione, inne potopiły się. Porządne serce majora zakipiało wówczas takim 
oburzeniem, że przyjaciele-Duńczycy, zresztą zaniepokojeni o własne 
interesy, z trudem go powstrzymali od jakiegoś wybuchu. "Mogłem wtedy 
pierwszemu lepszemu Niemcowi rozwalić łeb, tak mnie poniosło" - wspomina 
później Rybikowski, sam jakby zdumiony faktem, omal nie złamał swoich zasad 
i nie wykoleił się z torów chłodnej rozwagi i ścisłego rachunku.
Później w sprawie transportu nieszczęsnych dziewcząt usiłowano zdziałać 
coś przez apel do opinii publicznej. Podano o tym do wiadomości prasy 
szwedzkiej i brytyjskiej, a także - po zdobyciu nazwisk i adresów - odeszło 
sporo protestujących listów, zarówno anonimowych, jak i podpisanych, które 
otrzymali niemieccy dowódcy na Bałtyku i w Norwegii. Jednakże prasa 
szwedzka jakoś zaniemówiła na ten drażliwy temat, a z Londynu obłudnie dano 
znać, że incydent, jako mało prawdopodobny, wymaga... sprawdzenia.
"Szwedzi, no, jasne, drżą przed grozą okupacji niemieckiej... Ale 
Anglicy?" - dziwił się major.
Okazało się jednak, że i Anglicy drżą o los swoich jeńców, którzy 
znaleźli się w rękach niemieckich. Od pewnego czasu, istotnie, tak niby 
odważna prasa brytyjska nabrała wody w usta, nawet wobec największych 
bestialstw niemieckich. "Protestować będziemy, ale dopiero wtedy, kiedy to 
nie będzie szkodziło naszym obywatelom" - wyjaśniali znajomi Anglicy.
Co do niemieckich dowódców, to na prywatne nieśmiałe perswazje skierowane 
do nich przez duchowieństwo katolickie i protestanckie w ogóle nie było 
odpowiedzi lub też odwzajemniano się groźbą i wykrętem. "Skąd pochodzi ta 
plotka? Czy może od wrogiej propagandy?" - zapytywali niemieccy 
generałowie. Admirał Bałtyku Wolf von Trotha wyjaśnił zakonnicom w Gdańsku, 
że takie sprawy, jak rzekomy transport więźniarek, nie należą do jego 
kompetencji. A inny von Trotha, zapewne krewniak tamtego, komendant morski 
w Kirkenes, odrzekł norweskiemu biskupowi:
- Nasi wspaniali żołnierze i marynarze prowadzą ciężkie walki i muszą 
mieć wszystko, co im życie ułatwia. Chodzi o jakieś tam dziewczęta z 
Polski? Niechże będą szczęśliwe, że na coś w ogóle są nam jeszcze 
potrzebne.
"Trzeba było ogromnej siły woli, żeby panować nad sobą" - wspomina te 
czasy Rybikowski.
Ostrożność stała się jego przyzwyczajeniem. W każdym wypadku, kiedy 
zaszła potrzeba telefonowania do polskiego poselstwa na Karlavgen, trzeba 
było liczyć się z podsłuchem, jeśli nie szwedzkim, to z pewnością 
niemieckim. Żeby nie wzbudzić czujności obcych wywiadów, major zwykle 
podawał nazwisko któregoś z członków ambasady. Na przykład, łącząc się z 
posłem Potworowskim, jako swoje podawał nazwisko Żaby, attach prasowego. 
Czasem zdarzało się, że właśnie sam redaktor Żaba odbierając telefon pytał:
- Przepraszam, a kto mówi?
- Żaba. Redaktor Żaba - odpowiadał Rybikowski, mówiąc jak zwykle, dla 
zmylenia głosu, przez chusteczkę lub kawałek papieru.
- Który Żaba? - zdumiewał się pan Żaba. 
- Attach prasowy... Jasne?
Dopiero wtedy poczciwy dziennikarz zaczynał coś rozumieć i prosił do 
telefonu posła.
Do attach wojskowego pułkownika Brzeskwińskiego na Valhalla vgen major 
przychodził bardzo rzadko, a i to wieczorem, żeby Niemcom utrudnić 
śledzenie i zrobienie zdjęcia na ulicy. Rozmowy przez telefon prowadzili 
bardzo lakonicznie. Na przykład: "Pojutrze, dwunasta, jak ostatnio". Według 
umowy znaczyło to: "Jutro, szósta, miejsce to samo". Z zasady major wierzył 
wyłącznie tym meldunkom, które jego agenci pisali własnoręcznie, gdyż 
dopiero wtedy można było stwierdzić ich autentyczność. Podobnie z 
maszynopisami: znając maszyny swoich ludzi, nieufnie odnosił się do innych 
czcionek. Własne meldunki podpisywał jako "Adam" lub literami "M" względnie 
"A".
Niebezpieczeństwo groziło zewsząd, ale najbardziej w takich punktach, 
rozsianych po całym świecie, o których wiedziano, że stale służą 
niemieckiemu wywiadowi. Tak więc hotele "Ritz" w Madrycie i w Nowym Jorku, 
hotel "Avenida" w Lizbonie, hotelowe bary i salony w Kairze, Istambule czy 
Buenos Aires zapewniały niemieckim agentom dogodne warunki do kontaktów, 
obserwacji i łączności. W Sztokholmie miejscem takim był przede wszystkim 
"Grand Hotel" położony obok ambasady niemieckiej. W innych znanych majorowi 
hotelach chętnie przebywali Amerykanie i Anglicy. Otóż major mocno sobie 
postanowił nie stąpnąć nawet w lokalu, w którym bywał kiedykolwiek przed 
wybuchem wojny czy później. W zasadzie obrał teren dla spotkań i rozmów za 
mostem przez zatokę, w ustronnych alejkach Skansenu. Ostatecznie w razie 
konieczności niektóre spotkania wyznaczało się w restauracji na najwyższym, 
siedemnastym piętrze tzw. "Pagody" przy Kungsgatan, gdzie mało kto 
zaglądał, bo nie dawano tam alkoholu.
Unikając jak ognia spotkań z gadatliwymi i zawsze lekkomyślnymi rodakami, 
major niekiedy czynił wyjątki od tej reguły. Dlatego zapamiętał polskiego 
urzędnika, który przyleciał do Sztokholmu służbowo, zapewne w sprawach 
związanych z internowanymi tu załogami polskich okrętów wojennych. Rozmowa 
z pozującym na filozofa dyplomatą zirytowała majora.
- Przeklęte położenie geograficzne! - narzekał wysłannik z Londynu. - 
Należałoby właściwie przenieść Polskę gdzie indziej. Emigrować całą masą!
- Przenieść Polskę? W jakiż sposób? Przenieść z Wisłą i Tatrami, z 
Gdańskiem i Krakowem, z pamiątkami naszej historii i z tą odwieczną a 
codzienną walką o przyszłość? - pytał major.
- Walka dawno przegrana! Najpierw przepadło państwo, teraz ginie naród. 
Pan mówi - Wisła, Tatry. No cóż. Wisła i Tatry spodobały się komu innemu! A 
pamiątki zostaną i tak starte z mapy.
- Ale nie z serca. Pan chciałby sobie żyć wygodnie i spokojnie, a 
tymczasem samo życie wszystkim narodom dyktuje co innego, ciągłą walkę - 
oponował z żarem Rybikowski.
- Beznadziejną walkę. 
- Pan sam siebie skazuje. Usychające drzewa umierają, las rośnie dalej.
Ale dyplomata pokiwał głową i filozoficznie zakończył: 
- Śmierć kończy wszystko. Także i las umiera. Na to samo wychodzi pańska 
teoria ciągłej pracy i walki. Wszyscy pójdą na gnój. I pan ze swoją teorią, 
i ja. Do czego mam się śpieszyć? Idźcie sobie na zniszczenie, skoro wola. 
Ja poczekam. I także umrę, niestety, niestety...
Rezygnacją i bezradnością wiało również od wypowiedzi znanego przed wojną 
działacza politycznego z obozu nazywanego sanacyjnym. Przedostał się on 
jakoś do Szwecji i pewnego dnia pesymistycznie referował majorowi stan 
rzeczy w kraju.
- Wszystko w kraju rozbite, rozproszkowane - mówił. - Społeczeństwo 
potępiło nas, wręcz znienawidziło za klęskę. A przecież naród bez nas 
istnieć nie będzie, bo my jesteśmy nosicielami idei niepodległościowej. 
Musieliśmy więc odgrodzić się od Śmigłego, Becka i innych, żeby ratować 
pamięć marszałka, ocalić jego testament. Generał Tokarzewski pierwszy 
ogłosił się za lewicowca i radykała, ale mało kto mu zaufał, bo przecież 
także piłsudczyk. Zresztą został aresztowany przez Rosjan. Jeden bodaj 
Stefan Starzyński zdobył sobie serca warszawian i w ogóle wszystkich, ale 
on znikł już z widowni. Pewnie zakatowany przez Niemców. Nas wyparł się 
zupełnie!
- A socjaliści? Ludowcy? - pytał major.
- Socjaliści są rozbici na dwie grupy, jeśli nie na więcej. To samo 
ludowcy... Narodowa demokracja też jest rozproszkowana na pięć lub sześć 
odłamów. Powstają osobne sztaby partyzanckie, chłopskie, robotnicze, a 
także skrajnie prawicowe, faszystowskie. A wszyscy odgrażają się, że do 
stanowisk w kraju nie dopuszczą z powrotem ani jednego z nas, dawnych 
ministrów, wojewodów, starostów. W ogóle staczamy się w przepaść jakiejś 
anarchii. Nie brak oczywiście takich, co chcieliby się rzucić w ramiona 
Rosjan, są nadal także i zwolennicy ugody z Niemcami. Ale cóż? Niemcy nie 
chcieli zrozumieć, że jedynie przy naszej pomocy pójdzie im łatwiej...
Major przypomniał sobie wtedy entuzjazm pewnych przybyszów z Anglii, 
którzy mówili o księciu Kentu jako przyszłym królu polskim. No tak, mętlik 
nielichy! Trzeba by geniusza, żeby to rozwikłać. Ale przede wszystkim 
należy wygrać wojnę. "Należy dobrze robić swoje" - umacniał się w duchu 
major, zresztą przeważnie samotny i wiecznie zaaferowany bieżącymi 
sprawami. Za pociechę służyły mu coraz bardziej przyjazne stosunki w 
biurze. Zdarzało się teraz niejednokrotnie, że doświadczał ze strony 
generała Onodery konkretnej pomocy i korzystał z jego przestróg, a także 
informacji.
Był to okres, w którym Berlin starał się skłonić Tokio do zbrojnego 
wystąpienia przeciwko aliantom. Świat pasjonował się, co uczyni Japonia. 
Korzystając z okazji,major parę razy inicjował rozmowy na ów temat, ale 
Onodera grzecznie uśmiechał się i dyplomatycznie sprowadzał dyskurs na inne 
tory. Nareszcie pewnego dnia Japończyk przemówił sam.
- Panie Iwanow - rzekł - za kilka minut będę miał rozmowę na interesujący 
pana temat. Odwiedzi mnie jeden z bliskich współpracowników Hitlera. Oni od 
dawna już nas sondują, gdzie się tylko da. I w Tokio, i w Berlinie, i w 
ogóle wszędzie. Zgodziłem się na tę rozmowę, bo właśnie otrzymaliśmy 
wyraźne instrukcje z Tokio. Jeśli pan chce, proszę...
Otworzył mało widoczne drzwi prowadzące z gabinetu do alkowy, wskazał 
ustawiony na stoliku mikrofon ze słuchawką, spojrzał na zegarek i 
powiedział:
- To, co pan usłyszy, może panu posłużyć za nader cenny materiał 
orientacyjny. Tymczasem proszę sobie skrócić oczekiwanie. Za panem, w 
szafce, jest whisky.
A na chwilę przed zjawieniem się gościa zajrzał raz jeszcze i zauważył:
- Instrukcje z Tokio są wyraźne, choć zredagowane dyplomatycznie. Mamy 
Niemców po przyjacielsku przestrzec jako naszych sojuszników, że jednakże 
tego, czego się spodziewają po nas, nie otrzymają. A przy okazji dodam, że 
dla was, Polaków, będzie to korzystne. Klęska Rosji lub jej kapitulacja 
oznaczałaby przecież dla Polski zgubę nieuchronną...
Michał słuchał. Po wzajemnych uprzejmościach, kiedy zapowiedziany gość 
skierował rozmowę na tory wojenno-polityczne, generał Onodera "puścił 
farbę" mówiąc;
- Z pewnością zainteresuje pana moja opinia. Doszedłem do przekonania, że 
Rosja polega na rosyjsko-japońskim pakcie o nieagresji. Powiem więcej, 
Rosja polega na tym pakcie całkowicie. Tak jest właśnie, całkowicie. W 
konsekwencji Stalin jest zupełnie spokojny o swoją sytuację na Dalekim 
Wschodzie i wobec tego dywizje syberyjskie przybędą na front zachodni 
niezawodnie. Z tym liczyć się trzeba.
Tajemniczy gość odchrząknął, a Japończyk uprzejmie ciągnął dalej:
- Obliczyliśmy ostatnio z moim doradcą, specjalistą od spraw organizacji 
i transportu, kiedy pierwsze eszelony syberyjskie mogą przybyć na front pod 
Moskwą. Otóż spodziewajcie się ich już w październiku, najpóźniej w 
listopadzie...
"To znaczy, że Moskwa ma szanse obrony, a Japonia na Rosję nie uderzy" - 
wywnioskował major. Sądził nawet, że być może Tokio usiłuje wyciągnąć dla 
siebie korzyści bez wypowiedzenia wojny, o czym świadczyć mogła wzmożona 
aktywność dyplomacji japońskiej, jak donoszono z Waszyngtonu. W każdym 
razie zanosiło się na iście desperackie starcie olbrzymich sił walczących o 
Moskwę.
Rok 1941 biegł zatem dalej, znaczony potężnymi wstrząsami dla wielu 
ludzi, dla całych narodów, dla świata. 
Jesienią Niemcy wymordowali w Kijowie 350 tysięcy Żydów. Meldunek od 
"Wielkiego Ojca" mówił, że i w lasach pod Kazimierzem Biskupim Niemcy też 
zniszczyli kilkadziesiąt rodzin żydowskich wrzucając ludzi do głębokich 
rowów z niegaszonym wapnem i polewając ich wodą z sikawek strażackich. 
Żydzi ugotowali się żywcem, w lasach pozostały ogromne wspólne mogiły. Ale 
miał to być dopiero początek jakiejś gigantycznej zbrodni. W Krakowie, na 
poufnym zebraniu, gubernator Frank szczegółowo wyjaśnił plan "zrobienia 
końca z Żydami". Wezwał on swoich urzędników do uzbrojenia się przeciw 
współczuciu i do zaniechania procedur prawnych, kiedy chodzi o to 
"jednorazowe gigantyczne wydarzenie". Obliczając ilość Żydów w G.G. na 2,5 
miliona, Frank stwierdził, że trudno taką ilość wystrzelać czy otruć, ale 
trzeba będzie przedsięwziąć zabiegi, które w jakiś sposób doprowadzą do ich 
zniszczenia. Powiedział: "Generalna Gubernia musi być uwolniona od Żydów 
tak samo, jak jest uwolniona Rzesza". Dalej Frank zapowiedział, że o 
sposobie i czasie owej akcji zadecydują odpowiednie instancje.
Z Polski szły dalej wiadomości o egzekucjach, łapankach i wysiedleniach. 
W listopadzie Niemcy wysiedlili 2 tysiące chłopów z 6 wsi w powiecie 
zamojskim. Rozmieszczono ich nad Bugiem. Podobno jednak dowództwo wojskowe 
sprzeciwiło się lokowaniu wysiedlonych dalej na wschodzie, na tyłach armii 
walczącej z Rosjanami. Gospodarstwa po wysiedlonych oddano volksdeutschom z 
Besarabii. Ludność nazywa ich "czarnymi". Niekiedy major smutno spuszczał 
głowę, szyfrując wiadomość o zgonie przyjaciela lub kolegi. I tak w Radomiu 
skazano na śmierć i rozstrzelano w miejscu zbiorowych egzekucji na Firleju 
pułkownika Stanisława Kolabińskiego, dowódcę 55 rezerwowej dywizji piechoty 
na Śląsku. Przebywał on najpierw w Warszawie, potem w oflagu Rothenburg, 
następnie przeżył katusze zadawane mu w obozie Buchenwald. Podobny los 
spotkał pułkownika Kawalczewskiego, organizatora ucieczek z oflagów. Jak 
się okazało, Wehrmacht wydawał jeńców w ręce Gestapo; współpraca armii 
niemieckiej z hitlerowcami stawała się coraz pełniejsza.
Kraj pozostawał nadal zapleczem frontu, który co prawda oddalił się na 
wschód, ale tym niemniej szlaki komunikacyjne biegły głównie przez teren 
Polski, gdzie również pracowało na potrzeby wojny wiele fabryk. Tym jedynie 
tłumaczył się pierwszy przejaw niemieckiej troski o stan zdrowia w tak 
zwanym Gubernatorstwie i wszędzie tam, gdzie Polacy stanowili siłę roboczą. 
Mianowicie - jak donoszono z Berlina - starszy radca medycyny dr Walbaum 
stwierdził, że większa część Polaków dostaje przydziały kartkowe o wartości 
tylko 600 kalorii, podczas gdy normalnie człowiek musi otrzymać dwa tysiące 
dwieście kalorii. Ludność Generalnej Guberni jest tak dalece wyczerpana, że 
będzie - zdaniem radcy - łatwym łupem tyfusu plamistego. W ciągu każdego 
tygodnia notuje się pośród Polaków około tysiąca nowych zachorowań. Taki 
stan rzeczy stanowi - przestrzegał Walbaum - wielkie niebezpieczeństwo dla 
Rzeszy i dla żołnierzy niemieckich, którzy stale lub czasowo przebywają na 
tych ziemiach. Troskę budzi również wzrost gruźlicy. Raport Walbauma był 
starannie wyprany z wszelkiej "czułostkowości" wobec samych Polaków.
Zupełnym zaskoczeniem stały się dla majora coraz gęściej przewijające się 
wiadomości o jakichś nowych ruchach partyzanckich, niezależnych od Związku 
Walki Zbrojnej, a później Armii Krajowej. Uprzednio działał w Kieleckiem 
tylko były legionista major Dobrzański, przyjmując pseudonim Hubala. 
Odmówił on posłuszeństwa, kiedy Komenda Główna rozkazała mu zaniechać 
walki, motywując ten zakaz obawą przed represjami. A teraz donoszono, że na 
terenach, gdzie działała grupa partyzancka majora Hubali, Niemcy istotnie 
przeprowadzili kilkanaście egzekucji masowych, w których poniosło śmierć 
ponad sześćset mężczyzn, kobiet i dzieci. Niemcy zastosowali również 
palenie całych wsi z ludnością i żywym inwentarzem. Straty więc były, ale i 
nienawiść do okupanta rosła. Na tymże terenie, w Kieleckiem, 
wykrystalizowały się teraz inne grupy, o charakterze bardzo radykalnym. 
Jedna z nich, o nazwie "Świt", staje się - jak mówił raport - 
niebezpiecznie popularna. Według meldunków z okręgu łódzkiego także i tam 
powstała organizacja wyraźnie komunistyczna, pod nazwą "Front Walki o 
Wolność Naszą i Waszą", wydająca pismo drukowane na powielaczu. Akcja 
szerzyć się miała dość szybko na terenie Łodzi, Pabianic, Ozorkowa i 
Łęczycy oraz sięgać do innych miast w obwodzie "Warthegau". Wreszcie na 
Podlasiu pojawił się oddział partyzancki komunistycznego Związku Walki 
Wyzwoleńczej. Dokonał on kilku akcji dywersyjnych w okolicach Białej 
Podlaskiej. Związek ten wydawał w Warszawie swoje pismo pod tytułem 
"Zwyciężymy". Major, choć przeciwnik komunizmu, zastanowił się jednak nad 
tymi faktami, które świadczyły o radykalnych nastrojach panujących głównie 
wśród robotników i mniej zasobnego chłopstwa. Tu nie mogła decydować sama 
tylko propaganda z zewnątrz. "No cóż, skoro ci chłopcy biją się z Niemcami, 
to widocznie i oni czują po polsku - pomyślał. - A że komuniści? Przecież i 
my boimy się o skutki, jakie mogą wyniknąć z upadku Moskwy".
Partyzanckie działania, w kraju przez dowództwo AK raczej hamowane, 
musiały szczególnie doskwierać Niemcom na terenie Związku Radzieckiego. 
Świadczył o tym dokument nadesłany do generała Onodery z Berlina. Była to 
instrukcja OKH. Naczelne dowództwo niemieckie rozkazywało: "Nieprzyjaciel 
musi być doszczętnie zniszczony. Stałe rozstrzyganie o życiu i śmierci 
ujętych partyzantów lub podejrzanych jest ciężkie nawet dla najbardziej 
twardego żołnierza. Trzeba jednak działać. Postępuje słusznie ten, kto 
działa bezwzględnie i bezlitośnie, nie licząc się zupełnie z własnymi 
uczuciami".
"Czyli rozgrzeszenie i odpust dla każdego mordercy" - myślał major.
Już po wybuchu wojny na Pacyfiku, kiedy Japonia czynnie wystąpiła po 
stronie "osi", ale nie uderzając na Związek Radziecki, a tylko na 
Amerykanów, Anglików i Holendrów, major mógł się Japończykowi zrewanżować 
udostępniając mu dość sensacyjną treść "świątecznego" grudniowego raportu 
nr 170 od "Wielkiego Ojca". Raport ten brzmiał:
"Straty niemieckie od 22 czerwca wynosić mają około 740 tysięcy 
żołnierzy, co stanowi 23 procent wojsk na froncie wschodnim. Wiadomość 
pochodzi z otoczenia generała Guderiana, który został zwolniony ze 
stanowiska dowódcy 2 armii pancernej, zmuszonej do odwrotu ze swoich 
pozycji na południe od Moskwy. Generał Guderian przejeżdżał przez Warszawę 
do Berlina. Oprócz niego powracała przez Warszawę spod Moskwy do Rzeszy 
grupa niemieckich konstruktorów czołgów i oficerów uzbrojenia. Rozważana 
jest przez nich sprawa skopiowania rosyjskiego czołgu T-34, który okazał 
się znacznie lepszy od niemieckich Panzerów".
Generał Onodera po uważnym przeczytaniu warszawskiego raportu skinął 
głową. 
- Zgadza się - rzekł. - Ten czołg rosyjski jest lepszy od niemieckich, 
wiemy już o tym od dawna.
A kierując rozmowę na temat poważniejszy wyjaśnił: 
- Moja ojczyzna weszła na tory najwięcej nam obiecującej i najbardziej 
dla nas niebezpiecznej wojny. Ale z Polakami wojować nie będziemy, bo i 
gdzie? I po co? Niech nasze stosunki pozostaną takie, jak były dotychczas, 
dobrze?
Wkrótce z Londynu, kiedy raport i tam dotarł, któryś z poirytowanych 
sztabowców odpowiedział:
"Meldunek 170 najwidoczniej tendencyjny i fałszywy. Zbadać pochodzenie".
Nic, co rosyjskie, nie mogło być dobre dla upartych polskich głów.
d
Z pamiętnika Heleny M.
d
Małżeństwo Masłowscy, sklepikarze w Górze Puławskiej - zabici. Stało się 
to podczas zimy 1942 roku. Okazali się konfidentami, zginęli z wyroku 
podziemia. Skutki śmierci Masłowskich okazały się straszne dla wioski. 
Przyjechała żandarmeria, a potem Gestapo... Zabrano księdza i nauczyciela, 
ze trzydziestu innych mężczyzn, kilka kobiet. Mówią o wyroku podziemia, ale 
nie wiem jakiego. Cała Lubelszczyzna po prostu roi się od partyzantów 
różnego rodzaju. Na razie są to grupki nieliczne, ale zawsze bardzo 
przedsiębiorcze. Niemcy już nie mogą korzystać swobodnie z szos i kolei.
Cyganie na rozkaz Niemców stawiają szubienicę na skrzyżowaniu dróg, koto 
mostu do Puław. To dla tych, co zostali uwięzieni zimą po zabiciu 
Masłowskich. Policja granatowa spędziła mnóstwo ludzi, zmuszając ich, żeby 
patrzyli na egzekucję. Ojcu też kazali iść, ale popatrzył na nich tak 
wściekłymi oczami, że odeszli. Wieszano skazanych po kolei: najpierw 
staruszka księdza, nauczyciela, innych. Darowano życie kilku szmuglerom i 
sprzedawcom bimbru. U nas w domu leżała skazana na śmierć leśniczyna, która 
zemdlała, choć w ostatniej chwili darowano jej życie, bo była w ciąży.
d
Ze wspomnień Marii Ś.
d
W marcu 1942 roku, jak we wsi Ranachów koło Sycyny zabili jednego 
volksdeutscha za doniesienie na naszych, to i Mietek mało tam nie przepadł, 
bo Niemcy otoczyli wsie w całej okolicy, zabili Słowika i dużo innych 
ludzi, szukali także Franciszka Dziurę. Mietek ocalał, bo kobiety schowały 
go w dole i zasypały kartoflami. Jak mordowanie się skończyło, to 
Fereniecowa poleciała do Długoszów, żeby podjechał Wicek Długosz. Nocą 
udało im się wyjechać. Tak dojechał do Jawora Soleckiego, gdzie przyjął go 
we dworze pan Pruszkowski, a stamtąd Mietek przyszedł nareszcie do domu, 
ale znów był strach o niego, jak i gdzie go przechować. Bo Jasia Wolskiego 
i jego dwóch braci - Wojciecha i Józka - zamordowali Niemcy na oczach 
matki, przed samą sienią. Potem w Ciepielowie Niemcy zastrzelili Małaczka i 
Owczarka. Słyszałam, że ksiądz Malinowski z Jasieńca Soleckiego także 
gościł u siebie Mietka, jak znów poszedł z domu. Nie było dla niego kąta i 
miejsca. Chodził po świecie obdarty, oblatywało z niego odzienie, ale 
ciągle zmawiał się z różnymi ludźmi. Czasem to zjeżdżali się i do nas. Pod 
naszą stodołą stało raz szesnaście rowerów. Co nastawię wtedy nowy sagan 
kartofli, to nie starcza, bo widzę - znowu jedzie czy idzie dwóch albo 
trzech. A wszystko trzeba było nakarmić, takie to głodne, nawet przywarów 
na dnie kotła nie zostawiali. Bez jedzenia trudno coś dobrego wymyślić, no 
to ich karmiłam i myślałam, że tak samo inne kobiety karmią i mojego syna, 
kiedy chodzi światami. No i wymyślili!
Skansen
d
Piękny, milionowy, na tradycyjnej już neutralności zbogacony Sztokholm, 
zwany "Wenecją Północy" lub "miastem na wodzie", tylko z pozoru mógł się 
wydawać bezpiecznym schronieniem dla szefa polskiego wywiadu na Niemcy. 
Lądował on już wielokrotnie na sztokholmskim lotnisku Bromma to jako 
Rybikowski, to jako Michałowski czy Jacobsen, to wreszcie w charakterze 
obywatela Mandżukuo - "Peter Iwanowa". Policja szwedzka miała obszerne pole 
do czynienia porównań między tymi pasażerami, a przecież w policji tej 
mogli się zagnieździć gestapowcy; zresztą najpewniej obserwowali oni ruch w 
międzynarodowym porcie lotniczym z niejednego dogodnego dla nich punktu.
W hotelach, gdzie stawał Rybikowski, Michałowski czy Jacobsen, wolał się 
"Peter Iwanow" także nie pokazywać, musiał unikać wizyt w polskim 
poselstwie czy attaszacie wojskowym, nie mógł się pokazywać w poselstwach i 
mieszkaniach sojuszników angielskich czy amerykańskich. W rezultacie został 
skazany na działanie i egzystencję w samotności, bez ożywczego wpływu ludzi 
życzliwych, oddanych tej samej sprawie.
Wiedział, że celem zainteresowań niemieckiego kontrwywiadu mogło stać się 
także i biuro generała Onodery, położone na piątym piętrze w domu nr 38 
przy Linnegatan, w pobliżu Muzeum Historycznego. Wszelkie złudzenia zostały 
zresztą rozwiane nader szybko. Niemcy nie tylko "mogliby" śledzić biuro, 
ale inwigilację swoich dalekowschodnich przyjaciół prowadzili już od dawna. 
Sam generał Onodera wyraził się na ten temat zwięźle, lecz dobitnie: 
- My jesteśmy pod stałą obserwacją, a panu może zagrozić likwidacja. Po 
prostu mogą zastrzelić pana albo zabić przy pomocy samochodu. Proponuję 
zamieszkać u mnie w biurze i nie opuszczać domu.
Byłoby to jednak równoznaczne z zawieszeniem na kołku całej roboty, więc 
"Peter Iwanow" musiał znaleźć inne wyjście z sytuacji, która wynikła po 
ujawnieniu w Berlinie roli spełnianej przez rzekomych Mandżurów.
Sam generał Onodera prowadził życie bardzo systematyczne i ostrożne. Z 
okazji do spotkań towarzyskich nie korzystał zbyt często, swój czas dzieląc 
pomiędzy biuro a dom rodzinny. Widywano go jednak często, jak z żoną i 
synkiem wyjeżdżał za miasto: latem na plaże w Saltsjn i nad jezioro 
Flaten, zimową porą w kierunku terenów narciarskich Nacka lub Fiskatorpet. 
Towarzyszył generałowi najczęściej przyjaciel jego, urzędnik poselstwa, 
Homina. Japończycy grywali w tenisa na kortach pobliskiego parku Nobla lub 
- za mostem przez zatokę - w Djrgarden, gdzie było wiele atrakcji także 
dla synka Onoderów. 
Pracownicy biura należeli do wybitnych znawców spraw 
zachodnioeuropejskich, wykształcenie odebrali w Stanach Zjednoczonych, 
Anglii lub Francji. Sprawy lotnicze miał na oku inżynier Homma, morskie - 
inżynier Wakuta, obaj oficerowie rezerwy. Specjalistą od fizyki i chemii 
był inżynier Inoue, a całość trzymał w garści zastępca generała, major 
Sato. "Garnitur" ten uzupełniał dochodzący z ambasady tłumacz-Włoch. 
Japoński attaszat pracował jednak zupełnie osobno od biur ambasadora, a 
szczególnie stronił od wszelkich rozrywek towarzyskich.
Schellenberg sądził, że ma doskonałe informacje z ambasady japońskiej w 
Sztokholmie. Nadchodziły one od Włocha, który przez wiele lat pełnił tam 
obowiązki tłumacza. Włoch zyskał sobie uznanie Japończyków, gdyż odznaczał 
się inteligencją, wielkim doświadczeniem fachowym, a przede wszystkim 
gotowością do usług. Podobnie we wszystkich krajach Europy Japończycy, 
niezmiernie dalecy od europejskiego sposobu myślenia i od europejskich 
skomplikowanych stosunków, musieli posługiwać się takimi pośrednikami po 
prostu dlatego, że bez nich nawet najzwyklejsze czynności i posunięcia 
natrafiać by musiały na trudności. Będąc w Sztokholmie, Schellenberg, w 
uznaniu zasług tego informatora, podwyższył mu miesięczną gażę. Jednakże 
generał Onodera i jego pracownicy wiedzieli dobrze, jaką dodatkową funkcję 
pełni Włoch. "Szpieg nie jest straszny, jeżeli wiadomo, kto nim jest" - 
żartował generał, niekiedy nawet podrzucając Włochowi taki czy inny 
"smakowity kąsek" do jego raportów.
Do attaszatu dość często zaglądała i symulowała swoje dla Japończyków 
sympatie piękna, wysportowana Norweżka Karin, znana tu jako agentka 
Quislinga, szefa norweskich hitlerowców. Przyjaciółka Karin, Frey Rose, 
skromniutka i ładna Szwedka, pracowała jako sekretarka w niemieckim 
Kulturabteilung, ale nastrojona była przeciw Hitlerowi. Tuż obok 
niemieckich biur mieszkał Fin, dr Feliks Kersten, zaufany lekarz Himmlera, 
niewątpliwie także pracujący dla Niemców. Tak więc szwedzki "barłóg" 
Rybikowskiego wcale nie odznaczał się przytulnością, przeciwnie!
"Peter Iwanow" korzystał w attaszacie z malutkiego pokoiku, a w pobliżu 
zajął mieszkanie, do którego jednakże zaglądał rzadko, i to w bardzo 
różnych porach. Postanowił koczować. W tym celu wszedł w stosunki przyjazne 
ze środowiskiem młodych kobiet - urzędniczek, ekspedientek, modelek, 
manicurzystek, fordanserek, kelnerek. Czasami traf zrządził, że taka 
znajoma pisywała wiersze czy studiowała albo też nic nie robiła, będąc na 
utrzymaniu jakiegoś kupca czy przemysłowca. "Peter Iwanow" zarobił sobie w 
tym światku na opinię dobrego chłopca, zawsze skłonnego do udzielenia 
drobnej pożyczki i w ogóle męskiej, przyjacielskiej pomocy, a przy tym 
niekłopotliwego, bo za swoje usługi nie żądał wiadomych ekwiwalentów. 
Mówiono o nim, że dziwak, bo przepada za spokojnymi samotnymi wieczorami w 
atmosferze domowej, stroniąc od hoteli i lokali rozrywkowych. "Kupił mi tę 
sukienkę i cieszy się, że chodzę w niej na dansing z innymi" - opowiadały 
sobie sztokholmskie panienki. Niektóre z nich, bardziej zaufane, 
otrzymywały dla niego jakieś karty pocztowe i listy, przeważnie 
zagraniczne; "Peter Iwanow" zawsze płacił za te przesyłki czekoladą, 
kwiatami i biletami do teatrów. Miał takich punktów chyba ze czterdzieści 
ale najczęściej nocował na Smetsgatan, Oden Gatan, Ltzen Gatan, Biddare 
Gatan i Redmans Gatan bo tam właśnie mieściły się owe najbardziej 
dyskretne "skrzynki" do listów. Dobra znajomość języka szwedzkiego 
ułatwiała mu rozszerzanie kręgu znajomych; szukał ich w świecie 
przemysłowców i kupców.
Rola obiektu ściganego i poszukującego bezpiecznych kątów nie odpowiadała 
wojowniczej naturze Rybikowskiego. Niemieckie wszędobylstwo w neutralnym 
Sztokholmie nie tylko go złościło i krępowało, ale nieodparcie przywodziło 
na myśl przemyślne akcje admirała Canarisa i generała von Lahousena, 
przedsięwzięte na wiosnę roku 1940 dla opanowania mostów na rzece Maas i na 
Kanale Alberta, kiedy uplanowano nagłe wtargnięcie do Holandii i Belgii. 
Akcję tę Niemcy przeprowadzali wówczas przy pomocy specjalnych batalionów 
"100" i "800", złożonych z odpowiednio przeszkolonych żołnierzy. Część ich 
przebrano w mundury holenderskie i w nocy na 10 maja wprowadzono na mosty 
pod Gennep, które w ten sposób zdobyto bez trudności. Podobna operacja w 
Maastricht nie udała się, ale w sumie opór Holendrów został w ciągu pięciu 
dni złamany i Canaris dokonał z kolei próby uwięzienia królowej Wilhelminy, 
a choć i tu okoliczności mu nie sprzyjały, to przecież niemiecka V kolumna 
znacznie dopomogła przy okupacji. Również dowództwo armii norweskiej 
zostało sparaliżowane przez silny oddział żołnierzy niemieckich ukrytych we 
wnętrzu parowca, który swobodnie wszedł do portu Oslo i zacumował przy 
nabrzeżu. Zresztą już w Austrii, Czechosłowacji, Polsce i Francji 
działalność niemieckiej V kolumny zdała swój egzamin na piątkę. A teraz 
rozlokowanie w Sztokholmie wielu niemieckich biur, gdzie zatrudniano po 
kilkudziesięciu, a nawet po paruset młodych ludzi, nasuwało podejrzenie, że 
"wojenny podstęp" może znaleźć zastosowanie także i w Szwecji.
Długo kołując i naprowadziwszy w kilku rozmowach pannę Frey Rose na tę 
sprawę, "Peter Iwanow" doczekał się wreszcie tego, że interesowna i sprytna 
panienka zapytała:
- A co mi kupisz, jeżeli dostarczę ci całą masę potrzebnych danych? 
Biznes jest biznesem, rozumiesz?
- Złoty zegarek na takiejże bransoletce - odrzekł bez namysłu.
W ciągu kilku dni "robota" została dokonana. Na podstawie informacji 
otrzymanych od Frey Rose Rybikowski spisał sobie wszystkie jawne i utajone 
urzędy niemieckiew Sztokholmie. Było ich prawie dwie setki. Okazało się, 
że najliczniej obsadzone zostały biura Kulturabteilung, w których szef, 
były konsul niemiecki w Toruniu, zatrudniał około 600 pracowników, 
przeważnie mężczyzn, młodych, "na schwał", oczywiście odzianych w ubrania 
cywilne, ale zachowujących się niemal po żołniersku. Mnóstwo innych 
niemieckich biur i agend rozsianych było w stolicy szwedzkiej, a największą 
z kolei grupę ludzi ulokowali Niemcy w swojej ambasadzie i przylegających 
do niej biurach doktora Wagnera, tutejszego przedstawiciela Abwehry. Ten 
drugi "batalion" kwaterował więc naprzeciw Pałacu Królewskiego i Riksdagu, 
czyli parlamentu.
Rybikowski i Brzeskwiński odszukali teraz na planie Sztokholmu wszystkie 
ważniejsze ministerstwa i urzędy szwedzkie, po czym kwadracikami oznaczyli 
na tymże planie rozlokowanie placówek niemieckich. I okazało się, że 
Szwedzi zostali wszędzie otoczeni, bo przy każdej z ważniejszych szwedzkich 
instytucji znalazły się złowrogie hitlerowskie kwadraciki. Tak więc Niemcy 
przygotowali się - na wszelki wypadek - do opanowania dworca głównego, 
poczty, telegrafu i radia, komendy policji, szeregu ministerstw, obu 
lotnisk cywilnych, międzynarodowego i krajowego, a przede wszystkim siedzib 
premiera i króla, tudzież dowództw wojska, lotnictwa i marynarki. Pajęcze 
siateczki, dosłownie omotawszy życie stolicy, były całkiem zdolne do jej 
sparaliżowania, a reszty dokonałyby desanty lotnicze i morskie.
Z tak przygotowanym planem Sztokholmu pułkownik Brzeskwiński udał się do 
brytyjskiego attach morskiego, który miał dobre stosunki ze znanym 
dziennikiem "Dagens Nyheter". I oto najbliższej niedzieli w dodatku 
ilustrowanym tej gazety, na pierwszej stronie zamieszczony został 
rewelacyjny, a nader dla wszystkich wymowny, upstrzony kwadracikami plan 
miasta, a jednocześnie plan niemiecki!
W Sztokholmie zawrzało. Ambasador Rzeszy natychmiast zgłosił protest 
oficjalny. W atmosferze skandalu policja zaczęła konfiskować nakład 
dziennika. Wieść jednak rozeszła się szeroko po całej Szwecji, wyciekła za 
granicę. "U nas wrzask i rejwach" - uśmiechała się jedna z sekretarek w 
Kulturabteilung, panna Frey Rose, wielce zadowolona z pięknego złotego 
zegarka z takąż bransoletą. W konsekwencji czujność szwedzkich władz 
wzrosła, garnizon podwojono, nieco uciszyli się szwedzcy faszyści, wreszcie 
i policja śmielej teraz przeciwstawiała się naciskom gestapowców.
Innym razem Frey Rose, także zawarowawszy sobie stosowny prezent, mówiła:
- Nie wiem dlaczego, ale pan obudził szczególne zainteresowanie mojej 
koleżanki, która w naszym Kulturabteilung prowadzi referat spraw polskich.
Była to volksdeutschka, kobieta czterdziestoletnia. Uniwersytet kończyła 
w Krakowie, a wiadome przeszkolenie otrzymała w Gestapo w Berlinie.
- Mówi, że już dawniej gdzieś pana zauważyła, jednak nie w pańskiej 
Mandżurii, bo tam nigdy nie była. Chciałaby ona przeze mnie poznać pana 
bliżej - znacząco dodawała panna Frey Rose.
Rzecz jasna, "Peter Iwanow" czynił wszystko możliwe, aby uniknąć tego 
rodzaju znajomości, tym bardziej że sądząc po pewnym wypadku, mógł 
stwierdzić, że referentka od polskich spraw w Kulturabteilung poluje na 
niego, być może z małym aparatem fotograficznym. Pozbyto się jej ze Szwecji 
w sposób może nierycerski, lecz skuteczny: wywiedziano się o jej 
charakterze i skłonnościach, wynajęto odpowiedniego faceta z mieszkaniem 
umeblowanym bogato, lecz na kredyt, podsunięto damie do podpisu weksle, a 
kiedy okazała się niewypłacalna, aferę rozgłosił sensacyjny świstek 
popołudniowy. W trzy dni potem volksdeutschka zniknęła z terenu Sztokholmu. 
Mimo to "Peter Iwanow" podejrzewał, że gestapowcy są już na jego tropie.
Staram się wczuć w myśli "Michała" podczas krytycznych jesiennych 
miesięcy roku 1942, gdy od chwili rozbicia organizacji berlińskiej minął 
już rok z okładem. W okresie tym udało się majorowi stworzyć nową siatkę 
wywiadowczą, do której należeli rozsiani od Kopenhagi po Helsinki i od 
Sztokholmu po Lipsk Polacy, Szwedzi, Duńczycy, Finowie, Żydzi i Niemcy. Z 
dawnych agentur odzywały się jeszcze czeska i węgierska, jednakże 
wiadomości stamtąd dochodziły do Sztokholmu coraz rzadziej. Podawane pocztą 
i uproszczonymi kodami, nie mogły o niczym informować obszerniej, a że 
miały do przebycia długą podróż, więc najczęściej traciły na aktualności. 
Głównym źródłem wiedzy o Niemczech stali się teraz dla majora ci ze 
Szwedów, Duńczyków lub Finów, którzy - bezpośrednio prowadząc interesy z 
Niemcami - niejako trzymali rękę na pulsie toczącej się wojny. Wobec tego 
różne towarzyszki, sekretarki i urzędniczki skandynawskich biznesmenów 
wydały się Rybikowskiemu osobami najbardziej godnymi uwagi, im też 
poświęcał sporo czasu i towarzyskich zabiegów, podziwiając coraz bardziej 
inteligencję i zręczność kobiet, gdyż one to najczęściej wspomagały wojnę 
drugą, podziemną. "Kuba miał rację" - wspominał major sławną "myśliwską" 
teorię Jakubiańca, zadowolony z wyników swojej roboty.
Ogólne położenie raczej sprzyjało optymizmowi Rybikowskiego. W dalszym 
ciągu zasadniczo wierny powiązaniom z czasów młodości i pierwszych lat 
służby, nie mieszał się do emigracyjnych intryg i sporów o władzę, a 
dobrowolnie przyjęte na siebie obowiązki wypełniał lojalnie. Uznając 
emigracyjnego naczelnego wodza i premiera, sercem czuł się jednak 
przynależny raczej do kolegów reprezentujących opozycję. Przecież, podobnie 
jak wielu innych oficerów, uwierzył był ongiś w nieomylność i wielkość 
"dziadka", następnie zaś przeniósł tę wiarę na jego następców. "Nie 
politykuję, bo jestem żołnierzem" - mawiał. Działalności generała 
Sikorskiego, okrzyczanego przez starszyznę sztabową za wroga legionistów i 
posądzanego o mnóstwo wad, a przede wszystkim o brak charakteru i mądrości 
politycznej, major w głębi ducha także chyba nie pochwalał. Zawarcie 
sojuszu ze Związkiem Radzieckim stanowiło - zdaniem oficerstwa - poważny 
błąd, a to wobec wciąż żywej teorii "dwóch wrogów". Ponadto tu i ówdzie 
pokutowały jeszcze przedwojenne marzenia o możliwości dogadania się z tą 
częścią niemieckiego korpusu oficerskiego, która - sądząc z wielu danych - 
okazywała wobec fhrera niechęć. Jednakże w tej materii Rybikowski miał 
zdanie odrębne, ponieważ na własne oczy oglądał, z jakim burzliwym 
entuzjazmem niemiecki korpus oficerski witał każde przemówienie lub nawet 
pojawienie się fhrera, a zresztą stała lektura wiadomości krajowych nie 
mogła w nim budzić nastrojów sielankowych.
"Straszny wróg!" - myślał o Niemcach major.
Sytuacja na frontach na razie nie zmieniała się. Wypadki zdawały się 
wskazywać na możliwość powtórzenia się finału wojny z roku 1918. Zwycięstwo 
aliantów zachodnich nad Niemcami i odepchnięcie od polskich granic 
"niebezpieczeństwa wschodniego", choćby dokonane rękami Hitlera, stanowiło 
istotę takich pobożnych nadziei. Co prawda, Anglosasi, dalecy od 
zwycięstwa, ledwie utrzymali swoje pozycje w Egipcie pod Aleksandrią i 
raczej kiepsko im się działo na wyspach Pacyfiku i Oceanu Indyjskiego, ale 
ich mordercze dla niemieckiego przemysłu działania lotnicze nad Europą 
przybierały charakter masowy. W tym czasie armie fhrera szły pospiesznym 
pochodem na Stalingrad nad Wołgą. Ponadto Niemcy, wyzyskując cierpienia 
ludności, podburzali przeciw Moskwie małe narody Krymu i północnego 
Kaukazu. Wszystko to - w sumie biorąc - wywołało wśród polskich sztabowców 
opinię, że Związek Radziecki znalazł się nad przepaścią. W takiej sytuacji 
nonsensowne dla interesów narodu wyprowadzenie Polskiej Armii Wschodniej z 
Rosji do Iranu nie budziło krytyki starszyzny oficerskiej. "Każde polskie 
życie jest dzisiaj cenne" - obłudnie mawiano w bezpiecznie urzędujących 
sztabach i attaszatach wojskowych.
Nad pozornie jasnymi dla sztabowców horyzontami pojawiły się tymczasem 
nader liczne znaki zapytania. A pośród wielu niepewności rodził się 
niepokój, czy aby Moskwa pod naciskiem siły nie zdecyduje się na zawarcie 
pokoju, niejako powtarzając kompromis z roku 1918 w Brześciu. Przecież i 
Anglosasi, powodowani ta samą obawą, kierowali do Rosji nieprzerwany potok 
zaopatrzenia wojennego, przede wszystkim samochodów ciężarowych. Szło to 
przez Iran tudzież innymi drogami, a jednocześnie premier brytyjski 
Churchill i prezydent Stanów Zjednoczonych Roosevelt solennie zapewniali 
Stalina o swojej zgodzie na wszelkie jego dezyderaty co do urządzenia 
Europy i świata po zwycięskiej wojnie. Zasię Polakom dawano do zrozumienia, 
że przecież nie chodzi tu o nic innego, jak wyłącznie o przedłużenie 
rosyjskiego oporu, tak "aby obie strony wykrwawiły się do ostateczności". 
Wobec tego bardziej przezorni spośród polskiej starszyzny rozważali już 
obecnie inny niepokojący dylemat, który musiałby wyniknąć na przyszłej 
konferencji pokojowej. Chodziło mianowicie o to, czy Anglosasi, 
zwyciężywszy Niemców, nie przehandlują im najbardziej żywotnych interesów 
narodu polskiego. Horoskopy pod tym względem nie wyglądały różowo, zresztą 
powiadali o tym Polakom co uczciwsi Anglicy i Amerykanie.
Sądzę jednak, że Rybikowskiego, choć był z natury optymistą, nękały w tym 
okresie niemałe wątpliwości. Pod mundurem chłodnego oficera wywiadu i 
twardego żołnierza kipiały odruchy właściwe naturom prawym, namiętnym i 
szczerym, gotowym do ofiar najwyższych, i to nie cudzym, jeno swoim własnym 
kosztem. Odejście żołnierzy polskich od rosyjskiego sojusznika, w chwili 
dla niego dramatycznej, miało posmak zdrady, choćby nawet usprawiedliwionej 
taką czy inną bolesną motywacją. Zresztą tak właśnie przyjęto pośpieszny 
exodus Polaków do Iranu w samej Rosji, przez jej szeroką opinię ludową i 
żołnierską, co z kolei nie mogło się nie odbić na losie miliona Polaków 
nadal przebywających w Związku Radzieckim. Także i z terenów Wileńszczyzny, 
Polesia i Wołynia, gdzie dotychczas stosunki jakoś się układały, teraz już 
donoszono o tragicznych powikłaniach wynikających z sąsiedztwa 
partyzanckich oddziałów rosyjskich i polskich, o ile te ostatnie działały z 
ramienia rządu londyńskiego. Tak więc stała się rzecz sama w sobie 
niepiękna, a poza tym brzemienna w niedobre skutki. "Nie mnie sądzić 
generałów, niech się wypowie na ten temat historia" - takie chyba były 
wówczas myśli majora Michała Rybikowskiego. W każdym razie, chciał kto czy 
nie chciał, o przyszłości Polski decydował istniejący front wschodni, a nie 
projektowany front na Zachodzie.
Niewiele pozostawało majorowi czasu na spekulacje polityczne. Przede 
wszystkim po zeszłorocznej lekcji rzekomy "Peter Iwanow" niemal co wieczora 
zmieniał kwaterę, zjawiając się na nocleg w zaprzyjaźnionych melinach. W 
Sztokholmie i okolicach miał wiele miejsc, gdzie można się było przespać i 
swobodnie odszyfrować lub w razie potrzeby zaszyfrować otrzymane i wysyłane 
teksty. Przekazując materiał pułkownikowi Brzeskwińskiemu, major także 
zachowywał szczególną ostrożność: spotykał się z nim w którejś z ustronnych 
alejek Skansenu. W samym poselstwie Rybikowski już prawie wcale nie bywał. 
Ponieważ wiadomości od agentów nadchodziły pod różnymi adresami, więc samo 
ich zebranie musiało codziennie pochłonąć sporo godzin. A często jeżdżąc po 
materiał do Helsinek, skąd zresztą pisywał do agentów, Rybikowski 
zapowiadał, że wyrusza na wycieczkę z pastuchami renów na Północ względnie 
na ryby albo na narty. Docierał do Finlandii koleją albo morzem, 
najczęściej biorąc statek z Gvle lub Sderhamm do Rauma albo Turku. 
Tymczasem do sekretarki generała, panny Kjessler, przychodziły pocztówki ze 
szwedzkiej Północy, które panna pokazywała radcy handlowemu Hiszpanii, panu 
Orbea, agentowi Gestapo. Tak major zacierał po sobie ślady.
Nadchodzące wiadomości dzielić się dawały na trzy odrębne grupy. Pierwsze 
z nich dotyczyły frontu wschodniego i zaplecza armii niemieckiej. 
Wiadomości pochodziły od informatorów, których pozostawiła w Królewcu 
placówka "G", albo też z samych Helsinek. Jednakże oboje Kostkowie już 
trafili w ręce Gestapo. Sam Kostek został zamęczony, żona jego znalazła się 
w obozie. Większa część wiadomości przychodziła od "Wielkiego Ojca", tędy 
również niekiedy przemknęła się czasem interesująca nowina z samych 
Niemiec, jednakże gros wiadomości z tego trzeciego obszaru dostarczali 
agenci nowi, najczęściej Finowie, Szwedzi i Duńczycy.
Tymczasem w Europie rozpoczynała się prawdziwa gehenna narodu 
żydowskiego. Komunikaty nie pozostawiały żadnej wątpliwości: Hitler, 
skazując ten naród na śmierć, rozpoczął wykonywanie wyroku. Masowa zagłada 
Żydów odbywała się w Chełmie nad Nerem i w Bełżcu. Prócz tego następne 
obozy śmierci już przygotowano w miejscowościach Sobibór i Treblinka, a 
wkrótce rozpoczęła działać największa machina zagłady w 
Oświęcimiu-Brzezince. W obozach urządzano komory straceń. Ludzi zabijało 
się początkowo spalinami z motorów. Transporty przychodziły pociągami. 
Likwidowani są - mówiły meldunki - Żydzi z Lubelskiego i z Małopolski. 
Przejściowy obóz znajduje się w Izbicy. Wielu Żydów przybywa z 
Czechosłowacji, Rumunii, Grecji i Niemiec. Prócz Żydów zabito w Bełżcu 
około tysiąca Polaków skazanych na śmierć za ukrywanie Żydów lub za 
działalność polityczną. Pośród najbardziej okrutnych funkcjonariuszy obozu 
wielu było wziętych do niewoli Niemców znad Wołgi. W nowych obozach, jak 
Sobibór, zwłoki ofiar są palone na rusztach z szyn kolejowych. Do wszelkich 
robót obozowych używani są Żydzi nadzorowani przez Niemców i Ukraińców. W 
Sobiborze mają być traceni przede wszystkim Żydzi z okupowanych terenów 
Związku Radzieckiego, zapowiadane są także transporty z Wiednia, Amsterdamu 
i z Francji. Nocą 13 lipca 1942 roku esesmani zaatakowali przy pomocy 
wojska całą ludność getta w Równem; zginęło 5 tysięcy Żydów, w tym wiele 
kobiet i dzieci, bądź zabitych na miejscu, bądź wywiezionych do miejsca 
straceń w Kostopolu. Później na lotnisku w Dubnie zginęli tamtejsi Żydzi.
Współpraca Wehrmachtu w zbrodniach esesmanów występowała coraz wyraźniej, 
a więc odpowiedzialność spadała na cały naród niemiecki. Na przykład gdy 
koło Piaseczna w lasach sękocińskich przy kolonii Magdalenka gestapowcy 
zamordowali ponad 200 więźniów Pawiaka, w tym kilka harcerek i wiele 
młodzieży, okoliczni mieszkańcy stwierdzili, że miejsce zbrodni już na parę 
dni przedtem zostało otoczone przez żołnierzy Wehrmachtu. Zawczasu 
przygotowali oni rowy dla pochowania ciał, a nawet młode drzewka do 
zasadzenia na zbiorowej mogile. Miejsce zbrodni wykryły dzieci bawiące się 
w lesie, spostrzegając wystającą z ziemi rękę. Najwidoczniej była to ręka 
pogrzebanego żywcem, który chciał się ratować przed zaduszeniem.
Także i polscy księża-kapelani zostali ostatecznie wydani gestapowcom 
przez Wehrmacht. Tych z kapelanów, którzy nie zmarli w obozie Buchenwald, 
ostatnio przeniesiono do obozu koncentracyjnego w Dachau, gdzie ogółem 
przebywało teraz przynajmniej półtora tysiąca polskich księży. Wymierali 
oni tam szybko od zadawanych im katuszy. Pośród duchownych był biskup 
Michał Kozal z Włocławka, aresztowany zaraz po wrześniu 1939 roku, razem ze 
wszystkimi miejscowymi księżmi.
Takie wszczęte przez Rzeszę ludobójstwo wywołało wzrost oporu w krajach 
okupowanych. Na zachodzie i na wschodzie masowo rozwijał się ruch 
partyzancki, szczególnie skuteczny na tyłach frontu wschodniego. 
Partyzantów zwalczano przy pomocy 10 dywizji SS, 7 pułków policji, 72 
jednostek specjalnych i około 20 dywizji piechoty. Tak więc Oberkommando 
der Wehrmacht miało znaczne trudności w rozwiązywaniu tego nowego problemu. 
Na terenie Polski także powstawały specjalne związki taktyczne dla 
zwalczania partyzantki, noszące nazwę "Sicherungs-Divisione" i podlegające 
specjalnym sztabom, które nazwano "Bandenkampf-Verbnde".
Tak oto Wehrmacht stawał się posłusznym narzędziem mordu, tak samo jak 
była już nim hitlerowska maszyna partyjna. Według informacji pochodzących 
od kilku niemieckich oficerów z różnych rodzajów broni, sam Hitler rozkazał 
zabijać nie tylko partyzantów, lecz i komandosów, czyniąc to w pozorowanej 
walce lub rzekomo "w trakcie ucieczki", nawet jeśli komandos się poddał. 
Rozkaz Hitlera tyczył się wszystkich formacji - na lądzie, na morzu i w 
powietrzu, na frontach i w krajach okupowanych. Spadochroniarze, oddziały 
desantowe, a nawet płetwonurkowie i załogi ścigaczy podlegać mieli temu 
rygorowi.
Niezależnie od tego szef Gestapo Mller wydał rozkaz stosowania 
"trzeciego stopnia" przesłuchań wobec wziętych do niewoli komunistów, 
marksistów, członków sekty Świadkowie Jehowy, sabotażystów, członków ruchu 
oporu, spadochroniarzy, elementów antyspołecznych i "polskich lub 
rosyjskich nierobów i włóczęgów". Tekst tego rozkazu udało się 
Rybikowskiemu otrzymać w brzmieniu oryginalnym. Wreszcie żona prokuratora 
donosiła, że procedura karna przeciwko Polakom, Rosjanom, Żydom i Cyganom 
została zmieniona w tym sensie, że już nie podlegają oni niemieckim sądom, 
lecz wydawani są od razu w ręce policji. Minister sprawiedliwości Rzeszy, 
Thierack, uzgodnił to z reichsfhrerem SS i reichsleiterem Bormannem. 
Hitler zaakceptował projekt, już rozesłany jako list ekspresowy do 
wszystkich dowódców SS, policji, Sipo, SD i Kripo. Decyzja wychodziła z 
założenia, iż obcoplemieńcy z narodów wschodnich, jako mniej wartościowi, 
nie mogą podlegać tym samym prawom i tej samej procedurze, co Niemcy, 
natomiast występne czyny ich w imię ochrony Rzeszy i niemieckiego narodu 
powinny być odpierane bezpośrednio przez policję. Dla obcych elementów 
szkoda czasu, sędziów i nawet miejsca w więzieniach, mówił ów nowy 
"schnellbrief".
Rozpadały się więc stare układy stosunków ludzkich i w przyśpieszonym, 
zda się, wirowaniu ziemskiego globu, tak samo jak w każdym bijącym ludzkim 
sercu, odbywał się proces polaryzacji, skupiając dwie krańcowo sobie 
przeciwne idee napędowe. Pierwszą reprezentował bezwzględny system 
niemiecki, drugą - masowy odruch protestu ze strony mas ludzkich. W obliczu 
takich szybko następujących w całej Europie przemian niepoważnie wyglądał 
komunikat z kraju, skąd "Wielki Ojciec" zapowiadał podjęcie akcji dla 
ukrócenia wszelkiej samozwańczej działalności politycznej, tudzież 
bezprawnej, jak twierdził, akcji partyzanckiej. Ale i w Polsce jak 
wszędzie indziej, niepodobna było przy pomocy starych i zgranych już 
autorytetów zahamować powszechną wolę ocalenia się przez walkę czynną i 
przez hasło rewolucji ludowej. A wola ta musiała wreszcie wyłonić z siebie 
aparat przyszłej, innej władzy.
Tak zagarniała Polskę fala socjalizmu.
Jednocześnie "Wielki Ojciec" sygnalizował drugie, narastające szybko 
niebezpieczeństwo dla podziemnej władzy, która uważała siebie za jedyną 
legalną władzę, bo reprezentującą przedwojenną tradycję oraz emigracyjny 
rząd w Londynie. Nową zbuntowaną siłę wyzwoliły inne tendencje, również 
skrajne. Jakby w odpowiedzi na formowanie się Polskiej Partii Robotniczej i 
zbrojne wystąpienia Gwardii Ludowej zakamarki konspiracyjne wyłoniły 
organizację pod nazwą Narodowe Siły Zbrojne. Tak zamierzano ugruntować w 
Polsce system, już narzucony Europie przez Hitlera.
"Naród musi sam wybrać" - mruczał Rybikowski, zresztą bez przekonania, że 
w tej formule zawarte są jakieś realne perspektywy. Pocieszał się trochę 
filozoficznie tym, że uciemiężony naród zachował prężność i energię 
życiową, mimo że wyrażały się one w tak odrębnych kierunkach, zależnie 
zresztą od ludzkich potrzeb czy interesów i apetytów.
"Ludność coraz bardziej wyłamuje się z naszych ram organizacyjnych, co 
można zauważyć szczególnie na Lubelszczyźnie i w Kieleckiem - skarżył się 
"Wielki Ojciec". - W obronie wysiedlanych chłopów na Zamojszczyźnie 
wystąpiły do otwartej walki nowe partyzanckie oddziały, które niewątpliwie 
sformowane zostały przez chłopów i komunistów lub w ogóle lewicowców. 
Według poufnych wiadomości, w potyczkach Gwardii Ludowej z Niemcami biorą 
udział członkowie Batalionów Chłopskich, a gwardziści sprzymierzeni są 
także z partyzantami rosyjskimi, których wielu, po ucieczce z obozów i 
transportów, ukrywa się w lasach, korzystając z pomocy ludności 
okolicznej".
Major nie wiedział: martwić się z powodu takich rzeczy czy cieszyć? Że 
tamci biją Niemców - to wspaniale, niezależnie od tego, jak się nazywają. 
Ale w polską przyjaźń z Rosjanami uwierzyć mu było trudno. "Może kiedyś, po 
latach - tak, ale nie teraz - myślał. - Partyzant partyzanta dziś rozumie, 
bo to żołnierze, ale politycy wszystko popsują niezawodnie".
Natomiast sytuacja Niemiec cieszyć mogła Polaków wprost, bez uciekania 
się o pomoc dialektyki. Hitler nie osiągnął swoich celów na Wschodzie, 
niemieckie zwycięstwa skończyły się, nadchodziły dni trudne dla Rzeszy. W 
okresie tym, na tle wiecznego strachu przed bombowcami, strawestowano w 
Niemczech dumne niemieckie określenie "der deutsche Gruss", oznaczające 
znany hitlerowski gest powitalny - wyciągniętym naprzód i w górę ramieniem. 
Ponieważ obecnie, zarówno na frontach, jak i w miastach, Niemcy musieli 
wciąż z obawą spoglądać w niebiosa, więc takie spojrzenia zyskały sobie 
mniej dumną, ironiczną nazwę "der deutsche Blick". I cała Europa szydziła:
- Co za przemiana! Dawniej bez przerwy wrzeszczeli: "Heil Hitler" i tylko 
patrzyli, kogo by zdzielić w łeb, a teraz muszą ciągle zerkać w górę, żeby 
na czas dać nura do schronu...
Gdzieś w tym czasie, studiując doniesienia krajowe, Rybikowski doszedł do 
dwóch charakterystycznych skojarzeń. Czytał na przykład, że partyzantka 
chłopsko-robotnicza szerzyła się także w Kieleckiem, gdzie przecież trzy 
lata temu młodzież wiejska pierwsza ruszyła do zbierania porzuconej w 
lasach broni, jak o tym doniesiono podchorążemu Duszkiewiczowi, kiedy 
jeszcze był w Kownie. Z tego więc wynikało, że popularność Związku Walki 
Zbrojnej, a później Armii Krajowej w rejonie tym z jakichś powodów zmalała. 
Najwidoczniej "Wielki Ojciec" zaczął popędzać dawnego konika, a chłopi i 
robotnicy mieli tego dosyć. Po drugie, między młodymi działaczami skrajnej 
prawicy przewinęło się nazwisko tej samej hrabianki Magdusi, o którą 
zapytywałem majora tuż przed wojną. Dorodna przedstawicielka arystokracji, 
korzystając ze swoich rozległych stosunków towarzyskich, docierała do 
działaczy i członków podziemia, argumentując na rzecz polsko-niemieckich 
porozumień, jednym słowem Ŕbyła nader czynna w tak dwuznacznej materii. 
"Wielki Ojciec", sygnalizując o ruchliwości hrabianki Magdusi, która przy 
tym dość często bywała w Berlinie, gdzie pracował jej narzeczony, radca von 
Scheliha, stawiał Londynowi pytanie, ile jest prawdy w upartych 
twierdzeniach panny, że utrzymuje stosunki także i z emigracyjnym Londynem.
"Problem" hrabianki Magdusi znalazł dość niespodziewanie wyjaśnienie w 
jednej z rozmów z generałem Onoderą. Japończyk dawno już traktował 
Rybikowskiego jak przyjaciela i żartobliwie nazywał go swoim radcą 
operacyjnym lub szefem sztabu. Korzystając z ogromnej wiedzy majora o 
Niemczech, generał rewanżował mu się wiadomościami zdobytymi przez wywiad 
japoński. Jak widać, cenił bezinteresowność, patriotyzm i uzdolnienia 
Polaka, Rybikowski zaś nie mógł nie żywić głębokiej wdzięczności dla 
Onodery i jego oficerów, którzy nie szczędzili najpierw swej pomocy, a 
później i zabiegów w sprawie uratowania życia Jakubiańcowi czy Sabinie. O 
tej ostatniej było wiadomo, że żyje i znajduje się w obozie Ravensbrck. 
Zresztą wysiadując przed wielkimi rozwieszonymi na ścianach mapami Onodera 
i Rybikowski roztrząsali głównie bieżącą kronikę polityczną i wojenną.
Dla Japonii były to miesiące gorączkowych wysiłków, zmierzających do 
właściwej oceny sytuacji. Hitler coraz silniej naciskał Tokio, żądając 
ataku japońskiego na Syberię. Przeniknięci jakimś mitycznym podziwem dla 
fhrera, dopomagali mu w tym ludzie ze stronnictwa generała Oshimy. "Niemcy 
przegrają, ich system nie może się utrzymać" - krytykował "oshimowców" 
major. "Niech pan mi to napisze i uzasadni" - prosił Onodera. Rybikowski 
pisał więc oceny i uzasadnienia, doradzające Japończykom zachowanie rezerwy 
wobec żądań niemieckich. "Pańskie referaty już dwa razy odeszły przez 
kurierów do Tokio" - mówiła panna Kjessler, sekretarka Onodery, a 
jednocześnie i kierowca generalskiego cadillaca. Mówiąc nawiasem, dzięki 
niej major zawsze wiedział, gdzie i komu Onodera składa wizyty, jednakże i 
sam Japończyk nie robił przed nim tajemnicy ze spotkań, nawet najbardziej 
interesujących.
Tak i teraz, gdy zasiedli do kolejnej "fachowej" pogawędki, Onodera 
podniósł w górę palec, w ten sposób akcentując, że poruszy temat ważny, i 
mówił:
- Byłem dziś z wizytą u Waltera Schellenberga. Zamieszkał w "Grand 
Hotelu". Przyjechał niby głównie po to, żeby sparaliżować tu działalność 
Pitscha. Zna go pan?
- Nie znam, ale słyszałem o nim niejedno - odrzekł Rybikowski.
Wiedział naturalnie, że Pitsch, niemiecki komunista, współpracował w 
Holandii z angielskimi oficerami Bestem i Stevensem, których właśnie ten 
sam Schellenberg porwał jesienią 1939 roku znad granicy i więził teraz w 
Sachsenhausen. Po upadku Holandii, Belgii i Francji Pitsch stanął na czele 
grupy duńskich i szwedzkich sabotażystów, wielce szkodzących niemieckiemu 
transportowi morskiemu i lotniczemu. Rybikowski znał tylko jego agentkę, 
niejaką Margit Sachs.
- To dobrze, zaraz jutro mu zaręczę, że mój Iwanow nigdy Pitscha nie znał 
i nie widział nawet - ciągnął Onodera. - Schellenberg jest wściekły na 
Pitscha i organizuje pościg za nim, a w związku z tym stał się wielce 
podejrzliwy. Mimochodem zapytał mnie o Peter Iwanowa. On wie, że pan bywał 
w Niemczech jako mój kurier. Zagadnął mnie wprost, czy jestem pewien, że 
Peter Iwanow nie służy Rosjanom. Wyśmiałem go!
Myśli Rybikowskiego już ruszyły na rozpoznanie kierunku, z którego 
zagroził potężny wróg, ale Onodera zmienił ich bieg.
- Schellenbergowi chodziło raczej o co innego - mówił z namysłem - i 
właśnie ciekaw jestem pańskiej opinii o tym, co dziś od niego usłyszałem. 
Niech pan sobie wyobrazi taką scenę: pijemy whisky, Schellenberg staje się 
coraz bardziej szczery i wylewny, zapewnia o bliskim już pogromie Rosji, 
wreszcie decyduje się i pod wielkim sekretem ujawnia mi cały niemiecki plan 
wojny na najbliższe miesiące.
- Chyba to jakiś podstęp? - wtrącił major.
- Niech pan słucha, na czym ów plan ma rzekomo polegać. Otóż niemieckie 
dowództwo naczelne jakoby tworzy teraz biegnącą przez całą Rosję linię 
obronną, nazywaną Ostwall. W tym celu skierowane zostaną na Wschód niemal 
wszystkie siły z Zachodu. We Francji pozostanie tylko dwanaście dywizji, 
Norwegię Niemcy pozostawią opiece Quislinga, ściągną także wojska z Grecji, 
Jugosławii i tak dalej, nawet z Afryki. Na tyłach frontu wschodniego 
zostawią tylko niezbędne siły porządkowe, a na froncie moskiewskim przejdą 
do obrony biernej...
- Fantazja! Jakaś fantazja! - rzekł major.
- Plan polega dalej na tym, że w ten sposób można będzie przeznaczyć do 
natarcia 120 dywizji. 40 z nich uderzy w kierunku Wołogdy, a 80, pod 
dowództwem sprowadzonego z Afryki Rommla, na Stalingrad. Później północna 
część nożyc ruszy z Wołogdy na południe, a południowa, idąc prawym brzegiem 
Wołgi, na północ. Kleszcze mają się zamknąć daleko na wschód od Moskwy. 
Schellenberg pokazywał mi to na mapie. Chcemy, powiedział, opanować linie 
kolejowe Saratow-Kazań i Penza-Gorki, aby Moskwa, jako centrala wszelkich 
dyspozycji, znalazła się głęboko w saku i żeby Syberia pozostała zdana na 
siebie samą. "To wszystko, co możemy zrobić dla Japonii, jeśli chodzi o 
Syberię, reszta zależy od was" - tak mi zakończył ten wykład.
- Naturalnie prosząc o dyskrecję? - zapytał Rybikowski.
- Jeszcze jak! Wyglądał nawet jakby na przerażonego swoim gadulstwem. To 
świetny aktor! - z uśmiechem potwierdził Onodera. I dodał: - Niech wierzą, 
że ja im wierzę!
Po zgodnym ustaleniu, że Schellenberg zastosował dla zmylenia świata 
ordynarny bluff, bo przecież skądinąd jasno wynikało, że Berlin ma przede 
wszystkim na celu kaukaskie, perskie i irackie pola naftowe, przeszli da 
zwykłej informacji.
- Co na tyłach frontu? - zapytał generał. - Niech pan mnie zapozna z 
waszymi materiałami.
Rybikowski wyjął z kieszeni plik ostatnich raportów i powoli tłumaczył 
ich treść.
- Sygnalizują mi pojawienie się wielu nowych partyzanckich oddziałów na 
tyłach frontu. Rosyjscy żołnierze nie poddają się, bo wiedzą już o 
strasznym losie tych, co zostali okrążeni i poszli w niewolę. To są 
rzeczywiście niebywałe, straszne losy. Interesuje to pana generała?
- Bardzo - skinął głową Japończyk. - Staramy się to wszystko przekazywać 
Moskwie.
- Z Białegostoku donoszą np. o "likwidacji" 5 tysięcy jeńców radzieckich 
w Rydzewie. Ginęli od ran postrzałowych czaszki. Pochodzili z obozu jeńców 
radzieckich w pobliskich Boguszach, gdzie przebywało 20 tysięcy jeńców. 
Podobnych egzekucji dokonano więcej, mordując jeńców z obozów w Wołkowysku, 
w Kiełbasinie pod Grodnem, w Zambrowie i w samym Białymstoku. Za 
odpowiedzialnych uważać należy gauleitera Ericha Kocha i dowódcę okręgu 
wojskowego, majora Oskara Hindenburga, syna słynnego feldmarszałka i byłego 
prezydenta Rzeszy.
Generał Onodera notował i prosił o kontynuowanie.
- Meldunek donosi także - ciągnął major - o zamordowaniu kilku tysięcy 
jeńców z innych obozów, m.in. z Siedlec i Grondów około Ostrowi 
Mazowieckiej. Zagrzebano ponad 40 tysięcy trupów w dołach około wsi Guty. 
Poza tym i Majdanek stał się już grobem kilku tysięcy jeńców radzieckich, 
którzy wymarli tam na tyfus. Kombinat 40 podobozów Oświęcimia pochłania co 
dzień kilkaset istnień ludzkich, z 10 tysięcy przysłanych tam jeńców 
radzieckich pozostało już tylko niewielu. W koszarach w Przemyślu umiera 
dziennie kilkudziesięciu Rosjan, w Rymanowie - po paręset. W Komorowie 
zmarło 20 tysięcy, pod Łachowem pogrzebano 10 tysięcy, w Suchożebrach koło 
Siedlec 18 tysięcy. A w Oświęcimiu zaczęto jeńców piętnować...
- Dwa razy już w Berlinie wydano i dwa razy cofnięto rozkazy o 
piętnowaniu jeńców radzieckich - zauważył Onodera.
- Więc nie tylko w Oświęcimiu?
- Dopiero zaczęli to robić. Jednakże tysiące Rosjan nosi już takie piętna 
- w kształcie odwróconej litery V. Niemcy wykonywali to lancetem i chińskim 
tuszem, na lewych pośladkach, w odległości dziesięciu-dwunastu centymetrów 
od odbytnicy. Wiem o tym od mojego attach w Berlinie.
Rybikowski czytał dalej:
- W stalagu frontowym 307 w Dęblinie zmarło do tej pory 80 tysięcy 
jeńców. Zmarłych nie nadążają grzebać. W styczniu naoczny świadek, 
mieszkaniec Puław, widział w dęblińskiej "składnicy" trupów około 5 tysięcy 
zmarzniętych ciał, poukładanych w stosy na wysokość trzech metrów. To samo 
mówią fotografowie z Puław, którym Niemcy dawali do wywołania swoje 
"amatorskie" zdjęcia z dęblińskiej kaźni. Z Kielc donoszą, że w tamtejszych 
obozach jenieckich dochodzi do zjadania mięsa nieboszczyków. O wypadkach 
ludożerstwa donoszą też z obozu w Chełmie. Z obozów jenieckich w Zamościu i 
Piotrkowie nadeszły wiadomości o masowych egzekucjach wskutek buntów. W 
obozie Pełkinie koło Jarosławia stosuje się - jako karę - wsadzenie do 
klatek z drutu kolczastego... Straszne, prawda?
- Chętnie dołączyłbym skrót pańskich materiałów do moich - odrzekł 
Japończyk. - Bo i nasz attach w Berlinie porusza tę sprawę. A to może pan 
sobie odpisać...
Poszukawszy w teczkach, wyjął parę arkusików i podał je majorowi.
Były to zwięzłe relacje o tym, co się dzieje w obozach koncentracyjnych w 
Buchenwaldzie koło Weimaru, Dachau w Bawarii, Dora-Nordhausen, 
Flossenburgu, Gross-Rosen pod Wrocławiem, Mauthausen w Austrii, Neuengamme, 
Sachsenhausen. Wszędzie tam - donosił Japończyk - stosuje się wobec 
więźniów i jeńców metodę "Vernichtung durch Arbeit", czyli wyniszczenia 
przez pracę. Wycieńczeni głodem, katowani i poddawani torturom, wymierają 
sami lub też - nie nadając się już do roboty - idą na śmierć. Zabija się 
ich różnie: strzałami w tył głowy, zastrzykami w serce, spalinami silników 
i gazami trującymi, miażdżeniem szyi obcasami, szubienicznymi strykami. Ten 
sam los spotyka nie tylko radzieckich jeńców wojennych, ale i komandosów 
oraz lotników brytyjskich, norweskich, francuskich i holenderskich. Rosjan 
i Polaków jednak doprowadza się do stanu bliskiego śmierci w pierwszej 
kolejce. Partyzanci polscy i w ogóle Polacy podejrzani o sprzyjanie ruchowi 
oporu, podobnie jak Jugosłowianie, z góry są skazani na szybką śmierć.
Generał i major spojrzeli na siebie ze zrozumieniem. Po dłuższej chwili 
milczenia Onodera zapytał:
- A cóż wy, Polacy?
- Cóż my? - odrzekł major. - W Palmirach pod Warszawą co tydzień 
rozstrzeliwują. I już 800 tysięcy wywieziono na roboty do Niemiec, a 
gubernator Frank rozkazuje niemieckiej młodzieży, aby zapuszczała w naszym 
kraju silne korzenie. I zapowiada, że takie czy inne państwo polskie nie 
odrodzi się już nigdy. Mogę panu generałowi dać skrót tego przemówienia.
Ostatni komunikat z kraju wymieniał nazwisko hrabianki Magdusi, tym razem 
donosząc o jej śmierci, więc major mimo woli wspomniał i o tym.
- W Polsce kipi od namiętności - mówił. - Jakiś podziemny trybunał, 
pewnie komunistyczny, skazał na śmierć młodą hrabiankę, przedstawicielkę 
znanego u nas rodu. Sprowadzono ją do lasu, przyjechało tam dwu 
rowerzystów, młodą kobietę zastrzelono. Była zwolenniczką Niemiec, to 
prawda, ale nasze władze legalne tolerowały takie osobistości. W ogóle w 
tej sferze, wśród arystokracji, zdarzają się sympatie do Niemców. Ale to 
była chyba love affair, jak mówią Anglicy. Ona po prostu zakochała się w 
pewnym niemieckim dyplomacie. Tak słyszałem. No i służyła mu wiernie.
- Zna pan może jego nazwisko? - zainteresował się generał.
- Owszem. Niejaki Rudolf von Scheliha, wielki pan, ze Śląska. Był przed 
wojną pracownikiem ambasady niemieckiej w Warszawie. Przyjaciel wielu 
niemieckich arystokratów. No i ona...
Generał Onodera znowu zajrzał do swoich teczek i powoli zaczął mówić:
- Rudolf von Scheliha, zawodowy dyplomata, tak jest... Bohater ostatniego 
skandalu w Berlinie! Zgadza się! W roku 1937 jesienią przegrał na słowo 
honoru w Klubie Myśliwskim w Warszawie 10 tysięcy dolarów. Nie mogąc tej 
sumy zapłacić, porozumiał się z wywiadem rosyjskim i obiecał mu 
dostarczenie wiadomości o rozwoju stosunków polsko-niemieckich. Moskwa 
wiedziała o polskich ofertach dla Hitlera wszystko, rozumie pan? Wszystko! 
Otóż, będąc w Berlinie, Scheliha zdobył dowody zamierzonych przez Hitlera 
akcji przeciw Austrii i Czechosłowacji. I o cichej zgodzie na to waszego 
rządu także!
- Nie może być! - wykrzyknął zdumiony major. - A myśmy sądzili, i to z 
całą pewnością...
- Nie ma na tym świecie nic pewnego - odrzekł generał. - Niechże pan 
słucha dalej, to, co mówię, jest sprawdzone. Mieliśmy obserwatora na jego 
procesie. Herr von Scheliha, jakoby potomek znakomitej rodziny, chciał za 
owe materiały dostać tyle, ile przegrał, ale Rosjanie targowali się. 
Wreszcie wyznaczono mu spotkanie w schronisku narciarskim, gdzieś w waszych 
górach. Napotkał tam wysłannika, który mu zaproponował albo 6,5 tysiąca 
dolarów, albo kulę w łeb. Scheliha bohaterem nie był...
Pewne fakty i pogłoski zaczęły się teraz wiązać w pamięci Rybikowskiego, 
zaś generał kończył swoją opowieść: 
- Będąc już w Berlinie, nadal prowadził robotę szpiegowską, nawet i po 
wybuchu wojny niemiecko-rosyjskiej. Dopiero w tym roku skończyła się ta 
jego kariera. Przyznał się do wszystkiego, dowody znalazły się niezbite. 
Został skazany i ścięty toporem. A na procesie wyjawił wszystko, absolutnie 
wszystko, bo i o swoim związku z polską arystokratką mówił szeroko, 
oskarżając ją o to, że okazała się bardzo wymagająca i kosztowna. Spędzał 
winę na nią. To była jego linia obrony.
Kwestia, kto zabił hrabiankę Magdusię pozostawała zatem nie wyjaśniona. 
Za wierną służbę Hitlerowi mógł skazać ją zarówno trybunał podziemny 
"Wielkiego Ojca", jak i Gwardii Ludowej, a za współdziałanie z agentem 
wywiadu radzieckiego - może i gestapowcy.
- Po prostu w głowie się kręci od tego wszystkiego! - rzekł major.
Jakby w ślad za dramatem hrabianki Magdusi nadeszło nowe, nie mniej 
sensacyjne wydarzenie, poprzedzone listem. Wysłała go niewątpliwie pani 
Berta Heinicke. List był zaadresowany najbardziej poprawnie do domu, w 
którym "Peter Iwanow" miał swoje mieszkanie legalne, ale gdzie bywał tylko 
od czasu do czasu.
"Jestem w Sztokholmie - czytał z pomieszaniem Rybikowski. - Proszę o 
spotkanie, najlepiej przy wiatrakach w Skansenie".
Major odebrał list o jeden dzień za późno. I zdrętwiał: gazety zdążyły 
już donieść o znalezieniu w Skansenie, obok starych wiatraków, jakiejś 
nieznanej zastrzelonej kobiety. Policja prowadziła dochodzenie.
Wieczorem, raz jeszcze zagłębiwszy się myślami w knieje wywiadu, polityki 
i dyplomacji, major poczuł, jak łatwo się w nich zabłąkać. 
"Trzeba porządnie robić swoje i tylko swoje" - taką sobie powtarzał 
maksymę.
d
Ze wspomnień Marii Ś.
d
Od początku roku 1943 zaczęło się dla mnie najgorsze piekło. Do tego 
czasu szukali za Mietkiem tylko sami Niemcy, a teraz zaczęli nachodzić mnie 
Polacy. Bo kiedy Mietek i Maj, i Bakalarczyk, i Iwańczyk razem z moją Wandą 
i z innymi odeszli z tamtego Zetwuzetu, czyli AK, i zaczęli robić własną, 
chłopską organizację, to zaraz tamci wydali na nich wyroki śmierci. 
Najpierw przyszło dwóch, jeden to był znajomy nasz, Kiełbasa z Krzyżanowic. 
Pijani. Powiedzieli, że już paru zdrajców rozłupali, a teraz poszukują 
Mietka. No, poszli. Ale po paru tygodniach - ci sami dwaj: "A gdzie syn? My 
go tu przyprowadzimy i pod progiem zakopiemy". Do ojca - to samo: "Gdzie 
syn? Zabijemy jak psa!" Pytamy, czy wydał kogo Niemcom. "No, nie - 
odpowiadają - ale po co wlazł do komunistów?" Musiałam wodę grzać i mlekiem 
karmić ludzi, co mi chcieli syna zabić. I tak już było do końca, ani chwili 
spokojnej. Teraz i Wanda chodziła po świecie, a i Jankę coraz to gdzieś 
posyłali. Jak noc przychodziła, to nawet staremu kazałam się gdzieś ukryć, 
żeby go nie zabili. I nigdy nie było wiadomo, kto po ciemku przyjdzie od 
strony lasu czy polami, wróg czy swój i czy ten niby swój także nie będzie 
wrogiem...
d
Z pamiętnika Heleny M.
d
Wpadła do nas rozogniona entuzjazmem pani X, dawna kurierka Piłsudskiego. 
"Nareszcie, nareszcie - wołała - koniec z tym zdrajcą Sikorskim. Zabity! 
Dzięki tej katastrofie wszystko pójdzie inaczej". Powiedziałam jej tylko 
to, że Niemcy też się cieszą i już ani słowa. Poszła jak zmyta. Na ogół 
prawie wszyscy są znowu przygnębieni, jak po upadku Francji. Cała pociecha, 
że Niemców na dobre już wyrzucono z Afryki i biją ich na froncie wschodnim. 
Zresztą i u nas są porządnie przepłoszeni. Nie ma tygodnia, żeby nie 
wydarzyła się w okolicy strzelanina. W powiecie puławskim mamy teraz chyba 
ze trzy władze: okupacyjną niemiecką, podziemną "londyńską" i podziemną 
ludową. A jeszcze podobno jakaś "narodowa", w gruncie zaś rzeczy - 
proniemiecka.
d
Ze wspomnień Marii Ś.
d
Latem roku 1943, jak już partyzantów się namnożyło, przyszedł do 
dziewczyn Sobczyński, skoczek z Rosji, innych paru także. Śpiewali sobie 
właśnie, jak nadeszli tamci, a Kiełbasa znowu był z nimi. Niby po mleko. To 
znaczy, myślę, będzie w moim domu bitwa. Zaparłam się w drzwiach, mówię im, 
że muszę krowę wydoić, niech zaczekają w sadzie, a oni pchają się z sieni 
do mieszkania. Kiedy ich tak przytrzymałam, to nareszcie poszli na wiśnie 
do sadu, a tymczasem Janka wypchnęła partyzantów przez okno. No, strzelili 
do siebie, ale się obeszło bez nieszczęścia. Potem Kiełbasa znowu u nas był 
i mówił, że razu pewnego napotkał Mietka z kimś innym na ścieżce w lesie, 
ale właśnie zabrakło mu naboi, bo inaczej by obu "rozłupał".
d
Wielki przełom
d
Dwa razy w roku 1943 stratedzy obu stron walczących musieli wstrzymać 
oddech. Najpierw straszna klęska Rzeszy pod Stalingradem wstrząsnęła 
Niemcami, a latem mało znane miasto Kursk znalazło się z kolei w centrum 
uwagi świata. Tam właśnie, usiłując ściąć tak zwany "łuk kurski", rozpoczął 
Hitler nowe natarcie, rzucając do walki 17 dywizji pancernych, 3 dywizje 
grenadierów pancernych i 16 dywizji piechoty. Po uprzednich klęskach i 
związanych z nimi stratach pod Moskwą, Stalingradem i w północnym Kaukazie 
36 wyborowych dywizji, wprawionych w ruch po obu stronach Kurska, stanowiło 
próbę zagrania o ostatnią grubą stawkę. Tym razem chodziło fhrerowi już 
nie o jakiś decydujący cios, lecz o zadanie Rosjanom strat i o przejęcie na 
nowo inicjatywy w swoje ręce.
Dwa razy w tymże roku 1943 smutno pochylili głowy Polacy. Nocą z 4 na 5 
lipca zginął w katastrofie lotniczej w Gibraltarze generał Władysław 
Sikorski, naczelny wódz i premier rządu emigracyjnego, a w tymże okresie, 
wydany Niemcom przez polską zdradę, ujęty został w Warszawie generał Stefan 
Rowecki, który pod pseudonimem "Grota" kierował Armią Krajową. Oba te 
wypadkiwywołały powszechne poruszenie i niepokój, gdyż generał Sikorski 
cieszył się mirem na całym bodaj świecie, "Grot" zasię, pracując w 
niesłychanie trudnych warunkach, nadał żołnierskie formy szeregom armii 
podziemnej. Jednakże na prawicy wydarzenia te wywołały komentarze raczej 
radosne: Sikorskiego potępiano za sojusz z Moskwą, Roweckiego za pewną 
gotowość do porozumień i przyszłego współdziałania z Armią Czerwoną. 
Zresztą w tym czasie stosunki pomiędzy polskim rządem emigracyjnym a 
Związkiem Radzieckim uległy zerwaniu, sformował się natomiast w Moskwie 
Związek Patriotów Polskich, jakby zaczyn przyszłego rządu socjalistycznego. 
Ale jeszcze przedtem rozsnuła się od kraju po komóreczki sztabowe w Wojsku 
Polskim na Środkowym Wschodzie i w Wielkiej Brytanii złowroga konspiracja 
tak zwanych Narodowych Sił Zbrojnych skierowana przez Polaków przeciw 
Polakom. I już w końcu 1943 roku potajemnie wypracowane decyzje zapadły, a 
role zostały rozdane. Posiew faszyzmu zakiełkował: zginąć mieli wszyscy 
poważniejsi przedstawiciele rzekomej "Targowicy", jak w tej skrajnie 
prawicowej zmowie ochrzczono tendencję do porozumienia się z Rosjanami. I 
właśnie - ludzie tacy ginęli.
Tymczasem major Rybikowski uczuł się pewnego razu zaskoczony. Sprawił to 
krótki a niespodziewany list, wysłany tegoż dnia w samym Sztokholmie i 
zaadresowany na "skrzynkę pocztową", której adres był znany jedynie agentom 
w Pradze i Budapeszcie. Pismo było sztuczne, o charakterze wyraźnie 
zmienionym. "Konieczne i pilne spotkanie, śpieszę dalej, ale nie wiem, 
kiedy i gdzie się zobaczymy, tylko inaczej niż poprzednio, może tak jak na 
początku, decyduj sam" - alarmował list nieznanego lub nieznanej. Zapewne 
to "Murka", w przejeździe z Czechosłowacji do Finlandii, jak dorozumiewał 
się major. Jednakże w swoich poprzednich wojażach, odbywanych przez 
Kopenhagę i Sztokholm, "Murka" zawczasu uprzedzała o dniu, kiedy przyjedzie 
do Sztokholmu. Jako miejsce spotkań służyła im przystań przy Klara Strand 
za Dworcem Centralnym, a raz - boczna alejka w parku Humlegarden koło 
Biblioteki Królewskiej. Tekst listu był podejrzany, bo nie posiadał żadnej 
dodatkowej wskazówki co do sposobu jego odczytania. A przecież i z "Murką", 
i z innymi zostało ustalone, że cyferka, postawiona i przekreślona, niby 
mylna, wskazuje, co które słowo należy list czytać. Takiej przekreślonej 
cyferki ani żadnego innego znaku list nie zawierał. "Dalszy ciąg polowania. 
Będziemy latać!" - zuchowato pomyślał major i postanowił mimo wszystko 
jechać do Helsinek, bo i tak musiał wysłać kilka instrukcji, a starał się 
zawsze o to, żeby jego korespondencja szła z Finlandii, nie ze Szwecji. 
Jak zwykle, rozpowiedział tu i tam, że wyjeżdża dla odpoczynku na północ. 
W dolinie Bydalen, u zaprzyjaźnionej właścicielki gospody, zostawił kilka 
"pozdrowień" dla różnych osób w Sztokholmie; pocztówki te, stosownie do 
zaznaczonych dat, miały być kolejno wrzucane do skrzynki pocztowej. 
Następnie, pozbywszy się przyrządów wędkarskich, znikł na pewien czas, 
notując w pamięci niejeden szczegół zauważony na trasie 
Gvle-RaumaTampere-Helsinki. Finlandia wyglądała jak istny obóz wojskowy, 
w tłumie przeważały mundury, język niemiecki rozlegał się wszędzie.
Major miał rację podwójną. Po pierwsze, kartkę w Sztokholmie wysłała 
rzeczywiście "Murka", jak w pierwszej chwili przypuszczał, po drugie, 
istotnie, "dalszy ciąg polowania" trwał. Dorodna, pewna siebie "Murka" nie 
okazywała popłochu, przeciwnie, w jej pogodnych niebieskich oczach pojawił 
się wyraz stanowczości, ale zachowywała się teraz inaczej niż poprzednio, 
bo nawet swoje spotkanie z majorem zarządziła bardzo sekretnie i o zmroku.
- Najpierw przekażę ci jak najszybciej wszystko, co przywiozłam - 
oświadczyła na wstępie. - Już w Pradze miałam trudności z wyjazdem, a w 
Berlinie dwukrotnie badano mnie w Gestapo, zanim dostałam wizę na wyjazd, a 
i to pod warunkiem, że nie zatrzymam się ani na dzień w Sztokholmie, tylko 
natychmiast pojadę dalej. Sądzę, że byłam obserwowana, więc tylko kartkę 
zdołałam wysłać. Również i tutaj już odwiedzili mojego byłego męża, 
informowali się na mój temat, czy rzeczywiście przyjeżdżam w sprawach 
rodzinnych. Prowadź teraz do siebie. Tylko jeszcze małą chwilę zaczekaj...
Patrzył na nią uważnie i zdał sobie sprawę, że ma przed sobą zupełnie 
innego człowieka. Gdzież dawna zakochana "Murka", jakby nieobecna duchem i 
zagłębiona w sobie, to znów porywcza kobieta, której te zmiany dyktowały 
nieustanną, polotną grę usposobienia i postępków. Cechowała ją teraz 
spokojna, metodyczna rozwaga. Raz jeszcze sprawdziła każdą sztukę ubrania i 
bielizny, skontrolowała zawartość kieszeni i kieszonek, przekartkowała 
nawet wiezione książki i notesy, poważnie medytowała nad zawartością 
podróżnej teczki, wreszcie - po uporządkowaniu walizki i rozwieszonych w 
szafie ubrań - zajęła się znanymi majorowi misternymi zabiegami, do których 
okazały się niezbędne mikroskopijne ilości popiołu z papierosów i krótkie 
włoski lub niteczki.
- Możemy iść - powiedziała. - Po powrocie okaże się, czy i tutaj 
zaglądano do moich rzeczy. W Berlinie też nie wiedziałam, gdzie materiał 
zostawić i jak go na sobie nosić.
U "przyjaciela z hotelu Torni" byli nareszcie bezpieczni.
I teraz okazało się, że "Murka" przywiozła wiele, nawet bardzo wiele 
materiału.
- Notuj - zagaiła - bo kartka, z której przeczytam, musi być zniszczona. 
Materiał pochodzi od inżynierów ze Skody, ale mówi o sytuacji w całym 
przemyśle niemieckim. Notujesz?
- Jestem gotów - odrzekł. 
"Murka" wolno dyktowała:
"Produkcję czołgów Panzer III Niemcy przerwali parę miesięcy temu, 
natomiast co miesiąc wychodzi z fabryk po 25 Tygrysów, po 10 dział 
szturmowych i po 100 czołgów Panzer IV. Oprócz tego w próbach jest czołg 
Pantera. Fhrer nakazał, żeby w ciągu roku doprowadzić miesięczną 
produkcję do 50 Tygrysów, 600 Panter i 600 dział na podwoziach czołgowych, 
a także ma opuszczać fabryki 150 Leopardów. Jest to lekki czołg 
rozpoznawczy. Z frontów płynie bez przerwy potok próśb o czołgi typów 
Panzer IV i Tygrys albo przynajmniej o części zamienne do nich. Tymczasem 
części zamiennych brak. O łożyska toczne, kulkowe i rolkowe staczane są 
formalne wojny pomiędzy poszczególnymi generałami. Zanotowałeś? Jeszcze 
jedno: na wiosnę czołgów typu Tygrys i Pantera miało być dość, żeby 
przezbroić przynajmniej 2 dywizje. Poza tym sam Speer wyraził się, że 
położenie dużego nacisku na produkcję dział szturmowych i samobieżnych 
wskazuje przesuwanie się punktu ciężkości z broni zaczepnej na obronną. No 
i raz jeszcze: front domaga się gwałtownie części zapasowych do Panzer II i 
Panzer IV. I łożysk tocznych! Prócz tego wiadomo, że wszystkie zasoby stali 
szlachetnej pójdą na produkcję czołgów, a zatem do dział będzie się używało 
teraz tylko stali zwykłej".
- Wspaniały materiał! A więc mieli już od początku roku kryzys! - 
zauważył major, czyniąc notatki.
- Tak to wygląda - odpowiedziała. - Mogę spalić? 
Następie "Murka", widocznie zasmakowawszy w robocie wywiadowczej, 
zaprezentowała informacje, które przywiozła z Berlina, gdzie odwiedziła 
"rodaczkę z Oszmiany" oraz dwie inne panie, które dawniej pracowały dla 
"Żorża". Przede wszystkim były to wieści o samym "Kubie" i o miejscu, gdzie 
przebywa. Oto co mówiły kobiety.
Kiedy generał Stefan Grot-Rowecki dnia 16 lipca 1943 roku został 
przywieziony do izolatora Zellenbau, kapitan Alfons Jerzy Jakubianiec 
jeszcze żył. Generał, podobnie jak i Jakubianiec, miał za sobą długie 
badania w siedzibie Gestapo na Prinz Albert Strasse w Berlinie. Komunikując 
się z generałem poprzez ukraińskiego dziennikarza i działacza politycznego, 
Wołodomira Stachiwa, który miał celę niemal obok celi Roweckiego, "Kuba" 
przekazał generałowi berliński adres ambasady Mandżukuo i adresy niektórych 
swoich berlińskich przyjaciół, między innymi "rodaczki z Oszmiany", a 
redaktor Stachiw narysował dla Roweckiego szkic Potsdamer Platz i jego 
okolicy. Jednakże zamierzona ucieczka okazała się na razie niemożliwa, bo 
generała i Stachiwa przeniesiono do innych, oddalonych od siebie separatek. 
Mimo to Jakubianiec znalazł sposób na dalsze utrzymywanie kontaktu z 
generałem.
Sam pomysł ucieczki, która nie doszła do skutku, godny był "Kuby", zawsze 
niewyczerpanego w pomysłach i wciąż pełnego energii. Ucieczkę projektowano 
w związku z obiecaną przez Mllera podróżą generała Roweckiego do Berlina, 
cierpiał on bowiem na kamienie żółciowe i zbadać go miał, względnie poddać 
operacji, wybitny specjalista, profesor berliński. Kapitan Jakubianiec 
projektował wyzyskanie swoich berlińskich stosunków, a przede wszystkim 
kobiet, dla zapewnienia generałowi bezpiecznego schronienia, zanim podjęte 
zostaną inne kroki i Rowecki znajdzie się na szlaku tajnych przerzutów do 
Polski lub do Szwecji względnie Szwajcarii. "Wszystkie trzy kobiety 
zaręczają, że uratowałyby generała, gdyby zdołał uciec" - mówiła "Murka". 
Jednakże generał Rowecki odjechał do Berlina pod strażą aż dwunastu 
esesmanów i plan "Kuby" spełzł na niczym, a po powrocie do Zellenbau 
więzień osadzony został w celi nr 50 położonej obok kancelarii, gdzie bez 
przerwy czuwały straże. I znów "kapitan Kuncewicz" pośredniczył w 
potajemnej wymianie poglądów i wiadomości pomiędzy generałem a ukraińskim 
działaczem Stachiwem.
Ciekawe były informacje o życiu więźniów w izolatorze. Rzadko mieli oni 
okazję do łączności z resztą obozu Sachsenhausen, chyba wtedy, kiedy ich 
wyprowadzano pod strażą do lekarza obozowego. W takich wypadkach 
najczęściej udawało się otrzymać wiadomości ze świata, które do obozu 
przenikały na ogół szybko. Jednakże niektórym więźniom, jak Roweckiemu, nie 
wolno było do lekarza chodzić, a kiedy zaniemógł, konsultacje odbywały się 
w sposób niezwykły. Pod oknem celi generała, a okno to posiadało 
osłaniający je kosz, stawał ukraiński lekarz-współwięzień nazwiskiem 
Łapyczak i zadawał pytania, a po wysłuchaniu odpowiedzi ryzykował diagnozę.
Więźniów izolatora budzono dzwonkiem o piątej rano, a wieczorem o 
dziewiątej gaszono światła. Codziennie pozwalano na spacer w pojedynkę. 
Ważniejsi więźniowie otrzymywali pożywienie wojskowe, w gwarze obozowej 
nazywane "Truppenkost". Generał miewał papierosy, którymi niekiedy udawało 
mu się podzielić z sąsiadem. Z łazienki można było korzystać, ale nie 
wspólnie, a pościel i bieliznę zmieniano dość często.
Generał Rowecki posiadał przybory do pisania i pracował nad swoimi 
wspomnieniami z czasów wojny o niepodległość Polski. Niekiedy generałowi 
przekazywano listy i paczki od żony. Z pism więźniom dawano do czytania 
"Voelkischer Beobachter" i tygodnik Goebbelsa "Das Reich".
Egzekucje w Sachsenhausen, podobnie jak w innych obozach, przeprowadzano 
niemal codziennie. Także i tam Niemcy rozpoczęli oszpecanie więźniów, 
mianowicie piętnowali przywiezionych z Francji młodych partyzantów. Młodzi 
Francuzi byli z reguły skazani na śmierć, ale przedtem brano ich na tortury 
dla wyciągnięcia zeznań. Otóż tym oczekującym na swoją kolej skazańcom 
Niemcy robili na policzkach brązowe znaki w kształcie litery X czy też 
krzyżyka. Zdążył o tym powiedzieć żonie prokuratora więzień Władysław 
Skiba, siedzący tam od roku 1939 i wyznaczony do robót ogrodniczych w 
obozie.
Również z Berlina nadeszły dane, sumujące przebieg wielkiej zbrodni, 
której dokonali hitlerowcy na wiosnę w Warszawie. Likwidacja getta trwała 
od 19 kwietnia do 16 maja. Kierował akcją generał policji i dowódca brygady 
SS, Jrgen Stroop. Oprócz oddziałów SS i policji w akcji brały udział 
piesze jednostki Wehrmachtu, a także bateria artylerii lekkiej, pluton 
saperów z pociągów pancernych i batalion saperów sprowadzony z Góry 
Kalwarii. "Es gibt keinen jdischen Wohnbezirk in Warschau mehr" - 
"Żydowska dzielnica mieszkaniowa w Warszawie nie istnieje" - tryumfalnie 
oświadczyli Niemcy. Teren getta ma być zrównany z ziemią. Sami Niemcy 
twierdzą, że z 600 tysięcy Żydów, którzy stłoczeni byli w getcie, pozostało 
zaledwie 4-5 tysięcy robotników, którzy mają uprzątnąć teren i wydobyć z 
gruzów miliony cegieł tudzież tysiące ton różnych metali dla potrzeb 
niemieckich. Prócz tego ocaliło życie parę tysięcy Żydów, którzy różnymi 
sposobami zdołali ujść i ukryć się w polskich domach w Warszawie i na 
prowincji. Przeważnie były to kobiety i dzieci. Cała reszta wyginęła w 
obozach masowej zagłady. Likwidację nakazali Mller i Eichmann, oczywiście 
działając w myśl życzeń fhrera i po uzgodnieniu akcji z Himmlerem. Liczba 
rozstrzelanych Polaków w Gubernatorstwie już bliska jest 20 tysiącom, a 
prócz tego - oczywiście - setki tysięcy przebywa w więzieniach. Z 
Zamojszczyzny wysiedlono dalszych 20 tysięcy mężczyzn, kobiet i dzieci.
W dalszym ciągu Berlin przysyłał informacje z dziedziny wojskowej, 
świadczące o tym, że Niemcy w celu zastraszenia przeciwnika imają się 
środków rzeczywiście zbójeckich. Zmorą dla nich stały się naloty bombowców, 
dotkliwie dawała im się we znaki działalność komandosów i partyzantów 
nieprzyjacielskich. Agentki "Kuby" donosiły, że rodziny wybitnych działaczy 
partyjnych i dowódców szukają schronienia przed bombardowaniem Niemiec na 
terenach okupowanych. Tak na przykład żona pułkownika sztabu von 
Mellenthina wraz z pięciorgiem dzieci ulokowała się aż pod Poznaniem, w 
dawnym majątku rycerskim koło Chodzieży. Pisała o tym Litwinka, służąca u 
Mellenthinów, z którą agentki odnowiły dawny kontakt. Starając się 
uniemożliwić sprzymierzonym bombardowanie ośrodków przemysłowych, Wehrmacht 
lokuje tam tysiące jeńców alianckich. Jeńcy francuscy, radzieccy, angielscy 
i inni zostali umieszczeni w obozach przy zakładach zbrojeniowych Kruppa w 
Essen. W Lubece umieszczono oficerów polskich w sąsiedztwie koszar 
artylerii przeciwlotniczej, oflag Dorsten urządzono tuż przy ważnej śluzie 
na kanale Ren-Wezera. Wreszcie Himmler rozkazał wszystkim urzędom Sipo i 
SD, aby nie interweniowały w obronie ocalałych lotników nieprzyjacielskich, 
na których ludność "dokonuje samosądu". Nazywa się ich w prasie i w radio 
"Terrorfliegers" i wzywa do "spontanicznego" likwidowania tych lotników, 
którzy zmuszeni są do lądowania po uszkodzeniu ich samolotów.
"Znaczy - poszli na całego" - wnioskował Rybikowski.
Z Kopenhagi obrotna "Murka" także dowiozła materiał, a między innymi - 
dyslokację fabryk benzyny syntetycznej w Policach pod Szczecinem i w 
Mannheim oraz rafinerii w Magdeburgu, Derben, Ehmen, Brunszwiku i Heide w 
Holsztynie, fabryk benzolu w Bochum i Recklinghausen, dalej fabryk w 
Zistersdorf w Austrii i nad Balatonem na Węgrzech, skąd bez przerwy do 
Niemiec przez Bratysławę lub Pragę szły transporty. Również z Kopenhagi raz 
jeszcze potwierdzono, że na wyspie Uznam, przy ujściu rzeki Piany, 
pomiędzy wsiami Karlshagen a Peenemnde, znajduje się teren którego 
tajemnica strzeżona jest bodaj jeszcze pilniej niż kwatery polowej Hitlera. 
Obszar kontroluje Abwehra i oddziały esesmanów. Załoga tego olbrzymiego 
utajonego obozu musi być ogromna, skoro samo zaopatrzenie jego w żywność 
wymaga takiego transportu, jaki jest potrzebny dla dwóch dywizji. Agent z 
Kopenhagi, podobnie jak poprzednio inni informatorzy, był zdania, że 
kursujące pośród żołnierzy niemieckich pogłoski o nowych morderczych 
broniach fhrera mogą wiązać się z tym właśnie rejonem.
Wreszcie raport z Kopenhagi, zgodnie z innymi raportami, wymieniał liczbę 
1 miliona 300 tysięcy Polaków przymusowo wywiezionych do pracy w Niemczech.
"Zapakujemy to wszystko razem i damy japońskiemu konsulowi do wysłania 
przez kuriera" - powiedział major. Był zadowolony także i z nowych 
wiadomości, otrzymanych już w Finlandii, o stanie rzeczy na froncie 
wschodnim, a szczególnie podziwiał obrotność "Murki".
Zresztą zawdzięczał "Murce" jeszcze jedno, mianowicie okazję do 
bezpośredniego zetknięcia się w podróży powrotnej z typowym 
przedstawicielem młodych Niemiec. Do fińskiego portu pojechali osobno, 
innymi pociągami, ale z takim wyliczeniem, żeby trafić na ten sam statek i 
dopiero na pokładzie upozorować znajomość, niby przypadkowo zawartą podczas 
przeprawy przez Zatokę Botnicką. Aliści okazało się, że "Murka" już w 
pociągu zafundowała sobie towarzystwo kompana, i to nader szczególnego. Był 
nim przystojny, wysoki, młody Niemiec, wychowany w organizacji 
Hitlerjugend. "Murka" nazywała go po prostu Heinzem, a co najbardziej 
Rybikowskiego zastanowiło, ciągle mu coś półgłosem wyśpiewywała, wprawiając 
tym młodzieńca w żywe zadowolenie.
"Widocznie jest bardzo muzykalny, jak i ona" - gorzko pomyślał major.
Wyjaśnienie sytuacji przyszło, kiedy dzięki towarzyskim talentom "Murki" 
stworzyli na czas morskiej podróży trzymające się razem trio. Młody Niemiec 
okazał się prawnuczkiem znakomitego wiedeńskiego kompozytora Schuberta, 
dlatego to "Murka" śpiewała mu po kolei wszystkie zapamiętane przez nią 
pieśni sławnego pradziadka. Co do prawnuka, to miał on sporo tytułów do 
chluby osobistej. Po pierwsze - rozmawiał parę razy z samym fhrerem, po 
drugie - był adiutantem generała SS, Otto Ohlendorfa, dowódcy 
Sonderkommando przy działającej na południu Rosji 11 armii, po trzecie 
pisał książkę, której ambitny tytuł brzmiał obiecująco: "Narodziny 
Tysiącletniej Rzeszy". Był to młodzieniec poważny, szczery i skłonny do 
interesujących uogólnień. Po obserwacjach poczynionych na Ukrainie i na 
Krymie odwiedził Polskę, a teraz, otrzymawszy urlop, zajrzał do Finlandii i 
korzystał ze swobodnego tranzytu przez Szwecję, żeby zobaczyć na własne 
oczy "niemieckie dzieło" w Norwegii. "Zresztą - dodał - Francję już rok 
temu odwiedziłem, zaś w Niemczech za dużo huku, a ja chcę nareszcie spędzić 
urlop spokojnie, bez ciągłego przymusu schodzenia do schronów".
Porucznik Heinz Schubert, należący do grupy Ohlendorfa, oczywiście był 
świadkiem i uczestnikiem ogromnych akcji ludobójczych, nakazanych - jak 
podkreślał - przez ideę fhrera. Młodzieniec wypowiedział się o tym jako o 
"smutnej konieczności historycznej". Mówił:
- Świat jeszcze nie rozumie ogromu i znaczenia misji, którą my dziś 
wykonujemy. Świat nie rozumie także naszego poświęcenia. Religia na spółkę 
z przeżytym już dziewiętnastowiecznym humanitaryzmem przepoiła Europę 
sentymentami, współczuciem dla upośledzonych i w ogóle oddziałała 
rozbrajająco. Dopiero fhrer zawrócił Niemców z drogi, która prowadziła do 
nikąd. Fhrer połączył w swojej wielkiej koncepcji nowoczesny materializm z 
idealizmem dawnych Germanów. W ten sposób brutalną przyrodniczą 
rzeczywistość walki o byt uszlachetnia cel wyższy, a do osiągnięcia tego 
celu powołany jest przez Boga i historię naród niemiecki...
Stali tak we troje obok siebie oparci o poręcz i nadstawiali twarze pod 
chłodzący powiew morski. Przyjemność podróży przez pogodną i tego dnia 
słoneczną Zatokę Botnicką, którą przecinali, kłóciła się z ponurą niemiecką 
teorią, a także i z rezygnacją tchnącą z schubertowskiej melodii, którą 
nuciła "Murka".
Przyjmując śpiew za objaw przychylności dla siebie Schubert ciągnął:
- Smutek, oto co nas dręczy. Ten smutek, w którym odbija się jak w 
lustrze wzniosła i dumna niemiecka dusza. Nieraz mówiliśmy o tym z moim 
generałem. Bo proszę sobie tylko wyobrazić, co muszą odczuwać i przeżywać 
ci dobrzy ludzie, nasi niemieccy żołnierze, którzy otrzymali zadanie i 
rozkaz wybicia co do nogi milionów ludzi, to znaczy komunistów, Żydów, 
Polaków, Cyganów i tak dalej. Mój generał niezmiernie boleje nad 
psychicznymi doznaniami swoich żołnierzy, które nazywa "seelische 
Belastung", pragnąłby im zaoszczędzić cierpień duchowych, które odczuwają 
podczas spełniania swoich trudnych obowiązków. Ale na razie technika nie 
nadąża za koncepcją, proces oczyszczania Europy dokonywany jest, niestety, 
środkami jeszcze dość prymitywnymi, z wielką szkodą dla niemieckiego 
morale, bo zbyt wiele jeszcze mamy ludzi o miękkich sercach, o czułej 
duszy.
- Teraz zanucę wam pieśń "Doppelgnger", o sobowtórze - wtrąciła "Murka".
Mężczyźni spojrzeli na nią pobłażliwie i przychylnie, zaś "Peter Iwanow" 
zapytał:
- A cóż w Polsce? Co się tam dzieje?
- Właśnie i ja byłem ciekaw - odrzekł Schubert - bo przecież kolebką 
naszej tysiącletniej Rzeszy będzie zdobyty przez nas kraj nad Wisłą, kiedy 
już dokładnie oczyścimy go z Polaków. Na razie odbyła się tam 
"Grossaktion". Wybrano dość typowy rejom na południe o Warszawy, w 
okolicach miast Zamość i Biłgoraj, żeby przeprowadzić tam masowe 
wysiedlenie ludności. Dopiero po zebraniu doświadczeń z tej "Grossaktion" 
przystąpimy do wykonania największej w historii Europy operacji 
wysiedleńczej, a jednocześnie zasiedleńczej.
- Widział pan, jak to się odbywa?
- Naturalnie - odrzekł Schubert - po to jeździłem w tamte strony, tylko, 
widzi pan, na razie nasza "Grossaktion" została przerwana.
- Na razie?
- No tak, z powodu sytuacji na Wschodzie. Ale sądzę, że jak tylko pójdą 
lepiej nasze sprawy na froncie rosyjskim, to rozpocznie się i ciąg dalszy, 
bo w planie było wysiedlenie 150 tysięcy Polaków. "Grossaktion" w okręgu 
Zamościa - to jakby próba generalna na skalę prawdziwie kolosalną. 
Ostatecznie, przecież musimy wszystkich Polaków wysiedlić z obszarów, gdzie 
mają zapanować Niemcy. Zresztą, plan fhrera jest prosty: naród ten musi 
nam ustąpić, powinien zginąć, tak jak teraz giną Żydzi. 
- Niech pan coś opowie o przebiegu samej akcji Ŕpoprosił "Peter Iwanow".
- Nic w tym specjalnie ciekawego. Doświadcza się wrażeń raczej niemiłych. 
Nasze formacje otaczały wieś czy miasteczko. Zazwyczaj działo się to nad 
ranem. Ludzi wypędzano na jakiś ogrodzony plac. Na przygotowania do wyjazdu 
dawaliśmy od dwudziestu do czterdziestu minut czasu. Pozwalano zabrać 
trochę rzeczy i żywności. Opornych, naturalnie, popędzano lub nawet - w 
razie potrzeby - zabijano. Ginęło wiele starych ludzi i chorych, którzy nie 
mogli albo nie chcieli wyruszyć w drogę. No cóż, trudno! Krieg ist Krieg! 
Befehl ist Befehl! Każdy rozumie, że serce sercem, a rozkaz rozkazem.
- Cóż dalej?
- Na jakimś placu czy wygonie robiono przegląd zgromadzonych. Byłem przy 
tym. Na miejscu zostać mogli tylko zatrudnieni w pobliżu, na jakimś 
folwarku, tartaku czy na kolei. Tym przydzielano wspólne mieszkania. 
Następnie wybierano mężczyzn i kobiety - na parobków i służbę dla nowych 
gospodarstw, już niemieckich, bo w gospodarstwach po wysiedlonych zaraz 
zjawiali się nasi, z początku Niemcy besarabscy, a później znad Wołgi i z 
innych krajów. W miasteczkach pozostawialiśmy trochę Polaków, głównie 
fachowców, a więc urzędników, lekarzy, aptekarzy, rzemieślników.
- A co z masą główną? - pytał major, podczas gdy "Murka", jakby w 
roztargnieniu, przekornie śpiewała słynną "Pieśń łabędzią".
- Resztę transportowaliśmy do obozów, za druty. Ale są to obozy 
przejściowe, jeszcze prymitywne. Widziałem, jak rozpoczynały pracę komisje, 
które segregowały takie ludzkie stado na grupy, według planu. Polacy o 
fizycznych cechach niemieckich mieli prawo wyjechać na roboty do Rzeszy. 
Sporo dzieci przeznaczono do oddania naszym, niemieckim rodzinom w Rzeszy, 
wyrosną z tych dzieci dobrzy Niemcy. Naturalnie, pobytu w obozach nikt tym 
ludziom nie uprzyjemniał, celowo!
- Żeby tych leniwych ludzi zachęcić do wyjazdu na roboty? - domyślnie 
zapytała "Murka".
- No właśnie! Ale pani śpiewa doprawdy ślicznie!
- Iluż tych polskich chłopów mogło w obozach być? Ŕpytał major.
- Gdy opuszczałem rejon, było ich około dwunastu tysięcy. Ale, jak 
mówiłem, to są obozy przejściowe, nietypowe, ludzie napływają, ludzie 
znikają. Właśnie przy mnie postanowiono część dzieci gdzieś porozsyłać, bo 
gromadziło się ich w obozach po tysiącu i więcej... Polacy strasznie się 
mnożą! Jak króliki albo myszy! Samych niemowląt było ze dwie setki! 
Obrzydlistwo!
- A rodzice? Nie protestowali?
- A jakże, matki z pazurami, niby tygrysice, rzucały się na nas! Ale od 
czego szpicruty i baty? Jeszcze mam w uszach wrzaski i piski tych brudnych 
samic! Obrzydliwe!
Wstrząsnął się na wspomnienie przykrości, jakich doznał.
- Ileż tych dzieci wywieziono? I dokąd?
- Ze trzydzieści tysięcy. A dokąd? Nieważne! No, różnie. Do innych części 
kraju, do Niemiec, do obozów. Zresztą wiele pomarło, to po drodze, to w 
samym obozie... To bardzo przykre, prawda? Jak już powiedziałem, ludzkość 
powinna nam współczuć, bo oczyszczanie ze śmieci i wszy nie należy do zajęć 
przyjemnych. Cóż robić! Przeznaczenie wskazało nam tę ciężką i przykrą 
drogę.
I zwracając się do "Murki" poprosił, aby mu przypomniała, jak "idzie" 
któryś z fragmentów Niedokończonej Symfonii.
Wkrótce przebieg "Grossaktion" można było ocenić dokładniej. Komunikaty 
"Wielkiego Ojca" stwierdzały, że ubocznym skutkiem wysiedlania stały się 
masowe ucieczki chłopstwa do lasów, co znacznie wzmocniło tamtejsze 
oddziały partyzantów. Niektóre transporty kolejowe dzieci z Zamojszczyzny 
Niemcy podstawiali wprost pod rampę w Oświęcimiu, gdzie cukierkami zwabiano 
je wprost do krematorium. Robił tak między innymi esesowiec Hoffman. Inne 
dzieci uśmiercano zastrzykami fenolu. W obozie na Majdanku dzieci gazowano. 
Ludzi starych, którzy nie chcieli opuścić swoich domostw, Niemcy 
wymordowali, a tułające się po lasach rodziny tropiono przy pomocy psów. 
Razem "oczyszczono" 297 gromad ze 110 tysiącami ludzi. Kierownikiem 
"Grossaktion" był generał SS, Odilo Globocnik. Rybikowski na długo 
zapamiętał, z jakim respektem wymawiał to nazwisko przystojny prawnuk 
Schuberta.
"Naród złoczyńców niebezpiecznych dla całej ludzkości" - myślał.
Na szczęście dla kraju, niemieckie sprawy na wschodzie nie szły wcale 
lepiej, więc i wyzyskanie zamojskiego eksperymentu na większą skalę musiało 
się odwlec. Wynikło to wkrótce z kolejnej rozmowy, jaką major odbył z 
generałem Onoderą.
Polak spodziewał się, że Japończykowi będzie chodziło o wspólne 
"rozgryzienie" sytuacji wojennej; robili to przecież co pewien czas. Długą 
ścianę w gabinecie generała zajmowała olbrzymia mapa europejskiej części 
Związku Radzieckiego, a po drugiej stronie można było naocznie ocenić 
rozwój wydarzeń w obszarze Oceanu Spokojnego. Chorągiewki na szpilkach, co 
dzień dokładnie sprawdzane, oznaczały na obu mapach aktualną pozycję stron 
walczących. Zazwyczaj generała Onoderę obchodziły losy wojny 
japońsko-amerykańskiej na Pacyfiku, zatem Polak sądził, że i ta rozmowa 
potoczy się około najnowszych wieści z tamtego teatru wojny. Spojrzawszy 
więc na mapę Oceanu Spokojnego, stwierdził, że - zgodnie z ostatnimi 
komunikatami - około Mubo na Nowej Gwinei zatknięta już została flaga 
amerykańska, tak samo jak w Munda, jednym z ważnych portów lotniczych na 
centralnej wyspie archipelagu Salomona. Poza tym depesze doniosły, że 
sojusznicy rozpoczęli bombardowanie zajętej przez Japończyków wielkiej bazy 
morskiej Surabaya na Jawie. Ale generał, idąc za wzrokiem swojego gościa, 
wyjaśnił jakby mimochodem:
- W piątek, podczas ewakuacji lotniska w Munda, straciliśmy znowu 
krążownik i kilka mniejszych jednostek. Wszakże nie o tym chciałem dziś 
mówić. Chodzi mi o sprawy bliższe panu.
Rybikowski niespokojnie poprawił się na krześle. Od dawna już obawiał się 
momentu, który - jak przewidywał - musi przecież kiedyś nastąpić. Należeli 
do obozów nieprzyjacielskich; przełożeni generała dawno już pewnie 
protestują przeciwko opiece, jaką Onodera otacza polskiego oficera i jego 
tajemne poczynania... Tymczasem coraz żywsza działalność rzekomego "Peter 
Iwanowa" była możliwa właśnie dzięki tej opiece. Wyrazista twarz 
Rybikowskiego najwidoczniej zdradziła obawę, gdyż Onodera uspokajająco 
podniósł dłoń i wykonał gest przeczenia.
- Myli się pan, panie Iwanow, jeszcze nie nadszedł ten przykry moment, 
kiedy i nam wypadnie się rozstać. Dzisiaj chcę panu powiedzieć, do jakich 
doszedłem wniosków z myślą o panu. Czy pan zdaje sobie sprawę z tego, że 
losy wasze są już niemal przesądzone? Czy miał pan odwagę spojrzeć w 
przyszłość z całą zimną krwią, spojrzeć odważnie i przytomnie?
- Generale - odrzekł Rybikowski. - Przyznaję, że ostatnio wolę nie 
spoglądać zbyt daleko w przyszłość. 
- To źle - odrzekł Japończyk. - Polityka jest sztuką przewidywania.
- Ale ja jestem żołnierzem, przede wszystkim żołnierzem - odpowiedział 
major zrezygnowanym głosem. 
- Niechże będzie i tak, tylko że na pewnym szczeblu i w niektórych 
dziedzinach żołnierz musi patrzeć dalej, poza najbliższy horyzont. Tym 
bardziej gdy stamtąd, zza horyzontu, nadciąga wielka przemiana. A tak 
właśnie jest... Zresztą zaraz panu wyjaśnię, co mam na myśli... Jako 
przyjacielowi...
Poprosiwszy majora do rozwieszonej na ścianie mapy Związku Radzieckiego, 
mówił:
- Już raz przedyskutowaliśmy z panem kompletne niepowodzenie niemieckiej 
próby ścięcia łuku pod Kurskiem. Jednakże nie mieliśmy wtedy wszystkich 
danych, bo dopiero ostatnio dane te do nas napłynęły i dopiero teraz 
pozwalają na wyciągnięcie wniosków.
Ze sterty leżących na biurku papierów wybrał kilkustronicowy elaborat. 
Zaglądając co pewien czas do jego treści, ciągnął:
- Od północy szła tam 9 armia generała Modela, a od południa nacierała 4 
armia pancerna generała Gothy. Razem kilka tysięcy czołgów, nie licząc mas 
piechoty i artylerii. Tymczasem Rosjanie zdążyli zamienić tak zwany "Kurski 
Łuk" w prawdziwą fortecę. Niemieckie kleszcze, które miały pochwycić i 
zmiażdżyć kilkadziesiąt rosyjskich dywizji, nie zeszły się. Mimo pewnych 
początkowych postępów Niemcom zabrakło aż stu kilometrów do zamknięcia 
owych straszliwych nożyc. Następnie Rosjanie przeszli do przeciwnatarcia i 
podają, że w ciągu ubiegłego miesiąca zniszczyli Niemcom ponad 4 600 
czołgów i ponad 1 600 dział oraz blisko 2,5 tysiąca samolotów. Liczbę 
zabitych Niemców określa Moskwa na 120 tysięcy, a jeńców na przeszło 12 
tysięcy. Cena nieudanej ofensywy okazała się straszna!
- Niemcy podają, że straty rosyjskie były jeszcze większe - zauważył 
major.
- Wiem i o tym. Ale niech pan powie, w jakim celu tak kosztowna operacja 
została rozpoczęta? I to - jak słychać - wbrew opinii generała Guderiana? 
Przecież bitwa o Kursk nie mogła w żadnym razie rozstrzygnąć wojny, prawda?
- Oczywiście, że nie - przyznał major. - Niemcom chodziło o nadwerężenie 
potęgi rosyjskiej, o nic więcej. Byliśmy co do tego zgodni.
- Racja! Tak więc bitwę o kurski występ Niemcy rozpoczęli w nadziei, że w 
ten sposób znacznie osłabią siły Rosjan. Mówiąc jaśniej, chodziło im o 
przywrócenie poprzedniej równowagi sił. Czy pan się z tym zgadza? 
Rybikowski skinął głową.
- Niemcom nie udał się zamiar - ciągnął Onodera - przy tym sami oni 
doznali ogromnej szkody, trudnej do powetowania. Straty po stronie 
rosyjskiej, jak wiemy, mimo ich rozmiarów nie zmieniły faktu, że strona ta 
góruje. Rosjanie mają dziś przewagę nie tylko w ludziach, ale także w 
czołgach i artylerii, a może i w powietrzu. I przewaga ta będzie wzrastała. 
Cóż w takim razie oczekuje Niemców? Po tak kosztownej próbie sił?
- Będą się cofali. Niechętnie, pod presją, lecz należy się liczyć z ich 
odwrotem. Mówiliśmy także i o tym, panie generale - odrzekł major.
- Już się cofają - zauważył Onodera. - Rosjanie zapowiadają wejście do 
miast Orzeł i Biełgorod, a więc znajdą się na północ i na południe od 
samego Kurska. Jeszcze dalej na północ są już w pobliżu Briańska i 
Smoleńska, a jeszcze dalej na południu - u bram Charkowa. Gdzież zatrzymają 
się Niemcy?
- Na Dnieprze... - zaczął major. - Na Dnieprze chyba...
- Na Dnieprze - przerwał generał - nie utrzyma się strona, która już dziś 
jest słabsza. Wynika z tego, że wkrótce już, może w ciągu kilku miesięcy, 
Rosjanie znajdą się u waszych dawnych granic. Tak czy nie? A następnie - na 
rdzennie polskich ziemiach, prawda? Czy może pan sądzi, że wpierw dotrą do 
was Anglicy? Albo Amerykanie? Może ci, co teraz wylądowali na Sycylii?
- To mało prawdopodobne - przyznał major.
- W takim razie należy uważać niemal za pewnik, że Armia Czerwona wkroczy 
do Polski w walkach i będzie dalej wypierać Niemców na zachód. Z Polski, a 
także z Rumunii, z Czechosłowacji, może i Węgier... A jak panu wiadomo, 
żadna armia walcząca nie znosi na swoim terenie dwuwładzy ani kompromisów. 
W Polsce nie będzie wtedy miejsca na agendy kierowane z Londynu. Na co 
liczycie?
- Churchill i Roosevelt obiecywali generałowi Sikorskiemu, zobowiązali 
się poniekąd - zaczął major. - A także Stalin traktował Sikorskiego 
przychylnie...
- Wiem. Ale generał Sikorski, wobec którego tamci poczynili pewne 
zobowiązania, już od miesiąca nie żyje. Stanowiska w waszym rządzie 
emigracyjnym objęły osoby, z którymi Churchill może się nie liczyć. Tym 
bardziej - Moskwa! Panie majorze, wiem, że to pana zaboli, ale kraj wasz 
albo całkiem utraci niepodległość, albo wejdzie w orbitę Rosji. Już za rok, 
a może i wcześniej... Co uczyniliście, żeby jakoś te nieuchronne fakty 
przyjąć? Jak przygotowaliście do nich ludność kraju?
- Nic nie zrobiliśmy, bo zresztą nic uczynić nie możemy. Cała nadzieja, 
że może karty się odwrócą, zmienią - wolno i niepewnie mówił major.
- Że Niemcy sytuację opanują? Że z opresji wyjdą zwycięsko? Chciałby pan 
tego? 
- Przenigdy! - zaprotestował Rybikowski z żarem. - Bo wówczas koniec z 
nami! Jeśli wyrzekłem słowo "nadzieja", to w związku z postawą mocarstw 
zachodnich.
- Nadzieja, nadzieja - Onodera wypowiedział to pobłażliwie. - Ależ świat 
kieruje się kategoriami realnymi. Gdzieś w Europie, może na Renie, może na 
Elbie, może u waszej zachodniej granicy przebiegnie nowa linia podziału na 
strefy wpływów. Tymczasem...
Onodera zajrzał znowu do swoich papierów.
- Tymczasem - ciągnął - Anglosasi, wciąż odkładając ryzykowną imprezę 
desantową, czynią wszystko możliwe, aby zasłużyć sobie na uznanie Kremla, 
choćby przez masowe naloty na ośrodki przemysłu niemieckiego. Niemcy 
określają to trafnie jako "bitwę o Ruhrę", gdzie wszystkie już miasta są 
bombardowane, i to bardzo metodycznie. Ponad tysiąc myśliwców i 30 tysięcy 
dział przeciwlotniczych broni Zagłębia Ruhry, lecz bez większego skutku. 
Kolonię bombardowano ponad 100 razy, czasem spadało na miasto po tysiąc 
bomb. Na Hamburg spadło ostatnio chyba trzy razy tyle. Na wiele innych 
miast... Węzły kolejowe w Turynie, Rzymie, Paryżu leżą w gruzach. I mnóstwo 
innych. Zniszczenia są olbrzymie. Konsul daje mi znać z Hamburga, że miasto 
nieprędko będzie można odbudować. Zniszczono tam stocznię, pływające doki, 
rafinerie, zbiorniki paliwa, fabryki amunicji, mosty. Pożary gasiły 
oddziały straży ogniowej aż z Kilonii, Bremy, Hanoweru, jednak nie było 
rady, bo i wodociągi zostały uszkodzone. Ewakuowano z Hamburga już ponad 
800 tysięcy mieszkańców. A wczoraj w nocy rajd powtórzono. Pojmuje pan, na 
co się zanosi? Całe Niemcy zostaną potraktowane w ten sposób, dokładnie i 
bez litości. Armie będą się biły, ale wreszcie ludziom zabraknie amunicji, 
a maszynom paliwa. Czytał pan o rajdzie dwustu "Liberatorów" na rumuńskie 
zagłębie naftowe w Ploesti? To samo działanie i taki sam skutek. A dziś w 
nocy zrównano z ziemią jakiś ukryty obóz niemiecki na wyspie Rugii. Plan 
jest jasny. Alianci zachodni obezwładniają Niemców, a wykończyć ich mają 
Rosjanie... Ale już teraz jesteśmy świadkami przełomu w tej wojnie, oto co 
chcę powiedzieć! Panami sytuacji będą Rosjanie, to jasne!
Przerywając tok rozumowania, Onodera chwilę milczał, po czym zadał 
pytanie:
- Cóż pan na to?
Rybikowski, zwykle opanowany i cicho mówiący, nagle wybuchnął:
- Nic, panie generale, absolutnie nic! Chyba to, że z przerażeniem myślę 
o losie moich rodaków, kiedy przez Polskę zacznie się toczyć wojenny 
walec... To będzie straszne, straszne!
Poczerwieniawszy na całej twarzy aż po rude włosy nad zmarszczonym 
czołem, spokojniej zakończył:
Czy jednakże pan generał się nie myli? Jeżeli chodzi o ten przełom?
- Odpowiedź dają panu Włosi, którzy już zmusili Mussoliniego do 
ustąpienia i rozwiązali partię faszystowską. Właściwie są gotowi do 
kapitulacji. Odpowiedź daje Szwecja, po raz pierwszy ryzykując zatarg z 
wszechmocnym do niedawna Hitlerem. Słyszał pan? Niech pan uzupełni swój 
przyszły meldunek. Bo i w tym celu zatrzymałem tu pana.
- A cóż się stało?
- Rzecz bardzo znamienna. Wiem, że Szwecja unieważnia w tych dniach umowę 
kolejową, która zezwalała żołnierzom niemieckim na przejazd z Rzeszy i z 
Finlandii do Norwegii i z powrotem.
- Nie może być! A tranzyt wojska do Finlandii?
- Nie wiem, co z tym będzie. Ale Szwedzi już obecnie zapowiadają, że z 
dniem 1 października zaniechają transportu wszelkich niemieckich paliw. Jak 
pan widzi, małe narody zaczynają się buntować przeciwko wszechwładzy 
Berlina. A to oznacza początek końca...
Wtem zaterkotał telefon. Generał ujął słuchawkę i rozmawiał z kimś po 
japońsku, ale od czasu do czasu spoglądał na majora, jakby w zakłopotaniu. 
Odłożywszy słuchawkę, zastanowił się i powiedział:
- Mamy świeży dowód nerwowości. Pański niedawny meldunek był słuszny, 
Niemcy znowu potroili w Szwecji liczbę swoich agentów. Dzwonił mój 
zastępca. Za chwilę tu będzie. Nie sam, z kimś. Otóż - widzi pan...
Rybikowski zaczął się żegnać.
- Nie - odrzekł nagle Onodera. - Nie mogę pozwolić, aby ten ktoś pana 
zobaczył. Bo oni są już w drodze. Proszę, niech pan wejdzie tam...
Otworzywszy prowadzące do znanej już majorowi przyległej alkowy małe 
drzwiczki, prawie wepchnął do nich majora, a drzwi za nim zamknął na klucz. 
W parę minut potem w gabinecie generała rozległy się gardłowe dźwięki 
niemieckiej mowy. Niewola mąjora trwała krótko. Po kilkunastu minutach 
Japończyk wypuścił swojego gościa. Z uśmiechem tłumaczył:
- Kurtuazyjna rewizyta. Niech pan ostrożnie wyjrzy zza firanki przez 
okno. Będą wsiadali do samochodu... I niech pan zapamięta sobie miłą 
twarzyczkę osobistości, której towarzyszy mój zastępca.
Major znieruchomiał przy oknie.
- No i cóż? - wesoło zagadnął generał. - Widział pan kiedy tego 
Siegfrieda? Bo to jest Niemiec. I jaki Niemiec!
- Tak jest - odrzekł major. - Widziałem go już. Ale nie tu. Skądże się 
wziął?
- I nie wie pan, kto to jest?
- Nie wiem. Po raz pierwszy zobaczyłem tego człowieka w Warszawie, na 
parę miesięcy przed wybuchem wojny. Przyjeżdżał w charakterze inżyniera i 
przez parę dni wysiadywał w salonie wystawowym "Mercedesa" w hotelu 
"Bristol". A później mało nie wlazłem na niego w pewnej restauracji 
berlińskiej. Czy to jakiś oficer z wywiadu niemieckiego? Ma na twarzy ślady 
po studenckich pojedynkach.
Onodera uśmiechnął się i odrzekł:
- Nie, drogi majorze, to nie jest jakiś tam oficerek, to rewizyta szarej 
eminencji hitlerowskiego aparatu policyjnego, Waltera Schellenberga we 
własnej osobie. Twarz jego, owszem, nosi chlubne znaki rapierów.
Zadowolony z efektu mówił dalej:
- Ten sam, który już od paru lat nadaremnie węszy za kimś, co ustawicznie 
psuje mu szyki w Berlinie i Sztokholmie.
I dodał:
- Uzupełniłbym pański ostatni meldunek o nowym najeździe Niemców na 
Szwecję. Dodałbym mianowicie, że dla zapewnienia ciągłych dostaw szwedzkiej 
rudy żelaza i niklu z rejonu Petsamo Berlin nie oszczędza Sztokholmowi ani 
nęcących obietnic, ani przerażających pogróżek. Wizyta Schellenberga to 
również sygnał, o którym dopiero co rozmawialiśmy. Wielki przełom już się 
dokonał!
W życiu "Peter Iwanowa" na pozór nie zaszły żadne zmiany. Jak dawniej, 
sprawy goniły jedna drugą i nawet chwili wolnego czasu brakło. Niemal co 
dzień należało skomunikować się osobiście lub przez telefon z licznymi 
"skrzynkami". Jeśli panna Majken, zamieszkała na Celsius Gatan biuralistka 
z Milkcentralen, prosiła na herbatę, znaczyło to, że otrzymała świeżą 
pocztę. Odwiedziny u Edit i jej męża - dentysty na jednym z przedmieść 
Sztokholmu z tegoż powodu wypadały nader często. Czasem pomagała majorowi 
córka hrabiego Czernina, dawnego męża stanu w cesarstwie Austro-Węgier, a 
także pozwalała na swobodne korzystanie z mieszkania pani Brita ze znanej 
rodziny szlacheckiej, wreszcie mądrą towarzyską reżyserię prowadziła na 
rzecz majora zamożna Szwedka, pani Ebba Townsend, wdowa po Amerykaninie. 
Ostatnia z tych pań posiadała w Saltsjbaden parę nadmorskich will z 
własnymi motorówkami i jachtami na Ingarfiorden i pod pozorem spotkań 
towarzyskich ułatwiała kontaktowanie się agentom stron wojujących. 
Rybikowski mógł się tam przyjrzeć doktorowi Karlowi Sternowi, agentowi 
admirała Canarisa, gdy ten poszukiwał jakiejś nowej drogi dla nawiązania 
kontaktu z Anglikami lub Amerykanami. Jedna z przyjaciółek pani Ebby, 
niejaka markiza Lagergen, mieszkała po drugiej stronie zatoki, w Tyres; ta 
znów często jeździła do Berlina i jako posiadaczka wspaniałego zbioru broni 
myśliwskiej urządzała wystawę broni razem z samym Goeringiem. Również i ta 
wielka dama gotowa była do okazywania pomocy, ale wydała się majorowi 
głupia, a więc szczególnie groźna. Większy pożytek był z Dunki Margit, 
która pracowała w duńskiej firmie produkującej wyroby metalowe i często 
kursowała na trasie pomiędzy centralą w Kopenhadze a filią tej firmy w 
Sztokholmie. A najbardziej niezawodna była sekretarka generała, panna 
Kjessler.
Ostrzeżeń przybywało. Do japońskiego attaszatu dzwonili jacyś ludzie i po 
polsku prosili do telefonu "Polaka". Razu pewnego panna Majken wyszła do 
biura, ale że coś zapomniała wziąć z domu, więc wróciła. Zastała drzwi 
swojego domu otwarte i dostrzegła zmykających ludzi. Nic nie zginęło, tylko 
rzeczy były porozrzucane. Szukano więc papierów lub samego "Peter Iwanowa", 
który po całonocnym szyfrowaniu opuścił ten dom wczesnym rankiem. Pani Ebba 
Townsend, nie w ciemię bita pięćdziesięciolatka, nieraz zapraszała 
sympatycznego "Mandżura" do siebie, aby mógł tam spokojnie i bezpiecznie 
odrobić zaległe "roboty domowe". Narzucała mu się teraz sportsmenka 
norweska, Agni Krein, podobno agentka Quislinga, osóbka niezwykle 
ciekawska, żyjąca nie wiadomo z czego.
Major z reguły nie brał na postojach pierwszej oczekującej taksówki, a w 
drodze zawsze starał się przesiąść do innej. Szczególną ostrożność 
zachowywał teraz podczas wypraw do Skansenu, prosząc niekiedy któregoś z 
Japończyków, aby także wybrał się na spacer w pobliże miejsc umówionych. 
Uważać należało również na jezdniach, bo ulubiony przez Niemców sposób 
mordowania ludzi niewygodnych polegał na doścignięciu ofiary samochodowym 
zderzakiem. Dla mylenia za sobą tropów major czasami dzień cały siedział na 
przygodnej kwaterze i porządkował swoje materiały lub je szyfrował albo też 
robił skrupulatne rachunki, bo londyński budżet był ograniczony, a z 
żadnych subwencji japońskich, rzecz jasna, Polacy nie korzystali. W ogóle 
praca agentur kosztowna nie była. Zamykając rachunki z lat ubiegłych, 
Rybikowski mógł stwierdzić, że i Jakubianiec, i Duszkiewicz gospodarowali 
pieniędzmi rzetelnie i oszczędnie. Dla przykładu - miesięczne wydatki 
agencji berlińskiej niewiele przekraczały kwotę 2 tysięcy marek. Wobec 
ogromnych kosztów wywiadu prowadzonego przez wielkie mocarstwa, nakłady 
polskie wyglądały więc bardzo skromnie.
W ostatnim roku namnożyło się informatorów i współpracowników, którzy 
działali zupełnie bezinteresownie. Najwięcej pożytku w tym okresie 
przyniosła majorowi panna Margit Sachs, młoda kobieta pochodzenia 
żydowskiego, która pracowała w jednym z wielkich biur okrętowych, a znała 
koleżanki i kolegów w innych tego rodzaju przedsiębiorstwach. Krótko 
mówiąc, odważna i zacięta dziewczyna stanęła na czele małej placówki, 
zajmującej się cichym sabotażem. Panna Sachs miała co prawda znajomości w 
poselstwie radzieckim, ale tak się złożyło, że wolała współpracę z "Peter 
Iwanowem".
- Do Obo idzie transport - mówiła. - Na pokładzie popłynie nasz człowiek. 
Trzeba mu dać stosowną instrukcję, co ma robić, i zapewnić środki na powrót 
po wykonaniu zadania.
Były to koszty minimalne; dla siebie panna Sachs nigdy niczego nie 
żądała, ożywiona pasją działania.
- Oto spis ładunków odchodzących z kopalń w Kiruna do Lulea - raportowała 
innym razem. - Potrzeba trochę pieniędzy na organizację...
Na innej trasie, do portów niemieckich, kursowały statki z masowymi 
ładunkami wyrobów gotowych, jak łożyska toczne, głównie dla czołgów, oraz 
części elektrotechniczne. Rybikowski nieraz wyprawiał się do portu Gvle na 
północ od Sztokholmu albo Norrkping na południe od stolicy, a często 
chodził na załadunkowe nabrzeża w samym Sztokholmie, łakomie obserwując 
skrzynie z napisami "SVEA", "Erickson" lub "SKF". Miedź elektrolityczna, 
uszlachetniana stal, aparatura elektrotechniczna, no i owe, tak niezbędne 
dla czołgów i samolotów, łożyska toczne - oto czego najpilniej potrzebowała 
Rzesza, co masowo sprzedawali jej Szwedzi.
O zupełnym zatrzymaniu tej metalowej rzeki nieprzerwanie przecinającej 
Bałtyk można było tylko marzyć. Realne możliwości, stosowane zresztą bardzo 
ostrożnie, aby nie obudzić nadmiernej czujności Niemców i Szwedów, 
ograniczały się do subtelnych, małych poczynań, mogących transport 
przedłużyć, opóźnić lub skomplikować. Pośród uwijających się dokerów i 
marynarzy byli tacy, co podjęli się wywołać uszkodzenie sterów, maszyn i 
dźwigów albo wzniecić w ładowniach pożar. Kiedyś statek nie dopłynął do 
celu - wsypany do oliwy piach zrujnował maszynę. Kilkanaście razy udało się 
przeznaczony do pilnej wysyłki towar skierować, niby omyłkowo, do 
niewłaściwego portu, kiedy indziej stosowano chwyt wymyślony przez Margit: 
oto na skrzynkach przeznaczonych dla określonego adresata w Niemczech 
malowano lub nalepiano adres innego zakładu przemysłowego, w innej części 
Rzeszy. Niekiedy podmieniano faktury, parę razy skrzynki z łożyskami 
tocznymi dla czołgów odesłano z powrotem do fabryki pod jakimś fałszywym 
pretekstem.
"Świetne sposoby. Zanim się tam połapią, zwłoka wyniesie parę tygodni" - 
chwalił nową adeptkę "Peter Iwanow". Wreszcie i to się skończyło z chwilą, 
gdy zadzwonił fatalny telefon. Mówiła Margit. Ton jej brzmiał stanowczo:
- Chciałabym cię spotkać, ale nie mam czasu. Za jakieś dwa tygodnie, 
owszem. Czemu dopiero za dwa tygodnie? Bo jestem bardzo zmęczona, no i 
zajęta.
"Nie mam czasu" oznaczało dzień następny. Dwa tygodnie, czyli 14 dni, 
określało godzinę czternastą.
- No, trudno, niech będzie za dwa tygodnie - zgodził się. - A skąd 
dzwonisz?
- Z miejsca, gdzie jest dużo słońca i piękny widok - zwięźle odrzekła i 
położyła słuchawkę.
"Dużo słońca i piękny widok" oznaczało galerię na najwyższym piętrze w 
restauracji "Pagoda" na Kungsgatan. Lokal nie cieszył się frekwencją, 
często nie widziało się tam w ogóle nikogo.
I tam właśnie "Peter Iwanow" dowiedział się, że działalność panny Sachs 
została wykryta. Tegoż dnia dziewczynę zaaresztowano, zdążyła jednak 
przekazać majorowi ostatni raport. Bita przez policję szwedzką, której 
asystowali gestapowcy, przyznała się do organizowania sabotażu i do 
znajomości z "Peter Iwanowem", ale nie ujawniła nikogo ze swoich 
pomocników. Bardzo szybko skazano kobietę na karę dwu lat więzienia. Matka 
panny Sachs nie chciała przyjąć od majora żadnych pieniędzy. "Moja córka 
robiła to dla idei" - oświadczyła ambitnie.
Tak dobiegał końca "skansenowski" okres roboty majora. Wkrótce szwedzki 
generał Kjelgren zażądał od Onodery, aby zaniechał wszelkich stosunków z 
niejakim "Peter Iwanowiem". "Chcemy, żeby w ciągu trzech dni człowiek ten 
opuścił Sztokholm" - kategorycznie zażądali Szwedzi. Pułkownik Brzeskwiński 
dał o wszystkim znać Londynowi i otrzymał dla majora rozkaz powrotu. 
Przedostatniej nocy grudniowej "Peter Iwanowi" znikł na zawsze. Do 
angielskiego samochodu wsiadł podpułkownik dyplomowany Michał Rybikowski. 
Nocą zawieziony na nie znane mu lotnisko, obudził się rankiem w Anglii.
Nocy tej, w trzecią rocznicę wielkiego niemieckiego nalotu na Londyn, 
kilkaset angielskich lancastrów i halifaxów uniosło w powietrze dwa tysiące 
ton bomb. Celem wyprawy był Berlin. Dzieci polskie, zabrane dwa lata temu z 
Wielkopolski na roboty do Dniepropietrowska i Kremieńczuga, należały teraz 
do "Katastrophen-Einsatz", czyli uprzątały wraz z tysiącami innych 
niewolników berlińskie ruiny po nalotach poprzednich. W przededniu 
Sylwestra berlińska publiczność usiłowała się już bawić, podpici Niemcy 
głośno życzyli sobie zwycięstwa. Wtem zerwało się dzikie wycie syren i 
chłopcy szybko wpadli do najbliższego schronu. Za sobą słyszeli wrzaski i 
jęki.
Kiedy już rozpoczęły się detonacje i łoskot walących się domów zagłuszył 
niespokojne rozmowy, przez ciżbę Niemców przecisnął się żandarm.
- Obcokrajowiec? - zapytał jednego z chłopców. 
- Tak jest.
- Polacke? 
- Tak.
- Jakim prawem, ty, co pochodzisz z bydlęcego narodu, znalazłeś się 
tutaj, pomiędzy niemieckimi obywatelami?
Uratowała chłopca nowa seria wybuchów, która pozwoliła mu uciec od 
wystraszonego żandarma w inny koniec schronu.
Rankiem wychodzący chłopcy widzieli na schodach mnóstwo ludzi zabitych, 
zaduszonych, obróconych w miazgę. Trupy i różne części ciała leżały osobno, 
rozdarte nie tylko przez bomby, ale i przez dziki popłoch samych Niemców, 
którzy tratowali się w panice.
- Ty przeklęty, leniwy polski psie! - wołał niemiecki kolejarz wyższej 
rangi do Polaków rozbierających zniszczony przez alianckie bomby dworzec w 
Poczdamie.
- Du, verfluchter polnischer Hund! - coraz to rozlegało się w fabrykach, 
wszędzie tam, gdzie pracowali Polacy.
Furia Niemców obracała się teraz głównie przeciw nim, jako - ich zdaniem 
- głównym winowajcom cierpień i strat.
A w ślad za Rybikowskim poszedł ze Sztokholmu list. 
"Wydaje mi się, że wyskoczyłeś w odpowiednim momencie - pisała do Londynu 
jedna z informatorek. - Przez panią Ebbę dowiedziałam się, że szczęśliwie 
dojechałeś... Bałam się, że mogło ci się co stać, bo tutejsi Włosi 
wiedzieli o twoim wyjeździe i w ogóle o tobie mówili już na 14 dni 
przedtem. Gdy przyszłam do biura, generał powiedział mi, że wyjechałeś do 
Finlandii w drodze na Bałkany oraz że musiałeś wyjechać, gdyż policja 
szwedzka tego zażądała..."
Korespondentka donosiła dalej, że Szwedzi obawiają się bardzo 
przyszłości, mianowicie zajęcia ich kraju przez Rosję. Nadmieniła też o 
japońskim generale, że "jest mniejszy z każdym dniem", teraz to nawet i 
niektórzy Szwedzi już nie kłaniają się mu na ulicy.
d
Z pamiętnika Heleny M.
d
Przywieziono i rozdzielono pomiędzy rodziny w Puławach dzieci ocalone z 
Zamojszczyzny. Mały Kazio najwyraźniej boi się w ogóle wszystkich 
dorosłych. Wandzia mówi: "Tatusiowi banderowcy odrąbali głowę i ręce. Głowa 
poleciała po podłodze, a ręce odlecieli każda osobno. Ja sama to widziałam, 
bo stałam koło tatusia". Irka mówi: "Niemcy nazabijali ludzi, a resztę 
gdzieś wywieźli..."
Janeczka, Czesia, Jadzia, Lodzia i Marysia - to panny urzędniczki w 
starostwie. Zawsze pięknie ubrane, są w łaskach u landrata i u innych 
Niemców. Postanowiły teraz urządzić karnawałową zabawę. Poszły zaprosić na 
nią pana X, Niemca. A on im na to: "Giną wasi żołnierze, giną polscy 
chłopcy i dziewczęta w Oświęcimiu, codziennie umiera także bardzo wielu 
spośród nas, Niemców, a wy chcecie tańczyć?!" Zabawa jednakże odbyła się, 
bo "młodzież musi się wyhasać", jak powiadają niektóre z matek. Podczas tej 
zabawy Niemcy obstawili całe miasteczko strażami...
Nad lasy w okolicach Góry Puławskiej nadleciały samoloty i zrzucały bomby 
w tych rejonach, skąd rozległ się terkot karabinów maszynowych. We wsi 
mówiono, że to oddziały partyzanckie napadły na jakieś niemieckie zakłady i 
magazyny w lasach koło Janowa i Solca. Widziałam sama cztery razy 
partyzantów, którzy zjawiali się nocą w majątku Boguszówka, dokąd jeżdżę w 
interesach. Za pierwszym razem oddział był mieszany, składał się z Rosjan, 
Polaków i Żydów. Dowodził zbiegły z niewoli oficer radziecki, Ormianin. 
Potrzebowali tłuszczu, chleba, ubrań i lekarstw. Był i oddział polski, 
zabrał kilka owiec i świń oraz cały zapas spirytusu i wódki. Za trzecim 
razem dwóch oficerów w czapkach z orzełkami przyjechało w dzień bryczką. 
Prosili o bandaże lub bieliznę na płótno opatrunkowe, jodynę i żywność, 
głównie cukier i słoninę. Za czwartym razem znowu zobaczyłam 
dowódcę-Ormianina. Jego partyzanci zniszczyli stację w Garbatce, uwolnili 
wielu aresztowanych w Zwoleniu i w Policznej, a także wykoleili pociąg. Tak 
się przechwalali, jednakże w Policznej odbili aresztowanych nie oni, tylko 
akowcy, o czym dowiedziałam się później. Zachowanie się ich zawsze było 
poprawne, a właściciel majątku z powodu strat łamał ręce, jęczał i 
rozpaczał, przypominając mi znaną z literatury postać Chilo Chilonidesa. 
Oddziałów partyzanckich jest coraz więcej i są coraz liczniejsze. W 
szpitalu - częste kłopoty z ukrywaniem rannych.
Gambit"
Bardzo chciałem pokazać Michałowi Rybikowskiemu piękną osobliwość 
Wielkiego Londynu, jaką stanowi zespół ogrodów nad Tamizą w okolicy Kew i 
Richmondu: ogrody Królewskie, Syon Park, Old Deer Park i Richmond Park, a 
wreszcie miejsca, gdzie małe sosnowe i świerkowe laski żywo przypominały 
Polakom krajobraz rodzimy. "Mniejsza o egzotyczne bambusy, palmy i 
rododendrony, zaprowadzę cię tam, gdzie poczujesz się jak w kraju" - 
namawiałem go.
Nasza wspólna wycieczka do słynnych Kew Gardens nigdy jednak do skutku 
nie doszła. Podpułkownik Rybikowski pracował całymi dniami w sztabie 
naczelnego wodza i mógł dotrzymywać mi towarzystwa tylko wieczorami, kiedy 
stosowniejszą rozrywką wydawał się raczej stolik restauracyjny z jego 
ponętami, a nie spacery w londyńskich ogrodach, zresztą ciemnych, bo 
obowiązywał nakaz zaciemniania. Z nastaniem roku 1944 Luftwaffe ponowiła 
swoją nękającą agresywność, co prawda już znacznie osłabioną.
Z początku nic nie wiedziałem o planach Rybikowskiego na przyszłość. Ot, 
po prostu odnowiliśmy przedwojenną warszawską znajomość, radzi ze 
spotkania, a czuliśmy się ze sobą dobrze chyba dlatego, że Michałowi 
najwidoczniej wcale nie przypadła do gustu sztabowa londyńska socjeta, od 
której i ja coraz bardziej stroniłem. Zresztą perypetie wywiadu w Niemczech 
fascynowały moją wyobraźnię, a znów moje relacje z poznanych w czasie wojny 
terenów i środowisk wielce interesowały Rybikowskiego. Wspólnych przekonań 
i zgodnych ocen nie mieliśmy, ale coś nas przecie łączyło - i myślę, że owo 
"coś" polegało na wzajemnym zaufaniu do osobistej bezinteresowności, z jaką 
obaj traktowaliśmy w dyskusjach temat główny, mianowicie przyszłość Polski. 
Bo tak już było, że emigracyjne "długie nocne rodaków rozmowy" krążyły 
zazwyczaj wokół tego wiecznie aktualnego problemu.
Jak to się zazwyczaj zdarza, świeżo mianowany podpułkownik nie mógł w 
jednej sekundzie odciąć się od kilku lat, kiedy działał jako "Adam" czy 
"Peter Iwanow". Różnego rodzaju sprawy przyszły w ślad za nim do Londynu, 
chociażby dla znalezienia jakiejś stosownej odpowiedzi na kłopotliwe 
zapytania generała Onodery. Japończyk był pewien, że Rybikowski zajmuje w 
emigracyjnym sztabie stanowisko "bardzo wysokie", a tymczasem podpułkownik 
wciąż nie mógł powziąć pewnej decyzji zasadniczej. Poważnych trosk 
przysparzały mu sprawy agentów, do których, co prawda, odeszły karty 
pocztowe z umówionym sygnałem zawieszenia roboty, ale brakowało pewności, 
czy zawiadomienia te do wszystkich adresatów dotarły. Z kolei należało 
przekazać przynajmniej część informatorów i agentów wywiadowi Armii 
Krajowej, który zresztą znakomicie rozszerzył już swój zasięg. Jednakże 
przeprowadzenie tego nie było łatwe - wymagało szeregu subtelnych posunięć. 
Któż zmusi trzy oddane "Kubie" berlińskie niewiasty albo "Murkę", aby nagle 
zaufały komuś obcemu, i to nie znanemu? Z jakiejże racji skandynawscy 
inżynierowie i biznesmeni mieliby nagle zawierzyć swoje losy choćby 
pułkownikowi Brzeskwińskiemu, z którym się nie przyjaźnili i którego w 
ogóle nie znali?
Naturalnie, nie mówiliśmy wówczas z Michałem o sprawach, które stanowiły 
rzeczywiście "śmiertelną", jak to się mówi, tajemnicę wielu osób, ale 
między innymi wysłuchałem Michałowej historii ze sztandarami, on zaś moich 
spostrzeżeń, które poczyniłem jako oficer służby prasowej na wszystkich 
terenach, gdziekolwiek istniało nasze wojsko. Zresztą zdumiał się, kiedy go 
zapewniłem, że jego poprzednik w Niemczech, sławny Jurek Sosnowski, żyje i 
przebywa w Rosji. Znaleziony niemal bez ducha na granicy rumuńskiej, został 
przez radzieckich lekarzy uratowany.
O ile mogę sobie przypomnieć, łączyło mnie z Michałem chyba także i 
poczucie osamotnienia. Rybikowski pojawił się w Londynie w okresie, kiedy 
Armia Czerwona zbliżała się już do granic Polski przedwojennej, a on sam 
reprezentował dobrze umotywowany pogląd, że zasadniczy przełom w wojnie już 
się dokonał. A tymczasem w "Rubensie" zapanowała idea prawdziwie opętańcza, 
mianowicie wyrażająca się w dość często powtarzanym sloganie, że "teraz 
Niemcy stają się naszymi sojusznikami". Ale Rybikowski nie zamierzał 
"zawiesić na kołku" swojej osobistej wojny z Niemcami.
Co do mnie, sądziłem, że marsz Armii Czerwonej przez naszą ziemię 
przyniesie prócz nieuchronnych strat i zniszczeń wojennych także i 
zasadnicze przemiany ustrojowe, które Polacy, będąc sami u siebie, powinni 
wprowadzać w życie rozsądnie, bez ślepego naśladowania mniej szczęśliwych 
rozwiązań. Horoskopy tego rodzaju nie mogły się podobać w środowisku 
oficerskiej starszyzny, tak silnie przywiązanej do swoich pojęć, no i 
przywilejów, że nie mogli wyobrazić sobie Polski innej, bez nich.
- U ciebie łatwo to idzie, boś literat i w ogóle z rezerwy, a ja jestem 
oficerem zawodowym i zobowiązuje mnie dyscyplina - wytykał mi Rybikowski, 
kiedy mu zapowiedziałem, że w każdym razie do kraju wrócę.
Tak więc - martwiliśmy się razem. Rybikowski nie bronił swoich kolegów 
sztabowych, kiedy niby z worka sypałem przykładami ich indolencji umysłowej 
i zawodowej, a nawet tchórzostwa, intryganctwa i niesolidarności.
- To samo napisał mi jeden z agentów - potwierdzał ze smutkiem. - Musiał 
wiać z Niemiec na Środkowy Wschód, ale nie zagrzał miejsca w tamtych 
naszych oddziałach, choć palił się do służby liniowej. W rezultacie zgłosił 
się na skoczka do kraju, odbył przeszkolenie i już od roku jest w Armii 
Krajowej. O, z całą pewnością stosunki tam są lepsze, bo w nieustannej 
walce i w ciągłym niebezpieczeństwie charaktery się oczyszczają. A tu 
szkoda mówić!
Sądzę, że miał na myśli podchorążego Duszkiewicza, śmiałego i mądrego 
agenta z Kowna, Pragi i Królewca, ale że nazwisk unikaliśmy, więc nie 
miałem pewności, czy przypadkiem ów niebieskooki blondas, który przed 
zniknięciem z Anglii poprosił mnie o naświetlenie spraw naszych i 
międzynarodowych, nie był tym samym dawnym "Perzem" i "Hermanem", zresztą 
wyruszającym "najkrótszą drogą" do Polski już pod innym, trzecim 
pseudonimem. Kiedyś zapytałem Michała o Sabinę, czy nie dotarła do niego 
tuż przed wojną ze swoją dramatyczną spowiedzią, ale Rybikowski takiej 
osoby nie pamiętał.
- Nie, z twoją Sabiną nie rozmawiałem nigdy, ale znałem inną, także 
Sabinę! Bohaterska kobieta! Siedzi teraz w Ravensbrck - mówił ponuro.
Pewnego razu przeszłość dogoniła Michała w mojej obecności. Zaczęliśmy 
kolację w restauracji "Normandie" przy Knightsbridge, kiedy przy stoliku 
opodal wszczął się rozgwar. Wszyscy ludzie na sali umilkli i patrzyli w 
stronę, gdzie dojrzewała awantura. W chwilę potem okazało się, że chodzi o 
nas, a właściwie o Michała. Namiętne okrzyki wydawali oficerowie norwescy, 
wskazując mojego towarzysza. Rybikowski, który był wtedy po cywilnemu, w 
lot pojął, o co chodzi.
- Jeden z nich widział mnie w Sztokholmie z taką lalą, co była agentką 
Quislinga - szepnął. - No i myśli, że przyłapał szpiega... Będzie heca!
- Pójdę ich uspokoić - powiedziałem.
Mundur i zaprezentowanie się w charakterze szefa "Press Office of the 
Polish Forces" zrobiły swoje. Po wymianie ich pytań i moich odpowiedzi 
sympatyczni Norwedzy uspokoili się, po czym nastąpił wspólny ciąg dalszy, 
którego domyślić się łatwo. Oni powrócili właśnie z jakiejś udanej, a 
ryzykownej wyprawy sabotażowej do wybrzeży Norwegii, a my - no cóż - jeden 
z nas także wracał ze swojej drogi nad przepaściami, przebytej "po gorącym 
drucie".
Jakoś wkrótce po tym incydencie Rybikowski, od paru tygodni coraz 
bardziej zamyślony, nagle zapytał mnie podczas spaceru:
- Co wy, szachiści, nazywacie "gambitem"? Co to właściwie jest ten 
"gambit"?
- To jest sposób gry - odpowiedziałem. - Stosuje się go zwykle w 
debiucie.
- Ale co znaczy "gambit"?
- Nazwa pochodzi pewnie od włoskiego zwrotu "dare il gambetto", czyli 
"podstawić nogę". W istocie jednak gambit szachowy polega na poświęceniu 
pionka lub nawet figury dla stworzenia możliwości szybkiej wygranej.
Rybikowski spojrzał na mnie oczami, w których dostrzegłem jakby gorączkę 
przemęczenia lub ciężkiej troski.
- W takim razie - zaczął mówić - i ja popełniłem coś w rodzaju gambitu. 
Dla ocalenia mojej własnej partii, mojej twarzy. Dla wygranej z sobą 
samym... Widzisz, rzecz jest w tym...
Dopiero teraz dowiadywałem się, co Michałowi zaproponowano i nad czym 
całymi dniami pracował. Otóż w polskim sztabie emigracyjnym od pewnego 
czasu wakował etat szefa wydziału niemieckiego w Oddziale II. Poprzedniemu 
szefowi, którym był major, a później podpułkownik Żychoń, wytoczył zarzuty 
szef przedwojennego wywiadu na Rosję, niejaki Wraga-Niezbrzycki. Żychoń 
odwołał się do sądu, ale pomyślnego dla siebie wyroku nie uzyskał. W 
rezultacie oficer, który reprezentował orientację przeciwradziecką, powalił 
oficera, który kierował wywiadem w Niemczech, ale - stosownie do 
"sanacyjnych" sekretnych instrukcji - podtrzymywał jakieś potajemne 
kontakty z Niemcami, bądź hitlerowcami, bądź należącymi do grupy admirała 
Canarisa.
- Sam teraz rozumiesz - mówił Rybikowski - że nie mogłem obejmować tego 
wydziału, zanim nie przestudiowałem całej jego dotychczasowej działalności. 
Właśnie skończyłem moje lektury. Nareszcie!
- No i co? - spytałem. 
Rybikowski splunął i syknął:
- No cóż? Bagno! Jedno wielkie bagno!
Nie pytałem o szczegóły, bo cóż laik może wiedzieć o dziwacznych 
powikłaniach i - być może koniecznych powiązaniach służb tajnych? Ale 
wiedziałem i bez tego, że - dla przykładu - pewien polski oficer, 
przyłapany przez Anglików na notorycznym szpiegostwie na rzecz Niemiec, 
zdołał się wobec rodaków wykręcić, ba, nawet otrzymał niedawno od 
oszukanego naczelnego wodza... krzyż "Virtuti Militari". Wiedziałem także o 
innych, nie mniej skandalicznych wypadkach. Ponadto Rybikowski z pewnością 
sam się przekonał, że mnóstwo wiadomości, między innymi pochodzących ze 
Sztokholmu, wcale nie otrzymało dalszego biegu, pogrzebano je w teczkach i 
szufladach lub zniszczono. Jak w Warszawie przed wrześniem...
A zatem, nie chcąc w żaden sposób pogrążyć się w sztabowym trzęsawisku, 
podpułkownik Rybikowski odmówił wykonania rozkazu i wydziału niemieckiego 
nie objął, natomiast, rzeczywiście po żołniersku, poprosił o dowództwo 
batalionu we Włoszech, gdzie właśnie rozpoczynał swoje walki polski II 
Korpus. Unikając później spontanicznego określenia "bagno", które wtedy 
wyrwało mu się z ust, już dyskretniej, a z rozwagą tak mi umotywował swoją 
decyzję:
- Widzisz, toczy się jedna z najbardziej zażartych i okrutnych wojen, 
jakie znają dzieje. Dla zwycięstwa i obrony naszych spraw rzuciliśmy na 
szalę wszystko, co mieliśmy najcenniejszego: życie ludzi, życie całego 
narodu. Walczymy i musimy walczyć całym wysiłkiem naszego rozumu, stosujemy 
wszelkie możliwe chwyty, żeby tę walkę wygrać. Nie oszczędzamy ani siebie, 
ani innych... A tu u was, w Londynie - posadki, tu - urządzanie się, tu 
właściwie wojny nie ma. Tu - wysługiwanie się Anglikom za odznaczenia czy 
głupie pochwały, bo to "zagraniczne", bo cudzoziemcy raczą chwalić Polaka, 
że jest "hero", czyli bohater. Same "hero"! Walka nasza jest "heroic", 
naród nasz jest "heroic"... Anglików nic to nie kosztuje, a ty, durny, 
walcz. Spójrz, co myślą sobie nasi sztabowcy: ty, żołnierzu, jeden z 
drugim, bądź rozumny, chytry, odważny, bezwzględny, a my to sobie później 
zdyskontujemy. Dla siebie samych. Zresztą oni uważają, że sami są Polską! 
Nie przerywaj mi! Ja wiem, że każdy ma prawo myśleć o swoich osobistych 
sprawach, i to mu wolno. Ale nie wolno mu wyzyskiwać krwi i wysiłku innych 
dla własnej korzyści. A dla rodaków, co zapuścili korzenie tu, w Londynie, 
jest przecież jasne, że krajowi nic nie pomogą przez urządzenie się własne, 
przez "rubensowe" intryżki. Tym bardziej że nasz wysiłek wojenny, dla nas 
olbrzymi, maleje w zestawieniu z wysiłkiem potężnych mocarstw. Już dziś nas 
lekceważą, a z czasem zlekceważą zupełnie...
Odetchnął. 
- Dlatego nie pójdę do sztabu. Droga do ojczyzny wiedzie nie tędy, nie 
przez Londyn. Obejmuję batalion w II Korpusie. Jak wracać, to z czystymi 
rękami. W Londynie można je łatwo zbrudzić. Zresztą tu zatraca się wszystko 
to, o co chodzi przede wszystkim: ducha walki. A ja nie chcę go utracić, na 
tym polega mój gambit osobisty...
Tak więc, po kilku latach wytężonej, niebezpiecznej roboty, dzielny 
oficer znalazł wyjście jedyne, którym był powrót do walki, tym razem na 
froncie. Wielu niższych i wyższych oficerów chroniło się wówczas do 
sztabów, Rybikowski należał do tych, co pogardzili bezpiecznym wygodnictwem 
i ze sztabów uciekali właśnie tam, gdzie huczała bitwa.
Był zadowolony z powziętej decyzji, a także i z tego, że uczynił wszystko 
możliwe, aby uchronić swoich dawnych informatorów i agentów od 
dekonspiracji. Sądzę, że po prostu usunął z akt imiona lub pseudonimy; 
niepokoił go tylko los jednego z nich, mianowicie "Gambita", który nie 
dawał znaku życia.
Ów "Gambit", były adwokat warszawski, Roman Mirski, jakoś w Budapeszcie 
egzystował, ale w sercu czuł bolesne, nieuleczalne rozdarcie. Potajemnie 
służył narodowi jako informator "Gambit", o czym tu nie wiedział nikt. 
Figurował w spisach polskich emigrantów na Węgrzech pod nazwiskiem 
porucznika rezerwy Jerzego Zenona Osińskiego, jednak przecież niemal 
wszyscy wiedzieli, że to jest Mirski, alias Frydman Mirski, a więc po 
prostu Frydman, prawnik z Warszawy. W podkreślaniu tego faktu, bynajmniej 
przez oficera nie ukrywanego, znajdowali jakąś złośliwą satysfakcję i 
Polacy, i Żydzi. Pierwsi po cichu i głośno mieli koledze za złe, że chce 
się wkręcić pomiędzy "prawdziwych" Polaków, drudzy nigdy nie mogli mu 
wybaczyć asymilacyjnego odstępstwa. W gruncie rzeczy i tu, i tam 
zdecydowała raczej małostkowa zazdrość; adwokat był dla nich wszystkich 
zbyt przenikliwy, poza tym obdarzony darem wymowy i pamięci, a prócz tego i 
wykształceniem. Potrafił sypać cytatami zarówno z Cycerona, jak Russa; 
Europę i jej, dzieje znał na wylot; jego dotychczasowe przewidywania na 
ogół się sprawdzały; wreszcie i bezkompromisowe opinie, związane z polityką 
Anglosasów tudzież poruszające aktualny temat dyktatorów, wywoływały 
niejeden protest. Ogół emigrantów polskich na Węgrzech wyraźnie podzielił 
się na kilka grup. W osobnej "grupie" znajdował się sam tylko porucznik 
rezerwy "Gambit" - Frydman Mirski-Osiński, namiętny trybun własnego "ja", 
mały, mądry, ambitny i przekorny człowieczek, kroczący własną ścieżyną 
przez puszcze ludzkiego bezdroża myślowego. Tak działo się z nim przez całe 
życie, od młodości, kiedy świadomie obierając kierunek "asymilacyjny", 
utracił przyjaciół wśród Żydów, a niewielu ich zyskał wśród Polaków.
Węgierska wiosna roku 1944 była już w pełni, gdy rozgorzały tu doroczne 
polskie namiętności związane z dniem 19 marca. Dawni podkomendni i 
wielbiciele marszałka Józefa Piłsudskiego, wzmocnieni faktem, że z areny 
emigracji polskiej odszedł znienawidzony przez nich generał Władysław 
Sikorski, postanowili uczcić imieniny "swojego" marszałka wielką 
uroczystością. Po kwaterach w całym Budapeszcie już od paru tygodni 
specjalne sztafety roznosiły karteczki z godziną i miejscem zbiórki 
emigrantów, którzy mieli wysłuchać nabożeństwa i wziąć udział w akademii. I 
oto, kiedy ów uroczysty dzień imieninowy nadszedł, niby gromem uderzyła 
złowroga wieść: wojska niemieckie wkroczyły na Węgry i kraj ten, dotychczas 
cieszący się pewną swobodą, został zalany przez hordy gestapowców i 
esesmanów.
Cóż więc z tego, że alianci wtargnęli do ruin włoskiego miasteczka 
Cassino i zaczęli szturmować Górę Klasztorną, że na Berlin i fabryki 
chemiczne we Frankfurcie spadły nowe lawiny bomb, że Rosjanie przekroczyli 
Dniestr i już znajdowali się w Besarabii, a także zajęli Winnicę i 
Kamieniec Podolski, skoro dawni polscy żołnierze, dotychczas cieszący się 
względami w postaci przyjaznego internowania, znaleźli się od razu w 
potrzasku. Szczególnie los obywateli polskich pochodzenia żydowskiego 
wydawał się przypieczętowany; groziła im teraz ta sama droga ku zagładzie, 
jaką już odbyli lub mieli odbyć Żydzi ze wszystkich krajów okupowanych.
"Gambit" nie zwykł był czekać na wypadki i przejawił właściwą sobie 
inicjatywę. Z wygodnego mieszkania na Hollan Utca 7 u bankowca Timara 
natychmiast przeniósł się gdzie indziej; najpierw zanocował w mieszkaniu 
robotnicy na Kiralyi Utca, a potem na Rothermere Utca, gdzie ostatecznie 
ustalił sobie nowe miejsce pobytu u byłego śpiewaka operetki wiedeńskiej. 
Jednakże po kilku dniach, gdy niebezpieczeństwo zdawało się mijać, wypadło 
przejść się do starego locum po depozyt pieniężny i po bieliznę z pralni.
Tymczasem macki Gestapo sięgały już wszędzie. Agenci hitlerowscy już 
odwiedzili pana Timara, grożąc mu karą śmierci, jeśli nie powiadomi ich o 
miejscu, gdzie schronił się jego lokator. Toteż skoro tylko adwokat zgłosił 
się pod numer 7 na Hollan Utca, podstępny gospodarz zabawił go rozmową, a 
tymczasem stara, garbata służąca-Niemka pod pozorem odebrania bielizny 
pokuśtykała do pralni w suterenie, skąd zatelefonowała po Niemców. 
Ciężarówka, zbierająca po całym Budapeszcie ściganych Żydów, stanęła przed 
domem w chwili, kiedy przyjaciel-fałszywiec Timar perswadował:
- Zostaw to złoto u mnie, tak będzie lepiej, bo może się przydać na 
wykupienie, przecież i tak umknąć nie zdołasz.
Mirski przeżył następnie to wszystko, co należało do programu 
esesmańskiego: i "Hnde hoch!", i bolesne razy, i dalsze brutalne, a 
rozpaczliwe perypetie, gdy ciężarówka zapełniała się stopniowo wyłapywanymi 
w mieście uciekinierami. Jawna zdrada Timara i jego służącej pogrążyła 
więźnia w tak głębokim obrzydzeniu do ludzi w ogóle, że nie wytrzymał:
- Kiedyż mnie rozwalicie? Proszę o to! - powiedział do gestapowców.
- U nas to tak prędko nie idzie! - odkrzyknięto mu wesoło.
Musiał zatem jeszcze żyć, razem z innymi. Nieszczęśników zwożono do 
podziemi hotelu "Astoria", a później przeniesiono do ogromnego więzienia 
przy Kocsa Utca. Najpierw towarzyszem adwokata był prezes radia 
węgierskiego, Vitez Bela von Somotvary, następnie dzielili z nim celę: 
polski rotmistrz Opoka de Loevenstein, węgierscy lewicowcy Monus Illes i 
Vrsz, wreszcie synowie barona Weissa, jednym słowem - wszyscy posądzeni o 
krew żydowską. W tak dobranym towarzystwie dowcipkowano po desperacku; 
znaleźli się też rychło apostołowie optymizmu, ale Mirski spostrzegł i u 
innych, i u siebie jakieś wewnętrzne spustoszenie. Miazmat bezradności i 
niemocy, znienacka zjawiwszy się w każdym z nich, niemal błyskawicznie 
złączył wszystkich w rezygnacji rozkładającej instynkt życia i wolę 
przetrwania.
I "Gambit", który dotychczas nie mógł w żaden sposób zrozumieć bierności, 
z jaką Żydzi ginęli w getcie warszawskim i dawali się prowadzić do 
krematoriów obozowych, zadrżał w duchu. Przypomniały mu się psy różnej 
maści i różnych ras, przez rakarza chwytane i wrzucane do wspólnej klatki. 
Kiedyś, poszukując swojego wyżła, widział takie niby to barwne psie 
towarzystwo, ale całkiem już wyzbyte energii, osowiałe i stanowiące szarą, 
zrezygnowaną nicość. "Zepsieli wszyscy, a i ja z nimi" - myślał bezradnie, 
jednakże przełamać bierności nie zdołał.
Przy wstępnym badaniu podał się machinalnie za "feldarbeitera". Mogłoby 
to mu dopomóc w odzyskaniu wolności, gdyż po paru dniach do celi nagle 
wpadł strażnik.
- Podobno tu jest jakiś robotnik rolny!? Wystąp! 
Adwokat przypomniał sobie, kim jest, wystąpił, poszedł za strażnikiem. 
Okazało się, że dwóch przybyłych do Budapesztu niemieckich prawników 
urządzało sobie gabinety. Robotnik był im potrzebny do wynoszenia i 
ładowania mebli kradzionych z różnych mieszkań prywatnych. Ucieczka stała 
się w pewnej chwili całkiem możliwa, ale Mirski nie skorzystał z okazji. I 
choć poprzez korytarze i piętra, podwóreczka i zakamarki można by łatwo 
zniknąć z oczu tym dwóm nie uzbrojonym i niezgrabnym Niemcom w binoklach - 
tę możliwość Mirski odrzucił. "Po co? Uciekać z więzienia małego do 
wielkiego? Spomiędzy więźniów pomiędzy zdrajców? Nie warto..."
Tak więc posłusznie ściągał z pięter masywne klubowe fotele i z wysiłkiem 
ładował je na samochód. Wreszcie jeden z prawników, do którego drugi mówił 
"Herr Doktor Fischer", zniecierpliwił się. "Ty niedołęgo!" - wrzasnął i 
uderzył więźnia w twarz. W następnej chwili hitlerowiec patrzył ze 
zdumieniem na przeobrażenie, jakie dokonało się w niepozornym "robotniku 
rolnym". Więzień wyprostował się, z oczu błysnęła nienawiść.
- Herr Doktor Fischer - powiedział swoją doskonałą niemczyzną. - W innych 
warunkach musiałby pan odpowiadać za swój haniebny czyn!
Wskazał blizny na twarzy i dodał:
- Oto dowody, że na placu stawałem. Ale pan nie jest człowiekiem honoru, 
gdyż bije pan i obraża bezbronnego. 
Niemcy popatrzyli na niego jak na raroga.
- Ja pana bardzo przepraszam - rzekł wreszcie doktor Fischer.
- To się nie liczy, nie idzie w rachubę, bo my przecież pana nie znaliśmy 
- dodał drugi.
Jednakże kara nastąpiła szybko, tejże nocy!
- Mirski! - zawołano. - Wychodzić!
Sprowadzony do piwnicy, ustawiony tam twarzą do ściany i z tyłu bity w 
głowę, czekał na kulę. Trwało to dobre pół godziny.
- Na górę go! - krzyknął wreszcie któryś z oprawców.
Następnego dnia dwóch więźniów powieziono na Schwabenberg, do willi 
"Melinda", gdzie urzędowało Gestapo. Pierwszy zeskoczył z ciężarówki na 
ziemię adwokat. Oczekujący tu na więźniów atletyczny oprych w czarnym 
mundurze natychmiast wziął go za kark, rzucił o ziemię, skopał, wreszcie 
podniósł, postawił na nogach i wepchnął do małego pokoiczku z okratowanymi 
oknami. Oszołomiony i pokrwawiony skazaniec z trudem odzyskał przytomność 
umysłu po tego rodzaju "przygotowaniu". Powoli też zdał sobie sprawę z 
tego, co miało nastąpić dalej.
Najpierw zobaczył niewysokiego blondyna w mundurze podoficera SS. Na 
razie Niemiec mało interesował się ofiarą, natomiast jakby ze znudzeniem 
oglądał coś ponad sobą. Idąc za jego wzrokiem, "Gambit" ujrzał służący do 
wieszania sznur i wbity do sufitu mocny hak. Stalowa umocowana na ścianie 
rolka miała najoczywiściej służyć do podciągania ofiary. O tej torturze, 
stosowanej we wszystkich hitlerowskich katowniach, ogólnie wiedziano: 
polegała ona na indagowaniu więźnia powieszonego za skute z tyłu ręce. 
Pejcz ze stalowych drutów także był gotów na stoliku. "Wyłamie mi ramiona z 
barków albo całkiem zwichnie dłonie" - pomyślał Mirski. Gorsze to niż 
śmierć! Mimo woli spojrzał w okna. Niestety, oba były okratowane. Na jednym 
z parapetów więzień dostrzegł coś jeszcze, jakieś płaskie drewniane 
pudełko. Cóż to za jakieś, inne jeszcze, wymyślne narzędzie tortur mogło 
się tam ukrywać? Nie! Rozpoznał zwykłe rozkładane pudełko do szachów i 
ustawione na szachownicy figury. A więc gestapowiec uprawiał także i tę, 
zaiste królewską, grę...
Jakiś daleki rezonans dawnego życia wynikł z tego spostrzeżenia: tryumfy 
brata Paulina, jakie wariackie partie Tartakowera czy choćby Łowckiego, 
zacięte pojedynki w cukierni Leżańskiego, pewien amatorski mecz o niezwykłą 
stawkę, jaką była dziewczyna, i mały Leśmian dający wieżę "for" tłustemu 
bywalcowi kawiarni Fiszerowi... Ale wszystko to należało teraz do zamarłej 
legendy wobec sznura, stalowego pejcza i niepozornego blondyna, w którym 
ucieleśnił się złowrogi los ostateczny. "Życie do szachów jest podobne, 
lecz istnieć - to nie w szachy grać" - tak napisał któryś z rosyjskich 
poetów. "Gambit" drżał z emocji i czekał na swoją ostatnią w życiu partię.
Przedstawienie, w którym miał odegrać rolę mizernego, skazanego na 
zdjęcie z szachownicy pionka, rozpoczęło się. 
- Du, Schwein, verfluchter Jude - głośno, lecz ze znudzeniem powiedział 
Niemiec. - Wszystko o tobie wiemy - krzyknął. - Jesteś Frydman, a nie żaden 
Mirski! Jesteś bolszewickim szpiegiem! A wszystkie dowody mamy w tej 
teczce. Kto ci przysyłał dolary? I za co? Najpierw opowiesz mi wszystko 
pokrótce, a dokładniej wtedy, jak już zawiśniesz, ty brudna świnio!
Wciąż podnosząc głos, stanął twarzą w twarz z więźniem i obrzucał go 
coraz bardziej wymyślnymi obelgami, jakby recytując dobrze wyuczony tekst.
- No, przyznawaj się! - zakończył, nagle uspokojony. 
- Przyjąłem nazwisko Mirski jeszcze w młodości; rodzice moi nosili 
nazwisko Frydman, tak jest - odrzekł więzień.
- Co mi powiesz jeszcze, świński psie?
- Jestem oficerem rezerwy, kawalerzystą. Z zawodu adwokatem. Na Węgrzech 
znalazłem się po kampanii wrześniowej, jako internowany - mówił Mirski. - 
Mam uprawnienia żołnierskie.
Niemiec ujął w rękę stalowy pejcz i końcem jego połaskotał kilka razy 
wydatny nos Mirskiego.
- Z takim nosem, ty zasrany szpiegu, daleko u nas nie zajedziesz. Zgnoimy 
cię szybko, ale przedtem przyznasz się do wszystkiego. Gdzie i kiedy 
zacząłeś służyć bolszewikom? Kto i za co przysyłał ci te dolary?
- Dolary przysyłano mi przez Szwajcarię. Przysyłał mój brat Paulin 
Frydman. Z Argentyny - twardo wyrąbał "Gambit" i spojrzał w stronę okna. - 
Z komunizmem nie mam nic wspólnego - dodał.
- A co robi tamten Frydman w Argentynie?
- Pojechał do Buenos Aires na olimpiadę i wojna go tam zaskoczyła.
- Na jaką znów olimpiadę, parszywy Żydzie? 
- Szachową. Mój brat jest arcymistrzem...
Po desperacku spojrzał raz jeszcze na parapet okna. 
Teraz i Niemiec mimo woli zerknął na parapet okienny i rozstawione na 
szachownicy figury, potem oglądnął się na drzwi, wreszcie ocenił mizerną 
figurkę więźnia. Ten zaś, posiniaczony na twarzy, o zlepionych rdzawymi 
strupami włosach na przedwczesnej adwokackiej łysinie, pilnie patrzył w 
ciemiężyciela przekrwionymi oczami. Zmyślny prawniczy diabełek, dotychczas 
zda się uśpiony w samym wnętrzu ofiary, obudził się teraz i jakby nastawił 
swoje spiczaste uszki. Posłuszny temu odruchowi, skazaniec powtórzył:
- Naprawdę, Paulin - to mój brat. Jestem bratem arcymistrza. Powiedziałem 
prawdę.
- Możesz to udowodnić, ty...
Mocne słówko zawisło pomiędzy nimi, ale już nie zostało wypowiedziane na 
głos. Drugi ucieleśniony w Niemcu demon raz jeszcze kazał mu zerknąć na 
szachownicę, a tymczasem mały własny diabełek szepnął nieszczęsnemu 
więźniowi coś niewyraźnego, jakby angielskie "go on" albo rosyjskie "dawaj, 
dawaj!" Pobudzona tym inicjatywa więźnia rozwinęła skrzydła.
- Mogę udowodnić. Znam wiele partii mojego brata. Na pamięć! Gdyby pan 
był szachistą, to mógłbym to udowodnić. I to zaraz. Ale sądzę, że pan 
szachistą nie jest. Pan nie może być szachistą!
- Dlaczego tak sądzisz? - ponuro spytał gestapowiec, spojrzawszy na pętle 
sznura i na stalowy pejcz. Wzrok ofiary także się prześliznął po 
narzędziach tortury. Nagle ośmieliwszy się, więzień zapytał:
- Szachy... i to? Szachista w tej roli, w jakiej pan występuje? Proszę o 
wybaczenie, ale to byłoby niewiarygodne. 
- Milcz! Jeżeli to twój brat... No, ale przecież on jest wyższy...
- Jawohl, jest wyższy. Zawsze był wyższy ode mnie. To mój starszy brat.
- Grałeś z nim kiedy? I jak? - nagle zainteresował się gestapowiec.
- Jawohl. Daje mi piona i ruch - pośpiesznie skłamał "Gambit", który 
przegrywał z bratem mając nawet wieżę "for".
- A ja - niespodziewanie ton gestapowca stał się nie niemal towarzyski - 
zdobyłem mistrzostwo Kolonii. Moglibyśmy grać ze sobą, jeżeli mówisz 
prawdę.
- Ale z moim bratem pan nie grał? - indagował teraz więzień.
- Nie udało się. Niestety! Tylko kibicowałem, kiedy grał z innymi.
- Może w Hamburgu? W roku 1936?
- W Hamburgu i w Monachium. Byłem rezerwowym naszej drużyny.
Rozmowa stawała się niemal przyjacielska.
- W Hamburgu brat miał czwarte miejsce, po Rubinsteinie, Tartakowerze i 
Najdorfie. Ale w Monachium był najlepszy - wspominał "Gambit". - A jak się 
pan nazywa? Bo rezerwowych nie pamiętam.
- Kupfernagel. Najpierw grafem o mistrzostwo u nas, jako urzędnik. A w 
roku 1935 zdobyłem mistrzostwo Kolonii. To już było coś! - pochwalił się 
Niemiec.
Więzień zaryzykował:
- Kupfernagel - spytał niemal życzliwie - ale co pan tu porabia? Pan, 
mistrz szachowy? W tej roli?
- Nie jestem winien. To oni ze mnie zrobili coś takiego. W Kolonii byłem 
urzędnikiem policji miejskiej. No, więc musiałem, rozumie pan? Jak wszyscy!
Zaległo milczenie. Po chwili, ochrypłym głosem, znów odezwał się Mirski:
- Kupfernagel! Ratuj mnie pan!
Niemiec nie odpowiedział, ale teraz już całkiem zaniechał wyzwisk i nawet 
przeszedł z twardego "Du" na uprzejme "Sie".
- Więc pan gotów jest udowodnić, że jest pan bratem arcymistrza Paulina 
Frydmana? Paulina, bo był i drugi tego nazwiska. No cóż, proszę. Szachy tu 
są! Tylko proszę zaczekać...
Podszedł do drzwi, zamknął je na klucz, ale po chwili otworzył na nowo.
- Widzisz... Widzi pan... Jestem tylko podoficerem. Nie wolno mi 
ryzykować.
- Niech pan nie ryzykuje, zresztą to niepotrzebne natychmiast - zgodził 
się więzień.
Z pośpiechem mówił dalej:
- Skoro pan był mistrzem Kolonii, to szachownica jest dla nas właściwie 
zbędna. Proszę uważać, wybieram najkrótszą ze wszystkich partii mojego 
brata. Grał białymi, z doktorem Vidmarem... Otworzył pionem hetmańskim na 
d4, Vidmar regularnie odpowiedział d5, potem poszły symetrycznie oba 
skoczki na f3 i f6. Jak pan widzi, obaj chcieli się najpierw wybadać.
- Gdzie i kiedy to zagrali? - zainteresował się Niemiec.
- Właśnie tu, w Budapeszcie. W roku 1934, dziesięć lat temu.
- I pański brat wygrał?
- Naturalnie! Vidmar poddał się mu po dziewiętnastu ruchach.
- Niemożliwe! Doktor Vidmar! Arcymistrz! Rektor Vidmar z Lublany! Czekaj 
pan... Usiądźmy... Przecież Vidmar...
Podsunął sobie i więźniowi stołki. Więzień skinął głową.
- No tak, Vidmar to też arcymistrz! I on także nieraz potrafił zmusić 
nielada przeciwnika do poddania się zaraz na początku partii. Na przykład w 
Hastings. Pokonał Normana, i to nawet w dwunastym ruchu.
- Co pan powiadasz! Normana? Zdumiewające! Czy pamiętasz pan również 
tamtą partię?
- Naturalnie, mogę ją zaraz... Życzy sobie pan?
- Nie, nie - zamachał ręką były mistrz Kolonii. - Najpierw - Frydman... 
Więc trzeba w trzecim ruchu... 
- Paulin zaofiarował piona, poszedł c4, ale Vidmar nie brał, zrobił ruch 
c6, więc naturalnie Paulin wziął piona d5, Vidmar odbił nie skoczkiem, lecz 
pionem c, po czym obaj kolejno wyszli drugimi skoczkami, na c3 i c6. 
Symetria na szachownicy zupełna! Wtedy brat w szóstym ruchu postawił gońca 
na f4, na co Vidmar odpowiedział idąc pionem na e6. Śledzi pan? Otwiera 
drogę gońcowi królewskiemu.
- Jawohl, jawohl, proszę dalej - odrzekł Niemiec, podobnie jak Mirski 
zapatrzywszy się w podłogę, niby w olbrzymią szachownicę. Żaden z nich, 
idąc śladem szachowej wizji, nie dostrzegał teraz krwi i wydzielin 
pozostawionych tu przez poprzednie ofiary dzisiejszych badań. 
- Otóż... - więzieni zastanowił się.
- Jesteśmy po szóstym ruchu - dopomógł Niemiec. - Pan pali? Bitte, bitte!
- Chętnie, dzięki - odrzekł więzień: Płonął w nim teraz podwójnie 
zaczepny duch - i tych Frydmanów, Mendelsonów czy Majzlów, z którymi ongiś 
zrywał więzy, i owych fantastycznych Mirskich, od których miał zamiar 
rozpocząć nową, polską genealogię. Z rozwagą dyktował w przestrzeń:
- Posunięcie siódme: brat także otwiera drogę gońcowi, idąc e3, Vidmar - 
gotów do roszady - gońcem na e7, z kolei goniec brata idzie na d3, grożąc 
na h7, ale czarne śmiało roszują, a i białe czynią to samo i Vidmar 
zupełnie poprawnie rusza pionem na a6, rozwijając natarcie na skrzydle 
hetmana. Mamy więc dziewiąte posunięcie, tak? Ale doktor Vidmar nawet nie 
przeczuwa, że wkrótce partię podda...
- Jeszcze nic groźnego nie widzę - w skupieniu wyznał Niemiec.
- Może ustawimy tę pozycję? - zaproponował Mirski. 
- Dobrze - zgodził się Niemiec. - Ale...
Podszedł do drzwi, cicho przekręcił klucz, ustawił szachy.
- Ryzykuję - powiedział. - Ale teraz musi pan krzyczeć! Głośno!
- Ja krzyczeć? Po co?
- No tak, niech pan ze dwa razy krzyknie! Niby z wielkiego bólu... Żeby 
tamten, za drzwiami, nic nie podejrzewał...
"Gambit" zrozumiał, że chodzi o draba w czarnym mundurze, który go 
sponiewierał na samym wstępie. Przez małą chwilę zastanawiał się, wtem - 
jakby wbrew sobie - oświadczył:
- Herr Kupfernagel, ja krzyczeć nie będę! Nie! 
Niemiec machnął ręką.
- No dobrze. Ruch dziesiąty!
- Wieża brata zajmuje pole c1, a goniec Vidmara pole d7. Teraz 
następuje...
Zgodnie pochylili się nad szachownicą.
- Ruch jedenasty: skoczek brata - e5, na co wieża Vidmara...
- Naturalnie c8? - zapytał Niemiec.
- Tak jest. Mamy ruch dwunasty. Brat na coś czeka... Pionem idzie na a3, 
a Vidmar, skoczkiem, na a5. Co pan Powie o tym ruchu?
- Chce przejść tym skoczkiem na c4? - zapytał Niemiec.
- Tak jest, tak jest. Tymczasem hetman brata rusza na f3, Vidmar atakuje 
pionem na b5, zaś biały hetman z kolei zajmuje pole h3. Atak brata, atak...
- No tak, ale to nic groźnego. Chociaż... A co Vidmar? 
- Czarny skoczek poszedł teraz na c4, panie Kupfernagel. Vidmar już 
partię przegrał, właśnie tym ruchem... 
- Czemuż to?
- Powinien był pójść pionem g na g6. Ale wielcy szachiści nie lubią tego 
ruchu, który osłabia pozycję czarnego króla. I Vidmar nie dostrzegł 
bliskiej już katastrofy.
- Ja także jej nie widzę - przyznał Niemiec. - Chociaż, czekaj pan, 
rzeczywiście! Słaby punkt jego pozycji polega na tym... 
Wskazał czarnego skoczka na polu f6.
- Jedna jedyna figura broni aż trzech pól: d5, h7 i d7. W zasadzie to nie 
jest dobre... Nieraz kończy się katastrofą!
- No właśnie, Herr Kupfernagel! Świetnie to pan zauważył. Bo brat w tym 
momencie wziął swoim skoczkiem piona d5! Widzi pan?
- Poświęcił skoczka? Ofiara?
- Piękna ofiarz! Vidmar dość długo myślał i wreszcie zrozumiał, że biorąc 
tego skoczka pionem e6 musiałby partię przegrać... Widzi to pan? Skoczek 
brata biłby białego gońca czarnych na d7.
- Hetman Vidmara odbija. Hetman, nie skoczek...
- No tak, ale nastąpiłby szach gońcem na h7 i zaraz potem strata czarnego 
hetmana... Przez odsłonięcie króla... Więc Vidmar...
- Ale Vidmar mógł także nie odbijać hetmanem lub w ogóle skoczka nie 
odbijać, tylko schronić się wieżą na e8. Osobiście zrobiłbym tak!
- To także musiałby pan przegrać... W ten sposób... I dalej tak...
Pochylili się jeszcze bardziej nad szachownicą. 
- Więc Vidmar zrobił teraz ten ruch pionem g6 - mówił Mirski - a na to 
brat bił z szachem innego gońca, tego na e7. Hetman Vidmara odbił, bo 
musiał. I teraz brat szybko dąży do wymiany. Goniec jego bije skoczka 
czarnych na c4, wieża Vidmara odbija, Paulin odbija swoją wieżę, a czarne 
zabierają tę wieżę pionem b5...
- Było już osiemnaście ruchów - zauważył Niemiec. 
- I następuje ostatni ruch, dziewiętnasty. Drugi goniec białych wchodzi 
na pole g5! Wiąże skoczka, grozi czarnym utrata figury, nawet hetmana, a 
wreszcie i matem, o ile Vidmar ruszy naprzód króla.
- Zadziwiające! Wspaniałe! - zachwycił się Niemiec. - Tak jest, tak jest! 
Doktor Vidmar nie miał już po co grać dalej... Tamten ruch skoczkiem na d5 
był rzeczywiście nadzwyczajny, choć z pozoru tak ryzykowny... Patrz pan, 
Vidmara nic nie ratuje, ani ruch pionem na h6, ani h5, ani nawet skok 
gońcem na b5. Chociaż... Zastanówmy się przez chwilę...
- Brat miałby ostatecznie albo przewagę figury, albo hetmana przeciwko 
wieży i gońcowi - zakończył wspólne rozważania Mirski, gdy już przejrzeli 
wszelkie warianty końcowe. Więzień podniósł teraz oczy na Niemca i znów 
powiedział ochrypłym głosem:
- Kupfernagel, ratuj mnie pan!
Gestapowiec patrzył w szachownicę, jakby na niej starając się znaleźć 
odpowiedź.
- Nie mogę - odrzekł wreszcie. - To... to nie są szachy...
- W takim razie - "Gambit" z desperacją ujął stalowy pręt i koniec sznura 
- proszę, zaczynaj pan!
Były mistrz Kolonii pokręcił głową. Szybko podszedł do drzwi, przekręcił 
klucz z powrotem, wrócił do okna, uprzątnął szachy, a wreszcie zaczął 
mówić:
- Słuchaj, Frydman. Podpiszesz mi tu protokół, który zaraz sporządzę. 
Stań tymczasem pod ścianą i czekaj... 
Pocierając czoło, Niemiec rozwiązywał teraz nowe zadanie. Wreszcie papier 
był gotów; Mirski podpisał treść nie czytając. A Kupfernagel wyjaśniał:
- Jesteś nadal podejrzany o szpiegostwo, ale na razie tylko podejrzany. 
Sprawdzi się, kto ci wysyłał dolary i skąd. To potrwa miesiące. A ty już do 
tamtej celi nie wrócisz, tylko zaczekasz tu przez noc, a jutro o 5 rano 
pojedziesz do takiego obozu, gdzie co dzień dostaniesz dwa obiady, to 
znaczy polski i żydowski. I w ogóle na razie będziesz bezpieczny, tylko o 
tym, co tu się działo, ani słowa nikomu, bo zginiesz. Napisz od siebie 
podanie do węgierskiego ministra wojny, że jesteś internowanym oficerem, że 
przysługuje ci prawo azylu. Niewiele to pomoże, ale w każdym razie wygrasz 
na czasie. Jeśli mój szef, pułkownik Becker, nie zapyta o ciebie, to możesz 
się jeszcze uratować.
- Dzięki, Kupfernagel - wyjąkał.
- To jeszcze nie wszystko. Jeżeli nadarzy się jaka okazja, uciekaj! 
Stamtąd będzie łatwiej... Nie daj się wywieźć z innymi! W żadnym wypadku! 
Bo ci inni wyjadą, żeby umrzeć, rozumiesz?
- Do Auschwitz? - spytał.
- Obojętnie, gdzie... A ty staraj się uciec! No, to już wszystko...
Po udanej ucieczce i uratowaniu swojego życia, komentując to wydarzenie, 
adwokat Mirski dowodził:
- Szachy - to ostatnia międzynarodówka solidarności! Szachy ocaliły mi 
życie...
Wówczas zabrał głos jeden z obecnych, także srodze doświadczony podczas 
wojny. Wspomnienie jego nieco przygasiło zachwyty "Gambita".
- W Symferopolu mówił - oprócz ogólnej masakry Żydów i komunistów 
przeprowadzano również badania specjalne, między innymi przy pomocy sznura 
i stalowego pręta. Nawiasem dodam, że był tam wśród oprawców Heinz 
Schubert, potomek wielkiego artysty. A także słyszałem, że miał kolegę, 
dość młodego jeszcze, innego gestapowca, który swoją ofiarę zawieszał i 
czekając godzinami na jej zeznania - rozwiązywał tymczasem zadania. Na 
szachownicy! Intelektualista! O ile się nie mylę, właśnie do Budapesztu i 
w ogóle na Bałkany zjechały w roku 1944 te ekipy gestapowców, które z Krymu 
zostały przepłoszone przez ofensywę Armii Czerwonej. Całe pańskie 
szczęście, że nie trafił pan w ręce potomka Schuberta, bo tamten w szachy 
nie grał, a znów pan muzykalny chyba nie jest, prawda?
d
Z pamiętnika Heleny M.
d
Jesienią ubiegłego roku wyleciał w powietrze pod Puławami pociąg z 
amunicją jadący na front wschodni. Drugi już raz powtórzyło się to teraz, 
zimą roku 1944. Przeważnie dokonują tego oddziały Armii Ludowej. Za każdym 
razem represje były silne. Znów zjechało Gestapo, studiowali w magistracie 
spisy ludności. Uwięziono wiele osób. Ale był też inny powód aresztowań.
Obecny szef puławskiego Instytutu Gospodarstwa Wiejskiego, dyrektor von 
Panwitz, brat generała Panwitza, który jest w sztabie gubernatora Franka, 
miał sekretarkę, Polkę, byłą żonę adwokata z Wielkopolski. Przystojna, 
wysoka blondynka. Brała po parę tysięcy za umożliwienie interwencji u 
Panwitza, kiedy trzeba było zwalniać w Gestapo aresztowanych. Dostała ode 
mnie 2 tysiące w jednej takiej sprawie, ale zginęła nic nie zdążywszy 
załatwić. Zabili ją partyzanci dowiedziawszy się, że ma zorganizować 
spotkanie ludzi z NSZ z oficerami niemieckimi.
Tak więc znaleźli się Polacy, którzy gotowi są do współpracy z okupantem. 
Są to najczęściej zwolennicy Hitlera lub w ogóle faszyzmu, pochodzący ze 
sfer zasobnych oraz z pozującej na "elitę" półinteligencji ziemiańskiej.
Nasza służąca sprzed wojny, Helenka, zjawiła się u mnie w Puławach z 
prośbą o męską garderobę. Wspomniała o lekarzu Żydzie, u którego dawniej 
pracowała. Ukrywa się on w lasach i stamtąd właśnie Helenka przyszła do nas 
po ubrania. Potem mówiono, że w lasach koło Józefowa była strzelanina. 
Helenka znikła wtedy bez wieści...
d
Ze wspomnień Marii Ś.
d
W roku 1944 o mało co, a Mietek leżałby w ziemi. Jak partyzanci z Armii 
Ludowej siedzieli u Franka Kijasa w Chomentowie, to napadło ich 15 akowców 
z Gołąbkiem, co nimi dowodził. Ten Gołąbek zawołał: "Czy jesteś Świostek? 
No, nareszcie, szlag cię teraz trafi!" Ale Józek Kijas z ogródka wywalił 
okno, pokazał im 2 granaty i krzyknął: "Szlag trafi i nas, i was!" Na to 
Gołąbek tylko trącił Mietka pistoletem w skroń i powiedziawszy: "To cię nie 
minie", wyszedł, a za nim inni. Tak mi ludzie opowiadali. A ja ciągle byłam 
umęczona, bo noc w noc przychodzili różne chłopaki z lasu - ogrzać się i 
pożywić. Czasem tacy, co po trzy dni nic nie jedli. Ciągle nastawiałam 
kartofle, gniotłam kluski, gotowałam i czymś tam okraszałam, ale także bez 
przerwy musiałam kryć po różnych schowkach żywność dla swoich, bo 
zamorzyłby nas głód. Często bywało i tak, że chowam naszych partyzantów w 
dziurze w zbożu, a w mieszkaniu są tymczasem inni. Jak ci się najedzą i 
pójdą, dopiero mogę wywołać tamtych. A w dzień znowu nadjeżdżali Niemcy i 
własowcy, co Niemcom służyli. I wszyscy z bronie nacelowaną na mnie czy na 
starego, a czasem i do córki. I zawsze z dzikimi okrzykami: "Hnde hoch!" 
albo "Banditen!" I ciągle: "Gdzie syn? Gdzie córka Wanda?" Razu pewnego 
Niemcy złapali kogoś, co się wychylił na świat z leśnego bunkra. Jak go 
zaczęli bić, to im wyjawił, co wiedział, więc znowu zginęło paru sąsiadów, 
co mu pomogli żywnością. Mało co nie zginał wtedy ruski lotnik, partyzant 
Saszka. A że został zabity przy tym jeden Niemiec, więc wszystkich nas z 
dziewczynami wygnali na drogę i zaprowadzili pod wycelowane lufy 
karabinowe. Ryk się uczynił okropny. No, jakoś darowali życie, ale w 
mieszkaniach i oborach zrabowali, co się dało. Groch albo mięso trza było 
przysypywać gnojem, żeby nie znaleźli...
d
Podróż do Szczecina
d
Było ich kilku kurierów niezawodnych, umiejących swobodnie przejeżdżać z 
miasta do miasta, najpierw na trasie Wilno-Warszawa albo Lwów-Warszawa, 
kiedy dzieliła je linia demarkacyjna niemiecko-radziecka, a z czasem 
zuchwale kursujących pomiędzy Warszawą a Berlinem czy Pragą i Budapesztem, 
choć byli i tacy, co docierali aż do Francji i Anglii. Przebierali się 
często w mundury Luftwaffe, a nawet SS, swoje podrobione dokumenty zawsze 
umiejąc okazać w sposób najbardziej naturalny. W ogóle ci młodzi ludzie, bo 
przeważnie to byli młodzi, dzięki bystrości i jakimś uzdolnieniom aktorskim 
umieli się upodobnić do Niemców całkowicie. Butną postawą w stosunku do 
cywilów i zuchowatą służbistością wobec starszyzny, niemiecką gardłową mową 
i rozgłośnym śmiechem, twardym chodem i niedbałymi gestami - niczym nie 
różnili się od setek i tysięcy umundurowanych "współtowarzyszy", dawniej 
rozjeżdżających się służbowo po całej Europie, a teraz na terenie już 
znacznie zwężonym, mianowicie pomiędzy Bugiem a Renem, bo oto Rosjanie i 
Anglosasi zaczęli zbliżać się do granic Rzeszy.
Latem roku 1944, kiedy polska placówka w Szczecinie podała umownym 
sygnałem o zdobyciu niezwykle interesujących materiałów, w kierownictwie 
Armii Krajowej natychmiast pomyślano o użyciu specjalnego kuriera. Co 
prawda, istniały tajne ogniwa w Bydgoszczy i Toruniu, a także w 
Stargardzie, Choszcznie, Krzyżu, Złocieńcu, Jastrowie, Złotowie i nawet w 
Świnoujściu, ale przekazy tymi drogami trwały zbyt długo. Szybki odbiór 
szczecińskiej przesyłki można było zapewnić tylko przez obrotnego 
wysłannika, który załatwi sprawę w ciągu dwóch, trzech nocy. Wybór padł na 
porucznika Duszkiewicza, znanego przed paru laty jako "Perz" i "Herman" w 
Kownie, Pradze i Królewcu.
Tym razem Duszkiewicz nie skorzystał z papierów, które mu już tak dobrze 
służyły uprzednio jako rzekomemu podoficerowi, z pochodzenia 
Balt-Deutschowi. Był on blondynem, jak wielu Niemców z krajów bałtyckich, 
zaś specyficzny jego akcent dodatkowo świadczył o tym, że nie pochodzi z 
Rzeszy. Teraz jednak sam kierunek podróży podyktował inną charakteryzację. 
Jechał więc zaopatrzony w papiery na nazwisko Stefana Raka, robotnika z 
pewnej fabryki w okolicy Szczecina. Misja wydawała się łatwa; robotnik 
będzie się legitymował fabryczną przepustką urlopową aż do Szczecina, na 
punkcie szczecińskim otrzyma od zaufanej łączniczki tajną pocztę, a 
następnie wróci, ale za dokumentem innym, stwierdzającym, że jego fabryka 
tymczasem uległa zniszczeniu, wobec czego tamtejsze władze odsyłają 
rzekomego Raka do zarządu Todt-Organisation w Warszawie. Stosowny dokument 
przygotuje placówka w Szczecinie. O tym, że fabryka owa uległa lotniczemu 
"zrąbaniu", już, naturalnie, w Warszawie wiedziano.
W Bydgoszczy należało nadać stosowny telegram do pewnego parobka 
służącego u podszczecińskiego bauera. Był nim przedwojenny nauczyciel, 
teraz kierownik tamtejszej polskiej placówki. Depesza, posługując się 
umownymi zwrotami o charakterze korespondencji rodzinnej, zapowiadała 
dzień, w którym warszawski kurier będzie oczekiwał przesyłki na zwykłym 
punkcie odbiorczym. Rzekomy Stefan Rak szczęśliwie dojechał do Bydgoszczy, 
pokazał się w bydgoskiej "melinie", a żona polskiego lotnika, obecnie razem 
z matką pracująca jako sprzątaczka w zakładzie fryzjerskim, nadała 
telegram, po czym kurier, zdany już tylko na siebie, następnej nocy 
wyruszył do Szczecina.
Z Bydgoszczy, choć od początku wojny ubyło w niej wielu Polaków, wywoził 
wrażenie, że miasto znów żyje dobrą nadzieją. W siwych oczach tramwajarzy i 
zamiataczy ulic, niższych funkcjonariuszy poczty i kolejarzy, i w ogóle 
pracowników fizycznych, bo tylko takich Niemcy tu pozostawili, pojawił się 
teraz jakiś zagadkowy, lecz, wymowny wyraz rozpogodzeń, zapalały się w nich 
nawet iskierki długo, przez lata całe hamowanej wesołości, podyktowanej 
obrotem wypadków wojennych.
W wagonach kolejowych na ogół panowało milczenie, od czasu do czasu 
przerywane tylko chrapliwymi okrzykami żandarmerii: "Pass-Kontrole"; ale na 
ogół ludzie stawali się dla siebie życzliwsi i wzajemnie dla siebie 
uczynniejsi. Mowa, naturalnie, panowała niemiecka, ale podróżujący Polacy 
posługiwali się nią w tonacji miękkiej i półgłosem, który przechodził nawet 
w szept.
Bydgoszcz uprzedziła kuriera, że chociaż w Szczecinie jeszcze dwa dni 
temu było spokojnie, to przecież w godzinach ostatnich kolejarze 
zasygnalizowali nerwowość policji, żandarmerii i w ogóle służby 
bezpieczeństwa. Wobec tego, jak doradzono, kurier miał oczekiwać łączniczki 
raczej na samym dworcu, na trzeciej lub czwartej ławce od lady bufetowej, w 
miejscu, które już znał. Łączniczka, nie widząc kuriera pośród 
opuszczających dworzec podróżnych, odnajdzie go tam sama. Tak więc, już za 
dnia, kiedy pociąg wtoczył się na tory dworcowe, "Stefan Rak" - co także 
było sygnałem umówionym - włożył sobie za prawe ucho papierosa, wysiadł i 
skierował się do bufetu stacyjnego. I choć na pozór beztrosko zatrzymał się 
przy ladzie, jednak wiedział już, że grozi mu śmiertelne niebezpieczeństwo.
Istotnie, wszyscy pasażerowie sprawiali tu wrażenie przepłoszonych, gdyż 
cały dworzec był obstawiony strażami i patrolami. Kiedy fala podróżnych 
wytoczyła się poza budynki stacyjne, pozostało w nich mnóstwo żandarmów, 
esesmanów i gestapowców. "Trzy razy więcej niż kolejarzy" - obliczył. Także 
i poprzez okna widać było otaczające dworzec kordony oraz lotne patrole, 
które legitymowały przyjezdnych. "To chyba jednak niemożliwe, żeby tylu ich 
polowało na mnie jednego" - pomyślał Duszkiewiez. Cele tej akcji musiały 
być inne. Jakie - tego nie wiedział.
W każdym razie postanowił zachować spokój, zaś dworca na razie nie 
opuszczać. Tu przecież będzie go poszukiwała łączniczka, kiedy ów dziwny 
alarm przeminie. Tymczasem z miasta na dworzec nie dopuszczano nikogo, więc 
rzekomy robotnik wyjął zza ucha papierosa, zaciągnął się, popił z kufla 
piwem. I cierpliwie czekał.
W ciągu następnych godzin nowe pociągi sypnęły tłumami podróżujących, też 
bardzo skrupulatnie badanych przez żandarmerię. Wreszcie przez cały dworzec 
ruszyła prawdziwa "sztrajfa" i dwóch cywilnych agentów w towarzystwie 
żołnierza zatrzymało się przy Duszkiewiczu.
- Dokumenty! - padł rozkaz. 
Po chwili - pytanie:
- Polak? - Co tu robisz? 
- Czekam na pociąg.
- Jaki pociąg?
- Do mojej fabryki. Tam napisane... 
Spojrzeli po sobie, coś poszeptali.
- Komm! Z nami! - rozkazali.
Kurierowi przypomniało się, że ma w ustach pod policzkiem fiolkę z 
cyjankiem potasu. Wystarczyłoby językiem wprowadzić ją pomiędzy zęby, 
rozgryźć...
- Jeszcze za wcześnie - zdecydował.
Jak zauważył, nie był jedynym, którego tu dosięgnął złowrogi los. Coraz 
to wsadzano do stojących pod dworcem ciężarówek jakichś wystraszonych 
mężczyzn, nawet i kobiety. Wreszcie powieziono i jego, chyba przez cały 
Szczecin, bo dopiero po paru kwadransach auto wjechało w bramę pomiędzy 
drutami i zatrzymało się przed barakami z czerwonej cegły. Wypchnięty na 
dziedziniec, zobaczył rozległy, a bardzo typowy obóz, zaś daleko za drutami 
- podmiejskie rudery i odrapane kamieniczki. Lipcowe słońce już rozgrzało 
ścieki i nieczystości rynsztokowe, więc cuchnęło tu niezgorzej, zarówno od 
strony baraków, jak i przedmieścia.
"Nadludzie także śmierdzą" - pomyślał z wisielczym humorem. 
Jednakże, stanąwszy wobec gestapowców, więzień zadrżał na duchu, bo od 
pierwszych usłyszanych słów pojął, że będzie miał do czynienia z Łotyszami, 
w służbie policyjnej nadto gorliwymi; służąc Niemcom, weszli do formacji 
znanych z okrutnego sadyzmu. Ale rosły, do byka podobny Łotysz brutalnie, 
lecz pobieżnie zrewidowawszy Polaka, pośpiesznie wepchnął go na korytarz, a 
następnie do jednej z celek.
"Na szczęście nie miał czasu" - znowu pocieszył się Duszkiewicz.
Powitało go dwóch współtowarzyszy. Kościsty i wysoki, bardzo zniszczony 
przejściami jegomość okazał się Rosjaninem, jakoby zmobilizowanym lekarzem. 
Pochodził z Syberii, a do niewoli trafił razem ze swoimi rannymi. Po 
ucieczce z obozu jenieckiego pod Hamburgiem w ciągu paru miesięcy 
przekradał się na wschód wzdłuż wybrzeży bałtyckich, żywiąc się byle czym, 
a - być może - jeszcze mając to i owo na sumieniu. Schwytany nad Odrą, 
czekał tylko na wyrok śmierci, zresztą dość filozoficznie, nie przestając 
interesować się sprawami świata.
- Co się stało? - pytał po rosyjsku. - Ty mi wyjaśnij ten rebus! Czemu to 
oni zwożą tylu nowych? Prawie samych Niemców! Od wczorajszego dnia baraki 
pęcznieją i pęcznieją! Rozumiesz po rosyjsku? A ty sam kto?
Nowy mieszkaniec celi oczywiście rozumiał po rosyjsku i przedstawił się 
Rosjaninowi jako polski robotnik rolny, ale na pytanie, co się stało, 
odpowiedzieć nie umiał. Z kolei drugi więzień, ognistooki brunecik, 
zaprezentował się jako francuski ksiądz... Uwięziono go, jak twierdził, za 
to, że nie chciał opuścić Francuzów przymusowo zatrudnionych w Rzeszy. 
Polski robotnik, o dziwo, trochę znał także i język francuski, więc z 
natury rzeczy tamci dwaj mogli teraz porozumiewać się za jego 
pośrednictwem.
Pierwszy dzień upłynął na "obwąchiwaniu się" wzajemnym, ale już dnia 
następnego trzej więźniowie nabrali do siebie zaufania. Stopniowo ujawniały 
się ich sekrety: francuski ksiądz cierpliwie wyczekiwał na interwencję 
Watykanu, gdyż udało mu się w ostatniej chwili przed aresztowaniem 
zaalarmować jakichś niemieckich przyjaciół, Rosjaninowi zaś wypadło czekać 
na meldunki, które mają napłynąć z trasy jego ucieczki. Gestapowcy nie 
uwierzyli, że przebył taki wielki szmat drogi bez jakiegoś wspólnika 
względnie bez popełnienia przestępstwa.
- Ciebie, Polaku, zaraz wypuszczą - przewidywał Rosjanin. - Zatelefonują 
do twojej fabryki, tam sprawdzą, ot i wszystko. Tak ty zapamiętaj moje 
nazwisko, po wojnie dasz znać do naszych, gdzie i jak mnie wykończyli.
Ocalone przez Duszkiewicza papierosy wywołały w nim prawdziwy entuzjazm.
- Ale zapałek nie ma! - martwił się Polak. 
Rosjanin spojrzał na niego pobłażliwie.
- Dziwny z ciebie człowiek - rzekł. - Ot, po francusku i po naszemu gadać 
potrafisz, a głupiego papierosa zapalić nie umiesz? Tak ty popatrz...
Umiał w taki sposób wykręcić żarówkę i wywołać iskrę, że papieros, 
istotnie, zapalił się. Kurzyli więc sobie kolejno, skwapliwie łykając 
zdradziecki dym.
- Jeżeli poczują dym, to zaczną bić po żebrach mówił Rosjanin.
Był z tego lekarza wielki praktyk, jeżeli chodzi o więzienny tryb życia i 
postępowania. On zatem sprawiedliwie dzielił kartofle, które przypadały na 
każdą z cel, on też - bardzo słusznie - przestrzegał "Raka", żeby się wobec 
gestapowców nie zdradził ze znajomością jakichkolwiek obcych języków. Mimo 
to nie zdołał uchronić Polaka przed popełnieniem błędu, kiedy rankiem 
następnego dnia wszedł do celi oficer-Łotysz i zapytał:
- Są prośby? Są skargi? Ej, Polaku, gadaj!
- Pchły, panie oficerze! - odpowiedział po polsku rzekomy robotnik.
- Pchły? To znaczy masz Floh? - roześmiał się gestapowiec. - No, jak kto 
ma pchły, to się takiego trzepie, wiadomo... I posypuje proszkiem, tak?
- Tak jest, panie oficerze - zdrętwiał Duszkiewicz. 
Łotysz wywołał dwóch gestapowców z korytarza, wskazał Polaka:
- Przetrzepać go i posypać proszkiem, bo skarży się na pchły! Polski 
brudas!
Kilka ciosów wystarczyło, żeby skarżący się upadł na ziemię. Po tej 
operacji, gdy zostali sami, lekarz sumiennie zbadał ofiarę.
- Niczewo - orzekł. - Żebra całe. Głowa też. No, jak się czujesz?
- Ząb mi się rusza - wyjaśnił obolały.
- Niczewo, i tak nie mamy nic do gryzienia - pocieszył go jowialnie.
Tego dnia wepchnięto nagle do ich celi jeszcze dwóch mężczyzn. Byli to 
więźniowie szczególni, bo z urywanych słówek, które pomiędzy sobą 
wymieniali, od razu poznało się Niemców, przy tym Niemców z tak zwanych 
"wysokich sfer". Zresztą mieli na sobie mundury, ale nałożone dziwacznie, 
podszewką na wierzch. Z ich przygnębienia, a nawet osłupienia można było 
wnioskować, że obaj zostali kompletnie zaskoczeni przez jakiś kataklizm i 
strąceni wprost ze swoich towarzyskich i służbowych wyżyn na samo dno 
poniewierki i upodlenia. Nie zwracając uwagi na to, co się wokół nich 
dzieje, dwaj Niemcy powoli zdradzali, kim są. Młodszy, nazywany to 
kapitanem, to grafem, zwracał się do starego per "Herr Admiral". Półgłosem 
albo szeptem krótko coś komentowali, po czym znowu zapadali w głębiny 
swoich ciężkich rozmyślań. Na pojawienie się kotła z zupą brukwiową nie 
zareagowali, nie spojrzeli również na emaliowane spluwaczki, mające 
więźniom zastępować menażki. Dopiero wieczorem młodszy Niemiec zapytał:
- Chleba nie dali?
- Nie - odrzekł Duszkiewicz. - Tylko kartofle. Po dziewięć na celę. 
Połowa zgniłych.
- Czy może jesteś Żydem? - zapytał z wahaniem. 
- Nie, Polakiem.
- A tamci? Nie Żydzi? 
- To Francuz i Rosjanin.
- Aha - skinął głową Niemiec i znów pogrążył się w rozpaczliwym 
milczeniu.
Nocy tej rzekomy robotnik nie zasnął, bo z wyszeptanych coraz namiętniej 
zdań obu Niemców wyłoniły się sprawy okropne, a przy tym znalazł 
rozwiązanie ów "rebus". Oto, jak Duszkiewicz mógł się dorozumieć, kanclerz 
Hitler już nie żył lub też sądzono, że nie żyje. W jego kwaterze wybuchła 
bomba. Pośród zamachowców miał znajdować się rodzony brat grafa-kapitana, 
właśnie młodszego więźnia. W konsekwencji Gestapo dokonało najazdu na jego 
mieszkanie, mordując jego młodą żonę i niedawno urodzone dziecko, a jego 
samego przywożąc tu, do baraków. Dramat starszego z Prusaków przedstawiał 
się inaczej, polegał głównie na tym, że kazano mu odwrócić mundur 
admiralski podszewką na wierzch, jako że Ŕzdaniem gestapowców - wysoki 
oficer, uwięziony i podejrzany o udział w spisku na życie fhrera, nie może 
hańbić swoich odznak.
Współwięźniowie różnie przyjęli te nowiny, kiedy znękani cierpieniami 
Niemcy nareszcie zdrzemnęli się i Polak wyłożył kolegom wszystko, co 
podsłuchał. Francuz po zastanowieniu się zauważył:
- Jeżeli nawet Hitler nie żyje, to władzę obejmie jakiś jego zastępca i 
nic się nie zmieni. No i Niemcy zostaną tacy sami, jak są.
A Rosjanin, rozkoszując się papierosem, mówił: 
- Ot widzicie, o nas mówili źle, a co u was, w tej znaczy Jewropie, w 
samym jej środku? I komory gazowe wynaleźli, i pokoje do tortur, i ot - 
żonę i dziecko swojemu grafowi zabili...
Później, gdy Niemcy zbudzili się i natura upomniała się o swoje prawa, 
dobrotliwie wydzielał im strawę:
- Ty, Herr Admiral, łapy sam nie wyciągaj po najlepsze kartofle. Najpierw 
ja rozdzielę zgniłe, a potem przyjdzie kolej na dobre. A jak będziesz 
chciał zakurzyć, to też ci damy dwa albo trzy razy pociągnąć. Bo u nas 
wszyscy równi, rozumiesz? Ty, panie Polaku, przetłumacz mu wszystko. A 
jutro niech on szybciej podstawia swoją spluwaczkę pod chochlę, bo znowu 
będziemy musieli dzielić się z nim zupą... Ech, i cóż to za zupa? Barszczu 
naszego, sybirskiego, by się zjadło...
Następnego ranka trzej lokatorzy celi z niemałym zdumieniem zobaczyli 
starego Prusaka w postawie zupełnie odmienionej. Wyprostowany i niemal po 
młodzieńczemu rześki, promieniał zagadkowym optymizmem. Uśmiechał się 
pogodnie ni to do swoich myśli, ni to do współtowarzyszy niedoli, 
porządkując swój wygląd i odwracając mundur podszewką do spodu. Dotychczas 
małomówny i pogrążony we własnym nieszczęściu, wcale nie interesujący się 
losem innych, teraz po kolei łaskawie przepytywał każdego, kim jest i za co 
siedzi, a poznać było można, że notuje sobie w pamięci nazwiska i 
okoliczności, tak jak to zazwyczaj czynią przy raporcie wyżsi dowódcy. I 
zaraz po śniadaniu mocno zastukał w drzwi.
- Co robisz? - ostrzegawczo krzyknął Rosjanin. 
Stary Prusak obrócił się ku niemu i spokojnie odrzekł: 
- Widzicie, moi drodzy, długo myślałem o wszystkim i nareszcie 
zrozumiałem sytuację. Zaszło tu po prostu głupie nieporozumienie, zapewniam 
was. Zaraz im wyjaśnię, kim jestem, udowodnię ich pomyłkę, zapewnię im 
także bezkarność, aby nie obawiali się skutków swej brutalności. Obiecam, 
że puszczę wszystko w niepamięć! A i wam gwarantuję nagrodę za waszą dla 
mnie życzliwość. Słowo moje coś jeszcze znaczy w Niemczech, zapewniam 
was...
Tak mówiąc, ponownie uderzył z całej siły kułakiem w drzwi.
- Rechnułsia! - szepnął zbieg z jenieckiego obozu. Oznaczało to, że 
Prusak po prostu dostał bzika. 
Tymczasem szczęknęła zasuwa i w drzwiach stanął dozorca.
- Co jest? - zapytał.
- Przyjacielu - powiedział mu starszy z Prusaków - bądź tak dobry i 
przywołaj tu swojego szefa. Powiedz mu, że mam do niego ważną sprawę. 
Zrozumiałeś?
A kiedy drzwi się zamknęły, stary kilka razy przemierzył sztywnym krokiem 
celę. Po drodze uspokajająco klepał po ramieniu swojego kompana, a nawet 
jakby przez zęby coś zanucił. Wtem na korytarzu rozległy się liczne kroki, 
znów zgrzytnęła zasuwa i do celi wtargnęło kilku zdyszanych gestapowców. 
Wszyscy więźniowie, oprócz Niemców, stanęli na baczność.
- Co jest? - zapytał oficer, wychodząc naprzód i wpijając się wzrokiem w 
prawidłowo nałożony mundur starego więźnia. A był to mundur wysokiego 
dowódcy Kriegsmarine.
Prusak władczo podniósł rękę i rozpoczął przemowę, na ułożenie której 
poświęcił ostatnią noc.
- Zwracam się do was - powiedział - jak żołnierz do żołnierzy. To nic, że 
dzielą nas lata, dzieli służbowy szczebel. Zapomnijmy o tym, co się stało, 
weźmy cały incydent na karb fatalnego nieporozumienia. Bo cóż to było, jak 
nie fatalna omyłka? Przecież jestem weteranem pierwszej wojny światowej. 
Przeszedłem w stan nieczynny w roku 1936, a przywrócono mnie do służby na 
nowo w roku 1939. Z pewnością nie jest wam wiadome, że sam kajzer Wilhelm 
II gratulował mi manewru, który wykonałem jeszcze w roku 1908 na znanych 
ćwiczeniach koło Helgolandu. Posiadam wszystkie odznaczenia za tamtą wojnę. 
Sam fhrer podpisał w roku 1939 zgodę na mój powrót do służby czynnej, 
kiedy zostałem wyznaczony do specjalnie ważnych pouczeń. Musicie wiedzieć, 
że w chwili wybuchu toczącej się teraz wojny byłem drugim admirałem 
Bałtyku, specjalnie delegowanym do operacji morskich w rejonie Gdańska. Co 
prawda dwa lata temu zdrowie nie pozwoliło mi na dalszą służbę, ale w 
każdej chwili sztab Kriegsmarine poświadczy, że pracuję nadal, zbierając 
materiały do historii naszej sławnej broni podwodnej. Stoi przed wami 
admirał Wolf von Trotha, zrozumieliście?
Zakrztusił się i na chwilę zamilkł. W celi zapanowała napięta 
oczekiwaniem cisza. Twarze gestapowców nic nie wyrażały, za to młodzi 
więźniowie niemal wytrzeszczali oczy na odbywającą się wobec nich scenę. 
Tylko Rosjanin odwrócił głowę i ponuro zapatrzył się w okno. A 
Duszkiewiczowi nagle przypomniał się Królewiec z tamtymi zakonnicami, które 
znosiły do pani Kostkowej wiadomości pochodzące od samego admirała Bałtyku.
- Co jeszcze, Herr Admiral? - spokojnie zapytał oficer-Łotysz.
- Proszę dać znać o mnie do grossadmirała Karla Doenitza - z pewnością 
siebie kontynuował admirał von Trotha. - Dowiecie się, że przez jakiś czas, 
dawno już temu, sam on służył pod moim dowództwem, że miał za zwierzchnika 
również mojego stryja, admirała Adolfa von Trotha, bohatera operacji z roku 
1900 w Tientsinie i byłego szefa sztabu Floty Dalekomorskiej, poza tym 
fhrera Reichsbundu Deutscher Seegeltung. Możecie odnieść się także do 
samego admirała Wilhelma Canarisa, który poświadczy wam, że od dawna mnie 
zna i ceni. Sądzę, że to wystarczy. Możecie odejść, moi ludzie,
Gestapowcy szybko spojrzeli po sobie, a oficer z ugrzecznieniem zapytał:
- Czy to już wszystko, szanowny panie admirale? Jednakże widzę, że mundur 
nałożył pan bez mojego zezwolenia! 
Admirał nagle stracił cierpliwość.
- Nie - prawie krzyknął, starając się ukryć nerwowy skurcz policzków i 
warg. - Nie wszystko, moi dobrzy ludzie! Tylko sąd wojenny lub honorowy ma 
prawo zdjąć mundur żołnierzowi. Bo jeszcze musicie wiedzieć i to, że 
kontradmirał Clamor von Trotha, brat mój najmłodszy, był komendantem 
arsenału torpedowego West, a teraz sprawuje trudne obowiązki morskiego 
komendanta obszaru Kirkenes w Norwegii. A wreszcie i to, że syn mój, Claus 
von Trotha, oficer na U-81, otrzymał wszystkie możliwe odznaczenia 
niemieckie i włoskie za udział w zatopieniu największego brytyjskiego 
lotniskowca "Arc Royal". Musieliście o tym słyszeć, cała Rzesza zna te 
sprawy!
- A gdzie przebywa obecnie ten pański syn Claus von Trotha? - spokojnie 
zapytał Łotysz.
Stary Prusak jakby utracił tupet i pewność siebie. Zgarbił się i 
skurczył, wreszcie przerywanym głosem wyjąkał: 
- Zapewne na dnie morza, moi panowie, na dnie morza. W październiku roku 
zeszłego, już jako dowódca U-306, zaatakował nieprzyjacielski konwój w 
pobliżu Wysp Azorskich. I od tego czasu... No, jasne!
Wyprostował się i odzyskawszy właściwy dowódcom ton, zakończył:
- Widzicie więc, moi dobrzy ludzie, że rodzina von Trotha już od lat 
służy ojczyźnie ze wszystkich sił. Generał Lothar von Trotha podbił 
Hotentotów. W naszej sławnej marynarce są jeszcze inni jej członkowie, jak 
na przykład kapitan korwety Karl von Trotha, obecny komendant warsztatów 
okrętowych w Tulonie, a także syn Adolfa Lebrechta, który walczył pod 
Skagerrakiem, kapitan Thilo Lebrecht von Trotha, wreszcie i najmłodszy z 
nas, kapitan Wilhelm von Tnotha z flotylli podwodnej. Nie mówię już o 
dyplomacie, także Thilo von Trotha, który pracował w naszej ambasadzie w 
Warszawie. Tak, tak, moi przyjaciele, w mojej sprawie popełniono potworną 
omyłkę, którą co rychlej trzeba naprawić. Zrobicie to zaraz, niezawodnie, 
wierzę w to, a ja ze swej strony obiecuję, że cały incydent uznam za 
wyczerpany. Proszę mnie teraz połączyć z generalleutnantem von Trotha, 
zwierzchnikiem sądu wojskowego. To także mój kuzyn.
Odetchnąwszy, usiadł na pryczy, najwyraźniej dając przez to do 
zrozumienia, że już nie uważa się za więźnia. 
- Czy już wszystko, Herr Admiral? - zapytał oficer. 
- A cóż tu można dodać więcej, mój człowieku? - odpowiedział mu pytaniem 
stary admirał. - Chyba to, że po raz pierwszy w życiu musiałem się 
tłumaczyć przed takimi, jak wy, przed policją... No cóż, to jest również 
służba dla ojczyzny, wiem, wiem!
- W takim razie proszę szanownego pana admirała z nami - rozkazał oficer. 
A zwracając się do kapitana drwiąco zapytał:
- A wy cóż? Wolicie tu zostać czy też iść?
- Herr Graf pójdzie ze mną - oświadczył admirał.
Drzwi zatrzasnęły się. Rzekomy robotnik rolny pytająco spojrzał na 
księdza, ten zaś patrzył z kolei na lekarza z Rosji. Pierwszy naruszył 
milczenie Francuz, uprzednio poprosiwszy Polaka o przetłumaczenie całej 
admiralskiej przemowy. Następnie Polak musiał przełożyć cały usłyszany 
dyskurs na język rosyjski. Jednakże wnioski, jakie współtowarzysze 
wyciągnęli z przebiegu zajścia, różniły się krańcowo. Słuchając, jak ksiądz 
wywodził, że obaj Niemcy znajdą się chyba na wolności, Rosjanin wciąż 
kręcił głową, a wreszcie oznajmił:
- Nic nie rozumiecie, boście obaj za młodzi. A ja ich znam. Dumny pan 
admirał i jego przyjaciel kapitan toż to prawdziwa gratka dla tego byka i 
całej jego zgrai. A jeszcze ten pan von Trotha ośmielił się bez pytania 
prawidłowo nałożyć mundur, podszewką do środka, a potem usiadł sobie na 
pryczy... No!
I po chwili dodał:
- Niemców już nie zobaczymy wcale albo też przywloką ich tutaj w takim 
stanie, że nie będzie na co patrzeć.
I okazało się, że miał rację. Po dwóch godzinach na korytarzu rozległ się 
ciężki tupot i do celi zawleczono dwa niemal zupełnie bezwładne ciała. 
Duszkiewicz był świadkiem, jak rosyjski lekarz, używając wody, powoli 
przywracał Niemcom przytomność. Tymczasem oficer Gestapo zasiadł na 
przyniesionym dla niego zydlu i spokojnie przypatrywał się tym zabiegom; 
inni gestapowcy tłoczyli się w drzwiach. Nie zwracając większej uwagi na 
grafa-kapitana, zdawali się cierpliwie oczekiwać na epilog przedstawienia.
Zaledwie von Trotha odzyskał przytomność i mógł się podnieść, oficer 
zapytał:
- Uspokoiłeś się, stary durniu? 
- Jawohl - wybełkotał admirał.
- To całuj mi but! Schnell! Pomóżcie mu!
Zamieniony w szmatę Prusak zrobił krok naprzód, ale nie utrzymał się na 
nogach i upadł.
- Tu chodź! Na czworakach, psie! - wrzasnął gestapowiec.
Von Trotha drgnął, jakoś się dźwignął, podpełzł do buta, złożył na nim 
usta. 
- Szkoda, że twoja sławna rodzinka nie może tego widzieć - rzekł oprawca. 
- No, stawaj na baczność, psie! Pomóżcie mu tam!
Podtrzymany przez innych więźniów, admirał stanął. Na jego spuchniętej 
twarzy ledwie widać było oczy. Z głowy, z rozporka spodni, po nogach - 
ociekał krwią.
- Zrobisz wszystko, co ci rozkażę? - pytał oficer. 
- Jawohl!
- A jak ci każę całować brudne tyłki Żydów czy tamtych Hotentotów? 
Będziesz całować?
- Jawohl.
- Powiedz: będę całować brudne tyłki Hotentotów. Powtórzyć!
Jąkając się von Trotha powtarzał i powtarzał bez końca wszystko, co mu 
gestapowiec wkładał w usta.
Po tych koszmarnych zabiegach pedagogicznych przyszła kolej na robotnika 
rolnego "Raka". Aresztancką budą miał Duszkiewicz jechać przez cały 
Szczecin na badanie do gmachu Gestapo. Był to wczesny, pogodny lipcowy 
ranek. Niewiadomymi drogami przeniknęła już do baraków krótka prawda o 
zamachu na Hitlera w jego kwaterze wojennej. W każdym razie wiedziano, że 
fhrer żyje i że tysiące ludzi ponosi teraz konsekwencje nieudanego 
zamachu. Całe Niemcy upodobniły się do areny jakiegoś dzikiego polowania na 
ludzi. A wobec tego, że Gestapo zajęło się głównie pościgiem za 
rzeczywistymi lub domniemanymi sympatykami zamachowców, więźniowie 
"mniejszego kalibru" doznali znacznej ulgi, w każdym zaś razie odroczeń, 
które dawały nadzieję przetrwania. "Kto wie, może to mnie uratuje" - 
wymruczał lekarz-sybirak. Jego energia i żywotność wciąż przejawiały się w 
twardej, nieustępliwej walce o życie. Nie rozumiał ani bierności Niemców, 
ani jakiejś ucieczki od życia. A dowiedziawszy się, że Duszkiewicz trzyma w 
ustach fiolkę z trucizną, mówił:
- Taki ty robotnik rolny, jak ja chiński cesarz! Miękki chłop z ciebie i 
z tych Niemiaszków. Tydzień temu i ja dostałem wycisk, nie gorszy niż oni. 
A przecież w szmatę się nie zamieniłem. Zresztą Łotysz wcale nie żądał ode 
mnie czegoś takiego. Więc i ty, chłopcze, rzuć swoją truciznę k czortu. 
Rozumiem - zadać ją jakiemu hitlerowcowi, choćby temu bykowi, ale samemu 
sobie? Idiotyzm! Życie, mój bracie, raz jeden tylko jest nam dane, chronić 
je trzeba uparcie do ostatniej chwili. A poddaje się tylko głupia 
cielęcina. My jeszcze coś niecoś zdziałamy, jak się uda... Bo może i o mnie 
zapomną, co?
Rozpamiętując przez kilka godzin te ożywcze zalecenia, Duszkiewicz 
cierpliwie trwał na dziedzińcu gestapowskim przy konowięzi, a raczej 
"ludowięzi", bo tutejsze Gestapo, oszczędzając sobie kłopotów, brało 
każdego z aresztowanych na łańcuch, a wszystkie łańcuchy przytwierdzano do 
długiej bariery i zamykano na kłódkę. Obok Duszkiewicza stali na takich 
łańcuchach młodsi i starsi niemieccy oficerowie, elegancko ubrani mężczyźni 
cywilni, była i jakaś młoda kobieta z nosem kompletnie rozbitym, jakoby 
żona wyższego oficera, a na końcu tkwił na łańcuchu żołnierz, który coś tam 
ukradł i sprzedał paserom. Ponieważ wszyscy oni stali w jednym rzędzie, 
więc rozmowy zaczynały się najpierw pomiędzy sąsiadami, a później dopiero 
rozpoczynała się szersza wymiana towarzyska.
Duszkiewicz, dokładnie wypełniając zalecenia Rosjanina, udawał, że prawie 
nic po niemiecku nie rozumie. Zresztą rychło dano mu spokój, głupiemu 
parobkowi rolnemu z Polski. Słuchał więc tylko tego, co mówią inni.
- Może wojna skończy się teraz prędzej - zgadywano pośród cywilnych.
- Mam tego dość! Niech już nareszcie zabiją! - krzyknęła kobieta z 
rozbitym nosem. 
- Ja tylko ukradłem, nic więcej - mówił żołnierz. - Ja byłem wierny 
fhrerowi.
- Też cię rozstrzelają! - odpowiedział mu cierpko oficer.
- Kameraden, kto z was ma papierosa? - pytano z końca bariery.
- Proszę się odwrócić - odezwała się do sąsiadów w pewnej chwili młoda 
kobieta z rozbitym nosem. Zrozumieli ją, bo nie można było tutaj inaczej 
oddać moczu, jak pod siebie. Nie dbał o przykutych do bariery żaden 
dozorca; można było nawet skonać pod prażącym tego dnia słońcem, a nikt by 
z pomocą nie przyszedł. Za to mniej więcej co godzinę pojawiał się 
uzbrojony gestapowiec, rozkuwał kolejną ofiarę i z rękami do tyłu gdzieś ją 
uprowadzał. Po pewnym czasie Duszkiewicz zrozumiał, że ci, co nie 
powrócili, rozstali się już z życiem, o czym zdawały się świadczyć 
dochodzące z piwnic krótkie staccato, niby uderzenia małym młoteczkiem.
Wreszcie gdy upalny i krwawy dzień miał się już ku końcowi, a Duszkiewicz 
niemal samotnie pozostał przy barierze, przypomniano sobie o nim. W gmachu, 
w dużej sali, stanął wobec zgrai ubranych po cywilnemu agentów, nerwowo 
grzebiących w mnóstwie rozłożonych wokoło nich teczek. Przez długi czas 
trwało daremne poszukiwanie teczki z nazwiskiem "Rak", aż zrezygnowany 
gestapowiec, spoglądając na zegarek, postanowił sprawę uprościć i skrócić.
- Mówisz po niemiecku? 
- Nie. Po polsku. Polak jestem. Ja robotnik. 
- Tłumacza! - wrzasnął oficer.
Duszkiewicz powtórzył raz jeszcze całą swoją gadkę. 
- Trzeba by sprawdzić - powiedział któryś. - Ale jak?
- Et, niech sobie wraca - doradził inny.
- Czekajcie, namyślę się - rzekł oficer. - Ale tymczasem porządnie 
zrewidować! Co, nic nie znaleziono? W usta zajrzeliście? Nic? No, dobra! 
Ale przynajmniej niech kundel pamięta, że był w Gestapo! Hab acht!
Błyskawicznie zbity, skopany i podniesiony znów na nogi, Duszkiewicz 
znalazł się raz jeszcze przy swojej barierze. Nie było tu już nikogo. I 
dopiero późnym wieczorem, słysząc przy rozkuwaniu, że wszyscy inni są 
"versenkt", czyli "spuszczeni na dno", wyruszył w swojej budzie "do domu".
W latach późniejszych nigdy nie potrafił określić, jak długo przeciągnął 
się jego pobyt w celi z czterema innymi więźniami. Zostali tu jakby 
zapomnieni. "Może trwało to tydzień, a może i miesiąc" - mówił. Tłumaczyło 
się to stanem gorączkowym, w jaki wtedy popadł, czy to skutkiem pobicia, 
czy tej w wyniku starannie ukrywanej przed strażnikami czerwonki. Z tamtego 
okresu na przemian z przywidzeniami maligny zapamiętał tylko histeryczne 
szlochy i ciągle powtarzające się pytanie grafa-kapitana: "Warum? Warum?", 
tudzież jego rozszerzone przerażeniem oczy, gdy do celi wchodzili 
gestapowcy. Co do pohańbionego admirała, to trudno go było ujrzeć inaczej, 
jak z nisko pochyloną na dół i ukrytą w dłoniach twarzą, podczas gdy 
ramionami jego wstrząsał nieustanny dreszcz. Dalszych poniżeń już nie 
doświadczył, a w ogóle sprawa obu Niemców widocznie oczekiwała wówczas na 
jakieś decyzje z Berlina. Duszkiewicz mówił:
- Ów francuski ksiądz, jeżeli to był rzeczywiście ksiądz, wcale się nie 
modlił, to pamiętam. A Rosjanin był wciąż obok i leczył mnie, jak mógł, 
choć przecież lekarstw nie było. Myślę, że postawił mnie na nogi masażami, 
bo prócz czerwonki cierpiałem na okropne bóle w krzyżu. W każdym razie, 
kiedy niespodziewanie nadeszła chwila wyzwolenia, mogłem się ruszyć z 
tamtych okolic o własnych siłach...
Ratunek, który nadszedł, był niewątpliwie wynikiem dobrej roboty 
wywiadowczej. Agenci polscy, brytyjscy lub radzieccy określić musieli 
doniosłość obszaru Szczecina dla funkcjonowania hitlerowskiej machiny 
wojennej. Być może chodziło o rozwinięty przemysł albo o poważną rolę węzła 
szczecińskiego w komunikacjach lądowych i wodnych, wreszcie tu mogły się 
koncentrować siły rezerwowe dla odparcia Rosjan, już zagrażających Prusom 
Wschodnim i Pomorzu. Najpewniej uznano w dalekich sztabach wszystkie te 
razem wzięte względy za dostateczne, aby Szczecin otrzymał taki sam wyrok, 
jak uprzednio Hamburg i wiele innych miast.
Nocny nalot był nagły, potworny, wykonany sposobem "dywanowym". Przez 
całe miasto i jego przedmieścia przechodził wzmagający się huraganowy, 
palący podmuch. Torpedy powietrzne, bomby i pociski zapalające wywołały 
powszechny chaos płomieni i huku, mieszały aż do piwnic kruche ludzkie 
siedziby, zmieniały place i ulice w dymiące usypiska, w oczach przerażonej 
ludności obracając fabryki, stocznie, dworce i mosty w nadal eksplodujący, 
bezsensowny krajobraz, nie mający nic wspólnego z poprzednim ładem i 
celowością. Duszkiewicz najlepiej zapamiętał z owych piekielnych minut 
trudny do wyobrażenia kołys ziemi, jakby zmienionej w płynny, wzburzony 
ocean, a także tysiączne wrzeszczące tłumy na pół odzianych Niemców i 
Niemek, dzieci i więźniów, istnymi potokami uciekających w daleką, cichą 
noc z tryskających płomieni i huczących wichrów zniszczenia.
- Komm, komm! - krzyczał do obu niemieckich kamratów i szarpał ich za 
ramiona, gdy z trzaskiem runęły drzwi celi i pod nowymi prądami huraganu 
pękały i rozpadały się cegły baraków, słupy i druty ogrodzeń i całe 
dzielnice okoliczne.
Usiłowali następnie trzymać się razem i nie dać się zgubić pośród 
wyjących tłumów, ze wszystkich stron przewalających się poprzez teren obozu 
i przyległej okolicy, ale Rosjanin zawieruszył się na jakiś czas i dopiero 
o świcie dał się - dzięki swojej wysokiej, kościstej postaci - rozpoznać i 
wyłowić z ludzkiego mrowia, prącego szosą na Piłę i Bydgoszcz, podczas gdy 
inny kierunek tej wędrówki ludu odgałęził się na Gorzów i Poznań. Ale prócz 
tego, również drogami i dróżkami polnymi, a nawet zupełnym bezdrożem 
rozpełzał się, aby dalej, dawny niemiecki Stettin.
- Gdzieś był? Zostałeś koło baraku? - pytał Rosjanina Duszkiewicz.
- Udało mi się odszukać i pożegnać naszego byka - zwięźle odrzekł 
Rosjanin i obejrzał swoją dłoń. Po chwili pełnego treści milczenia 
zagadnął:
- A nasi Niemcy? Słyszałem, jak wołałeś do nich...
- Wcale nie ruszyli się z miejsca - odpowiedział Duszkiewicz. - Stary 
wymamrotał, że nie ma ojczyzny, więc nie wie, dokąd iść, a kapitan 
powtórzył mi raz jeszcze swoje wieczne "warum?".
Zamyślili się nad losem tamtych obu. I oni, jak tysiące im podobnych, 
wiernie służyli celom Hitlera - i oto... Rzeczywiście mieli prawo stawiać 
pytanie: "dlaczego?".
Wędrówka miała się zakończyć w Bydgoszczy, w zbawczej polskiej "melinie". 
O kontrolowaniu masy uchodźców mowy nie było. W przeludnionych miastach 
Pomorza cichutko powiedziano uchodźcom, że sprzymierzeni już opanowali we 
Francji Normandię i Bretanię, a we Włoszech zdobyli Florencję. Rosjanie 
szerokim frontem dochodzili do Wisły, w Warszawie rozpoczęło się 
powstanie...
Następnie drogi trzech kompanów rozeszły się: Rosjanina przemycono w 
kierunku Torunia i dalej do Sierpca, gdzie operowała partyzantka pod 
dowództwem oficera radzieckiego, majora Sergiejewa; Duszkiewicza, który 
uparcie dążył ku walczącej Warszawie, skierowano do Częstochowy i Radomia, 
a tajemniczego francuskiego księdza połączono z Francuzami, którzy uciekli 
z obozów i oddali się pod opiekę Polaków. Czekano na koniec wojny z 
tłumionym niepokojem, ale i z wielką nadzieją.
Duszkiewicz napotkał jeszcze łączniczkę ze Szczecina. Wtedy nie mogła się 
dostać poprzez kordony na dworzec. Meldunek doszedł, gdzie należało, inną 
drogą. Sygnalizował on, że w okolicach Szczecina powstaje cały system 
wyrzutni rakietowych.
d
Z pamiętnika Heleny M.
d
Nareszcie wyzwolenie! Od strony Kocka słychać kanonadę armatnią. Jak w 
roku 1939, a później w roku 1941. Mama od rana była niespokojna. Wyglądając 
na szosę, widziała rannych Niemców, a pielęgniarki ze szpitala niemieckiego 
w milczeniu ich prowadziły. Nie mają aut? Ale w nocy samochody dudnią bez 
przerwy, coraz głośniej dudni też na wschodzie kanonada, często lecą 
huczące bombowce. Niemieckie? Sowieckie? Ubrałyśmy się z Kamilką w 
najbardziej kolorowe, najpiękniejsze letnie sukienki, zawiązałam Kamilce na 
włosach czerwoną wstążeczkę i wyszłyśmy na most. Kamilka podskakując 
śpiewała: "Niemcy uciekają!" Na moście bez przerwy mijały nas auta z 
Niemcami. Jechali stłoczeni, brudni, zarośnięci i patrzyli złym okiem na 
mnie, wystrojoną w białą suknię w groszki, na ślicznie ubrane i 
uśmiechnięte dziecko. Krzyczeli coś do nas, wygrażali pięściami... W 
mieście pusto - wszystko już ewakuowane, jak we wrześniu 1939 roku. Podobno 
żandarmeria szuka wszędzie myśliwego Kuncewicza. A w nocy własowcy i 
esesmani wyrzucili i nas, bo znów nikomu z cywilnych nie wolno tu pozostać. 
Podczas okropnej ulewy wyruszyliśmy szosą na Zwoleń, w świat. Przez nasz 
ogródek Niemcy ciągnęli okopy. Most wyleciał w powietrze. Wędrujemy w 
nieznane, ale każdy czuje, że wyzwolenie już bliskie...
d
Ze wspomnień Marii Ś.
d
Kiedy my tutaj, pod Iłżą, pomagaliśmy partyzantom z innych stron, gdzie 
indziej chłopi i ich kobiety ratowali naszych. Syn już dawno opowiadał mi o 
dobrych ludziach spotykanych wszędzie, a między innymi w okolicach 
Skarżyska i Końskich. Są tam wsie Kucembowa, Mniowa, Gosinia, Krasna i 
Gustawowa, gdzie wszyscy już od paru lat pomagali partyzantom, ile sił. Mój 
Mietek był tam w roku 1944 w bitwie razem z drugim Mietkiem, nazwiskiem 
Moczar, co zaczął wszystkimi partyzantami dowodzić. Na kilka dni przed 
Wniebowstąpieniem nasi uderzyli na Niemców w tamtym Gustawowie, przepędzili 
ich i nabrali zdobyczy, ale wtedy ciężko ranny został w udo nasz Genio 
Iwańczyk. Naturalnie mój Mietek postanowił go odwieźć do szpitala w 
Starachowicach, gdzie są doktorzy, co należą do organizacji i mogą 
potajemnie zrobić operację. No, więc położyli na wóz Genia niby że chorego 
na żołądek, i nocami, dawaj jechać przez lasy. Za woźnicę ofiarował się 
wąsaty chłop z lasów koneckich, a jakaś kobiecina, zaofiarowała się też z 
opieką i pojechała niby żona chorego. Bardzo ryzykowali oni wszyscy we 
czworo, bo przecież koniec byłby z nimi od razu, jakby tylko napotkali 
Niemców, a tych wszędzie pełno, niby robactwa. Ale o świtaniu szczęśliwie 
zajechali do gajówki pod Radłcowicami, postawili wóz z Iwańczykiem w 
stodołe, a mój Mietek poszedł spać do mieszkania. No i mało nie poginęli, 
ale nie z ręki obcej, tylko swoich. Bo rano nadjechała kawaleria, którą 
prowadził oficer, co się przezwał "Ajs". Znał on Mietka dobrze, więc zaraz 
postawił przy nim straż, a potem w stodole odprawiali nad nim sąd. Byliby 
ich rozstrzelali, bo tak doradzał jeden ksiądz-kapelan, nawet mówił, że ten 
grzech to weźmie na siebie, tylko sprzeciwili się temu inni oficerowie, bo 
jakże, mówili, partyzanci biją się z Niemcami i rany mają od Niemców, a 
teraz my sami, Polacy, będziemy ich dobijać? Sprawa się długo ciągnęła, aż 
tu pod gajówkę nadszedł partyzant Lew, czyli Olczyk, ale nie sam, bo z 
sześcioma, co mieli automaty, więc tamci zwolnili naszych. Tak ocalał 
Iwańczyk, z nim mój Mietek, a także ci dwoje, którzy na śmiertelne ryzyko z 
nimi pojechali.
d
Spotkanie z puszczą
d
Od dnia 3 października 1944 roku, kiedy skapitulowała powstańcza 
Warszawa, a rozkaz Hitlera obracał stolicę w cmentarz i gruzowisko, 
upłynęło już kilka ciężkich do przeżycia dni. Jednakże inne wieści 
nadchodzące z bliska i z daleka alarmowały serca nadziejami. "Aby 
przetrwać, aby doczekać" - szeptano w Polsce, a zresztą i w całej Europie, 
która nareszcie zerwała się do walki decydującej. Ludy, jeden po drugim, 
buntowały się przeciw nienawistnemu jarzmu. Włochy już dawniej stanęły 
przeciwko Niemcom, Finlandia przeszła do obozu aliantów, a Rumuni, 
porzucając niedawnego sojusznika, obsadzili na jego tyłach mosty przez 
Dunaj i Prut, skutkiem czego 16 dywizji niemieckich wpadło w potrzask i 
musiało się poddać nacierającej Armii Czerwonej. W Albanii i Grecji 
pojawiły się anglosaskie desanty, wspierające miejscowe siły oporu, 
partyzancka armia Jugosławii tępiła najeźdźców, a wojska radzieckie 
zbliżały się do Belgradu, otoczyły Budapeszt i sforsowały przełęcze Karpat. 
W Polsce wzdłuż środkowego biegu Wisły sytuacja chwilowo ustaliła się w 
ten sposób, że armie radzieckie zdołały sobie zapewnić kilka przyczółków na 
brzegu zachodnim, szykując siły do przyszłych uderzeń gdzieś pomiędzy 
Sandomierzem a Warszawą. Dalej na północ Rosjanie weszli do Prus 
Wschodnich, jeszcze bardziej ku północy zdobyli stolicę Łotwy, Rygę, a 
wreszcie Petsamo, arktyczny port w Finlandii. Na Zachodzie Anglosasi bili 
się już u granic Rzeszy, a miasta i wielkie ośrodki przemysłu niemieckiego 
każdej nocy rozpadały się pod "dywanowymi" nalotami tysięcy bombowców. 
Upadek III Rzeszy wydawał się więc już tylko kwestią czasu, który był 
niezbędny dla przygotowania decydującej rosyjskiej ofensywy z doliny Wisły 
po linię Odry i dalej ku Berlinowi, a na Zachodzie - dla sforsowania całego 
biegu Renu i uderzenia z drugiej strony na główne gniazdo zbrodniarzy.
Jeśli chodzi o sprawy polskie, to w Lublinie powstał i działał uznany 
przez Moskwę rząd przyszłej Polski Ludowej, zaś manifest z dnia 22 lipca 
dokładnie wyjaśnił charakter rewolucyjnych przemian, które będą dokonane w 
kraju po jego całkowitym wyzwoleniu. Na podwarszawskim froncie walczyła już 
1 Armia Polska, zaś Armie 2 i 3 śpiesznie formowano na bezpośrednim 
zapleczu linii bojowej, która tymczasowo przepołowiła nam ojczyznę. 
Organizowaniu tych armii opozycja usiłowała przeszkadzać, ale zupełną 
przewagą dysponowały siły rewolucji, nie żadne inne, i to było oczywiste. 
Nareszcie do głosu doszedł ogół ludzi pracy.
Po zachodniej stronie frontu w Polsce zapleczem dla Niemców były 
zalesione obszary położone w trójkącie Warszawa-Sandomierz-Częstochowa. 
Szczególną troskę Niemców budził region kielecko-krakowski, tu bowiem 
najbardziej obawiali się oni generalnego natarcia rosyjskiego, które mogło 
z jednej strony oskrzydlić Górny Śląsk, a z drugiej - Warszawę z całym 
pozostałym Mazowszem. Dlatego to niemiecka obrona linii Wisły powierzona 
została potężnej 4 armii pancernej, na jej prawym skrzydle umocniła się 17 
armia, a na ich tyłach, pomiędzy Krakowem a ujściem do Wisły rzeki Pilicy, 
powstał gigantyczny system bardzo głębokiej obrony i wszelkich rezerw. I 
tam właśnie skłębiły się od jesieni wszystkie polskie namiętności.

Akowski oddział 72 pułku imienia Dyonizego Czachowskiego zatrzymał się 
dla wypoczynku w miejscu, które Duszkiewicz zapamiętał jeszcze z roku 1939, 
kiedy wieziono go z nadleśnictwa Marcule do głęboko ukrytej w puszczy 
gajówki. W samym nadleśnictwie rannemu żołnierzowi pozostać wówczas nie 
pozwolono, bo szosą z Iłży do Starachowic wciąż przejeżdżali Niemcy, coraz 
to z pokrzykiwaniem i groźbami wpadając do zabudowań nadleśnictwa. Wysoki, 
krwisty, a przezorny pan Pierożyński, gorliwy opiekun lasów starachowickich 
i postrach podpuszczańskich wiosek, kazał wtedy co rychlej wyprawić rannego 
w miejsce bezpieczniejsze, a ponieważ pułkowi koledzy Duszkiewicza, którzy 
go w te strony dowieźli, rozchodzili się do Piotrowego Pola, Borsuków, 
Rybiczyzny i innych wioseczek swojej okolicy, więc ostatecznie rannemu 
towarzyszył Julek, syn nadleśniczego, młodzieniec wątły, lecz zuchowato 
spoglądający na świat. Właśnie w tym samym zakątku leśnym, obok ściany 
modrzewiowego młodniaka, ranny podchorąży i jego przewodnik przystanęli na 
wypoczynek. 
- Ojciec nasadził w puszczy dziesiątki tysięcy modrzewi - mówił Julek 
wskazując modrzewiowy borek. - Modrzewie to jego pasja. Chciał, żeby lasy 
powróciły do dawnej świetności, gdy nazywały się Puszczą Iłżecką i pełne 
były modrzewia. I choć martwi się naszą klęską, ale zdaje mi się, że przede 
wszystkim chodzi mu o te polskie cedry. Taki już jest mój ojciec, wie pan?
Teraz porucznik Duszkiewicz powiedział "wolno palić" i rozglądając się 
ćmił papierosa, co zawsze sprzyja namysłom.
W ciągu pięciu lat, które od tamtego czasu przeminęły, modrzewiowe partie 
lasu przerzedziły się, ale drzewa, co po rabunkowej gospodarce ocalały, 
znacznie urosły, okrzepły i pyszniły się jeszcze świeżą zielenią iglastą, 
choć pierwsze wczesne szrony już zapowiadały surową zimę. Duszkiewicz mimo 
woli pogłaskał którąś miękką gałązkę, zupełnie tak samo, jak wówczas 
uczynił to czarnooki, już nieżyjący Julek. W okolicy powiadano, że ojciec i 
syn Pierożyńscy zmarli: nadleśniczego niemiecki żołdak rzucił o ścianę i 
tym przyprawił starego o wielkie wzburzenie i atak apopleksji, a mizerny, 
lecz ambitny syn, przeprawiwszy się zaraz pierwszej zimy na nartach do 
Słowacji, a stamtąd do Francji i Anglii, zginął razem z załogą polskiego 
bombowca, strąconego nad Hamburgiem czy Bremą.
- Tu po Wrześniu leczyłem swoją ranę - powiedział Duszkiewicz żołnierzom, 
którzy go otoczyli nie tyle z ciekawości o dawne losy ich ostatniego 
dowódcy, ile zatroskani o własną przyszłość najbliższą, bo właśnie zaczęto 
pogadywać o rozwiązaniu większych jednostek Armii Krajowej.
Ale młody oficer milczał, jak zawsze małomówny, a teraz najwidoczniej coś 
wspominając, bo w oczach miał wcale nie to, co się zamierza, lecz tamto, co 
już przeminęło. Bo i tak było rzeczywiście: z tymi lasami spotkał się po 
Wrześniu jeszcze parę razy, a zawsze w chwili ważnej, nawet po prostu dla 
życia przełomowej. Przecież nie tak daleko stąd, kiedy już był obrzydził 
sobie do cna palestyńskie intrygi i swary rodaków, lądował na leśnej 
polanie jako "cichociemny", czyli skoczek z Anglii. Objął wówczas i 
sentymentalnie ucałował na wieczną już nierozłąkę jakiś kłujący, lecz 
rodzony świerk, łaskawie podarowany mu przez wygwieżdżone ojczyste niebo i 
opiekuńcze kołysy spadochronowej czaszy. Sądził przy tym, że nadszedł już 
koniec wszelkich rozterek i bólów, że wyzdrowiał z młodzieńczego rozżalenia 
po klęsce września, że wyrwał się na zawsze z trującej atmosfery 
podstępnych robót "Perza" i "Hermana".
Również w tych samych okolicach, tegoż roku 1943, znalazł się po raz 
trzeci, kiedy z Krakowa do Warszawy, po aresztowaniu przez Niemców 
Grota-Roweckiego, rzemiennym dyszlem przejeżdżał tędy nowy komendant Armii 
Krajowej. Generała "Bora" przerzucano etapami, pod należytą eskortą, a na 
odcinku wiodącym zza Kielc pod Iłżę przydano mu towarzystwo przybyłego z 
Zachodu podporucznika Lecha Duszkiewicza, który przy tej okazji mógł 
najwyższemu dowódcy powiedzieć bardzo wiele o swojej służbie 
dotychczasowej, a zresztą i w ogóle o stosunkach polskich na obczyźnie. 
"Takich potrzebuję najwięcej" - rzekł mu na pożegnanie najwyższy 
zwierzchnik, a do radości z takiej pochwały przybyły dwie inne, dla 
prawdziwego żołnierza najbardziej cenne: srebrny krzyż na 
czarno-niebieskiej wstążeczce i dawno zasłużony nowy awans, którego mu 
poskąpiła starszyzna emigracyjna. Jakże hojna okazała się dla Duszkiewicza 
rodzinna ziemia, a dokładniej - ta właśnie Puszcza Iłżecka! Uzdrowiła, 
nagrodziła, otworzyła nową drogę...
- Piękne lasy, co? - zachęcił swoich ludzi do pogawędki.
Ośmielony tym, jeden z żołnierzy zapytał:
- To jak będzie, panie poruczniku? Czy koniec z naszymi pięknymi lasami? 
Bo tak się słyszy, nie? Powiedzcie, chłopaki, panu porucznikowi, co 
mówią...
- Że po bitwie pod Radkowem rozformowana jest II dywizja. Zawiszacy, 
"Jędrusie" i ci od "Nurta" mają, jak przedtem, chodzić luzem, osobno, albo 
i w ogóle rozejść się po domach - szybko wyrecytował któryś z żołnierzy.
- Prawda! - zwięźle odrzekł i skinął głową porucznik. 
- I że tak samo zrobiono z VII dywizją. I oddział "Szarego" znowu pójdzie 
osobno. I że nasz, siedemdziesiąty drugi, też się demobilizuje, schodzi z 
pola. To jak, panie poruczniku, my też schodzimy, czy nie?
Duszkiewicz wskazał ustawione jeden za drugim wozy, wypakowane - jak 
wszyscy wiedzieli - bronią, amunicją i żołnierskim ekwipunkiem.
- Taki rozkaz - wyjaśnił. - Zabezpieczymy dobytek, to będzie nasze 
zadanie na dzisiaj. Sami widzicie, Niemcy naszpikowali wsie i lasy 
wojskiem, policją, własowcami. Nawet mniejszym oddziałom trudno się ukryć, 
a cóż dopiero pułkom albo całym dywizjom! Chociaż właściwie te pułki i 
dywizje...
Machnął ręką, bo zdawał sobie sprawę z tego, że wzruszająca skądinąd 
praktyka chrzczenia stosunkowo słabych oddziałów pułkami i dywizjami o 
tradycyjnych nazwach kryła w sobie wiadomą tendencję. "Ma być tak, jak 
było" - oto hasło, którym szermowano w Armii Krajowej. W ślad za tym, 
naturalnie, jawiła się sugestia, że jeśli tak, to i ludzie będą wszędzie ci 
sami, od samego szczytu machiny państwowej aż po gminne i gromadzkie 
urzędy. A tymczasem niemal w każdej wiosce żołnierze słyszeli od chłopów i 
kobiet wciąż to samo:
- Dawnego rządu to my już nie chcemy. Dlaczego? Bo ziemi nie podzielił 
sprawiedliwie, to raz. A sprawa druga - nam potrzeba tu innych urzędników 
po gminach. Tamci nie rozumieli biedy. Dziwicie się, że niby co ma do tego 
rząd w Warszawie? A ma, ma, bo ministry wyznaczali wojewodów, a ci 
starostów, a starostowie tak kombinowali, że musieliśmy wybierać wójtów po 
ich woli, inaczej nie zatwierdzili! No i te wójty, a to były chłopy bogate, 
bo nawet się mówiło, że wójtem może być ino ten, co go jest na czym 
patrzeć, te wójty wyznaczali na urzędy w gminach tylko swoich, takich, co 
biedniejszego mieli za nic.
- No więc taki mamy rozkaz - powtórzył, oderwawszy się od politycznej 
dygresji.
- To dlaczego zrobili my koncentrację, ale na odsiecz Warszawy wcale nie 
poszli? - pytał drugi żołnierz.
- Bo za Radomiem mało lasów, na gołych polach Niemcy by nas wyrąbali, a 
my przecież bez ciężkiej broni, rozumiecie? Jasne?
- To na co było te dywizje zbierać do kupy? - pytano z gromady.
- I czemu nie dostali my broni? - zapytało dwóch naraz.
- Ano, czekaliśmy na zrzuty, a te zrzuty nie nadleciały - odrzekł, cisnął 
na ziemię papierosa i zadeptał go mocnym uderzeniem podeszwy, jakby z 
pasją.
Uczynili to samo, rozumiejąc, że rozmowa jest skończona i że za chwilę 
rozpoczną marsz na nowo, aliści od strony leśnego duktu rozległ się daleki 
jeszcze tętent i do Duszkiewicza podbiegł podoficer.
- Słychać wozy i konie, a nasze ubezpieczenia biegiem wracają, panie 
poruczniku - zameldował.
Obeznani z takimi sytuacjami, żołnierze w mig rozstawili broń maszynową i 
rozsypali się w gęstą tyralierę, na boki poszły przez las małe patrole, a 
wozy zaryły się głębiej w krzaki. Na skrzyżowaniu leśnej drogi z 
puszczańską przesieką można było spodziewać się ludzi różnych: Niemców i 
swoich, a pośród owych swoich również i takich, co byli nie mniej groźni od 
Niemców. Duszkiewicz dosiadł konia i wyjechał trochę naprzód, do 
wycofujących się czujek.
- Kto przed nami? - zapytał. - Rozpoznaliście?
- Nie ma sposobu, panie poruczniku. Słyszeliśmy ich z daleka, walą durch 
prosto na nas. Są tam konni, słychać kilka wozów, a jadą na wariata, bez 
żadnej szpicy. Musi się im śpieszyć. Zaraz się pokażą... Ot tam... tam...
- Nie strzelać bez rozkazu! - krzyknął za siebie porucznik.
Zza drzew ujrzał sporą kłusującą kolumnę wozów, a na nich ludzi z bronią 
gotową do strzału. Niemcy nigdy tak śmiało przez puszczę nie jeździli. 
Duszkiewicz wytężył wzrok, żeby odgadnąć, co to za Polacy lecą niby na 
złamanie karku, gotów zarówno do walki, jak i do jej zaniechania. W 
ostatniej chwili dostrzegł, że przed wozami pędziło paru konnych, także z 
pistoletami w pogotowiu. Wtem i oni zobaczyli tuż przed sobą zasadzkę, 
padła z tamtej strony komenda, każdy woźnica zdzierał lejcami konie, wozy 
wpadały na siebie, dyszle stawały dęba, parowały spocone zaprzęgi, a w tym 
chaosie z pewnością dziesiątki palców leżały na spustach. Porucznik nagle 
powziął decyzję. W tej pełnej napięcia chwili ściągnął kolanami końskie 
boki, rozkrzyżował ręce i tak zajechał w galopie przed pierwszy wóz, nie 
dbając o wycelowane lufy. Także i z tamtej strony natychmiast zbliżył się 
do niego obcy dowódca.
- Oddział Armii Krajowej - powiedział Duszkiewicz i opuścił ręce. - A wy 
kto?
- Oddział Armii Ludowej - odrzekł tamten i nagle, z uśmiechem, dodał:
- Cześć, panie podchorąży, przepraszam, panie poruczniku, cześć! 
Słyszałem, że pan wrócił, ale nie spodziewałem się zobaczyć. Ot, i 
spotkanie!
Odwrócił się do swoich, wykrzyczał rozkazy. Szczęknęły bezpieczniki, 
ludzie po obu stronach odetchnęli z ulgą: nie będzie strzelania do swoich, 
a może nawet nie będzie durnych wzajemnych zaczepek, skoro obaj dowódcy 
ściskają sobie ręce.
- Nie poznajesz? - mówił tymczasem partyzant. - To jakże tak? Nasze 
chłopaki ciebie rannego wieźli tu przez cztery noce, później my tu opiekę 
dawali i wyprawili w świat, a ty nic nie pamiętasz? Oto i wdzięczność!
- Łęcki? Z Błazin? - z wahaniem spytał porucznik. - No! Dajże pyska, 
chłopie. Złaźmy z koni, bracie, pogadamy. Nam śpieszno, ale i wytchnąć też 
trzeba.
Kazali powystawiać warty, wgramolili się na któryś wóz, szybko pojawiła 
się przyjaciółka żołnierzy - butelka.
- Nasi pisali do ciebie do Kowna - mówił Łęcki - a później gdzieś nam 
przepadłeś w świecie. Skąd trafiłeś z powrotem do nas?
Duszkiewicz wskazał ołowiane grożące kapuśniaczkiem niebo.
- Aha! Rozumiem! Ale chyba do moich nie strzelałeś? 
- Nie - odrzekł porucznik.
- Bo Józio Matysek zginął od polskiej kuli. Ten z Rzepina, pamiętasz? A 
może Marcelka? Z Rybiczyzny? Jest tu, ze mną. Cukierski, prędzej do nas! 
Poznajesz, Marcelku, komu w trzydziestym dziewiątym nosiłeś do gajówki 
cywilne portki? 
Stopniowo odżywały w pamięci nazwiska, imiona, twarze. Maj, rodzina 
Świostków, Iwańczyk. Z pytań i odpowiedzi jasno wynikało, który i gdzie 
zginął, kto poszedł do Batalionów Chłopskich, a kto ze Związku Walki 
Zbrojnej wystąpił do chłopskiej organizacji "Świt", a kto pozostał w Armii 
Krajowej i kto czeka na śmierć w obozie. Pogadali, wypili, zadumali się.
- A drugi Łęcki? - pytał Duszkiewicz.
- Dobry żołnierz. Nie słyszałeś o "Orkanie"? 
- To on? Przyłączył się do peperowców?
- A jakże! My wszyscy! I leśniczy Juszkiewicz także. Jak zabrakło 
mądrości na górze, to każdy musiał sam wybierać swoją drogę. No, bracie, na 
mnie czas. Strasznie nam śpieszno, taki rozkaz. A jeszcze muszę odstawić 
kilku chorych i rannych, bo ja prosto spod Ratajów, z okrążenia. Słyszałeś? 
No! Nie zabralibyście ich ze sobą? Tych rannych? I, bracie, potrzeba mi na 
gwałt granatów i amunicji... Nie dałbyś tak ciepłą ręką? Bo, jak słyszę, 
was demobolizują... Jakby miało się to zmarnować...
Spojrzał pytająco, wnikliwie, a ręką wskazał wozy Duszkiewicza.
Porucznik zawahał się. Niektórzy z dowódców Armii Krajowej nieraz szli 
alowcom na rękę, inni - wręcz przeciwnie. No cóż, wypada im przyznać, że 
chyba ze trzydzieści pociągów ostatnio wysadzili, z tuzin mostów popsuli, 
wciąż urywają Niemcom sił. Chorych i rannych, naturalnie, mógł wziąć na 
swoje wozy, ale dawać broń i amunicję? Cóż by na to rzekł 
generał-komendant, dziś niemiecki jeniec? Mniejsza zresztą z nim, bo 
zawiódł już ostatecznie wiele młodych serc, rozpalonych niecierpliwą żądzą 
walki, lecz polegających przecież na mądrości i na ścisłym obrachunku 
wysokiego dowództwa. Porucznik Duszkiewicz jeszcze rok temu, podczas 
eskortowania generała, nieco zwątpił w jego "wyższy umysł", zakłopotany 
niektórymi pytaniami, z których wynikało, że najwyższemu w Armii Krajowej 
autorytetowi wiele brakuje do rozumienia świata i sytuacji wojennej. "Może 
to tylko po to, żeby mnie przeegzaminować" - pocieszał się wtedy, 
skwapliwie odrzucając przypuszczenia krytyczne, a wyraźnie kłócące się z 
dyscypliną i należnym wodzowi respektem. Jednak w miesiącach następnych 
coraz częściej wydawało mu się, że różne sprawy, zarówno wojskowe, jak i 
polityczne, szły jakby wbrew zdrowemu rozsądkowi.
Nonsensem dla przykładu było - o czym porucznik wiedział - magazynowanie 
warszawskiej broni i amunicji za Wisłą. Powstanie Warszawskie zostało tej 
broni od razu pozbawione. Rozpoczęcie walki w kilkanaście tysięcy źle 
uzbrojonej młodzieży także nie miało sensu bez uprzedniego porozumienia się 
z nadchodzącą potęgą wielkich armii. A jeśli nawet chodziło o sprytne 
przechwycenie władzy w ostatniej chwili przed ich nadejściem, to i taki 
chwyt wydawał się pozbawiony jakiegoś znaczenia, skoro już było wiadome, że 
w Lublinie czy innych miastach za Wisłą, gdzie tylko pojawili się tak zwani 
"londyńscy" starostowie lub wojewodowie, z miejsca usuwali ich z urzędów 
nie Rosjanie, lecz sami Polacy, właśnie gwardziści i alowcy albo po prostu 
co rezolutniejsi mieszkańcy wsi i miasteczek. Demonstracja okazywała się 
czcza i w sumie niezmiernie kosztowna, zapłacona wreszcie wysoką ceną aż 
dwustu tysięcy warszawiaków i największym miastem kraju. A gdyby chodziło o 
legendę, to i od tej, powstańczej, jak poprzednio od wrześniowej, choć niby 
też chlubnej i wzniosłej, zalatywało kwasem niedołęstwa i upokorzenia.
Porucznik Duszkiewicz myślał swoje, ale zawsze daleki był od 
nieposłuszeństwa, a jego zamknięta w sobie natura sprzyjała zachowaniu 
dyscypliny. Rozkazów nie kwestionował dotychczas nigdy. Podczas powstania, 
kiedy przeniknięcie do Warszawy nie było możliwe, kazano mu zameldować się 
w Okręgu Radom, więc natychmiast pojechał tam, gdzie szykowano dla stolicy 
odsiecz. Dowództwo musiało wiedzieć lepiej, co robi i co jest możliwe. Ale 
czy rzeczywiście - lepiej? Żadna odsiecz do skutku nie doszła.
Tymczasem Łęcki oczekiwał na odpowiedź, zaś Duszkiewicz zwlekał, 
medytował. Jak postąpiłby, na przykład, major Rybikowski? Podobno dowodzi 
teraz we Włoszech, bije szkopów. Ze swoją skłonnością do logiki 
powiedziałby zapewne, że broń należy się przede wszystkim tym, co z 
Niemcami walczą, nie tym, co zaczajeni schodzą w podziemie. A kapitan 
Jakubianiec? Czy jeszcze żyje? "Kto z Niemcami, ten mój wróg" - powiedział 
w Pradze. "Kto się bije z Hitlerem, temu będę pomagał" - mówił w Królewcu, 
kiedy już rozpoczęła się wojna na Wschodzie. Dla Jakubiańca Rosjanie z 
wrogów stali się wówczas sojusznikami. No, a gdyby tak dało się 
przeprowadzić w Polsce szybkie głosowanie? Rezultat chyba niewątpliwy....
- Chorych i rannych biorę - rzekł wreszcie - odstawimy ich w miejsce 
bezpieczne. A co do reszty...
Patrzył w spokojną twarz Łęckiego i mówił:
- Pas przyfrontowy tak został nasycony wehrmachtowcami, własowcami i 
policją, że prawie nie ma już wolnych wsi, a zimy w lasach nawet wy nie 
przetrzymacie. Tory kolejowe są tak strzeżone, że teraz każdy atak na 
pociąg musi skończyć się niedobrze. Zresztą skąd weźmiecie ciepłą odzież i 
żywność, jeśli wszystkie wsie zostały obsadzone i obławy oraz pacyfikacje 
nie ustają, a przeciwnie - wzmagają się? Nas było kilka tysięcy, was jest 
może i więcej, ale także nie dacie rady. Więc po co ci broń? Na jaką 
cholerę?
- Na ostatnią bitwę - odrzekł Łęcki. - Potrzebna, i to pilnie!
- Jaką bitwę?
- Więcej nic nie powiem. Granaty, szczególnie granaty są potrzebne. Ot 
tak... Rozumiesz?
Przyłożył dłoń do gardła.
Przyszło dwóch żołnierzy. Zatrzymali się nieco dalej, służbiście czekając 
na koniec rozmowy. Porucznik, rad z pretekstu do zmiany tematu, zapytał:
- Wy do mnie? Z czym?
Obaj, kolejno stając na baczność, zameldowali prośbę o zwolnienie z 
oddziału i zgodę dowódców na wstąpienie ich do alowców. W niektórych 
obwodach sprawy tego rodzaju zostały uregulowane przez porozumienie, gdzie 
indziej jednak traktowano je niby zdradę i dezercję.
- Z bronią? - ostro zapytał Duszkiewicz.
- Rozumie się, z bronią, panie poruczniku - służbiście odrzekli. - My 
chcemy bić się dalej.
Pośród wymieszanych ze sobą żołnierzy obu oddziałów niejedno już dano 
sobie do zrozumienia, bo w chwilę potem zjawił się z taką samą prośbą 
jeszcze jeden żołnierz, chłopak z Iłży. W drużynie Łęckiego miał brata, no 
więc chciałby z nim razem...
- Trzeba nam ruszać w drogę, bo wszystkich mi przekabacicie - roześmiał 
się wreszcie Duszkiewicz. Wesołość jest siostrą przyjaźni. Poszli teraz 
razem do wozów, nakazali przeładunek. Kilkanaście worków i skrzynek 
ostrożnie i z respektem brali na siebie alowcy, chorych przyjął porucznik. 
Żołnierze obu oddziałów, choć radzi z wydarzenia, zaczepnie dowcipkowali. 
"Alowiec, alowiec, coś tam zwędził, powiedz"? - dobrotliwie szydzono wśród 
ludzi Duszkiewicza. "Akowcy fajtłapy, co błądzą bez mapy" - odrzucali im 
tamci. Ale rozjeżdżano się z dobrymi sercami, bo zresztą i tu, i tam 
spotkali się sąsiedzi z jednej wsi czy jednego miasteczka, dobrze od 
dziecka się znający, a często po prostu cioteczni lub stryjeczni. Teraz 
chwalili sobie dowódców.
Ale porucznik Duszkiewicz nie spodziewał się dla siebie innych pochwał, 
znał bowiem swoich szefów. Im wyżej stał na szczeblach hierarchii oficer z 
AK, tym ostrzej odnosił się do jakiejkolwiek współpracy z "komunistami", 
tym częściej i bliżej znosił się z dowódcami Narodowych Sił Zbrojnych, 
które także nagromadziły w tych stronach parę oddziałów. I podczas gdy 
akowcy schodzili do konspiracji, zaś alowcy łączyli swoje wysiłki z Armią 
Czerwoną, eneszetowcy postanowili wyruszyć razem z Niemcami ku zachodowi. 
Wychodzili oni z założenia, że dla Polaków wrogiem głównym wciąż są 
Rosjanie, Niemców uważali teraz prawie za sojuszników, a zresztą - mówili - 
niech się wzajemnie wykrwawią. Nawet przykład Finów, Rumunów i Włochów nie 
dał im nic do myślenia: z wielkim zapałem naśladowali hitlerowców, mordując 
nie tylko partyzantów, ale i ludność udzielającą partyzantom opieki.
Dotychczas żołnierze Duszkiewicza tylko słyszeli o zbrodniach 
popełnianych z rozkazu takich watażków, jak "Bohun" lub "Dymsza", ale teraz 
mogli sami do woli się napatrzeć na ich dzieło. W pobliżu gajówki, gdzie 
zamierzano ukryć broń i amunicję, ludzie natknęli się przypadkiem na świeże 
usypisko gałęzi, liści, szyszek i zlodowaciałej ziemi. Po rozrzuceniu 
tajemniczego kurhanku wszyscy mogli zobaczyć kilka nagich, zesztywniałych 
ciał. Jedną z ofiar Duszkiewicz poznał od razu: był to ten sam wąsaty 
leśnik, u którego dość długo korzystał z gościny kurując przestrzeloną w 
1939 nogę. Obok niego leżał mężczyzna z wydatnym gruzińskim nosem, w 
dalszych ofiarach można było domyślać się partyzantów rosyjskich. 
Wszystkich tych pomordowanych skatowano przed śmiercią, bo ciała ich nosiły 
mnóstwo krwawych znaków.
- Pogrzebać - zwięźle rozkazał Duszkiewicz.
W jakiś sposób stało się wiadome, że bestialstwo popełnił znany z takich 
czynów "Dymsza".
Niezadługo oddział trafił na więcej ciał zwalonych na wielką kupę w 
starym okopie z czasów Września. Okolica trzęsła się od strachliwych 
dziecięcych szeptów, mściwych kobiecych wyrzekań i rozpaczliwych zawodzeń 
rodzinnych. Sądna noc przyszła na tę wioseczkę małorolnych wraz z oddziałem 
tegoż samego "Dymszy", który kazał wszystkich czterdziestu gospodarzy i 
gospodarskich synów wyprowadzić pod samą ścianę drzew i tam wybić im z głów 
myślenie o demokracji i o dzieleniu majątków. Strzelano do nich z bliska, w 
same oczy i brzuchy, z drwinami wołając, że pójdą zaraz do tej ziemi, 
której tak bardzo pragnęli. Niektórym udowodniono należenie do "świtowców" 
lub do Polskiej Partii Robotniczej. Tych trudno było teraz zidentyfikować 
po torturach zadanych przed śmiercią. Polską puszczą przeszła bestia 
ludzka.
Duszkiewicz, kiedy ludność męska całej gromady ukazała mu się w 
pogmatwaniu odartych z życia ciał, sam najchętniej uderzyłby na "Dymszę" i 
jego zbirów. Żołnierzom drżały ręce, a twarze zacięły się - zobaczyli 
masową zbrodnię, chcieli pomsty, a dowódca w milczeniu słuchał, co mówili 
jeden przez drugiego. Wiedział i on, że nie tylko hitlerowska, ale i ta 
zbrodnia wymaga kary.
Nie warto snuć dalej szczegółowej relacji o poruczniku Lechu 
Duszkiewiczu, który zdając raport swojemu dowódcy, natknął się u niego 
właśnie na przyjmowanego z wielkimi honorami "Dymszę", gdyż akowska "góra" 
zaczęła się skłaniać do koncepcji NSZ. Nowy komendant AK przewidywał, że 
Polacy będą się bili "u boku Niemców pod wspólną komendą 
anglo-amerykańską". A zatem, po burzliwej scenie, żądając sądu nad 
zbrodniarzem, sam porucznik znalazł się niespodziewanie w roli oskarżonego. 
Na szczęście dla niego do sądu nie doszło, a to wskutek styczniowej 
ofensywy Armii Czerwonej. Spadło wtedy z wokandy mnóstwo spraw drobnych, a 
w zasadzie rozstrzygnęła się rzecz wielka, jednakże na spełnienie gorących 
polskich marzeń o spokoju "w ojczyźnie pracy, chleba i obywatelskich 
swobód" wypadło jeszcze dobrych (a właściwie niedobrych...) kilka lat 
cierpliwie zaczekać.
d
Ze wspomnień Marii Ś.
d
Raz w nocy w roku 1944 nagle wjechało na podwórze dużo konnych, a za nimi 
pokazały się dwa samochody pełne Niemców. Akurat w domu nocowały obie córki 
z koleżankami. "Kto w domu?" - pytają i celują do mnie z karabinów. "Tylko 
dzieci" - odpowiedziałam. "Po ile mają lat te dzieci?" "Po dziesięć, około 
tego" - mówię. Podeszli do posłania, odkryli kołdry. "Toż dorosłe 
dziewuchy, prawie baby!" - mówią. Myślałam, że koniec z nami. Ale oni 
wyjeżdżali no swoją krwawą robotę w stronę Piotrowego Pola. Spalili tamtą 
wieś, a za kawałek czasu pędzili koło nas bydło i ludzi. Patrzę - cały las 
rąk podniesionych do góry, to byli mężczyźni. A za nimi chmara kobiet i 
dzieciska. Kazali im upaść na ziemię i po nich przepędzili wystraszone 
przez konnych bydło. A za lasem, w Zawałach, zabili ośmioro dorosłych z 
rodziny kucharza, co dawniej służył w majątku Wickenhagena, a sześcioro 
drobnych dzieci żywcem upiekli w czworaku, Jak tam poszliśmy, to ludzie 
akurat wygrzebywali z żaru resztki spalonych... Och, trudno to wszystko 
wspominać! Wciąż się wtedy modliłam, żeby to jakoś przeżyć i żeby ocalał 
Mietek z towarzyszami, bo partyzanci wojowali ciągle, to niemiecki pociąg 
wysadzili w powietrze, to znów po lasach toczyli coraz większe bitwy. Aż 
nareszcie przyszedł styczeń roku 1945, kiedy Niemcy rozpoczęli ucieczkę 
przed Ruskimi i tymi naszymi, co Ruskim pomagali. Dzieci moje ocalały, ale 
mało było matek tak szczęśliwych, jak ja, prawie wszędzie żałoba. I 
doczekaliśmy się czasów nowych, kiedy ziemię podzielili po sprawiedliwości, 
więc wszystkim łatwiej będzie kształcić dzieci, a nie tak trudno, jak przed 
wojną, kiedy szkoła kosztowała okropne pieniądze, a skąd było te pieniądze 
biedakowi brać?
d
Co myślę o tej historii
d
A to, że macie Państwo powieść-niepowieść, bo jak na "literaturę", to za 
wiele mieści ona prawdy, ale z innej znów strony, wyobraźnia dopomogła 
autorowi stworzyć ciągłość w dziejach niektórych postaci fikcyjnych, 
ulepionych jednakże z fragmentów żywych ludzi i zdarzeń. Przecież nawet 
różne metale, spojone żarem intencji i inwencji, przemawiają do nas tak 
wymownymi głosami, że trudno w nich odróżnić elementy, z których powstała 
zupełnie nowa, dzwonna kompozycja.
Z samym Rybikowskim nie ma kłopotu. To właśnie on, dowodząc we Włoszech 
batalionem, a później półbrygadą, mawiał swoim żołnierzom: "Nareszcie 
uzbrojeni jesteśmy po zęby, więc czego tu się bać?" Zdobył tam wiele 
odznaczeń i ranę, a po wojnie jeszcze jeden zaszczyt wielki, bo został 
zwykłym robotnikiem. Pewnych intratnych, a sekretnych zaoceanicznych robót, 
odpowiednich do swojej wiedzy zawodowej, nie przyjął, "aby nie znaleźć się 
kiedy w konflikcie z własną ojczyzną".
W ostatnim dniu wojny odezwała się ze Sztokholmu do "Peter Iwanowa" 
sekretarka Onodery, panna Kjessler. Doniosła, że "przyjaciele" mówili o 
zniknięciu tajemniczego Piotra. Tymczasem piękna pani, która pod koniec 
wojny wyszła za mąż i urodziła córeczkę, była z tego rada, gdyż 
"wykształcenie i utrzymanie córki o wiele mniej kosztuje niż chłopca". 
Dalej donosiła, że "ślicznie zakwitły jabłonie i że dużo czasu spędza się w 
ogrodzie". "Wczoraj - pisała wreszcie, jakby na marginesie - dowiedzieliśmy 
się o śmierci Hitlera. Generał Onodera ubrał się na czarno i pojechał z 
kondolencyjną wizytą do ministra von Utmana i doktora von Wagnera. Niemcy 
nie mają teraz dobrej miny, gdyż obawiają się, że Szwecja zerwie z nimi 
stosunki dyplomatyczne. Zaczynają już mówić o pobycie tutaj w charakterze 
raczej osób prywatnych, z czego wynika, że wkrótce mogą pozostać bez 
posad". Pośród innych nowin Szwedka donosiła, że generał niewiele z nią 
rozmawia, ale wie o tym, że losy Piotra są jej znane. Zresztą w liście, 
który do adresata szedł bardzo długo, przewijają się wyblakłymi aluzjami 
dawniej ostre i w barwie i dynamice obrazy niebezpiecznych, morderczych 
rozgrywek w świecie "wielkiego wywiadu". O Japończykach pisała jeszcze 
piękna pani, że najechało ich do Szwecji mnóstwo; są to prawdopodobnie 
uchodźcy ż rozwalonej "Festung Europa". Zajmują się gorliwie sportem 
wędkarskim dookoła Sztokholmu - i czekają, aż można będzie wrócić do 
siebie.
Generał Makoto Onodera nie zapomniał o swoim polskim przyjacielu. 
Okupację amerykańską przeżywał, jak inni japońscy oficerowie, w zrozumiałej 
depresji: dawna cesarska armia uległa rozformowaniu, a do oddziałów 
"narodowej samoobrony" przyjęto tylko niewielu dowódców. Z grupy oficerów, 
którzy dopomogli Polakom, tylko Hiroshi, dawny zastępca pułkownika Onouchi 
w Rydze, został generałem, inni zaś objęli różne stanowiska w przemyśle i 
handlu. I tak: Homma zarządzał londyńskim oddziałem wielkiej firmy Mitsui 
Shipping Co., Inoue prowadził dział eksportu w przedsiębiorstwie Asani Glas 
Co., a Kigos Kigoshi i T. Sato powrócili do fabryk jako inżynierowie. 
Generał Onodera troszczył się o to, czy "Peter Iwanow" daje sobie radę na 
emigracji, w zupełnie dla niego zmienionych warunkach powojennych. W razie 
potrzeby Onodera zaofiarował, że wyjedna dla eks-pułkownika 
przedstawicielstwo fabryki japońskich odbiorników tranzystorowych, jako że 
już w kilkanaście lat po zakończeniu wojny przemysł japoński odrodził się i 
rozwinął. Rybikowski pięknie podziękował i z humorem pomyślał: "Nie będę 
latać... z towarem".
Awansowany na majora, kawaler orderu "Virtuti Militari", Alfons 
Jakubianiec poniósł śmierć z ręki katów, czyli "polską", jednocześnie z 
komendantem Armii Krajowej Stefanem Grot-Roweckim, Władysławem Szczekowskim 
(ujętym w Warszawie na pogrzebie żony, rzeźbiarki Olgi Newskiej) i kilkoma 
innymi wyższymi oficerami, których Niemcy ujęli i trzymali w "Prominenten 
Bau" w Sachsenhausen, a rozstrzelali lub zatłukli w roku 1944. Rozkaz 
Himmlera, aby dokonać egzekucji, przyszedł do Sachsenhausen o godzinie 3 w 
nocy z 1 na 2 sierpnia.
Dla tych, co przeżyli Zellenbau, jasne było, że Jakubianiec zginął 
jednocześnie z innymi, tak też brzmiały ich zgodne świadectwa i tak podałem 
w pierwszym wydaniu tej powieści. Relacja, którą zamieszczam poniżej, 
uzupełniona została przez rodzinę Jakubiańca już po ukazaniu się I wydania 
"Tiergarten".
Otóż w roku 1943 zamieszkała w Krakowie siostra Jakubiańca, Józefa 
Światkowska, otrzymała list z więzienia Oranienburg, a w liście tym brat, 
podpisując się jako "Jerzy Kuncewicz" powiadamiał siostrę o swoim losie. 
Korespondencja trwała niemal do końca wojny. Ostatnią kartkę "Jerzy 
Kuncewicz" napisał do siostry 5 stycznia 1945 r., a pani Światkowska 
otrzymała ją już po oswobodzeniu Krakowa, dnia 17 stycznia 1945. We 
wszystkich listach Jakubianiec traktował swój los pogodnie i dawał do 
zrozumienia, że ocalał i był znośnie traktowany dzięki opiece swych 
japońskich przyjaciół,
Jednakże Schellenberg nie wypuścił swojej ofiary. Niemal w przeddzień 
oswobodzenia obozu zastrzelił majora Alfonsa Jakubiańca specjalnie 
przydzielony do niego wartownik.
I jeszcze parę słów. Ocalały bohater "Tiergartenu", Michał Rybikowski, 
odwiedził latem 1966 roku dawno nie widzianą ojczyznę. Na naszych wspólnych 
spotkaniach z czytelnikami w Łańcucie i Szczecinie, na całej w ogóle trasie 
naszej wędrówki po Polsce często padało zapytanie, czemu należy przypisać 
przyjaźń i pomoc Japończyków. Michał Rybikowski stwierdzał w odpowiedzi, że 
generał Makoto Onodera żywił dla Hitlera i hitlerowców uczucia pogardliwe, 
że wyrażał się o nich jako o szaleńcach i zbrodniarzach, temu więc głównie 
należy przypisać jego współczucie dla ofiar hitleryzmu. Poza tym zaś 
generał i jego współpracownicy wysoko cenili tych Polaków, którzy nie szli 
na żaden kompromis z wrogiem.
Zginął od kuli, zapewne tak zwanej "bratniej", podpułkownik Żychoń, który 
zbyt wiele wiedział.
Podchorąży Leszek Duszkiewicz rozpada mi się na swoje, że tak powiem, 
części składowe: cząstki owe żyją i trwałe są wciąż w naszej społeczności, 
która ogromnym wysiłkiem odbudowała bogatszą niż kiedykolwiek Polskę i 
piękniejszą - niż była - jej stolicę. Ruiny miast i ruiny ludzkich żywotów 
- to już dawna historia. A swoją drogą - odnalazł się w Anglii S. 
Daszkiewicz, były "Perz" i "Herman", główny wzorzec postaci powieściowej 
Leszka Duszkiewicza. Z Filadelfii (USA) odezwał się też dr inż. Jerzy 
Niemira, który nieraz przekazywał pocztę "Wielkiego Ojca" z Warszawy do 
Berlina, składając ją na ul. Widok 16, skąd zabierała ją m. in. Sabina.
A co z Sabiną? Rozsypała mi się i ta postać, jak tylko ostatecznie 
ocknąłem się z zamyśleń przy biurku. Jednakże gdzieś na Zachodzie wydarzył 
się bardzo szczególny casus. Niektóre ocalałe z kaźni w Ravensbruck 
więźniarki uproszono, aby stanęły wobec licznego audytorium rodaków i 
opowiedziały o wszystkim, co zdołały przetrwać. I oto któraś z kolei Polka, 
spojrzawszy na zebranych, nagle jakby zaniemówiła. I dopiero po kilkunastu 
sekundach, opanowawszy wzburzenie, mocnym głosem oświadczyła:
- Mówić będę, ale pod pewnym warunkiem, Żądam, aby obecny tu na sali 
niemiecki szpieg i zdrajca wyszedł! I to natychmiast!
Publiczność zdrętwiała. Gdzieś w dalszych rzędach zrobił się ruch, ktoś 
się stamtąd wymykał, ludzie z zaciekawieniem patrzyli za siebie. Ale 
również i siedzący w pierwszym rzędzie wysoki, rudy oficer powoli, niby 
znudzony, opuścił salę. Ponieważ znano go jako sławnego pilota, a w dodatku 
nosił wiele odznaczeń, zresztą na mundurze już nie polskim, lecz 
cudzoziemskim, więc nikt go o nic złego nie posądził. Ale - któż wie - 
chyba to właśnie naszego Hubertowicza wypłoszył wtedy z grona rodaków 
twardy głos kobiety, zapisanej w historii jako Sabina.
A niektórzy wrogowie? Na przykład pan Wolf von Trotha, drugi admirał 
Bałtyku? Po swoich strasznych przeżyciach w szczecińskim Gestapo wrócił do 
rodzinnych dóbr, ale nie doczekał się już powrotu pełni władz umysłowych. 
Zagarnięty w roku 1945 przez ofensywę Rosjan, zdumiewał zwycięzców 
służalczą pokorą i skłonnością do płaczu, a nawet - o zgrozo - skłonny był 
do całowania wszystkich rąk i butów. Zwolniony "do domu" w roku 1946, 
wkrótce zmarł, co w Niemczech na zachodzie uchodziło za skutek rzekomych 
cierpień przeżytych w niewoli nieprzyjacielskiej. Jego oprawcę, którego 
widocznie zbyt miękki dotknął cios, ktoś kiedyś napotkał za oceanem: 
powodziło mu się tam zupełnie dobrze, jako sprawnemu oficerowi policji w 
jednym z państw amerykańskich. Roi się za morzami od takich. Zresztą nie 
tylko tam! Ognisko raka nie zostało wypalone.
Cóż jeszcze o piekle wojny totalnej, ludobójczej, globowej? Obrócenie w 
cmentarze, w ślad za Warszawą i Coventry, takich miast, jak Drezno, 
Hiroszima czy Nagasaki, obciążyło sumienie pewnych narodów, jednakże - 
pamiętajmy - oddały one wrogowi tylko "pięknym za nadobne". Jakże zapomnieć 
o żonach i córkach gwałconych przez japońskie żołdactwo na oczach 
angielskich jeńców, mężów i ojców; nie zapomni się także dziewcząt polskich 
wiezionych do niemieckich domów publicznych; na zawsze już zostaną muzeami 
masowej zbrodni takie obozy, jak Oświęcim, i takie podziemia, jak w 
Warszawie, na dawnej ulicy Szucha. Jest tego na świecie dużo, bardzo dużo!
Nie, oliwnej gałązki jeszcze w rękę nie weźmiemy. "Gwałt niech się 
gwałtem odciska", to przede wszystkim chciałem wyrazić. Nie jestem w tej 
sprawie pierwszy. A książka umie oddziałać skuteczniej niż karzący bicz, 
jeżeli na czas ukazuje wciąż jeszcze zaczajone łajdactwo. Zresztą, jak 
pisał drugi z wielkich poetów, także przeszło wiek temu, "wszystko, co 
teraz się pisze, z potrzeby powinno wychodzić". Otóż tamto "teraz" trwa, 
niestety, po dziś dzień.
Pisane w Montrealu i Warszawie, 1963-1965