Michał Rusinek

Królestwo pychy
Powieść historyczna

Rozdział I 
Karczma szumiała gwarem, choć 
ludzi nie było tu wiele. Sześciu 
szlachty obsiadło spory stół 
podle szynkwasu i oni to 
wypełniali gospodę coraz 
huczniejszą wrzawą. W czuby im 
łatwo szło, jak to bywa, gdy się 
przed południem zasiędzie do 
gąsiora. 
Rej wodził ubrany z waszecia 
szlachetka, wpół łysy, o 
świecącej przekrwionej czaszce i 
rybich oczach. Bił w tej chwili 
pięścią w zalany stół i krzyczał 
w stronę szynkwasu: 
- Dawajże, kundlu, nowy dzban, 
a nie czekaj, aż cię zawołają. 
Nie widzisz, że pusto w kubkach? 
- W te pędy, wielmożny panie - 
karczmarz łamał się wpół i biegł 
co tchu ku stołowi. 
Szlachetce gorzało w czubie i 
nachodziły go teraz 
wielkopańskie maniery. Przytknął 
nos do szyi glinianego dzbana, 
przyniesionego przez karczmarza, 
i fuknął: 
- Cóż ty mi dajesz, Żydzie? 
Szlachtę traktujesz jak łyków 
lubelskich, dusigroszów?! - 
chlupnął z dzbana pod nos 
arendarzowi. 
- Wasza miłość, to samo, co 
przedtem waszmościowie pili. 
- Szczyny francuskie, 
psiawiaro. Przyłułeccy takiego 
nie pijają. Małmazyi nie masz? 
- Ja nie mam? Dla tak 
znamienitej szlachty wszystko 
się u mnie znajdzie. Jest 
ryńskie, waszmościowie, mam 
madery, kanary, petercyment. 
Małmazyi dać? Lecę, lecę, moje 
dostojnoście. 
Przyłułecki popatrzył z dumą 
na swoich kompanionów. Nie 
bardzo wyglądał na posesjonata, 
bo żupanik miał wyglansowany na 
łokciach, a pas na brzuchu 
przetarty, ale przecie sadził 
się przy współtowarzyszach nie 
lepiej od niego odzianych. 
Hojność Przyłułeckiego wzmogła 
się i z tej przyczyny, że 
dopiero co usiadło przy 
przeciwnym stole dwóch młodych 
podróżnych, bardziej z pańska 
ubranych. Zwłaszcza jeden z nich 
w cholewach, jak się patrzy, z 
pasem przedniej jakości, u 
którego wisiał dość bogato 
ozdobiony rapier, wprost urzekł 
pana Przyłułeckiego. 
- Chodźcież ku nam, mili 
waszmościowie, w kompanii 
weselej. 
Młodszy szlachcic w ceglastym 
kontusiku już się z krzesła 
podnosił, ale ów w 
dostojniejszym stroju ujął go 
nieznacznie za ramię. 
- W podróży jesteśmy, 
waszmościowie, i pośpiech w 
drogę pędzi. Darujcie, panowie, 
nam tylko żwawo przekąsić i 
dalej na siodła, by jak 
najprędzej stanąć w Lublinie. 
Przyłułecki wydął wargi z 
wyraźną urazą, uniósł dzban w 
górę i powiedział: 
- Skoro za nic macie szlachtę 
lubelską, choć ja tam, 
mosterdzieje, z ruskiej ziemi, a 
jeszcze gardzicie, panie święty, 
małmazyją, siedźcież sobie sami. 
Nie kwapim się do kompanii, broń 
Panie Boże! - Ku swoim dodał: - 
E tam, gołowąsy! 
Obaj młodzi mieli wprawdzie 
wąsy, ale oczywiście nie takie 
jak u tamtych, sięgające wpół 
ramienia. Nieskorzy do zwady 
uśmiechnęli się wyrozumiale i 
przywołali szynkarza. 
- Co tam masz, by głód szybko 
nasycić? 
- Wszystko dla waszych 
wielmożności. Mogą być jajca z 
patelni, szynka pieczona, i rybę 
jakąś można by rzucić migiem na 
masło. Dla konkokcji może być 
kubek wina czy gorzałki. 
- Dajże trochę tej szynki i 
nieco burgundzkiego, byle prędko 
- zamówił starszy z podróżnych. 
Niby to nie zwracając odtąd 
uwagi na podochoconych sąsiadów, 
mówił z cicha do towarzysza: 
- Nie jestem, mój Piotrze, 
wędzikiszka i też lubię, gdy po 
temu pora, wpuścić coś do 
gardła, ale powiem ci, że jadąc 
przez tyli kraj, gdziekolwiek 
wstąpiłem do arendarza, wszędzie 
na oczach to samo, piją i piją, 
rzygają i znów żłopią. 
Ów młodszy, co mu Piotr było 
na imię, przytaknął: 
- Jejmość pani mateńka moja 
zawsze to mówi, że ów długi 
pokój, przez Boga nam zesłany, 
zamroczy całą szlachtę. 
Towarzysz jego uśmiechnął się 
pobłażająco. 
- Na słowa jejmość matki się 
powołujesz, a nie na pana 
Opackiego? 
- Mój Marcinie, chociażeś mój 
krewniak, niewiele znasz obojga, 
więc nie wiesz. Mój rodziciel 
zbyt często zagląda do kufla, a 
zaś pani mateńka stateczności 
wielkiej i rozwagi. 
Tyle powiedział, nie chcąc 
przy tym wspominać, bo któż by 
się tym chwalił, że jejmość 
mateńka, choć dzisiaj wespół z 
ojcem Trójcę Świętą szanuje, to 
młodość spędziła w ariańskiej 
rodzinie. Nie było zaś 
tajemnicą, że wśród jednobożan 
nawet u niewiast znalazłeś 
światłości i pomyślenia więcej 
niż wśród papieżników. 
- Pokój, widzisz - zaczynał 
teraz Marcin - chwalebna rzecz, 
gdy sił narodowi przydaje. 
Tymczasem z nami tak jest, że 
wszystkie wrogi wkoło granic 
jednego chcą, byśmy obrośli w 
tłuszcz i przesiąknęli 
propinacją. Bo widzisz, od 
piwska i gorzałki rdza zeżre 
rapiery i karabele. 
- Nie daj tego, Boże! Ale na 
szczęście mądry nasz król 
jegomość nie da usnąć 
Rzeczypospolitej. On jeden stale 
myśli o żołnierzach i broni. 
Przy drugim stole Przyłułecki 
nie darował niedawnej wzgardy. 
Jedno ucho tu, drugie tam 
nadstawiał. Posłyszawszy 
ostatnie słowa nie omieszkał 
znowu się wtrącić: 
- Waszmościowie, słyszę, o 
wojnie? A po diabłać tam wilka z 
lasu wywoływać. Niechże sobie 
wojaczka wokół nas, gdzie chce, 
chodzi. Bóg łaskawy obdarzył 
pokojem naszą ziemię, więc 
Opatrzności nie drażnijmy. Choć 
gdyby trzeba, panie dzieju, i ja 
wiem, jak się macha żelazem. 
Każdy to wie z siedzących tu 
panów braci. 
- Racja, racja! - przytaknęli 
opoje. 
- Nam siedzieć jak ślimakowi w 
skorupie, rogów nie wychylać. 
Nie wychylać, waszmościowie! 
- Nie do waszmościów mówimy - 
odpalił szybko Piotr Opacki, ale 
znów jego towarzysz przygniótł 
mu rękę do stołu. 
- Dajże pijanicom spokój. - Do 
tamtych zaś powiedział nader 
układnym głosem: - Ależ nie 
negujem drogim waszmościom, nie 
wychylać, to nie wychylać. 
Przyłułecki coś bąknął, zły, 
że znów nie udała mu się próba 
wciągnięcia tamtych do kompanii, 
choćby nawet przez zwadę. A tak 
go dziś korciło pohulać w 
szerszym towarzystwie. 
Młodzi ludzie wzięli się do 
jadła i bawili z cicha 
pogawędką. Marcin Dębski jak w 
podróży, tak i przy stole prym 
wodził w rozmowie, choć nie był 
gadułą. Zresztą jadąc do stolicy 
z ważnymi zleceniami miał 
czujność w zachowaniu i w 
słowie, tyle że nie przed swoim 
współtowarzyszem i krewniakiem, 
przy którym nie musiał trzymać 
języka za zębami. Nie dalej jak 
wczoraj wstąpił do dworu w 
Opatowie, by zabrać stamtąd 
krewnego do Warszawy, co zresztą 
już dawniej było między nimi 
zmówione, i teraz rozwodził się 
nad jego przyszłym losem. 
- To dobrze, że się garniesz 
do świata, nie chcąc kisnąć w 
zapadłej dziurze. Trochę mi 
jednak dziwno, żeś poczuł afekt 
do artylerii. Zacna to broń, ale 
ludzie przy armacie proste, 
rzadko się tam zdarzy ktoś z 
klejnotem. Wysoko tam nie 
zajedziesz. Lepiej by ci było na 
jakiś pański dwór czy choćby do 
bardziej szlacheckiej żołnierki. 
- Do pancernych czy husarzy 
ekwipunek drogi i trzeba by tam 
zjechać bogato, z wozami, z 
pachołkami. Powiem ci też, że to 
raczej pani mateńki wola, bym do 
pana armatnego się dostał. 
Mówią, że w wielkiej on cenie u 
króla jegomości, a poza tym 
człowiek światły, uczony, 
indzinier jak się patrzy. Znasz 
go, Marcinie? 
- Słyszałem wiele o tym do 
niedawna holenderskim wodzu, ale 
na oczy go jeszcze nie 
widziałem. Od niedawna rządzi w 
arsenale, a wiesz przecież, że 
byłem na Podolu. Nieważne, że go 
nie znam, bo jeśli zajdzie 
potrzeba, wstawię się za tobą u 
księcia kanclerza i nie z samą 
gębą, ale z listem pojedziesz do 
arsenału. 
- Bóg ci zapłać! Ale co 
słyszę, księciem nazywasz pana 
Ossolińskiego? 
- Jak to, nie wiesz, że gdy 
kanclerz był w Rzymie z legacją, 
nagrodził go tym honorem cesarz 
Ferdynand i Ojciec święty Urban? 
Zapominają ludzie, bo kanclerz 
szlachcic zacny, sam tego tytułu 
nie używa. 
Zagłuszył te słowa barani głos 
Przyłułeckiego: 
- Książę? Jaki tam książę! 
Tylko starożytne rody mają prawo 
tak się mianować. 
Młodzi i tym razem zbyli 
zaczepkę milczeniem, więc 
rozjuszony szlachcic wzmógł głos 
i wołał z przekąsem do całej 
karczmy: 
- Równość jest w 
Rzeczypospolitej i tylko 
nieliczni są w niej starożytni 
książęta. Takich tylko rozumiem, 
mosterdzieje, jak zacny mój pan 
z Wiśnicza, Jeremiasz 
Wiśniowiecki, od Ruryków jeszcze 
za kniazia będący, jak, 
mosterdzieje, Zasławscy czy 
Radziwiłłowie. A tym zaś nowym 
pankom, co ich tam papież czy 
rakuski cesarz pomazał, wara od 
tytułów. Równość, waszmościowie! 
- Bredzi - szepnął Marcin - 
książę Radziwiłł też nie tak 
dawny i cesarski książę. 
Tamci zaś przytakiwali 
pijanicy. 
- Górą zacna równość, górą 
wszystka szlachta, panowie 
bracia! Precz, tytulaty! Ot, 
macie, taki wojewoda krakowski 
Lubomirski gardzi księstwem, 
choć i jego by tym uraczyli, a 
ów Toporczyk z Ossolina na złość 
szlachcie wynosi się 
zaszczytami. Zapomniał, kim był, 
a dziś trzęsie naszymi 
wolnościami. By zaś za daleko 
nie zajechał. Hę, panowie? 
Pokrzykiwali i pociągali z 
kubków, a Przyłułecki dostawał 
pąsów na twarzy, ściągał garścią 
krople wina kapiące mu z wąsów i 
dalej perorował: 
- Kawalerią wymyślił 
Niepokalanego Poczęcia i zęby na 
niej zjadł. Króla tumani i 
deliberuje, jak złamać nasze 
wolności. 
Marcinowi pobladła twarz, 
nachylił się do Piotra. 
- Teraz ty mnie pilnuj. 
Jeszcze chwila, a nie ścierpię 
tego moczymordy. 
Przy tamtym stole narastała 
wrzawa. Przyłułecki machał w 
górę rękami, coś plótł do swoich 
współbiesiadników, patrzących 
wdzięcznie w twarz fundatora. 
Naraz sięgnął pod żupan, wyjął 
jakiś pomięty szpargał. 
- Chcecie, waszmościowie, 
prawdę wiedzieć o Ossolińskim, 
to posłuchajcie. Takie oto 
poemata krążą o mości kanclerzu. 
Czterech opojów uciszyło się 
nieco i nawet karczmarz, niby to 
zaprzątnięty oporządzaniem 
szynkwasu, nadstawił ucha. 
Przyłułecki odchylił papier od 
oczu na długość całego ramienia 
i dukał, rąbiąc rymy jak 
siekierą. 
"Czemu kanclerza, zdrajcę i 
niecnotę,@ nie skażecie, choć 
widząc bezecną robotę.@ Ten 
złodziej króla zwodził, by 
wolności psował,@ ten to 
Hermafrodyta po stole wojował.@ 
Dla weneckiej korupcji 
przedawszy sumienie@ za psa u 
niego cnota, grunt jest dobre 
mienie.@ Z fundamentu go weźcie, 
a obaczcie sztuki,@ jakie ma 
Machiawel złośliwe nauki..."@ 
Tu urwał bąknąwszy coś 
niewyraźnie, bo przy tym 
"Machiawelu" język mu się 
poplątał. 
- Brawo, święta prawda! Mądry 
poeta to pisze. 
- Nie koniec, mosterdzieje! 
Ten skrypt mówi jeszcze więcej 
prawdy o jegomości kanclerzu. 
Słuchajcie, waszmościowie. 
Znów wysilał zaczerwienione 
rybie oczy i czytał: 
"Czy nie lepiej zawczasu, 
wolne ręce mając,@ krwią się 
zdrajców nacieszyć, jarzma nie 
czekając,@ najlepiej 
sprawiedliwie z bezecnym 
postąpić,@ przy wolności umierać 
niźli jej odstąpić.@ Cóż mi 
dacie, ja utnę kanclerzowi 
szyję,@ impreza weźmie koniec, a 
ja się umyję."@ 
Rozweseleni opoje uderzali 
teraz dłońmi po kolanach, jeden 
przez drugiego wołał: 
- A to ci kanclerzowi zasolił! 
- Racja, racja! Na to 
przyjdzie kanclerzowi, 
oponentowi szlacheckiej swobody. 
|Vivat |aurea |libertas! 
- |Vivat, mosterdzieje! 
Przy stole koło drzwi Marcin 
ściskał poręcz drgającą garścią, 
tłumił w sobie wzburzenie i 
wahał się. Grzmotnąć czy nie 
grzmotnąć krzesłem w tamten stół 
między pijane łby oszczerców. 
W tej właśnie chwili mistrz 
całej ceremonii, Przyłułecki, 
wytoczył się spoza swojego stołu 
i ledwie się trzymając na 
podciętych gorzałką i małmazyją 
nogach podszedł ku młodym 
szlachcicom. 
- No i co? - zapytał z głupia 
frant. 
Tamci nic. 
Znów pociągnął szeroką łapą po 
mokrych od wina wąsach, wepchał 
zawadiacko gruby palec za pas, a 
czterema brzdąkał po napiętym 
brzuchu jak po skórze bębna. 
- I co? Nie podoba się 
mosterdziejom? 
Marcin nie puszczając z dłoni 
poręczy krzesła odpowiedział: 
- Ano nic, mosterdzieju. 
Pozornym spokojem wprowadził w 
podziw swojego towarzysza, 
któremu już język rwał się z 
uwięzi. Zanim jednak Piotr 
zdążył otworzyć usta, pijanica 
się zaperzył: 
- Jak to nic, mruki jedne? Za 
nic dla was głos szlachecki, 
broniący wolnościów? Hę? Za nic, 
mosterdzieje? 
Piotr nie wytrzymał. Poderwał 
się z krzesła i krzyknął: 
- A ja waszmościom powiem, że 
prędzej kanclerz utnie szyję 
temu pismakowi niż on 
kanclerzowi. Mili waszmościowie, 
po jakiego licha tu, w knajpie 
Żydowina, mieszacie z błotem 
pierwszego w państwie ministra? 
- Wolnościów wszędy trzeba 
bronić, nawet w karczmie. Komuż 
ty negujesz, młokosie bez żadnej 
eksperiencji? Mnie, staremu? 
- Może być stary a głupi. 
- Jak? Co? Słyszeliście, 
panowie bracia? Szczeniaki 
starej szlachty nie szanują. 
Hańba! 
Tamci trzej już zrywali się z 
ławy. 
- My tu szlachta lubelska, a 
wy skąd, włóczykije jedne? 
- Mruki sobacze, co kompanią 
gardzą! 
- Won z tej karczmy, gołowąsy! 
Zaczął się rumot. Stary 
Przyłułecki zginał się, by 
ułapić wiszącą mu u kolan 
karabelę, ale co chwycił 
rzemień, już mu się wymknął z 
ręki. 
- Wy, psiekrwie, wędzikiszki! 
- mamrotał z łbem zwieszonym ku 
podłodze, w który jakże łatwo 
było teraz trzepnąć stołkiem czy 
gąsiorem. 
Marcin Dębski jednak, choć 
trzymał dłoń na rękojeści, nie 
rwał się do bitki. Jeszcze i 
krewniaka mitygował, by go nie 
poderwała zbyt wczesna ochota. 
- W czubach macie, 
waszmościowie, więc bez 
przyczyny nie nastawajcie na 
podróżnych. Siedźcież i pijcież, 
skoro w gorzałce wolność 
widzicie. Nam pora do drogi. 
- Moderacji nabrał teraz w 
gębę. Chodźże, smyku, pod 
karczmę i stawaj! - wrzeszczał 
Przyłułecki uchwyciwszy wreszcie 
szablę miotającą się między 
kolanami. - Staaawaj! 
- Nie dziś i nie tutaj. W 
służbie jestem i pojutrze muszę 
stanąć w Warszawie z listami do 
króla jegomości. Jeśli waści, 
gdy się wyśpisz, zwada ze łba 
nie wywieje, możesz mnie szukać 
w stolicy na dworze jego 
kanclerskiej mości. 
Trzej kompanioni 
Przyłułeckiego, widać bardziej 
skorzy do kielicha i gębowania 
niż do chwytania za żelazo, 
zaczęli teraz bąkać do siebie z 
cicha: 
- Ossolińszczyk, hm... tego, 
wiecie... 
Przyłułecki jednak nie dawał 
za wygraną. 
- Widzicie go, mosterdzieje! 
Niby gładki dworzanin kanclerza, 
a za panem swoim nie stawa. Tacy 
dziś dworzanie, szabli dla 
honoru pańskiego nie chwytają - 
wydął wzgardliwie wargi. 
- Tacy dworzanie, jakich pan 
kanclerz sobie życzy - odpalił 
Marcin. - Szabla moja nie do 
karczmy. 
Ku zdziwieniu zawiedzionej 
szlachty nie poruszył szabli. 
Rzucił karczmarzowi talara na 
ladę i skierował się ku drzwiom. 
- Nie puszczać! Za nim! Przed 
karczmę! - wołał Przyłułecki. 
Ale gdy pijani szlachcice 
wytoczyli się za próg, ich 
animusze oziębły do reszty. 
Teraz bowiem zobaczyli trzech 
uzbrojonych pachołków przy 
koniach gotowych do odjazdu. 
Coś tam jeszcze pokrzykiwali, 
ale żaden nie porwał się ku 
młodym. 
Tymczasem Marcin, wcale się 
nie kwapiąc, usadowił się 
wygodnie na siodle, poprawił pas 
i żupan, po czym odwróciwszy się 
ku drzwiom karczmy zawołał: 
- Z Bogiem, waszmościowie! A 
ty zaś, mosterdzieju, pamiętaj, 
abyś nie zbłądził. Pałac Arde, 
ulica Reformacka. 
Rozdział II 
Po czterech godzinach jazdy 
niewielki poczet Dębskiego 
dobijał do murów Lublina. W 
miarę jak konie podchodziły ku 
potężnej Bramie Krakowskiej, jej 
zębate, wyniosłe zręby zakrywały 
widok smukłych wież kościelnych, 
niedawno z dala widzianych. 
Zniknęła fasada świątyni 
Dominikanów, skryły się poza 
pękaty hełm bramy szczyty 
katedry i zielony dach 
trybunału. 
Gdy kopyta koni stukały pod 
ciemnym sklepieniem wilgotnej 
Bramy, zegar na gotyckiej wieży 
bił godzinę trzecią. Podróżni 
liczyli uderzenia dzwonu, 
uradowani, że dość wcześnie 
przybyli do miasta, i syci 
zadowolenia z odbytej drogi 
wywiedli konie z mrocznego 
tunelu. Przywitał ich teraz 
niesamowity harmider. Tuż przy 
murach, w uliczce Bramowej, był 
ścisk niecodzienny. Wśród 
sklepów, kramów i przekupniów 
zbiła się hałaśliwa gromada 
żaków i zagrodziła jadącym 
drogę. Jedne chłopczyska były 
rosłe i śmigłe, drugie 
żółtodzioby wątłe z 
powichrzonymi czubami, czasem 
obute, nierzadko bose. Ubrane to 
wszystko było jak popadło. Jeden 
w żupaniku bławatnym czy nawet 
jedwabnym, w trzewikach z 
cielęcej skóry i w ciasnych 
białych pończochach, drugi w 
kosmatej kuczbai czy zgoła 
dziurawej kurcie. Widziało się i 
umorusanych nieletnich 
podrostków z włosami jeszcze w 
warkocz splecionymi, ale ci za 
to byli najbardziej piskliwi w 
całej ciżbie. 
Dębski próbował posuwać się 
dalej i krzyczał: 
- Z drogi! Z drogi! Do miasta 
puśćcie! 
Tłum podnieconych żaków 
niewiele sobie robił z tych 
nawoływań. Zajadle odkrzykiwano 
ku jeźdźcom: 
- Nie ustępujem. Dla nas dziś 
droga, mości panku! Jak chcecie, 
to razem z nami, na ulicę 
Grodzką. 
- Na Grodzką. Na Grodzką. Na 
pewno ku tamtej bramie pójdą - 
wołali krzykacze wznosząc kije 
nad głowami. 
Jeden z pachołków Dębskiego 
naparł ostro koniem. 
- Daj pokój! - mitygował go 
Marcin. - Na dzieciarnię chcesz 
koniem następować? 
- Nie same to przecież 
młokosy. Są tu i dorośli, a 
także, jak widzę, bakałarze. 
Gdzie ta kupa wali? - dziwił się 
Piotr. - Niedobrze im z gęby 
patrzy. 
- Z kijami, jak widzisz, idą, 
więc chyba na żaków od Pijarów 
albo może na Żydów - dorzucił 
Marcin wspomniawszy w tej chwili 
na swoje lata szkolne, kiedy to 
wespół z takimi watahami 
wszczynał burdy po Krakowie. 
Gdy wreszcie cała czereda 
przeciągnęła, Piotr, znający 
lepiej miasto, doradził: 
- Popędźmy konie i skoczmy tu 
w bok, w Olejną, bo nam drugi 
raz drogę przetną, nim dobijemy 
do zamku! 
Ale w tej jego myśli była w 
istocie nie tyle chęć uniknięcia 
nowego spotkania z gromadą 
żaków, ile raczej ciekawość, co 
się tam święci w pobliżu ulicy 
Grodzkiej. 
Pośpieszyli cwałem i za chwilę 
okrążywszy część starego miasta 
byli na Rybnej. 
Tu znowu trzeba było 
przystanąć. Z ciasnego gardła 
ulicy Złotej, tuż zza narożnika 
kamienicy Pod Lwem, wychodził 
żałobny kondukt. 
- Zsiądźmy z koni! - doradził 
Marcin. - Niech kondukt 
przejdzie. 
Niezwykły to był korowód. 
Szedł bez śpiewów, w powadze i w 
żałobnym milczeniu. Czoło 
prowadzili duchowni w ciemnych 
kapotach bez pozłocistych kap, 
komży i wszelakiego kościelnego 
blasku. Szli szybko, nie 
szczycąc się duchownym 
dostojeństwem, choć widziało się 
wśród nich kilku sędziwych o 
brodach szpakowatych czy siwych. 
Pośrodku gromady przed żałobnym 
wozem szedł wynioślejszy nad 
innych starzec z brodą opadającą 
wpół piersi na dłonie splecione 
na czarnym żupanie. 
Piotr na widok pogrzebu 
sięgnął ręką do czoła i zdjął 
pośpiesznie czapę. 
- Głowę odkrywasz? - zdziwił 
się Marcin. - Ani księdza, ani 
krzyża nie widać. Heretycki 
pogrzeb. 
- Trumnie pokłon oddaję. 
Dębski zamilkł. Jednocześnie 
przyszło mu na myśl, że Opacki, 
choć szkaplerz nosi, ma 
wyrozumienie dla dysydenckiego 
obrządku po matce swojej, 
pochodzącej z ariańskiej 
rodziny. Uchylił więc kapelusza 
i stali obaj w milczeniu obok 
koni, czekając aż przepłynie 
kondukt. 
Czoło korowodu wraz z wozem 
żałobnym weszło już w ulicę 
Grodzką, a teraz przechodziła 
przez rynek idąca za trumną 
garstka ludzi. Nie mieli tak 
szarego i ascetycznego wyglądu 
jak duchowni idący na czele. 
Przeciwnie, widziało się wśród 
nich ludzi zasobnych i bogato 
odzianych, w sutych płaszczach i 
zdobnych pasach. Niejedna z 
kobiet miała na sobie bogatą 
suknię, na której błyszczały 
kolorowe brosze i klejnoty. Po 
stroju widać było, że to nie 
tylko lubelskie, ale i 
przyjezdne mieszczaństwo, z 
Gdańska czy Warszawy. 
Z żałobnym obrządkiem nie 
licował pośpiech, z jakim 
podążał za trumną cały ten 
kondukt. Patrzącym jeszcze i to 
wydało się dziwne, że gromadka 
idąca z ostatnią posługą zbiła 
się gęsto i lękliwie tuż za 
wozem. 
- Chyłkiem pomykają za miasto, 
by jak najprędzej pogrzebać 
ciało - nachylił się Marcin do 
krewniaka. - Chowają jakiegoś 
znacznego mieszczanina, bo widzę 
tu nie byle kogo. Popatrz na 
tego starca z siwą brodą do 
pasa. To Szlichtyng... 
Przyjaciel przytaknął, jakoś 
nie przywiązując wagi do tej 
informacji. Ktoś inny idący w 
pogrzebowym orszaku zajął 
całkowicie jego uwagę. Na końcu 
konduktu szła wśród gromadki 
starszych kobiet smukła 
dziewczyna. Choć suknię miała 
jak tamte czarną, zapiętą pod 
samą szyję, ruch całej postaci 
był lekki, a nawet tu, wśród 
żałobników, wydał się jakiś 
frywolny. Szła zgrabnie i lekko. 
Jej mały bucik skakał zwinnie 
jak żabka z kamyka na kamyk, a 
cała kibić owita w jedwabną 
suknię zdawała się być 
pozbawiona ciężaru. Jedna dłoń 
nieco wzniesiona w bok czuwała 
nad równowagą postaci, a druga, 
olśniewająco biała, 
przytrzymywała koronkowy 
kołnierz pod brodą. Na tym 
pieszczotliwym geście wspierała 
się twarz o spokojnej urodzie. 
Czarne brwi jakby zdziwionym 
łukiem pięły się w górę ponad 
opuszczone powieki, a rzęsy jak 
dwie jedwabne koronki rzucały 
cień na matowe policzki. Od 
całej sylwetki promieniowała 
prostota i niewinność, choć 
mogły łudzić pełne, wilgotne 
wargi. 
- Tu cię mam - powiedział 
Marcin uradowany odkryciem. - 
Gdzie tobie teraz patrzeć na 
Szlichtynga. 
- Nie krzycz, przecież to 
pogrzeb - szepnął Piotr, czując 
jednocześnie, jak krew oblewa mu 
policzki. 
Dziewczyna musiała posłyszeć 
rozmowę. Rzuciła na młodych 
szlachciców wzrokiem od 
niechcenia i jeszcze zgrabniej 
niż dotąd przeskoczyła małą 
kałużę, spuściwszy przy tym 
wzrok ku ziemi, jakby w tej 
chwili nic dla niej nie 
istniało, tylko aksamitne 
trzewiczki, których czystości 
strzegła tak troskliwie. 
Piotr nie odrywał od niej 
oczu. Patrzył z żałością, jak 
kondukt kryje się w ulicy 
Grodzkiej, a wraz z nim ucieka 
odeń widok pięknej dziewczyny. 
Twarzy zresztą już nie było 
widać, tylko maleńki czarny 
kornecik i dwa pukle szatynowych 
włosów. Już zrąb murowanej 
kamienicy miał skryć cały 
korowód, gdy dziewczyna 
odwróciła się nieco w bok i 
nachyliła twarz do idącej obok 
starszej mieszczanki. Można było 
teraz dostrzec jej szlachetny 
profil, nieskazitelną linię 
nosa, warg i podbródka. 
- Ależ to zalotna dzierlatka - 
powiedział Dębski. Patrzże, jak 
to z ukosa puszcza ku tobie oko. 
- Dajże spokój! 
Niebawem kondukt znikł w 
uliczce i tylko dobiegał stamtąd 
stuk kół dudniących po pękatych 
kamieniach. 
- Chodźmy z powrotem do koni - 
Marcin wziął towarzysza pod 
ramię. 
Piotr nie oponował, podszedł 
ku swojej kobyle i nie kwapiąc 
się do wskakiwania na siodło 
machinalnie poprawiał strzemię. 
- Cóż to z tobą, Piotrze? 
Władzę straciłeś w kolanach? - 
żartował znowu Marcin. - Nie 
zawracajże sobie głowy 
mieszczkami. Takich jak ta 
znajdziesz całe setki w stolicy. 
- Daj pokój, nie w porę twoje 
żarty. 
Pachołki trzymały poręcznie 
konie do wsiadania, już i 
strzemię było pod pańską nogą 
gotowe, gdy nagle w gardle ulicy 
Gnojnej ozwała się wrzawa. 
Naprzód wyskoczyły stamtąd bose 
niedorostki, a tuż za nimi 
wysypała się cała tłuszcza. 
Na czele biegł wysoki ryży żak 
z potężnym drągiem w ręku. 
Dostrzegłszy uchodzący kondukt 
żałobny krzyknął: 
- Są, są przed nami! Chytre 
heretyki! Wychodzą za miasto nie 
Bramą Krakowską, ale Grodzką. 
- Na nich! - krzyknęli inni w 
tłumie. - Złotniki Boga 
obrażają! 
- Złotniki, psiekrwie, 
heretyki! Ponurzańce, pogrzeby 
urządzają bez krzyża świętego, 
bez Boga. 
Cała tłuszcza jakby dostała 
szału. 
- Na nich! 
- Antychrysty! 
- Ponurzańce! 
- Nurki sobacze! 
Biegło to wszystko w pobliże 
żałobnego orszaku. Gwizdnął 
pierwszy kamień i dziesiątki 
kijów wyrosło nad głowami. 
Wywłoki szkolne wraz z prymusami 
i nagrodzeńcami, kołtuniaste 
kalefaktory i wymuskane panki 
szlacheckie, zmieszane w jeden 
motłoch, rwały naprzód 
zapalczywie. 
Obaj młodzi ludzie, ogarnięci 
znienacka przez tumult, w 
pierwszej chwili nie zdawali 
sobie sprawy z tego, co się 
dzieje. Na dodatek spłoszone 
wrzawą konie wyrwały się z rąk 
pachołków i rwały na oślep wśród 
rozstawionych na rynku 
straganów. 
Marcin nawoływał swoją służbę: 
- Gdzie wy, psiekrwie jedne, 
macie oczy? Nasze konie 
spłoszone, Piotrze! 
Ale Piotrowi nie konie były 
teraz w głowie. Chwycił 
towarzysza za rękę. 
- Na miły Bóg, patrz, co się 
tam dzieje. Pogrzeb gwałcą 
jezuickie wywłoki. Hańba o 
pomstę do nieba wołająca. 
- Dokąd biegniesz? 
- Ludzi ratować. Dajmy pomoc 
bezbronnym niewiastom. 
- Sam nie pójdziesz, bo cię 
kijami przemielą. Wszyscy za 
mną! 
Zostawili miotające się konie 
i pobiegli w ulicę Grodzką. Na 
widok pięciu uzbrojonych ludzi 
wrzeszcząca gawiedź rozstępowała 
się, zrazu myśląc, że i ci 
szlachcice ze służbą sprzyjają 
tumultowi. 
Młodzi ludzie dotarli na tył 
orszaku, w chwili gdy już drągi 
unosiły się w powietrzu i 
zaczynały padać zewsząd kamienie 
i grudy ziemi. Garstka ludzi 
idących za trumną zbiła się w 
struchlałą gromadkę, nawet 
lamentu nie wydając z siebie. 
Jeden tylko potężny i wzburzony 
głos siwego starca unosił się 
nad kotłowiskiem. 
- Ludzie! Czy się Boga nie 
boicie? Śmierci nie szanujecie? 
- Bluźni! To my, a nie wy Boga 
się boimy. Dalej w niego, niech 
nie gdacze. W szczękę heretyka! 
- ryknął rudowłosy prowodyr i 
zamierzył się kijem. Ale zanim 
uderzył, spadł mu na kark 
pierwszy płaz Piotra. 
- Won od starców i od 
niewiast! 
- Na kogo wy, hycle, z kijami? 
Na białogłowy? - wtórował 
Marcin. 
Pięć rapierów otoczyło 
stłoczoną gromadkę. Trzeba było 
machać zwinnie w lewo i w prawo, 
bo napastliwe drągi latały w 
powietrzu. Powstał zgiełk, 
harmider i zamieszanie. 
Rozproszyła się gromadka 
pogrzebowych gości. Ci od czoła 
konduktu pomykali naprzód, kryli 
się za zręby murów i w zaułki, 
ci zaś z końca orszaku rwali z 
powrotem w stronę rynku. 
Środkiem ulicy pędził samotny 
wóz, goniony przez tłum 
fanatycznych żaków. 
Pod osłoną Piotra i jego 
towarzyszy garstka przerażonych 
kobiet już dobiegała narożnika 
rynku, skręcała w bok pod murem 
kamienicy Pod Lwem. 
- Byle do naszej bramy, Boże 
jedyny, byle do bramy! - wołały 
struchlałe mieszczki. 
Ledwie żywe dopadły schodków 
upragnionej kamienicy i z 
lamentem wpadały w mroczne 
gardło sieni. Jedna z ostatnich 
wbiegła na schodki dostojna 
matrona w koronkowym kornecie, 
która niedawno szła w kondukcie, 
prowadzona pod rękę przez ową 
młodą dziewczynę. 
Gdy inne znikały w bramie 
zapomniawszy o swoich wybawcach, 
ona jedna opanowała lęk i 
zdyszanym głosem mówiła: 
- Dziękuję waćpanom z całego 
serca. Bóg was zesłał, niechże 
Bóg za nas zapłaci. 
- Na to szpada, by, gdy 
trzeba, białogłowy broniła. 
Marcin mówiąc te słowa kłaniał 
się z dworską elegancją, a Piotr 
stał bez ruchu. Nie słyszał 
owych podziękowań mieszczki, bo 
wszystką uwagę zajęła mu tamta 
druga, stojąca tuż za uchylonymi 
drzwiami. 
Z głębi sieni nawoływano 
rozpaczliwie: 
- Bramę zapierać, bo jeszcze 
tutaj wpadną. 
Nie Piotr, lecz Marcin 
dostrzegł, jak w tej chwili dłoń 
młodej dziewczyny potrąciła 
nieznacznie ramię matrony. 
Mieszczka widać spostrzegłszy 
się dodała: 
- O Boże, w tej trwodze 
zapomniałam poprosić, jeśli 
waszmościowie nie pogardzą 
mieszczańskim domem... 
Zanim Piotr zdobył się na 
jedno słowo, Dębski 
odpowiedział: 
- Nam koni szukać, bo się 
rozpierzchły. Poza tym my z 
drogi, proszę waćpani. Nawet w 
zajeździe jeszcze nie byliśmy. 
- To waszmościowie nie 
lubelska szlachta? 
- Do Warszawy jedziemy. 
- Bramę zamykać! - wzmogły się 
gwałtowne okrzyki z sieni. 
- Więc jeszcze raz Bóg wam 
zapłać! Może los zdarzy, że 
spotkamy was w Warszawie, bo i 
ja z córką ze stolicy. 
Zdążyła rzucić jednemu z 
pachołków spory mieszek i już z 
hukiem zaparto bramę. 
Młodzi ludzie skierowali się 
wolno w stronę rynku. 
Pachołkowie pobiegli za końmi, a 
Marcin, wziąwszy pod ramię 
towarzysza, zagadnął: 
- Cóżeś stał jak niemowa? Anim 
wiedział, czy chcesz tam iść, 
czy tu ostać. Język w gębie 
straciłeś? 
Piotr zapłonił się i patrząc w 
ziemię odpowiedział: 
- Guza mi za uchem nabili i we 
łbie huczy. Nie widzisz, że cały 
rękaw udarty i poła od żupana 
poszarpana? 
Tymczasem przy bramie miasta, 
na krańcu ulicy Grodzkiej, 
szalała nadal tłuszcza. Zwalono 
trumnę z wozu, a przerażony 
woźnica rwał co sił w nogach 
końskich z pustym pojazdem poza 
mury. Motłoch stłoczył się wokół 
skrzyni. 
- Wywlec Antychrysta! 
- Wywlec! Na chwałę Panny 
Marii i Boga w Trójcy Jedynego! 
Rudowłosy kalefaktor wziął się 
teraz do dzieła. Zamachnął się 
raz i drugi drągiem, ale dębowe 
wieko nie puściło. Inny, 
sprytniejszy, podważył je tępą 
szczapą i zepchnął w błoto. 
Na mgnienie oka tłum zastygł w 
osłupieniu. Ktoś się żegnał 
krzyżem świętym, inny cofał się 
do tyłu, ale większość 
zaskoczona widokiem parła do 
przodu. Mówiono im z rana, że to 
złotnika będą dziś grzebać 
heretycy, a tymczasem widzieli 
przed sobą suknie kobiece, 
długie siwe włosy i koronkowy 
kołnierz nieboszczki, spięty 
bogatą broszą. 
- Patrzcie! Ani krzyża na 
piersiach, ani szkaplerza pod 
kołnierzem. 
Wyszarpnęli kawał kołnierza 
wraz z klejnotem i zaczęli 
tryumfować. 
- Antychrysta ciało! Po 
śmierci płeć odmienia. Pławić 
czarownicę. 
- Pławić! Do wody z nią! 
Nurkowała za życia, niech 
nurkuje po śmierci! 
- Do Bystrzycy! 
W tej chwili właśnie wjechał w 
ulicę dwukołowy wóz wiejski. 
Idący obok dyszla chłop, 
zobaczywszy ciżbę, która nigdy 
nic dobrego nie wróżyła, złapał 
konia za uzdę i poniewczasie 
wypychał go z powrotem w rynek. 
- Nazad, gniada! Nazad! Ruszże 
się, bestyjo! 
Ale zanim zdążył wykręcić, 
opadła go zewsząd gromada. 
- Stój, kmiotku! Powleczesz 
skrzynię do Bystrzycy! 
- W imię Ojca i Syna, panocki, 
puśta! Mrok wnetki, mnie za mury 
pilno. 
- Za mury właśnie pojedziesz. 
- Puśta mnie! Jezusie, dajcie 
pokój! 
- Cóż ty, Panu Bogu nie chcesz 
usłużyć? 
- Ja Panu Bogu, w imię Ojca i 
Syna... puśta, chłopaki! 
Ryży wyrwał mu z rąk biczysko, 
jeszcze przyłoił po kożuchu. W 
mig przywiązano skrzynię do 
wozu, zacięto konia i cały 
korowód wytoczył się poza mury 
miejskie. Przerażony wrzawą koń, 
poczuwszy miękką ziemię pod 
kopytami, zaczął sadzić 
potężnymi zrywami. Struchlały 
chłopek biegł zdyszany obok 
wozu, patrzył z przerażeniem na 
ślizgające się kopyta konia i 
wołał wniebogłosy: 
- Rany Jezusa! Konia mi 
zamęczą. Wstrzymajcie, ludzie! 
Źrebić się ma, a tu gnaty 
połamie. Ludzie kochane! 
Pędząca zgraja okrążywszy pół 
miasta dotarła do wiklin nad 
Bystrzycą. Tuż nad wodą koń 
zarył kopytami w piachu, koła 
dalej już nie puściły. 
Teraz tłuszcza obstąpiła 
skrzynię i jeden przez drugiego 
wołał: 
- Wrzucić kamieni do trumny! 
Zobaczymy, czy diabeł z nią na 
wierzch wypłynie? 
Gdy za chwilę wpuszczono 
trumnę do rzeki, jeden okrzyk 
zachwytu wyrwał się ze stu 
gardeł i ucichło. Motłoch 
rozpalony ciekawością patrzył w 
wodę - wypłynie czy nie 
wypłynie? 
Woda szła wzburzonymi kołami 
ku sitowiu i pochylały się nad 
topielą trawy. Gdy wygładziła 
się z powrotem tafla rzeki, na 
środku nurtu pojawił się czarny 
jak grudka węgla pantofelek. 
- Nie wypłynęła - powiedział z 
cicha rudowłosy prowodyr i 
ukląkł w trawie. 
- Skoro się stało zadość 
świętej woli, pomódlmy się. W 
imię Ojca i Syna, i Ducha 
Świętego... 
Uklękli wszyscy i zaczęli 
szeptać słowa modlitwy. 
Powtarzał je także woźnica, 
dodając do pacierza swoje 
dziękczynienie: 
- Bóg ci zapłać, Panie Boże, 
że mi koń giczoli nie połamał, i 
pozwól, Panie Boże, że modlitwy 
z tymi szatanami nie skończę, bo 
póki klęczą, łacniej mi będzie 
wyprysnąć stąd wraz z kobyłką. 
Półzgięty podszedł do wozu i 
wykręcił dyszel. Za chwilę 
człapał obok konia uchodząc znad 
rzeki. Gdy mijał nadbrzeżne 
wikliny, zdawało mu się, że na 
każdej gałązce drgają listki, a 
przecież żadnego wiatru nie było 
nad Bystrzycą. 
Rozdział III 
Arsenał był zbudowany 
czterograniasto, na kształt 
warownego klasztoru. Gdy 
stanąłeś na wprost bramy 
cekhauzowej, jawiła ci się przed 
oczyma potężna rozłożysta 
budowla, mająca na rogach dwie 
wieże kryte czerwoną dachówką, 
zakończone ołowianymi czapami. 
Na owych wieżach połyskiwały 
figury dwóch delfinów, z tym, że 
jednemu z nich wiatr, często tu 
znad Wisły hulający, urwał był 
kiedyś głowę z połowicą ciała. A 
znowu na środkowej fasadzie 
arsenału widniała mała 
wieżyczka, też z ołowianym 
czubem, na której trzy kule 
ogniste i miedziane orły dawały 
widomy znak przybyszowi, że stoi 
przed królewskim cekhauzem. 
Zresztą każdego wchodzącego do 
arsenału witała u bramy wielka 
marmurowa tablica, czarna i 
błyszcząca jak gładzony węgiel, 
ze złotym napisem pośrodku, 
głoszącym, że jego królewska 
mość Władysław IV w roku 1643 
ufundował ów cekhauz ku 
wzmożeniu armaty koronnej. 
Podniósłszy z tej tablicy oczy 
ku górze widziałeś nad wrotami 
rozpostartego orła o barwie 
starego złota i nie byle jakich 
rozmiarów, skoro, jak mówiono, 
ważył sto sześć funtów 
przedniego spiżu. 
Wielka sień arsenału, mroczna, 
jak przystało na przybytek 
poświęcony tak ciężkiej broni, 
ukazywała wchodzącemu 
przybyszowi proste żołnierskie 
urządzenie. Tu już nie było 
żadnych ozdób, jeno listwy 
drewniane wzdłuż ścian z 
puszkarskimi cynkdrutami i 
stojaki z dziesiątką muszkietów 
dla arsenałowej straży. 
Z tej to sieni szło się w lewo 
do pomieszkania pana armatnego, 
bo choć w pawilonie były izby 
bogatsze, pan Arciszewski wolał 
tu mieszkać, blisko bramy 
cekhauzu, by mieć łatwiejsze 
wejrzenie na żołnierza czy 
sprzęt wjeżdżający. 
Siedział i dziś w wielkiej 
izbie o czterech oknach, 
trzymających w ołowianych ramach 
grube szyby. Były zwrócone ku 
południu, więc światła nie 
brakło w izbie, zwłaszcza że 
dzisiaj ostre majowe słońce 
kładło swoje promienie na 
dębowych ławach, na takimże 
stole i na potężnych zamczystych 
almariach. 
Od samego rana nie próżnując 
miał teraz pan armatny u siebie 
na rozmowie inżyniera artylerii 
Siemianowicza, kapitana Adersa i 
cejkwarta warszawskiego 
Mitwenza, siwego już żołnierza, 
który zęby zjadł na wojowaniu, 
czterdzieści lat wąchając proch 
armatni w bitwach i na polach 
ćwiczebnych. Był też i Asman 
Matias, starszy cieśla arsenału, 
chłop brodaty, po same uszy 
obrośnięty. 
Do niego właśnie mówił w tej 
chwili Arciszewski. 
- Wiele mi tedy nie marudząc 
zabieraj się od dzisiaj do 
budowania magazynów. Dał król 
jegomość plac dogodny, to trzeba 
zawczasu zacząć i bodaj szopy 
tam postawić. Jeśli się nie 
pośpieszymy, gotów przyjść komu 
apetyt na ten kawałek ziemi. 
- Według rozkazu, mości panie 
armatny, od dziś zakrzątniemy 
się koło roboty. Drzewo się 
zwiezie i pojutrze słupy już 
będą stały. 
Gdy żołnierz zabrawszy szkic 
ze stołu oddał ukłon i wyszedł z 
izby, pan Siemianowicz, siedzący 
naprzeciw generała, odezwał się 
w te słowa: 
- Słusznie wasza miłość mówił 
o tych apetytach. Za czasów 
poprzednika waszej miłości, pana 
Grodzickiego, chcieliśmy się 
wziąć do budowania na tym placu 
schronienia dla armat, ale 
zawsze pan Montelupi 
przeszkadzał. Bardzo sobie 
upodobał to miejsce pod budowę 
własnego pałacu. 
- Wspominał mi o tym król 
jegomość, ale tym razem orzekł, 
że ostatecznie dla nas to 
miejsce przeznaczone. Gwałt 
wielki budować szopy, bo ileż tu 
rynsztunku stoi pod gołym 
niebem. 
- Butwieją podwozia i rdza żre 
wszelakie żelastwo - przytaknął 
cejkwart Mitwenz. 
- Na zniszczenie poszło tu 
dawniej sporo sprzętu, ale da 
Bóg - w przyszłości tego nie 
będzie. Zresztą chodzi nie tylko 
o zabezpieczenie dla dawnego 
rynsztunku. Lada dzień nowe 
działa przyjdą z Gdańska i 
trzeba im dać godziwe miejsce. 
Mitwenz! 
- Słucham, mości panie 
armatny. 
- Puszkarze nowi niebawem 
zaczną tu zjeżdżać, więc weź mi 
się raźno do tego, by 
pomieszczeń dla nich nie 
zbrakło. 
- Wszystko będzie według 
rozkazu - cejkwart potwierdził 
otrzymane zlecenie. - Rąk 
naszych nie będziemy szczędzić, 
bo teraz ruch w naszym cekhauzie 
i serce się raduje. Dzięki 
waszej miłości każdy żołnierz 
patrzy dumnie na arsenał... 
- Mnie nie chwal, tylko króla 
jegomości. Jego to wola armatę 
mieć, jak się patrzy. Mitwenz, z 
niemieckim porządkiem dopatrz mi 
wszystkiego, bramy, placu i 
warsztatów. Obiecywał nam 
najjaśniejszy pan, że lada dzień 
wpadnie ku nam do arsenału. 
- Wielka to radość będzie 
wśród żołnierstwa, a ja ręczę, 
wasza miłość, że niczego się nie 
powstydzimy. 
Cejkwart oddał ukłon i 
wyszedł, a wtedy pan 
Siemianowicz znowu zagadnął: 
- Prawdę mówi Mitwenz. 
Zaledwie kilka tygodni, jak 
wasza miłość rządzi w arsenale, 
a już wszędzie inny duch, inne 
życie. Puszkarze i rzemieślnicy 
uwijają się od świtu do nocy, 
wszędy huczno. A dawniej wielka 
tu była leniwość. 
- Leniwość, powiadasz? Powiem 
waszmości, że po tylu latach 
włóczenia się po świecie nie 
poznaję miłej ojczyzny. Mówisz, 
że opieszale szła praca w 
arsenale, ale ja tę ospałość 
widzę wszędy, w całym narodzie 
szlacheckim. 
- W pokoju i w szczęśliwości 
żyje teraz ojczyzna... 
- Słyszę to na każdym kroku i 
dziwię się, że szlachta tak 
ślepa i głucha. Wszędzie na 
świecie chrzęst broni, w 
Niemczech, w Holandii czy też u 
Szwedów, którzy cięgiem gotują 
armatę i na potęgę ćwiczą 
żołnierza. Inne narody, jak 
choćby Olendry, budują flotę, 
działa i muszkiety mają coraz 
nowsze, my zaś siedzimy jak u 
Pana Boga za piecem, przy 
dzbanie i połci mięsa. Król 
jegomość chce wrócić krajowi 
animusz. Szerzej on patrzy na 
wszystko niż szlachta czy 
panięta, to pewna. Ale samym 
animuszem niewiele się zdziała. 
Siłę mieć trzeba. 
- Po cichu idą jakieś zaciągi. 
- Otóż to, po cichu. A 
tymczasem bez listów 
przepowiednich, a zwłaszcza bez 
pieniędzy, nikt wielkiego wojska 
nie zbierze. 
- Gadają, że i to przyjdzie. 
Pan Siemianowicz, choć byli 
sami w izbie, pochylił się nad 
stołem i zagadnął z cicha: 
- Wasza miłość niedawno 
rozmawiał z królem, więc może 
słyszał o tym, że podobno 
zawarliśmy przymierze z Moskwą. 
- Król niewylewny, nic o tym 
nie mówił. Inni na dworze coś 
bąkają. 
- Otóż to. Mnie się nie 
wydaje, by to było mądre, jednać 
się z dawnym wrogiem. 
- Lepiej w kupie wojować niż 
samemu. Z Moskwą w przymierzu 
można przepędzić i Tatarów, i 
Turków. 
- Różnie się o tym słyszy - 
kiwał głową Siemianowicz. - 
Jedni chcą tak, drudzy inaczej. 
Więcej chyba takich, co by 
woleli po dawnemu posyłać 
Tatarom na kożuchy, nie drażnić 
ich, i bezpiecznie siać i orać. 
- Przede wszystkim nie oni 
sieją i ciągną sochę, tylko 
chłop batem poganiany. Łatwo to 
mówić pijanicom przy kuflu, za 
nic mającym szlachecki honor. 
Haracz dawany Tatarom to hańba 
dla wielkiego narodu. Nigdzie w 
świecie nie ścierpieliby tego 
obyczaju, więc nie chce go 
cierpieć i król Władysław. Jak 
słyszę, już trzy lata nie posyła 
daniny. 
- Dumny król. Ale proszę 
waszej miłości, czy też to 
wszystko nie skrupi się na 
naszych głowach? 
Nie spodobały się te słowa 
panu armatnemu, ale już nie 
kwapił się do dalszej dyskusji. 
Gdy chodziło o sprawy 
artyleryjskie, zdanie 
Siemianowicza, nie byle jakiego 
żołnierza, cenił bardzo. Oficer 
znał się na artylerii i 
inżynierii, a nawet zamyślał 
pisać dzieło na ten temat. Ale 
czy w polityce się rozeznawał, 
skoro - jak myślał w tej chwili 
Arciszewski - i on nasiąkł 
powszechną ospałością 
szlachecką? 
- Na naszej głowie nie 
polityka, ale sposobienie 
arsenału - Arciszewski uciął 
dotychczasowy temat. - Miejsca w 
cekhauzie będzie niebawem za 
mało. Przemyśliwałem o tym, jak 
wykorzystać na prochy i 
rynsztunek górne izby arsenału, 
gdzie teraz leżą tylko lonty i 
pakuły. 
- Tylko lżejsze rzeczy tam 
dotąd pomieszczano, bo schodami 
dostęp ciężki. 
- Otóż to. Myślę o tym, żeby w 
obu pawilonach przebić sufity i 
pobudować windy. Niech no 
waszmość popatrzy na ten 
papier... 
Arciszewski rozłożył duży, 
własnoręczny rysunek. 
- Windy, wasza miłość? 
- Nie inaczej. Weź to i 
przemyśl. Mogłem się pomylić 
obliczając, jakie to bele trzeba 
by zawiesić u stropu, by choć 
kopa muszkietów naraz w górę 
pojechała. 
W Siemianowiczu odezwała się 
żyłka inżynierska. Pochylił się 
nad rysunkiem i oglądał szkic z 
niemałym podziwem. 
- Wasza miłość! Widziałem 
podobne urządzenie w pałacu 
Ossolińskiego, gdzie są różne 
cuda, jakich nie bywało dotąd w 
żadnej rezydencji. Tamte jednak 
windy wymagają dużej siły 
ludzkiej ku poruszeniu, te zaś 
wydają mi się bardziej sprawne i 
prostsze. To koło dużo 
łatwiejsze ku obrotom... na 
dodatek dwie windy? Rozumiem, 
jedna drugą wspomaga... Ciekawe, 
wielce ciekawe... 
Siemianowicz chwalił 
pomysłowość swojego dowódcy, ale 
niebawem osiadł mu cień w 
zaciekawionych przed chwilą 
oczach. 
- To wszytko godne podziwu i 
zda nam się w arsenale. Ale 
Bogiem a prawdą, co my będziemy 
wozić na tych machinach, skoro 
arsenał pusty. 
- Pusty, powiadasz? W tej 
chwili ubogo tu wszędzie i, jak 
słyszę, nie lepiej w cekhauzach 
naszych w Barze, Krakowie czy 
Malborku. 
- Bo skąpa na armatę 
Rzeczpospolita. Pan Grodzicki, 
pożal się Boże, nigdy nie mógł 
pobrać od panów braci pełnej 
kwarty. Jeden dawał, drugi się 
ociągał. 
Arciszewskiemu zaiskrzyły się 
oczy. 
- Już ja im wyrwę z gardła 
wszystko, co się artylerii 
należy. Sam pojadę do deputatów 
w Rawie i przypilnuję armatnich 
pieniędzy. Ale, nim to nastąpi, 
liczę, że sam król wesprze nas 
pieniędzmi i dlatego mam do 
waści, drogi oberszterze, 
jeszcze jedną sprawę, ważniejszą 
niż budowanie windy. Tę machinę, 
jak plany przejrzysz, mistrzowie 
rzemiosła sami pod moim okiem 
zrobią. 
- Słucham waszej miłości - 
zaciekawił się Siemianowicz. 
- Sprawa poufna, nie do 
trąbienia po mieście. Król 
jegomość nie chciałby, by 
zawczasu zwiedziała się o tym 
szlachta. 
Oficer dostał pąsów na twarzy. 
Któż by nie lubił ważkich 
zleceń, a tu jeszcze na dodatek 
wspomniano o woli królewskiej. 
- Waszmość znasz Szymona Bema 
w Toruniu? 
- Przedni giser. Pan Grodzicki 
zamawiał u niego trochę sprzętu. 
- Bem prezentował królowi do 
sprzedania dwanaście set 
muszkietów, poza tym pik 
osiemset i tyleż szyszaków. 
- Ładna liczba. A ile talarów 
na to potrzeba? 
- Bem ordynuje muszkiety po 
osiem złotych, a szyszak ze 
zbroją po dziesięć. Weźmiesz 
waszmość dwa tysiące złotych, bo 
tyle na razie wyskrobię, a 
resztę obiecasz giserowi po 
kwarcie. Trzeba nająć furmanów w 
Toruniu i gwałtem to przywieźć 
do arsenału. - I jeszcze dodał 
poufnym tonem: - Roztropnie i o 
zmroku przywieź to ku miastu, by 
ludzi w oczy nie kłuło. 
- Nie zawiedzie się na mnie 
wasza miłość. 
- No, to Bóg zapłać waszmości. 
Do jutra przejrzyj rysunki, a 
pojutrze w drogę. 
Po wyjściu Siemianowicza 
Arciszewski skrupulatnie 
odnotował wszytkie zlecenia w 
kajecie, bo jak dotąd sam tu 
wszystkiego doglądał - arsenału, 
papierów i rachunków. 
Rozsiadł się teraz wygodnie w 
fotelu i popadł w zadumę. Trosk 
i planów było po same uszy. W 
opłakanym stanie zastał 
królewską artylerię. Pustką 
zionął arsenał i osiem cekhauzów 
rozstawionych po ziemiach 
Rzeczypospolitej. Dział było 
niewiele, i to podstarzałych, 
wieże prochowe stały 
opustoszałe, broni ręcznej 
trochę, ale byle jaka. Rota 
ludzi służących w artylerii 
koronnej nie sięgała setki, 
wytrawnych policzyłbyś na 
palcach, nieliczny był poczet 
petardników, fajerwerkerów, 
płatnerzy i miedziorytników, a 
jeden zaledwie taki, co lonty 
robić umiał. Rzemieślników, 
czyli stolarzy, ślusarzy, 
cieślów i ludwisarzy, nie 
doliczyłbyś się razem 
dwudziestu, ale i ci do niedawna 
chodzili z kąta w kąt, skoro 
nawet nie naprawiono owego 
delfina spiżowego nad bramą. 
- Wszystkich posłać do 
Olendrów czy Niemców, niechby 
się napatrzyli, jak pracują inne 
narody - powiedział do siebie na 
głos, przypomniawszy sobie 
skrzętność amsterdamczyków, ich 
prawidłowość w każdym działaniu, 
którą się szczycił każdy 
holenderski szlachcic i 
mieszczanin. - U nas jeden tylko 
chłop a mieszczanin pilniejszy, 
szlachta zaś jeno w pysku 
pracowita. Nie szable ostrzy, 
tylko język, którym miele nawet 
na króla jegomości. 
Od niedawna był w ojczyźnie, 
ale i tego czasu starczyło, by z 
goryczą rozeznać się w sytuacji. 
Cała Warszawa huczała od plotek, 
utyskiwań na króla i kanclerza. 
Chodziło to wszytko pyszne i 
nadęte, jeździło w kolasach, 
jeszcze bardziej wystawnych jak 
za króla Zygmunta. Roje dworzan 
leniuchów wałęsały się wokół 
pańskich rezydencji, przewalało 
się od pałacu do pałacu pieszo 
czy w karetach. Trzy tygodnie 
był w kraju, a ileż to już 
widział na mieście hucznych 
korowodów, weselisk, zrękowin 
czy wielkopańskich przenosin. 
Jakież to krocie tysięcy szły na 
owe setki beczek win 
zagranicznych, stosy frykasów 
zamorskich, strojów i 
świecidełek? Na to mieli 
pieniądze, a na obronę ojczyzny 
grosza z nich wydrzeć nie było 
można. 
"Kupą zamokłych lontów 
będziemy się bronić, gdy, nie 
daj Boże, przyjdzie jakieś 
nieszczęście." 
Trapił się, przemyśliwał i w 
jednym była pociecha. 
"Tylko król i Ossoliński, oni 
dwaj za całość narodu myślą." 
W tej chwili zastukały buty w 
korytarzu, do izby wszedł wąsaty 
żołnierz w średnim wieku, cieśla 
arsenałowy, Sebastian. 
- Wasza miłość, jakiś młody 
szlachcic dobija się do waszej 
dostojności. 
- Z czym przychodzi? - zapytał 
niechętnie Arciszewski, nierad, 
że mu przerwano tok myśli. 
- Nie chciał powiedzieć. Ma 
listy do waszej miłości. 
Nieco ludzi zachodziło tu do 
arsenału, ale zazwyczaj byli to 
bogaci mieszczanie, kupcy i 
dostawcy, co się zawczasu 
chcieli przypodobać nowemu 
armatnemu, powąchawszy, że teraz 
dostawy pójdą do cekhauzów. 
Szlachta na ogół nie pojawiała 
się w zbrojowni, zwłaszcza że 
pan armatny nie miał w tej 
chwili żadnych przyjaciół. Dawni 
pomarli lub się rozpierzchli po 
ojczyźnie, jedynym tedy gościem, 
który zrazu zachodził do 
warsztatów, był brat generała 
Eliasz. Ale i jego towarzystwo 
stracił armatny od kilku dni, bo 
pułkownika Arciszewskiego wysłał 
król na zaciągnięcie żołnierza w 
pruskiej ziemi. Toteż 
posłyszawszy teraz, że jakiś 
szlachcic ma sprawę do arsenału, 
armatny zaciekawił się: 
- Młody szlachcic, powiadasz? 
Wpuść go na chwilę. 
W drzwiach stanął słusznej 
postawy młody człowiek, z płową 
czupryną i w przyciasnym 
żupanku. Zaraz u wejścia zdarł z 
głowy czapkę, zatoczył nią ku 
ziemi przesadnym, pełnym 
zakłopotania ruchem. 
- Mości panie armatny, Opacki 
jestem, szlachcic urodzony, z 
lubelskiej ziemi. 
- Witam waszmości. 
Na pierwszy rzut oka 
Arciszewski odniósł wrażenie, że 
zna tego człowieka, jakby go już 
widział w swoim życiu, i to nie 
teraz, ale dawniej. Zapomniał w 
tej chwili, że dwadzieścia lat 
nie było go w kraju i że dopiero 
od kilku tygodni bywał w 
otoczeniu polskiej szlachty. 
Zaciekawił go zwłaszcza głos 
młodzieńca, na pewno już raz 
słyszany. Patrzył teraz w 
przybysza, mrużył oczy i 
przywoływał na pomoc wszystką 
pamięć. 
"Nie - pomyślał w pewnej 
chwili - nigdy tej twarzy nie 
widziałem. To tylko mowa polska 
mnie łudzi. Każdy młody głos 
przypomina dawnych towarzyszów, 
którzy, jeśli żyją, to takie 
same brodate dziady jak ja w tej 
chwili. Przecież ten chłopiec 
nie ma więcej jak lat 
dwadzieścia, a przecież w 
Pernambuco go nie widziałem." 
Upewniony, że nie zna 
szlachcica, powiedział już z 
całkowitym spokojem: 
- Podejdź no bliżej, waćpan, i 
mów, co cię sprowadza do mnie. 
Młody człowiek podszedł do 
stołu ze sztuczną swobodą, 
znamionującą człowieka nie dość 
obytego. Skłonił się raz i drugi 
i mimo zapraszającego gestu 
Krzysztofa nie siadł na ławie. 
Stojąc powiedział z pośpiechem: 
- Mości panie armatny, 
wolałbym, by najprzód wstawił 
się za mną ten papier. 
- Cóż to jest? 
- List mości kanclerza 
Ossolińskiego. 
- List, powiadasz? Skoro masz, 
to dawaj. Prawdę mówiąc, 
wolałbym, by raczej z gęby szło 
to, z czym do mnie jechałeś. 
Młody człowiek stropił się 
jeszcze bardziej i oddawszy list 
miął czapę w dłoniach. 
Arciszewski rozłamał pieczęć i 
czytał pismo, w którym 
Ossoliński wstawiał się za 
Opackim, podnosząc jego zalety, 
znane nie tyle kanclerzowi, ile 
zaufanemu jego dworzaninowi, 
Dębskiemu. 
- Siadajże! Pięknie tu o tobie 
pisze pan Ossoliński choć, jak 
się z listu rozeznaję, nawet na 
oczy cię nie widział. O cóż 
waćpanu chodzi? Na armacie się 
znasz? 
- Tyle, proszę waszej miłości, 
co każdy szlachcic - wybąkał 
Piotr. 
- Czyli nic. 
Nie kleiła się Arciszewskiemu 
rozmowa z przybyszem. 
Onieśmielało go zachowanie się 
młodego człowieka, a zwłaszcza 
jego uwielbiające zapatrzenie 
się w twarz armatnego. Chciał 
się pozbyć tego natarczywego 
wzroku, aż wreszcie huknął: 
- A siadajże, u licha, i czapę 
połóż na ławie! Mów też do mnie 
jak do człowieka, a nie gap się, 
jakbyś siwej brody dotąd nie 
widział. 
Piotr usiadł błyskawicznie, 
teraz już całkiem blady jak 
ściana. 
- Protekcji do mnie nie 
potrzeba, bo jeśliś diabła wart, 
to żaden list nie pomoże. A 
jeśli ochota w tobie szczera do 
służenia w artylerii, sama ona 
wystarczy. Mów, czego chcesz. 
Napadnięty tak ostro młody 
człowiek wysypał prędko jedno 
zdanie za drugim. 
- Inżynierii chciałbym się 
przyuczyć przy waszej miłości, a 
może też zdałbym się na co w 
arsenale. Siedzę w naszym 
Opatowie, a tam tylko fechtunku 
jako tako się wyuczyłem, bo 
resztę czasu trzeba było koło 
gospodarstwa chodzić, zwłaszcza 
że ojciec już przyciężki. 
Słyszałem, że armata będzie się 
teraz pod waszą miłością 
rozbudowywać, więc chciałbym i 
ja przy tak zacnym wodzu służyć 
miłej ojczyźnie. 
- No, widzisz, gdyś na tyłku 
siadł, to i gęba gładko w ruch 
poszła. 
Spodobało się Arciszewskiemu, 
że skromny młodzieniec mówił już 
z większą swobodą. Gdy patrzył 
teraz w jego twarz, zdawało mu 
się, że widzi przed sobą siebie 
samego sprzed lat dwudziestu, 
kiedy to po raz pierwszy stawał 
na dworze Radziwiłła, by 
uchwycić się pańskiej klamki. Tu 
wprawdzie nie o klamkę dworską 
chodziło, bo armatny nie 
posiadał żadnego dworu, tylko 
arsenał, ale ów młody człowiek 
przeżywał zapewne w tej chwili 
tyle zakłopotania i lęku, co 
ongiś młody Krzysztof, czekający 
na decyzję księcia birżańskiego. 
- A waść nie chcesz na jakiś 
dwór pański, tylko do mnie? 
- Słyszałem wiele o waszej 
miłości, o jego wielkiej chwale, 
bojach w Holandii i w Indiej, 
więc właśnie pod takiego wodza 
serce się rwało. 
- Widzę, że i pochlebiać 
umiesz. 
- Broń Panie Boże! U mnie w 
domu zawsze mówiono, że nie masz 
nad pana Arciszewskiego. 
- U ciebie w domu? - szczerze 
zdziwił się Arciszewski. - Któż 
to o mnie w kraju gadał, gdym 
się tłukł po świecie? 
Piotr poruszył się w tej 
chwili niecierpliwie, bo go 
brała chęć do jakiegoś 
zwierzenia. Coś jednak 
wspomniawszy wstrzymał w ustach 
gotowe już słowa. 
- U mnie służba nielekka - 
zaczął Arciszewski - choć Bogiem 
a prawdą może najbardziej 
potrzebna Rzeczypospolitej. Bez 
armaty żadnej wojny nie wygra, a 
tymczasem ichmościowie panowie 
szlachta, jeśli już myślą, to 
jedynie o koniu i karabeli. 
- Otóż to. Słyszałem, że 
właśnie król jegomość ma 
życzliwe oko na artylerię. 
- Pan miłościwy najlepiej z 
Polaków wojnę rozumie. Przy jego 
pomocy, da Bóg, arsenał urośnie 
i ludzi do nas przybędzie. 
Myślał w tej chwili, do jakiej 
to służby dać młodego człowieka. 
Wiele tu może się przyuczyć, 
skoro musztra była koło 
wszystkiego, bo i przy armatach, 
koniach, prochach, muszkietach, 
ale ważył w tej chwili inny 
zamysł. Potrzebny mu był 
człowiek zaufany, przyboczny 
sekretarz do wyręki i do posług 
poufnych. Nikogo tu takiego nie 
miał, zastawszy w arsenale 
puszkarzy, oficerów i 
rzemieślników, więc teraz 
patrzył w nieznajomego i wahał 
się. 
- Dam tu waści pomieszkanie, 
żołd, a służbę jeszcze nie wiem 
jaką. W każdym razie będziesz 
się uczył chodzenia koło 
artyleryjskiego sprzętu. 
- Dziękuję waszmości z całego 
serca - odpowiedział Piotr. 
Zauważył też w tej chwili, że 
generał przygląda się uważnie 
jego żupanowi, więc skwapliwie 
poprawił nadszarpnięty rękaw i 
dodał: - Daruje wasza miłość, że 
tak oto odziany przyszedłem na 
posłuchanie... 
- A cóż ty myślisz, że ja 
ludzi cenię według żupanu? 
- Nie przystoi dziurami 
świecić, ale nie moja w tym 
wina. W drodze do Warszawy 
przytrafiła mi się haniebna 
przygoda. 
Młody człowiek dostał teraz 
iskier w oczach i nabrał krwi na 
twarzy. Spodobało się to 
armatnemu. "Ślamazarny on nie 
jest - pomyślał - choć tu robił 
tak cichego." 
- Bójka, powiadasz? Mówże o 
niej, przyjacielu! 
W miarę jak Opacki z rosnącym 
ożywieniem opowiadał o zwadzie z 
żakami w Lublinie, Arciszewski 
zaciekawiał się. Biegł za 
słowami gestykulującego 
szlachcica i podobnie jak on 
popadł w oburzenie. Opowieść o 
lubelskim bezprawiu zaskoczyła 
go tym bardziej, że od chwili 
powrotu do kraju nie słyszał o 
żadnych religijnych tumultach. 
Mówiono nawet, że należały do 
przeszłości, bo król Władysław 
objąwszy tron po ojcu tępił 
antydysydenckie zamieszki. 
Arciszewski wysłuchawszy z 
goryczą słów Opackiego zapytał w 
pewnej chwili: 
- A waszmość jakiejże religii? 
- Katolickiej. 
- I za arianami stawasz? 
Rzadko to bywa w naszym kraju. 
- Sumienie religijne każdemu 
człowiekowi wolne. Tak zresztą 
pani mateńka uczyła, do której 
wielki mam sentyment. 
Trochę naiwnie i chłopięco 
brzmiały te słowa w ustach 
dojrzałego człowieka, ale wcale 
nie ubawiły pana armatnego. 
Przeciwnie, powiedział teraz z 
powagą: 
- Chwali ci się, że panią 
matkę wspominasz, choć już wąs 
masz jaki taki. 
- Bo od niej, by prawdę rzec, 
mości generale, bardziej niźli 
od rodzica nabrałem moderunku i 
wiedzy. 
- To matka waszmości światła 
białogłowa? - zdziwił się 
przyjaźnie Arciszewski. 
Wiedział przecież, że nie 
tylko w jakimś tam Opatowie, ale 
tu, w Warszawie, wśród dam 
dworskich, obwieszonych perłami 
i brylantami rzadko można było 
spotkać wykształconą kobietę. 
Młody człowiek mówił teraz z 
ożywieniem: 
- Jejmość za młodu była w 
ariańskiej rodzinie. Potem 
dopiero wróciła do papieżników. 
Zresztą jeśli łaska waszej 
miłości... 
Piotra jakby coś wstrzymało w 
tej chwili, zaciął się i nie 
dokończył. Arciszewski tknięty 
przeczuciem spojrzał jeszcze raz 
w twarz młodzieńca. Do licha, 
znał te rysy. Wielkie, jasne jak 
szafir oczy, patrzące nań spod 
czupryny, przywodziły na myśl 
wprost nieprawdopodobne 
wspomnienia. 
Pan armatny potarł ręką zimne 
czoło, "Niemożliwe, niemożliwe" 
- powtarzał w duchu i 
jednocześnie zlatywały się ku 
niemu coraz natrętniejsze wizje 
z przeszłości. 
Młody człowiek był w tej 
chwili cały pochłonięty 
ciekawością. Nie spuszczał oka z 
rysów armatnego, próbował 
dociec, w czym leży przyczyna 
nagłego zakłopotania generała, 
skąd się bierze na jego twarzy 
gra pomieszanych uczuć niepokoju 
i smutku. 
Naraz posłyszał ciche 
zapytanie: 
- Jak matka waszmości z domu, 
jeśli wolno zapytać? 
- Suchecka, mości generale. 
- Pani Renata? 
- Renata, proszę waszej 
miłości. 
Zapadło milczenie. Piotr nie 
kwapił się burzyć go jakimś 
nieopatrznym słowem, a 
przeciwnie, Arciszewski szukał 
pośpiesznie słów, ogarniony 
lękiem, że go ta wymowna zwłoka 
w rozmowie ośmieszy przed młodym 
człowiekiem. 
Wreszcie westchnął ciężko i 
zaczął: 
- Od pierwszej chwili nękała 
mnie myśl, żeś podobny do 
znajomych mi ludzi. Waszmość 
chyba dobrze wiesz, jak mi 
bliską była twoja matka, ongiś 
panna Suchecka, więc czemu, u 
licha, tego nie mówiłeś? Na 
diabłać byłyby wtedy potrzebne 
listy mości kanclerza. 
- I mnie było głupio 
wstrzymywać język, ale pani 
mateńka na wszystko prosiła, 
abym pary z gęby nie puścił o 
znajomości z waszą miłością i 
żebym, broń Boże, na nią się nie 
powoływał. 
- Rozumiem. Niemiło jej 
wspominać tamte czasy. 
- Nie, to nie to, wasza miłość 
- zaprzeczył gwałtownie Piotr. - 
Inny jest powód. Mówiła do mnie 
mateńka: "Nie chwalże się tam, 
że masz Suchecką za matkę, bo to 
dziś wielki, światowy człowiek, 
mąż sławiony przez wiele 
narodów. Gotów pomyśleć, że mu 
się szaraczkowie przypominają." 
- Szaraczkowie? - zdziwił się 
Krzysztof. 
- Uboga jest, proszę waszej 
miłości, moja rodzina. Jegomość 
ojciec człek dobry, ale 
przehulał sporo folwarków i przy 
jednej wiosce ostaliśmy. 
Zaczęła się też całkiem inna 
rozmowa. Piotr opowiadał z 
ożywieniem o sobie, domu 
rodzinnym, a zwłaszcza o matce, 
dla której żywił wprost 
chłopięce uwielbienie. Wynosił 
jej zalety, mądrość, skrzętność 
i poświęcenie, z jakim znosiła 
swój nie najlepszy los, nie 
zapomniał przy okazji wspomnieć 
i o wyglądzie pani mateńki, 
która mimo skończonej przed 
kilku laty czterdziestki, była 
dla niego uosobieniem statecznej 
urody. O ojcu mówił z godnością, 
ale już nie zdobył się na równie 
wielką jak dla matki 
serdeczność. 
Gdy tego wszystkiego słuchał 
pan armatny, gdy zwłaszcza 
dowiadywał się o niedostatku, w 
jakim żyła dawna panna Suchecka, 
młody człowiek stawał mu się z 
minuty na minutę coraz bliższy. 
Stary włóczęga przeżywał 
jednocześnie skomplikowane 
uczucie radości i zaskoczenia, 
jakby dopiero teraz wrócił do 
własnej ojczyzny. Od kilku 
tygodni był już na ojczystej 
ziemi, ale dziś jakby drugi raz 
witał się z własnym krajem. 
Opowieść młodego szlachcica, 
jego wygląd, barwa głosu, a 
nawet sposób gestykulowania, tak 
podobny do gestów dawnej panny 
Sucheckiej, wszystko razem 
wprowadziło Arciszewskiego we 
wspomnienia młodych lat, 
spędzonych na ojczystej ziemi. 
Gdy młody człowiek mówił o ziemi 
lubelskiej, o sąsiadach, 
przyjaciołach i rodzicach, przed 
wyobraźnią zasłuchanego 
Krzysztofa wyrastały rodzinne 
strony nad Wartą, których 
jeszcze nie widział po powrocie, 
dom rodzicielski, Śmigiel i 
Kościan, pojawiali się w myśli 
dawni przyjaciele i znajomi, 
wszyscy już nieżyjący, bo 
pożegnał się ze światem 
Zawilski, zginął w niewoli 
tatarskiej Plecki, słuch zaginął 
o Nowakowskim. Odzywała się z 
kart pamięci cała dawna 
awanturnicza młodość, spór z 
sąsiadem i już znowu chmurniało 
czoło, bo przypomniała się - 
najboleśniejsza ze wszystkiego - 
rozłąka z ukochaną ongiś 
kobietą, dziś matką jasnowłosego 
chłopca. Ile razy jednak 
spojrzał w oczy mówiącego, 
doznawał cichego ukojenia. Młody 
szlachcic patrzył nań 
spojrzeniem panny Sucheckiej, 
jakie po dziś dzień, nawet po 
latach dwudziestu, nie zmącone 
czasem tkwiło w pamięci. 
- Jakbyś mi z nieba spadł - 
zaczął w pewnej chwili. - Od 
razu poczułem do ciebie 
sympatię, alem się jeszcze 
wahał, bo widzisz, dowódca musi 
być nader ostrożny, gdy chce 
kogoś bliżej siebie dopuścić. 
Skoroś jednak syn tak zacnych 
ludzi i, jak widzę, prawość masz 
w duszy po matce, godzi się, bym 
ci okazał więcej serca i 
zaufania. Będziesz więc tutaj 
ćwiczył się w inżynierce i w 
artylerii, a przy tym mnie 
sekretarzował. Żołd dostaniesz 
sporszy, pomieszkanie pod moim 
bokiem, a służba będzie różna, 
przy prochu i przy papierach, 
choć zdarzy się i bardziej 
poufna funkcja. Czasy idą 
niezwykłe, może wielkie, może 
nieszczęsne dla miłej ojczyzny. 
- Bóg zapłać waszej miłości za 
to szczęście niezwykłe, że będę 
służył pod tak zacnym i 
światowym wodzem. Jak syn będę 
wierny waszej miłości. 
- Jak syn, powiadasz - 
uśmiechnął się gorzko Krzysztof. 
Jeszcze sporo czasu przeszło 
im na pogawędce. Pod koniec 
rozmowy Arciszewski wstał, 
położył rękę na ramieniu Piotra 
i powiedział żartobliwie: 
- Widzę, że wielka u ciebie 
ochota do pracy i żołnierki. A 
jakże tam serce? Widzę, że puste 
dotąd, bo tylko o pani mateńce 
ciągle słyszę. 
Piotr zarumienił się. Przez 
krótką chwilę wahał się walcząc 
z zawstydzeniem, wreszcie 
odparł: 
- Powiem waszmości jak 
własnemu rodzicielowi. Puste ono 
dotąd było, ale poznałem w 
drodze mieszczkę tak dziwnej 
urody, że odtąd wszystek spokój 
uciekł z duszy. 
- Gdzież to było? 
- W Lublinie, proszę waszej 
miłości, w czasie onego tumultu. 
Bóg jednak zrządził, że ona 
właśnie z Warszawy, więc jeszcze 
większa dla mnie radość, że będę 
przy waszmości tu w stolicy. 
Może los zrządzi, że ją odnajdę. 
- To jej nawet nie znasz? 
- Nie, proszę waszej miłości. 
Taka nieśmiałość mnie wtedy 
opanowała, że wstyd mi było 
przed samym sobą. 
Na te słowa Arciszewski 
uśmiechnął się dobrotliwie. 
- Nie ma w tym żadnego wstydu, 
mój Piotrze. Tylko człowiek 
lichy bywa zbyt odważny do 
kobiet, choć tchórz w istocie. 
Niechże ci Bóg da szczęście, 
jakiego ja w życiu nie miałem. 
Po tych słowach wstał, a wraz 
z nim i Piotr poderwał się z 
ławy. 
- Mości Opacki, zgłosisz się u 
cejkwarta Mitwenza i po podróży 
się oporządzisz. W południe 
stawisz się u mnie do pracy. 
- Wedle rozkazu, mości panie 
armatny. 
Rozdział IV 
Tego dnia, jak to zazwyczaj z 
wiosną bywało, kanclerz 
Ossoliński wstał wcześnie. Po 
śniadaniu, które jadł w małym 
gronie rodzinnym z żoną i córką 
Urszulą, bo ta jeszcze była przy 
ojcach, żyjąc w panieńskim 
stanie, zabierał się do 
załatwiania własnych spraw 
gospodarskich, zwłaszcza że nikt 
mu nie dogodził w rządzeniu 
dworem i włościami. Potem 
dopiero, koło godziny 
dziesiątej, zasiadał do spraw 
państwowych. 
Dzisiejszego dnia szybko coś 
niecoś przełknąwszy, czemu się 
zdziwiła małżonka, bo zwykł był 
jadać do syta, wezwał 
pokojowego. 
- Zapowiedz straży w sieni, 
żem niezdrów, nikogo dzisiaj nie 
przyjmę. Gdy przyjdzie ktoś z 
panów braci, choćby i senatorów, 
trzeba przeprosić, by odłożyli 
swoje sprawy do jutra. 
- Niezdrów mój małżonek? - 
zaniepokoiła się Ossolińska. - 
Śniadanie prawie nie tknięte. 
- Zjem później. Teraz mnie 
pośpiech pędzi. Mam być dziś u 
króla jegomości, a przedtem 
rozwaga potrzebna, zwłaszcza że 
posłowie greccy będą dziś na 
zamku. 
Przeszedłszy korytarzem na 
lewe skrzydło pałacu, 
błyszczącego świeżością, bo nie 
dawniej jak trzy lata temu był 
budowany, kanclerz zatrzymał się 
przed mahoniową klatką windy, 
będącej jednym z dziwadeł 
pańskiej rezydencji. 
- Do kanclerskiego pokoju, 
wasza miłość? - zapytał 
czekający tu pokojowiec. Trzymał 
w pogotowiu sznur dzwonka, by 
dać sygnał do piwnic, na które 
piętro ciągnąć mechanizm. 
- Do kancelarii, ale poczekaj. 
Pana Dębskiego już dziś 
widziałeś? 
- Jest, mości książę, wśród 
dworzan na śniadaniu. 
- Jak zje, przyślij mi go na 
górę. 
Mimo tuszy utrudniającej 
lekkość ruchów wszedł rześko do 
windy i za chwilę równie 
sprężystym krokiem wychodził z 
niej na korytarz pierwszego 
piętra. 
Znalazłszy się w swoim 
gabinecie kanclerz jakby 
zmieniał skórę, samotność 
działała na niego wyzwalająco. 
Mógł tutaj wyzbyć się sztucznej 
wyniosłej postawy i człapać 
swobodnie po mięsistym dywanie, 
nie bez dumy pańskiej 
rozglądając się po bogatej 
komnacie. Nierzadko, a zwłaszcza 
gdy mu zdrowie w pełni 
dopisywało, lubił patrzeć z 
upodobaniem na swój obszerny, 
niemniej jednak zaciszny 
gabinet. Oko bawiło się widokiem 
ścian z błękitnego marmuru, 
misternych rzeźb odlanych 
cudowną sztuką z połyskliwego 
spiżu. Widziałeś tu kutą w 
brązie, zastygłą w ruchu różną 
faunę, bo były ptaki wszelakie, 
rącze łosie i jelenie, ogary 
obskakujące uciekającego bawołu, 
a wszystko wśród drzew, paproci 
i liści zwisających wzdłuż 
ściany. 
Zwierzęta już się nawet były 
opatrzyły kanclerzowi, ale nigdy 
nie męczyło się jego oko, gdy 
rzucił wzrokiem na główną 
ścianę, pozbawioną drzwi i 
okien. Tu nie widziało się ani 
spiżu, ani marmuru, bo od rogu 
do rogu rozpościerała się 
potężna srebrna szafa. 
Ona to była największą chlubą 
kanclerza. Gdziekolwiek na niej 
spoczęło oko, od góry do dołu, 
od prawej ku lewej stronie, 
niczego nie widziałeś, tylko 
dziesiątki, może setki okutych 
srebrem szuflad. Lśniły na nich 
łacińskie nazwy państw 
europejskich i zamorskich, 
królestw i księstw, nazwiska 
władców zagranicznych, wśród 
których nie brakło monarchów 
chrześcijańskiego świata, 
książąt francuskich czy 
niemieckich, kniaziów 
moskiewskich i wołoskich. Były 
skrytki przeznaczone na listy 
jego świątobliwości papieża 
Urbana, sułtanów tureckich, 
dożów weneckich, władyków 
greckich lub bułgarskich. 
Ten widok cieszył co rano oczy 
kanclerza, bo ile tu dawniej 
brakowało napisów, ale ileż ich 
przybyło, odkąd Jerzy Ossoliński 
trzymał w swoim ręku wielką 
pieczęć koronną. 
"Ciekaw jestem, co będzie, gdy 
mnie nie stanie - myślał 
niekiedy z dumą i goryczą. - Czy 
następny po mnie, gdy oczy 
zamknę, kanclerz koronny będzie 
dbał o taką zażyłość ze 
światem?" 
Uważał, że on jeden spośród 
kanclerzy polskich bieżącego 
stulecia rozumiał w pełni swój 
wysoki urząd. Cóż w porównaniu z 
nim zdziałał na przykład jego 
poprzednik Piotr Gębicki czy 
dawniejszy, jeszcze przed 
biskupem, kanclerz Jakub 
Zajdzik? Czy może z nim iść w 
jakikolwiek paragon nawet żyjący 
po dziś dzień kolega i rywal, 
wielki kanclerz litewski 
Albrycht Radziwiłł, człek po 
świecie bywały i magnat na 
dodatek większy niż rezydent z 
Toporii? 
Dzisiejszy kanclerz, myślał o 
sobie Ossoliński, powiązał 
majestat polskiego króla z 
największymi monarchami i 
państwami świata. W tej tu 
srebrnej szafie zamknięta jest 
cała duma kanclerskiego urzędu, 
listy wierności i przyjaźni, 
tajne i jawne sojusze, które 
podnoszą blask korony, chwałę 
miłej ojczyzny, a wraz z nią 
zasługę rodu Toporczyków. 
Odbywszy spacer po dywanie 
zbliżył się do biurka. Nasycił 
wzrok widokiem rozpostartych 
papierów, leżących tu od wczoraj 
w mądrym pracowitym nieładzie. 
Żaden pokojowiec nie miał prawa 
tknąć tu czegokolwiek, bo nawet 
proch na marmurze był 
własnoręcznie ścierany przez 
kanclerza. Sumienny, pracowity 
mąż stanu cenił ten pozorny 
nieporządek, bo w układzie pism 
i notatek była wczorajsza nie 
skończona myśl, kusząca, by jak 
najprędzej wrócić w pełny tok 
pracy. 
Siadając przy biurku w wielkim 
rzeźbionym fotelu czuł się jak 
hetman na siodle. Zamiast 
strzemienia naciskał podeszwą 
safianowego buta mosiężną wagę i 
cały ciężki korpus jechał wraz z 
krzesłem w górę do poziomu, 
który najdogodniejszy się wydał, 
by spojrzeć na papiery jak na 
pole bitwy. 
Zdmuchnął pył ze śliskiego 
marmuru i zagłębił się w pisma. 
Nie były one najprzedniejszej 
wagi, bo takich nie zostawiłby 
nieostrożnie. Mogłyby przyciągać 
oczy pokojowców, a oni, choć 
wierni kanclerzowi, ludźmi są 
łakomymi na wszelakie pokusy. 
Wszystkie te notatki były mu 
pomocne dziś ku skrupulatnym 
obliczeniom. Przerzucał je i 
myślał pośpiesznymi skrótami. 
Tiepolo, Signoria, książę 
siedmiogrodzkie... Nuncjusz, 
jeśli mu można wierzyć, greckie 
zapewnienia... i jeszcze pismo 
sułtana Zachia Ottomano... 
Ruszył złotym kluczykiem w 
zamku szuflady i wyjął nieduży 
świstek twardego jak blaszka 
papieru. 
Czytał wczorajszą notatkę. 
"Wojewoda wołoski trzydzieści 
tysięcy, Mołdawianie dwadzieścia 
tysięcy, Kozacy rejestrowi 
dwadzieścia tysięcy, gwardia 
króla jegomości sześć tysięcy, 
jazdy pańskiej pięćdziesiąt 
tysięcy, Moskali więcej niż 
pięćdziesiąt tysięcy." 
Wiele tu było pomniejszych 
cyfr, a ostatnia dotyczyła 
artylerii i mówiła zwięźle: 
"Pan armatny dział 
osiemdziesiąt." 
Dumał nad tym i pocierał 
czoło. Ściągała mu brwi 
napierająca troska. 
"Myli się król jegomość. 
Mołdawianie będą. Wołosi pójdą 
ku Dunajowi, Kozacy ruszą w 
nadziei przywrócenia im 
wolności, armatny da, co 
obiecuje, ale panowie szlachta? 
Nie pięćdziesięciu tysięcy, ale 
piętnastu nie dostawią. 
Chciałbym widzieć choćby 
Jeremiasza Wiśniowieckiego, czy 
mając dziesięć tysięcy jazdy 
bodaj dziesięć setek dostawi pod 
królewskie dowództwo. A Albrycht 
Radziwiłł? A pan wojewoda 
krakowski? Obaj w duchu 
nieżyczliwi i królowi, i 
kanclerzowi." 
Wspomnienie tych potężnych 
rodów nasyciło Ossolińskiego 
goryczą. Jako pierwszy w 
państwie minister miał urząd od 
tamtych wszystkich wyższy, ale 
nie równać mu się z nimi 
substancją i dawnością rodu. 
Kimże był wobec nich niedawno 
upieczony magnat Ossoliński, 
którego ojciec dworował domowi 
książąt litewskich, a nawet imię 
synowi dał na wzór swojego 
chlebodawcy, Jerzego Radziwiłła. 
Po dziś dzień miał kanclerz w 
swoich posiadłościach wioskę 
Świniuchę, daną mu jako 
niemowlęciu przez ojcowskiego 
opiekuna. 
Lubomirski był z panów jeszcze 
dumniejszych niż Radziwiłłowie. 
Rzadko pokazywał się w 
Warszawie, za nic mając senat, 
króla i kanclerza. Miał tu 
Ossoliński w srebrnej szafie 
tajne informacje, mówiące o tym, 
że wojewoda krakowski sam się 
znosi nawet z cesarzem tureckim 
i nie wszystko po myśli 
królewskiej pisze w listach do 
sułtana. A przecież będąc 
teściem Albrychta Radziwiłła 
wiedział o wszystkim, co się 
dzieje na dworze królewskim w 
Warszawie, i mógł wespół z 
kanclerzem litewskim mącić plany 
królewskie, kpiąc przy tym z 
uniwersałów i zaleceń 
kanclerskich. 
"Ci dwaj zawsze gotowi nogę mi 
podstawić. Jedyne szczęście w 
tym, że król, mnie przydając 
ucha, trzyma wszystko w 
tajemnicy." 
Wszedł dworzanin Marcin 
Dębski. 
- Kłaniam się waszej miłości. 
- Dobrze, że już jesteś, bo 
bardzoś mi dziś potrzebny. 
Kanclerz lubił i cenił tego 
dworzanina. Wydobywszy go przed 
kilku laty z biedy, zaopatrzył, 
dokształcił na swoim dworze i 
miał w nim teraz zaufanego 
sługę, zdolnego i łatwego do 
wyręki. Wiedział też i o tym, że 
młody dworzanin, zapatrzony w 
chlebodawcę, przejmuje 
skwapliwie jego doświadczenie, 
urabia swoje obyczaje i 
charakter na podobieństwo 
kanclerza. Był wstrzemięźliwy w 
słowie, pracowity, nie marnował 
grosza na pijatyki, w lot 
chwytał każdy zamysł kanclerza. 
- Dowiedziałeś się, co trzeba, 
o tym starym szlachcicu? 
- Zwie się Bojanowski i 
pochodzi ze wsi Niegorzyce. 
Przywieźli go wczoraj do pałacu 
biskupiego i zaraz zebrało się 
kilku z duchowieństwa. Był i 
poseł Tiepolo. Powiedziałem, że 
wasza miłość, jak było mówione, 
wyrobi dziś posłuchanie u króla 
dla owego szlachcica. Wszystko, 
co mówi ten starzec, nad wyraz 
dogodne dla zamysłów 
królewskich. Z jego słów 
szlachta może nabrać wiele 
ochoty. 
- Jak myślisz, nauczony czy 
prawdziwy? 
- Chyba prawdziwy, wasza 
miłość, choć nic bym za to nie 
dał, czy mu kilku słów nie 
wsadził w usta sam Tiepolo, co 
nie byłoby tak trudne, bo to 
człowiek sędziwy. 
Kanclerz uśmiechnął się. 
- I ja myślę, że Tiepola w tym 
ręka. Dowiemy się wszystkiego o 
dwunastej, bo na tę porę 
umówiłem audiencję u króla. 
Dopilnuj więc, by na ten czas 
przywieziono Bojanowskiego na 
zamek. A teraz siadajże, mój 
Dębski. Onegdaj, gdy wróciłeś z 
drogi, nie miałem czasu, by 
dłużej z tobą porozmawiać. 
Zresztą i dla ciebie pilniejsza 
wtedy była sprawa krewniaka niż 
relacje z drogi. Ten Opacki jest 
już w arsenale? 
- Serdecznie go przyjął pan 
armatny i dzięki wstawiennictwu 
waszej kanclerskiej mości dał mu 
od razu sekretarstwo. Bóg zapłać 
waszej miłości za list 
kanclerski. 
- Głupstwo. Każdy, kto, się 
teraz rwie do broni, a nie do 
burdy czy hulatyki, potrzebny 
miłej ojczyźnie. 
Chwilę panowało milczenie, 
kanclerz przebiegł oczami 
papiery leżące na biurku. 
- Wiadomości, które od 
hetmanów przywiozłeś, będą 
wielką pociechą dla króla 
jegomości. To nader ważne, że 
Moskwa skupia swoje wojska i 
pcha je na południe. 
- Podobno wielka wśród Moskwy 
nadzieja, że wespół z nami 
przygną karku Tatarom. 
- A cóż jeszcze słyszałeś w 
drodze? O czym gadają, na kim 
psy wieszają? 
Wiedział dworzanin, że 
kanclerz docenia każdą wiadomość 
o nastrojach wśród szaraków 
mieszczan i chłopstwa, nie 
uważając, że ważny tylko pogłos 
idący z magnackich dworów. 
Opowiadał więc, co słyszał po 
miasteczkach, wsiach i 
zajazdach, a nawet przy kramach 
kupieckich wśród gawiedzi. 
Niczego nie ukrywając nie 
szczędził kanclerzowi 
uszczypliwych o nim pogłosek i 
paszkwilów słyszanych po drodze. 
Ossoliński raz się chmurzył, 
raz weselał na twarzy. 
- Coraz więcej tych łajdackich 
pismaków, co za pieniądze moich 
wrogów piszą paszkwile. A zaś o 
panu Wiśniowieckim słyszałeś 
pewnie same tylko panegiryki. 
- Nie myli się wasza miłość. W 
tamtych stronach o wojewodzie 
ruskim wszędzie wśród szlachty 
pochwały, bo widać hojnie sieje 
on pieniędzmi. Ale wśród 
pospólstwa nie ma takiego miru. 
Zdarzyło mi się słyszeć nawet 
szaraczkowego szlachcica, który 
wspominał, że kniaź Wiśniowiecki 
to przecież banita. 
- Uczciwy musiał być ów 
szlachcic, ale takich niewielu. 
Z możnych panów żaden nigdy o 
tym nie przypomni 
Wiśniowieckiemu. O zajazdach 
kniaziowych na cudze ziemie nie 
mówili? 
- Mówili, ale półgębkiem. Mnie 
się widzi, że i w tych 
bezprawiach kniazia smakuje 
sobie szlachta, widząc w nich 
pańską siłę. 
Ossolińskiemu pokryło się 
czoło grubą bruzdą i zapadł 
znowu w zadumę. Nie tylko on, 
ale wszyscy możni i szaraczkowie 
w państwie wiedzieli, że książę 
Jeremiasz za nic ma państwową 
władzę i koronne prawo. Któż w 
Polsce nie słyszał o bezkarnych 
wyprawach wojewody ruskiego na 
dobra zmarłych kuzynów, o jego 
zbrojnych zajazdach na Żałowiec, 
na Nikorczynę czy Tyszkiewiczów 
na dwory wdów i sierot po swoich 
krewniakach. Potentat ruski nie 
wahał się napadać nawet na 
majątki Kazanowskich czy 
Koniecpolskich. 
"Wszystko stąd - myślał teraz 
kanclerz - że ma on potężną 
siłę, wojsko najliczniejsze w 
całym kraju." 
Potarł czoło ręką, usiłując 
zetrzeć rozgoryczenie z myśli i 
zagadnął: 
- Byłeś wczoraj na polu 
werbunkowym? 
- Byłem. Stawiają nowe namioty 
i szopy. We dwa dni urósł 
ujazdowski obóz. Przyszły trzy 
kompanie piechoty niemieckiej, 
podobnoć od generała von Videl. 
Kapitanowie Korff i Plautius 
wrócili z mazowieckim 
żołnierzem. 
- Spokój na polu? 
- Huczno. Musztra i ciągłe 
wiwaty. 
- Co wykrzykują? 
- Wiwatują na cześć króla i 
waszej miłości. Zęby sobie 
ostrzą na Nogajców. 
- A przeciw Turczynom 
przypadkiem nie gardłują? 
- Nie, wasza miłość, Tatarowie 
jeno na ustach. 
- W porządku. Wszędzie, gdzie 
by gadano o zamiarze wojny z 
sułtanem, kłam zadać, bo to 
plotki. Tak wrzeszczą tylko 
wrogowie króla jegomości. 
- Tak jest, wasza miłość - 
powtórzył bez zająknienia 
Marcin. Nie drgnął mu przy tym 
ani jeden muskuł na twarzy, choć 
uśmiech pchał się przemocą na 
usta. Bo czego Ossoliński 
wiedzieć nie dozwalał, Dębski 
nie wiedział. 
- To wszystko, mój drogi - 
powiedział Ossoliński skrobiąc 
jednocześnie piórem po 
papierze.- Słyszałeś po 
przyjeździe, że kanclerzanka 
Urszula za mąż wychodzi? 
- Słyszałem, wasza miłość. 
Raduje się z tego cały pałac 
Arde. O niczym innym nie mówiono 
dziś przy śniadaniu. 
- Cieszą się na weselisko - 
zaśmiał się Ossoliński - a 
przecież jeszcze z poprzedniego 
wesela, Heleny, nie bardzo im ze 
łbów wywiało. Mój drogi, dobrześ 
się spisał i pewnie przyodziewa 
zmarniała ci w podróży, co? Masz 
tu kartkę do kasy na 
kilkadziesiąt talarów, byś mi na 
weselu wyglądał, jak się patrzy. 
- Do nóg padam waszej miłości 
za tyle serca i hojności. 
- Pilnuj mi też odtąd w 
kancelarii, by żwawo szły listy 
proszące panów na zaślubiny. 
Po wyjściu dworzanina kanclerz 
zapadł w fotel. 
"Pyskują - mówił do siebie. - 
Solą im jestem w oku. Cóż to za 
głupi naród, nie cierpiący 
żadnego porządku, żadnej władzy. 
Jak to mówił Dębski? "Utną 
kanclerzowi szyję"? Sobaki 
jedne, warchoły! Prędzej im 
spadną z szyi puste makówki, gdy 
Tatarzy i Nogajcy na kark nam 
zjadą. O wolnościach pyskują, 
ale któż z tego szlacheckiego 
motłochu rozumie to słowo - 
wolność!" 
Zaraz za tą myślą przybiegła 
inna, nasycona już nie goryczą, 
ale lękiem. 
"Król trzyma wszystko w 
tajemnicy, ale nie daj Boże, by 
go język zaświerzbiał i 
zwiedziała się o wszystkim 
szlachta. Oby Panna Najświętsza 
oświeciła majestat i natchnęła 
króla, by wytrwał we 
wstrzemięźliwości słowa." 
Oni dwaj tylko, król i 
kanclerz, wiedzieli, dla jakiej 
przyczyny rośnie każdego dnia 
obóz w Ujazdowie, po co 
zjeżdżają cudzoziemskie zaciągi 
i z czyjej woli ludwisarnie w 
Toruniu i Warszawie leją spiż do 
form, spiesząc się z wykonaniem 
zamówienia. Kanclerz nie we 
wszystkim był królewskiego 
zdania. Nie kwapił się tak jak 
Władysław IV do wojny z Portą, 
ale wtórował planom króla, by 
jak najprędzej zebrać siły 
wojenne. Za każdym pobytem na 
dworze zaklinał Władysława IV, 
by obaj dochowali tajemnicy i 
pary z gęby nie puścili, że mimo 
wszystko może przyjść do 
rozprawy z sułtanem. Radził, by 
ciągle tylko o Tatarach mówić, 
bo na taką wojnę mądry kanclerz 
widział zezwolenie w prawach 
Rzeczypospolitej. 
Sięgnął i teraz do srebrnej 
szafy, uchylił szufladę 
oznaczoną otomańskim godłem. 
Wyjął obwieszony pieczęciami 
rulon, na którym już na węgiel 
sczerniało pismo, bo dwanaście 
lat minęło od chwili, gdy 
cierpliwe pióro skryby wodziło 
po tym papierze kształtne, 
bogate we floresy litery. 
Przycisnął dłonią dokument. 
"Wyraźne jak wół te kondicja. 
Podstawą naszego pokoju z Turcją 
ten oto mądry warunek, aby 
Tatarzy z Budziaku byli ruszeni, 
a koczowiska ich spalone." 
Sięgał głębiej w szuflady i 
wyciągał kopie królewskich 
listów, z których prawie 
wszystkie sam koncypował i 
pieczętował. Pięć razy wzywano 
sułtana, by rozpędził hordy 
budziackie i nic z tego nie 
wynikło, bo w Carogrodzie kpią z 
woli królewskiej. Tatarowie, 
zamiast umykać z Budziaku, 
urośli tam w wielkie kupy. Już 
zeszłego roku było tej hordy nie 
dziesięć jak dawniej, ale 
trzydzieści tysięcy. 
"Jeśli król jegomość wytrwa i 
niczego nie ujawni, to w prawie 
jesteśmy. Każdej chwili będzie 
można poświecić w twarz 
senatorom czy całemu sejmowi 
konstytucją, że król ma prawo 
odwracać niebezpieczeństwo 
grożące Rzeczypospolitej, jakim 
są najazdy tatarskie. Da Bóg, że 
spełnią się mądre nasze plany i 
nowa chwała spadnie na królewską 
i na moją głowę." 
Koło południa wielki kanclerz 
koronny wyszedł ze swojej 
pracowni. W sieni czekał cały 
dwór w pogotowiu i sporo 
przedniejszej szlachty, zawsze 
gotowej pokłonić się wielkiemu 
panu. Witano go okrzykami, 
kłaniano się do pasa. Niejeden 
odpychał służbę kanclerską i sam 
otwierał drzwi złoconej kolasy. 
- Do nóg padam waszej miłości. 
- Jak zdrowie, mości 
kanclerzu? 

- Witajże nam, wielki 
pieczętarzu, ozdobo 
Rzeczypospolitej. 
Ossoliński, pyszałkiem z 
natury nie będąc, kłaniał się w 
lewo i w prawo, dla każdego miał 
uśmiech i ciepłe słówko. 
I dziś, jak to co dzień 
bywało, niejeden chudzina 
szlachecki łamał się wpół i 
prosił: 
- O łaskę rozmowy upraszam 
waszą książęcą mość. 
Wtedy kanclerz, choć go tytuł 
mile łaskotał po uchu, stawał 
się nagle poważny i mówił 
głośno, by go słyszał wszystek 
tłum zebranej szlachty i 
gawiedzi: 
- A waszmość skąd? 
- Aż zza Kielc, wasza książęca 
mość. 
- To mi mniej dziwno, że nie 
znasz kanclerskiego obyczaju. 
Księciem mi nie kadź, bom ja 
szlachcic polski jako i 
waszmość. Rzeczpospolita tytułów 
książęcych nie uznaje. 
Mówił tak, ale trudno było 
dociec, czy w jego słowach jest 
szczerość, czy też przekora. 
Niemniej jednak co sprytniejszy 
z petentów wiedział, że ów tytuł 
papieskiego i cesarskiego 
księcia umieszczony na pisemnych 
petycjach wcale nie drażnił pana 
kanclerza. 
- Daruje wasza miłość, żem 
wspomniał - tłumaczył się 
zaskoczony petent. 
Najczęściej po tych słowach 
twarz mu się rozjaśniała, bo już 
czuł dłoń Ossolińskiego na 
ramieniu i słyszał życzliwą 
zachętę: 
- Przyjdź, waszmość, do mnie 
jutro z samego rana, to ci w 
niedoli pomogę. Dziś ledwie się 
zwlokłem z łóżka, by pojechać do 
króla jegomości. 
Bywało, że kanclerz szedł 
piechotą z ulicy Reformackiej ku 
zamkowi gawędząc ze szlachtą, 
która chętnie służyła mu swoim 
towarzystwem. Dziś jednak, pomny 
na to, że napomknął o swojej 
dolegliwości, wsiadł do kolasy i 
jechał stępa otoczony pańskimi 
pojazdami. 
Rozdział V 
W komnacie królewskiej było 
dziś niewielu dostojników. 
Siedziało kołem na wprost 
majestatu sześciu senatorów 
rezydentów, wśród nich biskup 
poznański i kujawski, dalej 
chudy jak żyrafa poseł Tiepolo, 
kanclerz litewski Albrycht 
Radziwiłł i podkanclerzy 
Leszczyński. Bliżej króla stał 
marszałek dworu Kazanowski, a 
tuż obok przy poręczy 
królewskiego karła wielki 
kanclerz. Poza plecami 
Władysława ginęła w półcieniu 
postać sekretarza królewskiego 
Fanfoniego o ascetycznej twarzy. 
Oczy wszystkich skupione były 
na stojących przed królem 
wysłannikach greckich. Obaj 
duchowni w przydługich, 
niebogatych opończach, 
ozdobionych jedynie wiszącymi 
pod szyją krzyżami, kończyli w 
tej chwili swoje posłannictwo. 
Starszy z nich, onieśmielony 
otaczającym go milczeniem, 
wątpiący widać, czy dość gorąco 
przemawiał, klęknął w tej chwili 
i kończył drżącym głosem: 
- Niech Bóg nas skarze, jeśli 
choć jednym słowem minęliśmy się 
z prawdą. Narody nasze patrzą w 
ciebie, najjaśniejszy panie, 
królu chrześcijański, jak w 
jutrznię, która wschodzi nad 
naszą nieszczęsną ziemią. Ty 
jeden, panie nad panami, królu 
polski, zwycięzco nad haniebnym 
Półksiężycem, możesz przynieść 
wolność jęczącym w jarzmie i 
pohańbionym Grekom. Przysięgamy, 
najjaśniejszy panie, na siwe 
nasze włosy, że jeśli ruszysz 
przeciw Turkom, będziesz 
wielbiony od wielu narodów, od 
Kościoła naszego, od ludu 
ginącego na tureckich galerach. 
Po wieki wieków będziemy sławić 
imię twoje, wielkość twojego 
rodu królewskiego, twojego 
potomstwa i wszystkiego narodu 
polskiego. Jeśli moja mowa zbyt 
blada, by poruszyć twoją dobroć, 
niechże przemówią jeszcze te 
listy, które w imieniu naszych 
świątobliwości, biskupów 
greckich, składam u twojego 
tronu. 
Władysław IV skinął głową, 
wziął listy z rąk zakonnika i 
oddał je Fanfoniemu. 
- Podziękujcie waszym 
świątobliwościom za zaufanie, 
jakim nas obdarzyli. Pisma 
rozważymy i odpowiedź damy przed 
waszym wyjazdem. Wiemy, jak 
nieszczęśliwy jest wasz naród, 
więc niech Bóg będzie życzliwy i 
skarze Otomanów. My jednak bez 
woli Rzeczypospolitej i senatu 
niczego stanowić nie możemy, a z 
Portą wiąże nas pakt pokoju. 
Posłyszawszy te słowa 
Ossoliński odetchnął. Przed 
chwilą niepokoiła go myśl, że 
król wysłuchawszy wysłanników 
greckich gotów w pochopności 
swej dać jakieś obietnice. Choć 
Grecy byli tajnymi posłami, i 
stąd bez zwykłego ceremoniału, w 
małej grupie ich witano na 
prywatnym niejako posłuchaniu, 
to i tak zdaniem kanclerza zbyt 
wiele było przy tym niepewnych 
osób. Sam wicekanclerz 
Leszczyński dziś jeszcze, zaraz 
po wyjściu z zamku, roztrąbiłby 
po całej Warszawie nieoględne 
słowa królewskie. A Albrycht 
Radziwiłł? Ossoliński patrzył w 
jego ponurą twarz i nad wyraz go 
cieszyło, gdy teraz jasność na 
nią wstępowała. Odwrotnie 
natomiast poseł Tiepolo, 
posłyszawszy powściągliwą 
wypowiedź króla, zmarkotniał i 
poruszał zmarszczonymi wargami, 
jakby spędzając z ust natrętną 
muchę. 
"Temu nie w smak - uśmiechnął 
się w duchu Ossoliński. - Marzy 
tylko o jednym, by król wyraźnie 
wypowiedział się za wojną." 
Tymczasem król Władysław 
ciągnął dalej swoje słowa i w 
miarę jak mówił, posępnieli obaj 
mnichowie. 
- Nikt tu nie myśli o wojnie z 
Turcją, bo to potęga wielka i w 
pokoju z nią żyjemy. Gdyby 
jednak porwali się na nasze 
królestwo, najazdu nie 
ścierpimy, a wtedy i wam trzeba 
chwycić za oręż wespół z resztą 
chrześcijańskiego świata. 
Wyciągnął rękę na znak 
pożegnania. Obaj mnichowie 
ucałowali dłoń królewską i 
przygarbieni skierowali się ku 
wyjściu. 
- Fanfoni! - zwrócił się 
Władysław do nieruchomego jak 
słup sekretarza. - Wyprowadź 
dostojnych gości! 
Fanfoni ani mrugnięciem powiek 
nie dał poznać, że pamięta dane 
mu niedawno królewskie 
polecenie. Miał teraz 
wyprowadzić posłów greckich i 
umówić ich na ponowną, tajną tym 
razem rozmowę na zamku. 
Ledwie drzwi się zamknęły za 
wychodzącymi, poseł Tiepolo 
postąpił krok w stronę 
królewskiego karła. 
- Najjaśniejszy panie! Serce 
się krajało, gdy słuchaliśmy 
tego nieszczęsnego poselstwa, 
wołającego o pomoc i uwolnienie 
z jarzma. Signoria mi donosi, że 
tak samo cała Bośnia gotowa do 
buntu przeciw państwu 
otomańskiemu i że lada dzień 
Wenecja wyśle wojska do Triulu i 
Dalmacji. Gdyby wasza królewska 
mość natchnął nadzieją greckich 
posłów, całe południe Europy 
rozgorzałoby w walce z 
pogaństwem. To pewna, że także 
Bułgarzy, najjaśniejszy panie... 
- Nie skończył, bo król 
wstrzymał gestem dłoni dalsze 
jego wywody. 
- Wasza dostojność zna dobrze 
prawa Rzeczypospolitej, bo z 
dawna naszym gościem. Nic bez 
zgody stanów i senatu. 
Tiepolo zamilkł. Ogarnął go 
nagły lęk, czy też król nie 
zmienia swoich zamiarów. Nie 
dalej jak wczoraj w rozmowie z 
nim w cztery oczy dawał wielkie 
nadzieje, a teraz wszystko 
odwraca. Jeszcze bardziej dobił 
posła weneckiego zimny wyraz 
twarzy Ossolińskiego. Kanclerz 
patrzył na Włocha wzrokiem 
przeszywającym do szpiku kości. 
Krewkiego Wenecjanina oblał 
pot. "Trzeba było od skąpstwa 
odstąpić - myślał w tej chwili - 
i sięgnąć hojniejszą dłonią do 
szkatuły. Może jakieś dziesięć 
tysięcy talarów podrzucone na 
czas dumnemu kanclerzowi 
usposobiłoby go lepiej dla 
weneckich planów." 
Po słowach królewskich nastało 
krótkie milczenie. W komnacie 
zapanował półmrok, bo dzień był 
chmurny, choć nie dżdżysty. W 
tym przyćmieniu świateł chwila 
ciszy zdawała się ciążyć 
męcząco, więc wszyscy odczuli 
ulgę, gdy weszło dwóch 
pokojowych ze świecami i zaczęło 
zapalać knoty w olejnych 
lampach. 
Tiepolo wykorzystał tę chwilę 
i szepnął coś do ucha biskupowi 
poznańskiemu. Biskup postąpił 
krok naprzód i zaczął: 
- Prosimy waszą królewską 
mość, by raczył dać dzisiaj 
posłuchanie urodzonemu 
Bojanowskiemu. Przyprowadziliśmy 
go na zamek i czeka na łaskawość 
królewską. 
- Wspomniał mi o nim kanclerz. 
Powiedzcie jednak, czy ów 
jasnowidz to człek zdrowy na 
umyśle? Podobno sędziwy starzec. 
Jak niedawno posła Tiepolo, 
tak teraz biskupa poznańskiego 
ogarnęła niepewność. W obawie, 
że król wbrew obietnicom 
kanclerza może odmówić 
audiencji, zaczął skwapliwie: 
- Nie przeczę, najjaśniejszy 
panie, że wiek podeszły mąci 
ludziom umysły, ale ów szlachcic 
pełen życia i zdrowia. Choć i to 
nie najważniejsze, bo nie on to 
wszystko mówi, ale Duch Boży, 
który wstępuje w jego usta. 
Trzykroć braliśmy go na świętą 
inkwizycję i daliśmy wiarę jego 
natchnieniu. Słowo w słowo to 
samo stale powtarza i nie masz 
błędu w jego myślach. Wykonał 
przysięgę przed gronem 
duchownych, klął się Bogiem i 
Trójcą Świętą, przywoływał karę 
boską na siebie i na całe swoje 
potomstwo, jeśli choć jednym 
słowem imaginuje, a nie opowiada 
tego, co widział na własne oczy 
i co słyszał na własne uszy. 
Król zdawał się jeszcze wahać, 
więc na pomoc biskupowi 
pośpieszył Albrycht Radziwiłł: 
- Nie wiem, co ma wyznać ten 
człowiek, ale słowa Bożego, 
skoro ów szlachcic nim 
natchniony, radziłbym posłuchać. 
Oprócz Ossolińskiego nikt tu 
nie wiedział, jak bardzo 
dogadzało królowi usilne 
namawianie go do posłuchania. 
Król ociągał się umyślnie, by go 
nie posądzono, że jest skwapliwy 
do słuchania wojennych 
przepowiedni, jakie tu miał 
wyjawić za chwilę ów Bojanowski. 
- Skoro był na świętej 
inkwizycji - Władysław rozłożył 
ręce wymuszonym gestem - skoro 
nawet wszyscy duchowni wiedzą, 
jakie jasnowidztwo głosi, 
niechże i my posłuchamy. 
Rozjaśniła się twarz biskupowi 
poznańskiemu i uradowany Tiepolo 
wybiegł do krużganków, by za 
chwilę wprowadzić do komnaty 
wątłego, chudego jak paździerz 
człeczynę. Przybysz miał twarz 
wysuszoną, żółtą jak stary 
papier, a krzaczaste nastroszone 
jego brwi zatapiały w półcieniu 
prawie niewidoczne oczy. Te 
czarne plamy w kościstych 
oczodołach nadawały twarzy iście 
trupi wygląd. 
Władysław patrząc na to 
przejmujące dziwadło, idące 
wolno po dywanie, nachylił się 
do Ossolińskiego i powiedział z 
cicha: 
- Jeśli ten piszczel jest 
obrazem zdrowia i życia, to 
chyba ze mnie już cała ruina. 
Kanclerz odpowiedział 
życzliwym uśmiechem królowi, 
żartującemu z własnej nadmiernej 
otyłości. Spoważniał jednak 
prawie w tej samej chwili, nie 
chcąc przy biskupach okazywać 
zbyt frywolnej twarzy, i to w 
tak niezwykłej sytuacji. 
Stary szlachcic oddał 
zamaszyście ukłon i pochylił się 
do dłoni królewskiej. 
- Dzięki ci, najjaśniejszy 
panie, panie mój miłościwy, 
królu nasz chrześcijański. Od 
dwóch lat czekałem na tę chwilę, 
by stanąć przed majestatem i 
wyznać prawdę świętą, od której 
zależy los królestwa i całej 
Rzeczypospolitej. 
- Mówże zatem, coś już wyznał 
ojcom duchownym. 
Starzec powstał, nabrał tchu i 
z miną natchnioną zaczął: 
- W tej chwili, z dawna 
upragnionej, gdy przed 
majestatem stoję, niechże mi 
Panna Najświętsza i wszyscy 
święci pomogą. Przyszedłem tu 
dlatego, "iż na mnie włożył Bóg, 
abym oznajmił, co się ma dziać, 
tedy oznajmuję, jak się rzecz 
ma. Miałem widzenie we śnie 
począwszy od wstępnego postu aż 
do Wielkiej Nocy zawsze z soboty 
na niedzielę nad świtaniem. 
Osoba piękna przychodziła do 
mnie w białych szatach..." 
Starcowi brakło tchu, zakasłał 
się. Senatorowie czekali na 
dalsze jego słowa, nie zmrużając 
oka. Badawczy wzrok 
Ossolińskiego dostrzegł, że po 
ostatnich słowach szlachcica na 
wargi Władysława wypłynął 
ironiczny uśmiech. Kanclerz 
odkrył w tym frywolne myśli 
rozpustnego monarchy, kpiącego w 
duchu, że takiemu oto stojącemu 
przed nim dziadydze mogą się 
tylko we śnie pojawiać osoby 
piękne w białych szatach. 
Tymczasem Kasper Bojanowski z 
Niegorzyc pokonał astmatyczny 
atak i ciągnął dalej: 
- "Tać osoba piękna rozkazała, 
abym oznajmił wprzód księdzu 
biskupowi krakowskiemu, a potem 
królowi, panu swemu, iż Bóg 
wszechmocny będzie karał 
wszystką tę Koronę Polską dla 
wielkich i sprośnych grzechów. 
Bo tylko w Sodomie takie grzechy 
i zbytki znajdowały się... pycha 
mianowicie i łakomstwo." 
Król ściągnął brwi, bo jakby 
to do niego było pite, i patrzył 
teraz w jasnowidza nachmurzony. 
- "Teraz w dzień wielkanocny 
przyszedłem z Jutrzni w 
świtanie, układłem się, nie 
spałem. Dzień nadszedł tak, że 
już widzieć było dobrze. 
Przyszła ta osoba i rzecze: Nie 
uczyniłeś, co ci od Boga 
rozkazano, grzech masz. Jeśli 
tego nie uczynisz, nie ujrzysz 
oblicza Pańskiego. Plagi srogie 
wiszą nad królestwem, jeśli się 
nie upamięta lud wszeteczny. Ale 
jeśli chcą ujść karania, niech 
trzydniowy post ustanowią po 
wszystkim królestwie, a przez te 
trzy dni w dzień i w nocy w 
kościołach do Boga wołać 
będziecie, jałmużny czyniąc. Na 
stroje zbytnie i 
niesprawiedliwość Pan Bóg 
narzeka, na zdzierstwa, na 
łupiestwa. Panowie sędziowie 
będą mieli za co odpowiadać 
Bogu." 
Wszystko to wypowiedział dość 
pełnym głosem, więc go znowu 
chwycił kaszel za gardło. Gdy 
się starzec krztusił, król 
siedział z zaciśniętymi ustami i 
pocierał swędzącą dłoń o 
wyślizganą poręcz krzesła. 
Przysłali mu tutaj opętanego 
szlachcica, by o rozpuście i 
Sodomie przypominał. Może w tym 
ręka nie tylko samych biskupów i 
posła Tiepolo, ale i jejmości 
małżonki królewskiej, Marii 
Ludwiki, chcącej dać mężowi 
publiczne upomnienie. Jeśli to 
za namową, jejmości małżonki, to 
Boże jej przebacz, zazdrosna 
białogłowa, ale jeśli za wolą 
biskupa krakowskiego - to wara 
mu od królewskiego prywatnego 
życia, bo król biskupowi w 
alkowę nie zagląda. Jeśli zaś 
sami sfabrykowali, by się 
królowej przypodobać, to u 
licha, co oni wiedzą o małżonce 
królewskiej? Cuda o niej mówili 
posłowie francuscy, pod nieba 
wynosiły ją dworskie swatki. 
Pokazywali piętnaście portretów 
urodziwej księżniczki, a 
przywieźli do Polski leciwe 
cudactwo, zimne i nieciekawe. W 
każdym dworze polskim znalazłbyś 
dziewczynę większej urody niż 
owa osławiona córka Paleologów. 
Z klasztoru ją wydobyli, żeby to 
łatwiej w jej niewinność 
uwierzyć, a kimże do licha była 
przedtem ta dzisiejsza polska 
królowa? Gdy się nią nasycił 
jakiś francuski panek, to jemu 
ją do łoża przyprowadzili, 
królowi połowy Europy. Chorążyna 
z Merecza nie gorsza od tej 
francuskiej księżniczki, więc 
niech tu o rozpuście nie gadają, 
nie powołują się na Sodomę i 
Gomorę. 
O tym właśnie myślał 
przepuszczając mimo ucha dalsze 
natchnione słowa szlachcica z 
Niegorzyc. 
Starzec mówił: 
- "Przyjechawszy do Niegorzyc 
we dwie niedziele po Wielkiej 
Nocy, jakem przyjechał do 
księdza biskupa krakowskiego, 
miałem widzenie anioła w 
niedzielę krzyżową po świtaniu, 
który mnie gromił, żem tego 
powiedzieć przepomniał, com miał 
w pamięci, na duchowieństwo, 
jako że wielkie grzechy między 
nimi i przykłady bardzo szpetne 
dają ludziom. Znowu miałem 
widzenie w świąteczną niedzielę 
na świtaniu, abym do waszej 
królewskiej mości najpilniej 
pojechał..." 
W jednej chwili odstąpiło 
króla oburzenie, nadstawił 
uważnie uszu. Skoro szlachcic 
piętnuje grzechy duchownych, to 
chyba nie jest z nimi w zmowie. 
Może to naprawdę sny prorocze? 
Nie gardził wróżbami i 
astrologami, więc tym bardziej 
uważnie teraz słuchał. 
- "W dzień Świętej Trójcy 
widziałem dziwne i straszne 
rzeczy w niedzielę na 
poniedziałek na świtaniu. Srogie 
wojska tureckie i tatarskie pod 
Krakowem otoczyły miasto 
strzelbą srogą. Jam uciekał do 
Krakowa Floriańską Bramą, a tu 
mury powalone, krzyk srogi na 
ulicach, trupa pełno leży. Jadę 
w rynek, krwią wszystko 
spłynęło, przez Kanoniczą ulicę 
wpadnę ku zamkowi, mury już 
leżą, brama zamkowa powalona, 
tylko pałac stał, na którym 
siedem koron bardzo świetnych. W 
tym srogim strachu ocknąłem się. 
Anioł stoi nade mną i rzecze..." 
Ciemne oczodoły starca nabrały 
teraz zielonego blasku. Patrzył 
ponad głowę królewską i 
powtarzał słowa zwidzonej we 
śnie postaci. 
- "Widziałeś. Powiedz to 
wszystko królowi. Tak się stanie 
Koronie waszej, jeśli się nie 
opamiętają i pokuty nie uczynią. 
Byłem zaraz u księdza biskupa i 
powiedziałem wszystko, z którego 
rozkazania byłem trzy razy na 
inkwizycji. U waszej królewskiej 
mości miałem być zaraz po 
Świątkach, jednakże waszej 
królewskiej mości nie było w 
Warszawie, do tegom stary i 
chory, nie mogłem się wybrać tak 
prędko jako to ubogi szlachcic." 
Głos mu spadł, jak to bywa na 
schyłku mowy, i zdawało się, że 
skończył opowieść. Król uniósł 
dłoń, chcąc dać znać, że 
posłuchanie dobiegło końca, gdy 
w te pędy Tiepolo, który nie 
spuszczał oka z twarzy 
królewskiej, powiedział: 
- Najjaśniejszy panie! Miał 
jeszcze trzecie widzenie. 
- Prawda, przecież wy więcej o 
tym wszystkim wiecie - odparł 
król z urazą. - Mówże, co ci się 
jeszcze przydarzyło. 
- "Znowu miałem w dzień 
Wniebowzięcia Najświętszej Marii 
Panny widzenie anioła na 
świtaniu, który rozkazał pod 
dusznym zatraceniem jechać do 
waszej królewskiej mości i 
powiedzieć, że jeśli ta pokuta 
stanie, tedy Bóg dla Jagiełły, 
przodka waszej królewskiej 
mości, obiecuje Grecję wszystką 
poddać pod moc waszej 
królewskiej mości i zaraz po 
wypuszczeniu tej pokuty masz 
wasza królewska mość iść do 
Włoch ufając Panu Bogu, że 
otrzymasz po Dunaj ziemię 
turecką, a poza tym przez Dunaj 
się przeprawiwszy iść na Grecję. 
Chrześcijaństwo wszystkie pod 
Turkiem pomoże waszej 
królewskiej mości i wybije się z 
niewoli bisurmańskiej. Oto i ja 
sam, choć stary i sfatygowany, 
bo mam mało członków zdrowych, 
więcej postrzelanych, skorom 
wszystkie ekspedycje odprawował 
za śp. nieboszczyka jego 
królewskiej mości ojca w cudzych 
ziemiach na Węgrzech, który z 
Turkiem więcej niż trzydzieści 
lat wojował, jeśli to Pan Bóg 
zdarzy, że wasza królewska mość 
pójdziesz do Turek, pójdziem z 
waszą królewską mością." 
Starzec zachłysnął się swym 
głosem i łkając rzucił się do 
stóp królewskich. 
- Da Bóg, pójdziem z waszą 
królewską mością, pójdziem 
wszyscy, pójdzie cała 
Rzeczpospolita na odwiecznych 
wrogów krzyża i ojczyzny! 
- Podnieście go! - zawołał 
król. 
Jedni z obecnych podejmowali 
Bojanowskiego pod ramiona, inni 
podeszli bliżej króla. 
- Wasza królewska mość - mówił 
rozanielony Wenecjanin - Bóg 
mówił przez usta tego 
bogobojnego człowieka. 
Gdy już starzec, ocknąwszy się 
z niedawnej ekstazy, stał o 
własnych siłach, Władysław 
zwrócił się ku niemu: 
- Z całego serca dziękuję za 
to, żeś tu przybył i opowiedział 
swoje widzenia. Prawdziwe są 
twoje słowa, bo wielki nierząd 
zapanował w narodzie i potrzebne 
mu ocknienie ze zbytków i 
gnuśności. Ale bym miał do Turek 
iść, nie moja to rzecz ważyć 
taką sprawę, jeno panów braci i 
senatu. Tatarom, jak wiesz, i 
sułtanowi od czterech lat 
wzbraniamy się dawać haniebnego 
haraczu i w tym na razie duma 
ojczyzny. Sprawa wojen nie nasza 
rzecz, ale wszystkich stanów. 
Idźże, waszmość, w pokoju! 
Kazał nagrodzić szlachcica, a 
po jego odejściu odezwał się do 
dostojników: 
- Słyszeliście, panowie, 
wróżby tego jasnowidza. 
Złowieszcze one były, to znów 
pełne nadziei i chwały dla 
Rzeczypospolitej. 
- Jej chwała jedynie w pokoju 
- wtrącił pośpiesznie Radziwiłł. 
- Nie neguję ja onego wyznania, 
jakie tu słyszeliśmy, ale wiele 
się może rodzić różnych 
imaginacji w ludzkich umysłach, 
gdy tyle ruchu zbrojnego w 
Warszawie i Ujazdowie. 
- Gdy się ma oręż w ręku, 
pokój zawsze pewny - powiedział 
zimno Ossoliński. 
- Ilekroć groziło ojczyźnie 
nieszczęście, zawsze 
wybroniliśmy ją starodawnym 
zwyczajem, siadłszy na konie. 
Królowi zadrgały wargi rwące 
się do gwałtownej repliki, ale 
pohamował się i powiedział 
układnym tonem: 
- Darujesz, mości kanclerzu 
litewski, ale to nieliczne 
wojsko to gwardia królewska za 
królewskie pieniądze. Nie łożą 
na to ani wielcy panowie, ani 
szaraczkowie. Żołnierza zresztą 
przygotowuję nie dla wojny, ale 
obrony. 
Albrycht Radziwiłł chciał i na 
to coś odpowiedzieć, ale w tej 
chwili król wstał i dał znak, że 
kończy posłuchanie. 
Rozdział VI 
Gdy zostali sami, kanclerz 
Ossoliński pokłonił się nisko 
królowi i powiedział: 
- Podziwiać mi wielką 
wstrzemięźliwość słowa u waszej 
królewskiej mości. Odeszli nic 
nie zmiarkowawszy z naszych 
wojennych planów. 
- Zawsze uczysz, żeby gębę 
trzymać, więc trzymam, choć mi 
już całkiem obmierzła ta 
skrytość. 
- Inaczej nie możemy, 
najjaśniejszy panie! Naród 
szlachecki zgnuśniał, nie chce 
słyszeć o wojnie. 
- Nie tyle naród, ile wielcy 
panowie, którym zawsze nie w 
smak, ilekroć król zbiera 
żołnierza. Słyszałeś, co tu 
powiedział przed chwilą 
Radziwiłł? Dobrze wie, że dopóki 
król słaby, oni silni. 
Ossoliński nie potrzebował 
przytakiwać królowi. Władysław 
przecież pamiętał, ile on, 
zaufany kanclerz koronny, 
przyczyniał majestatowi siły i 
powagi. 
- Lepiej ode mnie wiesz, 
miłościwy panie, ile w tym kraju 
obaw i przesądów. Wystarczy 
nieco żołnierza zaciągnąć do 
gwardii królewskiej, by już 
wszędzie szła fama, że król chce 
wprowadzać |dominium |absolutum. 
- Dalej tak mówią? 
- Mówią i piszą. Nadchodzą 
nawet w tej sprawie listy od 
mazowieckiej i krakowskiej 
szlachty. Onegdaj wrócił mój 
dworzanin z podróży na wschodnie 
ziemie i mówi, że po dworach i 
pod wiechami w miasteczkach 
gadają przeciw waszej 
królewskiej mości. Na mnie też 
psy wieszają za to, żem wierny 
królowi. 
Władysław w obecności 
Ossolińskiego, z którym jeszcze 
jako królewicz pił i hulał, nie 
bawił się w ceremoniały i nie 
skąpił sobie w używaniu 
dosadnych wyrażeń. Zaklął 
siarczyście kilka razy i 
odpowiedział: 
- Psiekrwie jedne, pyskują i 
pyskują, a niejeden już nawet 
nie wie, z której strony u pasa 
wiązać karabelę. Opoje, 
szczekacze, przepiją i 
przepyskują całą ojczyznę. 
Sam lubił wypić i pohulać, ale 
świadom był swoich nałogów. 
Wiedział zresztą, kiedy pić, 
kiedy radzić. Choćby i teraz 
miał codziennie czas na 
odbywanie narad na zamku i 
niemal każdego dnia zajeżdżał do 
Ujazdowa, by przypatrzyć się 
mustrze nowo zaciągniętych 
żołnierzy. 
Odsapnął i uspokoił się nieco. 
- Daruj, że mnie pasja porywa. 
Zapomniałem w gorączce, żeś mnie 
prosił o posłuchanie w cztery 
oczy. Powiedzże, co ci leży na 
sercu, a potem wrócimy do spraw 
państwowych. 
Ossoliński wstał. Na jego 
zimnej twarzy pojawił się 
rumieniec i prawdziwie szczere 
wzruszenie. Pochylił się do nóg 
królewskich, obłapił je starym 
zwyczajem oburącz i powiedział: 
- Szczęście moje wielkie, że 
wasza królewska mość raczy 
wcześniej wysłuchać mojej prośby 
niż wejść w sprawy mojego 
urzędu. Oto dopraszam się łaski 
mojego pana miłościwego, by wraz 
ze swoim dworem nawiedził mój 
dom ubogi. Proszę na weselisko 
mojego ostatniego dziecka, 
Urszuli. 
Królowi zaiskrzyły się oczy. 
- A toś mi sprawił uciechę! 
Drugą znowu wydajesz? Zlatują 
się do ciebie te gachy miesiąc 
po miesiącu. 
- Tamta w marcu poszła do 
ołtarza, a tę z końcem maja 
wydaję. Na dwudziestego, jeśli 
łaska, proszę, i na dni 
następne. 
- Jakżebym ci odmówił, kochany 
Ossoliński! Wiesz przecież, jak 
rad bywam u ciebie. 
- Tedy do nóg padam waszej 
królewskiej mości - Ossoliński 
znów obłapił pulchne kolana 
Władysława. 
- Za kogóż dziecko wydajesz? 
- Za Samuela Kalinowskiego, 
starostę bracławskiego. 
- Za wojewodzica 
czernihowskiego? Jeśli syn 
podobny do ojca swojego, 
wojewody, toś chyba nieźle 
wybrał... - W tym miejscu jakby 
się nieco zawahał, po czym 
szybko dodał: - Ucieszyłeś mnie 
tą wiadomością, lubię, jak się 
bociany zlatują pod dach moich 
najbliższych. No, mój drogi, 
trzeba mi teraz obmyśleć 
podarunek weselny dla 
kanclerzanki, zwłaszcza że ją 
pamiętam jako małego bębna. 
- Sama obecność waszej 
królewskiej mości to honor dla 
mnie największy. 
Kazał król podać gąsiorek 
najprzedniejszego wina, przepił 
do Ossolińskiego na szczęście 
jego córki. 
- Młodego Kalinowskiego pokaż 
mi tutaj przy okazji, a teraz, 
mości kanclerzu, wróćmy do 
urzędu. Za kilka dni wyprawuję 
na zamku komedię, a potem jadę 
na jakiś tydzień na łowy. 
Chciałbym przed wyjazdem mieć 
wszystko przemyślane i gotowe, 
wiosna przecie. Jak ty widzisz 
całość naszych nadziei? 
- Nadzieje niepłonne, bo 
wsparte wielu sojuszami. Wierzę 
w pomoc księcia 
siedmiogrodzkiego, w wojewodę 
wołoskiego, który obiecał posłać 
na Dunaj trzydzieści tysięcy 
ludzi. Ufam, że dochowają nam 
wiary Mołdawianie, zwłaszcza że 
wysłaliśmy tam księcia 
Radziwiłła. Dońscy Kozacy pójdą 
za wezwaniem cara i ruszą 
czajkami ku Krymowi. To samo i 
nasi Kozacy, rwący się na 
Dniepr, pełni nadziei, że im 
wasza królewska mość przywróci 
dawne swobody. 
- O tych Kozaków będzie 
jeszcze niejedna przeprawa z 
panami ruskimi. Panięta wolą 
chłopa przy pługu niź wolnego 
żołnierza. W tym jedna pociecha, 
że kozactwo mnie ufa i przy mnie 
stanie. 
Wspomniał w tej chwili 
Władysław o dniu nie tak dawnym, 
kiedy to umawiał się ze 
starszyzną kozacką, wręczał im 
hetmańską chorągiew i zapewniał, 
że wrócą do dawnych wolności. 
- Ciekaw też jestem, co 
myślisz o relacji posłów 
greckich i o innych ludach z 
Południa. 
- Najbardziej cięży niewola 
turecka Grekom, więc gdy wojna 
się zacznie, wzniecą powstanie. 
Do rebelii gotowi także i 
Ormianie w Mezopotamii, Koprowie 
w Egipcie, Maronici na Libanie. 
Poza tym znane waszej 
królewskiej mości nasze układy z 
papieżem, z księciem toskańskim, 
a z właszcza z Wenecją... 
- Wenecja... - zasępił się 
król. - Najwięcej ona na mnie 
nastaje o pośpieszną wojnę, ale 
węża ma w kieszeni. Tiepolo 
obiecywał pięćkroć sto tysięcy 
talarów, a raptem wysupłał dotąd 
dwadzieścia tysięcy. 
- Skąpy Wenecjanin - 
przytaknął skwapliwie Ossoliński 
dobrze pamiętając, że poseł 
Signorii nie pozyskał go dotąd 
żadnym podarunkiem. A mówiono 
powszechnie, że Kazanowskiemu 
dał ciepłą ręką cztery tysiące 
złotych i jeszcze przyrzekł 
miesięczną pensję za popieranie 
weneckich zamiarów. 
- Pieniędzy nieustanny brak - 
mówił dalej król. Jak dotąd, 
cała wyprawa jedynie na mojej 
głowie. Na szczęście jejmość 
królowa obiecała pożyczyć 
dwakroć sto tysięcy talarów na 
rewers posła weneckiego i w tym 
cała nasza nadzieja. 
Ossoliński, dobry i oszczędny 
gospodarz, umiał liczyć znacznie 
lepiej niż fantasta Władysław. 
Dwieście tysięcy talarów była to 
suma mogąca starczyć zaledwie na 
zapchanie najpilniejszych dziur, 
skoro król werbując wojsko 
jawnie za granicą, po cichu w 
kraju zamierzał mieć trzydzieści 
tysięcy nowego żołnierza. Na sam 
żołd, konie, broń i mundury 
trzeba by zebrać zdaniem 
kancelerza co najmniej milion 
florenów. Nie uważał tej sumy za 
straconą, bo winna się wrócić w 
trójnasób z bogatych łupów 
tureckich. Zresztą przewidywał, 
że, jeśli wyprawa się zacznie, 
szlachta z konieczności uchwali 
podatki na wojnę. Byle tylko 
król słuchał jego rad i nie 
ogłaszał zawczasu swoich planów. 
- Na wszystką miłość, jaką mam 
dla waszej królewskiej mości, 
proszę, by dalej tajemnie rzecz 
całą sposobić. Musi tak wypaść, 
że nie my, lecz Turcy zaczynają. 
Gdy przyjdzie do rozprawy z 
Tatarami, to Porta sama się 
ruszy, a wtedy szlachta stanie 
wobec przymusowej sytuacji. 
- Szlachta, szlachta, ciągle 
to słyszę. Mów raczej: panięta, 
bo oni trzęsą każdym sejmem. Jak 
myślisz, który z panów będzie z 
nami, który przeciwko? 
- Nic pewnego nie wiadomo. Ci, 
co mają włości na Rusi, 
chcieliby ich powiększenia i 
oddalenia Tatarów, bo im w jasyr 
biorą chłopów i ludzi 
miastowych. 
- A więc Koniecpolski, 
Zasławski, Potocki i 
Wiśniowiecki? - zawiesił król 
pytanie. 
Ossoliński nie od razu 
potwierdził. 
- Najjaśniejszy panie, 
zdawałoby się, że winni oni iść 
na tę wojnę, cóż, kiedy im nie w 
smak, że będzie w tym wielki 
udział kozactwa. Mówią, że jeśli 
król zwycięży, kozactwo, a z nim 
chłopstwo wbije się w wielką 
dumę i wsparte na królewskim 
majestacie wyrwie się im z 
niewoli. Dlatego nie bardzo 
liczę na wojsko panów ruskich, a 
zwłaszcza na Wiśniowieckiego. 
- A Potocki? 
- Potocki? - cedził to 
nazwisko kanclerz. - Dałby się 
pozyskać, gdyby dostał buławę po 
niedawnym nieboszczyku 
Koniecpolskim. Pan to wielce 
butny i niezależny. Już teraz 
śpiewają o nim na Ukrainie: "Sam 
sobie sejmujesz, króla nie 
uznajesz." 
- Szubienicami nauczył ich tej 
pieśni - powiedział król ponuro. 
- Zapomnieliśmy o wojewodzie 
krakowskim... 
- Lubomirskiego nie obchodzą 
wschodnie ziemie, więc trudno 
dociec, co myśli o sprawie 
tureckiej. To pewna, że sam 
pisuje listy do sułtana, nie 
bacząc na króla i kanclerza. 
Twarz króla oblała się pąsem. 
- Oszaleć przyjdzie w tym 
królestwie. Cokolwiek chciałbyś 
zacząć dla wielkości państwa, 
musisz pytać się owych 
królewiąt. Ale do licha, na to 
ja królem, a ty kanclerzem, by 
wreszcie jakaś władza była u 
tronu. Ani wojska zaciągnąć, ani 
pieniędzy wydrzeć, ani 
cośkolwiek postanowić. Nawet to 
im nie w smak, żeś porobił 
sojusze i przymierza i że z tylu 
cudzoziemcami zgoda. Nigdy nie 
zrozumieją, że silna władza i 
stałe wojsko to dopiero 
prawdziwy pokój i potęga 
Rzeczypospolitej. 
- Święte słowa waszej 
królewskiej mości. Ja, co dotąd 
mogłem zdziałać dla wzmocnienia 
władzy królewskiej, to zrobiłem. 
I w przyszłości wszystek swój 
rozum, jaki mi Pan Bóg dal, na 
to jedno poświęcę. 
- Dziękuję ci, tyś mi wierny i 
mam tego dowody. 
- Ale to jedno radzę, by nie 
ogłaszać wojny tureckiej, a 
zacząć z Tatarami, bo na to jest 
konstytucja. Wolno królowi 
jegomości bronić przed ordami 
ziem Rzeczypospolitej, choćby 
nawet pierwsze na nas nie 
ruszyły. Skoro sułtan nie 
ściągnął Nogajców z Budziaku i 
drażni nimi nasze granice, można 
na Budziak ruszyć, a stąd dalsza 
chwała miłej ojczyzny, majestatu 
i potomstwa waszej królewskiej 
mości. 
Chwała majestatu - te słowa 
zapadły w uszy królewskie. 
Doznał nagłego podniecenia. 
Przestał rozmawiać, przymknął 
nabrzękłe powieki i już w 
wyobraźni widział się na czele 
olbrzymiego wojska, jako wódz 
sprzymierzonych Wołochów, 
Kozaków, Mołdawian, Wenecjan, 
powstańców greckich, bułgarskich 
i egipskich. Jakby już wjeżdżał 
do Stambułu i na wieki wieków 
łamał turecką potęgę, niszczył 
hordy Islam Gireja i sułtana, 
żyjące dotąd z nieustannego 
rabunku ziem chrześcijańskich. 
Ten wielki, ostatni czyn jego 
żywota rozsławi po świecie imię 
polskiej gałęzi Wazów, utoruje 
drogę do tronu młodocianemu w 
tej chwili synowi Zygmuntowi. 
Marzył nie tylko o chwale 
królewskiej swojego jedynego 
potomka, ale i o przyszłości 
państwa, w którym przyjdzie 
rządzić jego synowi. Jeśli się 
ten wielki zamysł powiedzie, to 
wtedy królewięta, senatorowie, 
purpuraci muszą się liczyć z 
królem, za którym stanie 
zwycięski żołnierz, owe pułki 
zaciężne, kozactwo, dragonia 
chłopska i szlachta królem swoim 
zachwycona, dziś zapatrzona 
jedynie w pysznych panów. 
- Drogi Ossoliński, oby Bóg 
zrządził podług twoich zamiarów. 
Urośniesz wtedy przy mnie, 
powiększysz jeszcze, bardziej 
swoją powagę, razem z królem 
przejdziesz do potomności. Ja na 
tę wyprawę poświęcę ostatek 
swoich sił i resztę królewskiego 
majątku. Wierzę w jedno, że 
jeśli my nie zaczniemy, to Porta 
się przygotuje i wtedy dopiero 
spadną na nas straszliwe plagi i 
klęski. Powalą się mury warowne, 
jak to widział we śnie ów 
szlachcic z Niegorzyc, wcale nie 
opętany. ||Si vis pacem, para 
|bellum. 
- Jednej myśli z tobą jestem, 
miłościwy panie. 
Król powstał, ujął 
Ossolińskiego obiema rękami za 
ramiona i spojrzał mu głęboko w 
oczy. 
- Ty jeden wszystko wiesz, 
więc w tobie cała nadzieja. Znam 
cię od pacholęctwa i darzę 
zaufaniem, ale teraz, gdy mi 
serce bije wielką rozterką, 
spójrz mi jeszcze raz w oczy i 
powiedz, wierny mi będziesz do 
końca? 
- Do śmierci, najjaśniejszy 
panie. 
Rozdział VII 
Piotr był uszczęśliwiony 
pobytem w Warszawie. Wielkie 
miasto, które pierwszy raz w 
swoim życiu widział, wprowadzało 
go co dnia w oszołomienie. 
Olśniewał go widok bogatych 
pałaców, nieustanny ruch 
pańskich kolas, dworskich 
orszaków, pojazdów wszelkiego 
rodzaju, przetaczających się 
przez bramy i ulice miasta to w 
jedną, to w drugą stronę. 
Stawał na placu przed zamkiem 
i patrzył zachwycony w kolumnę 
uwieńczoną pomnikiem króla 
nieboszczyka, kiwał głową w 
wielkim zadziwieniu, nie 
pojmując, jakim to kunsztem 
wykuto z jednej bryły tak 
ogromną, niebosiężną kolumnę. 
Ludzie miastowi, co to zawsze 
wywąchają, kto w mieście bywały, 
a kto w nim nowy, patrzyli z 
dumą na gapiącego się 
młodzieńca, ciesząc się jego 
podziwem. 
Byli usłużni, chętnie 
wskazywali drogę, nie skąpili 
objaśnień, więc gdy tak z 
zadartą głową patrzył na szczyt 
kolumny, ktoś się nawinął. 
- Widzę, że waszmość 
podziwiasz nasz monument? 
- Bo godzien podziwu. 
- Czterdzieści stóp w górę, 
proszę jegomości. 
- Czterdzieści? - dziwił się 
Piotr, nawet nieco zaskoczony, 
bo tak na oko, kolumna wydała mu 
się wyższa. 
Teraz dopiero łyk miejski 
sadził się na dalsze informacje. 
- Miała być większa, proszę 
jegomości, o całe sześćdziesiąt 
łokci, ale gdy ją wieźli ku 
Warszawie, pękła z ciężaru na 
dwoje. 
- Ho, ho! Tak powiadasz? 
Gdziekolwiek stanął, czy to 
przed pałacem Kazanowskich, 
Ossolińskiego, Radziwiłłów, czy 
przed jakąkolwiek wystawniejszą 
pańską rezydencją, zawsze 
znalazł się ktoś chętny i 
objaśniał, czyja to siedziba, 
odkąd stoi, a nawet jaka tam 
wewnątrz uroda. 
Młody szlachcic spędzał każdą 
wolną chwilę na mieście nie 
tylko po to, by podziwiać 
gmachy, pałace i kościoły czy 
też rącze jelenie, słonie i 
wielbłądy w nadwiślańskim 
ogrodzie króla jegomości. Nęciło 
go każde miejsce pełne ludzi i 
ruchu, nie gardził więc nawet 
straganami kupieckimi, 
ustawionymi wokół ratusza czy u 
bram miasta. Jego wzrok biegał 
nie tyle po rozrzuconym tu 
wszelakim towarze, po makatach, 
skórach lamparcich, sklepach z 
korzeniami czy wschodnimi 
pachnidłami, ile raczej po 
krzątającym się tłumie. 
W takich razach Marcin, 
niekiedy towarzyszący 
przyjacielowi w wędrówce po 
mieście, mówił: 
- Pokazuję ci stragan jednego 
z najcelniejszych snycerzy 
warszawskich, a tobie głowa 
kręci się w bok jak słonecznik. 
- Daruj, przepraszam. Snycerz, 
powiadasz? 
- Już ja wiem - żartował 
Marcin. - Idzie ci ślinka na te 
mieszczki tłoczące się do 
świecidełek. 
- Daj pokój - protestował 
Piotr. 
Udawał od tej chwili, że nic 
dla niego nie istnieje, tylko 
wiszące pod dachami straganów 
półzbrojki, strzemiona, 
wszelakie ozdoby do siodeł i 
munsztuki. Nawet przed 
krewniakiem wstydził się 
przyznać, że na każdym kroku: na 
rynku, w kościele czy przed 
kościołem, wypatruje jednego 
tylko zjawiska, owej dziewczyny 
z Lublina. Mogły być i na pewno 
były wokół niego piękniejsze niż 
tamta, poznana w pogrzebowym 
orszaku, ale nie budziły w nim 
żadnego zainteresowania i nawet 
nie chciał uznać ich urody. 
- Wiem, kogo szukasz - mówił 
Marcin patrząc filuternie w 
twarz towarzysza. - Dziwię się 
przy okazji, że się z tym 
kryjesz przede mną, bo może bym 
ci coś pomógł czy poradził. 
- Kiedy ty lubisz kpić, 
dowcipkować, a mnie wcale nie do 
żartów. 
Marcin spoważniał. 
- I ja wiem dobrze, co to 
uczucie. Zapomniałeś, że z panną 
Ochocką jestem w narzeczeństwie. 
- Toś dlatego wesoły i 
szczęśliwy, pannę masz już 
zmówioną. 
Bardziej doświadczony w życiu 
Marcin nie brał w istocie 
poważnie młodzieńczych amorów 
krewniaka. Wierzył święcie, że 
prędko odleci go ów urok, jaki 
młodego człowieka, wyrwanego z 
zapadłej wioski opanował przy 
pierwszej okazji zetknięcia się 
z szerszym światem. "Wywietrzeje 
mu z głowy - myślał - gdy 
zacznie bywać na dworach 
wielkopańskich, gdy pozna córki 
szlacheckie, piękne i wymuskane, 
o jakich nie śniło mu się w 
Opatowie. I do licha ciężkiego, 
na pogrzebie go utrafiło." 
- Jeśli już chcesz ją znaleźć, 
to dam ci radę. Przy straganach 
jej nie wypatrzysz. Jak 
przyjdzie niedziela, stańże 
przed kościołem Świętego Jana i 
wejdzie ci w same ślepia. 
- Skądże wiesz, że przyjdzie 
do kościoła. Nawet nie jestem 
pewny, czy ona z papieżników. 
- Oślepłeś chyba od jej oczu i 
nie widziałeś, że miała krzyżyk 
złocony pod szyją. 
- Ach, rzeczywiście, miała. No 
dobrze, ale szła w ariańskim 
kondukcie. 
- Pewnie była krewniaczką 
nieboszczki. Zdarza się, 
zwłaszcza u mieszczan, niekiedy 
w jednym rodzie, że jedni za 
papieżem, drudzy za Socynem. 
- Myślisz, że będzie akurat u 
Świętego Jana? 
- Jak nie będzie jednej 
niedzieli u Świętego Jana, 
pójdziesz drugiej do 
Bernardynów. 
- Ba! Dwadzieścia kościołów w 
mieście! 
- Masz więc na kilka miesięcy 
zajęcie. 
- Znowu kpisz. 
Marcin ujął go serdecznym 
gestem pod ramię. 
- Nie kpię, mówię tak z 
życzliwości. Prawdę mówiąc nie 
wierzę, by ci na zawsze tak 
weszła do serca. Tobie się 
wszystko zrazu podoba, boś się 
wyrwał z dziury, z zaścianku do 
miasta. Dotąd widziałeś 
ekonomów, chłopstwo i panny z 
sąsiedztwa, nudne, o zapieczonym 
uśmiechu. Tu w Warszawie duch ci 
zbogacieje, oko stanie się 
wybredniejsze. Zresztą, mój 
drogi, niebawem będziesz miał 
dobrą próbę. Za trzy niedziele 
wesele u Ossolińskich - tam się 
do syta napatrzysz, narobisz 
znajomości. 
Piotr przystanął. 
- Ejże, będzie wesele u 
kanclerza - zdziwił się i zaraz 
zmarkotniał. - Ale gdzież mnie 
na tak wielkie pokoje. 
- Skoro dworujesz panu 
Arciszewskiemu, to chyba 
będziesz na weselu. Zlecił mi 
kanclerz pilnowanie zaproszeń, 
więc wiem, że pan armatny będzie 
zaproszony, a przecie nie sam, 
tylko z asystą przyjdzie. 
Piotr poweselał od tej chwili 
i słuchał z zaciekawieniem o 
cudach, jakie miały być na tym 
weselu. Ile to wołów, cieląt i 
świń będzie bite, ile setek 
bażantów, indyków i wszelakiego 
drobiu kazał marszałek 
kanclerskiego dworu przywieźć z 
folwarków, jakie to stroje szyje 
się niemal dla całego dworu, 
zwłaszcza dla szlachcianek, bo 
żadna z nich drugi raz się nie 
pokaże w tych sukniach, w jakich 
była niedawno w marcu na 
zaślubinach starszej 
kanclerzanki. 
- Samych beczek wina, małmazyj 
i petercymentu przyjdzie ponad 
setka z Krzyżtopora. 
- Daj pokój, toż to cała 
fortuna. 
- Nie inaczej, choć trzeba 
prawdę powiedzieć, że Ossoliński 
nie tak marnotrawny pan jak 
inni, nawet odeń ubożsi. Tak czy 
inaczej prawda, że takiego 
wesela nie urządziłbyś za całą 
substancję twoich rodziców. 
I tak za każdym spotkaniem 
mówili raz o weselu, raz o 
pannie, to znów o 
niezwykłościach i bogactwach 
miasta, i Piotr z dnia na dzień 
pogłębiał swoją znajomość 
stołecznego życia. 
Młody sekretarz pana armatnego 
nie miał jednak zbyt wiele czasu 
na błądzenie po mieście i 
myślenie o sercowych sprawach. W 
arsenale wrzało jak w ulu i 
trzeba było krzątać się koło 
spraw swojego urzędu nieraz od 
świtu do wieczora. Nieco dnia, 
zwykle z rana, zjadała mu 
musztra, a resztę czasu spędzał 
na wszelkiej krzątaninie koło 
arsenału. Wypisywał listy, 
biedził się z rachunkami, 
uczestniczył przy każdym 
przeglądzie prac w warsztatach i 
porządkowaniu inwentarza. To 
znów trzeba było doglądać 
furmanów zwożących zakupiony 
sprzęt, liczyć muszkiety, 
których coraz więcej napływało 
do zbrojowni. Chodził nawet na 
szkuty wiślane, by nadzorować 
nadsyłane stosy bali dębowych, z 
jakich budowały się gospody 
puszkarskie na Naliwkach. 
Od pierwszych dni cieszyła 
armatnego obrotność i 
skrupulatność młodego człowieka. 
Wystarczyło w kilku słowach dać 
mu zlecenie, by w lot chwytał 
całość troski i trafiał we 
wszystkie nie wypowiedziane 
szczegóły. 
Zwykle z rana, przy śniadaniu, 
bo i porę posiłku zwykł był 
Arciszewski poświęcać na 
załatwianie spraw urzędu, młody 
szlachcic czytywał wodzowi 
artylerii projekty 
najpilniejszych listów. 
Arciszewski słuchał jego 
wywodów, przytakiwał z uznaniem, 
przepijając słowa miodem, zwykle 
grzanym z żółtkami, bo go astma 
z wiosną chwytała. 
- Dobrze, że tak naglisz 
Wincencjusza Fabrycjusza w 
Gdańsku. Te mostołodzie 
pilniejsze teraz niż wszystkie 
inne, bo z końcem maja musimy je 
mieć na Wiśle. 
To znów słuchał listów do 
kartografa Beauplana, do pana 
Grodzickiego, gubernatora w 
Kudaku, do pana Adersa, dowódcy 
artylerii w Barze. Czasem coś 
zmieniał czy dodawał, na ogół 
jednak chwalił. Potem sprawdzał 
rachunki, pilnie ucząc młodego, 
by porządek miał do szeląga, bo 
kto grosza jednego nie umie 
upilnować, krocie z rąk wypuści. 
- Pieniędzy nie mamy za wiele, 
bo brak nowej kwarty. Na razie 
tym żyjemy, co król jegomość 
puści ze swojej szkatuły. Choć i 
te talary nie jego, a pożyczone. 
- A kiedyż będzie kwarta, 
mości generale? 
- Ba, toś powiedział. Będą ją 
składać w Rawie dopiero około 
Zielonych Świątek. Zanim jednak 
zwiezie tam szlachta pieniądze, 
zanim je panowie senatorowie 
skarbowi obliczą, potrwa do 
jesieni. Teraz nawet percepty 
nie mamy. 
- Daruje wasza miłość, ale cóż 
to ta percepta? 
- Księga z dochodami od panów 
szlachty. Dopóki jej w ręku nie 
mam, nigdy się nie doliczę, ile 
tam dukatów przecieknie im przez 
beczki. Skoro już mowa o 
pieniądzach, przypomnę, że jutro 
trzeba nam zapłacić za 
szrutownice i za dwa działka, 
które nam giser Tima niebawem 
dostawi. Jest tu rewers króla 
jegomości na pięć tysięcy 
talarów do skarbca królewskiego. 
Weźmiesz więc dziś dwóch 
żołnierzy, furmana i cejkwarta 
Mitwenza i dopilnujesz mi 
przywiezienia pieniędzy. 
- Według rozkazu, wasza 
miłość, tylko że jeszcze nie 
wiem, gdzie to się mieści ów 
skarb królewski. 
- Ot właśnie. Przy okazji i 
tego się nauczysz, że nasza miła 
ojczyzna nawet skarbca nie ma. W 
piwnicach kamienicy Dzianota 
pieniądze się przechowuje. 
Wziął więc Piotr kilku ludzi i 
wespół ze starym cejkwartem 
pojechał na Stare Miasto do domu 
sławetnego Dzianota. Kamienica 
solidniej od innych zbudowana 
miała przepaściste sklepienia 
piwniczne, w których mieściła 
się gotowizna koronna. Zeszło im 
tam do południa, niespora to 
bowiem była sprawa liczenia tylu 
sztuk złota, srebra czy zgoła 
miedziaków. Nie szło ono szybko, 
zwłaszcza że stary Mitwenz brał 
każdy pieniądz w palce, 
obmacywał, przymierzał, czy nie 
obcięty. Wreszcie żołnierze 
załadowali beczkę na wóz i 
ruszono przez Rynek ku 
Nowomiejskiej Bramie, Piotr 
jechał stępa krok w krok za 
wozem, przejęty swoją funkcją. 
Myślał w tej chwili jedynie o 
wiezionych dukatach i ortach, 
zwłaszcza że łazęgów i nicponiów 
nie brakło w mieście, a na 
dodatek czekał go jeszcze spory 
kawałek drogi przez puste pole 
ku arsenałowi. 
Gdy tak zapatrzony w wóz 
jechał przez Stare Miasto, nagle 
coś go tknęło. Byłby przysiągł, 
że czuje na twarzy czyjeś 
spojrzenie. Odwrócił głowę i 
zobaczył grupkę ludzi. Były to 
trzy mieszczki, obok których 
szedł dość śpiesznie człek 
zażywny, w bogatym stroju 
miejskim, w żupanie, w spodniach 
z błękitnego francuskiego sukna. 
W pasie przewiązany był 
jedwabnym sznurem, przetykanym 
srebrną nicią, a z prawej dłoni 
zwisała mu ku ziemi gruba 
trzcinowa laska o lśniącej 
kulistej gałce. 
Ten to właśnie mieszczanin 
przyglądał się Piotrowi i mówił 
do towarzyszących mu kobiet: 
- Żołnierze pana armatnego. 
Mieszczki skręcały już w 
Zapiecek i ledwie z tyłu można 
je było obejrzeć. Niemniej 
jednak Piotr poczuł nagle 
wzmożone bicie serca. 
- Czyżby ona? - szepnął 
zaskoczony. Skupił całą uwagę na 
żółtym atłasowym kornecie, ale 
ten wraz z całą sylwetką młodej 
kobiety skrył się poza narożnik 
kamienicy. 
"Nie ona, niemożliwe - 
powtarzał w duchu. - Ruchy te 
same, może i taka lekkość w 
stopach, ale suknie?" 
Zwiodły go właśnie suknie, 
jaskrawe, kolorowe, a nie 
czarne, jak to było na rynku w 
Lublinie. 
"Głupim jest, to ona!" - 
skarcił się po pewnej chwili i 
krzyknął do żołnierzy: 
- Wstrzymaj konie! 
Gdy furman szarpał lejcami, by 
zahamować toczący się wóz, Piotr 
ścisnął kolanami swoją szkapę i 
puścił się na róg ulicy. Nikogo 
tu już nie było, zewsząd 
spozierały ku niemu czarne 
bramy. 
- Ki diabeł? Chyba gdzieś 
tutaj weszły. 
Podniecony nadzieją już miał 
zsiadać z konia i biec to do 
tej, to do tamtej kamienicy, ale 
przypomniał sobie, że jest w tej 
chwili w obowiązku. Za rogiem 
stoi wóz z tak cennym ładunkiem, 
powierzonym jego opiece. Zaklął 
z cicha i wrócił do żołnierzy. 
- Ruszajcie ku arsenałowi! 
Był teraz wściekły na siebie, 
na ów rozkaz, który musiał 
wykonywać, na ten cały ładunek 
talarów i ortów. Na dodatek 
teraz właśnie opanowała go 
całkowita pewność, że to nikt 
inny, tylko ona, z dawna 
poszukiwana dziewczyna. Choć nie 
widział jej twarzy, przysiągłby, 
że to jej wzrok, a nie owego 
brodacza przyciągnął jego uwagę. 
Zagadnął jadącego obok 
żołnierza: 
- Widziałeś tu przed chwilą 
owe mieszczki na rogu? 
- Szedł ktoś, proszę 
jegomości. Jeśli się nie mylę, 
była to rodzina Timy. 
- Kto to jest Tima? 
- Stary giser warszawski. Robi 
niejeden sprzęt dla naszego 
arsenału. 
- Mówiłeś, że to rodzina. 
Znasz te mieszczki? 
- Nie bardzo przyglądałem się, 
proszę jegomości. Ale mi się 
widzi, że jedna to była jejmość 
giserowa, a druga... 
- Druga właśnie, ta w żółtym 
kornecie. 
- Chyba to ich córka, zdaje 
się żona sławetnego Dzianota. 
- Żona Dzianota? - zimny pot 
oblał skronie Piotra. 
Zamilkł. Od tej chwili kołysał 
się na siodle chmurny, 
zasępiony. 
"Niemożliwe - próbował się 
pocieszyć - to jednak nie była 
ona. Tamta nie mogła być niczyją 
żoną, bo ileż miała? Nie więcej 
jak siedemnaście, dziecko 
prawie. To nie ona, na pewno nie 
ona" - usiłował wierzyć 
odwrotnie niż przedtem. 
Przy obiedzie, który dzięki 
łaskawości swojego zwierzchnika 
jadł razem z nim, dopuszczony 
niby krewny do stołu, siedział 
dziś zasępiony, niewiele 
przegryzając. 
- Choryś czy co? - dziwił się 
Arciszewski. 
- Nie chory, wasza miłość. Bóg 
zdrowia nie poskąpił - odparł 
zmuszając się do jedzenia. 
Arciszewski przyjrzał mu się 
uważnie. 
- Już wiem, co w trawie 
piszczy. 
Piotr bąknął coś niewyraźnie i 
jadł teraz pośpiesznie. 
- Mój kochany, mówisz, żeś 
zdrów, ale to też choroba i nie 
taka łatwa do zgnębienia, jak 
się niejednemu wydaje. Czasem na 
całe życie zostaje i zadaje 
kalectwo duszy. Aleś ty, 
chłopcze, młody, cały świat 
przed tobą. Nie ta, to inna się 
znajdzie. Puśćże łyk gorzałki w 
gardło i nie trać nadziei. 
Byli u schyłku obiadowania, 
gdy nagle przed bramą arsenału 
odezwała się pobudka i prawie w 
tej samej chwili wpadł do izby 
cejkwart Mitwenz. 
- Wasza miłość! Król jegomość 
jedzie ku arsenałowi. Od Bramy 
Nowomiejskiej widać proporce 
gwardii królewskiej. 
Piotr w jednej chwili 
zapomniał o pannie z Lublina i 
poderwał się z krzesła. 
- Król jegomość? 
- Król do nas? - dziwił się 
także pan armatny. - Obiecywał 
rzucić okiem na arsenał, ale nie 
czekałem tak rychłej wizyty. 
Mitwenz, spędź jak najrychlej 
wszystkich puszkarzy na plac. 
- A rzemiosło, wasza miłość, 
petardnicy, stolarze i cieśle? 
- Wszystkich na plac 
wyprowadzić. 
Za chwilę bębny i fanfary 
witały nadjeżdżający orszak 
królewski. Władysław IV jechał 
dziś konno, co ze względu na 
jego tuszę bywało rzadkością. 
Widok króla na siodle, a nie w 
lektyce, jak go zazwyczaj 
widywano na mieście, podniecił 
żołnierzy. 
- Król konno! - wołali 
uradowani muszkieterzy i 
puszkarze. 
Zanim nakrapiany cętkami arab 
królewski zarył kopytami przed 
arsenałem, cejkwart Mitwenz 
huknął na całe gardło: 
- Wiwat król! 
- Wiwat król! - powtórzyli 
żołnierze. 
Pan armatny już witał 
Władysława u bramy, Piotr 
chwytał strzemię, by ułatwić 
królowi zsiadanie. 
- Łaska i honor dla nas 
wielki, najjaśniejszy panie - 
pokłonił się Arciszewski. 
- Zatęskniło mi się do was i 
waszego arsenału. Puść to 
strzemię, jeszcze sam zeskoczę. 
Tu, wśród żołnierzy, wraca 
człowiekowi lekkość do kości. 
Zsunął się dość sprawnie z 
siodła i już patrzył po 
szeregach muszkieterów i 
puszkarzy. 
- Widzę, że często jesteście 
na polu, gęby już opalone. 
I to spodobało się żołnierzom. 
Patrzyli teraz zachwyceni, jak 
Władysław szedł wzdłuż szpaleru 
puszkarzy, to tego, to owego 
klepnął dłonią po ramieniu. 
- Tego wąsacza skądś 
pamiętam... - przystanął w 
pewnej chwili. 
- Cejkwart Tobiasz Radzik, 
proszę waszej królewskiej mości. 
- Gdzieżem cię widział, nie 
pamiętam. 
- Pod Smoleńskiem, miłościwy 
panie. 
To znów przystanął przed 
szeregiem rzemieślników 
arsenałowych i słuchał relacji 
przełożonego nad armatą. 
Padały nazwiska: 
- Hans Languth z Swienfortu, 
petardnik. 
- Jan Klecki, puszkarz starego 
zaciągu. 
- Andreas Arszon, puszkarz 
starego zaciągu. 
- Henryk Buchner, fajerwerker. 
- Wacław Sermet, edelman 
artylerii. 
Gdy skończył się długi szereg 
starych puszkarzy, Arciszewski 
ogłaszał mniej liczne nazwiska 
artylerzystów nowego zaciągu. 
Padały nazwiska polskie, 
niemieckie, duńskie i 
holenderskie. Paweł Klik, Dawid 
Samsonowicz, Lorentz Peterson. 
Król interesował się każdym 
puszkarzem, pytał o narodowość, 
o dotychczasową służbę. Gdy 
podeszli do sporej grupy 
rzemieślników arsenałowych i im 
także nie szczędził król 
zainteresowania. 
Ludzi warsztatowych nie 
wszystkich znał pan armatny po 
imieniu, więc przychodził mu z 
pomocą cejkwart Mitwenz. 
- Najjaśniejszy panie, Gabriel 
Heller, tokarz z Drezna. 
- Tomasz Grening, płatnerz. 
- Bartosz Raszelski, ten, co 
lonty umie robić. 
- Abraham Roll, co na miedzi 
rysuje. 
- Sebastian z Wólki, cieśla. 
Byli tu ślusarze, minierzy, 
stolarze, pasamoniki i cały 
zastęp cieśli. Władysław szedł z 
wolna wśród szeregów, patrzył na 
cholewy, na szarawary i pasy, 
niekiedy odwracał głowę ku 
idącemu obok niego 
Arciszewskiemu i mówił: 
- Mundury trzeba im nowe. 
Sporo już masz, mości armatny, 
ludzi artyleryjskich, ale trzy 
razy więcej zdałoby się. 
- I jam tej myśli, miłościwy 
panie. 
Obejrzał tego dnia król 
znaczną część arsenału, 
przeszedł przez izby z 
muszkietami, lontami i kopiami, 
najdłużej zatrzymał się przy 
działach ustawionych poza 
budynkiem arsenału, których tu 
było kilkanaście, bo reszta 
stała na dalekim polu 
ćwiczebnym. Gdy mu Arciszewski 
pokazał pięć sporych armat, 
ściągniętych niedawno z 
Malborka, Władysław cmokał nad 
lufami z zadowoleniem i znów 
dodał: 
- Gdybyśmy takich mieli bodaj 
pięćdziesiąt. 
- Byle gotowiznę mieć, 
najjaśniejszy panie. 
Gdy skończono przegląd, 
Arciszewski pokłonił się nisko 
królowi. 
- Jeśli łaska waszej 
królewskiej mości, proszę do 
chudej mojej izby. 
- Nie inaczej myślałem. Zajdę 
do ciebie, bo wolę pogadać z 
tobą nie na moich pokojach, a 
tu, w arsenale gdzie pachnie 
prochem i mosiądzem. 
Pchnął więc zawczasu 
Arciszewski Piotra do swego 
pomieszkania, by zajął się 
oporządzeniem stołu, a sam 
prowadził króla wolno wokół 
zbrojowni, zaprzątając jego 
uwagę wielu szczegółami. Król 
chwalił, że i sztaby na 
odrzwiach pomalowane, a nie 
zaskorupiałe jak za czasów pana 
Grodzickiego, dojrzał, że i ogon 
u delfina na dachu przyczepiony, 
kiwał z uznaniem głową, gdy mu 
pokazano dziury w sufitach już 
wyrąbane na owe przemyślne 
windy. 
- Ho, ho, mój Arciszewski, 
inne tu życie. Z nieba mi 
spadłeś, znaczy się, z owej 
Holandii. 
Weszli do izby, w chwili gdy 
Piotr ustawiał już dzbany, misę 
z wędzonką i kufle. Zobaczywszy 
wchodzącego króla, nieco 
przybladł i wyprawiał się 
chyłkiem ku drzwiom. 
- A ten młokos kto? - zagadnął 
Władysław. 
- Urodzony Opacki. 
Sekretarzuje mi od niedawna i 
prowadzi rachunki. Niezłą mam z 
niego wyrękę, bo godny zaufania 
i na dodatek z przyjaznego mi 
rodu. 
- Niechże tu chwilę ostanie, 
ale chyba on nie tylko od 
papierów i kwitów. Koło działa 
chodzisz? - król spojrzał 
przyjaznym okiem na Opackiego. 
- Dopiero uczę się, miłościwy 
panie. 
- Z pióra gęsiego Turka nie 
ustrzelisz, jeno z działa - 
żartował król rozsiadając się 
przy stole i patrząc wesołym 
okiem na zastawę. - To lubię, 
kawał wędzonki i kubek. Lepszy 
smak niż w kucharskich 
frykasach. A pohulać ten twój 
sekretarz lubi, panie armatny? - 
pytał biorąc kubek z ręki 
Arciszewskiego. - Z gęby to 
trochę na kleryka patrzy. 
Krzysztof uśmiechnął się w 
odpowiedzi. 
- Otóż to, najjaśniejszy 
panie. Chodzi przybladły, bo 
upatrzył sobie w Lublinie jakąś 
ponętną mieszczkę, której mu ze 
łba nie wybiję. Dlatego ani do 
jadła, ani do napitku nieprędki. 
- Mieszczkę, powiadasz? - 
królowi zalśniły oczy i 
popatrzył z większą niż dotąd 
ciekawością na Piotra. - Widzę, 
niegłupi smyk, wie, gdzie szukać 
przysmaków. Nalejże mu, mości 
Arciszewski! Mój gołowąsie, 
mieszczka to cały smak. Nosa do 
góry ci nie zadrze, a szykiem 
czy giętką kibicią w kozi róg ci 
taka zapędzi zacną szlachciankę. 
Osobliwie we Lwowie mieszczki 
cieplejsze i zgrabniejsze od 
innych. 
Uśmiechnął się pod wąsem 
Arciszewski, wspomniawszy w 
duchu, że król jegomość miał 
wielki afekt do takiej właśnie 
lwowskiej mieszczki. Była dziś 
chorążyną w Mereczu, ale dawnymi 
czasy przywiózł ją król 
Władysław na swój dwór z grodu 
lwowskiego. 
Tymczasem stary rozpustnik 
weselał na twarzy, pociągał raz 
po raz z kubka i jeszcze nie 
dawał spokoju Piotrowi, który 
czekał na chwilę, by jak 
najprędzej wymknąć się z izby. 
- Powiedzże mi, mój Opacki, 
coś sobie w tej mieszczce 
bardziej upodobał, górę czy dół? 
No, gadajl 
- Osobliwie piękną twarz 
miała, najjaśniejszy panie! 
- E tam, widać, że młodzik z 
ciebie. Włosy podkręci, gębę 
pomaluje, okrasi się jakimś 
świecidełkiem, a nie w tym 
rzecz. Od góry do dołu trzeba 
było obejrzeć. Jaka tu, w sobie, 
i czy stopa lekka, bo to ważna 
rzecz. Jak spojrzysz na trzewik, 
też możesz wiedzieć, co się tam 
wyżej kryje. 
Piotr zarumienił się jeszcze 
bardziej. Nie wiedział, czy się 
śmiać, czy utrzymać powagę. 
- Najjaśniejszy panie, na 
pogrzebie to było, więc i strój 
żałobny. 
- Ach, na pogrzebie, 
powiadasz? - król jakby się 
stropił. 
Arciszewski wykorzystał ten 
moment, by opowiedzieć królowi o 
tumulcie w Lublinie. W miarę jak 
mówił, twarz króla pochmurniała. 
- Wiem, dlaczego to mówisz. 
Przecież w liście z Holandii 
pytałeś, czy prawda to, że 
ariany z Polski rugują. Wszystko 
robiłem, by ukrócić nienawiści 
religijne. 
- Ależ to, co się stało w 
Lublinie, to haniebne bezprawie, 
miłościwy panie. Któż je ukróci, 
jeśli nie król swoją powagą. 
- Tak się tobie wydaje. W 
Polsce cię nie było, więc nie 
wiesz, ile się nabiedziłem z 
fanatykami. Jeszcze dziś 
wspominają choćby o tym kleryku 
ze Skawinki, co żaków podszczuł 
przeciw różnowiercom. Nic o tym 
nie słyszałeś? 
- Niedawnom jest, miłościwy 
panie. 
Opowiedział król pokrótce, jak 
to było w wigilię Wniebowzięcia 
Panny Marii lat temu trzy 
zaledwie. Banda żaków 
krakowskich odbywszy z klerykiem 
ze Skawinki pielgrzymkę do 
Kalwarii Zebrzydowskiej napadła 
na dwór dysydenta i zrabowała do 
szczętu szlachcica. 
- Kazałem ich wywlec z 
kościoła jezuickiego w 
Jordanowie, gdzie się schronili, 
i siedmiu z nich postawiono w 
białych koszulach przed katem 
pod ratuszem krakowskim. 
Wszystkim, jak i głupiemu 
klerykowi, kazałem ściąć łeb 
toporem. Spokój był do tej pory 
jaki taki, a teraz znów 
zaczynają... 
Urwał, ale oburzenie nie 
schodziło mu z twarzy. Jakby bił 
się w tej chwili z myślami. 
- I o tym trzeba mi z tobą 
pomówić. Niechże nas samych 
zostawią. 
Gdy Piotr skłonił się i 
wyszedł, król zaczął: 
-Każę zbadać ten haniebny 
tumult, choć powiem szczerze, 
mój Arciszewski, dziś już nie 
mogę zbyt ostro wystąpić. 
Ogłupione żaki to nie 
najważniejsza w tej chwili 
troska królewska. Zaszedłem tu 
do ciebie i niejeden raz jeszcze 
zaglądnę, bo chcę być jak 
najbliżej swoich żołnierzy. W 
nich cała nadzieja... - Obtarł 
wąsy z kropel wina. Gdy 
pociągnął dłonią po wielkiej, 
nalanej twarzy, rysy zdawały się 
tężeć. - Bezpiecznie tu u 
ciebie? Nikt nie podsłucha u 
drzwi? 
- Głucho tu, miłościwy panie. 
Żadne słowo nie umknie poza 
ściany. 
Władysław pochylił się ku 
twarzy armatnego. 
- Czasy idą chyba najcięższe, 
a może i największe i w dziejach 
naszej ojczyzny. Albo nam zginąć 
w gnuśności i w tłuszczu, albo 
na wieki zdobyć wielkość i 
potęgę. Ze Szwedami ucichło, ale 
miecz otomański wisi ciągle nad 
ojczyzną. Od dwóch lat 
wstrzymałem Tatarom upominki, bo 
już zbyt długo trwała ta hańba 
ku pośmiewisku całego świata. 
Chan wściekły tylko czeka, by 
podszczuć na nas sułtana. Na 
razie udają pokój, a głupia 
szlachta w to wierzy. A 
tymczasem jedyna to chwila w 
naszych dziejach, by w 
przymierzu z Moskwą, z dzielną 
kozaczyzną, z Wenecją i z 
ujarzmionymi przez Turków 
narodami zgnieść bisurmańców. Tą 
tylko myślą żyję i po jej 
spełnieniu zamknę oczy w pokoju. 
Mówię z tobą poufnie, boś stary 
wódz i żołnierz, nie żadne 
paniątko. Niedawno przysięgę 
spełniłeś na wierność Koronie... 
- Najjaśniejszy panie, do 
grobowej deski będę ją miał w 
pamięci. 
- Wierzę. Pamiętam, jak to 
pisałeś jeszcze z Brazylii o 
tych, co to w deliach i 
złotogłowiach, więc bardziej 
ufam tobie niż panom senatorom. 
Powiedz, co sądzisz o takich 
zamiarach? 
- Porywająca myśl, 
najjaśniejszy panie, któż by za 
nią nie poszedł. Ale chan i 
sułtan mają olbrzymie wojsko, 
nader karne, nie swawolne jak 
nasza rozpuszczona szlachta. 
Trzeba mieć regimentów moc, 
zdatnych zaciężnych żołnierzy, 
regularne wojsko, zależne tylko 
od majestatu. 
- Słowa z ust mi wyjmujesz. 
Nalej! Byłeś w tych dniach w 
Ujazdowie? 
- Byłem, miłościwy panie. 
Gwardia waszej królewskiej mości 
pod Osińskim i Pacem dobrze się 
prezentuje, ale regimentów nie 
za wiele... 
- W Ujazdowie jest ich trzy 
tysiące, a poza Warszawą, 
rozumiesz, by szlachty nie 
drażnić, trzymam drugie tyle. 
Choć i ta gwardia, co stoi w 
Ujazdowie, kole w oczy wielkich 
panów. Oni chcieliby widzieć 
króla przy małym wojsku. 
- A sami mają potężne poczty. 
Wiśniowiecki, choć nie król, ma 
ponad sześć tysięcy żołnierzy. 
To samo, jak mówią, pan 
Lubomirski i Koniecpolski. 
- Ba, toś powiedział. Im 
wolno, królowi nie! Zawsze 
mówią, że majestatowi nic nie 
grozi, swymi piersiami go 
obronią. A oni muszą jakoby 
pilnować dalekich granic 
ojczyzny. 
- Pilnują granic, ale jeszcze 
bardziej swoich poddanych. 
- Utrafiłeś w sedno. Każdy z 
nich pan na swoich ziemiach, nie 
dla króla jego wojsko. Ja zaś 
mogę tylko liczyć na żołnierza 
zaciągniętego z własnej 
szkatuły, na gwardię i przede 
wszystkim na lud kozacki. 
Tu król zniżył głos, choć 
nikogo obcego nie było w pokoju. 
- Byłeś w Indii, gdy przed 
ośmioma laty naparli panowie na 
sejmie i z tych dzielnych 
Kozaków królewskich porobili 
poddane chłopstwo. 
- Słyszałem o tym na ziemi 
brazylijskiej, listy tam 
niekiedy miewając i krew się we 
mnie burzyła. Kozacy rejestrowi 
to jedyny w Polsce żołnierz 
regularny. 
- Nigdy tego schłopienia 
żołnierzy nie chwaliłem, a nawet 
dziś żałuję, żem się wtedy nie 
umiał sprzeciwić. I w tym, mój 
Arciszewski, moja rzecz 
najpoufniejsza. Słuchaj, mam 
zmowę z Kozakami. Przyrzekłem 
ich atamanom, że zwiększę po 
dawnemu liczbę rejestrowych i 
przywrócę im przywileje. A jeśli 
Turków zwyciężymy, to, Boże 
święty, ja z tych Kozaków zrobię 
najwierniejsze i najdzielniejsze 
wojsko Rzeczypospolitej. 
Rozumiesz, co za siła będzie 
wtedy u króla? Czterdzieści, 
nie, pięćdziesiąt tysięcy. 
Oczy królowi się zaiskrzyły. 
Wzrokowi było za ciasno w 
skromnej izbie arsenałowej. 
Władysław zwrócił twarz ku 
zielonym jaśniejszym oknom i 
patrząc w światło mówił: 
- I wtedy, mój Arciszewski, 
zobaczymy, czyja władza będzie w 
ojczyźnie, króla czy królewiąt. 
- Nagle jakby się spostrzegł, że 
za dużo powiedział, i znów 
nachylił się do armatnego. - 
Powiedz mi, Arciszewski, mój ty 
jesteś? 
- Czyjże, na miły Bóg, 
najjaśniejszy panie! Serce się w 
piersiach kraje, gdy słyszę 
takie pytanie. 
- Nalej! 
Wychylił szybko kubek wina. 
- I ty wypij na zdrowie i na 
pomyślność moich planów. 
- Zdrowie twoje, miłościwy 
panie! 
- Słuchaj! Zaznałeś wiele 
krzywd w życiu, więc łatwiej 
mnie zrozumiesz. Od lat 
zakładają mi pętlę na gardło. 
Tylko z pozoru uznają władzę 
królewską, judasze w rękę 
całujący. Za nic im król, po to 
on tylko, by dawał 
królewszczyzny, donatywy, 
dzierżawy i zaszczyty. Umrze 
który z paniąt czy królewiąt, 
sprobujże dać po nim 
województwo, starostwo swojemu, 
byś miał w nim poplecznika. 
Zaraz podstawią ci krewniaka i 
dozgonny wróg z magnata, jeśli 
król nie posłucha jego woli. 
Zwolni się buława czy pieczęć, 
to już jeden przez drugiego 
nastawa. Nawet, co twoje, 
zabiorą ci bezprawnie. Odkryli 
chłopi sól w Świerczy, we 
włościach pana wojewody 
krakowskiego, to Lubomirski - 
wbrew prawu - sam założył 
kopalnię, krocie na niej robi i 
nie słucha królewskiego rozkazu. 
A przecie sól do króla należy. 
Wiśniowiecki, zaś najeżdża nawet 
przeze mnie darowane 
królewszczyzny i każ mu stamtąd 
wyjść. W kułak się ze mnie 
śmieje... 
- Hańbo, hańbo! Włosy stają na 
głowie, miłościwy panie! 
- Nie koniec jeszcze. 
Odmówiłem pupilowi Albrychta 
Radziwiłła starostwa, to książę 
nos zwiesił i tak groził, 
sejmiki zwoływał, tak mącił, że 
musiałem ustąpić. Jak tu 
królować, święty Boże! A czy 
wiesz, mój Arciszewski, kiedy 
mnie lęk największy bierze? 
- Słucham, miłościwy panie. 
- Gdy patrzę na syna 
Zygmuntka. Uczę go od dziecka 
honoru i królowania, ale gdyby 
mu przyszło tak jak mnie męczyć 
się i borykać, to lepiej kamień 
u szyi, kamień u szyi, powiadam. 
Toteż, nim mi chłopię podrośnie, 
chciałbym królestwo urządzić, 
wzbić je w chwałę, uspokoić 
granicę od Turków i, co 
najważniejsze, zostawić mu 
wewnątrz kraju prawdziwą 
królewską władzę. Z nią tylko 
przyszłość kraju i narodu. Bez 
niej przepiją, przefrymarczą i 
rozszarpią na strzępy tę 
nieszczęsną ziemię. 
Zasapał się, wsparł głowę na 
dłoni. 
- Ale ja cięgiem gadam, a ty 
zaś nic - powiedział z 
nieoczekiwanym wyrzutem. 
- Panie miłościwy, serce mi 
bije od takich wielkich planów. 
Niejedno widziałem na świecie i 
to wiem, że te państwa silne, 
gdzie władza mocna u majestatu i 
gdzie żołnierz stały, choćby jak 
to u Olendrów. Wasza królewska 
mość, trzeba wojska jak 
najwięcej naściągać i listy 
przepowiednie rozpisać. Powołać 
pod broń zaciężnych żołnierzy, 
wziąć chłopstwo do dragonii, 
przysporzyć artylerii. Jeśli na 
dodatek Kozacy królowi powolni, 
to razem będzie wielka siła przy 
tronie. Gdy ją panowie zobaczą, 
posłuchają. 
- Listy przepowiednie, 
powiadasz? Co dnia nachodzi mnie 
ten zamysł, ale jeszcze wzdrygam 
się. Zawrzeszczą mnie, że bez 
sejmu wydaję listy zaciągowe. 
- Gdy groźba wielka, król może 
dać listy przepowiednie za wolą 
samego senatu. Za późno będzie, 
gdy już Tatarzy czy Turcy wjadą 
w granicę. 
- Słowo w słowo mówię to samo, 
ale waham się. Kanclerz wzywa do 
ostrożności. Trzeba, powiada, 
urobić naprzód senatorów 
rezydentów. 
- Bywa, że zbyt długie wahania 
gubią wielkie zamiary. Miłościwy 
panie, skoro dostąpiłem łaski 
słuchania z ust królewskich o 
tak niezwykłych sprawach, 
nadmienię jeszcze jedno. 
Kanclerz Ossoliński, wszyscy to 
mówią, najwierniejszy królowi 
minister. Niechże listy 
przypieczętuje, a choćby potem 
psioczyli, wojsko zawczasu 
stanie. Nie daj zaś, Boże, by 
wszystko na sejm puścić, bo 
diabli wezmą i wyprawę, i 
nadzieję wzmocnienia władzy 
królewskiej. Wtedy zresztą 
wcześniej i więcej będzie 
wiedział o zaciągach sułtan niż 
niejeden szlachcic w ojczyźnie. 
- Konstytucja jest, żeby się 
sejmu pytać o wojnę. 
- Zła to konstytucja, co wiąże 
królowi ręce w każdym 
poruszeniu. 
- Ossoliński, powiadasz, 
przypieczętuje listy królewskie? 
Ossoliński wierny mi kanclerz, 
to pewna... 
Nastała cisza, Władysław 
pogrążył się w myślach. 
Arciszewski uszanował milczenie 
króla i czekał na jego słowa. Na 
dworze dały się słyszeć bębny i 
rozkazy. Z dalekiego pola 
ćwiczebnego nadbiegł w tej 
chwili odgłos wystrzałów. 
Władysław ocknął się, powstał. 
- Ćwiczą twoi puszkarze. Miły 
ten pogłos dla ucha. 
- Nie marnują czasu, miłościwy 
panie. Próbują nowe działa. 
- Falkonety, jeśli ucho nie 
myli. 
- Tak jest, najjaśniejszy 
panie. Lekkich armat najwięcej 
nam potrzeba, łatwiejsze do 
dalekiej wyprawy. Za kilka dni 
będziemy mieli dwa działka 
przenośne. 
- Przenośne, powiadasz? - 
zaciekawił się król. - Takich 
jeszcze nie widziałem. 
- Wymyśliłem je w Brazylii, 
gdzie przyroda do tego zmuszała. 
W czasie tamtejszych deszczów 
każde cięższe działo to jeno 
kula u nogi. 
- I u nas na południu szlaki 
nader niedogodne. 
- Toteż zdałoby się takich 
dział mieć kilkanaście. Dwa 
sporządzone na próbę lada dzień 
przyśle mi giser Tima. Poza tym 
umyśliłem ściągnąć do Warszawy 
mistrza Getkanta, który o 
wielkim moździerzu myśli i już 
podobno na schyłku ma wynalazek. 
- Dajże mi znać, gdy to 
wszystko będzie gotowe. Zresztą 
będę tu teraz bywał częściej. 
Byle mi tylko twoi puszkarze 
gęściej strzelali, bo gdy ich 
słyszę, mój Arciszewski, 
zapominam o paniątkach i panach 
senatorach. Bądź zdrów, za kilka 
dni znów przyjadę. To, cośmy 
mówili o Tureckiej wojnie, 
rozumiesz, kamień w wodę. O 
Tatarach tylko myślimy. 
- O Tatarach - potwierdził z 
uśmiechem Arciszewski i 
prowadził króla ku bramom 
arsenału. 
Rozdział VIII 
Od tego dnia król bywał 
częstym gościem w arsenale. 
Przyjeżdżał bez żadnej 
zapowiedzi, to rano, to 
wieczorem. Jakby dla niepoznaki 
wpadał bez orszaku we trzy, 
cztery osoby, zawsze konno i z 
niezwykłą pasją lustrował sprzęt 
artyleryjski i żołnierzy. Kazał 
bić z dział, ujeżdżać konie, 
robić próby z pośpiesznym 
przetaczaniem armat. 
Bywało też, że przywoził ze 
sobą młodego Zygmunta i wiódł go 
do ustawionych dział. Gdy przy 
pierwszym wystrzale kartacza 
chłopiec zapłakał z przerażenia 
i zdawało się, że ogłuchł na 
chwilę, król pogłaskał go po 
głowie i napomniał: 
- Gdy ma huknąć, gębę otwórz, 
nie będzie ci w uszach dzwonić. 
Ale już przy następnych 
wystrzałach cieszyło go 
opanowanie dziecka i wpadał w 
zachwyt, gdy młody królewicz 
zbliżał się do kartauna, 
obmacywał gorącą lufę i zaglądał 
pod koła i wasąg. 

- Dajcie mu lont do ręki - 
wołał uradowany król, mrugając 
znacząco do pana armatnego. 
Wtedy sam Arciszewski brał 
lontownicę od puszkarza, udawał, 
że przytyka ją do ognia i dawał 
królewiczowi zimny lont do ręki, 
z rozkazem przytknięcia do 
działa. Wtedy skądś z boku 
rozlegał się wystrzał kartauna. 
Łamała się w oddali utrafiona 
pociskiem ćwiczebna szopa i król 
krzyczał: 
- Trafiłeś, Zygmuntku! Dzielny 
z ciebie puszkarz! 
Młody Waza robił się wtedy 
poważny i nadymał wargi. 

- To nie ja trafiłem. Bez 
ognia działo nie wystrzeli. Ale 
chciałbym takie mieć i sam końmi 
powozić - mówił ku nowej uciesze 
króla. 
- Jak podrośniesz, pan armatny 
dostawi ci takich dwadzieścia, 
co ja mówię, pięćdziesiąt. 
- Dostawię, królewiczu - 
potwierdzał z powagą armatny. 
Za trzecim pobytem w arsenale 
król, zaraz po przyjściu, 
bardziej niż zazwyczaj 
podniecony, nawet nie lustrując 
żołnierzy, kazał się prowadzić 
do izby armatnego. Ledwie drzwi 
się zamknęły, powiedział do 
Arciszewskiego: 
- Pora coraz bardziej gorąca, 
rozumiesz. Trzydzieści dział co 
najlepszych poślij pod Lwów, 
chciałbym, by tam stanęły około 
piętnastego maja. 
- Stanie się według woli 
królewskiej. Nocą armaty 
wyprowadzę. 
- W mig chwytasz moje myśli - 
pochwalił król. - Pytałem 
astrologów i uczonych, mówią, że 
lato będzie ciepłe i jesień ma 
przyjść prawie niedżdżysta. A 
zatem chciałbym w sierpniu z 
pomocą Bożą... Jak ty myślisz? 
Niby zadawał pytanie, ale 
wcale nie oczekiwał odpowiedzi. 
Pochłonięty oszałamiającym go 
planem wpatrywał się w własną 
wyobraźnię i mówił: 
- Wszystko już widzę jak na 
dłoni. Staje mi przed oczyma 
wymarsz całego wojska, stary 
szlak na Chocim, dalej na 
Budziak między Prutem a 
Dniestrem... Lada dzień puszczę 
te listy przepowiednie... 
- W tym rzecz, najjaśniejszy 
panie! 
- Nic mnie już od tego nie 
odwiedzie. Jutro i tobie przyślę 
nowe pieniądze, by dalej rósł 
sprzęt, mnożyły się beczki 
prochu - by i buty były, jak się 
patrzy, i mundury. A jutro nie 
zapomnij, trzydzieści dział 
zawczasu... pod Lwów. 
Jak wpadł nagle podniecony, 
tak też szybko, po kilku 
minutach pobytu, wsiadł z 
powrotem na konia i popędził 
samopięć z dworzanami w stronę 
Ujazdowa. 
Cały arsenał, wszyscy 
puszkarze, muszkieterzy i 
rzemieślnicy byli dumni z owych 
wizyt królewskich. Zresztą 
jednocześnie z tym zaszczytem 
spadały na nich dobrodziejstwa. 
Król podsyłał postawy płótna i 
wełny na nowe mundury, skórę na 
buty, niekiedy kazał przetaczać 
kilka beczek wina do arsenału. 
Mieszczanie warszawscy: szewcy, 
krawcy, siodlarze, mieli teraz 
sporo zamówień od pana 
armatnego, szyli pospiesznie 
szarawary, kolety, pasy, 
ładownice, buty i kalety. 
Pod koniec tygodnia wrócił 
Siemianowicz z Torunia i 
wyładowywano ze szkut wiślanych 
całe stosy muszkietów. Każdy 
człek w arsenale miał teraz po 
uszy roboty, więc nie brakowało 
jej i Piotrowi. Krzątał się po 
polu ćwiczebnym, po kancelarii 
arsenału, po warsztatach, a 
jeszcze trzeba było biegać po 
mieście z rozlicznymi zleceniami 
armatnego. Ten ostatni obowiązek 
najmniej mu ciężył, bo każdej 
wyprawie na miasto towarzyszyła 
nadzieja napotkania panny z 
Lublina. Niemniej jednak 
nadzieje się nie spełniały, 
każdy dzień poszukiwań kończył 
się coraz smutniejszym zawodem. 
Wtedy wieczorem, po całodziennej 
pracy, która zaprzątała umysł, 
młody człowiek zapadał to w 
marzenia, to w apatię. 
Leżąc na żołnierskim tapczanie 
w izbie przyległej do 
pomieszkania armatnego, niekiedy 
godzinami patrzył w olej 
dogorywający w lampie i pogrążał 
się w rozterce i zwątpieniu. 
"Trzeba to ze łba sobie wybić, 
bo ani spokoju, ani radości. 
Zapomnieć o niej i być 
beztroskim jak tylu innych 
młodych ludzi" - mówił do 
siebie, ale były to czcze 
postanowienia, bo za chwilę na 
nowo o niej myślał. 
Najbardziej cieszył się, gdy o 
takiej wieczornej porze wzywał 
go do siebie dowódca artylerii. 
Jak za dotknięciem różdżki 
czarodziejskiej znikały wtedy 
tęsknoty i otrzeźwiony, wyrwany 
ze zwątpień szedł do izby 
generała. 
O takiej porze cicho było na 
dworze, nie słyszało się 
musztry, klątw żołnierskich ani 
szczęku muszkietów. Jedynie z 
rzadka samotny okrzyk warty 
leciał nad dachami gmachu i 
przypominał, że to jednak 
arsenał. Izba armatnego 
nabierała wieczorem swoistego 
wyglądu. Ginęły w półmroku nagie 
ściany, a odwrotnie, rozrastał 
się lśniący pośrodku stół, 
zasłany księgami i rysunkami, na 
których kładło się złociste 
ciepło świec z lichtarza. Inny 
też bywał o tej porze siedzący 
za stołem pan armatny, bez 
żupana i pasa, w koszuli 
rozchełstanej na piersiach. 
Wydawał się Piotrowi mniej 
żołnierski, ale młodszy, bo biel 
kołnierza gładziła mu ostre rysy 
twarzy. 
Arciszewski rzucał nieznacznie 
okiem na podkrążone oczy 
adiutanta, udawał, że nie 
dostrzega braku krwi na jego 
twarzy, i mówił: 
- Siadaj tu i patrz na 
rysunki! 
Raz były to szkice mostołodzi, 
zamówionych przez Krzysztofa w 
Pucku, innym razem rysunki 
falkonetów, ciężkich kolubryn 
czy pomniejszych oktaw i 
moździerzy. Pochylali się obaj 
nad kartami i młody człowiek 
słuchał objaśnień dowódcy, nie 
skąpiącego mu swojej 
artyleryjskiej czy inżynierskiej 
wiedzy. Kiedy indziej 
Arciszewski brał oprawny w skórę 
foliał, wypieszczony przez 
introligatora i mówił z ojcowską 
ciepłotą: 
- Wszystkiego musisz się, 
chłopcze, uczyć, by nie być 
tępym jak większość naszej 
szlachty, co tylko ufa karabeli. 
Jeśli chcesz zostać oberszterem, 
tę księgę musisz umieć na 
pamięć. 
- Co to takiego, wasza miłość? 
- Dzieło o artylerii Hiszpana 
Diego Uffano, niedawno 
ogłoszone, które przywiozłem z 
Holandii. 
Piotr pochylał się nad księgą, 
pochłaniał wzrokiem misterne 
rysunki i dostawał wypieków. 
Zapominał o pannie lubelskiej i 
zamiast utęsknionej twarzy 
podziwiał teraz kunszt 
artyleryjski wyłożony w księdze. 
- Patrz tutaj, byś wiedział, 
jako działo, gdy koni 
niedostawa, prowadzić. Jak 
widzisz, spora to armata, więc 
trzy liny potrzebne, a ile ludzi 
do ciągnienia? Popatrzże! 
- Dwadzieścia człeka tu widzę. 
To znów uczył go, jak działo 
"w baszcie potajemnie zasadzić, 
jak go prowadzić na górę bardzo 
przykrą". 
- Trzeba, widzisz, wbić pal 
dębowy, gruby niemal na człeka, 
liny na nim wkoło zahaczyć i 
zamiast w górę, kędy koniom 
ciężko, w dół, ku dołowi liny 
ciągnąć, a działo się w górę 
wywlecze. Nie daj Boże, byś 
wtedy zapomniał o 
zabezpieczeniu, co też zresztą 
zabaczył ów hiszpański 
indzinier. Gdyby się liny 
zerwały, już po armacie, bo się 
na dół potoczy i roztrzęsie. 
Krok w krok trzeba bele i 
kamienie podsuwać z zadu, 
zwłaszcza że i koniom będzie 
łatwiej odsapnąć. 
Siedzieli tak nad rysunkami i 
przymierzali, jako baterię w 
ziemię wpuszczoną uczynić, jak 
"municją" prowadzić, jak 
ustawiać w lufie kąty podług 
celu. 
Jednego takiego wieczoru 
Arciszewski wyjął z szuflady 
jeszcze inne rysunki. 
- Jutro sobota, a najdalej w 
poniedziałek wpadnie do nas król 
jegomość, bo ciekaw nowych 
działek, które zamówiłem u 
warszawskich giserów. Skoczysz 
mi jutro do sławetnego Timy z 
upomnieniem, by przed niedzielą 
dostawił działka. Znasz tego 
gisera? 
- Niestety nie poznałem go 
dotąd i nie wiem, gdzie jego 
pomieszkanie. 
- Warsztaty i kuźnie ma na 
Nowym Mieście, a mieszka na 
Rynku. Z rana jednak raczej 
znajdziesz go przy kuźniach. 
Działa widziałem, chyba już 
gotowe, ma tylko przymocować do 
nich herby królewskie. Napomnij 
go do pośpiechu, choć - Bogiem a 
prawdą - opieszałym on nie jest. 
Piotr myśląc, że na dziś 
koniec posłuchania, poderwał się 
z miejsca. 
- Według rozkazu, wasza 
miłość. 
- Czekaj! Nie tylko o to mi 
chodzi. Widziałeś tu kiedyś 
małego królewicza? 
- Kto go nie widział, mości 
generale, wszyscyśmy go 
pokochali. 
- Ano widzisz, udał nam się 
syn królewski, tyle że zbyt 
wątły jak na te dostatki, w 
jakich żyje. Król jegomość 
świata bożego poza nim nie 
widzi, trzeba nam pamiętać o 
ojcowskim sercu. Poproś mistrza, 
by wedle tych oto rysunków odlał 
ze dwadzieścia maleńkich 
falkonetek, takich, jak znaczę, 
na ćwierć łokcia. Muszą być tej 
samej urody i tak ruchome jak 
prawdziwe działa, skoro mają być 
zabawką królewicza. Poślemy je 
Zygmuntowi, niech się od 
maleńkości uczy artylerii. 
- Wasza miłość o wszystkim 
myśli - wyrwało się z ust 
Piotrowi. 
- Król jegomość tyle serca ma 
dla arsenału, niech więc widzi, 
że umiemy się odwdzięczyć. A 
syna chce mieć wojennego, to 
niechże ten mały bawi się 
armatą. To chyba na dziś 
wszystko, mój Piotrze. 
- Kłaniam się waszej miłości - 
Piotr miał się do wyjścia. 
- Aha! Czekaj no! Może się 
zdarzyć, że pan Tima cię poprosi 
do pomieszkania w gościnę, to 
chocieś szlachcic, nie gardź 
mieszczańskim domem. 
- Zacny mieszczanin nie gorszy 
od herbowego. Zresztą ja ubogi 
szlachcic, nosa mi nie 
zadzierać. 
- Nie znaczy to, byś się tam 
miał zasiedzieć, choć gadają, że 
u mistrza Timy panna urodziwa... 
- Broń Panie Boże, wasza 
miłość. O jednej tylko myślę, za 
nic mi wszystkie najgładsze. 
Uśmiechnął się jakoś ponuro 
Arciszewski. 
- Ki diabeł! Na zakonnika mi 
idź, nie na żołnierza, skoroś 
się jednej uczepił. A teraz 
wracaj do siebie i wyśpij się. 
Nie myśl mi cięgiem o jednej 
podwice, bo oczy masz od 
niewczasowania podpuchnięte. Z 
Bogiem! 
- Z Bogiem, wasza miłość! 
Rozdział IX 
Drugiego dnia po południu 
Piotr wybrał się do ludwisarza. 
W warsztatach na Nowym Mieście 
Timy nie zastał. Pracujący tu 
rzemieślnicy objaśnili go, że 
pryncypał sobotnie popołudnie 
spędza zawsze w domu, nie tyle 
zawczasu świętując, ile 
porządkując rachunki w swoim 
kantorku. 
Piotr pierwszy raz będąc w 
ludwisarskich szopach napatrzył 
się przy okazji wielkim 
glinianym formom, potężnemu 
piecowi, od którego żar bił na 
kilka sążni, i kilku dzwonom 
sporej wielkości, jeszcze 
chropawym, niedawno widać 
odlanym. Gdy spytał o działka, 
starszy z czeladników, 
zastępujący tu mistrza, 
przyjrzał mu się od stóp do 
głowy i powiedział nieufnie: 
- Są, proszę waszmości, ale 
pokazać nie pokażę. Mistrz 
polecił, by bez jego wiedzy 
nikomu ich nie wystawiać na 
widok. 
- Z arsenału jestem, od pana 
armatnego. 
- Wierzę waszmości, ale mnie 
się trzymać woli pryncypała. 
- Nieufne łyki! - burknął 
Piotr i odszedł urażony. 
Niemniej jednak, gdy szedł ku 
Staremu Miastu, odleciało go 
wzburzenie, a nawet przyznał w 
duchu rację czeladnikowi. Jasne 
było, że to z polecenia pana 
armatnego zarządzono ową 
ostrożność. 
Przez Bramę Nowomiejską ledwie 
się przecisnął. O tej porze był 
tu wielki ruch wozów, 
opuszczających miasto przed 
niedzielą. Umykały też poza 
bramę całe sznury przekupniów z 
kobiałkami i wszelakiego rodzaju 
domokrążców, mających 
pomieszkanie na przedmieściach. 
Na Rynku pierwszy napotkany 
przechodzień objaśnił Piotra, 
który to dom służy za 
pomieszkanie rodzinie sławetnego 
Timy. Za chwilę sekretarz 
przełożonego nad armatą stał na 
kamiennych schodkach przed 
ciemnymi dębowymi drzwiami i 
chwytał za żelazną kołatkę. 
Na pierwszym piętrze poruszyły 
się okiennice i dał się stamtąd 
słyszeć młody kobiecy głos: 
- Kto tam? 
Piotr podniósł głowę, pewny, 
że to pewnie owa dzierlatka, o 
której mówił pan armatny, ale 
dojrzał tylko dłoń i rąbek 
uciekającego rękawa. 
- Czy zastałem sławetnego 
mistrza Timę? Przychodzę od pana 
armatnego - krzyknął w stronę 
okna. 
U góry słychać było pomieszane 
szepty i po krótkiej chwili 
odezwał się z okna inny głos, 
stateczniejszej białogłowy. 
- Jest, proszę waszmości, 
zaraz otworzymy. 
Ktoś już stukał obcasami po 
drewnianych schodach i zaraz 
potem poruszyła się we drzwiach 
zasuwa. W półmroku mało 
widocznej sieni Piotr posłyszał: 
- Witamy waszmości! 
- Co to? Na cztery spusty się 
zamykacie? - powiedział Piotr z 
niejaką ironią, uważając, że 
pozycja sekretarza generała 
artylerii upoważnia go do 
stanowczego tonu. 
- Daruj, waszmość, żołnierstwa 
teraz sporo w mieście, a ludzie 
wśród nich bywają lada jacy. 
Proszę tędy - wskazywała drogę - 
prosto przez sień, na tyłach 
kantorek mojego męża. 
Teraz dopiero Piotr 
spostrzegł, że owa kobieta w 
fartuchu, od którego biło w nos 
szafranem i ciepłym pieczywem, 
to żona gisera. Stojąc już w 
głębi mrocznej sieni skłonił się 
szarmancko i powiedział: 
- Piotr Opacki jestem, 
sekretarz pana armatnego. 
- Miło mi powitać waćpana... 
Zdawało się, że chce jeszcze 
coś powiedzieć, ale już byli 
przed drzwiami kantorka. 
- To tu, proszę jejmości? 
- Tu, waćpanie - potwierdziła 
drzwi uchylając. 
Piotr stanął w progu, na 
wprost mahoniowego biurka, nad 
którym widać było pochyloną 
postać mieszczanina. Izba była 
urządzona dostatnio. Pod 
lunetowym sklepieniem stała 
potężna szafa gdańska, ozdobiona 
polerowanymi rzeźbami i 
srebrnymi antabkami, po jej 
bokach dwie przysadziste, też 
rzeźbione skrzynie, a tuż przy 
drzwiach kanapa pokryta 
gniecioną w kwiaty skórą. Od 
podłogi świeżo wymytej przed 
niedzielą wiało zdrową wilgocią, 
a czystość każdego sprzętu 
mówiła o schludności domostwa. 
Widząc to wnętrze zasobne, o 
ładzie gospodarskim, jakiego nie 
widywał dotąd w dworkach 
szlacheckich pod Lublinem, Piotr 
nieco się skłopotał i stracił na 
pewności siebie. Nigdy dotąd nie 
był w mieszczańskim domu 
warszawskim i nie wyobrażał 
sobie takiego ładu i dostatku. 
Co więcej, niedawno myślał, że 
zastanie tutaj mieszczucha w 
skórzanym fartuchu, odzianego 
jak owi czeladnicy przy 
mosiężnych dzwonach na Nowym 
Mieście, a tymczasem miał przed 
sobą człowieka o rozumnych, 
myślących oczach, o ujmujących 
rysach twarzy, a przy tym 
ubranego w jedwabny żupan i na 
dodatek z gęsim piórem w ręce. 
Znów powtórzył swoje nazwisko 
i powołał się na pana armatnego, 
co zwykł był mówić z pewną dumą, 
szczycąc się swoim 
zwierzchnikiem. 
- Witajże, drogi gościu! Z 
całego serca witam waszmość w 
skromnym domostwie. Jakże tam 
zdrowie pana armatnego? 
- Dzięki Bogu, przy dobrym on 
zdrowiu. Przysłał mnie, by 
upewnić się, czy w poniedziałek 
o świcie działka będą w 
arsenale, bo król jegomość 
ciekaw je widzieć. Byłem w 
szopach mistrza, alem tam 
niczego nie dopiął, bo wielce 
przebiegli twoi czeladnicy, nie 
dali do działek dostępu. 
Słysząc to giser uśmiechnął 
się pod wąsem, widać mu 
schlebiało, że ma tak zaufaną 
czeladź. 
- Mówił mi pan Arciszewski, że 
teraz sporo Ormian i Persów 
myszkuje po mieście, a działka 
przecież nowej indzinierskiej 
roboty. Gotowe są, proszę 
waćpana, i herby na nich już 
wygładzone. Jako się rzekło przy 
umowie, w poniedziałek z rana 
będzie je miał pan armatny w 
arsenale. 
- To i chwała Bogu, ucieszy 
się pan Arciszewski. 
- Pan armatny człek światowy, 
myśli zapewne, że tylko u 
Olendrów solidne rzemiosło. 
Mistrz Tima nigdy nie zawodzi, 
mój młodzieńcze... 
Trochę nie spodobało się 
Piotrowi owo bezceremonialne 
napomknienie o adolescencji, ale 
nie robiąc z tego kwestii, 
pochwalił gisera za punktualność 
i wyjąwszy zza pazuchy rulon 
przystąpił teraz do sprawy owych 
królewskich zabawek. Mistrz Tima 
zaciekawił się, przeglądał 
rysunki, szeleścił skręcającym 
się krnąbrnie papierem i zaczął 
cmokać z jakimś młodzieńczym 
podziwem. 
- Fi! Fi! Czegoś takiego 
jeszcze w moim życiu nie 
robiłem. Urzekające cacka! Aleś 
mi waszmość sprawił przyjemność. 
Wielka radość dla mnie, że moją 
robotą będzie się bawił syn 
królewski. Ucieszy się tym i 
cała moja rodzina. Jeśli 
waszmość nie pogardzi domem 
mieszczańskim, to proszę teraz 
do izby na górę, pokażemy to 
białogłowom. 
Podobał się Piotrowi gospodarz 
i jego schludny dom, ale zrazu 
wymawiał się: 
- Pora mi do arsenału. Zbyt 
długo zabawiłem szukając waćpana 
w ludwisarni. 
- Jak to? Gardzisz 
mieszczaninem? 
- Broń Boże! Zresztą sobota, 
dom asana w przedniedzielnym 
kłopocie. 
- U starego Timy w sobotę do 
południa kończy się wszelkie 
domowe ochędóstwo. Teraz to 
tylko suknie do kościoła 
prasują. 
Tima, choć często wspominał o 
skromności swojego 
mieszczańskiego obyczaju i 
ubóstwie pomieszkania, nie robił 
wcale wrażenia człowieka 
zakłopotanego przed szlachcicem. 
Miał w sobie mieszczańskie 
dostojeństwo, które - Bogiem a 
prawdą - spodobało się Piotrowi, 
zwłaszcza że wspomniało mu się w 
tej chwili mizerne życie 
szlachty sąsiedzkiej z okolic 
Opatowa, u której często gęsto 
ani pióra, ani papieru w domu 
nie ujrzałeś. 
Poszli na górę po 
wymoszczonych chodnikiem 
schodach. Piotr podziwiał po 
drodze krętą, plecioną w 
drewniany warkocz poręcz i 
ciężką, mosiężną latarnię, 
przedziwnie kunsztownej roboty.
`ty
Część pierwsza (c.d.)
Rozdział IX 
(c.d.)
Mistrz ludwisarski nie bez 
dumy wprowadził gościa do 
wielkiej, bogatszej niż kantor 
izby. Były tu meble dostatnie, 
ciężkie, fotele, których pełna 
uroda skryta była pod szarymi 
pokrowcami, niemniej jednak 
nęciły ku sobie miękkim 
oparciem. Wielką ozdobą 
pomieszkania były makaty 
tureckie i kilka obrazów o 
złotociemnych barwach. Pośrodku 
głównej ściany wisiał portret 
kobiety, która jak żywa wodziła 
za Piotrem oczyma. 
Widok malowanej postaci 
zaskoczył Piotra. Te oczy były 
nie tylko żywe, wciąż za nim 
chodzące, ale chyba już raz 
widziane. Zdziwienie gościa nie 
uszło uwagi Timy, który z 
zadowoleniem badał wrażenie, 
jakie na szlachcicu robi jego 
mieszkanie. 
- To moja małżonka lat temu 
dziesięć. 
- Piękna twarz i chyba nie 
lada mistrz ją malował. 
- Obrazy jego pędzla znajdzie 
waszmość i na królewskim dworze. 
- Mistrz Tima nie powstrzymał 
się od tej pochwały. 
Gdy usiedli w fotelach, 
gospodarz zawołał ku uchylonym 
drzwiom: 
- Chodźcie obie z matką. Mamy 
miłego gościa. Przygotujcie też 
coś niecoś, bo mu spieszno, a 
bez kubka petercymentu nie 
wypuszczę go z domu. 
Za drzwiami rozległy się 
zakłopotane szepty. Zdawało się 
Piotrowi, że toczy się tam jakiś 
pośpieszny spór, ale dosłyszał 
tylko kilka słów: 
- Idźże, nie ociągaj się! 
- Jakże to, w fartuchu się 
pokażę? 
Wreszcie nadbiegł z korytarza 
głos Timowej: 
- Zaraz wejdziemy, tylko 
poczęstunek przygotujemy. 
- Musisz waszmość wybaczyć - 
mistrz pochylił się do Piotra - 
żadna tu nie wejdzie, zanim się 
przed lustrem nie pokręci. 
Dopiero po dłuższej chwili 
wsunęły się do izby dwie 
kobiety. Żona gisera szła 
przodem, niosąc przed sobą spory 
gąsiorek i kubki, za nią kryła 
się córka Timów ze srebrną tacą 
w rękach. Wraz z wchodzącymi 
wpłynął do izby ten sam zapach 
świeżo pieczonych ciast, jaki 
niedawno powitał Piotra w 
korytarzu. 
- Moja żona i córka - mówił 
już Tima. - A wy, moje drogie, 
poznajcież pana Opackiego. 
Piotr podniósł się z krzesła, 
ale nim zdążył wypowiedzieć 
pierwsze słowo, oniemiały mu 
usta. Przed nim stała dziewczyna 
z Lublina. Patrzył olśniony. Ona 
nie zdawała się zwracać na niego 
uwagi, szła lekko z rzęsami 
spuszczonymi na zarumienione 
policzki. W całej postaci nie 
znać było na pozór żadnego 
zakłopotania, ale wprawne oko 
matki dostrzegło, że srebrna 
taca stawiana przez córkę na 
stole drga z lekka na mahoniowej 
desce. 
- Anielciu, poznajże jegomości 
- powtórzył Tima. - To zaufany 
pana armatnego. 
- Oczom nie wierzę - bąkał 
Piotr. - Chyba Bóg zrządził... 
Stary giser patrzył na oboje 
młodych nic nie rozumiejąc, 
natomiast jego żona powiedziała 
w tej chwili z całą swobodą: 
- Obie pamiętamy waćpana z 
Lublina. Nawet mi było dziwne, 
żeś mnie waćpan nie poznał w 
bramie. 
- Przepraszam. W głowie mi nie 
postało, że tu właśnie panie 
napotkam. 
Teraz Tima rozłożył ręce 
serdecznym gestem. 
- Boże święty, to i ja znam 
waćpana, tyle że z opowieści. 
Bóg łaskaw dla mnie, skoro mi 
zesłał tak zacnego gościa, 
któremu wdzięczność winna moja 
rodzina. Honorowo znalazłeś się 
tam waszmość, więc czym chata 
bogata, tym rada. Siadajże, 
siadajże, to mi dopiero okazja! 
Piotr nie widział 
wyciągniętych ku niemu rąk 
mieszczanina, patrzył nadal w 
dziewczynę. Pierwszy raz widział 
ją w całej urodzie, jeszcze 
piękniejszą niż w dawnych 
ciężkich sukniach żałobnych, w 
jakich trwała po dziś dzień w 
jego wspomnieniu. Prawdę mówiąc, 
nie wiedział w tej chwili, 
jakiej tam barwy jej suknia i 
jakiego kroju, bo patrzył tylko 
w twarz dziewczyny. Aniela, 
ośmielona wrażeniem, jakie 
wywarła na młodym człowieku, 
powróciła już do całkowitego 
spokoju i powiedziała z 
filuternym uśmiechem: 
- Widziałyśmy tu kiedyś 
waćpana na ulicy, ale z konia 
toś nas nawet dostrzec nie 
raczył. 
- To panie były? Jakiż głupiec 
ze mnie, Boże święty! 
Ugryzł się w język, by nie, 
wyznać, że przecież wrócił wtedy 
w uliczkę i na darmo ich 
poszukiwał. 
- Widziałem z konia obie panie 
w towarzystwie jakiegoś 
mieszczanina, ale Bóg mi rozum 
wtedy odjął i pomyślałem, że się 
mylę. Zresztą w błąd wprowadził 
mnie mój żołnierz, mówiąc, że to 
sławetny Dzianot z żoną i 
teściową. 
Młoda dziewczyna oblała się 
znowu pąsem, a matka na widok 
jej rumieńców ściągnęła nieco 
brwi i szybko zagadnęła: 
- My tu mówimy i mówimy, a 
waćpan nic w ustach nie ma. 
Skosztuj naszego ciasta, choć 
jeszcze ciepławe. 
Ludwisarz jednak nie dał się 
odwieść od tematu. Roześmiał się 
na całe gardło i powiedział: 
- To już z Dzianota zięcia mi 
robią? A bodajby ich! 
- Nie rozumiem, dlaczego tak 
się oburzasz - napomniała go 
żona. 
- Za wcześnie, moi złoci, za 
wcześnie. Dopóki u ołtarza nie 
była, nie plotkować im o 
dziewczynie. A waszmość cukrami 
się dławisz, a nic nie pijesz. 
Spróbuj no tego wina, niezły 
tokaj. I mnie przy tobie ciągnie 
ochota do kubka, bo kto od pana 
armatnego, ten mój gość 
najmilejszy. Twoje zdrowie, 
waćpanie, Bóg zapłać, żeś mi 
białogłowy uchronił przed hańbą 
i nieszczęściem. 
Po tych słowach ludwisarza 
Piotr poczuł nieco ulgi w duszy, 
choć nie umknęła z niej 
niepewność. Ów Dzianot siedział 
mu na wątrobie i nie dawał 
spokoju. Młody człowiek utracił 
resztę swady, odpowiadał 
półgębkiem, zły, że mu się 
zdania kleją nijakie. Dobiło go 
i to, że w pewnej chwili Timowa 
usiadła z córką nieco z boku, 
zaprzątając ją odrębną rozmową. 
Nawet gdy niebawem Tima 
wspomniał o tych cudacznych 
zabawkach dla królewicza, to 
wprawdzie w córce wzniecił 
ciekawość, ale Timowa czym 
prędzej zbyła to zdawkową 
odpowiedzią. 
Piotr więc gawędził wyłącznie 
z giserem, rozczarowany tym, że 
matka zagaduje córkę i nie 
dopuszcza jej do jakiejkolwiek z 
nim rozmowy. 
"Czyż mi tak źle z gęby 
patrzy, czy też ów Dzianot 
zasiedział się tutaj na dobre" - 
myślał i już nienawidził rywala. 
Karcił się w duchu za ten odruch 
zazdrości, zwłaszcza że przecież 
nie znał owego człowieka, ale na 
nic zdały się wyrzuty sumienia. 
Przeciwnie, przeżywszy w dniu 
dzisiejszym tyle radosnej 
niespodzianki i zarazem 
niepokoju, burzył się teraz w 
sobie. Przegryzając ciasto 
odpowiadał skąpo na pytania 
gisera, bo przeszkadzała mu myśl 
o Dzianocie. 
"Do licha! Przecież to jakiś 
łyk warszawski, a ja urodzony 
szlachcic ze starym klejnotem." 
Ale i odruch szlacheckiej 
pychy był wątpliwą pociechą. 
Wystarczało spojrzeć na ten 
dostatni dom mieszczański, 
porównać go w myślach z 
wspomnieniem własnej ojcowizny, 
by duma urodzonego uschła na 
paździerz. A jak dopiero musi 
wyglądać dom owego złotnika? On 
zaś miał nazwisko szlacheckie i 
nic więcej. Na dodatek, gdy 
patrzył na spokojną, 
zrównoważoną twarz Timy i jego 
zasobny strój, wyrastała w 
wyobraźni zapijaczona gęba ojca 
i jego poplamiony żupanik. 
"No, ale ja jestem sekretarzem 
pana armatnego" - chwycił się 
nowej myśli i nabrał nieco 
otuchy. Stąd też w rozmowie z 
giserem nawracał wciąż do spraw 
artylerii, do wizyt króla 
jegomości na polu ćwiczebnym i w 
arsenale. Rozwiązał mu się 
język, zaczęły się trafiać 
zgrabniejsze powiedzenia i 
niebawem Piotr sycił się 
zadowoleniem, że przecież nie 
żadna gapa z niego, ale 
młodzieniec całą gębą. Dowcip mu 
tylko żaden nie wychodził, bo 
przecie zbywało jeszcze na 
całkowitej pewności siebie, bez 
której żaden żart nie bywa 
celny. 
Zauważył z zadowoleniem, że 
panna słucha uważnie każdego 
jego słowa i zręcznie manewruje 
rozmową z matką. Jeśli mówi, to 
wtedy gdy zabiera głos Tima, 
milknie natychmiast, gdy 
posłyszy głos Piotra i chętnie 
wtedy nastawia ucha. 
Przemyśliwał nad tym, jaki tu 
temat wprowadzić, by wzniecić 
nie dające się pokonać 
zaciekawienie u obu kobiet, i 
naraz doznał olśnienia, wpadł na 
niezawodny koncept. 
Wychylił do dna kielich wina i 
zaczął: 
- O zbrojeniach, które 
zamierza król jegomość, mówi się 
teraz wszędzie, ale jeszcze 
częściej idzie gawęda o weselu 
kanclerzanki. Wspomniał mi mój 
przyjaciel, co jest na dworze 
jego kanclerskiej mości, że król 
przyjął zaproszenie i z całym 
dworem zjedzie na wesele do 
pałacu Arde. 
Kobiety poruszyły się z 
zainteresowaniem na krzesłach, a 
pan Tima powiedział: 
- O, król jegomość wielki 
przyjaciel kanclerza. Na pewno 
odbędzie się to wesele z wielkim 
hukiem i wspaniałością. 
Ossoliński nie poskąpi grosza, 
będzie tam na co i patrzeć, ho, 
ho! 
- Może się napatrzę i ja, bo 
mam na tym festynie asystować 
panu armatnemu - pochwalił się 
Piotr dość niezręcznie. 
- Nie tylko waćpan tam będzie 
- odcięła z nagła panna Aniela - 
bo zapewne także znaczniejszych 
mieszczan poprosi kanclerz. Przy 
weselu starszej kanclerzanki nie 
zapomniał o nas, więc i tym 
razem nie zapomni. 
Choć to było trochę doń 
przymówione, Piotr przyjął te 
słowa z wielką radością. Twarz 
mu się rozjaśniła i popatrzył 
uszczęśliwiony na pannę. Ona 
spuściła oczy, ale już wiedział, 
był pewny, że i ona cieszy się z 
nadziei spotkania na weselu. 
- Ślub u kanclerza - mówił 
Tima - to ruch w całej 
Warszawie. Już od kilku dni 
wielkie podniecenie w mieście. 
Ichmościanki rozbijają się za 
safianem, za modnymi jedwabiami. 
Biskup kujawski już zamówił na 
gwałt nową karetę, bo nie chce 
jechać tą samą, co na ślub 
starszej kanclerzanki. 
Kobiety dostały wypieków i 
zaczęła się pospólna pogawędka. 
Piotr słuchał z przejęciem 
terkotu obu kobiet, choć nic się 
nie wyznawał na damskich 
fatałaszkach, na kwefach 
zapinanych czy siatkowych, na 
litych czy bławatnych 
materiałach, trzewikach 
atłasowych czy groterowych, 
manelach czy zausznicach. A 
jeszcze mówiły o pończochach 
jedwabnych i nicianych, 
koniecznie białych, bo takie 
były najbardziej w modzie. 
Ludwisarz interesował się 
wszystkim raczej po kupiecku. 
Mówił, ile to z okazji wesela 
spodziewają się zarobić 
znamienici szewcy warszawscy, 
ile krawcy, ile mistrzowie 
kurdybaniki, pasamoniki i 
złotniki. 
Ściemniało się, a 
uszczęśliwiony Piotr gawędził 
zapominając o czasie. Pani domu 
patrzyła coraz bardziej 
niespokojnie na ciemniejące 
światło za oknem, dając mężowi 
znak, że tak późna pora. On 
jednak, widać rad gościowi, 
udawał, że nie wie, o co chodzi, 
i nie kwapił się do napomknienia 
o czasie. Musiała więc Timowa 
sama działać. Pokręciła się 
wymownie na krześle i 
powiedziała: 
- Daruje waszmość, że obie z 
córką odejdziemy, bo pora nam 
dopatrzyć wszystkiego przed 
niedzielą. 
- O Boże! - krzyknął spłoszony 
Piotr podrywając się z miejsca. 
- Ani się spostrzegłem, jak czas 
uciekł. Żegnam waćpanie i 
ciebie, mistrzu, z całego serca 
dziękuję za miłą gościnę. 
- Nie pali się, mógłbyś waćpan 
jeszcze posiedzieć i pogawędzić, 
ale skoro ci się spieszy, nie 
zatrzymuję - powiedział Tima. - 
Kłaniaj się panu armatnemu i 
powiedz, że za jakiś tydzień 
będę miał gotowe na próbę jedno 
z tych cacek dla królewicza. 
- Jeśli łaska, przyjdę po to 
do waszmości. 
- Tym lepiej, zawsze cię 
powitamy jako miłego gościa. 
Po tych słowach sprowadził 
Piotra schodami na dół. W sieni 
manewrując koło zasuwy zagadnął 
niby od niechcenia: 
- A waszmość, jeśli można 
wiedzieć, do jakiego kościoła 
nawykłeś, do Bernardynów czy Św. 
Jana? 
- Ubiegłej niedzieli byłem u 
Bernardynów. Zresztą miasto 
dopiero poznaję - odpowiedział 
Piotr zaskoczony pytaniem. 
- Myślałem, że do Reformatów, 
skoro masz przyjaciela na dworze 
kanclerza, a Ossolińscy w tym 
właśnie kościele bywają. 
Osobliwie, proszę waćpana, także 
moja rodzina kościół ten 
polubiła. 
- Mistrzu kochany, to i dla 
mnie będzie on odtąd najmilejszy 
- odpowiedział Piotr uradowany 
wiadomością. 
Gdy za chwilę szedł przez 
mroczny Rynek ku Nowomiejskiej 
Bramie, powtarzał w duchu: 
"Stara pilnuje panny dla 
złotnika, ale pan Tima, czy ja 
wiem... chyba mnie życzliwy. 
Dzięki ci, Boże!" 
Rozdział X 
W niedzielę stał pod chórem w 
kościele Reformatów przyglądając 
się każdemu wchodzącemu 
człowiekowi. Pilnie zaś trzeba 
było uważać, bo w półmroku 
świątyni nie od razu dawało się 
rozeznać, kto wchodzi, szlachcic 
czy mieszczanin. Nawy kościoła 
napełniały się szybko i wzmagał 
się szum falującego tłumu. Nie 
brakło w tym gwarze ostrych 
brzęknięć szabli i tęgiego stuku 
obcasów, bo szlachta nawet w 
kościele nieskora była do 
umiarkowania w ruchu i w geście. 
Już ogarniała Piotra obawa, 
czy też kościoła nie pomylił, bo 
jak dotąd nie widać było 
upragnionej przezeń osoby, gdy 
właśnie posłyszał w babińcu 
lekki stuk laski o kamienne 
płyty i zobaczył mistrza Timę 
wchodzącego w nawę spokojnym, 
nieco uroczystym krokiem. Biegł 
wzrokiem za jego postacią i już 
z radością patrzył na kolorowy 
kubraczek panny Anieli, idącej 
tuż za ludwisarzową. Mina mu 
nieco zrzedła, gdy u boku panny 
dostrzegł słusznej postawy 
młodego mieszczanina, dostatnio 
odzianego. 
Jeszcze bardziej zabolało go 
serce, gdy ów miejski elegant, 
schyliwszy się śmignął 
kapeluszem po posadzce, by 
zmieść kurz pod kolanami 
klękającej panny. Gdy oboje 
uklękli, Piotr doznał nowego 
zawodu, bo jakby ich już widział 
klęczących nie tu pośrodku 
kościoła, ale tam u ołtarza pod 
pałającymi świecami, które 
właśnie zapalał kościelny. Na 
dodatek para wyglądała godna 
siebie i dobrana i, jak zauważył 
Piotr, stojące obok niego 
mieszczki patrzyły na nią z 
wyraźnym zaciekawieniem. 
"Wyższy ode mnie - stwierdził 
z zazdrością i zaraz się 
pocieszył: - Grubo starszy, 
chyba mu blisko do 
czterdziestki." 
Organy już grały, ksiądz 
intonował, wtórowała ciżba w 
kościele, a Piotr klękał i 
wstawał machinalnie, nic się nie 
modląc, a tylko bezwiednie 
czyniąc zadość obrządkowi. Gdy 
to sobie pod koniec mszy 
uświadomił, to znowu klepał 
bezdusznie pacierz, myśląc nie o 
Bogu, lecz o tych dwojgu 
klęczących. 
Gdy nabożeństwo dobiegło 
końca, Piotr zawiedziony w 
swoich nadziejach postanowił 
odczekać, aż wyjdą przed nim 
Timowie, i nawet nie próbował im 
się pokazać na oczy. Stał dość 
długo pod chórem, przepuszczał 
wychodzącą ciżbę i nawet sycił 
się w duchu złudnym 
zadowoleniem, myśląc: 
"Stać mnie na to, bym tu 
przeczekał, póki nie znikną 
sprzed kościoła. Gdybym się 
teraz na oczy pokazał, stara 
pomyśli, żem w te pędy biegł do 
Reformatów, by im w ślepia 
wchodzić. Niechże mają tego 
Dzianota." 
Choć tak postanowił, wyszedł 
wcale nie ostatni i ledwie 
stanął za progiem, nadział się 
na stojącego tu Timę. Stary 
gawędził z rodziną, rozglądał 
się, też jakby umyślnie 
przeczekując. Na widok Piotra 
rozłożył ręce. 
- Waćpan tutaj? A witajże i 
chodź ku nam! Poznajże przy 
okazji sławetnego Dzianota. 
Piotr skłonił się paniom i 
złotnikowi, powiedział jakieś 
zdawkowe zdanie i cała gromadka 
ruszyła Reformacką ku Rynkowi. 
Rozmowa ledwie się kleiła, 
zwłaszcza że obaj młodzi ludzie 
nie mieli ku niej wielkiej 
chęci, a zaś Timowa napędzała 
wszystkich do pośpiechu. Pan 
Dzianot częstował Piotra 
waćpanem, on odwdzięczał mu się 
asanem, bodaj tym się 
wywyższając nad mieszczanina. 
Gdy za chwilę dostrzegł, że 
panna mizdrzy się do złotnika, 
zagryzł język i szedł milczący. 
Uznał to za swoją hańbę nie 
umiejąc się rozeznać w kobiecej 
przekorze i zalotności. 
U bramy domu ludwisarza 
zgorzkniały i znękany, zaczął 
się żegnać z towarzystwem ku 
wyraźnemu zdziwieniu Timy. 
- A nie wstąpiłbyś waćpan do 
nas? - namawiał mieszczanin. - 
Niedziela przecież, dzień wolny 
od obowiązku. 
Timowa i córka powtórzyły 
zaproszenie, a nawet sam Dzianot 
przygadał grzecznie: 
- Miło byłoby pogawędzić z 
waćpanem w gościnnym domu pana 
Timy. 
Piotr jeden wiedział, ile 
szczęścia dlań było w tym 
zaproszeniu, ale nie odstąpiła 
go dawna przekora. W tej chwili 
zresztą dobiła go ostatecznie 
grzeczność złotnika, w której 
odczuł jego pewność siebie i 
lekceważenie rywala. 
- Rad bym tam był, ale choć 
niedziela, mam ważne zlecenia. 
Trzeba mi zaraz po południu 
stanąć w obozie ujazdowskim. 
Skłamawszy, bo nic takiego nie 
miał dziś do spełnienia, żegnał 
się co prędzej. Gdy pokłonił się 
Anieli, ona, nadąwszy wargi, 
przygadała: 
- Służbista z waćpana wielki. 
- Chciałaby dusza do raju, ale 
powinności nie dozwalają. 
Zresztą i bez mojej skromnej 
osoby będzie waćpanna miała miłe 
towarzystwo. 
Pannie, gdy posłyszała te 
zgryźliwe słowa, przebiegł po 
wargach ledwie widoczny uśmiech 
zadowolenia, a zaś Dzianot 
skłonił się z miną wielce 
urażoną i ująwszy pannę za rękę 
wprowadził ją do bramy. 
Mistrz żegnał się z Piotrem 
ostatni. Trzymał młodego 
człowieka za ramię i mówił: 
- Nie możesz dzisiaj, no to 
trudno. Ale nie zapominajże o 
moim domu. Gość w dom, Bóg w 
dom! 
- Dziękuję jegomości za 
łaskawość. 
Szedł teraz spiesznym krokiem 
zły na siebie i na cały świat. 
Obwiniał wszystkich za zawód, 
jaki go spotkał. Nie o takiej 
niedzieli myślał i marzył 
minionej nocy, inne nadzieje 
układał w głowie. Śnił przecież 
o rozmowie sam na sam z panną, o 
jakiejś przechadzce po mieście 
czy pod królewskie ogrody, dokąd 
sporo dziś ludzi podążało, bo 
dzień był słoneczny i ciepły. 
Majowe słońce wysuszyło jezdnie 
i drewniane chodniki na Rynku. 
Połyskiwało jasną zielenią w 
oknach starych kamieniczek i 
igrało na spiżowym szczycie 
kolumny króla Zygmunta. Od Wisły 
wiał świeży wiatr nasycony 
wiosną i cały świat, 
przechodnie, małe łapserdaki 
miejskie, konie, wróble i 
gołębie, wszystko radowało się 
urodą majowego powietrza. 
Jeden Piotr szedł ponury jak 
nadąsane dziecko. Trącał 
mijających go mieszczan i 
szaraków, klął w duchu samego 
siebie. Głupio postąpił. Zamiast 
błąkać się bez celu, mógł w tej 
chwili siedzieć w towarzystwie 
Anieli i jowialnego jej ojca, a 
tymczasem sam wyzbył się tej 
okazji. No więc cóż z tego, że 
nawinął się ów Dzianot, łyczek 
pyszny ze swych dukatów. Można 
było zasiąść z nim oko w oko i 
próbować się na umysły i języki. 
A tak, to pomyślą, że stchórzył. 
Ale po jakie licho wzięli go z 
sobą do kościoła? 
To znów pocieszał się, że nie 
mogli go w jeden dzień 
przepędzić, a poza tym dlaczego 
mieli go przepędzać. Że nawinął 
się szlachcic niewiele lepszy od 
zagrodowego? 
"Alem nie z gołoty, u diabła, 
klejnot mam. I przy armaciem, a 
nie przy złotniczym warsztacie." 
Ale wtedy przychodziło 
dopiekające wspomnienie, jak to 
przed chwilą Dzianot patrzył 
niby od niechcenia na rękaw jego 
żupana, nadwerężony w lubelskiej 
bójce. 
"Nie w falendyszu honor - znów 
próbował się wbić w dumę. - 
Widziałem w kościele wielu ze 
szlachty, co gołe golenie 
ukrywali pod przydługimi 
żupanami, ale i na takich łypały 
mieszczki okiem, bo zawsze 
smakuje im urodzony." 
Jednak i ta myśl nie dała mu 
żadnej satysfakcji. Koniec 
końców Dzianot, a nie Opacki, 
przepija teraz z panem Timą i 
gawędzi z piękną dziewczyną. W 
tym cały ból i klęska. Bo młody 
szlachcic cierpiał teraz 
naprawdę. Jego szczęście było o 
dwie ulice za nim, a on z 
własnej woli oddalał się od 
niego, szedł bez celu z gorzkim 
zawodem w sercu. Nie było przed 
jego oczyma pięknej Warszawy, 
pałaców, przetaczających się 
obok niego pozłocistych karet 
pańskich, nie czuł i nie widział 
majowego słońca, przechodniów i 
wesoło ćwierkających wróbli, 
których całe stada zrywały się 
od biesiady na jezdni, gdy 
śmignął nad nimi bat woźnicy. 
- A cóż ty jak z pogrzebu 
idziesz? 
Środkiem jezdni jechał Marcin 
Dębski z dwoma pachołkami w 
liberii kanclerza Ossolińskiego. 
- Prawda, że jak z pogrzebu. 
Nie trzeba było wielkiej 
domyślności, by poznać, o czym 
myślał Opacki, więc Marcin 
uśmiechnął się współczująco i 
odparł: 
- Nie pleć głupstw! Widzę, że 
ci dotąd z głowy nie wywiało i 
dlatego wyglądasz mi jak kleryk, 
a nie szlachcic. Siadajże tu na 
konia i jedź ze mną do Ujazdowa, 
to i ochota w ciebie wróci. 
Nie czekając na zgodę Piotra 
zwrócił się do jednego z 
pachołków. 
- Złaź z konia i idź po 
drugiego do stajni. Twojego pan 
Opacki dosiędzie. 
Rad nierad Piotr włożył but w 
strzemię. Już ten zgrabny skok 
na siodło ożywił go i dodał mu 
trochę ducha. 
- Szlachcicowi, gdy na siodle, 
zaraz gęba weselsza. - Marcin 
starał się rozbroić ponurość 
przyjaciela. - Wygadaj prędko, 
co ci siedzi na wątrobie, a w 
Ujazdowie do życia wrócisz, bo 
wiele tam gwarnych kantyn 
żołnierskich. Mówże, u licha, co 
cię spotkało, nie zamykaj gęby 
przed przyjacielem. 
Piotrowi w tej chwili istotnie 
potrzebny był przyjaciel. Dotąd 
tylko przed panem armatnym 
zwierzył się z radości, jaką 
sprawiło mu wczorajsze 
spotkanie. Myślał właśnie dziś 
po południu, czyli jak sobie 
robił nadzieję, po bliższej już 
zażyłości z panną, skoczyć do 
pałacu Arde i otworzyć serce 
przed Marcinem, pochwalić się 
przed nim swoim szczęściem. 
Teraz jednak musiał opowiadać o 
wszystkim inaczej, zwłaszcza o 
tym Dzianocie. 
Marcin słuchał opowieści z 
życzliwą uwagą, nawet dziś nie 
pokpiwał. 
- To, żeś ją znalazł, 
powiadasz, wielkie twoje 
szczęście, jeśli szczęściem 
można nazywać uczucie do 
mieszczki. Tak czy inaczej 
jeszcześ niczego nie stracił. 
Łyka, choć w pieniądze zapaśny, 
mógłbyś odstawić. 
- Ba, ale jak to zrobić? 
- Jak zrobić? - powtórzył 
Marcin nie spiesząc się do 
żadnej rady. 
Byli już za miastem na szlaku 
krakowskim, mijali wąską uliczkę 
Zjawienie. Marcin podprowadził 
konia bliżej Piotra, aż starli 
się kolanami i zapytał patrząc 
przyjacielowi prosto w oczy: 
- Ale powiedz mi, mój kochany, 
po jakie licho tobie mieszczka? 
Chyba nie po to wiozłem cię do 
stolicy. Gadało się u was we 
dworze i po drodze, że chcesz 
dojść do sławy i jakiegoś 
znaczenia, przypomnieć ród i 
majątku przysporzyć. Jakże ty 
klejnot w górę podniesiesz i 
zdobędziesz imię, jeśli 
wejdziesz w łyki, hę? 
Piotr niewiele się namyślając, 
bo akurat gęba Dzianota 
przewinęła mu się w wyobraźni, 
wypalił: 
- A masz rację, po jakiego 
diabła będę z łykiem stawał do 
konkurów. 
- Brawo, tak mi gadaj, 
szlachcicem jesteś. 
- Żebyś wiedział. A i to 
trzeba mi mieć w pamięci, że 
gdyby ojciec pan dowiedział się 
o takich moich amorach, toby 
mnie wyklął i nie mieszkając 
przede wszystkim upiłby się z 
żałości. 
- A widzisz - roześmiał się 
Marcin, uradowany, że jego 
towarzysz zaczyna myśleć trzeźwo 
i po szlachecku. - No i pani 
mateńka też nie miałaby radości 
z takiej żeniaczki. 
Ale gdy padło słowo "mateńka", 
Piotr się zawahał i nie 
przytwierdził słowom krewniaka. 
Przeciwnie, był pewny, że z 
panią matką nie byłoby kłopotu. 
Nie miałaby żadnego wstrętu do 
mieszczki, poznawszy jej 
przyzwoitość i zalety. Przed 
kilku dniami snując różne 
marzenia myślał i o tym, ale 
doszedł do przekonania, że co 
syn wybierze, matce się spodoba. 
A jeszcze taka Aniela, której, 
niewiele ją jeszcze znając, 
przypisywał wszystkie kobiece 
przymioty. 
- Pani matka, to by w grób za 
mną poszła, więc wszystkiemu 
przytwierdzi, co bym postanowił. 
- No, to twoja rzecz mądrze, a 
nie głupio postanowić. 
Zbliżali się do Ujazdowa i 
wzmagał się ruch na szosie. Mimo 
niedzielnego dnia przejeżdżały w 
jedną i drugą stronę zbrojne 
poczty, maszerowały grupki 
żołnierzy, niekiedy przemykał 
się szybki konny goniec w barwie 
gwardii królewskiej. 
- Widzisz, jaki tu ruch gorący 
- zagadywał Marcin, wszystkiemu 
przyglądając się dociekliwie. - 
Co dzień przybywa żołnierza. 
- A z czymże ty jedziesz do 
Ujazdowa? - dopiero teraz 
zaciekawił się Piotr. 
- Często tu bywam, by zdać 
kanclerzowi sprawę z tego, co 
się dzieje w obozowisku. Dziś 
mam misję szczególną. Kazał 
kanclerz wybadać, co tam 
wyprawiają w Ujazdowie dworzanie 
posła weneckiego. 
- Cóż mają wyprawiać? 
- Widzisz, tak to jest. Król 
od kilku dni na polowaniu z 
całym dworem i z posłem 
weneckim. Mówią, że pod ten czas 
gotuje się coś wielkiego. 
Dworzanie Tiepolo urabiają na 
swą modłę żołnierzy i, co 
więcej, doszły słuchy, że 
wypłacają żołd regimentom. Nie w 
smak to kanclerzowi, bo jakbyś 
miał państwo w państwie. A któż 
jak nie on odpowiada za ład 
Rzeczypospolitej. 
- Słyszałem od pana 
Arciszewskiego, że Ossoliński i 
Tiepolo mają wzajem na pieńku. 
- Nawet bardzo. Kanclerz, choć 
w wielkiej zgodzie z królem 
jegomością, krzywi się, że 
Władysław zbyt uległy namowom 
posła Signorii. Cała szlachta 
nienawidzi tego Wenecjanina. 
- Ja zaś co innego słyszałem. 
Podobno Tiepolo, choć Włoch 
wielce skąpy, dał Kazanowskiemu 
ciepłą ręką cztery tysiące 
talarów, by go mieć za sobą, a 
kanclerzowi nie upuścił nic ze 
swej szkatuły. Nie lubią wielcy 
panowie, gdy się o nich 
zapomina. 
Marcin się obruszył. 
- Cóż ty wysłuchujesz takich 
niecnych plotek. Mój pan nie 
taki jak wszystkie posesjonaty. 
Na pierwszym miejscu myśli o 
Rzeczypospolitej, nie o sobie. 
- Lepiej go znasz, więc nie 
chcę oponować, choć swoje wiem. 
Jeden jest w Polsce pan, którego 
złotem nie przekupi... 
- Pan armatny. 
- Żebyś wiedział. Nawet w 
Indii gardził pieniędzmi i 
zdobyczami. 
- Rzadka cnota, nie widzę 
jednak powodu, by mieć pogardę 
dla złota. Na to ono jest, by 
nim ludzie szafowali. 
Dojeżdżali do Ujazdowa. Piotr, 
który tu był kilka dni temu, nie 
mógł się nadziwić. Płócienne 
miasto rozrosło się przez ten 
krótki czas niepomiernie. Z 
lewej strony drogi obozowisko 
schodziło po pochyłości w dół, 
ginęły z oczu proporce, 
stożkowate płótna i tabory, po 
prawej widać było jedną wielką 
stadninę pasących się koni. 
Bliżej traktu stało sporo szop, 
kuchni i gospód żołnierskich, a 
w każdej huczało od wrzawy i 
wesołości. Żołnierstwo 
przeróżnego autoramentu włóczyło 
się całymi kupami. Byli Węgrzy, 
Wołosi, rosłe chłopy z 
niemieckich regimentów, słyszało 
się wiele języków. Wśród 
najliczniejszego polskiego 
żołnierstwa rozbrzmiewał 
różnoraki akcent, bo jedni 
mówili mową wartką, drudzy 
powolną i śpiewną, jaką słyszało 
się wśród ludzi z Rusi czy spod 
litewskiej granicy. 
Nie tylko Marcin z Piotrem 
zjechali tu dziś z Warszawy, bo 
co krok widziało się sporo 
szlachty nieżołnierskiej, która 
przybyła w święto do obozu, by z 
tym pogadać, z tamtym wypić, a 
nierzadko wywąchać, co to się 
tutaj święci. 
Potwierdzały tę ciekawość 
hałaśliwie prowadzone rozmowy, 
jakie dobiegały uszu krewniaków 
zaraz u wejścia do szopy 
obstawionej bekami piwa i wina, 
przy których raczono się koleją. 
Włączywszy się do gromady, ujęli 
za kubki i przysłuchiwali się 
plotkom, okrzykom i 
przekomarzaniom. Raz po raz 
wznoszono zdrowie to jakichś 
nieznanych rotmistrzów i 
oberszterów, to znów króla czy 
królowej. Nie brakło pochlebców, 
kwapiących się z wiwatami na 
cześć nieobecnych tu możnych 
panów Potockich, Wiśniowieckich, 
Radziwiłłów czy Kalinowskich. 
Rosło serce Piotrowi, bo w 
pewnej chwili posłyszał, że ktoś 
mówi także o Krzysztofie 
Arciszewskim. Gdy na dodatek 
niby od niechcenia wspomniał, że 
właśnie on jest w służbie u 
armatnego, podchmielone 
żołnierstwo zaczęło się trącać z 
nim kubkami. 
- Wiwat puszkarze pana z 
Arciszewa! Artylerią nam robią 
najmocniejszą w świecie. Zdrowie 
waćpana! 
Marcin trochę przepijał i raz 
po raz przeprowadzał Piotra z 
tej do innej szopy. Tu powąchał 
nieco kielicha, tam rzucił 
układne słówko żołnierzom, a 
potem chyłkiem umykał z kantyny. 
- Widzisz - mówił zgorzkniały 
do Piotra - ani raz nie zdarzyło 
mi się słyszeć dobrego słowa o 
Ossolińskim. Szlachta nie lubi 
kanclerza. 
- Ossoliński ani wódz, ani 
regimentarz - pocieszał go Piotr 
- a tu tylko o takich pamiętają. 
Dla kanclerza pochwały na 
sejmach i w senacie. 
- Nie tylko dlatego. Sęk w 
tym, że on pieniędzmi nie sieje, 
służąc miłej ojczyźnie nie 
przekupstwem, lecz pracą. A ci 
na przykład lubomirszczyki, coś 
ich słyszał przed chwilą, to 
wszyscy na łasce pańskiej. Nawet 
takim, co mają książęce tytuły, 
płaci wojewoda krakowski 
regularne pensje. 
Doczekał się jednak Marcin 
tego, czego najbardziej szukał w 
obozie. Oto w jednej kantynie 
podpita szlachta pomstowała na 
posła Tiepolo. 
- Co tu robią owe Wenecjany 
kręcące się po obozie? 
Powiedzcież mi, waszmościowie - 
rozwodził się na całe gardło 
chudy jak tyka szlachcic z 
powichrzonym czubem na 
podgolonej głowie - powiedzcie 
mi, panowie bracia, po jakie 
licho kręcą się po polskim 
obozie? 
- Mądrze waść zauważył - mówił 
drugi. - Sam widziałem, jak 
poili żołnierzy i uczyli ich 
włoskich okrzyków na cześć 
Signoii. A tu przecie nie 
Wenecja, ale Ujazdów. 
- Trzeci zaczął się śmiać na 
cały głos i mówił: 
- Waszmościowie, dziś chyba 
przyjechaliście z miasta i 
powiem, że gadacie od rzeczy. 
Przecież ta cała wesołość wśród 
regimentów, jak i tłok w 
kantynach stąd płynie, że 
wczoraj dworzanie posła Tiepolo 
płacili żołd żołnierstwu. 
- Jak to - oburzył się 
tykowaty szlachcic - nic nie 
rozumiem. Wenecjany żołd płacą? 
W naszym kraju? 
Tamten tłumaczył: 
- Ależ, panowie, żadna hańba. 
Płacili w imieniu króla 
jegomości. 
- Gadaj sobie waszmość, a ja 
dalej nie rozumiem. To już 
dworzan polskich król nie ma, 
jeno Włosi do tego potrzebni? 
Odkąd to poseł Tiepolo 
podskarbim w Rzeczypospolitej? 
- Signoria dała pieniądze na 
część żołnierza, byłat wiej 
przetrzebić Tatarów. 
- A cóż tak Signoii zależy na 
zniesieniu Tatarów, nie wiesz 
waszmość? Co innego się tutaj 
święci. Król przy pomocy obcego 
wojska i weneckich talarów 
pragnie za gardło wziąć całą 
Rzeczpospolitą. Wolne sejmy się 
skończą, powiadam waszmościom. 
Głowa kanclerza o tym myśli. 
Wtrącił się jakiś rotmistrz: 
- W znaki boskie waszmość nie 
wierzysz? 
- A cóż, u kaduka, mają 
wspólnego znaki boskie z posłem 
Tiepolo? 
- Mają. Waszmość nie wiesz, 
jakie wróżby zesłał Bóg Ojciec 
dla ratowania ojczyzny? 
Słyszałeś, co opowiadał przed 
biskupami imć Bojanowski z 
Niegorzyc? 
- Nie wiem. Ale przecie każdy 
może sobie wywróżyć, co mu śliną 
na język przypłynie. 
- Inkwizycja święta 
potwierdziła, a waszmość kpisz. 
- Inkwizycja, powiadasz? 
Mówże, oberszterze, coś słyszał. 
Gdy rotmistrz opowiadał z 
dużym naddatkiem fantazji o 
wróżbach starca z Niegorzyc, 
Marcin uśmiechał się z 
zadowoleniem. 
- Z tego to się pan kanclerz 
naprawdę ucieszy - mówił do 
Piotra. 
A mówiono tu nie tylko o 
Bojanowskim, ale i o innych 
jasnowidzeniach i wróżbach z 
wody, chmur i rechotania żab 
nadwiślańskich, wszystkie zaś te 
bajania zapowiadały nową chwałę 
króla i żołnierza. 
- Cały obóz w podnieceniu - 
mówił Marcin do przyjaciela, gdy 
za chwilę wrócili ku koniom. - 
Jedno pewne, że każdy z tych 
żołnierzy wierny jest królowi 
jegomości. Pójdą z nim, jak to 
się mówi, na śmierć i życie. 
- Ale szlachta sarka. Nie 
podoba jej się teraz coraz 
liczniejsza gwardia królewska. 
- Szlachta, mówisz? - zadumał 
się Marcin. - Gdyby to choć 
jeden z nich mówił to, co myśli. 
- A jakże inaczej? 
- Przysłuchiwałem się dzisiaj 
uważnie, bo po to przyjechałem. 
Widzisz, mój drogi, z głosów 
szlachty wie się, co myślą i 
knują wielcy panowie, bo każdy z 
tych pańskich chlebojedzców 
powtarza jak papuga, co od pana 
słyszał. Nasyłają tutaj panowie 
swoich zauszników, by 
wybadywali, co się święci i czy 
niezbyt wzrasta moc królewska. 
Ten chudy na przykład mówił 
słowo w słowo to samo, co 
słyszałem na zamku w Wiśniczu u 
wojewody krakowskiego. Ów z 
litewska zaciągający to chyba 
pisarz z kancelarii Albrychta 
Radziwiłła. Ale dziwi mnie, że 
nawet dworzanin pana 
Kalinowskiego też kwaśno 
przygadywał. 
- Kalinowskiego? Tego, co to 
syna żeni z kanclerzanką? 
- Otóż to. Z panem Ossolińskim 
wchodzi w koligację, a też, jak 
słyszę, niełaskaw królewskim i 
kanclerskim zamysłom. Widać 
chce, by mu zapłacono za 
przychylenie się do królewskiej 
woli. 
Marcin zamilkł, porządkując w 
głowie wrażenia z obozu. Jechali 
stępa. Piotr wiódł okiem po 
domostwach i ogrodach, patrzył 
na bzy kwitnące wokół pańskich 
pałaców, których kilka mijali po 
drodze, wdychał ten zapach i 
majowe powietrze. Płuca 
orzeźwiały się, po głowie 
chodził szum krwi wzburzonej 
wiosną. Młody człowiek czułby 
się pełen siły i rześki, gdyby 
nie ciężar, który powracał do 
serca, teraz zwłaszcza, gdy 
jechali w milczeniu. Myślał 
znowu o pannie Anieli i o 
Dzianocie. Biegł wyobraźnią do 
pokoju ludwisarza, próbował 
odgadnąć, czy tam jeszcze siedzą 
wszyscy wokół stołu, czy też 
wyszli na miasto, pod ogrody 
królewskie, i teraz panu 
Dzianotowi idącemu pod rękę z 
Anielą, a nie Piotrowi Opackiemu 
pachną bzy i zielona wiosna. 
- Cóżeś tak zamilkł? - 
zagadnął Marcin. 
- Przecież i ty jedziesz 
zadumany. 
- Ale chyba o czym innym myślę 
niż ty w tej chwili. Nie będzie 
rad pan Ossoliński z tego, cośmy 
słyszeli w kantynach. 
- Nie taki miękki, by się 
troskał byle gadaniną. 
- Masz rację. Twardy jest, ale 
on i król jegomość to trochę za 
mała liczba na tylu wielkich 
panów. 
- Za mała - mruknął Piotr 
bezmyślnie, nie słuchając biadań 
towarzysza. Nie król i kanclerz 
byli mu w tej chwili w głowie. 
Rozdział XI 
Wbrew zapowiedziom, król 
zabawiwszy dłużej na łowach nie 
przyjechał w poniedziałek do 
arsenału. Nie zmartwiło to 
Arciszewskiego, bo każdy dzień 
gorączkowej pracy w arsenale 
przydawał zbrojowni coraz 
korzystniejszego wyglądu i 
późniejsza wizyta króla była 
armatnemu na rękę. Przyszły 
działa z Torunia, muszkiety z 
Malborka, w sieni na tyłach 
arsenału stały już dwa nowe 
próbne działka, dostarczone z 
odlewni mistrza Timy. 
Murarze, cieśle i stolarze 
pracowali dzień w dzień bez 
wytchnienia. Więc i windy były 
już gotowe, nowy sprzęt dźwigano 
szybko na wyższe piętra 
arsenału, coraz pełniejsze 
śrutownic, lontów, pik i 
szyszaków, wszelkiego narzędzia 
niezbędnego dla puszkarzy i 
minierów. 
Załoga artyleryjska, licząca 
już ponad setkę ludzi, miała 
pełne ręce roboty nie tylko pod 
dachami zbrojowni. Na niedalekim 
polu ćwiczebnym ustawiano co 
dnia szopy dla celu, grały 
działa, puszkarze starego i 
nowego zaciągu dźwigali 
niestrudzenie lufy ku niebu, 
mierzyli kąty nachylenia, 
wsuwali zapłony, dzień w dzień 
nabywając wprawy w oku i ręce. 
Piotr, zajęty od świtu do nocy 
to w kancelarii, to na 
ćwiczeniach, nie miał za dnia 
czasu nękać się sercowymi 
perypetiami, a i pan armatny 
czuwał, by go ustawicznie czymś 
zająć. Zresztą wiedząc coś 
niecoś o troskach młodego 
człowieka, udawał, że nie bierze 
ich zbyt poważnie, chcąc 
wybadać, czy to prawdziwe i 
trwałe uczucie. Pędził więc 
Piotra od roboty do roboty, w 
duchu postanowiwszy: "Jeśli się 
zdał tej pannie i z głowy mu ona 
nie wywieje, to pogadam kiedy ze 
starym giserem i da Bóg, 
wymoszczę młodym ludziom drogę 
do ołtarza. Coś niecoś przecie 
mam, to go na dodatek trochę 
zaopatrzę, choćby przez pamięć 
na jego matkę." 
Zresztą nie tylko tak myślał, 
ale niebawem wziął się do 
rzeczy. Jednego z następnych dni 
pogadawszy z Piotrem, jak to 
bywało, przy śniadaniu, o 
różnych sprawach artyleryjskich, 
powiedział: 
- Weź tę kieskę i idź mi zaraz 
do któregoś lepszego mistrza 
krawieckiego w mieście, bo nie 
możesz tym rękawem świecić na 
weselu u pana Ossolińskiego. 
- Wasza miłość... - zaczął 
Opacki, ale armatny nie dopuścił 
go do słowa. 
- Taka jest moja wola. Zamów 
porządne odzienie i nowe 
cholewy, bo tymi to byś ludzi z 
pałacu wystraszył. Jak się 
odziejesz, to i giserowa spojrzy 
na ciebie łaskawszym okiem. 
- Wasza miłość, czymże się za 
taką łaskę wywdzięczę? Bogiem a 
prawdą, to własny ojciec nie 
byłby dla mnie tak hojny. 
- Na ojca swego nic mi tu nie 
gadaj, bo jaki jest, twój jest. 
A to głupie złoto tyle warte, 
ile można mieć z niego wygody 
czy pożytku. Stary jestem i jak 
palec samotny, żołd mój chyba 
dwadzieścia razy wyższy od 
twojego, więc sam go przecie nie 
zjem. 
- Bóg zapłać waszej miłości, 
Bóg zapłać. Kamień z serca 
spadł, bo już myślałem pożyczać 
żupana od krewniaka. 
- To byś dopiero zrobił wstyd 
armatnemu. Każdy by gadał, że tu 
dziadostwo u mnie wielkie. 
Pod koniec tygodnia nadszedł 
dzień niezwykły dla Warszawy, a 
nawet dla całej 
Rzeczypospolitej. Dziewiątego 
maja w południe, tuż przed 
obiadem, gdy armatny wracał na 
czele swoich puszkarzy z pola 
ćwiczebnego i właśnie wjeżdżał 
wespół z Siemianowiczem i 
Piotrem u boku w bramę arsenału, 
na szosie od miasta pojawił się 
pędzący galopem jeździec. 
Pierwszy zauważył go 
Siemianowicz. 
- Mości generale, ktoś tam 
pędzi ku arsenałowi. 
Nikt nie poznał jeźdźca. 
Dopiero gdy był już kilka stajań 
od bramy, krzyknął Opacki: 
- Dębski, dalibóg, mój 
krewniak, dworzanin pana 
Ossolińskiego. 
- Od kanclerza? A ja myślałem, 
że to goniec z zamku z jakąś 
ważną sprawą - odpowiedział 
Siemianowicz już trochę 
lekceważąc nadjeżdżającego 
gońca. 
Tymczasem Marcin wiózł ku 
arsenałowi wiadomość niebywałej 
wagi. 
Dopadłszy Arciszewskiego 
pokłonił się z konia generałowi 
i zapytał z gwałtownym 
pośpiechem: 
- Wasza miłość, kanclerz 
Ossoliński przysyła mnie z 
pytaniem, czy nie ma w arsenale 
króla jegomości. 
- Widzisz przecież, że nie ma. 
Król jeszcze na łowach. 
- Dziś rano król z całym 
dworem wrócił statkiem wiślanym 
ze Strzemboszowa. W godzinę 
potem był w Ujazdowie, ale i tam 
go już nie ma. Mówią w obozie 
ujazdowskim, że król jegomość 
ruszył do arsenału. 
- Nie ma go, jak widzisz - 
odezwał się Arciszewski - ale 
mówże, u licha, o co chodzi. 
Widzę, że ci dech zapiera jakaś 
ekscytacja. 
- Nieszczęście! Król ogłosił 
wojnę turecką. 
- Król ogłosił? To waść 
ogłaszasz! 
- Cały Ujazdów bije z armat 
wiwaty i jeden tam krzyk wśród 
regimentów, a nade wszystko 
wśród królewskiej gwardii. "Na 
Turczyna, na Turczyna!" Piją i 
wiwatują, bo najjaśniejszy pan 
kazał wytoczyć dla żołnierzy 
beki z winem i gorzałką. 
- Na Turków, powiadasz 
waszmość, nie na Tatarów? - 
dziwił się Siemianowicz. 
- Otóż to! - podchwycił 
Marcin. - Miarkuje kanclerz 
Ossoliński, którego męczy dziś 
kamień, że to pewnie jakaś 
pomyłka. Że chyba sami 
oberszterzy tak krzyczą i 
przemieniają królewskie słowa, 
bo niemożliwa rzecz, by król 
ogłosił wyprawę na Portę. Otóż, 
mości generale, kanclerz ciekaw, 
czy i tu w arsenale nie rozeszła 
się podobna plotka. 
- Wracajże do kanclerza, 
pokłoń mu się i powiedz, co tu 
widzisz w arsenale. Nie do 
plotek żołnierz artyleryjski, a 
do dyscypliny. 
- Powtórzę słowa waszej 
miłości. 
Podniecony dworzanin 
kanclerski nie miał dziś chwili 
czasu, by bodaj kilka słów 
zamienić z Piotrem. Kiwnął mu 
tylko dłonią, spiął konia i 
popędził w stronę Nowomiejskiej 
Bramy. 
Król był istotnie tego dnia na 
polu ćwiczebnym w Ujazdowie, 
potem zaszył się na dwie godziny 
w pałacu najbliższego ze swych 
przyjaciół, Kazanowskiego, 
nikogo z zewnątrz do siebie nie 
dopuszczając. Podpiwszy tam 
nieco, puścił się z małą świtą w 
kilka osób ku arsenałowi, 
rozkazawszy jednocześnie 
podesłać ku zbrojowni dwa wozy z 
jadłem, gorzałką i winem. 
Koło samego południa wpadł w 
bramę arsenału z wielką werwą, 
wesoły, rozpromieniony i - jak 
się wszystkim żołnierzom wydało 
- znacznie młodszy w ruchu i w 
minie niż zazwyczaj. Podobnie 
jak królowi, promieniały 
radością twarze towarzyszących 
mu dostojników, hrabiemu Magni, 
posłowi weneckiemu Tiepolo i 
kilku sekretarzom. Tylko jeden 
wśród dworzan królewskich był 
dziś milczący i skupiony - 
poufny sekretarz Fanfoni. On 
jeden bowiem miał od króla 
dyspensę od picia wina i 
gorzałki i on też, choć to przy 
ludziach rzadko czynił, miał 
prawo ująć w swoją dłoń rękę 
królewską i usunąć z niej 
kielich, gdy zbyt często do ust 
się podnosił. 
Wjazd orszaku był tak 
gwałtowny, że armatny i jego 
świta ledwie zdążyli wybiec na 
dziedziniec, by powitać króla. 
- Wiwat król! |Vivat |rex! - 
zaczęły się okrzyki. 
Władysław przeczekał owację, 
potem podniósł znacząco dłoń i 
uciszywszy zbiegające się na 
dziedziniec żołnierstwo, zaczął 
mówić: 
- Wiwaty dacie za chwilę, i to 
z fanfar i muszkietów, a teraz 
ku mnie wszyscy! Mości panie 
armatny, oberszterzy, żołnierze! 
Zanim dojdą do was pisemne 
uniwersały, nim pójdą w całą 
Polskę listy przepowiednie, wy 
od armaty królewskiej godni tego 
jesteście, by wprzódy od innych 
wiedzieć, jako już wie moja 
gwardia w Ujazdowie. Hańbiciele 
krzyża świętego, ciemięzcy 
narodów chrześcijańskich, podli 
bisurmańcy grożą 
Rzeczypospolitej ogniem, krwią i 
żelazem. Szalony sułtan Ibrahim 
plugawi imię naszej miłej 
ojczyzny, chce pomiatać 
godnością naszego majestatu i 
śmie się upominać o dawne 
daniny, których od trzech lat 
odmawiamy, dbając o honor 
polskiej korony. Co więcej, 
sułtan grozi nam, że nasz Kraków 
zdobędzie, kościoły podepce, 
zakuje w kajdany szlachtę i 
duchownych. Żołnierze! Oto pora 
za wolą waszego króla, za wolą 
Ojca świętego, za wolą wielkiej 
Wenecji, której posła u boku 
mojego widzicie, za zgodą 
Multan, Wołochów i naszych 
dzielnych Kozaków zaporoskich, 
za wolą ludzi Persji, Grecji i 
dalekiego Maroka, pora wznieść 
miecz przeciw barbarzyńcom. Od 
dziś sprawujcie się, jak należy, 
pod wodzą waszego wspaniałego 
dowódcy, wiernego mi Krzysztofa 
z Arciszewa i bądźcie gotowi, by 
za dwa miesiące ruszyć za 
Dniepr, za Krym, na 
Konstantynopol. Za wiarę i 
ojczyznę! 
- Na Konstantynopol! Za wiarę, 
za ojczyznę! 
- Wiwat król! Wiwat majestat! 
- rozległy się okrzyki 
puszkarzy, muszkieterów, 
minierów, cieśli, kowali, 
stolarzy i petardników. 
Odezwały się teraz trąby i 
wystrzały muszkietów. Skierowano 
lufy kilku dział w stronę 
puszczy leżącej nad Wisłą i 
grzmotnęły z armat saluty. W tej 
chwili wtoczyły się na 
dziedziniec arsenału wozy z 
jadłem, piwem i gorzałką. 
Wyciągnięto z szop i warsztatów 
zbrojowni, jakie tam były, stoły 
i ławy, i cały dziedziniec 
arsenału nabity wojskiem i 
czeladzią zaczął huczeć od 
wrzawy. 
Władysław IV, Wenecjanie i 
dworzanie królewscy zasiedli 
pospołu ze starszyzną 
artyleryjską i żołnierzami i do 
późna w nocy cały arsenał 
grzmiał od huku, toastów i 
salutów. 
Dwóch ludzi siedziało u boku 
króla nieco zasępionych. Jednym 
z nich był chudy, o ascetycznej 
twarzy Fanfoni, a drugim 
Krzysztof z Arciszewa. Armatnego 
jak i wszystkich jego żołnierzy, 
radowała obecność króla w 
zbrojowni, cieszył go wojenny 
jego animusz, ale niepokoiła 
myśl, kto wbił Władysławowi w 
głowę tak niespodziane 
ogłoszenie wyprawy tureckiej. 
"Przecież król - myślał armatny 
- ma w tej chwili zaledwie sześć 
tysięcy własnej gwardii. Co 
powiedzą hetmani i panięta na 
ten akt woli królewskiej? 
Przecież nawet Ossoliński jest 
oburzony, jak to wynikało z 
niedawnych słów jego dworzanina. 
Czy nie za wcześnie, czy nie za 
wcześnie?" - powtarzał w duchu. 
Pociągał z kubka wino, nieco 
ciepławe, bo nagrzewało się w 
silnym majowym słońcu, padającym 
na dziedziniec wznosił toasty na 
cześć uwielbianego króla, ale 
nie mógł się wyzbyć wątpliwości. 
"Chyba za wcześnie ogłosił 
król tę wyprawę." 
Patrzył w tej chwili na 
rozjaśnioną twarz posła Tiepolo 
i jakby rozumiał wszystko. 
Wenecjanin pojechał z królem na 
polowanie, by ułowić tam zamiast 
"dzikiego zwierza najcenniejszą 
dla Signorii zdobycz - wojnę 
turecką". 
Rozdział XII 
Na drugi dzień na krótko przed 
godziną dziesiątą rano kanclerz 
Ossoliński jechał swoją karetą 
na zamek. Jak zazwyczaj, 
asystowało mu sporo szlachty na 
koniach, a tuż w karocy siedział 
na wprost Ossolińskiego ksiądz 
biskup poznański i wojewoda 
czernihowski Marcin Kalinowski. 
Zaskoczeni wczorajszymi 
plotkami o ogłoszeniu wojny z 
Turkami, przyszli dziś z rana do 
pałacu Arde, ale nie mieli czasu 
wyładować swojego oburzenia ani 
czegoś pewniejszego dowiedzieć 
się od kanclerza, bo właśnie gdy 
weszli na pokoje, goniec 
królewski wezwał Ossolińskiego 
na zamek. 
Toteż dopiero teraz w karocy 
prowadzili ożywioną rozmowę. 
- Mości kanclerzu, nie daj 
Boże, by to wszystko było 
prawdą. W głowie się nie mieści, 
by król sam, bez panów, bez 
senatorów ważył się wypowiadać 
wojnę. 
Kalinowski bardziej porywczy w 
słowie niż biskup poznański, 
przerwał gwałtownie: 
- Nie pozwalam! Nie pozwalam, 
mości kanclerzu! Powiedzcie to w 
oczy królowi. Od nas ma władzę i 
my w prawie ją odebrać. 
Kanclerz kolebał się na 
pluszowym siedzeniu i milczał 
uporczywie. 
- A wasza miłość nie raczy nas 
uspokoić? Jak miarkujecie, mości 
kanclerzu, co to wszystko 
znaczy? 
- Nie widziałem króla 
jegomości po powrocie, więc tyle 
wiem co wy, drodzy senatorowie. 
Mówiono mi, co tam szlachta i 
żołnierze trąbią po namiotach, 
ale póki na własne uszy nie 
słyszę, nie wierzę. To pewna, że 
żadnych uniwersałów nie ma w 
pogotowiu, bo jako pieczęć 
mający musiałbym o nich 
wiedzieć. 
- Króla we własnej osobie 
widziałem w Ujazdowie i w 
arsenale. Przemawiał do 
żołnierstwa i ogłaszał wyprawę - 
wtrącił biskup poznański. 
A zaś Kalinowski prawie 
krzyknął, choć to napięcie głosu 
było w kolasie zbyteczne: 
- Bez zgody panów rad i 
szlachty? |Dominium |absolutum! 
- Wierzyć się nie chce - 
odpowiedział wstrzemięźliwie 
kanclerz - by król zapowiadał 
wyprawę do Turek. Może wspomniał 
o Tatarach, na co konstytucja 
zezwala. 
- O sułtanie mówił, o Porcie, 
o Konstantynopolu! 
Wjeżdżali już na dziedziniec 
zamkowy. Gdy gwardia królewska 
oddawała honory jego 
kanclerskiej mości, Ossoliński 
wysiadł z kolasy i pożegnał się 
z towarzyszącymi mu 
dostojnikami. 
- Możecie być waszmościowie 
spokojni. Nic się nie stanie bez 
wiedzy panów rad. Na tom ja 
kanclerz koronny. 
Zostawił w karecie obu 
senatorów i szedł ciężkim 
krokiem ku bramie pałacu. Myśli, 
jakie mu teraz towarzyszyły, nie 
były lekkie i beztroskie. 
Kanclerz, mimo że przed chwilą 
próbował łagodzić oburzenie 
wojewody i biskupa i podawał w 
wątpliwość ich relacje, sam znał 
dokładnie wypadki dnia 
wczorajszego. Mógłby przytoczyć 
całe przemówienie królewskie, bo 
powtórzono mu je słowo w słowo. 
I w nim wzbierało od wczoraj 
oburzenie, ale nie na plany 
królewskie, które znał i dotąd 
tajemnie popierał, tylko na 
samowładną decyzję króla. Jak 
mógł król jegomość, ani słowem 
nie uprzedziwszy kanclerza, 
postąpić tak lekkomyślnie i 
wbrew jego radom. Czyli że król 
już nawet z Ossolińskim się nie 
liczy, za nic ma jego 
stronnictwo. Jedyną pociechą 
było, że dziś z samego rana 
Władysław przysłał mu gońca, 
wzywającego na zamek, więc on 
jeden, pierwszy z senatorów, 
będzie słyszał z samych ust 
królewskich wolę majestatu. 
Dopóki nie ma uniwersałów, są 
tylko słowa królewskie, które w 
powietrzu uleciały, i można ich 
echo całkowicie uciszyć. 
Króla zastał niezwykle 
ożywionego, siedzącego w 
towarzystwie posła weneckiego. 
Obecność Wenecjanina na pokojach 
królewskich i o tak niezwykłej 
porze zaskoczyła i oburzyła 
Ossolińskiego. Na dodatek Włoch 
miał dzisiaj na rozanielonej 
twarzy uśmiech prawie zwycięski. 
"Patrzy we mnie z taką dumą i 
pewnością siebie, jakby już był 
drugim kanclerzem 
Rzeczypospolitej" - pomyślał 
Ossoliński i ucałowawszy rękę 
królewską czekał w milczeniu na 
pierwsze słowa Władysława. 
- Słyszałeś już o wszystkim, 
mości kanclerzu? 
- Niczego sam nie słyszałem, 
mówili mi tylko... 
Król udał, że nie rozumie 
przytyku. Ujął kanclerza za 
ramię i mówił ciepłym tonem: 
- Biłem się tutaj wczoraj z 
myślami, czy masz wcześniej od 
innych o tym posłyszeć, bo 
szanuję twój urząd. Ale widziało 
mi się, że lepiej będzie, gdy 
tylko swoją osobę wydam na 
ludzkie języki. Pora, mój drogi, 
była już ostateczna, by się 
świat dowiedział. Skoro teraz 
jawne są nasze plany, to i jego 
dostojność poseł Signorii będzie 
miał prawo hojnie wspomóc nasze 
zamiary. 
- Tak jest, najjaśniejszy 
panie - pośpieszył Tiepolo. - W 
Wenecji na to tylko czekano. 
Odtąd Signoria będzie bez 
wahania wspomagała zaciągi ze 
swojej szkatuły. 
Ossoliński patrzył spode łba i 
nie spieszył się z wypowiadaniem 
sądu. Od pierwszej zresztą 
chwili, gdy tu wszedł, miał chęć 
okazać królowi, że nie dogadza 
mu obecność obcokrajowca przy 
omawianiu spraw państwowych. 
- Skoro w tej chwili o Wenecji 
mowa, mogę mówić przy dostojnym 
pośle Signorii. Czy oprócz 
obietnic i gotowizny ma wasza 
dostojność w ręku pisma, że w 
razie wojny, gdyby niestety do 
niej doszło między nami a 
Turkami, Wenecja nie zawrze 
pokoju z Portą? 
Tiepolo zrazu oniemiał. Małe 
oczka zaczęły mu latać jak 
igrające muszki i widać było, że 
Włoch szuka naprędce wykrętu. 
- Traktatów z Polską 
spodziewam się lada dzień. Klnę 
się.Bogiem, że niebawem stanie 
taka umowa. 
- Bóg Bogiem, ale nie z nim 
się układamy, jeno z waszą 
dostojnością. Najjaśniejszy 
panie, ja wiem co innego. W 
czasie twojego pobytu na łowach 
doniesiono mi, że Wenecja za 
pośrednictwem króla francuskiego 
stara się w tej chwili w 
Stambule o zawarcie pokoju. 
Ogłoszenie przez nas wyprawy ma 
skłonić Turków do zawarcia 
takiego rozejmu. 
- Niemożliwe to, mości 
kanclerzu - zaprzeczył Tiepolo 
podniesionym głosem. 
- Możliwe, wasza dostojność, 
jak i to, że już wojna w 
Kandiizelżała. Wenecja nie ma 
zamiaru drażnić sułtana. 
- Klnę się honorem, że to 
wyssane z palca wiadomości. Źli 
ludzie, chcący zakłócić przyjaźń 
Wenecji i królestwa polskiego, 
rozsiewają takie oszczerstwa. 
Układ stanie, przysięgam... 
Tiepolo mówił to z wrodzoną 
gwałtownością i gorączką, a 
jednocześnie w duchu sam siebie 
karcił: "Węża miałem w kieszeni. 
Gdybym mu na czas podrzucił 
jakieś sześć tysięcy dukatów, 
nie miałby teraz żadnych 
wątpliwości. Ale skoro ich nie 
dostał, to już nie dostanie. 
Wojna ogłoszona! Za kilka dni 
będzie to wszystko publikowane w 
francuskich i włoskich drukach." 
Ossoliński rozparł się teraz 
wygodniej w fotelu i zaczął 
spokojnym głosem: 
- Będę się cieszył wespół z 
jego królewską mością, gdy wasza 
dostojność okaże nam za kilka 
dni pismo gwarantujące sojusz. 
Wtedy moje obawy okażą się 
płonne. A dziś, jako kanclerz 
Rzeczypospolitej, nic więcej nie 
mam do powiedzenia posłowi 
weneckiemu. 
Ostatnie zdanie nasycił tak 
dobitnym akcentem, że nietrudno 
było odczuć jego intencję. Włoch 
popatrzył na twarz Władysława z 
iskrą nadziei, że może będzie 
świadkiem dalszej rozmowy, ale w 
tej chwili posłyszał słowa 
królewskie: 
- Cenimy sobie wielce zdanie 
kanclerza, bo na to on u naszego 
boku, by wspomagał króla swoją 
radą. Gdy wasza dostojność 
otrzyma projekta statutów, 
odbędziemy tu wzajem naradę. 
Z tymi słowami wyciągnął rękę. 
Włoch pochwycił ją skwapliwie, 
oddał ukłon i z ciężkim sercem 
opuścił komnatę. 
- Jesteśmy sami, jak sobie 
życzyłeś. Włoch wprawdzie 
wrażliwy, ale i mnie się wydała 
zbyteczna dalsza jego obecność. 
- Bóg zapłać, miłościwy panie! 
Nie chodzi o moje urazy czy 
niechęci, ale prawda to 
publiczna, że ten Włoch za 
bardzo się rozbuchał na dworze. 
Król skrzywił wąsem, ale nie 
chcąc jątrzyć kanclerza i na to 
się nie odciął. 
- Zanim pogadamy o wyprawie 
wojennej, powiedzże mi, mój 
drogi, jak tam u ciebie z 
weseliskiem. Panów przednich 
dużo się spodziewasz? 
- Już pomału zjeżdżają, 
miłościwy panie. Da Bóg, jeśli 
nie wzgardzą moim domem, to 
chyba wszyscy przedniejsi w 
państwie będą na weselu córki. 
- Pan Lubomirski także? 
- I jego prosiłem dla 
przyzwoitości, ale on od lat nie 
zjeżdża do Warszawy. 
- A z ruskich kto? Chyba nie 
Wiśniowiecki? 
- Książęta starej krwi, jak to 
o sobie mówią Wiśniowieccy, 
nieskorzy do mojego domu. Nie 
darują mi książęcego tytułu, że 
to od papieża i cesarza. Ale i 
bez nich będzie chyba u mnie 
cała starsza brać szlachecka. 
- Tym lepiej, bo trochę mi ich 
przy okazji przygadasz, by nie 
kwasili się na nasze zamiary. 
Władysław podkreślił akcentem 
ostatnie słowa i patrzył pilnie 
w twarz kanclerza. Chciał 
dociec, czy mu dalej 
bezgranicznie wierny, jak to 
oświadczał tyle razy. 
- Serce oddałbym dla waszej 
królewskiej mości, więc i 
przyjaciół zawsze przyczynię, a 
nie wrogów. 
- Dajże ci, Boże, szczęście! A 
teraz słuchaj! Oto jak 
przemyślałem polując w 
Strzemboszowie. Konstytucja o 
podnoszeniu wojen nakazuje, że 
dla gaszenia nagłego 
niebezpieczeństwa powinienem 
zabiegać nieszczęściu według 
powinności królewskiej. Wielkie 
jest niebezpieczeństwo od 
Tatarów i Porty, więc od wczoraj 
głoszę to narodowi, ciebie jako 
kanclerza oszczędzając. Wierni 
mi Kozacy zbudowali już chyba 
setkę czajek i lada dzień ruszą 
na Dnieprowe porohy. Gdybym 
dalej zwlekał, utraciliby wiarę 
we mnie, a wtedy jedna im droga 
- ku Tatarom. Poza tym trzeba 
już jak najszybciej werbować 
wojsko, rozesłać listy 
przepowiednie, bo lato na 
karku... 
Przerwał i śledził, jakie 
wrażenie czynią te słowa na 
kanclerzu. Ossoliński milczał 
jak niemowa. 
Władysław nie doczekawszy się 
odpowiedzi sięgnął ręką ku 
leżącej na stole tece pękatej od 
papierów. Uchylił pozłacaną 
skórę i ukazało się 
kilkadziesiąt jednakowym tekstem 
zapisanych karteluszy. 
- Mój Ossoliński, dzień to 
jeden z najważniejszych w latach 
mojego panowania. Zawsze byłeś 
ze mną jednakiego zdania, 
chciałeś - jako i ja - wzmóc 
władzę majestatu, zgromadzić 
wielkie wojsko wokół króla, by 
nie był popychadłem w ręku 
możnych panów. Tu oto leżą 
gotowe listy przepowiednie do 
rotmistrzów. Gdy dziś przyłożysz 
na nich pieczęć kanclerską, 
rozbiegną się z nimi gońce po 
całym kraju. Najwięcej z nich 
puszczam na Warmię, bo tam lud 
mi wierny, a nadto lepiej, by 
znaczna część wojskowej potęgi 
była dalej od Warszawy i nie 
raziła niczyich oczu. Weź to, 
przyłóż pieczęcie i po południu 
przyślij mi zaufanym 
człowiekiem. 
Ossoliński zbladł. Jego ręka 
sięgnęła machinalnie po papiery, 
ale ani jednego z nich nie 
podniosła bliżej oczu. 
- Nic nie mówisz? - król 
poczuł w sercu pierwsze 
uderzenie lęku. 
- Najjaśniejszy panie! - 
zaczął Ossoliński nieswoim 
głosem - życie oddam za ciebie, 
krew pozwolę sobie wypuścić z 
żył, ale prawa nie złamię. 
Konstytucja o podnoszeniu wojen 
mówi, że król z dokładem panów 
rad, których by naprędce mógł 
dosiąc, winien przeszkadzać 
niebezpieczeństwu... 
- Wiem o tym i nie neguję. 
Toteż proszę cię, byś zaraz po 
weselu twojej córki, myślę, że 
na dwudziestego czwartego maja, 
wezwał panów rady do mnie na 
zebranie. Jeśliś za królem, to 
ich wszystkich przygotujesz na 
taką uchwałę. 
Patrzył dalej w kanclerza, już 
się sycąc otuchą, że uspokoił 
wątpliwości ministra. Ale 
Ossoliński miał nadal twarz 
sfinksa. Gdy podniósł powieki, 
zimny błysk jego oczu przeraził 
Władysława. Nigdy dotąd nie czuł 
na sobie tak lodowatego wzroku 
kanclerza. 
- Radę senatorów zwołam na 
dzień przez majestat wyznaczony, 
ale daruj, najjaśniejszy panie, 
do tego czasu pieczęci na 
listach przepowiednich nie 
przyłożę. 
- Ossoliński, na miły Bóg! 
- Nie przyłożę, najjaśniejszy 
panie! 
Władysław pozieleniał z 
wściekłości. Chwyciła go astma 
za gardło, więc tylko strzępy 
zdań rwane, chrapliwe zaczęły 
padać z jego ust. 
- Ossoliński! Przeciwiasz się 
królowi. Teraz, gdy wszystko 
gotowe? Chybaś oszalał, chybaś 
oszalał, Ossoliński, na miły 
Bóg! 
Kanclerz, rozumiejąc ból 
królewski, słuchał w spokoju, 
przepuszczał mimo uszu obelgi. 
Rozłożył ręce i powiedział z 
cicha: 
- Prawa Rzeczypospolitej, 
miłościwy panie... 
- Jakie prawa? Nie bredź mi 
tutaj! Trzymanie króla za 
gardło, by nawet nie mógł 
kichnąć bez zgody wielkich 
panów, ty nazywasz prawem? Ty, 
który zawsze mówiłeś, że silna 
władza potrzebna miłej 
ojczyźnie? Sam po dziś dzień 
dowodziłeś, by wszystko trzymać 
w tajemnicy, bo panowie zepsują. 
- Właśnie nie dochowano 
tajemnicy. 
- A więc nie o prawa ci 
chodzi, tylko że wreszcie 
skończyłem z podstępnym, 
lękliwym werbowaniem żołnierza i 
jawnie chcę wystąpić przed 
narodem! Ossoliński, słuchajże, 
na miły Bóg! Niczego od ciebie 
nie chcę, tylko pieczęci. Gdy 
wreszcie stanie siła po stronie 
króla, szlachta, a nawet magnaci 
potwierdzą twoją zgodę. 
Krztusił się i jednocześnie 
dławił oburzeniem. Jeszcze nie 
wierzył w ostateczny opór 
pierwszego z ministrów i 
pierwszego z przyjaciół, i to od 
lat najmłodszych. Wykasławszy 
się westchnął z ulgą i uchwycił 
pełny łyk powietrza. Jeszcze raz 
jakimś cudem opanował swój 
porywczy charakter, podniósł się 
z karła i postąpił bliżej 
kanclerza. Położył mu obie ręce 
na ramionach. 
- Podpisz, proszę cię, 
Ossoliński, i przyłóż pieczęcie! 
Od tego zależy twoja i moja 
chwała, przyszły spokój i 
wielkość ojczyzny, cała nadzieja 
królestwa mojego syna. Zrozum, 
król prosi ciebie, stary druhu i 
przyjacielu... 
Ossoliński, który też wstał 
przed chwilą, nie mógł patrzeć w 
zaczerwienione oczy króla. 
Pochylił się do kolan 
Władysława, obłapił dłońmi jego 
nogi i, zgięty wpół, mówił 
złamanym głosem: 
- Panie mój miłościwy, królu 
najzacniejszy! Pomnę wszystkie 
twoje łaski, jakimi mnie 
obdzieliłeś i ród mój nimi 
wywyższyłeś. Wiem, kim byłem i 
kim jestem dzięki dobroci 
królewskiej. Toteż błagam pana 
mojego miłościwego, nie rzucaj 
na mnie słów pogardy, nie hańb i 
nie wyzywaj. Cofnij listy, 
poczekaj, prawo nie dozwala 
przyłożyć pieczęci. Jeśli senat 
zezwoli, podpiszę, z wielką 
radością podpiszę. 
Król odtrącił jego ramiona. 
- Judaszu! Zdradziłeś mnie jak 
Judasz Chrystusa. 
- Nie poniżaj, najjaśniejszy 
panie! 
- Judasz! Judasz! Zdrajcę 
wychowałem u swojego boku, żmiję 
jadowitą - jęczał król i 
zasłoniwszy twarz dłońmi odszedł 
w stronę okna. 
Kanclerz stał nieruchomy. Nie 
wiedział, czy wyjść, czy zostać. 
Milczenie króla przeciągało się 
w nieskończoność. Za oknami dał 
się w tej chwili słyszeć werbel 
bębna i okrzyki musztry. Gołębie 
siedzące na parapecie zerwały 
się i uciekły chmarą ku Wiśle. 
Król patrzył na przechodzące 
oddziały żołnierzy, wdychał 
świeże powietrze i jakby stygł z 
oburzenia. 
Odwrócił się ku środkowi 
komnaty. 
- Skoro odmówiłeś swojemu 
panu, nic już dziś nie mam do 
powiedzenia. 
Ossoliński oddał ukłon i 
jeszcze czekał, czy mu król poda 
rękę do ucałowania. Nie widząc 
ze strony Władysława żadnej ku 
temu ochoty, skierował się 
wolnym krokiem ku wyjściu. 
- Czekaj! Radę senatorów 
zwołaj na dwudziestego czwartego 
maja. 
- Znaczy się, tuż po weselu 
mojej córki. Serce mi się kraje 
na myśl, czy też teraz miłościwy 
pan nie odmówi mi swej bytności 
na rodzinnym festynie. 
- Nie wiem, czy mi zdrowie 
dopisze. Dobił mnie twój upór i 
na pewno chorobą go odcierpię. 
Kanclerz zgryziony odpowiedzią 
przymknął z cicha za sobą drzwi 
komnaty. 
Rozdział XIII 
Ossoliński zamknął się tego 
dnia w swojej kancelarii i do 
obiadu nikogo do siebie nie 
dopuszczał. Nie chciał nawet 
najbliższym domownikom okazać 
swojej zatroskanej twarzy. Był 
tak podniecony, że nawet w 
fotelu nie mógł chwili 
usiedzieć. Chodził po pokoju, 
ręce to wsuwał za pas, to znów 
gładził nimi falujące piersi, a 
oczy wciąż wbijał we floresy 
dywanu tak zawiłe i splątane jak 
ścieżki, którymi biegły dziś 
myśli kanclerza. 
Zaskoczył go król gotowymi 
listami przepowiednimi. Gdyby 
kanclerz przyłożył na nie 
pieczęcie koronnej kancelarii, 
już za kilka dni szlachta, 
chłopstwo i mieszczanie 
zbiegaliby się do pułkowników 
werbujących żołnierza. 
Okrzyknięto by zaciąg w całym 
kraju, w Małej i Wielkiej 
Polsce, na Śląsku, na ziemiach 
północnych. Napłynęłoby mnóstwo 
żołnierza, zwłaszcza do Warmii, 
która miała być głównym miejscem 
zaciągów, i niebawem powstałoby 
wielkie wojsko koronne. Wiedział 
także, choć inaczej mówił w 
obecności posła Tiepolo, że tym 
razem Wenecja gotowa będzie 
użyczyć kilkuset tysięcy 
talarów, jak i to przewidywał, 
że król w końcu dostanie 
pożyczkę z bogatego posagu Marii 
Ludwiki. Władysław decydował się 
jak dotąd zbroić wojsko 
całkowicie z prywatnej szkatuły, 
bez podatków szlacheckich, co 
budziło największe wahania u 
kanclerza. Pierwszy to bowiem 
raz za żywota Ossolińskiego 
powstałaby w kraju armia zależna 
przede wszystkim od króla. Z 
taką siłą Władysław wzbudziłby u 
jednych postrach, u drugich 
szacunek. 
Ale znając potęgę paniąt 
polskich, litewskich i ruskich, 
kanclerz wiedział, że staną na 
głowie, by króla mimo wszystko 
przywołać do porządku, więc 
zadawał sobie pytanie: 
"Z królem czy z panami? Innego 
wyboru tu nie ma." 
W pełne urzeczywistnienie 
planu wojny z Turcją nigdy nie 
wierzył. Do Stambułu król nie 
dojdzie, poronione marzenia. Ale 
przy użyciu wojsk zaciężnych i 
wiernych mu Kozaków rejestrowych 
może pobić chana, wypędzić 
Tatarów budziackich, oczyścić z 
hord południowe ziemie. To jedno 
zaś wystarczy, by cała szlachta 
stanęła za królem, widząc w nim 
wybawiciela od najazdów, a 
zarazem prawdziwego władcę, 
silniejszego od królewiąt. Ale 
te właśnie królewięta! 
Nigdy na to nie pozwolą. Wolą 
groźbę ustawicznych najazdów niż 
potęgę majestatu. Wiedzą, że 
niezależny król będzie dawał 
buławy, kasztelanie i starostwa, 
komu zechce, a nie panom możnym 
i ich poplecznikom. Taki król 
stworzy własne stronnictwo, 
pozyska wiernych i oddanych 
sobie ludzi, za nic będzie miał 
wolę senatorów i magnatów. 
Myślał coraz bardziej trzeźwo 
i uspokajał się. Dobrze 
odpowiedział królowi. Gdy mu 
wyjawił, że się wzdraga łamać 
prawa Rzeczypospolitej, była to 
tylko część prawdy. Już wtedy 
błyskawicznie obliczał, gdzie 
jego dalsza kariera jako męża 
stanu, w zgodzie z królem czy w 
sojuszu z panami. Przy królu 
można było mieć oszałamiające 
nadzieje, ale miejsce przy 
możnowładcach, przy prawach, jak 
to królowi powiedział, to 
pewniejsza, trwalsza pozycja. 
Zasiadł teraz do biurka i 
zaczął pisać własnoręcznie listy 
do wojewody Lubomirskiego i 
kilku znaczniejszych senatorów, 
których się na weselu nie 
spodziewał. Później wezwał 
Dębskiego i zapytał, jacy goście 
zapowiedzieli swój przyjazd na 
zbliżający się ślub 
kanclerzanki. Dowiedziawszy się, 
że dziś właśnie przybył kanclerz 
litewski, książę Albrycht, zaraz 
po obiedzie wsiadł w karocę i 
kazał się wieźć do 
Radziwiłłowskiego pałacu. 
W chwili gdy kanclerz podążał 
do Radziwiłła, król Władysław 
zbliżał się do bramy arsenału. 
Nie jechał dziś konno, ale w 
lektyce, bo po rannej utarczce z 
kanclerzem był nieswój, odczuwał 
silny ból od "karkuła". Zaraz po 
wyjściu z lektyki zamknął się z 
Arciszewskim w jego izbie i ani 
chwili nie mieszkając zaczął się 
wyżalać przed starym żołnierzem: 
- Zdradził mnie kanclerz, nie 
tyle przez nienawiść, ile ze 
strachu przed wielkimi. 
Przysięgał zawsze, że będzie mi 
wierny do ostatka, wraz ze mną 
wszystko dotąd przygotowywał, a 
teraz jak tchórz zemknął do 
nory. 
Rwał wąsa, pił co chwilę, 
wciąż zachęcał gospodarza do 
trunku i raz po raz rzucał 
obelgi na kanclerza. 
- Tylko żołnierzom ufam, 
reszta to groszoroby, mąciciele 
i wrogowie własnego króla. Tyle 
u nich miłości, ile złotem 
opłacisz. Radźże coś, 
Arciszewski, bo oszaleję, 
oszaleję. Na miły Bóg, wiesz, co 
zrobię? Poślę moją gwardię i 
obstawię cały pałac Arde. Nalej! 
Podchmielony, wypowiadał 
niepoczytalne groźby, których by 
nigdy nie wykonał, ale w tych 
słowach znajdował bodaj odrobinę 
ulgi. 
Arciszewski umiał słuchać. 
Ujęty zwierzeniami królewskimi 
niewiele zrazu przygadywał, z 
rzadka tylko krótkimi zdaniami 
próbując łagodzić ból 
Władysława. 
- Nie za niańkę cię mam! - 
krzyczał król. - Do rady, nie do 
pociechy mi potrzebnyś. W 
świecie wiele bywałeś. 
- Miłościwy panie. Zdradom i 
krzywdom napatrzyłem się wiele w 
krajach europejskich i za 
morzem. Ale nigdzie nie 
widziałem takiej jak u nas 
przemocy panów nad majestatem i 
takiej szlacheckiej głupoty. 
Siła holenderska, na ten 
przykład, bynajmniej nie zasadza 
się na możnych panach i ich 
przybocznych gwardiach, tylko na 
miastach, na patrycjuszach 
miejskich i na kompaniach 
kupieckich. Stany tam nie tak 
jak u nas za nos wodzone przez 
posesjonatów. Ich stadhouder, 
choć nie jest pomazanym królem, 
ma więcej władzy i powagi w 
narodzie niż król na naszej 
ziemi. 
- Cierpkie to słowa. Po cóż je 
mówisz? 
- Bo chciałbym widzieć i u nas 
potężniejszą władzę królewską. 
Jak dotąd myślałem, że kanclerz 
o tym samym myśli i teraz mnie 
to wszystko dziwi. 
- Myślał, ale go strach 
obleciał. 
- Nie wiem czy strach. Sam 
przecież jest wielkim panem. 
- Ja go takim zrobiłem. 
- Wszyscy kiedyś obrośli w 
pióra z łaski królewskiej, a 
potem okoniem panu stawali. 
- Więc cóż? Mówże, na miły 
Bóg, i pij, do licha! Bez listów 
przepowiednich niczego wielkiego 
nie zacznę. 
Armatny ważył coś w myślach, 
rada przecież nie była tu łatwa. 
- Dla rotmistrzów wystarczą 
listy z inną pieczęcią. Choćby 
litewską... 
- Brawo! Twoja myśl zgodna z 
moją. Ale nie ma pod ręką 
kanclerza litewskiego. 
- Podobno zjechał dziś w 
południe. 
Król przeszedł się po izbie. 
- Radziwiłł, powiadasz? Oni 
wszyscy idą razem ręka w rękę. 
- Gdy się zwąchają. Ale 
Radziwiłł może w tym zasmakować, 
że wygodzi majestatowi w zamian 
kanclerza. Na sejmie i w senacie 
łatwiej wybroni przyłożenie 
pieczęci niż sam Ossoliński. On 
z ziem wschodnich, narażonych na 
najazdy, a poza tym jego lubią, 
a kanclerza Ossolińskiego, choć 
koło niego skaczą, wszyscy 
nienawidzą z zazdrości o 
królewską łaskę. 
- A jak, nie daj Boże, i 
Radziwiłł odmówi? 
- To sprawa gorsza... - 
Arciszewski jakby się zawahał. - 
Nie jestem królem, miłościwy 
panie, jakże mi mówić za 
majestat. 
- Toś dopiero głupio 
powiedział. No, a cóż byś 
zrobił, gdybyś był na moim 
miejscu. Gadaj! 
- Prowadziłbym dalej, co 
zaczęte. Przyłożyłbym pieczęcie 
pokojowe i nie liczył się z 
wielkimi panami, jeno ze 
szlachtą pomniejszą, z 
mieszczanami, z Kozactwem, 
znaczy się z żołnierzami. 
- Arciszewski... Nalej! 
- Mówiłeś, miłościwy panie, 
przed chwilą, że kozackie wojsko 
królewskie wyszło na Morze 
Czarne. Skoro oni za królem, 
skoro regimenty nowe można mieć 
za pieczęcią choćby pokojową... 
Rozgorączkowany zawiesił 
zdanie i patrzył w 
rozpromienioną twarz Władysława. 
Widział, że się w oczach 
królewskich rodzi nowa nadzieja 
i siła. 
- Wtedy, miłościwy panie, nie 
trzeba będzie służyć jeno 
książętom krwi, wojewodom, panom 
krakowskim, ruskim czy 
poznańskim. 
- Jeno komu? 
- Całemu narodowi, wszystkim 
stanom i wyznaniom, nade 
wszystko zaś całej rzeszy 
szlacheckiej, która tylko z 
ubóstwa stoi za swymi 
chlebodawcami. Tyś, miłościwy 
panie, król, ja żołnierz. Co 
król nakaże, wykonam. Armat 
gotowych mam już tutaj 
czterdzieści, więc jeśli rozkaz 
dostanę, jutro je wyślę przez 
Lublin na południe. Niech widzą 
Kozacy, że dzieło się zaczyna, 
niech i szlachta widzi, że król 
wykonuje swoją wolę... 
Król w tej chwili stał 
pośrodku izby, wielki, na twarzy 
nabrzmiały. Wbił wzrok w 
głębokie, rozpalone oczy dawnego 
wodza brazylijskiego. 
- Mój Arciszewski, za późnoś 
mi powrócił do kraju. Gdybyś 
wcześniej zawitał, może byś już 
i hetmanił, bo widzę, że ty 
jeden myślisz słowami króla i za 
nic ci pycha magnacka. Działa mi 
przygotuj i rób dalej zaciąg 
puszkarzy. A choćby pioruny biły 
na moją steraną głowę, wyjdą te 
listy przepowiednie. Za zgodą 
panów czy też bez ich zgody, z 
woli króla, którego sobie obrali 
po to, u licha, by krajem 
rządził. 
Jeszcze raz wychylił kielich 
wina i odjechał. Następnego dnia 
wezwał do siebie wielkiego 
kanclerza litewskiego Albrychta 
Radziwiłła. Powitał go nader 
serdecznie powinszował dobrego 
zdrowia, przypomniał wielki swój 
szacunek dla radziwiłłowskiego 
domu. 
Wtedy dopiero zaczął rozmowę o 
wojnie tureckiej, "chcąc 
pociągnąć kanclerza, by na nią 
zezwolił." 
Radziwiłł słuchał w spokoju, 
gładził piękny szpakowaty wąs, 
niekiedy dotykał białą dłonią 
brylantowego krzyża na 
piersiach, z którym jako 
bogobojny chrześcijanin nigdy 
się nie rozstawał, i gdy król 
skończył swoje słowa, on zaczął: 
- Wasza królewska mość, gdym 
wczoraj zjechał do Warszawy, 
zdziwiłem się wojennemu ruchowi, 
jaki wszędzie widać w stolicy. 
Wszyscy wkoło jedno mi tylko 
mówią - wojna. A ja nawet nie 
wiem, czy Szwedzi na nas 
następują uczyniwszy pokój z 
cesarzem, czyli Moskwa czy też 
Tatarzy. Teraz z ust miłościwego 
pana słyszę prośbę, bym zezwolił 
na wojnę całkiem inną, wojnę 
wielką, z otomańską Portą... 
- Bo ona nasz wróg największy. 
Ją pokonawszy, będziemy 
największym chrześcijańskim 
królestwem. 
- Gotówem służyć waszej 
królewskiej mości do ostatniego 
tchu, ale chciałbym wiedzieć, 
jak można bez zgody senatu i 
sejmu udźwignąć ciężar takiej 
wyprawy? 
- Poświęcę na to wszystek 
dobytek mój i królowej, nie 
narażając zbytnio majątku i 
substancji panów braci. Trzeba 
tylko, by wasza miłość przyłożył 
pieczęcie litewskie na listach 
werbunkowych dla rotmistrzów. 
- Jakże je przyłożyć, kiedy 
tym obrażę Rzeczpospolitą. 
- Potwierdzi to wszystko senat 
i Rzeczpospolita, jak zobaczą 
grożące nam niebezpieczeństwo. 
Jeśli my nie zaczniemy, Turcy 
się na nas pokwapią. 
- Obligowany jestem nic bez 
zgody panów braci nie 
pieczętować. Jeśli w senacie 
powiem, że król mi tak kazał, to 
będę bił na ciebie, 
najjaśniejszy panie, żeś mnie 
bojaźnią do tego przywiódł. 
- Nie bojaźnią, ale myślą o 
przyszłej chwale 
Rzeczypospolitej. 
- Rzeczpospolita była, jest i 
wiecznie będzie. Jej siła w 
naszej |aurea |libertas, 
najjaśniejszy panie. Tej zaś nie 
pozwalam w niczym naruszyć. 
Królowi zaczęły drgać 
policzki. Wydawało się, że 
jeszcze chwila, a grzmotnie 
pięścią w stół i wypali 
kanclerzowi w oczy całą prawdę o 
tej złotej wolności. Dzięki niej 
ten tu chudy szpakowaty książę z 
oczkami chytrze zmrużonymi 
wyrwał już królowi z gardła 
starostwo, kasztelanię i 
województwo. Może jeszcze chce 
coś wyrwać na powiększenie 
swojej substancji. 
Władysław zagryzł wargi i 
powiedział z udanym spokojem: 
- Mówiłeś mi tu kiedyś... o 
starostwie dla swego 
powinowatego, ale czas był na to 
niesposobny. Teraz umyśliłem je 
dać, jeno mi się nie sprzeciwiaj 
zaciągom. 
- Bóg zapłać, najjaśniejszy 
panie. Nieba za to przychylę 
majestatowi, ale jeśli każesz 
przyłożyć pieczęcie, nie 
wykonam. Wcześniej tę rękę 
mieczem mi utnij, bo ona nic 
wbrew woli panów senatorów nie 
podpisze. 
Król wyrzucił obie dłonie w 
powietrze, jakby wzywał niebo na 
ratunek i pomstę, krzyknął: 
- Nieprzytomni ludzie, ty i 
Ossoliński! Zmówiliście się 
obaj, by zgubić mnie i ojczyznę. 
- Nie gubimy jej, ale ratujemy 
przed utratą wolności. 
- Nie gadaj mi tego słowa, bo 
go nie rozumiesz. Nie daj tego, 
Boże, byś kiedyś i ty nie 
uciekał ze swojej Ołyki, gdy ci 
sułtan na kark wjedzie! Wtedy 
może pojmiecie, gdzie był rozum, 
przy was czy przy mnie. 
- Ostała się dotąd moja Ołyka 
i cała Rzeczpospolita ostoi się 
w przyszłości. Gdy trzeba 
bronić, bronić będę, krwi mi nie 
oszczędzać, jeno honoru. 
Król czerwony jak purpura 
krzyknął: 
- A cóż ty myślisz, że król 
honoru nie ma? 
- Tego nie powiedziałem, 
najjaśniejszy panie. Cześć dla 
majestatu zawsze w moim sercu. 
Po wyjściu kanclerza 
litewskiego Władysław ani chwili 
nie czekał. Zawezwał sekretarza 
Fanfoniego i Gremborzewskiego. 
Obaj stanęli przed nim 
osłupieni, bo tak zmienionej 
twarzy królewskiej dotąd w swym 
życiu nie widzieli. 
Król z chmurą pod krzaczastymi 
brwiami, zzieleniały, bo już 
krew z powrotem uciekła mu do 
serca, powiedział stłumionym 
głosem: 
- Wziąć mi te listy 
przepowiednie i przyłożyć na 
nich pokojowe pieczęcie! 
Wszystkich gońców puścić dziś 
przed wieczorem z tymi pismami 
do rotmistrzów! Niech mi jadą na 
łeb na szyję, by za trzy dni 
stanęli w najdalszych ziemiach 
królestwa. 
- Stanie się według woli 
waszej królewskiej mości. 
- A teraz, niech tu przyniosą 
wina. Wina! 
Rozdział XIV 
Cała Warszawa żyła teraz 
dwiema sprawami - wyprawą 
turecką i zbliżającym się 
weselem u Ossolińskich. Ślub 
kanclerzanki budził większą 
ciekawość wśród szlachcianek i 
mieszczek, zapowiedziana zaś 
rozprawa z Turcją dostarczała 
szlachcie i mieszczanom okazji 
do wrzawy, entuzjazmu czy 
kłótni. 
Jedni, ci zwłaszcza, którzy 
jeszcze nie zdążyli wywąchać, co 
o tym wszystkim myślą wielcy 
panowie, wychwalali króla pod 
niebiosy, drudzy nie szczędzili 
utyskiwań na jego samowolę. Od 
rana do wieczora we wszystkich 
loszkach staromiejskich czy pod 
wiechami na Nowym Mieście, w 
hucznych zajazdach "Giełda" i 
"Wiedeń" o niczym nie mówiono, 
tylko o zaciągach, o pośle 
Tiepolo i o kanclerzu, który 
sprzeciwił się woli królewskiej. 
Ci, co dawniej psy na nim 
wieszali, nie bardzo ufali 
wiadomościom o oporze 
Ossolińskiego, przepowiadali 
nawet, że to jakiś chytry manewr 
szczwanego lisa. Dawni jego 
przyjaciele i stronnicy kręcili 
głową z niedowierzaniem, ale 
przytakiwali chórem decyzji 
kanclerskiej, by się nie narazić 
wielkiemu protektorowi. 
- Mówiliście - gadali teraz z 
dumą do swoich oponentów - że 
nasz kanclerz wespół z królem 
zawziął się na szlacheckie 
wolności, a tymczasem on właśnie 
stawa za panami bracią. 
- Zobaczymy, jaki koniec się z 
tego okaże - odpowiadali tamci. 
Zdecydowanie wrogi kanclerzowi 
był teraz dwór królewski, 
posłowie zagraniczni i całe 
wojsko. Szlachta zaciągnięta pod 
znaki królewskie w Ujazdowie, 
podżegana przez ludzi bliskich 
dworowi, nie posiadała się z 
wściekłości i raz po raz 
przybiegał ktoś z Ujazdowa, to 
do zamku, to do pałaców pańskich 
w mieście z wiadomością, jaki 
tam w obozie wielki huk przeciw 
Ossolińskiemu. 
Przełożony nad armatą, 
sposobiąc wyprawienie dział do 
Lublina, nie ruszał się tego 
dnia z arsenału. Wiedział więcej 
niż inni, bo zaraz z samego rana 
był u niego z polecenia 
królewskiego Fanfoni, który 
powiadomił go, że kancelaria 
królewska rozsyła listy 
przepowiednie. Może i z tej 
przyczyny uważał armatny za 
słuszne nie uczestniczyć w 
żadnych gawędach na mieście. Że 
go jednak ciekawość ponosiła, 
jak tam naprawdę wygląda w 
Ujazdowie, zawezwał koło 
południa Piotra do siebie i 
powiedział: 
- Słyszałeś, jak postąpił 
kanclerz z królem jegomością? 
- Cała Warszawa o tym mówi. 
Nawet i u nas gderają edelmani 
na kanclerza. 
- Każdy się oburza, kto ma 
rycerską krew w żyłach. Dłużej 
króla niż kanclerza, to pewna. 
Podobno tam w Ujazdowie mocno 
wykrzykują. Jedź no tam i 
przystaw ucha. A wracając nie 
zapomnij wstąpić do mistrza, bo 
ci gotów nie zrobić na czas 
żupana. Przecież za kilka dni 
wesele. 
- Miałem właśnie prosić waszą 
miłość o takie zezwolenie. 
- Czekaj no jeszcze. A byłeś u 
mistrza Timy po wzory tych 
królewskich zabawek? 
Piotr trochę się zmieszał. 
- Nie byłem, wasza miłość. 
Myślałem, że sam giser je 
przyśle. Nie wiem, czy gotowe. 
- Gotowe. Przed kilku dniami 
spotkałem mistrza na mieście i 
mówił mi, że już na ukończeniu. 
Nawet dziwił się, żeś tam nie 
łaskaw do niego zaglądnąć, 
choćby cię rad widział. 
- Pan Tima tak mówił? 
- Przecież nie panna, bom jej 
nie widział. 
- Przyznam się waszej miłości, 
że serce mi się tam rwie, ale 
wzdragam się iść. Giserowa mi 
krzywa, a panna to wciąż patrzy 
na owego Dzianota, com opowiadał 
waszej miłości. 
Arciszewski zaczął się śmiać. 
- Głupiś. Tyle ci powiem, że 
panna za tobą, nie za Dzianotem. 
- Gdyby tak było, wasza 
miłość! Ale niełatwo mi tam iść, 
bo jejmość giserowa patrzy na 
mnie jakby zastrachana. 
- Nie gadaj mi o jejmości. 
Zresztą, skoro się boi twojej 
obecności, to widać dobrze wie, 
kto milszy jej córce, ty czy 
Dzianot. Poza tym masz tam iść w 
sprawie artyleryjskiej, a panna 
to nie moja rzecz. 
- Według rozkazu, wasza 
miłość. 
Jechał więc Piotr do Ujazdowa 
nie tyle pełen ciekawości, co 
tam zastanie, ile raczej 
zaprzątnięty myślą o czekającej 
go po powrocie wizycie u Timów. 
Po ostatniej porażce, za jaką 
uważał spotkanie z Dzianotem, 
zawziął się i choć go to wiele 
zdrowia kosztowało, nie kwapił 
się z pójściem do kantorku 
gisera. 
"Na oczy nie będę się pchał, 
bom szlachcic, honor swój 
rozumiem" - powtarzał do siebie 
każdego wieczoru, gdy leżąc na 
pryczy w swojej izdebce biadał 
nad nieszczęsnym uczuciem. 
Teraz jadąc konno w 
towarzystwie cieśli Sebastiana 
przemyśliwał nad niedawną 
rozmową z Arciszewskim. 
"Pan armatny musi coś wiedzieć 
od tego Timy, bo łgać nie 
nawykł. Czyżby naprawdę Aniela 
tylko udawała umizgi do tego 
bogatego złotnika? Nie może to 
być, przecież i ja patrzeć 
umiem. Tyle serdeczności miała w 
oczach, gdy ją brał pod rękę, że 
to każdy, nie tylko ja, wybiłby 
ją sobie raz na zawsze z głowy. 
Nie inaczej." 
Droga zrazu była wolna i 
szeroka. Daleko przed nimi 
majaczyła w tumanach kurzu jakaś 
kareta pańska, otoczona kilku 
jeźdźcami. Jadący z tyłu za 
Piotrem Sebastian podsunął się 
bliżej koniem, raz i drugi 
spojrzał na zadumanego 
szlachcica, przeczekując, jakby 
tu doń zagadnąć. 
- Proszę waszmości, pana 
Ossolińskiego barwy przed nami. 
- Ossolińskiego? - ocknął się 
Piotr. - A rzeczywiście, karocę 
widać. Pewnie kanclerz w własnej 
osobie jedzie do Ujazdowa. 
- Król jegomość podobno dziś w 
ujazdowskim pałacu, więc myślę, 
że pan z Ossolina jedzie go 
zaprosić na wesele. 
- Bredzisz, Sebastianie! Cóż 
ty myślisz, że najjaśniejszego 
pana to się prosi na dwa dni 
przed ślubem? 
- To prawda. Nawet kmieć na 
wsi obraziłby się o to. W 
pospólstwie wsiowym też honorowe 
ludzie. 
Podjechał jeszcze bliżej. 
- Jegomość... 
- No? 
- Mam ja jedną prośbę do pana 
armatnego, ale co dzień się 
wzdragam, bo gdzież tu takiemu 
panu głowę zawracać, skoro na 
dodatek po nocach siedzi 
zapracowany po uszy. Wasza 
miłość co dzień z nim i przy 
jadle, i przy papierach, to może 
by łatwiej wspomniał o mnie 
nieboraku. 
- O co ci chodzi? 
- Słyszałem, że pan armatny 
jako i inni wielcy panowie 
będzie na weselu u kanclerza. 
- Będzie, więc cóż z tego? 
- Ano to, że już zjechał do 
Warszawy pan Tarnowski z Wólki, 
któremu jestem poddany. Wielce 
to porywczy pan i cięgiem krzyw 
na mnie i na całą moją rodzinę. 
- Pewnieś coś nabroił. 
- Nie, wasza miłość! A nawet 
nie o mnie chodzi. Ja wybrańcem 
z tej wsi jestem, a zaś pan 
Siemianowicz do arsenału mnie 
ściągnął, że to cieśla ze mnie 
nienajpodlejszy i znaczy się, że 
lepszy ze mnie pożytek w 
arsenale niźli w kompanii 
wybranieckiej. 
- Jeśli nie na ciebie, to na 
kogóż krzyw ów pan Tarnowski? 
- Ariańskiej ja wiary zrazu 
byłem, jako był ojciec mój, a 
pan Tarnowski wielki papieżnik. 
- Rzadka to rzecz, by poddany 
był innej wiary niż jego pan. 
- Ano właśnie. Było tak, 
dopóki nie nastał pan Tarnowski. 
Ojciec jego też był 
chrystianinem i myśmy tacy 
zostali. Ale teraz wiele z 
chłopstwa dla świętego spokoju 
wróciło na papieski kościół, no 
i ja z nimi. 
- To już nic nie rozumiem, o 
co ci chodzi. 
- O to, jegomościu, że pan 
Tarnowski każe mi córkę wydać 
nie za tego, co się mojej 
dziopie i mnie udał, ino za 
innego, pijanicę na ostatek. 
Posłyszawszy to, Piotr 
zaciekawił się jeszcze bardziej. 
Przez moment wczuł się w 
sytuację niedoszłych nowożeńców, 
jakby to była jego własna 
rozterka. Prędko się jednak 
skarcił w duchu: "Cóż, u licha, 
już się z chłopem jakimś 
równam." 
Odpowiedział: 
- W prawie jesteś, nikt ci 
córki nie przymusi. 
- Kiedy wasza miłość nie zna 
pana Tarnowskiego. Jeśli się 
uprę, on mi gotów chałupę z 
dymem puścić. Ma też plebana we 
wsi, człeka niezłego, którego 
ciągle przybiera sobie do 
kompanii, nierzadko każe mu pić 
i obaj sobie świadczą. Jeśliby 
zaś pan armatny na owym weselu 
przepowiedział coś za mną, to mi 
chyba pan Tarnowski przepuści. 
Proszę więc łaski waszmości... 
- O to tylko chodzi? Mój 
Sebastianie, będę dworował panu 
armatnemu na godach 
kanclerzanki, to mu przypomnę. 
Chłop dostał pąsów z radości. 
- Ojoj, tedym utrafił, że 
lepiej nie można. Bóg zapłać 
waszmości, do śmierci nie 
zapomnę, a jak młodym o tym 
powiem, to już dzień w dzień 
będą się modlić o szczęście 
waszej miłości za tę 
chrześcijańską pomoc. 
- Bądź spokojny, nie zapomnę. 
Już byli u wjazdu do obozu, 
który roztaczał się szeroko 
przed ujazdowskim pałacem. Wśród 
rozstawionych namiotów wiodła 
szosa, prowadząca wprost do bram 
dworu, którą jechał w tej chwili 
mały poczet Ossolińskiego. 
Mnóstwo tu było wokół 
wszelakiego żołnierstwa, więc 
kareta ministra zwolniła nieco i 
Piotr z Sebastianem mógł się do 
niej znacznie przybliżyć. 
Zauważył teraz z zadowoleniem, 
że i Marcin Dębski towarzyszy 
kanclerzowi, jadąc krok w krok u 
drzwi kolasy. 
Jednocześnie uderzył Piotra 
jakiś niepokój wśród namiotów. 
Na wiadomość, że jedzie do 
pałacu Ossoliński, wylegli ku 
drodze żołnierze, ciury i 
rotmistrze. Coraz częściej 
dawały się słyszeć złowrogie 
pomruki, a nawet i głośniejsze 
okrzyki. 
- Ossoliński w naszym obozie! 
Po co tu jedzie kanclerz 
żołnierzom przeciwny? 
- Dokąd to, mości kanclerzu? 
Nie tędy dla ciebie droga! 
Poczet mijał właśnie namiot 
pułkownika trabantów królewskich 
Jana Denhoffa, który wczoraj 
dostawszy list przepowiedni 
otworzył tu szopę werbunkową i 
już miał koło niej całą kupę 
zaciągającej się szlachty 
szaraczkowej. Niedaleko od 
namiotu Denhoffa stała chorągiew 
Antoniego Paca, który jak tamten 
zaciągał z rozkazu królewskiego 
żołnierzy do nowych pułków 
jazdy. 
Teraz dopiero zaczęła się 
wrzawa wokół toczącej się coraz 
wolniej kolasy. 
- Nie puszczać go do króla, 
skoro nie słucha majestatu!. 
- Nie puszczać! Niech zawraca 
do swojego pałacu! 
- Jak śmie pokazywać się nam 
na oczy? Wysadzić! Wysadzić! 
Nieliczny poczet Ossolińskiego 
ścieśnił się koło karety. 
Zaniepokojeni dworzanie zaczęli 
wołać do żołnierzy: 
- Uciszcie się, waszmościowie! 
Przecież to kanclerz jego 
królewskiej mości i całej 
Korony. Ustąpcie drogi, 
żołnierze! 
- Cicho siedź na siodle, bo i 
ty z niego zlecisz. Jaki tam 
kanclerz, co królowi staje 
okoniem. 
- Judasz! Judasz! Wyłaź, psie 
jeden, i pokaż się żołnierzom! 
Oficerowie wcale nie gasili 
okrzyków. Przeciwnie, niejeden 
rotmistrz podchodził z tupetem 
pod same drzwi karety i wołał: 
- Zdrajca jego królewskiej 
mości! 
- Zdrajca Rzeczypospolitej! 
Ossoliński siedział w głębi 
karety milczący, z zaciśniętymi 
szczękami. Wtłoczył barki w 
miękkie oparcie, krył w nim 
głowę, by nie drażnić swoim 
widokiem rozjuszonej ciżby. 
- Prędzej! - syczał sam do 
siebie, bo wśród tej wrzawy 
głosu jego nie mogli słyszeć 
dworzanie. 
Ale i bez tego rozkazu jadący 
tuż przy drzwiach Dębski 
nachylał się i mówił w otwarte 
okno kolasy: 
- Mości kanclerzu, przed nami 
zator wielki. Co robić? Coraz 
więcej oficerów z dobytymi 
szablami. 
- Tu, pod bokiem króla? 
Anarchia! Powiedz dworzanom, 
niech gęby trzymają w ryzach i 
nic im nie odpyskują. Nie 
odpowiadać na okrzyki tej 
hołoty. 
Dworzanie jechali dalej stępa 
w milczeniu, ale ich pozorny 
spokój bynajmniej nie wpłynął na 
uciszenie wrzawy. 
- Boją się. Ani pary z gęby 
nie puszczają. Psia ich mać, 
tacy odważni jak ich pan, co się 
prochu i żołnierzy boi. Z konia 
ich, a safandułę z karety 
wysadzić! 
Naraz poleciało na karocę 
kilka grud błota i kamieni. 
Jedna pacyna wpadła przez okno 
kolasy i rozprysnęła się na 
kolanach kanclerza. 
Ossoliński zobaczywszy zaschłe 
błoto na swym żupanie, szarpnął 
drzwi i wyskoczył przed karocę. 
- Stać, do jasnego pioruna! 
Gdzie pułkownicy od tej 
rozbestwionej hołoty? To 
zdrajcy, a nie żołnierze! 
Na widok kanclerza w całej 
okazałości jego postaci 
najbliżsi z awanturników 
uciszyli się. Ale skądś, z tyłu 
odezwał się jeden mocny okrzyk: 
- Kto zdrajca, waszmościowie? 
Dwóch oficerów z dobytymi 
szablami przedarło się przez 
pierścień żołnierzy. 
- To tyś zdrajca, wróg własnej 
ojczyzny! Powiedz, ile dostałeś 
od sułtana, by rozbroić 
ojczyznę? 
- Na ostrze go! - ryknął 
drugi. 
Błysnęły szable. Zdawało się, 
że jedna chwila i rozniosą na 
ostrzach Ossolińskiego. Koło 
karocy zbił się tłum. Do orszaku 
kanclerza dopadł w tej chwil 
Piotr z Sebastianem i kilku 
przytomniejszych ze szlachty. 
Zaczęto wołać. 
- Spokój, panowie bracia! Na 
miły Bóg, nie hańbcie oręża! 
Ossoliński wskoczył z powrotem 
do karety. Naparło kilku 
żołnierzy i oberszterów, ale 
dworzanie płazując szablami 
zastąpili im drogę. Już zanosiło 
się na krwawy tumult, ale w tej 
chwili dał się słyszeć potężny 
głos pułkownika Paca biegnącego 
od namiotów jazdy królewskiej. 
- Stać, psiekrwie sobacze! 
Bratobójstwo! Czyście oszaleli? 
Wytrąbię każdego, kto w tej 
chwili nie schowa szabli! 
- Pułkowniku! Ossoliński 
zdrajcą ojczyzny! 

- Stać, powiadam! Ostrza do 
pochwy! 
Ale dopiero następny okrzyk 
Paca spadł na wszystkich jak 
piorun. 
- Cicho, psiekrwie jedne! Król 
idzie od pałacu! 
Uciszyli się. Robił się szybko 
luz wokół karocy. Król szedł 
aleją we trzy osoby, on, 
nieodstępny Fanfoni i mały 
królewicz Zygmunt w karmazynowym 
żupaniku. Ossoliński blady jak 
trup wyszedł z karocy, postąpił 
kilka kroków. 
- Najjaśniejszy panie - mówił 
- hańba mnie tu spotyka od 
rozbestwionego żołdactwa. 
Oficerowie gwardii królewskiej 
chcieli mnie, kanclerza 
Rzeczypospolitej, roznieść na 
szablach. 
- Widziałem z okien i dlatego 
po ciebie wyszedłem. 
Po tych słowach odwrócił się 
do milczących żołnierzy i 
oberszterów. 
- Czy ja mam karne wojsko, czy 
też hołotę? 
Gdzieś w tłumie jeden z 
oficerów, co niedawno pierwszy 
rwał z pochwy szablę, odważył 
się odpowiedzieć: 
- Wojsko, najjaśniejszy panie, 
ale my zdrajców nie cierpimy. 
- Milczeć, bo gardłem za to 
odpowiesz. Gdzie pułkownik Pac? 
- Jestem, najjaśniejszy panie! 
Robiłem wszystko, co mogłem, by 
wstrzymać tumult. 
- Widziałem z okna. Tych, co 
się pierwsi porwali za szable 
przeciw kanclerzowi koronnemu, 
wziąć pod straż i oddać pod sąd 
wojskowy. Jeśli winni, przypłacą 
gardłem albo infamią. Gdy raz 
dopuszczę burdy, choćby z 
miłości ku mojej osobie, nikt 
wojska w ryzach nie utrzyma. 
Mości kanclerzu, pozwól ze mną 
do pałacu. 
- Bóg zapłać, najjaśniejszy 
panie. Gdyby nie twoja łaska, 
już bym chyba we krwi tu leżał. 
Król na oczach całego wojska 
wziął go pod ramię i prowadził 
ku bramie pałacu. 
Rozdział XV 
Piotr wrócił pośpiesznie do 
Warszawy. Zamiast na Stare 
Miasto podjechał wprost ku 
arsenałowi, by jak najprędzej 
podzielić się z Arciszewskim 
niedawnymi przejściami na polach 
ujazdowskich. Choć i on miał za 
złe kanclerzowi, że 
sprzeniewierzył się królowi, to 
jednak zaskoczony niesfornością 
oficerów i żołnierzy opowiadał o 
całym zajściu ze wzburzeniem. 
- Wstyd było patrzeć, wasza 
miłość! Kamieniami rzucali na 
pierwszego ministra 
Rzeczypospolitej. 
Arciszewski przytakiwał raczej 
od niechcenia, bynajmniej nie 
wprowadzony w żadną pasję. 
- W obronie życia ludzkiego i 
ładu trzeba stawać, więc cię 
pochwalam. Ale że się kanclerz 
najadł trochę wstydu i strach go 
obleciał, nic mi to nie wadzi. 
Niech wie, że trzeba się liczyć 
nie tylko z posesjonatami i z 
senatorami, ale z żołnierzem i 
szarą szlachtą. Z tego zaś, co 
mówisz o królu, widzę, że mu już 
wybaczył i zapewne przyjdzie na 
wesele. Może Bóg da, że tam się 
wszystko uładzi i wróci zgoda 
między królem, kanclerzem i 
senatorami. 
Dopiero po południu pojechał 
Piotr wespół z Sebastianem do 
mistrza krawieckiego na Piwną. 
Nie bez pewnej próżności 
przymierzał żupan i szarawary i 
patrząc po sobie przybierał 
mocno na minie. 
"Jeszcze jak nowe cholewy 
naciągnę i pas zacisnę, co mi 
dał pan armatny, to w kozi róg 
zapędzę imć Dzianota." 
Przywdział z powrotem stary 
ubiór, a że przy nowym było 
jeszcze coś niecoś do 
poprawienia, przykazał 
Sebastianowi: 
- Poczekaj tu, aż mistrz guzy 
przesunie, a potem mi to weź i 
przyjdź po mnie do pana Timy, na 
Rynek. Wiesz, gdzie mieszka? 
- Kto by nie znał mistrza 
Timy? 
- Znasz, a bajdurzyłeś kiedyś, 
gdyśmy Piwną jechali, że córkę 
ma wydaną, a tymczasem daleko 
jej jeszcze do ołtarza. 
- Tak mi ktoś mówił... ja zaś 
w domu zacnych mieszczan nie 
bywały. 
Piotr szedł teraz raźno do 
domu gisera. Wszystko się na to 
składało, że nabierał dziś 
otuchy i wiary w siebie. Pan 
armatny natchnął go z rana dobrą 
myślą, teraz dodała bodźca ta 
nowa przyodziewa, w której 
pojutrze pójdzie do pałacu 
Ossolińskich, a najbardziej 
podniosło w nim ducha 
wspomnienie niedawnego tumultu 
wojskowego w Ujazdowie. Będzie 
miał człek, myślał w tej chwili, 
ciekawą rzecz do opowiedzenia 
panu Timie, zwłaszcza że się 
osobiście brało w tym udział. 
Gdy dziś stanął przed 
kamienicą gisera i zakołatał w 
bramę, był pewny, że niebawem 
uchyli się okno na piętrze. 
Wsadził więc rękę za pas i 
przyjął jak najbardziej swobodną 
postawę, by się patrzącym z okna 
nie wydać popychadłem. 
Nie zadzwoniła jednak 
okiennica, natomiast nader 
szybko po odgłosie kołatki dał 
się słyszeć stukot trzewików po 
schodach. Był tak lekki i 
szybki, że Piotrowi, tak pewnemu 
siebie przed chwilą, uciekła 
nagle wszystka krew do serca. 
Zadzwoniła blaszka judasza i 
Piotr ujrzał w jego zakratowanej 
szczelinie jedno oko wielkie i 
błyszczące. 
Byłby przysiągł, że to nie 
oko, a drogi kamień oprawiony w 
mosiężną ramkę wziernika. 
Ciężkie drzwi uchylały się z 
wolna. 
- Kto tam? - usłyszał 
dźwięczny głos Anieli. Pytanie 
było zbyteczne, bo na pewno 
widziała go przed chwilą przez 
wziernik. 
- Witam waćpannę - mówił 
stojąc już na progu. Bóg łaskaw 
dla mnie, skoro sama waćpanna 
drzwi uchyla. 
- Zwykle ja otwieram, by nie 
trudzić mateńki. Ona zresztą 
szykuje się do wyjścia, bo mamy 
iść na miasto. 
- Nigdy nie mam szczęścia - 
powiedział z rozczarowaniem w 
głosie. 
Aniela nic nie odpowiedziawszy 
odsuwała ciężkie drzwi. Piotr 
pochylił się w ukłonie i 
niespodzianie musnęły go po 
oczach włosy dziewczyny. To 
przypadkowe zetknięcie się 
wprowadziło oboje w 
zakłopotanie, z którego wyrwał 
ich głos Timowej: 
- Kto tam, Anielciu? 
- Pan Opacki. 
- Prowadź jegomości do 
kantorku i nie marudź, bo pora 
ostatnia na sprawunki. 
Młodzi przywierali drzwi. 
Piotr próbował przeciągnąć 
zasuwę, ale szło mu niezgrabnie, 
bo pomrok był w sieni, a przy 
tym zamek miał jakąś przedziwną 
budowę. 
- Pozwól, waćpan - szepnęła 
dziewczyna. 
Wtedy ich ręce zbiegły się na 
antabie i młody człowiek poczuł 
nagle na swojej dłoni miękkie 
jak jedwab palce dziewczyny. Od 
tego dotyku doznał w sercu tak 
wielkiej rozkoszy, że wobec niej 
wszystko, co dotąd przeżył, było 
marne i znikome. Na dodatek ręka 
dziewczyny nie umykała spod jego 
palców, i to jeszcze bardziej 
oszołomiło chłopca. 
- Panno Anielo - szepnął i 
przyłożył do tej ręki usta. 
U góry rozległ się znów głos 
ludwisarzowej. Stała ze świecą w 
ręce, wysoko, u poręczy schodów. 
- Wracajże, Anielciu! Wnet nam 
Ormianie kramy zamkną. 
Dziewczyna odsunęła się od 
Piotra i powiedziała głośno: 
- Proszę waćpana, ojciec tutaj 
w kantorku. 
Wskazała znane mu drzwi i 
wbiegła szybko na schody. 
Poprzez drewniane balaski mignął 
Piotrowi przed oczyma jeden i 
drugi, mały jak motyl, kwiecisty 
bucik. Zdawało mu się, że te 
bławatne kwiaty ulatujące w górę 
po stopniach pachną w całej 
sieni jakby żywe i prawdziwe, a 
nie tkane na płótnie. 
Gdy za chwilę rozmawiał z 
mistrzem, był jakby ogłuszony. 
Nic z tego, co doń mówiono, nie 
trafiało do ucha. Przytakiwał, 
odpowiadał zdawkowo, to znów 
pytał raz wtóry o sprawy co 
dopiero przez mistrza 
wyłuszczone, aż wreszcie 
zdziwiony Tima zagadnął: 
- Waćpan chyba niezdrów dziś, 
boś blady i roztargniony. 
- Zdrów, mistrzu, jak nigdy 
przedtem - zaprzeczył gwałtownie 
Opacki. - Trochę tylko jestem 
sfatygowany, bo miałem dziś nie 
byle jaką rozprawę z 
żołnierstwem w Ujazdowie. 
- W Ujazdowie? Nic mi nie 
mówisz - odparł bez wielkiego 
przekonania mieszczanin, bo co 
innego miał w tej chwili na 
myśli. 
Wreszcie zaczęła się żywa 
rozmowa. Piotr przywrócony do 
rozwagi rozgadał się serdecznie 
i słuchał odtąd uważnie 
mieszczanina. Wpatrywał się przy 
tym z sympatią w jasne oczy 
mistrza, z radością odkrywając w 
rysach ojca podobieństwo do 
córki, a nawet wydawało mu się, 
że i w głosie słyszy tę samą 
barwę co u Anieli. 
"Dobrze, że w ojca się 
wrodziła, bo ileż zacności w tym 
człowieku" - myślał Piotr. 
Tego dnia miała go spotkać 
jeszcze druga radosna chwila. 
Właśnie gdy Tima ubolewał nad 
tym, że rad by gościa uraczyć, 
ale obie domownice wychodzą dziś 
na miasto, odezwało się pukanie 
do drzwi kantorku. W progu 
stanęła Aniela. 
- Przepraszam waćpana, że 
przeszkadzam - skinęła głową w 
stronę Piotra. 
- Bóg świadkiem, że dla mnie 
to radość, a nie żadna 
przeszkoda. 
Puściła za sobą uciekające 
drzwi i stanęła w środku wejścia 
z wdziękiem, powabna, cała teraz 
od stóp do głów widoczna. Żółty 
jak jaskier kornecik pieścił jej 
kasztanowe ciężkie pukle. 
- Tatulu, ma tu przyjść pan 
Dzianot, więc go przeproś, żeby 
nie czekał, bo do późna zabawimy 
u szwaczek i pasamoników. Tyle 
mają szycia na festyn u 
kanclerza, że nie wyjdziemy od 
nich, póki nam nie skończą. 
Mistrz zmrużył filuternie 
oczy. 
- Kwaśny stąd odejdzie, gdy 
powiem, że z powodu sukien dom 
dlań opustoszał. 
Teraz w oczach dziewczyny 
błysnął ledwie widoczny zły 
ogień. Wydęła wargi i 
powiedziała z przekąsem: 
- Dziury w niebie nie będzie, 
gdy się obrazi. Zresztą gdyby 
był proszony na ślub 
kanclerzanki, łatwiej by nas 
zrozumiał. Do widzenia waćpanu - 
skłoniła się wdzięcznie i 
wyszła. 
- Gdy Piotr to posłyszał, nowa 
radość spłynęła mu do serca. 
Rozdział XVI 
Dzień dwudziesty maja 1646 
roku, z rana mglisty, rozjaśnił 
się całkowicie, gdy się miało ku 
południu. Ostre słońce 
zawładnęło całym nieboskłonem, 
od szuwarów za kępą wiślaną i 
puszcz północnych aż po lasy 
ujazdowskie na południu. Igrało 
błyskami na kopułach kościołów, 
na hełmach zębatych baszt, 
miotało iskrami po mosiężnym 
rybonogim rycerzu, widniejącym 
na szczycie ratuszowej wieży. 
O samym południu zalało jedną 
strugą całą ulicę Reformacką i 
spłynęło na nieprzeliczony tłum 
gapiów, stojących po obu 
stronach jezdni. Nie tylko 
biedota miejska, gromady żaków, 
ale i bogate ciekawskie 
mieszczki czekały tu godzinami, 
by zobaczyć orszaki pańskie 
zjeżdżające do pałacu Arde. 
Już na kilkanaście sążni od 
rezydencji kanclerza wisiały w 
poprzek ulicy, na szczytach 
domów i drzew, skrzyżowane 
girlandy, uwite z liści dębowych 
i choiny. Gdy wiatr dmuchnął w 
ulicę, szumiały gapiom nad 
głowami i kołysały się ciężko, 
rzucając kraty cienia na 
uprzątniętą jezdnię. 
Łyki nie miały dostępu w 
pobliże samego pałacu. 
Przyboczna gwardia jego 
kanclerskiej mości w nowych, 
galowych barwach zawarła 
szpalerem spory kawał placu 
naprzeciw rezydencji. Nie można 
było dopuścić tu ciżby, bo cały 
podjazd przed budynkiem pokryto 
gęstą choiną, by kurz spod kopyt 
końskich w górę się nie wzbijał, 
a jeszcze dalej, tuż przy 
wejściu do pałacu, leżały na 
ulicy kwieciste grube dywany. 
Nie było jeszcze godziny 
drugiej, gdy cały błękitny 
pałac, mimo tak jasnego dnia, 
zaczął błyszczeć światłami. 
Jarzyły się w oknach setki świec 
w lichtarzach i płonął olej we 
wszystkich lampach pałacowych. 
Owe światła tłumiła o tej porze 
jasność słońca, niemniej jednak 
świadczyły one o hojności 
gościnnego domu Ossolińskich. 
Raz po raz zajeżdżały karoce 
pańskie w otoczeniu wystrojonych 
dworzan i służby. Ile barw można 
sobie wyobrazić, tyle widziało 
się na tych koniach, czaprakach, 
pańskich żupanach i deliach, na 
barkach pucołowatych pajuków 
siedzących wysoko na kozłach. 
A nade wszystko wystrojeni 
byli woźnice, każdy w piórach na 
głowie i z batem ozdobionym 
kwiatami i liśćmi zwisającymi 
nieruchomo nad końskim zadem. 
Mało kto tu przybywał inaczej 
niż sześciokonnym powozem. 
Wypieszczone woźniki, 
wstrzymywane ostro za wędzidła, 
skręcały prężnym łukiem lśniące 
szyje, pochylały pierzaste forgi 
ku ziemi, by bić pokłon przed 
pańską rezydencją gotową na 
weselny festyn. Drobnymi 
uderzeniami kopyt trącały w 
pościółkę z gałęzi i szły 
przemyślnie, w pląsach, jakby 
wiedząc, że wiodą karocę na 
uroczystość zaślubin. 
Nad jezdnią wzbił się teraz 
zapach tratowanej choiny i 
płynął ku nosom 
rozgorączkowanych gapiów. Tłum 
wchłaniał zapach żywicy i 
wytrzeszczał oczy, często nie 
wiedząc, jaki to pan wielmożny 
siedzi z rodziną w karecie. Ale 
szaraczkowa szlachta, której tu 
sporo było wśród ciżby, nie 
szczędziła głośnych wyjaśnień, 
by choć znajomością twarzy 
pańskiej zaznaczyć, że różni się 
od łyków miejskich, nieobytych w 
szlacheckim świecie. 
- Pan wojewoda pomorski! 
- Ksiądz biskup poznański! - 
wołano. - Wiwat wasza 
świątobliwość! 
Jego świątobliwość kłaniał się 
uśmiechnięty z okien powozu, 
czasem rzucił łaskawym okiem na 
gładsze mieszczki lub robił znak 
krzyża, utkany palcami w 
powietrzu. 
Jadąca za chwilę wpółzłocona 
kareta podkanclerzego 
Leszczyńskiego była w mieście 
powszechnie znana, więc każdy 
wiedział, kto zacz z niej 
wychodzi i już stąpa po 
mięsistym dywanie. 
Bogaty, zdobny orszak jego 
książęcej mości Albrychta 
Radziwiłła rzadziej tu był 
widywany. Ale wystarczyło 
gapiącej się szlachcie zobaczyć 
herb księcia na czapraku 
pierwszego konia, by już 
rozległy się okrzyki. 
- To marszałek dworu wielkiego 
kanclerza litewskiego. Patrzcie, 
tam dalej książę Albrycht w 
powozie. 
Pan na Ołyce, choć z natury 
skąpy, kazał dziś rzucać na lewo 
i prawo garście ortów, by 
pamiętało miasto wjazd księcia z 
Litwy. Toteż tłum bił się o 
srebrniaki, tarmosił między sobą 
i krzyczał: 
- Radziwiłł! Pan nad pany! 
Wiwat Radziwiłłowie! 
I tak dobrą godzinę trwało 
przeciąganie pańskich pojazdów, 
Jechał biskup poznański, 
kasztelan krakowski Sobieski, to 
znów zgryźliwy wojewoda 
poznański Opaliński. Nie 
pierwszy i nie ostatni zajechał 
kilku karetami wojewoda 
czernihowski Samuel Kalinowski z 
całą rodziną. 
Teraz wzmogły się okrzyki i 
wzrosło napieranie tłumu, bo 
każdy chciał widzieć nie tyle 
wojewodę, ile jego syna, pana 
młodego, starostę bracławskiego. 
Od czasu do czasu pomykały ku 
pałacowi nieliczne grupki 
pieszych ludzi, na których mało 
kto zwracał uwagę. Byli to na 
ogół patrycjusze stołecznego 
miasta, ludzie powszechnie znani 
w mieście. Mimo że szli pieszo, 
nie mieli wcale min 
skonfundowanych. Nie mniej 
bogato byli odziani niż tamci w 
karetach, szli z godną postawą, 
oddając ukłony witającemu ich 
pospólstwu. O ile wśród 
zajeżdżającej szlachty bogatsze 
i bardziej kolorowe były stroje 
męskie, tu raczej przeciwnie, 
kobiety skupiały na sobie uwagę 
tłumu. Na szyjach tych żon i 
córek rajców miejskich 
błyszczały niekiedy kolie i 
kamienie piękniejsze, niż 
widziało się u szlachcianek, a 
już suknie czy zausznice miały 
zdobniejsze i najświeższej przy 
tym mody. 
Patrzył na to wszystko tłum 
szary i poił spragnione oczy 
blaskiem cudzego bogactwa. Bose 
chłopięta miejskie, chciwe 
jałmużny, podskakiwały to z 
przodu, to z boku do karet i do 
jeźdźców, w kółko pytlowały 
pyzate straganiarki i przekupki, 
żony woziwodów i pachołków 
miejskich. Niejeden zbiedniały 
szlachetka chował się poza tłum, 
przykrywając połą żupana łatane 
portki, by nie widziała miejska 
gawiedź, jaka to różnica między 
nim a choćby pajukiem z orszaku. 
Poniektóry zmęczony gapowiskiem, 
pełen goryczy, że nie dostąpił 
łaski pańskiej i stoi tu na 
ulicy, odchodził w bok ku 
Rynkowi i mówił z cicha do 
siebie: 
- Taka ci równość szlachecka, 
psiamać. Z tamtych kapią 
diamenty, a ty, panie święty, 
świeć gołym tyłkiem. 
Ludzie wojskowi przybywali nie 
w karetach, ale konno, więc i 
pan armatny podjechał pod bramę 
pałacu na swoim gniadoszu, w 
towarzystwie kilku edelmanów 
artylerii, Piotra Opackiego i 
dwóch ludzi z czeladzi. Z 
pospólstwa prawie nikt go nie 
znał, ale po wyglądzie i stroju 
każdy dociekł, że to żołnierze z 
arsenału. Dla gapiów nieciekawi 
to byli ludzie, wprawdzie 
żołniersko się trzymający, ale 
nie błyszczący złotogłowiem ani 
na czapraku, ani na żupanie. 
Tylko niektóre mieszczki rzucały 
przyciągające spojrzenia na 
ludzi artyleryjskich, a 
zwłaszcza na młodego żołnierza w 
nowym atłasowym żupanie jadącego 
krok w krok za generałem. 
Widziały z dala, jak 
zeskakiwał zwinnie z konia, jak 
trzymał strzemię swojemu panu i 
jak też za chwilę stawał na 
czerwonym dywanie. 
U wejścia pan Arciszewski 
pożegnał pozostałych na koniach 
edelmanów: 
- Dziękuję waszmościom, żeście 
mi tu dla honoru towarzyszyli. 
Dopilnujcież mi wszystkiego w 
arsenale, a sługi tu przy 
koniach ostaną. 
Już miał wejść do środka, ale 
coś sobie przypomniawszy zawołał 
do jednego z żołnierzy: 
- Sebastian! 
- Jestem, mości panie armatny! 
- Ty zostań przy mnie, póki 
cię nie odprawię. Pokażesz mi 
pana Tarnowskiego, a może się 
złoży, że od razu twoją sprawę 
ubiję. 
- Bóg zapłać waszej miłości, 
ale jakże mi tam iść? 
- W sieni ostaniesz. 
W wielkiej sieni pałacu był 
gwar, szum, szelest jedwabi. Gdy 
kanclerz i blada dziś jak śmierć 
jego żona witali u wejścia pana 
armatnego, przerażony Sebastian 
bił pokłony i cofał się ku 
marmurowej ścianie, w pobliże 
pałacowej służby gotowej do 
oddania gościom różnorakich 
usług. Zresztą mało kto 
zajeżdżał w cieplejszym okryciu, 
więc pachołki pańskie stały 
raczej bezczynnie, czasem tylko 
nadskakując do czyszczenia butów 
pańskich, poprawienia pasa czy 
kołnierza. 
Była tu w sieni ponad setka 
gości, a co najmniej drugie tyle 
wyległo na ustrojony zielenią 
dziedziniec. Sebastian, czując 
na sobie pogardliwe spojrzenia 
pańskich sługusów, byłby 
najchętniej czmychnął stąd w 
najdalszy kąt owego podwórza czy 
też do wozów za rezydencją, ale 
pamiętając zlecenie pana 
armatnego stał cierpliwie i 
wodził struchlałymi oczyma po 
świetlicy. 
Zdawało mu się, że jest w 
kościele, choć przecie takiego 
gwaru w świątyni nie bywa. Cała 
jednak sień zdawała mu się 
jaśnieć jakby kościelnym 
blaskiem. Setki świec płonęło 
wokół w przyczepionych do ścian, 
wyzłacanych lichtarzach. Ściany 
z niebieskiego marmuru, gładsze 
niż zwierciadło, pomnażały każdy 
promień świec i oddawały sobie 
nawzajem świetlane echo. 
Chłop szukał pośród dziesiątek 
żupanów, sukien, mundurów 
znajomej twarzy wielmożnego 
Tarnowskiego, ale gdzieżby go 
uwidział mając taki zamęt w 
głowie. Kołowało mu przed oczyma 
kolorowe, upstrzone ludzkie 
mrowisko, a jeszcze wyżej nad 
golonymi głowami widział wzdłuż 
ścian posągi świętych czy też 
rycerzy z kamienia i brązu. 
"Matka Boska czy ki diabeł" - 
myślał osłupiały, gdy jego wzrok 
zamiast twarzy Tarnowskiego 
odkrył pośrodku sieni olbrzymią, 
aż po strop sięgającą figurę. 
Mimo że był człowiekiem z 
arsenału, nie wiedział, czy ona 
ze spiżu, czy innego cudacznego 
kruszczu, bo złociste pukle 
włosów kobiecego posągu były 
miękkie, prawie żywe. Nie miała 
takich żadna postać święta w 
żadnym z kościołów, jakie dotąd 
widział w swoim życiu cieśla 
Sebastian. 
"Nie święta to osoba - 
skonstatował wreszcie w myślach 
- bo stopę ma na pługu, sierp w 
ręku i jeszcze kopiją." 
Zapatrzył się w mosiężne oczy 
posągu i zapomniawszy na chwilę, 
gdzie jest i po co tu przyszedł, 
dziwił się niepomiernie. 
"Co, u licha? Takie cudo, a 
oczy ma wyłupione? Nie źrenice 
to przecie, ale dziury" 
Ktoś potrącał go to z lewej, 
to z prawej strony. 
- Przepraszam najmocniej 
wielmożnego pana - tłumaczył się 
Sebastian przerażony, 
najświęciej pewny, że nastąpił 
na but pański czy suknię. 
A to właśnie pachołek w 
liberii trącał go łokciem, bo 
mierziła go obecność prostego 
człowieka w sieni. 
- Idźże stąd na dziedziniec, 
do izb czeladnych. Tam są stoły 
dla sług pańskich. 
- Czekam na wielmożnego pana 
Tarnowskiego, tak przykazał mi 
pan armatny. 
- To jakże go, żłobie jeden, 
wypatrujesz, skoro tu stoi za 
tobą z jakimś proboszczem. 
Chłop obejrzał się i zdębiał. 
- Ojej! - jęknął przerażony. - 
Jest pan, a nawet jegomość 
ksiądz pleban. 
Złamał się wpół, ale tamci 
wcale ukłonu nie widzieli. Chłop 
zaś o niczym w tej chwili nie 
myślał, tylko o tym, by jak 
najprędzej zejść z oczu jednemu 
i drugiemu. 
- O Boże, wspomóż, jednegom 
nalazł, drugi mi umknął. Jak tu 
teraz szukać pana armatnego? 
Dojrzał jednak z daleka postać 
Opackiego i jakimś cudem 
przesunął się w jego stronę. 
- Jest, jest, jegomościu! I 
pan mój, i pleban. 
- Gdzie? 
- Ten ci tu czerwony na gębie, 
szpakowaty, widzi waszmość? Stoi 
podle tego w liberii. 
- No to czekaj, zaraz powiem 
panu armatnemu, niech tylko 
skończy witać się ze szlachtą. 
- Boże jedyny, to niechże już 
jegomość sam się za mną wstawi, 
bo wie moją prośbę. Umknę stąd 
ku czeladzi, bo mnie ślepiami 
zeżrą. 
Zanim się Piotr spostrzegł, 
Sebastian czmychnął na 
dziedziniec. Zresztą i Opacki, 
choć szlachcic, czuł się tutaj 
niewiele lepiej od Sebastiana. 
Pierwszy raz w życiu był na 
magnackim festynie, a jeszcze 
niepokoiła go myśl, jak znajdzie 
tutaj mistrza Timę z rodziną. Na 
razie stał, to znów posuwał się 
wkoło sieni za panem armatnym, 
kłaniał się sztywno przy 
powitaniach i mówił półgębkiem 
swój herb i nazwisko. Dość 
dostatnio dziś ubrany, kłopotał 
się swoim nowym żupanem, pewny, 
że każdy, kto nań spojrzy, o 
niczym nie myśli, tylko o tym, 
że ten strój po raz pierwszy 
dziś na jego grzbiecie. 
Z tego frasobliwego stanu 
wyrwał go nagle głos marszałka 
kanclerskiego, zwrócony od 
wejścia w stronę całej sieni. 

- Jadą posłowie zagraniczni i 
dwór króla jegomości! 
Powstał szum i zaciekawienie, 
zwłaszcza że większość obecnych 
tu gości nie była do tej chwili 
pewna, czy Władysław IV 
zaszczyci swoją obecnością 
kanclerza. Z zaciekawieniem 
usuwano się teraz ku ścianom 
świetlicy, robiono wolniejsze 
miejsce pośrodku sieni. Część 
gości weselnych upchnęła się na 
szerokie schody, które z lewej i 
prawej strony biegły ku 
skrzydłom pałacu. 
Pierwszy wszedł poseł Tiepolo 
w towarzystwie hrabiego Magni i 
kanonika Franciszka Magni. Za 
Włochem pląsał na pajęczych 
nogach w stronę obojga 
Ossolińskich poseł francuski de 
Bregy. Krokiem żołnierskim i 
pewnym wchodzili do sieni goście 
z Kurlandii, Mołdawianie i 
patrycjusze miast pruskich. 
Nastał różnojęzyczny gwar 
pośrodku sieni. Skupiali się 
koło posłów zagranicznych ludzie 
w świecie bywali, chwytający w 
lot obcą mowę, jak ksiądz Alfred 
Raduski, podkanclerzy 
Leszczyński, starościna 
warszawska urodziwa Szwedka i 
pan Arciszewski, którego 
pociągnął ku posłom pan 
Ossoliński, chcąc się przed nimi 
poszczycić zamorskim przybyszem. 
Wchodzący za chwilę dwór 
królewski powitały przed pałacem 
fanfary. Odegrano pobudkę i 
uciszyło się całkiem w sieni. 
Władysław IV przyszedł dziś w 
stroju szwedzkim, w czarnym 
żupanie z kryzą szeroką od 
ramienia do ramienia. Gdyby nie 
pas nieco zdobniejszy, strój 
króla pozbawiony wszelkiej 
pstrokacizny wydałby się 
uboższym od innych. O wiele 
bogaciej wyglądał poprzedzający 
króla marszałek koronny, a nawet 
sekretarze, Fanfoni i 
Gremborzewski, który to był 
zarazem nadwornym muzykiem 
królewskim. 
Ale może dlatego król 
przyodział się dziś tak 
skromnie, by w całej urodzie i 
krasie zajaśniała obok niego 
postać Marii Ludwiki Gonzagi. Na 
widok królowej idącej na tle 
swojego fraucymeru powstał jeden 
chóralny ściszony szept kobiet, 
podobny do syku spłoszonego 
stada gęsi. 
- Tsss... 
- Piękna jak nigdy - szepnęła 
wojewodzina czernihowska do 
stojącego obok niej biskupa 
poznańskiego. 
Tuż obok młoda starościna 
krakowska mówiła jeszcze ciszej 
do sąsiadki: 
- Wpół goła. 
- Wywaliła, co miała. Popatrz 
pani, ścisnęła się w pasie, że 
ledwie zipie. 
Jedne patrzyły z zachwytem, 
drugie z zazdrością, jeszcze 
inne rejestrowały skwapliwie 
każdy szczególik związany z 
toaletą czy wyglądem królowej. 
- Niemłoda już, ale niech 
waćpani patrzy, twarz ma jak z 
porcelany. Ani jednej 
zmarszczki. 
Ale druga protestowała: 
- Gdzie tam! Ma, ma, niech 
waćpani się dobrze przyjrzy. 
Widać pod różem kurze łapki pod 
oczami. 
Plotki ucichły, bo już 
gospodarze prowadzili królestwo 
środkiem sieni ku marmurowym 
schodom. Oddawano parze 
królewskiej ukłony i tuż za nią 
ustawiano się w korowód. 
Certowała się szlachta między 
sobą o miejsca, przesadzając w 
udawaniu skromności, i powoli 
cały tłum wspinał się po 
schodach. 
W komnatach na górze czekała 
reszta gości zawczasu 
przybyłych, którzy nie mogli się 
pomieścić w sieni, a uważali się 
za godnych wcześniejszego 
znalezienia się na pokojach. 
Teraz honory domu robiła pani 
Ossolińska, stojąca wespół z 
córką bladą ze wzruszenia jak 
płótno, mimo że nie dziś, a 
dopiero jutro był dzień 
uroczystego ślubu. Znajdował się 
tutaj i książę Albrycht 
Radziwiłł, i biskup poznański, 
mający jutro błogosławić parę 
przy ołtarzu, nie brakło też 
całej rodziny Kalinowskich z 
oblubieńcem, który się cięgiem 
zginał i prostował odpowiadając 
na przymilne uwagi gości. 
Chmurny na twarzy podkanclerzy 
Leszczyński stał przy przyszłym 
nowożeńcu, mając go w opiece w 
imieniu rodziców, zaprzątniętych 
gośćmi weselnymi. 
Gdy szeleszczący sukniami 
korowód pojawił się we drzwiach, 
odezwał się w dalszej sali 
dźwięk skrzypiec, cymbałów i 
obojów. Kanclerz Ossoliński, 
teraz już całkiem 
rozpromieniony, bo do ostatka 
nie był pewien przybycia króla, 
wiódł Władysława i królową ku 
najbogatszemu stołowi pod 
frontalną ścianą. 
Zakątek ten był urządzony z 
niebywałym przepychem, a przy 
tym przedziwnie oświetlony 
lekkim różowym światłem. Oto 
bowiem wisiał nad stołem 
baldachim z czerwonego aksamitu, 
okolony pasem ze złotogłowiu i 
takimiż frędzlami. Blask 
zapalonych lichtarzy uderzał w 
czerwony strop i siał owo ciepłe 
różowe światło na srebrne tace, 
na serwisy, na serwety lśniącej 
gładkości, błyszczące podobnie 
jak marmur na ścianach 
świetlicy. 
Stół był ponadto tak 
przemyślnie ustawiony, by 
królestwo przy nim usiadłszy 
mogło się widzieć w olbrzymim 
weneckim zwierciadle, wiszącym 
na przeciwległej ścianie. 
Maria Ludwika, co już wiele w 
swoim życiu widziała na dworach 
królów francuskich, patrzyła 
olśniona. 
- |Quel |palais |ravissant! - 
mówiła do siadającego obok 
Ossolińskiego. 
Jeszcze bardziej roziskrzyły 
się jej oczy, gdy zobaczyła się 
w całej krasie w odległym 
zwierciadle. Wskazała 
wybrylantowaną dłonią na wiszące 
malowidła i już słuchała 
objaśnień gospodarza. 
- To bitwa pod Guzowem - mówił 
Ossoliński gładką 
francuszczyzną. - Tam ojciec 
króla jegomości zwyciężył 
Habsburczyków. Tego drugiego 
płótna nie potrzebuję chyba 
objaśniać. Sam majestat we 
własnej osobie - wskazywał na 
wielki portret Władysława na 
koniu. 
- |Incroyable! Mój król i pan 
jaśnieje na tym malowidle jak 
żywy! 
Tuż obok portretu króla 
wisiało nad drzwiami siedem 
chorągwi, które Ossoliński w 
ciągu swego żywota własnym 
sumptem wyprawiał na wojnę, nad 
nimi srebrne topory, herb 
Ossolińskich. 
Wielu z gości zadzierało głowy 
do góry i prawie oniemiawszy 
patrzyło w sufit. Nie chciał 
gospodarz z udanej pańskiej 
skromności zwracać uwagi 
królowej na to, skąd się bierze 
ów nowy podziw, ale 
spostrzegawcza Francuzka sama 
pobiegła wzrokiem ku powale. 
- |Mon |Dieu! |Incroyable! 
Odchyliwszy z wdziękiem głowę 
do tyłu patrzyła w sufit, nie 
zapominając jednak, że wszyscy 
na nią spoglądają. Cieszyła się 
w duchu z tego, że pięknie musi 
wyglądać w tej chwili jej dekolt 
jak i podbródek, chyba gładki w 
takiej pozie jak alabaster. 
Sufit komnaty był ze szkła 
lekko zielonego. Ze szklanej 
powały spływała jasnoseledynowa 
poświata, pełna ruchomych 
błysków. Źródłem jej była woda 
uwięziona w szklanym stropie. 
Dziesiątki ryb przedziwnych: 
srebrnych, złotych i błękitnych, 
przerażonych światłami 
przebiegało we wszystkie krańce 
przezroczystej powały. Mniejsze, 
o ruchu powolniejszym i 
tanecznym zdawały się fruwać w 
górę i na dół, kryły się za 
zielonym wodnym listowiem, 
pękami wodorostów, które z mórz 
południowych wraz z rybami 
sprowadził do swojej rezydencji 
jego dostojność kanclerz 
Rzeczypospolitej. 
Skrzypkowie i cymbaliści 
rozstawieni po salach 
przygrywali nieustannie przez 
cały czas sadowienia się gości 
przy stołach, co trwało chyba 
pół pacierza. Panował zresztą 
przy tej ceremonu wzorowy 
porządek, którego pilnowali 
wyćwiczeni dworzanie. Żadnemu z 
gości nie uchybiając, wiedzieli, 
komu wskazać fotel przy stole 
króla jegomości, komu przy 
bocznym, gdzie miał miejsce 
podkanclerzy Leszczyński z 
rodziną Kalinowskich, nie mylili 
się, które osoby trzeba wieść w 
dalsze pokoje do stołów dworzan 
królewskich czy magnackich. 
Umieli pogodzić nawet 
najdrażliwsze ambicje 
towarzyskie biskupów, by nie 
pomieścić ich obok mniej zacnych 
person, a już, broń Boże, przy 
prałatach czy plebanach, bo i 
tych przybyło tu kilku ze swoimi 
panami. 
Panu Arciszewskiemu przypadło 
miejsce zacne przy stole 
Kalinowskich, w pobliżu 
kanclerza Leszczyńskiego. Stanął 
więc i Piotr według obyczaju za 
krzesłem swojego zwierzchnika, 
ale ten ledwie usiadłszy zgromił 
go: 
- Nie za pachołka tu jesteś, 
więc nie będziesz mi usługiwał. 
Żołnierz jestem, a nie zadufany 
panek. Jest tu zresztą sporo 
służby kanclerskiej, więc misę 
do rąk podadzą. Ty zaś idź i 
szukaj jakiegoś miejsca, bo już 
widzę, za kim oczyma łypiesz. 
Uradowany Piotr odstąpił pana 
armatnego i wypatrzywwszy 
Marcina, krzątającego się po 
sali, zwrócił się do niego: 
- Usadźże mnie gdzieś wśród 
dworzan, ale tak, bym był 
najbliżej mieszczańskiego stołu. 
- Mieszczanie w trzeciej 
komnacie. 
- No więc tam prowadź. 
- Wiem, o co ci chodzi - 
uśmiechnął się Marcin. Jest 
ona, a gładka dziś taka, że 
nawet jeden kanonik pytał mnie, 
co to za dziewczyna. 
- Jest, dzięki ci, Boże - 
odetchnął Piotr. - A ten twój 
kanonik niech sutanny patrzy. 
Przepchnęli się do sali 
błękitnej i tu znalazło się 
miejsce dla Piotra przy stole 
dworzan pańskich obok chudego 
jak szczapa szlachcica 
kostycznie wyglądającego. 
- Opacki jestem, z arsenału, 
od pana armatnego - przedstawił 
się Piotr, patrząc nie tyle na 
sąsiada, ile szukając wzrokiem 
owego stołu mieszczan 
warszawskich. 
- Witam waćpana. Moje nazwisko 
Gremborzewski. 
- O! honor dla mnie wielki! - 
Piotr skłonił się po raz wtóry, 
spostrzegłszy, że ma przed sobą 
sekretarza królewskiego, nie 
lubianego wprawdzie powszechnie 
przez szlachtę, ale za to 
cieszącego się wielką sympatią 
Władysława. 
Rozsiadł się i penetrował 
wzrokiem dalsze stoły. Przy 
jednym siedzieli patrycjusze 
miejscy i kilku duchownych 
mniejszej rangi, przy drugim 
same mieszczki. Na widok tej 
gromadki kolorowo ubranych 
kobiet Piotr dostał pąsów na 
twarzy. Bo oto pięć kroków od 
niego, twarzą w twarz siedziała 
panna Timówna w sukni o barwie 
modrego bławatu. Piękna była. 
Twarz okolona błyszczącym jak 
kasztan warkoczem, urzekający 
wdzięk szyi wyłaniającej się 
łagodnie z lekkiej jak mgiełka 
koronki, usta o świeżości 
rozkwitłego maku, wszystko to 
razem wydawało się Piotrowi 
bukietem rajskiego kwiatu. 
Skłonił się pannie skromnie, 
układnie, ale gdy z powrotem 
podniósł do góry głowę, czuł, że 
mu wszystka krew z serca spływa 
na policzki. Jakaż jednak była 
jego radość, gdy zobaczył, że i 
ten kwiat naprzeciw pąsowieje i 
zmienia barwy. Na miejscu jasnej 
lilii pojawiły się teraz kolory 
młodego maku. 
Gremborzewski obserwował 
sąsiada z doświadczeniem starego 
wygi dworskiego. 
- Waćpan zaniemówiłeś, ale się 
nie dziwię - zmrużył znacząco 
lewe oko, jakby to jedno 
nadawało się do jakiegoś gestu, 
bo prawą powiekę miał stale 
opuszczoną. - Uroda tej 
dzieweczki zawróciłaby we łbie i 
mnie staremu. Pamiętam zresztą, 
jak to niejeden puszczał zeza i 
za giserową, gdy była młodsza. 
- To waćpan zna rodzinę Timów? 
- ucieszył się Piotr. 
- Pytaj, kogo ja nie znam, bo 
wtedy mniej trzeba by wyliczać. 
Lata już siedzę w Warszawie, 
więc się to i owo znało i 
widziało. 
Już wnoszono potrawy. 
Wjeżdżały tace, wazy i misy 
spiętrzone na dwa łokcie. 
Dźwigało je po dwóch, niekiedy 
po trzech pokojowców, bo jeden 
nie poradziłby takiemu 
ciężarowi. Skrzypkowie ustawieni 
w każdej sali nadal ciągnęli 
smyczkami po strunach, ale ich 
granie ginęło już całkowicie w 
dźwięku sreber, mis cynowych i 
wszelakiej zastawy. 
Gremborzewski krzywił co 
chwila oko, jakby mu owe dźwięki 
niby kąśliwe żądła wpadały nie 
do ucha, ale pod źrenice. 
- Waćpan możesz tego słuchać? 
- Pięknie grają, anielska to 
muzyka - mówił Piotr, dla 
którego wszystko było teraz 
najpiękniejsze. 
- A ja drogiemu waszmości 
powiem, że czekam, póki nie 
skończą. Każdy ruch tego smyczka 
to jakby mnie piłą przez brzuch 
krajał. W pierwszej komnacie 
grają włoscy skrzypkowie, o tych 
to bym złego słowa nie 
powiedział. 
- Nie mam takiej jak waszmość 
muzycznej edukacji. 
Pan Gremborzewski poruszył się 
z zadowoleniem na krześle. 
- To widzę, wiesz, żem nie 
tylko sekretarz królewski, ale i 
muzyk nadworny. 
- Nie wiedziałem, daruje 
waszmość, bom niedawno w 
Warszawie. Ale tym większa moja 
radość, że mam takiego sąsiada 
przy stole. 
Coraz bardziej rozwiązywały 
się języki, choć picia żadnego 
jeszcze nie podano. Na razie 
wnoszono na stoły piramidy mięsa 
tak misternie spiętrzone, że 
niełatwo było odgadnąć, czy to 
połcie wieprza, dziczyzna czy 
ptactwo. Od dołu widziałeś na 
półmiskach chyba cielęcinę 
szafranem przyprawioną, dalej 
różowe prosięta, bażanty, całe 
rumiane indyczki, a u szczytu 
zgoła małe ciećwierze, gołąbki i 
pardwy. 
Z innych mis unosił się nad 
stołami zapach goździków, 
migdałów, imbiru i pistacji, 
ziarnek limby i trufli, bo tam 
były mięsiwa sosem obciągnięte, 
nieco dalej pachniały 
"hultajskie" bigosy, "gęś 
czarna", mięsiwo wzięte u 
smakoszy, a jeszcze daniele i 
sarny. A cóż powiedzieć o innych 
misach, w których pływał 
gotowany w burgundzie świeży 
łosoś, ubrany sardelami i 
licznym ziarnem kaparów. 
Podobnych smakołyków nie 
widział dotąd Piotr, bo w domu 
rodzinnym raczej kaszy się jadło 
sporo, co najwyżej z wołowiną 
czy drobiem. Toteż podpatrywał 
teraz, jak Gremborzewski brał z 
wprawą dworaka co przedniejsze 
kąski, łamał niekiedy na dwoje i 
częstował sąsiada. 
- Nie jedz waszmość byle czego 
- pouczał - bo tu nie takie 
jeszcze będą rzeczy, a jak 
zapchasz kałdun czymś twardym, 
to ci apetytu zbraknie. Nie 
byłeś, jak pamiętam, na 
poprzednim weselu u kanclerza, 
więc zdaj się na moje 
doświadczenie. 
Nad łososiem nieco umilkł i 
znowu zmrużył nerwowo oko. 
- Już nie grają, proszę 
waszmości - wtrącił Piotr. 
- Nie o to w tej chwili 
chodzi, przyjacielu. Czekaj no 
waćpan, kapary to czy nie 
kapary? 
- Nie inaczej, kapary - 
przytwierdził Piotr, nie wiedząc 
w ogóle, o czym mowa. 
- Kiedy waszmość masz serdelek 
w ustach, a żadnego kapara na 
talerzu. Weź no to i skosztuj, 
bo mi się jednak wydaje, że to 
nie kapary. 
Gdy Gremborzewski przerzucił 
mu na talerz kilkadziesiąt 
zielonych ziarnek, Piotr znów 
się zaczerwienił stropiony, że 
baje o potrawach, nic o nich nie 
wiedząc. 
- Nie kapary, mości 
sekretarzu. 
Gremborzewski rozłożył ręce. 
- Jeśli waćpan będziesz tak 
zmieniał sąd o wszystkim, to i o 
urodzie tej dzierlatki, na którą 
ciągle zerkasz, też będziesz 
mówił od rzeczy. 
- Nie, waćpanie, w tym to się 
każdemu łatwiej rozeznać. 
- Tak powiadasz? Toś mi zuch, 
panie bracie, i zaraz przepijemy 
do siebie, bo dalibóg wina 
wnoszą. 
Wprawne oko Gremborzewskiego 
dojrzało w drzwiach kilku 
pokojowców dźwigających pękate 
gąsiory i flasze. Stawiano już 
potężne kufle i kubki jeden na 
dwie osoby, bo tak było w 
zwyczaju, by sąsiedzi przy stole 
pijali z jednego kielicha ku 
wzmocnieniu wzajemnej zażyłości. 
Pierwszy przy stole dworzan 
królewskich porwał za gąsior pan 
Gremborzewski. Napełnił szkło po 
brzegi, powąchał. Zaufawszy 
swojemu nosowi podniósł kielich 
beztrosko w górę. 
- W ręce waćpana! Niezłe, choć 
najlepsze dadzą dopiero na 
stempel. 
Wyżłopał do dna, za czym Piotr 
nie mieszkając nalał kufel aż po 
sam brzeżek. 
- Zdrowie waszmości! 
Wino smakowało, więc Piotr, 
nie uchybiając panu 
Gremborzewskiemu, wypił do dna. 
- Waszmość, widzę, kawalerem, 
bo cię wciąż tam w prawo kusi. 
Gdy Piotr przytwierdził, pan 
Gremborzewski otwarł ku 
zdziwieniu młodego człowieka 
drugie, dotąd całkowicie pokryte 
powieką, oko. Twarz mu się 
rozjaśniła i zawołał: 
- Piję więc pod twój ożenek, 
bo tu na pewno tę czy inną 
upatrzysz, a wtedy ja ci, 
nieboraku, zagram na weselu. 
- Bóg zapłać waszej miłości. 
Pił Piotr dla nowej okazji i 
serce mu weselało. Rzucał teraz 
coraz odważniej wzrokiem w 
stronę panny Anieli, choć 
zdawało mu się, że wcale jej nie 
zaimponował zbyt częstym 
nachylaniem gąsiora. 
W pierwszej sali zaczęły się o 
tej porze uroczyste oracje. 
Wprawdzie tu w trzeciej komnacie 
niewiele słów słyszano, ale 
trzeba było raz po raz wstawać i 
siadać, powtarzać toasty na 
cześć króla, królowej, 
królewicza Zygmunta, 
Kalinowskich i Ossolińskich. 
W tej też chwili u stołu 
królewskiego, gdzie siedzieli 
posłowie zagraniczni, ojciec 
pana młodego i książę Albrycht 
Radziwiłł, powstał z kielichem w 
ręce kanclerz Ossoliński. 
Niedawno wzniósł zdrowie obojga 
królestwa, teraz skłonił się 
posłowi weneckiemu i 
francuskiemu. 
Witał ich swadą zwięzłą, 
nieprzesadną. Przysłuchiwała się 
szlachta uważnie z lada jakim 
przyzwoleniem, bo mało kto lubił 
posła Tiepolo i de Bregy. Dziś 
zaś, kiedy przy każdym stole 
rozwodzono się o ostatnich 
zajściach i ogłoszonych przez 
króla werbunkach, posłowie, 
uważani za sprawców królewskich 
zamiarów, z ust nie schodzili. 
Wzniesione przez gospodarza 
zdrowie zagranicznych gości 
przepito w powietrzu, bez 
większego entuzjazmu. Prędko też 
ucichły okrzyki, zwłaszcza że 
kanclerz jeszcze nie siadał, 
zmierzając do dalszego ciągu 
oracji. 
- Skoro zdrowie dostojności 
zagranicznych spełnione ku 
pospólnej radości, chciałbym coś 
jeszcze przydać mojej mowie. 
Darujcie, panowie, szczerość 
gospodarza. Mili goście, racząc 
was tym skromnym posiłkiem w 
moim domu, chciałbym o jedno 
zapytać. Powiedzcie szczerze, bo 
mam w tym szczególną intencję, 
czy smakują wam podawane 
potrawy. 
Ozwał się powszechny gwar 
pochwały. Ossolińskiemu to nie 
wystarczało, przeczekał i 
zapytał: 
- Wiem, że z grzeczności, tak 
należy, ale ja pytam o całkiem 
szczerą odpowiedź, czy zwłaszcza 
kapary, pistacje, szafrany jak i 
wina do smaku moim gościom? 
- Znakomite! Znakomite! 
- Nigdy nie jedliśmy przypraw 
tak smakowitych - zaczęto 
zewsząd wołać. 
- Z całego serca dziękuję 
waćpaniom i waszmościom. 
Gdybyście inaczej orzekli, 
kazałbym zamieść te stoły i 
wyrzucić wszystko na 
dziedziniec. Z biciem serca 
czekałem na wasze słowa, 
albowiem ja i jejmość moja 
małżonka uradziliśmy, by 
obecnych tu gości zagranicznych 
jak i szlachtę nie raczyć 
niczym, jak tylko tym, co rodzi 
się na naszej polskiej ziemi. 
Mylicie się, drodzy goście. Nie 
masz w tych przyprawach żadnych 
za cenne dukaty kupowanych 
kaparów, pistacji, pieprzów i 
szafranu, jeno są zioła z 
naszych pól i lasów, wina zaś 
tylko polskie z ziem podolskich 
i śląskich. Pijcież więc, 
miłościwe królestwo, pijcie, 
posłowie ziem obcych, wszyscy 
panowie bracia i wszyscy goście, 
na szczęście ziemi ojczystej, 
która nas żywi i bogaci. Wiwat 
Rzeczpospolita! 
- Wiwat, wiwat! - zagrzmiało 
we wszystkich salach. 
- Wiwat Ossoliński i głowy 
jego korona, jejmość Ossolińska, 
co taką rzecz wymyślili. 
Gdy Ossoliński usiadł, 
uśmiechnięty Władysław IV 
nachylił się ku niemu: 
- Mądrześ to obmyślił. 
- Chciałem, najjaśniejszy 
panie, by posłyszeli posłowie 
zagraniczni, że możemy się 
obejść bez ich specjałów. Krocie 
tysięcy wysączają z naszego 
kraju, a gdy wreszeie oni co u 
nas kupią, to płacą nędznie i 
lichą monetą. 
Przy niedalekim stole 
podkanclerzego Leszczyńskiego 
najgłośniej szumiało. Siedzieli 
tu między innymi hrabia Walerian 
Magni i jego brat kapucyn 
Franciszek, dalej kasztelan 
krakowski Jakub Sobieski. 
Czołowe miejsce obok 
Leszczyńskiego zajmował biskup 
poznański, a dalsze wypełniała 
szlachta kielecka. Najgłośniej 
gardłował tutaj hulaka 
Tarnowski, mając pod bokiem 
plebana ze swojej wsi, bez 
którego w żadną drogę się nie 
wybierał. 
Nieco w bok odeń siedział 
Krzysztof Arciszewski i 
pułkownik Pac, dowódca gwardii 
królewskiej. Ten, już dobrze 
podchmielony, zajęty był głównie 
podnoszeniem kielicha i 
zerkaniem na przeciwny stół 
fraucymeru, gdzie rej wodziła 
majordoma królowej, hrabina 
Magni. 
Gdy przed chwilą Ossoliński 
skończył swoje uwagi o 
cudzoziemskich przyprawach, 
siedząca przy stole szlachta 
przepiła na cześć kanclerza. 
Jeden Leszczyński odstawił 
kielich z niechęcią, nie w smak 
mu bowiem było, że kanclerz, 
który dotąd szedł ręka w rękę z 
królem i nie atakował 
cudzoziemskich doradców dworu, 
najwyraźniej zjednywał sobie 
szlachtę aluzją do cudzoziemców. 
Leszczyński zresztą, od chwili 
gdy wszedł do pałacu, skwaśniał, 
dowiedziawszy się, że wbrew jego 
nadziejom, królestwo będzie na 
weselu, a zatem nie całkiem 
przepadła zażyłość króla z 
kanclerzem. 
Zaczął więc z przekąsem niby 
to do biskupa poznańskiego, ale 
głosem umyślnie tęgim, by go 
inni słyszeli: 
- Mości kanclerz teraz, to jak 
my dawniej, niezbyt serdeczny 
dla posła francuskiego i 
weneckiego. Ale pytam się, któż 
ich dotąd jak nie on hołubił na 
dworze? 
- Racja! - przytaknął biskup. 
- Z Wenecjanami chciał 
przehandlować wolności 
szlacheckie. A nie dziwi 
waszmościów, że choć kanclerz 
nie przyłożył pieczęci, to król 
nadal z nim w komitywie? 
- W tym to żołnierze mu 
pomogli, bo go chcieli wziąć na 
szable. Z tej ich głupoty 
pozyskał na nowo łaskę 
królewską. 
Teraz biskup nachylił się do 
Leszczyńskiego i powiedział z 
cicha, choć i tak nikt tego nie 
słyszał, bo pijany Tarnowski 
grzmiał na cały stół, 
opowiadając sprośne dykteryjki. 
- Proszę waszej miłości, już 
zmówiłem kilku senatorów, jak 
sobie życzył książę kanclerz 
litewski. Gdy się ściemni i 
ludzie już popiwszy będą mniej 
baczni, mamy się zejść w 
ogrodzie reformatów, rozumie 
wasza miłość, tak na 
rekreację... Radziwiłł radzi, by 
i kanclerza tam ściągnąć i 
ostatecznie przyprzeć do muru. 
- Kanclerza nawet? - wydął 
wargi Leszczyński. 
- Tak chcą inni panowie. 
- Niech będzie, ale już się 
ściemnia, a my cięgiem przy 
stole. Niełatwo się będzie 
ruszyć w kupie... 
- Nie w kupie, broń Panie 
Boże! Wnet się tańce poprowadzą, 
więc wtedy każdy z nas luzem, w 
pojedynkę. 
Arciszewski miał uszy lepsze, 
niż się wydawało jego 
wielebności. Uchwyciwszy 
pierwsze słowa, niby to się 
zajął talerzem czyszcząc go 
skrupulatnie skórką chleba, ale 
w skupieniu nadsłuchiwał. 
Dociekłszy, że się zmawiają, 
zzieleniał i ledwie utrzymywał 
język za zębami. Korciło go, by 
prawdę wygarnąć. "Siedzą tu - 
myślał - pasibrzuchy w gościnie, 
pięć kroków od króla jegomości i 
nawet w tej chwili, przy 
biesiadnym stole, knują coś 
podstępnego. Za nic im 
przyzwoitość, jeszcze tutaj 
przemyśliwają, jak nacisnąć 
króla i kanclerza." Bardziej 
jednak niż ta potrzeba 
zawstydzenia intrygantów 
niepokoiła go ciekawość, co tam 
będzie na tajemnej naradzie i 
dlaczego umyślili taki pośpiech. 
Siedział pozornie weselszy, w 
istocie czujniejszy niż 
przedtem. W skupieniu uwagi 
przeszkadzał mu zarówno Pac, jak 
Tarnowski i pleban. Wszyscy 
mieli porządnie w czubie i 
wzmagała się coraz bardziej 
hulaszcza wrzawa. Tamci zaś, 
naprzeciw, Kalinowski, 
Leszczyński i świątobliwość z 
Poznania, gawędzili coraz 
bardziej poufale i nic już nie 
dochodziło do ucha 
Arciszewskiego. 
Umyślił więc uciszyć nieco 
Tarnowskiego i zagadnął: 
- Siedzę naprzeciw waszmości 
chyba już dwie godziny, a o 
jednym zapomniałem powiedzieć. 
- A o cóż chodzi, mości 
generale? Przepijże waszmość ze 
mną i powiadaj, bom ciekaw. W 
twoje ręce! Zdrowie ichmościów 
wojskowych! 
- Zdrowie waszmości! - 
Arciszewski wychylił kielich i 
zaczął: - Otóż mam u siebie 
żołnierza zacnego, co jest 
poddanym twoim, a do mnie 
przybył od wybrańców. Ówże 
Sebastian ma prośbę do 
waszmości, za którą ja się 
serdecznie wstawiam. 
- Co będę mógł, to zrobię nie 
dla chłopa, ale dla twej zacnej 
persony. 
- Upatrzył on dla swojej córki 
jakiegoś zięcia i powiada, że od 
łaski waszmości zależy, czy 
córkę za niego wyda. 
- Już wiem - pośpieszył 
usłużnie pleban - Sebastian to 
cieśla z Wólki. Nie pamiętasz, 
mój panie, zachodził zeszłego 
roku, by dostać zezwolenie na to 
zamążpójście. 
Tarnowski potarł dłonią czoło. 
- Coś sobie przypominam. Ten 
chłop uparty jak kozioł i nie 
chce córki dać za mojego 
parobka. Poza tym trzymał się 
dawniej heretyckiej wiary jak 
rzep psiego ogona. 
Arciszewski poczerwieniał: 
- I jam chrystiańskiego 
wyznania, więc nie chciałbym, 
proszę waszmości, debaty o 
sumieniach... 
Posłyszawszy to pleban zbladł, 
lękając się, że jego porywczy 
pan palnie teraz jakieś głupstwo 
i zacznie się awantura. Wtedy 
trzeba by stąd zmykać, a 
księżyna wolał siedzieć w pokoju 
i czekać, kiedy podadzą cukry i 
wykwintny stempel. 
Tymczasem ku niepomiernemu 
zdziwieniu księdza Tarnowski 
odpowiedział wcale łagodnym 
tonem: 
- Obca mi wiara waszmości, a 
zresztą nie wiedziałem, żeś nie 
z papieżników. Tyś jednak 
szlachcic, człowiek zasłużony i 
światowy, nie mnie się mieszać 
do cudzego sumienia. Co innego 
zaś chłop, który winien pana 
słuchać i jego naśladować. Ale 
przepijże do mnie, bośmy na 
weselu, a ja z serca zezwalam, 
by córka tego Sebastiana wzięła, 
kogo chce, za męża. Niech 
przyjedzie do mnie, padnie z 
córką do nóg. Pozwalam. 
- Bóg zapłać waszmości - 
powiedział pleban - bo i mnie to 
leżało na sercu. 
- No, więc już się rzekło. 
Pozwalam. 
Widać ważniejsze od 
wszystkiego było dlań picie, bo 
znów kazał nalać kieliszki. 
- Pijże, mości armatny, na 
zdrowie! 
- Na zdrowie! 
Wychylił i armatny, znów 
próbując nadsłuchiwać, z czym 
tam zwierza się biskup poznański 
Kalinowskiemu. 
Nie usłyszał, bo w tym 
momencie zagrała w pierwszej 
sali włoska orkiestra. Nie była 
to żadna z pospolitych melodii, 
przy której mogła iść gawęda i 
picie. Od pierwszego świstu 
smyczka po strunie i brzęku 
cymbałów wpłynęła na magnackie 
pokoje muzyka przedziwna, 
wzywająca nie do hulatyki, ale 
do dostojnej radości. 
Rozpromieniły się twarze 
wszystkich dam fraucymeru, 
starym i młodym ożywiły się oczy 
jasnym blaskiem. Poruszyła się 
szlachta przy stołach i oczy 
wszystkich w pierwszej sali 
zwróciły się w stronę 
królewskiego baldachimu. 
Maria Ludwika spojrzała w tej 
chwili w twarz męża, bo i ona 
jak wszyscy wiedziała, że 
zaczęto grać najbardziej przez 
króla ulubioną taneczną melodię. 
Bystra Francuzka dostrzegła, jak 
król młodniał na twarzy i był 
jakby odbiciem dawnego siebie, 
który patrzył ku niej z portretu 
nad marmurowym kominkiem. 
Wzmagała się muzyka. Była 
radosna, a jednocześnie nabożna, 
skoro po wieki miała trwać jako 
narodowa kolęda, ale w tej 
chwili wzywała do tańca. Już 
kolana dam fraucymeru kołysały 
się do taktu pod sukniami, karki 
mężczyzn zdawały się mięknąć, 
głowy skłaniały się w lewo i w 
prawo. 
Czekano na króla, czy zacznie. 
On zaś, zasłuchany w głos 
cymbałów i smyczków, dał znać 
kanclerzowi, by rozpoczął 
korowód, bo jejmość królowa 
jeszcze niesposobna do polskich 
tańców. 
Skoro król nie szedł dziś w 
pierwszej parze, zaczęto zwykłym 
obyczajem. Pan Ossoliński wstał 
z krzesła, pokłonił się 
Albrychtowi Radziwiłłowi i obaj 
zaczęli męski korowód. Już 
podnosiła się pani Ossolińska, 
Kalinowska, za nimi wstawały z 
krzeseł matrony magnackie, potem 
fraucymer i pomniejsze 
szlachcianki. 
Ossoliński, otworzywszy czoło 
męskiego szyku, wiódł go pobok 
tamtego, z pań złożonego. Jeden 
i drugi rósł w coraz większy 
łańcuch, łączyły się z nim nowe 
kolorowe ogniwa strojnej 
szlachty i na końcu nielicznych 
mieszczan. 
Każda para szła naprzeciw 
królewskiego stołu. Oddawała 
ukłon Marii Ludwice i 
Władysławowi, to znów nawzajem 
sobie, a potem gościom 
pozostałym przy stołach. Sunęły 
pary po mięsistych dywanach 
cicho i miękko, jakby nogi mając 
nie obute. 
Maria Ludwika patrzyła 
zachwycona. Nie pierwszy raz 
widziała ów taniec z ukłonami, 
bo i na swoim weselu przed dwoma 
miesiącami nie miała dlań dość 
słów zachwytu. Wtedy jednak 
wcale nie znała tego narodu, 
hucznego, nierzadko 
wrzaskliwego, o jakiejś, 
wydawało się jej, chłopskiej 
prostocie, zbyt swobodnego w 
geście i w głosie. Gdy zaś 
zabrzmiała ta muzyka, od której 
król młodniał i dostawał gęsiej 
skórki na policzkach, coś 
dziwnego działo się z tymi 
ludźmi. Dostojniały pijane 
twarze, z każdego dygu i skłonu 
ręki płynęła urzekająca uroda, 
nie pyszniło się tutaj żadne 
przecie prostactwo, lecz 
prawdziwie ujmujące piękno. Z 
zachwytem i kobiecą dumą 
patrzyła zwłaszcza na tańczące 
Polki, z których każda zdała się 
teraz urokliwie piękna, a w 
ruchach tak zalotna, że w 
pamięci królowej bladły 
wszystkie tańce, widziane na 
lustrzanych posadzkach Wersalu. 
Gdy teraz pierwsza dwójka 
tancerek uciekła w ukłonach w 
bok, a pierwsza męska zagarnęła 
ją ku sobie ramionami i już 
wiązały się razem nowe połączone 
pary, Maria Ludwika dostała 
jeszcze większych iskier w 
czarnych źrenicach. 
Chwyciła rękę króla, zacisnęła 
ją kurczowo i powiedziała: 
- ||La danse ravissante, 
vraiment polonaise! |Polonaise! 
Król spojrzał na zapłonioną 
twarz małżonki z uśmiechem 
serdecznym i z uczuciem niczym w 
tej chwili nie zamąconej dumy. 
Piotr znał ów taniec z 
ukłonami, bo wodzono go w każdej 
nawet zaściankowej izbie 
szlacheckiej. Czekał jednak 
cierpliwie na chwilę, gdy wstaną 
do tańca patrycjusze. Zresztą i 
Gremborzewski, który już popadł 
w dobrą zażyłość z sąsiadem, 
zmierzał do tej samej myśli. 
Teraz powstał i uchwyciwszy dłoń 
Piotra powiedział: 
- Chodźże waść do ukłonów, bo 
już twoja ukochana rusza. 
Będziem tak szli krok w krok, 
byś ułapił tę srokę, gdy się 
będziem mieniali. 
Sunął więc Piotr zamaszyście, 
kłaniał się według obyczaju, 
czekając z bijącym sercem na 
porę, gdy od czoła tanecznego 
węża zaczną się łączyć pary. 
Wypite wino szumiało mu w 
głowie, więc, pewniejszy siebie, 
podniecony taktami muzyki, 
przysięgał sobie w duchu, że 
nikogo do dziewczyny nie 
dopuści. 
I wymierzył. Gdy na przedzie 
Ossoliński ujął lekko za dłoń 
panią Kalinowską, a Albrycht 
Radziwiłł Ossolińską, gdy już 
wiązały się dalsze pary, Piotr z 
Gremborzewskim podsunęli się ku 
mieszczkom. 
Opacki uchwyciwszy dłoń Anieli 
poczuł się najszczęśliwszym na 
tej sali. Aż po tę chwilę cały 
festyn pański nie był dlań żadną 
zabawą, a jedynie czekaniem. Nie 
miało przedtem żadnej ponęty ani 
wykwintne jadło, ani wino 
przepijane z gadatliwym 
sąsiadem, nie bawił go cały 
wdzięk pańskiego bankietu. 
Na tę chwilę jedyną czekał, do 
niej tęsknił w niepokoju, 
zwłaszcza że nie był pewny, czy 
mieszczki, choć córki sławetnych 
mistrzów, ośmielą się ruszyć w 
taniec i czy zatem spełni się 
jego nadzieja zbliżenia się do 
panny. Teraz miał ją przy sobie, 
z dala od wścibskich matron, 
zwłaszcza jejmości giserowej. 
Zresztą gdy dojrzał twarz starej 
Timowej, nie znalazł na niej ani 
tej podejrzliwej czujności, ani 
niechęci ku sobie, tylko 
rumieńce matki uradowanej 
widokiem swego tańczącego 
dziecka. 
Bo teraz dopiero zabłysła cała 
uroda dziewczyny. Piotr ledwie 
czuł jej rękę w dłoni, gdyż cała 
kibić stała się lekka niczym 
piórko, jakby to nie ciało, ale 
same suknie unosiły się nad 
barwnym dywanem, i nie zielone 
trzewiczki stąpały po kobiercu, 
ale żywe skaczące żabki. Zdawało 
się też Piotrowi, że twarze 
wszystkich siedzących przy stole 
w nikogo nie patrzą, tylko tak 
jak on w urodę dziewczyny. 
I ją opanowała podobna myśl, 
bo szepnęła: 
- Uważaj, waćpan, bo się 
zmylę. Wszyscy na nas patrzą. 
- Niech patrzą, skoro nie ma 
takiej w tej komnacie. 
- Nie mów tak! 
Piotrowi wypite wino dodawało 
animuszu, więc mówił z coraz 
większą odwagą: 
- Klnę się Bogiem, że drugiej 
takiej jak ty, Anielko, nie 
znalazłbym na całym świecie. 
Gdybyś mi była trochę życzliwa, 
dziś jeszcze pokłoniłbym się 
ojcom. 
- Zmyliłam, Boże święty! 
Nic nie zmyliła, płynęła nad 
dywanem jak błękitny motyl, ale 
to jej zakłopotanie wzbudziło w 
chłopcu jeszcze większą odwagę. 
- Powiedz, bo to jedyna 
chwila. 
- Ja waćpanu zawsze byłam 
życzliwa... jeszcze w Lublinie. 
Teraz naprawdę nie utrafiła w 
takt muzyki. Zapłoniła się po 
uszy. 
- Mówiłam, a waćpan głupstwa 
gada. 
- Nie głupstwa, moje ty 
szczęście. 
Oddawał ukłony w lewo i prawo 
z rosnącą hojnością gestu, z 
radością, która była w każdym 
ruchu ramienia, w skłonie ręki i 
skinieniu głowy. Patrzył teraz 
na siedzących wkoło brzuchatych 
biskupów, na stare damy 
fraucymeru, na idących na 
przedzie wybrylantowanych 
wojewodziców, starościców, 
kasztelanów i senatorów z 
uczuciem wyższości i dumy. 
Któryż z nich miał takie jak on 
szczęście, pląsające u jego 
ramienia? Nawet pan młody, 
Kalinowski, idący u czoła ze 
swoją błyszczącą od stóp do 
głowy narzeczoną, był w tej 
chwili ponury na gębie, pełen 
magnackiej tępoty. Tamten weźmie 
sobie jutro za żonę 
kanclerzankę, bo mu w smak nie 
tyle jej wątpliwa uroda, ile 
raczej magnacki tytuł, zaszczyty 
i poparcie wielkiego kanclerza, 
ale gdzież jego Urszuli do tego 
uroczego, najlepszego pod 
słońcem dziewczęcia. 
Tuż przy drzwiach zobaczył 
stojących obok siebie pana 
armatnego i gisera Timę. 
Częstowali się wzajem kubkami, 
mrużyli w uśmiechu oczy patrząc 
filuternie na oboje młodych. 
Stary ludwisarz zaszczycony 
rozmową na pańskich pokojach 
przez tak znaczną osobę 
promieniał radością i słuchał 
jakichś przymówek starego wodza 
brazylijskiego. 
- Widzisz, asan, jaka para? 
Spławże mi tego Dzianota, bo 
inaczej to mi ten mój sekretarz 
wyschnie z tęsknoty na szczapę. 
- Mówiłem już, panie armatny, 
że ze mną nietrudna sprawa, 
tylko jejmość trzeba przekonać. 
Ona boi się koligacji z domem 
szlacheckim, bo często bywa, że 
u szlachty za nic sobie mają 
rodzinę mieszczańską. 
- Niegłupia jest twoja 
jejmość. Inne to by smakowały w 
herbie, choćby szlachcic 
wystawiał nagie golenie spod 
żupana. 
- Właśnie ona nie taka. Poza 
tym boi się wpuścić do domu 
szlacheckiego syna, bo wszędzie 
gadają, że wojna na karku. Taki 
zaś, powiada, mieszczanin jak 
pan Dzianot to zawsze zostanie w 
domu. 
- Jużeście mu ją przyrzekli? 
- Niewiele brakowało, ale od 
tego Lublina wszystko się 
odwróciło. Moja Anielka też 
chodzi jak struta. 
- A widzisz, serca się 
znalazły. Powiedzże więc swojej 
jejmości, że Opacki wprawdzie 
niebogaty, ale ma rozum w głowie 
i nie hulaka, jakich dziś dużo, 
a zaś co mu braknie, dodam od 
siebie. Sam jestem jako ten 
palec, a on mi dziwnie przypadł 
do serca. Znam jego matkę, 
wielkiej zacności osoba, więc 
tym chętniej pomogę. 
Dziwiło mistrza, że pan 
Arciszewski, choć z nim 
rozmawia, raz po raz rzuca okiem 
po sali czegoś upatrując. 
Właśnie umilkła muzyka i pary 
skończyły taniec. Zaczął się 
gwar we wszystkich pokojach, tu 
i tam wstawano od stołu, 
zmieniano miejsca w ogólnej 
wesołości i gawędzie. 
- Daruj mi, asan - Arciszewski 
przeprosił Timę. - Mam tu jedną 
sprawę na uwadze i muszę 
uchwycić mojego Piotra. 
Właśnie Opacki oddawszy pannę 
do stołu wracał ku swemu miejscu 
w sąsiedztwo spoconego jak mysz 
Gremborzewskiego. 
Armatny przywołał go do 
siebie: 
- Widzę, że jakbyś z nieba 
wrócił, a nie z tańca. 
- Wasza miłość, jeśli prawdę 
powiedzieć, to z nieba. 
Arciszewski ujął go za ramię i 
prowadził ku schodom. 
- O amorach będzie czas 
pogadać, teraz ważniejsza 
sprawa. Nie chciałbym ci psuć 
zabawy, ale ty, chociaż na 
festynie, jesteś w obowiązku. 
Zaczerwienił się Piotr myśląc, 
że się pewnie naraził panu 
armatnemu, zapomniawszy o swym 
dowódcy przez taki długi ciąg 
czasu. 
- Wasza miłość zezwolił odejść 
do stołu dworzan królewskich... 
- Głupiś, nie o to chodzi. 
Powtórzył mu teraz z grubsza, 
co słyszał niedawno przy stole. 
- Rozmawiając z tobą patrzę 
wkoło. Wiele gości wychodzi 
teraz na dziedziniec czy poza 
pałac, by łyknąć powietrza. Tu 
zaś, jak widzisz, pijatyka idzie 
na umór, zwłaszcza że królestwo 
już wyszło. W tym rozgardiaszu 
nikt nie widzi, że wymknął się 
książę Albrycht Radziwiłł, 
Leszczyński i kilku, co piło ze 
mną przy stole. Idźże ty do tego 
ogrodu i przyjrzyj mi się, kto i 
po co tam się schodzi. 
Za chwilę Piotr zszedł 
schodami na dziedziniec. Było tu 
rojno i gwarno. Setki pachołków 
raczyło się resztkami ze stołów 
pańskich, nie brakowało też 
gorzałki i piwa, których nie 
szczędził Ossoliński, bo i 
służbę wielkich panów należało 
ugościć. Przystanąwszy Piotr 
rozglądał się po biesiadującym 
tłumie, ale nikogo 
znaczniejszego tu nie dojrzał, 
tylko liberie służby magnackiej, 
szare żupany i nieco mundurów. 
Spytał jednego i drugiego, czy 
nie widzieli Radziwiłła lub pana 
podkanclerzego, na co otrzymał 
zdziwioną odpowiedź. 
- Gdzież ich waszmość szukasz, 
pośród służby? Na górze patrz za 
państwem. 
Wszedł teraz w wielką sień, 
gdzie przechadzało się sporo 
znaczniejszych gości, i natknął 
się na Tarnowskiego. Pan z Wólki 
wsparty o spiżowy pług wetknął 
dwa palce do gardła i dawał ulgę 
swemu wnętrzu, miotając strugi 
na kamienny cokół. 
- Ehep! Nie przeszkadzaj, 
klecho, do pioruna - bełkotał 
odpychając usłużnego plebana. 
Księżulo, mniej mający w 
czubie, nie dał się odpędzić. 
Podtrzymywał zataczającego się 
dziedzica i mówił: 
- Wielmożny panie, trzymam 
poły, by wasza miłość nie 
zapaskudził. O, tak, jeszcze 
raz, dzięki Bogu! Ulgę będziesz 
miał teraz, wasza miłość. 
Piotr wyszedł na ulicę. Tu 
było znacznie ciemniej, więc 
dopiero po chwili zobaczył grupę 
małych wyrostków, wyczekujących 
z dala od bramy z pustymi 
kubkami. Gdy ktoś ze służby 
kanclerskiej gestem podpatrzonym 
u swojego pana rzucał ochłap 
mięsa czy ciasta, w grupie żaków 
odzywał się rozczarowany lament. 
- A my? Przynieś coś, 
jegomościuniu. 
Piotr, zbyt zajęty poleceniem 
pana armatnego, nie zwracał na 
to uwagi. Dopiero gdzieś dalej, 
już minąwszy fasadę błękitnego 
pałacu, nagabnięty przez 
obdartusa rzucił mu miedziaka w 
rękę. 
- Nie widziałeś tu panów 
idących ku Reformatom? 
- Szło tam kilku wielmożnych. 
Zakonnicy otwierali im furtę. 
- Masz tu jeszcze jeden grosz. 
Powiedz, kto szedł? 
- Jacyś wielcy panowie, bo od 
nich błyszczało. Chyba biskupi 
też byli, wielmożny panie. 
Gdy Piotr stanął za chwilę 
przed klasztorną furtą, nie 
zakołatał. Dojrzawszy w judaszu 
badawcze oczy furtiana przeszedł 
dalej z udanym spokojem. 
"Nie wpuściłby mnie, to 
pewna." 
Szedł wzdłuż muru myśląc o 
tym, jak wykonać trudne swoje 
zadanie, gdy posłyszał za sobą 
skrzyp butów. Przysunął się do 
omszałego muru i patrzył. 
Przybysz zastukał w furtę i po 
chwili zniknął. Piotr nie mógł 
dociec, kim była owa dość 
wyniosła postać. 
"Z postawy to może stary 
Kalinowski, ale nie 
przysiągłbym." 
Umyślił, że tu trochę postoi, 
bo zrazu żaden inny plan do 
głowy nie przychodził. Za chwilę 
znowu posłyszał kroki. Tym razem 
przyglądał się z 
nieprawdopodobnym zdziwieniem 
nadchodzącej sylwetce. 
Zbliżający się do furty miał 
ruchy tak charakterystyczne i 
znane Piotrowi, że choć twarzy w 
cieniu nie było widać, od razu 
rozpoznał, kto idzie. 
"Kanclerz Ossoliński?! Tego 
pan Arciszewski nie 
przewidział." 
Gdy furtian zamknął drzwi, 
Piotr stał jak kamień 
nieruchomo, by nawet potrącony 
liść nie przytłumił słuchu. 
Wybadywał, w którą stronę 
kierują się kroki za murem, w 
lewo, w głąb czy w prawo. 
"Jakby szli na ukos. Wzdłuż 
muru." 
Poszedł dalej uliczką, skręcił 
za narożnik ogrodzenia. Ciemność 
tu była, że choć oko wykol, i 
nigdzie żywego ducha. Wielkie 
bzy klasztornego ogrodu 
przewieszone na ulicę pogłębiały 
mrok jeszcze bardziej. Mur był 
wysoki, ale stary, pełen szczerb 
po odpadłych kamieniach. Piotr 
niewiele się namyślając 
wypatrzył dogodniejsze miejsce i 
kilku zwinnymi ruchami 
przesadził ogrodzenie. 
Zapadł w jeszcze większą 
ciemność. 

"Psiadusza, pokrzywy! Ładnie 
będę wyglądał, gdy wrócę na 
pokoje " 
Odgarnął z oczu trujące 
chwasty i przykucnął cały w 
słuch zamieniony. Była cisza. 
Tylko liście bzu jak suche 
blaszki trącały o siebie. Od 
czasu do czasu buczący 
chrabąszcz przelatywał jak 
wirujący bąk mimo ucha. 
Wreszcie posłyszał Piotr 
odgłos rozmowy. Dobiegał skądś z 
niedaleka i wydawał się jakby 
przygłuszony dachem altany czy 
szopy. Żeby lepiej słyszeć, 
Piotr wyszedł z krzewów i 
posunął się o kilka sążni. 
Stąpał teraz po trawie wzdłuż 
niedalekiej ścieżki, ledwie 
widocznej w mroku. Już chwytał w 
uszy poszczególne słowa, zdawało 
mu się nawet, że rozeznaje niski 
bas Kalinowskiego, gdy z tyłu, 
za sobą, posłyszał na żwirze 
skrzyp butów. 
"Jeszcze jeden idzie" - 
pomyślał i uchylił się w bok ku 
bzom i murowi. 
Zbliżający się odgłos kroków 
dał się teraz wyraźnie słyszeć. 
Nie był to stuk butów, tylko 
powolne klapnięcia sandałów. 
Środkiem ścieżki posuwał się 
cień zakonnika, mruczącego 
monotonnie pacierze. Suchy 
szelest gałęzi potrąconych przez 
Piotra musiał mu się wydać 
podejrzany, bo nagle mnich 
przerwał nabożne szeptanie. 
Przystanął. Niczego nie 
dociekłszy, uznał, że to szum 
gałęzi zwisających nad ścieżką. 
- ||In nomine Patris et Filii 
et Spiritus |Sancti - przeżegnał 
się i ruszył dalej. 
"Jeszcze klecha mi się 
nadarzył" - pomyślał Piotr, zły, 
że już dalej nie może ruszyć. 
Podniósł więc do potęgi 
sprawność swojego słuchu i 
próbował chwytać dolatująte 
słowa. 
Ktoś tam w dali mówił w tej 
chwili, a może czytał: 
- "Poprzysiężona przez waszą 
królewską mość dekretacja o 
niezaciąganiu wojsk naruszoną 
zostanie... prawa i swobody 
nasze... kiedy wolność i majątki 
nasze w niebezpieczeństwie, 
kiedy porządek 
Rzeczypospolitej... dla Boga, 
kto ma mieć głos w tej sprawie. 
Aby zamiary królewskie nie były 
ukryte przed tymi, którym 
wiedzieć o tym należy..." 
Jedno wpadało w ucho, drugie 
ginęło w szumie liści. Dopiero 
gdy skończono czytanie, 
nadbiegła wyraźniejsza rozmowa, 
prowadzona podniesionym głosem. 
- Kto to pisał? 
- Pan Lubomirski. Do króla 
lada dzień list ten dojdzie. Nam 
dano wcześniej... 
- Wielki pan i przezorny. Nie 
inaczej musimy postąpić, wszyscy 
razem, ręka w rękę. 
- Na pojutrzejszej naradzie 
senatu możemy jeszcze przestrzec 
króla - ja swoje zrobiłem. 
"To głos Ossolińskiego" - 
pomyślał Piotr i słuchał dalej. 
- Otóż to, niepotrzebna ta 
narada senatorów. Trzeba 
przeszkodzić zebraniu, bo 
niewielu nas w stolicy i król 
może mocniej nastawać. 
- Król już zaprosił senatorów. 
- Nie usłuchać króla. Dziś lub 
jutro niech mu każdy wypowie, co 
nam leży na wątrobie. 
- Ja pierwszy powiem tu, na 
weselu! - Piotr rozeznał tym 
razem głos biskupa poznańskiego. 
- Ależ, waszmościowie, dajcież 
pokój, radość rodzinną mi 
zakłócicie. 
- Trudno, niech słyszy 
wszystko przy ludziach. 
Znów szum liści zagłuszył i 
pomieszał słowa. Gdy nacichło w 
powietrzu, mówiono o czym innym. 
- Czajki kozackie weszły na 
morze, rebelia z tego wyjdzie, 
jeśli nie ukrócimy królewskiej 
samowoli. 
- Czajki już na morzu? 
- A widzisz waszmość! Mówiłem 
przecie, że król podsyła 
pieniądze na Zaporoże. 
- Królowa pożycza. 
- Królową też trzeba ostrzec, 
niech nie daje pieniędzy. Jeżeli 
nie posłucha, trzeba jej na 
sejmie odmówić oprawy. 
Teraz naparł nowy podmuch 
wiatru i tylko szum kotłował się 
przy uszach Piotra. Młody 
człowiek klął w duchu na nie 
sprzyjającą mu pogodę i czekał w 
niecierpliwości na nowe słowa. 
- Chce mieć własne królewskie 
wojsko, by nas za gardło 
trzymał. Podsłuchali pokojowcy 
dworscy, jak to król powiedział 
pułkownikom kozackim: "Jeśli wam 
krzywda, to szabli nie macie?" 
- Hańba, |absolutum |dominium! 
Gorze nam! 
Piotr usiłował po głosach 
rozeznać spiskowców, ale był 
bezradny nie znając magnatów. 
Poznał tylko Ossolińskiego i 
gruby bas Kalinowskiego. 
- A wasza wielebność za kim 
trzyma? - pytał w tej chwili 
wojewoda czernihowski. 
- Za naszą siłą, nie za 
królewską. Za nic mi uniwersały 
i listy z pieczęcią pokojową. 
Zakażę z ambon dawać kwatery i 
żywność żołnierzom. Nie 
pozwolę... 
- I my nie pozwolimy! 
- A więc tak oto radzę 
waszmościom... 
Ściszyli głosy. Piotr pochylił 
się, przygiął gałęzie, by lepiej 
słyszeć. Jeden uschnięty konar 
złamał się z wielkim chrzęstem, 
wtedy jakiś czarny cień, szybki 
jak strzała, śmignął Piotrowi 
spod nóg ku ścieżce. 
"Kot, do licha!" 
Już słychać było na ścieżce 
podeszwy biegnącego zakonnika. 
"Rany boskie, klecha idzie! 
Gdyby mnie tutaj uchwycili, 
nieszczęście dla mnie i dla pana 
armatnego." 
Na nic nie bacząc łamał 
gałęzie, piął się w górę po 
murze. Już był na szczycie, aż 
tu rękaw uczepił się konaru i 
trzymał cały korpus w uwięzi. 
Piotr szarpał i szarpał, leżąc 
okrakiem na murze, i z 
przerażeniem słyszał, jak 
zakonnik wpada w pokrzywy i 
dzwoni na alarm wydobytym zza 
sznura dzwonkiem. 
- |Sancta |Trinitas! Kto tu 
jest? Pomocy! Pomocy! 
Z tym okrzykiem zakonnik 
dopadł cholewy Piotra i trzymał 
ją oburącz, dalej krzycząc 
wniebogłosy. Ale młody człowiek 
wyszarpnął wreszcie rękaw, 
pchnął mnicha nogą z całej siły 
i już był poza murem. 
Pobiegł pędem w uliczkę i za 
chwilę był poza pałacem Arde, 
gdzie stały setki wozów i całe 
stado koni. Odszukał tu 
Sebastiana wśród pijanych 
masztalerzy i odwoławszy go na 
bok, powiedział: 
- Idź szybko na górę i szukaj 
pana armatnego. 
- Co się stało waszmości? - 
pytał przerażony chłop patrząc 
na porysowaną twarz Piotra i na 
rozdarty rękaw żupana. - O Jezu, 
już wiem, to ten hulaka, mój 
wielmożny pan Tarnowski. 
- Głupiś! Leć prędko na górę i 
sprowadź pana armatnego. 
- Jakże mi tam iść, Boże 
święty? Wypędzą. 
- Sługę ze zleceniem wpuszczą. 
Gdyby ktoś przy tym był obecny, 
nie mów, na miły Bóg, jakiego 
mnie tu widzisz. Powiedz... czy 
ja wiem, żem pijany i trzeba 
mnie odstawić do arsenału. 
Struchlały chłop przeszedł za 
chwilę przez pańskie pokoje. 
Pijanych tu było co niemiara i 
wszędzie tak wielkie kotłowisko, 
że nikt nawet nie zwrócił uwagi 
na sługę. Kilkadziesiąt par 
podskakiwało w tanecznym zapale 
i ze wszystkich stron słychać 
było zachęcające okrzyki. 
- Odbijany! Para za parą! 
A tam znów przy stołach jedni 
wpół leżeli na krzesłach, inni 
na nie stawali, dzwoniły srebrne 
i cynowe tace, brzęczały 
potrącane czarki i kufle, 
rubaszny śmiech mieszał się z 
okrzykami w jedną hulaszczą 
wrzawę. 
- Zdrowie ichmościów 
wojskowych! 
- Zdrowie ichmościów dam! 
- Ichmościów obywateli! 
- Zdrowie, zdrowie całej 
kompanii! 
Gdy Sebastian zobaczył 
stojącego na krześle swojego 
pana już na świeżo całkiem 
pijanego, z kubkiem wzniesionym 
ponad głową, omal nie uciekł z 
powrotem na dziedziniec. Pewny 
był, że kto jak kto, ale własny 
pan, gdy go dojrzy, grzmotnie na 
odlew w gębę i wyrzuci z pałacu. 
Ale oślepiony od wina i od 
gorzałki, podpuchnięty 
Tarnowski, nic nie widząc, 
ryczał jak bawół: 
- Zdrowie ichmościów... panie 
tego... duchowieństwa! 
Sebastian dotarł do stołu 
mieszczańskiego, gdzie w tej 
chwili siedział Arciszewski 
pośród rodziny Timów. 
- Teraz dopieroś się nawinął? 
Już ci z panem Tarnowskim 
wszystko załatwiłem. Pojedziesz 
i uprosisz zgodę. 
- Bóg zapłać, mości panie 
armatny, ale ja tu z inną 
potrzebą, z rozkazu pana 
Opackiego. 
Panna Aniela, która tu od 
godziny siedziała kwaśna i 
nadąsana, nadstawiła uszu. 
- Od Opackiego?... Czekaj 
no... 
Arciszewski, węsząc coś 
niedobrego, próbował powstać, by 
odejść w bok z Sebastianem, ale 
żołnierz nie czekając 
powiedział: 
- Nic takiego, wasza miłość. 
Tyle że pan Opacki spił się jak 
bela i ledwie żywy stoi tam przy 
koniach. 
- Spił się? Co ty pleciesz? 
Zaraz tam idę do niego. 
Żona ludwisarza popatrzyła z 
uczuciem dumy i wyższości na 
swojego męża. Nachyliła głowę do 
córki i szepnęła: 
- Zawsze mówiłam, że każdy 
szlachcic to opój. A jak już 
znalazł kompanię, to za nic mu 
nasze mieszczańskie koło. 
- Nieprawda! - krzyknęła 
dziewczyna ledwo wstrzymując łzy 
pchające się do oczu. 
Za chwilę Piotr czekający 
niecierpliwie przy koniach zdał 
z grubsza Arciszewskiemu relację 
z wyprawy. 
- Wasza miłość, teraz trzeba 
by mi na koń i jak najprędzej 
uciekać ku arsenałowi, bo łatwo 
mnie wypatrzą po tej gębie i 
podartej sukni. Myślę, że i na 
jutrzejszym weselu nie będę się 
mógł pokazać. 
Arciszewski nie dosłyszał w 
głosie chłopca żalu i zawodu, 
myślał w tej chwili o haniebnej 
zmowie magnatów. 
- No, to jedź prędko i uważaj, 
bo tu podglądaczy sporo. 
Rozdział XVII 
Stała tak pośrodku komnaty 
dumna i uśmiechająca się 
życzliwie do otaczających ją 
dworek. Nadskakiwały, dopinały 
drobniutkie, błyszczące 
guziczki, obciągały z lekka 
suknię. To znów któraś gładziła 
pieszczotliwie kołnierz królowej 
i układała go na zbyt pełnych, 
ale o pięknej linii piersiach. 
Gdy po raz ostatni pieściła 
dłonią koronkową piankę 
kołnierza, inne zdawały się 
mówić zachwyconymi oczyma: Jej 
królewska mość ma świeżość 
młodej dziewicy. O tak, tak 
będzie najpiękniej, najbardziej 
do twarzy. 
Maria Ludwika patrzyła 
badawczym wzrokiem w nadstawiane 
z boku i z tyłu lustra, a 
umiejąc obiektywnie oceniać swój 
wygląd, myślała: 
"Zawsze mi będą mówiły, żem 
najpiękniejsza z królowych, bo 
jedna drugą prześciga w 
pochwałach. Ale w tej sukni 
jestem naprawdę najsmuklejsza." 
O tę kibić przede wszystkim 
dbała, bo mówił jej instynkt 
kobiecy, że skoro król otyły i z 
trudem dźwiga ciężar swojego 
ciała, to jak każdy jego 
kształtów mężczyzna tęskni do 
przeciwności, do wiotkich, 
delikatnych kształtów. 
- Dziękuję wam - powiedziała z 
miłym wdziękiem. - Przyślijcie 
mi za chwilę majordomę. 
- Do usług, najjaśniejsza pani 
- odpowiedziała jedna z dworek 
dźwięczną francuszczyzną. - Pani 
de Magni lada chwila tu będzie, 
już wróciła z kościoła. 
Maria Ludwika została sama. 
Teraz gdy nikogo nie było w 
komnacie, przeszła się z szykiem 
przed wielkim lustrem, to znów 
stanąwszy na kwiecistym dywanie 
uniosła z lekka suknię i 
spojrzała z ukosa na bucik, 
sprawdzając gibkość stopy. 
Zadowolona ze swej talii, nogi 
i sukni znów sprawdziła w 
lustrzanym odbiciu twarz i 
włosy. 
"Znowu nie jestem tak 
niepowabna, jak on myśli. Hrabia 
Cinq-Mars znał się lepiej na 
kobietach niż ten gruboskórny 
Waza." 
Podniecona tym stwierdzeniem 
nabrała więcej ufności w siebie. 
Samo wspomnienie nazwiska 
Cinq-Mars zapaliło żarliwy blask 
w jej oczach. Kochankiem go 
tutaj nazywają zazdrosne żony 
magnatów, z których żadna 
niegodna zasiąść na królewskim 
tronie. Niech plotkują, nikt jej 
nie wydrze z serca tajemnicy, 
nawet sam Kazanowski, który tyle 
intryg nawiózł do Warszawy 
jeszcze przed jej przyjazdem z 
Paryża. 
Niewiele ponad dwa miesiące 
minęło, odkąd została małżonką 
wielkiego króla, więc ciągle 
osaczały jej pamięć niedawne, 
jakże przykre wspomnienia. Gdy z 
panią Gilbert oglądała w Paryżu 
podobiznę podstarzałego 
Władysława IV, umiała ukryć 
swoje rozczarowanie na widok 
pucołowatej, wąsatej twarzy 
starzejącego się króla Szwedów i 
Polaków. Zawistne księżniczki 
francuskie żartowały sobie wtedy 
ze zbyt grubej szyi jego 
królewskiej mości, ale ona 
umiała zdobyć się na zimny 
spokój i rozwagę, mówiąc: 
- Drobnostki mnie wcale nie 
obchodzą, wystarczy, gdy wiem, 
że jego głowę zdobi korona 
znakomitego królestwa i że jest 
władcą wielkiego narodu, 
słynnego z rycerstwa. 
Teraz usiadła w karle 
odsunąwszy je od lustra i 
zatopiła się we wspomnieniach. 
Po wczorajszym pobycie w 
pałacu Ossolińskich spodziewała 
się dziś przed południem 
przyjścia Władysława. Wypiwszy 
wczoraj sporo, coś niecoś 
napomknął, więc mogła 
przewidywać, z czym zawita. Może 
chciał i to wykorzystać, że 
oboje królestwo mieli i dziś po 
południu udać się na festyn 
ślubny, więc wygodną wydawała mu 
się pora na przeprowadzenie dość 
kłopotliwej rozmowy. Ale Maria 
Ludwika nie dawała się porwać 
nastrojom, więc chcąc nabrać 
stanowczości, wzmacniała teraz 
swoją wolę wspomnieniami dawnych 
uraz. 
Ileż to miesięcy jechała z 
Francji do Warszawy, większość 
czasu zmitrężywszy w Gdańsku? 
Król, który jej tak na tron 
pożądał, zwlekał z powitaniem, 
ociągał się z potwierdzeniem 
ślubu zawartego przez posłów w 
Paryżu. 
I ów dzień, dziesiąty marca, 
dzień straszny, którego nigdy 
nie zapomni. Biły dzwony, 
strzelali z armat i z 
muszkietów, powiewali 
wspaniałymi czapami, ale nikt z 
nich nie widział, jak pod nią, 
księżniczką Gonzaga i potomkiem 
Paleologów, drżały łydki, gdy 
zbliżała się do tronu. Zobaczyła 
przed sobą potężną, rozpartą w 
poręczach postać króla i wtedy 
stało się to, co w duchu 
przeczuwała, choć nie w tak 
wielkim stopniu. 
Podpuchnięte oczy Władysława 
popatrzyły na nią badawczo, 
potem nieufnie i pierwsze słowa 
z jego ust padły nie do niej, 
małżonki królewskiej, ale do 
posła francuskiego de Bregy. Na 
domiar złego nie oszczędził jej 
przykrości, umyślnie powiedział 
wtedy po francusku: 
- A więc to ta piękność, o 
której tyle opowiadaliście mi 
cudów? 
Padła na kolana, całowała 
królewską rękę, ale nikt nie wie 
i nigdy się nie dowie, co czuło 
wtedy obrażone kobiece serce. 
Dziś jeszcze miała żal do samej 
siebie, że nie zachowała się 
wtedy dość dumnie, lecz dała 
przystęp do siebie jedynemu 
uczuciu - lękowi. Strach 
zawładnął nią całkowicie, strach 
bynajmniej nie przed obcością 
tego świata i powagą potężnego 
króla, ale przed jego skrytymi 
myślami. Bo skoro tak okrutnie 
ją witał, pewnie już wiedział, 
że tylko z pozoru była mniszką w 
zakonie, a w istocie bujniejsze 
miała życie. Jedno, co jej wtedy 
dzwoniło w uszach, to był 
domysł: 
"On już wie o Cinq-Marsie. 
Cinq-Mars! Cinq-Mars! Cinq-Mars, 
kochanek księżnej krwi!" - Nawet 
ona sama myślała teraz z 
lekceważeniem o dawnym kochanku. 
Cóż Cinq-Mars wobec króla na 
całym wschodzie Europy. 
Porzuciła go i galickim sprytem 
dopiąwszy swego, chodziła teraz 
po zamku najbogatszego, jak 
mówili we Francji, króla 
chrześcijańskiego. 
- Najbogatszy - powiedziała do 
siebie szeptem i uśmiechnęła się 
z uczuciem wyższości. 
Mógłby być najbogatszym, ale 
jakiż król chrześcijański ma 
tyle zwidzeń i płonnych nadziei, 
na które marnuje monarsze 
dochody? Któryż z tamtych 
dawałby nawet własne rodowe 
klejnoty na rynsztunek, na 
prochy i na kartauny. 
Marii Ludwice, pełnej 
spostrzegawczości i zimnego 
rozsądku, starczyły dwa 
miesiące, by poznać stosunki w 
tym dziwacznym kraju, gdzie 
każdy magnat, chociaż gardził 
książęcym tytułem, był panem 
większym od króla, miał bogactwa 
mnożone z pokoleń na pokolenia, 
wojsko liczebnością groźniejsze 
od marnej gwardii królewskiej. W 
głowie królowej ustawiały się z 
dnia na dzień całe hierarchie 
wpływów i wartości w tym kraju. 
Wiedziała już, ile zaufania czy 
wpływu na króla ma każdy z tych 
biskupów, wojewodów, litewskich 
czy ruskich książąt. Kto z nim 
koty drze, kto królowi chętny, 
kto obojętny czy wrogi. 
Byłaby dalej prowadziła swe 
rozmyślania, ale uchyliły się 
drzwi i weszła majordoma Magni. 
Oddała głęboki ukłon. 
- Najjaśniejsza pani. 
Tylko tytuł mówiła z polska, 
bo jeszcze za życia nieboszczki 
Cecylii Renaty witała nim 
królowę. Po tym, dziwnie zresztą 
w jej ustach zniekształconym 
zwrocie, zaczynała rozmowę w 
języku francuskim, przydając mu 
italski akcent. 
- Co ja widzę? Wasza królewska 
mość świeci dziś anielskim 
blaskiem. Gdyby tak Rubens 
zobaczył! Nie... oczy muszę 
przymykać. Prawdę mówiły mi 
dworki, że jeszcze nie widziały 
tak pięknej królowej. 
Maria Ludwika nawykła do tych 
codziennych komplementów swojej 
ochmistrzyni, ale wcale jej nie 
nudziły, więc podziękowała za 
nie uśmiechem. 
- Wiesz, moja droga, że 
niezbyt cenię pochwały dworek, 
ale dziś chyba prawda w ich 
słowach. Ten kolor - pogładziła 
suknię na piersiach - rzuca 
niezwykłe światło. Oczy mam 
jeszcze bardziej ciemne. 
- Oczy waszej królewskiej 
mości zawsze piękne! A kibić? 
Kibić jakby wypieszczana dłonią 
najlepszego rzeźbiarza. 
Tym razem ochmistrzyni nie 
mówiła czczych pochlebstw, 
albowiem figura królowej 
ożywiona zgrabnym, eleganckim 
ruchem miała w sobie urzekający 
wdzięk i ponętę, którą tylko 
kobiety, bo nie mężczyźni, 
umieją ocenić. 
Maria Ludwika potrafiła być 
dumna i królewska, gdy było 
potrzeba, ale nieobca jej była 
prosta swoboda, gdy chciała 
kogoś pozyskać. Dla majordomy 
Magni, kobiety tak obytej po 
świecie, lubiła okazywać wiele 
bezpośredniości. Za tę też 
łaskawość monarszą miała w niej 
naprawdę oddaną osobę. 
Zaczęła teraz poufale: 
- Powiedz szczerze, bez 
jednego słowa fałszu, tak jakbyś 
mówiła do własnej córki, czy ta 
kochanka króla, co ją królowa 
Cecylia przepędziła do Merecza, 
piękniejsza jest ode mnie? 
Przyjęła pozę jak najbardziej 
powabną i czekała z biciem serca 
na wyrok. Ochmistrzyni była 
zaskoczona pytaniem. Zdziwiło ją 
przede wszystkim, skąd królowa 
wie o metresie Władysława, a 
jednocześnie poczuła sama do 
siebie żal, że dotąd jej o tym 
nie wspomniała i straciła tak 
dobrą sposobność pozyskania 
jeszcze większej łaski. Ocknęła 
się jednak z zakłopotania, 
szybko dociekłszy, że skoro 
Maria Ludwika zadaje jej tak 
drażliwe pytanie, to jakże 
wielkim darzy ją zaufaniem. 
Podjęła podnieconym głosem: 
- Piękna ona była, proszę 
najjaśniejszej pani, gdy ją król 
sprowadził do siebie, a dworki 
przybrały pięknym strojem. Ale 
dziś, gdybyś ją zobaczyła, 
miłościwa pani, nie 
uwierzyłabyś, że mogła być 
kiedyś godną rozkoszy 
królewskich. To już matrona, nie 
kochanka, dziś mogłaby tylko 
trzewiki wiązać waszej 
królewskiej mości. 
Żeby jednak wytłumaczyć się 
przed królową z dotychczasowej 
wstrzemięźliwości słowa na temat 
nałożnicy Władysława, wartko 
dodała: 
- Nie mówiłam nic dotąd o tej 
Jadwiżce, by nie ranić uczuć 
mojej pani. Ale skoro ktoś 
usłużny wyjawił tajemnicę, nie 
mnie cośkolwiek taić... - urwała 
wpół zdania, chcąc podsycić 
ciekawość królowej. 
Gonzaga dostała lekkiego 
rumieńca. Poprawiła się w karle 
ze skrzętnością kobiety 
gotującej się do intymnej 
pogawędki. 
- Widzisz, moja kochana, przed 
tobą nie mam tajemnic. 
- Dziękuję, miłościwa pani. 
- Wyznam ci więc, że słyszałam 
o niej jeszcze w Paryżu. 
Posłowie wasi, co przyjechali 
mnie zjednać na królewską 
małżonkę, oczywiście słowem o 
tym nie napomknęli, ale byli 
inni, usłużniejsi. 
Słuchając tych słów, pani de 
Magni, nadworna plotkarka 
warszawskiego dworu, już 
przesiewała w myślach nazwiska. 
Mazarini nie, Opaliński nie, 
chyba poseł de Bregy albo któryś 
z Francuzów jej powiedział. Albo 
Kazanowski, o, Kazanowski, 
podszepnął przez swego 
zausznika, bo ten chcąc rozbić 
królewskie narzeczeństwo mącił 
wtedy na obie strony. Nie 
zaspokoiła jednak ciekawości, bo 
już królowa ciągnęła dalej: 
- Więc widzisz, wiem to i owo. 
Mówisz, że to już matrona 
niepowabna, a ja co innego 
słyszałam. Król lubi nawet w 
zimie do niej zajeżdżać. - 
Nachyliła się do Włoszki, 
pogładziła łaskawie dłonią jej 
ramię i z cicha, gorąco prosiła: 
- Chcę o niej wiedzieć wszystko, 
wszystko, co tylko wiesz, bo tam 
w Paryżu wielu szczegółów nie 
znali. Zresztą mężczyźni nie 
umieją opowiedzieć kobiecie o 
kobiecie. Mówili jakieś 
plebejskie imię, a ja słyszałam, 
że to jakaś pani starościna. 
Pani de Magni dostała pąsów z 
radości. A więc niewiele wie; 
można ciekawą opowieścią 
zaskarbić sobie dalsze łaski. 
- Przywiózł ją raz król ze 
Lwowa. Wcale to nie 
szlachcianka, lecz mieszczka 
lada jakiego rodu, bo król nie 
ma wstrętu nawet do bardzo 
pospolitych kobiet. Miłościwy 
pan wyróżnił ją ku poniżeniu 
innych pań zacnych i urodziwych, 
które mu nie szczędziły serca i 
łatwego przystępu. 
- Niektóre jeszcze i dziś z 
zazdrością na mnie patrzą. 
- Kobietami są, miłościwa 
pani. Zazdrość nawet na chwilę 
żadnej nie odstępuje. 
Maria Ludwika uśmiechnęła się 
pobłażliwie. 
- Jeśli wszystkie, to i ciebie 
także. 
- Najjaśniejsza pani! I ja 
jestem zazdrosna, ale nie o 
króla, tylko o twoją łaskę. Mam 
najbardziej kochającego mnie 
męża i on ma we mnie żonę 
najcnotliwszą. 
- Mówże dalej o tej: Ja... 
Jadwiżce - zająknęła się, bo 
chciała to powtórzyć w polskim 
brzmieniu. 
- Panoszyła się tu bardzo, 
król ją zawsze sadzał przy stole 
obok siebie. Nie tylko była do 
uciechy, ale i do knowań i 
zamysłów, bo miłościwy pan 
przydawał chętnie ucha jej 
radom. Dopiero królowa Cecylia 
Renata przepędziła ją z hukiem 
ze dworu. 
- Dlaczego mi mówiono, że to 
jest starościna? 
- Jest nią, proszę 
najjaśniejszej pani. W roku, 
kiedy król brał ślub z Cecylią 
Renatą, wydał także swoją 
kochanicę za mąż, za urodzonego 
Jana Wypyskiego, który się 
pieczętuje herbem Grabie. 
Podkomorzy przemyski oddawał ją 
jako oblubienicę mężowi w 
imieniu króla. 
- Aż tak uroczyście to było? 
Ładnie ją król wyposażył. 
- No i pana Wypyskiego przy 
tym obdarował hojnie, bo 
przecież dawał mu pannę młodą 
nie samą, z potomstwem... 
Paplająca Włoszka musiała w 
tej chwili urwać dalszy ciąg 
swoich plotek. Wiotka dłoń 
królowej, spoczywająca dotąd 
łagodnie na kolanie pani Magni, 
wpiła się nagle w jej ciało. 
Ochmistrzyni omal nie syknęła z 
bólu, a jednocześnie oblał ją 
strach, że może zbyt daleko 
posunęła się w zwierzeniach.
`ty
Część pierwsza (c.d.)
Rozdział XVII (c.d.)
Maria Ludwika szybko 
zawstydziła się odruchu. 
Rozluźniła zaciśnięte palce i 
pogładziła atłasową suknię pani 
Magni. 
- Mów dalej, moja kochana! 
Bardzo to ciekawe. Córka była 
czy syn? 
- Syn, miłościwa pani, 
urodziwy, do króla podobny. Miał 
takie same oczy jak i nasz pan 
za młodu. Kiedyś, gdy tu stanął 
przed portretem króla jegomości, 
to choć młodzieniaszek, sam 
majestat przypominał. Po niej 
miał tylko włosy inne, 
jaśniuteńkie. 
Dumna królowa nadstawiała 
ucha, ale nie chciała pytać. 
Dlaczegoż majordoma mówi o tym 
królewskim bękarcie w czasie 
przeszłym? Czy dlatego, że go 
wraz z matką wypędzili z dworu, 
czy też?... . 
Właśnie pani Magni 
doprowadziwszy zaciekawienie 
królowej do szczytu kończyła z 
udanym spokojem. 
- Król go kazał nazwać 
imieniem Konstanty de Waza i 
dbał o jego królewskie 
wychowanie. Dopiero gdy mu 
nieboszczka królowa zrodziła 
Zygmunta, całą miłość przerzucił 
na prawego potomka. Ale śmierć 
małoletniego Konstantego też 
przeżył w wielkiej boleści. 
Maria Gonzaga odetchnęła. 
Część ciężaru spadła z serca. 
Skoro syn nałożnicy królewskiej 
nie żyje, to i więź mniejsza 
między dawnymi kochankami. 
Zresztą król jegomość od czasu 
jej przyjazdu do Warszawy ani 
raz nie wyprawił się na Litwę, 
gdzie mieścił się osławiony 
Merecz, więc może przesadzali w 
Paryżu dworscy plotkarze obyci w 
Polsce, mówiąc, że owa, jak ją 
nazwała ochmistrzyni, Jadwiżka, 
wcale dotąd nie wywietrzała z 
głowy lubieżnemu królowi. Bo 
chyba nie dolegliwa podagra, na 
którą król cierpiał, utrudniała 
mu miłosne wycieczki. Bywało 
bowiem, że Władysław jednego 
dnia wił się z bólu w łóżku, 
wymyślał otaczającym go 
lekarzom, a na drugi dzień 
wstawał rześki i męski mimo swej 
tuszy. Zwoływał dworzan i 
starych kompanionów z 
Kazanowskim na czele, rozkazywał 
trąbić, ładować beki wina i 
wyjeżdżał na łowy. Sama 
uczestnicząc w tych wyprawach 
podziwiała krzepkość 
pięćdziesięcioletniego męża, 
któremu musiało ustępować wielu 
młodszych i o lżejszym ciele. 
Na chwilę obie zamilkły. Maria 
Ludwika poddawała zimnej i 
spokojnej rozwadze całą opowieść 
zaufanej dworki. W istocie 
wszystkie te szczegóły były jej 
na rękę. Nie dla cnotliwości 
Władysława IV zabiegała w Paryżu 
o to małżeństwo i nie dla jego 
małżeńskich zalet pokonała tyle 
innych młodszych i piękniejszych 
od niej księżniczek. Jeszcze 
dziś syciła się dumą ze swojego 
sprytu i z kobiecej mądrości. 
Mając trzydzieści pięć lat, 
czego nawet ta przenikliwa 
Włoszka się nie domyśla, 
potrafiła dopiąć swego. Nie 
przeszkodziła jej zła fama, 
zjadliwość ludzkich języków, 
którymi tam w Paryżu trzepały 
zazdrosne księżniczki o jej 
miłostkach z hrabią Cinq-Mars i 
o nałożeniu przez nią 
klasztornego habitu. Wiedziała, 
co robi i do czego zmierza. 
Jeszcze przed pierwszym 
małżeństwem króla, kiedy to, o 
Boże, była w dwudziestej szóstej 
wiośnie życia, myślała o koronie 
małżonki władcy Szwedów i 
Polaków. Któraż by zresztą 
księżniczka o tym nie marzyła? 
Zatopiła się w zadumę. W tej 
chwili pojawił się w drzwiach 
dworzanin królewski. 
- Najjaśniejszy pan pyta, czy 
może powitać waszą królewską 
mość. 
- Powiedz, że czekam z 
utęsknieniem. 
Gdy przymknęły się drzwi, 
Gonzaga spojrzała na tarczę 
złotego zegara. 
- Dwunasta? Nigdy o tej porze 
nie zachodził. Ten czas spędzał 
na mustrze w arsenale czy w 
Ujazdowie. 
Pani de Magni odkryła jej 
myśli. 
- Dziś król nie pojechał do 
wojska. Mój małżonek mi mówił, 
że miłościwy pan wezwał dziś z 
rana posła Tiepolo. 
Maria Ludwika ściągnęła brwi. 
- Rozumiem. Ten poseł wenecki 
zbyt często króla nachodzi... 
- Wenecja niepokoi się o 
Kandię, więc teraz poseł Tiepolo 
dzień w dzień zachęca króla do 
wojny. 
- Prędki on w gębie, ale nie w 
dawaniu pieniędzy. 
- Podobno obdarował wielu 
znacznych panów. 
- Ale nie króla, dla niego 
zawsze skąpy. 
Maria Ludwika skupiała 
pośpiesznie myśli. Wiadomość o 
wizycie obrotnego posła 
weneckiego nie nastrajała jej 
optymistycznie. Nie lubiła 
Włocha, bo zbyt wiele miał 
wpływu na króla, a poza tym 
dostrzegła w nim tylko 
dyplomatyczną chytrość, a nie 
jakieś przywiązanie do monarchy. 
Pełna czujności czekała na 
rozmowę z mężem. 
Gdy w tej chwili pojawił się w 
drzwiach Władysław IV, 
serdecznie dziś uśmiechnięty, 
nie uszło uwadze Marii Ludwiki, 
że ten uśmiech był tylko na 
ustach. Oczy pełne troski co 
innego mówiły. 
- Witam moją królowę. Małżonka 
moja wygląda dziś jak ta wiosna 
za oknami. 
Może był to komplement, a może 
król wcale dziś nie przesadzał. 
Zza okien padało w tej chwili 
jasne słońce i do połowy postaci 
obejmowało sylwetkę królowej. 
Suknia zwisająca lekko ku 
dywanowi była w tym świetle 
wiotka, układała się powabnie na 
biodrach i kolanach, a twarz, 
zgubiwszy w półcieniu nawet 
najdrobniejszą zmarszczkę, miała 
matową biel i świeżość. 
Królowa w obecności 
ochmistrzyni zachowała cały 
ceremoniał dworski. Wstała z 
krzesła, oddała ukłon i 
powiedziała uroczyście: 
- Miło mi widzieć mojego pana 
małżonka o tak rzadkiej porze - 
a widząc, że król patrzy spode 
łba na dygającą w ukłonach panią 
Magni, dorzuciła pośpiesznie: - 
Moja droga, przyjdź do mnie za 
godzinę, bo jeszcze chcę z tobą 
porozmawiać, zanim pojedziemy do 
kanclerza. 
Gdy ochmistrzyni wyszła, 
Władysław podszedł bliżej do 
żony. 
- Cieszy mnie, że moja 
małżonka wielce zadowolona z tej 
Włoszki. 
- Wykształcona kobieta, a przy 
tym rzadki okaz, nie lubi 
dworskich plotek. 
- Lubić to lubi, ale widać 
królowa od tego stroni, ceniąc 
swoje dostojeństwo. 
- Dziękuję za tak miłe słowa. 
- Pani Magni zresztą - 
uśmiechnął się król - to wieczna 
kandydatka do korony. 
- Pierwsze słyszę. 
- Zbyt ona mądra, by o tym 
mówić. Ale jej mąż ubrdał sobie, 
że będzie w życiu jakimś królem. 
- Zabawne. 
- Ci dwaj hrabiowie włoscy, 
chociaż nie powiem, bym ich nie 
lubił, mają mrzonki w głowie. 
Brat jej męża, Franciszek Magni, 
wierzy, bo mu to wróżka 
przepowiedziała kiedyś, że 
zostanie papieżem, a znów ów 
elegant, małżonek twojej 
ochmistrzyni, ani przez chwilę 
nie wątpi o swoim przyszłym 
królestwie. Naiwni ludzie, ale 
gdy człowiek ma tyle trosk na 
głowie, oni swą paplaniną dają 
nieco radości. 
- Mój małżonek zawsze z chmurą 
na czole. 
- I to dziś, gdy mamy iść z 
całym dworem na ślub do 
kanclerza. Dla mnie ta pora nie 
najsposobniejsza do radości. 
Znów trzeba mieć uśmiech na 
twarzy dla tej rozpuszczonej 
gromady. 
Choć nie wymienił nazwisk, 
wiedziała, o kim myśli. Co 
znaczniejszych już znała nie 
tylko z nazwisk, tak zresztą 
trudnych dla jej francuskiego 
ucha, ale z wyglądu, z bogactwa, 
jakim się szczycili, i z intryg, 
które knuli przeciw królowi. O 
tym zaś siedzącym naprzeciw niej 
władcy słyszała dawniej, jaki to 
wielki i potężny, ale już 
zdążyła się przekonać, że 
uboższy od tych pełnych pychy 
panów, książąt Zasławskich, 
Radziwiłłów, Wiśniowieckich, 
wojewodów i kasztelanów. Nie 
było dla niej tajemnicą, że 
każdy z nich mógłby kupić króla 
polskiego z całym jego 
dobytkiem. 
Jeszcze nie wszystko pojmowała 
w tym państwie, o którego 
swobodach cuda opowiadano na 
francuskich dworach, ale już 
wiele poznała dzięki swojemu 
sprytowi. Choćby i to, że król 
miał głowę nabitą wielkimi 
planami, a tymczasem obiad dla 
dworskiej czeladzi gotowano 
niekiedy z opóźnieniem, bo skarb 
królewski zalegał z długami, 
nawet za dostawę mięsa i 
pieczywa. 
Gdy o tym właśnie myślała, 
król rozsiadał się na fotelu. 
Rozsunął szeroko żołnierskie 
buty i patrząc w twarz żony, 
zaczął z prosta: 
- Dziwi cię pewnie ta ranna 
wizyta, toteż nie myślę odwlekać 
sprawy, z którą przyszedłem. Cóż 
by to był zresztą za mąż, choćby 
król, co by przed tak wierną i 
mądrą małżonką ukrywał prawdę. 
Skoro z tamtymi trzeba mi 
postępować ostrożnie jak z 
lisami, to tu tylko zyskam na 
szczerości wyznania. 
Urwał, bo jednak ciężko było 
wypowiedzieć, z czym przyszedł. 
Maria Ludwika nie traciła żadnej 
sposobności, by zjednać sobie 
dość zimnego małżonka, więc co 
prędzej powiedziała: 
- Na to wzięłam z twojej ręki 
koronę, by dzielić i radości, i 
troski. Słucham, najjaśniejszy 
panie. 
- Mówiłem nieraz, byś 
zostawiła tytuły, gdy jesteśmy 
sami. To dla innych potrzebne, 
by nie lekceważyli majestatu. 
- Tym bardziej chętnie słucham 
cię, Władysławie. 
- A więc łatwiej przejdzie 
wszystko przez usta. Otóż 
słuchaj, wezwałem dziś do siebie 
posła Tiepolo, bo trzeba płacić 
żołnierzy. W Ujazdowie wojsko 
czeka, a w arsenale prędzej 
uwidzi mysz niż talara. Wenecja 
zalega z należnymi sumami, choć 
Tiepolo z dnia na dzień obiecuje 
nadejście pieniędzy. Chciał mi 
dać oblig na dwakroć sto 
tysięcy, ale papierem żołnierza 
ani nie pożywię, ani kieszeni mu 
nie napcham. Gdybyś ty, wziąwszy 
ten oblig, zechciała pożyczyć ze 
swojego posagu, to bodaj ten 
kamień spadłby mi z serca. 
Przemógł się, by wypowiedzieć 
tę prośbę, i czekał teraz na 
odpowiedź. 
Maria Ludwika nie pozwoliła 
długo oczekiwać na swoje słowa. 
- Dałam już raz dwieście 
tysięcy i Bóg mi świadkiem, że 
ręka mi nie zadrżała, gdy panu 
swemu i królowi użyczyłam 
skromnych zasobów. Ale dlaczego 
mam wspomagać tysiąckroć 
bogatszą ode mnie Wenecję? 
- Tiepolo dał oblig, pieniądze 
tylko do czasu potrzebne. 
- Oblig wenecki to żadna 
gwarancja. Przypomnę, że 
poprzedniej sumy dotąd nie 
zwrócili. 
- Opóźnili się, to prawda, ale 
Włoch mówi, że lada dzień 
przyjadą posłańcy z pieniędzmi - 
odpowiedział Władysław z jakim 
takim spokojem, choć go już 
ukłuła w serce wstrzemięźliwa 
odpowiedź małżonki. 
- Martwi mnie każda troska 
królewska, ale darujesz, 
miłościwy panie, widzę, co się 
tutaj dzieje. Mimo że skarb 
królewski pusty, to na wesele 
panny Ossolińskiej przygotowano 
niezmiernie cenny upominek. 
- Gdybym nie dał, byłaby 
wielka obraza. Mówiliby, żem 
zbyt tanio oszacował kanclerza. 
- Nie mieszam się do 
tutejszych obyczajów, nawet 
chętnie się ich uczę, by ujmy 
nie przynosić majestatowi. Ale 
widzę, że król w Polsce musi się 
co dzień pieniędzmi opędzać od 
magnatów. 
- Ba, żeby to tylko 
pieniędzmi, ale też starostwami, 
buławami i każdym wolnym 
urzędem. Ledwie jeden ducha 
wyzionie, drugi jeszcze przed 
pogrzebem u mnie na pokojach 
jęczy o wakans - westchnął, 
poprawił się w fotelu i znów 
zapytał: 
- Więc jakże z tym weneckim 
obligiem? 
- Dla waszej miłości choćby te 
perły, co mam na szyi, i 
wszystkie moje klejnoty gotowam 
zerwać z siebie i oddać, ale 
daruj mi, królu, dla Wenecjan 
jednego grosza nie dam - odparła 
i zimnym, spokojnym tonem 
dorzuciła: - Chyba pod rzetelny 
zastaw. 
Król upokorzony odmową zagryzł 
wargi. Do tylu nieszczęść z dni 
ostatnich dochodził jeszcze 
jeden zawód. 
Gdyby się nie wzdragała 
pożyczyć, to za te dwieście 
tysięcy można by przez dwa 
tygodnie opędzać najpilniejsze 
wojskowe potrzeby, a wtedy... 
Przez wyobraźnię króla 
przebiegł jak błyskawica obraz 
obozu i wojska zgromadzonego w 
Ujazdowie, gotującego się do 
wymarszu. Jakby już słyszał 
granie trąb i turkot armat 
ruszających na południowy szlak 
ku Dnieprowi. 
Zawsze podatny bujnym, 
fantastycznym marzeniom i teraz 
dałby się im porwać, gdyby nie 
czuł na sobie zimnych oczu 
królowej. Ostygł szybko. 
- O jaki zastaw chodzi? 
Tiepolo może tylko papierem 
zaręczyć. 
Maria Ludwika na krótki moment 
zawahała się. Jeszcze raz 
rzuciła badawcze spojrzenie na 
twarz Władysława i w mig 
pomyślała: "Przygnębiony i 
struty, ale może ścierpi i te 
szczere, choć dotkliwe słowa." 
- Wszystkie urzędy miłościwy 
król zbyt łatwo i za darmo 
puszcza. Gdybym ich kilka miała 
u siebie w zastawie, umiałabym z 
nich wydostać te dwie krocie 
tysięcy, a może jeszcze więcej. 
Nie wytrzymał. 
- Urzędy u królowej w 
zastawie? Na miły Bóg! - 
krzyknął. Jego zmęczone oczy 
dostały nagle ognia i 
przejmujących błysków. Wstał z 
rumorem z krzesła. Wzburzona 
krew podpłynęła mu do potężnego 
karku i ścisnęła za gardło. 
Maria Ludwika wtłoczyła się w 
poduszki fotela i patrzyła z 
lękiem w stojący przed nią, 
wyniosły korpus Władysława, od 
którego biła teraz nieokiełznana 
siła. 
- Jeszcze i ty będziesz się z 
królem i panem swoim targować o 
urzędy? To jeszcze mało, że oni 
chcą mną miotać jak kukłą i 
wydzierać z gardła, ile się 
tylko w łapy zmieści? 
- Ależ, miłościwy panie, 
mówiłam przed chwilą, że dla 
ciebie, dla mojego męża, mogę 
oddać każdy klejnot, wszystko, 
co mam, byle nie dla tych, co 
cię oszukują. 
Nie słuchał, nie chciał 
słuchać. W tej chwili mógłby 
tylko rzucać żołnierskie obelgi, 
kląć i, miły Boże, jeszcze 
przypomnieć tej francuskiej 
lafiryndzie, jakimi to fortelami 
wtargnęła na dwór warszawski. 
Przełknął to jednak prędko i, 
wróciwszy do monarszego 
dostojeństwa, powiedział 
stłumionym głosem: 
- Daruje pani małżonka, żem 
zakłócił spokój tej komnaty. 
Jeszcze jeden zawód, ale i ten 
przecierpię. 
- Miłościwy panie! 
Zanim zdążyła doń podbiec, 
ukłonił się sztywno i wyszedł. 
Rozdział XVIII 
Drugi dzień wesela w pałacu 
Arde zaczął się hucznie od 
samego rana. Jedni w ogóle nie 
opuścili dotąd stołów, inni co 
nieco zdrzemnąwszy się na 
pańskich pokojach, a bywało, że 
i na wozach czy podle nich na 
trawie, gdzie wiatr szybciej 
orzeźwiał, wracali do jadła i 
picia. Kobiet natomiast o tej 
porze w ogóle się nie widziało, 
bo wypoczywały, chcąc nabrać 
świeżości na późniejszy, 
najbardziej uroczysty festyn. 
Nie było też przed południem 
obojga oblubieńców i co 
znaczniejszych magnatów, ci 
bowiem nie kwapili się do picia 
z byle kim, co trzymał się 
gąsiora jak rzep ogona. 
Zwaliło się wszystko znowu na 
godzinę popołudniową, kiedy to i 
król z małżonką powrócił. Nie 
zasiędnięto od razu do stołów, 
bo obyczaj nakazywał powitać 
pana młodego zjeżdżającego do 
ślubu. Wszyscy wylegli na 
zasłane kobiercami krużganki 
pałacu, a pośledniejsza szlachta 
na dziedziniec, gdzie już stały 
ustawione po rogach cztery 
orkiestry. 
W niedługi czas zagrzmiały w 
ulicy fanfary, zawtórowali im 
grajkowie na podwórzu i niebawem 
wjechał na dziedziniec pałacowy 
korowód nowożeńca. 
Czwórki konne prowadził 
podkanclerzy Leszczyński. 
Siedział na błyszczącym jak 
atłas gniadoszu, który jak paw 
pysznił się utkanym rubinami 
czaprakiem.Iskry szły z czap, 
pasa, karabeli i forgi, też 
przetykanej szlachetnymi 
kamieniami. Wjeżdżali po kolei 
Kalinowscy, Sobiescy, 
wojewodzice i kasztelanice, a 
pośrodku nich suto odziany pan 
młody, Samuel Kalinowski. 
Wśród wiwatów okrążyli trzy 
razy dziedziniec, zsiedli na 
ostatek z koni i wtedy kanclerz 
Ossoliński witając każdego u 
schodów powiódł całą gromadę ku 
górze. 
W pokojach na piętrze pałacu 
czekał na pana młodego książę 
Albrycht Radziwiłł z Ossolińską 
i całym orszakiem ślubnym panny 
młodej. 
Obydwa szyki stanęły naprzeciw 
siebie, konfrontując niejako 
swoją okazałość. Gdy już wszyscy 
się zebrali, Radziwiłł, któremu 
Ossolińscy powierzyli zaszczyt 
oddawania panny młodej w imieniu 
rodziców, zaczął swoją przemowę. 
Słuchano w wielkim skupieniu 
oracji światowego bywalca. Mówił 
zrazu o historii rodu 
Toporczyków, spośród wszystkich 
Ossolińskich wynosił 
dzisiejszego kanclerza, który od 
małych lat, podobny pszczółce, 
to brał i upatrywał, co miało 
być przysługą królowi i pociechą 
domu swego. Ów przytyk do 
dawnego ubóstwa domu 
Ossolińskich i mowa o ulu, do 
którego wszystko wniósł ojciec 
dzisiejszej panny młodej, 
spodobał się wielkim panom, 
jeszcze dziś uważającym 
Ossolińskiego za nierównego im 
magnata. Sam zaś gospodarz 
przecierpiał te słowa bez 
zmrużenia powiek, trwając w 
nieporuszonej postawie. 
Natomiast z udaną skromnością 
schylił głowę, gdy zaczęły padać 
coraz głośniejsze pochwały, jak 
to legację do króla angielskiego 
szczęśliwie odbył, jak sławił 
króla krasomówstwem, jak 
przepychem swoim Rzym pozyskał i 
w twardych materiach stolicę 
apostolską namówił, jak poza tym 
budował zamki, kościoły, 
klasztory. Książę Radziwiłł, 
stary wyga weselny i posesjonat, 
nawykły do prezentacji nie 
zapomniał i o pani Ossolińskiej, 
zacnej małżonce z domu 
Opalińskich, a na końcu cały 
blask, jaki dopiero co przydał 
rodzicom, przerzucił na ich 
córkę Urszulę, w tej chwili 
wprost ogłuszoną, prawie 
nieprzytomną. 
- Oddaję ci teraz z woli tak 
zacnych rodziców twą 
oblubienicę, byś ją powiódł do 
ołtarza i pojął za żonę. Niechże 
odtąd stanie się okrasą 
wielkiego rodu Kalinowskich i 
koroną twojej mężowskiej głowy. 
Huknęły wkoło wiwaty, po czym 
podkanclerzy Leszczyński, 
zmówiony przez starego 
Kalinowskiego, zaczął wychwalać 
pod niebo swoją stronę, a więc 
dziadów i ojców młodego Samuela. 
Wypito hucznie zdrowie 
narzeczeństwa i młoda para 
przyklęknęła pośrodku w kole 
rodziców. Gdy spełniono akt 
błogosławieństwa, cały orszak 
weselny ruszył z powrotem w dół 
ku pałacowej kaplicy. Nie 
wszyscy tam się docisnęli, ale 
każdy mógł słuchać z korytarzy 
czy schodów weselnego chóru 
śpiewaków włoskich, nabożnego 
grania organów i słów ślubowania 
małżeńskiego. Jeśli co umknęło 
niektórym z uwagi, to chwila, 
gdy biskup poznański w głębokiej 
ciszy kaplicznej łączył stułą 
dwa rody - Ossolińskich i 
Kalinowskich. 
Powrót na górę zaczął się od 
nowych wiwatów, gratulacji i 
pocałunków, przez które 
przedzierała się ku środkowi 
błękitnej komnaty młoda para. Tu 
zaś wśród świateł i lichtarzy 
stał stół jeszcze pusty, ale 
niebawem mający się zapełniać 
weselnymi podarunkami. 
Pierwszy postąpił doń 
Władysław i Maria Ludwika 
Gonzaga. Na oczach wszystkich 
zebranych król uścisnął młodą 
parę, podał im rękę do 
ucałowania i klęczącym u swoich 
stóp wręczył szczerozłoty 
dwoisty kubek, pokryty 
iskrzącymi się brylantami. 
Władysław IV, chmurny dziś i 
znękany, zdobył się teraz na 
wymuszony uśmiech. 
- Odemknijcie kielich i 
nalejcie weń wina, by wypić 
zdrowie młodej pary. 
Ale gdy rozłączono oba kubki, 
nie od razu nalano w nie wina. 
Na dnie kielicha, który się 
dostał pannie młodej, widać było 
złożoną kartkę papieru. Sięgnął 
po nią kanclerz Ossoliński, 
rozwinął i dojrzawszy na czeku 
królewskim kwotę dwudziestu 
tysięcy talarów, pokłonił się 
parze królewskiej. 
- Bóg zapłać, miłościwy panie, 
i tobie, królowo, za ten wielki 
dar dla mojej córki. Łaska 
pańska zawsze niezmienna dla 
mojego rodu. 
Szli teraz ku stołowi 
przygotowanemu pod ślubne 
upominki co najbogatsi panowie. 
Każdy z nich mówił krótką 
orację, a jego służba stawiała 
na weselnym stole coraz nowe 
bogactwa, tace złote i srebrne, 
zegary wykładane. kamieniami, 
bransolety i zausznice. 
Nierzadko na trzeszczące już pod 
ciężarem deski stołu sypało się 
złoto w krążkach. Podchodzili 
posłowie obcych państw i ziem 
lennych Rzeczypospolitej, 
wreszcie patrycjusze wielkich 
miast: Warszawy, Krakowa, 
Gdańska i Poznania. Szedł więc 
wespół z rajcami giser Tima do 
pańskiego stołu i ustawiał na 
nim dary stołecznego miasta: 
szczerozłoty zegar kurantowy, 
szkatułkę z koliami i jeszcze 
asygnatę do kasy ratuszowej na 
dziesięć tysięcy talarów. I tak 
to grosz do grosza, dukat do 
dukata wiano córki kanclerskiej 
wzrosło tego dnia weselnego do 
zawrotnej sumy dwakroć stu 
tysięcy złotych, za co mógłbyś 
kupić kilkadziesiąt wsi 
szlacheckich. 
W czasie tych przydługich 
ceremonii Arciszewski nie 
spuszczał króla z oka. Czekał na 
dogodną okazję, by mu się 
pokłonić i powiedzieć bodaj 
kilka słów na boku, ale ani na 
chwilę nie odstąpił Władysława 
poseł Tiepolo i długonogi de 
Bregy. Zresztą król był tego 
dnia małomówny, cierpki, 
unikający ludzi, a nawet 
opryskliwy dla królowej. 
Nie znajdując zrazu okazji pan 
armatny pomyślał: 
"Gwałtu nie ma. Jak się tu 
dziś popiją, łatwiej dopadnę 
króla jegomości." 
Jakoż picie tego dnia nie dało 
się porównać z wczorajszym. 
Folgowali sobie wszyscy, a nawet 
damom z fraucymeru rozwiązały 
się języki i zaróżowiły policzki 
od wypitych trunków. 
Znów jak wczoraj najgłośniej 
było przy stole kanclerza 
Leszczyńskiego. Rej wodził 
Tarnowski z gębą pokrytą dziś 
wątrobianymi plamami. Mając 
szczególną inklinację do osób 
duchownych, raz po raz nalewał 
wina, odwracał się i wznosił 
kielich w kierunku biskupa 
poznańskiego, siedzącego dziś 
przy głównym stole obok panny 
młodej. 
- Zdrowie mości duchownych! W 
ręce waszej świątobliwości! 
Biskup kłaniał się za każdym 
razem, a zaś Leszczyński, 
siedzący dwa krzesła w bok od 
Tarnowskiego czerwieniał na 
gębie od dławionej pasji. Król 
bowiem przyjął dziś do swojego 
stołu wczorajszych sąsiadów: 
wicekanclerza, biskupa 
poznańskiego i Albrychta 
Radziwiłła, a jego pozostawił na 
dawnym miejscu. 
Na dodatek i o tym przygadywał 
Tarnowski: 
- Mości kanclerzu, dzięki ci, 
że ze mną pijesz, choć jako 
oratorowi pana młodego nie tu, 
ale tam miejsce się patrzyło. 
- O takie rzeczy nie stoję. 
Waszmość myślisz, że mi tu źle z 
panami bracią? Wolę tu niż tam z 
Francuzami. 
- Zdrowie waszmości! Zdrowie 
pana Leszczyńskiego! - 
wrzeszczał Tarnowski wzywając do 
wtórowania resztę szlachty 
siedzącej przy stole. 
- Nalewaj! - przynaglał 
usłużnego plebana, prędkiego na 
pańskie zawołanie. 
- Pijże, wasza miłość - 
szeptał księżyna - ale, na miły 
Bóg, trochę oględnie. Po cóż 
festyn kończyć grubo wcześniej 
od innych. 
- Nalewaj i też pij! Kompana 
mi trzeba, nie mentora. Wiwat 
Leszczyński! 
Podkanclerzy uśmiechał się, 
ale chmura nie schodziła mu z 
czoła. Patrzył na tamten stół, a 
zwłaszcza na siedzącego doń 
tyłem Ossolińskiego. Nigdy się 
wzajem nie lubili, ale od 
wczoraj, od narady w ogrodzie 
reformatów, mieli niejako iść 
ręka w rękę. Mimo to 
podkanclerzy myślał w tej 
chwili: 
"Dlaczego, u licha, wczoraj 
tak napierał, by mu wstydu nie 
robić i nie wypominać nic 
królowi? Wesele, u diabła, ma 
być ważniejsze niż sprawy 
państwowe? Wyrwał dla córki 
dwadzieścia tysięcy talarów 
królewskich i znów ma gębę 
pyszną i rozanieloną. Jak tu 
wszystko gładko przejdzie, to on 
się jutro na nowo pokuma z 
królem i jak przedtem za nic 
mnie obaj będą mieli." 
W tej chwili posłyszał spod 
baldachimu królewskiego wesoły 
śmiech posła de Bregy i jakieś 
francuskie słowa. Jak cała 
szlachta nie lubił Francuza, a 
jeszcze bardziej jego mowy, bo 
jej ani w ząb nie rozumiał. 
A właśnie Tarnowski znów 
zaczął przygadywać: 
- Terkocą tam, psiawiary, 
jakby to było nie polskie, lecz 
francuskie weselisko. A my tu 
cisi jak barany. Nalewaj! 
Wesoła wrzawa wśród posłów 
zagranicznych nie ustawała. 
Leszczyński nie wytrzymał. 
Uniósł się nagle ze swojego 
krzesła i huknął do całej sali. 
- A cóż to, u licha, za 
posłowie, co u stołu 
królewskiego siedzą? Wesele 
króla jegomości dawno się 
skończyło, jakimże prawem dalej 
bawią u nas ci Włosi i Francuzi? 
Ledwie skończył, zerwała się 
zewsząd wrzawa. Jedni szybkimi 
toastami starali się zagłuszyć 
wrażenie słów Leszczyńskiego, 
inni już pokrzykiwali przeciw 
obcokrajowcom. 
- Racja, mości podkanclerzy! 
Po licha nam opiekuny weneckie i 
francuskie! 
- O wojnie tylko podszeptują 
królowi jegomości. 
Władysław siedział blady z 
zaciśniętymi szczękami. Ani 
Tiepolo, ani de Bregy i jego 
dworzanie nie rozumieli 
polskiego języka, chyba tylko 
coś niecoś chwytali z tych 
okrzyków. Maria Ludwika 
nachyliła się do Władysława i 
zapytała po francusku: 
- Co oni tak krzyczą? O co 
chodzi? 
- Nie do królowej te słowa - 
burknął Władysław.Daj pokój, bo 
mnie tu diabli porwą. 
Przez chwilę zdawało się, że 
zerwie się z krzesła i ofuknie 
krnąbrnego i nietaktownego 
ministra. Na szczęście pił dziś 
niewiele, więc zdołał się 
jeszcze opanować. 
Spojrzał na Ossolińskiego. 
- Odpowiedz mu za króla, co 
należy. 
- Pijany, najjaśniejszy panie! 
Lepiej puścić w niepamięć. 
Posłowie na szczęście nie 
rozumieją. 
- Mów za króla, powiedziałem. 
Nie w smak było to zlecenie 
kanclerzowi. Jako gościnny 
gospodarz, nikomu dotąd nie 
uchybił, a tu trzeba było teraz 
stanąć i wypowiedzieć się albo 
za posłami, albo za Leszczyńskim 
i za całą opozycją. Tego 
drugiego zaś król nie 
dopuszczał. 
Wstawał od stołu z ciężkim 
sercem i goryczą. Łudził się do 
tej chwili, że panowie, choć się 
wczoraj zmówili przeciw królowi, 
uszanują dom gospodarza i nie 
zakłócą rodzinnej uroczystości, 
teraz jednak widział, że 
zdecydowani są nawet na skandal, 
byle dokuczyć Władysławowi. 
Powstawszy odwrócił się ku 
stojącemu przy swym stole 
Leszczyńskiemu. 
- Mili goście, drodzy 
waszmościowie! Najjaśniejszy pan 
ma posłów weneckich i 
francuskich za swoich gości i 
choć wesele królewskie 
skończone, uważa ich nadal za 
stałych posłów przy swoim 
majestacie. 
- Tacy posłowie nie za wolą 
Rzeczypospolitej! - odkrzyknął 
Leszczyński. 
Rosło zamieszanie. Ossoliński 
gestami rąk próbował je 
zatamować. Dał znak, że jeszcze 
chce przemawiać i wymyślił 
naprędce krótką orację na cześć 
wszystkiej szlachty, wszystkich 
gości weselnych. Wzniósł kielich 
w stronę Leszczyńskiego, jakby 
to on właśnie reprezentował całą 
brać szlachecką, i szedł ku 
niemu ze wzniesioną ręką. 
Trącając się z nim powiedział 
z cicha: 
- Wasza miłość, na miły Bóg, 
dajże spokój, bo mi się wesele 
rozleci. Wszystko, co trzeba, 
przegadamy na naradzie senatu. 
Wiesz przecież, żem jednej z 
wami myśli. 
Toasty na cześć warchołów 
smakowały szlachcie najbardziej, 
więc i zdrowie Leszczyńskiego 
wypito z wielkim hukiem. 
Ossoliński uradowany z wyniku 
swojej interwencji, pewny, że 
już niebezpieczeństwo przeszło, 
wrócił do stołu królewskiego. 
Ale jeszcze nie zdążył usiąść, 
gdy obecny tu marszałek koronny, 
sędziwy już i na ogół milczący, 
Opaliński, zwrócił się do króla 
z tymi słowami: 
- Najjaśniejszy panie! Nie 
lubię ja przykrych i niejasnych 
sytuacji. Stary jestem i z 
chęcią umarłbym jako łabędź, 
byleby wolno według sumienia 
prawdę powiedzieć waszej 
królewskiej mości. 
- Mów! Nikomu nigdy słowa nie 
bronię - odparł król zduszonym 
głosem, bo jeszcze nie opuściło 
go niedawne wzburzenie. 
- Szlachta miłuje waszą 
królewską mość, ale tego nie 
może ścierpieć, by bez jej woli 
działy się tajemne sprawy na 
dworze. 
- Nie ma tam żadnych tajemnic. 
Siedzący naprzeciw króla 
ojciec pana młodego Kalinowski, 
sporo już podpiwszy, przymrużył 
zaczerwienione oczy. 
- A zaciągi, najjaśniejszy 
panie? 
- I ty przeciw mnie? - 
krzyknął król. 
- I ja, najjaśniejszy panie! 
Gotówem ci służyć całym mieniem 
i wszystką krwią, ale nie daj 
Boże, by wasza królewska mość 
granice swej władzy przestąpił. 
- Do kogo tak mówisz? 
Kalinowski nie dał się zbić z 
tropu. Wstał z krzesła i by 
wszyscy słyszeli, na jaką to 
odwagę stać wojewodę 
czernihowskiego, powiedział 
dosadnie: 
- Daruj, miłościwy panie! My 
do zaciągów nie dopuścim. Ja 
pierwszy mostem się pościelę i 
tylko po moim trupie, jakem 
Kalinowski! Nie pozwalam!. 
Król nie wytrzymał w spokoju. 
Trącił nogą krzesło poza siebie 
i powstał. 
- Kalinowski? Tak to króla 
swojego szanujesz? I to ty, co 
tu drugim niejako jesteś 
gospodarzem? 
Na widok króla unoszącego się 
z krzesła zbladła Ossolińska, a 
panna młoda siedząca u boku 
królowej bliska była omdlenia. 
Patrzano na Władysława, który 
stał teraz bez słowa i zdawał 
się gryźć zębami język. Rzucał 
wściekłymi oczami wokół sali. 
Zobaczył kamienną twarz 
Albrychta Radziwiłla, zimne oczy 
kasztelana krakowskiego Jakuba 
Sobieskiego, ponure twarze 
innych senatorów. Jedynie 
marszałek Opaliński schylił 
gołębią głowę, jakby przybity 
tym, co niedawno powiedział. 
- Wracamy na zamek - 
powiedział król do Marii 
Ludwiki. - Źle się czuję, a 
ponadto zbyteczna tu nasza 
obecność. 
- Najjaśniejszy panie! - 
krzyknęła płaczliwie Ossolińska. 
Zabiegł królowi drogę 
kanclerz. Mówił coś gwałtownie, 
chcąc go udobruchać, ale 
posłyszał tylko niecierpliwą 
odpowiedź: 
- Na ładny festyn mnie 
zaprosiłeś. 
- Chryste Panie! Nie moja 
wina, miłościwy królu. Błagam, 
nie odchodź! Wszystko tu uładzę 
i oni przeproszą waszą królewską 
mość za swe chybkie słowa. 
Król nie słuchał. Połykał nie 
wypowiedziane obelgi, 
zdecydowany jak najprędzej uciec 
od tej sfory pyszałków, co nawet 
przy stole nie wahali się zatruć 
mu chwili wytchnienia. 
Uciszyło się w błękitnej 
komnacie, a przez inne szedł 
szept zdziwienia i niepokoju. 
Król z małżonką i obu posłami 
zagranicznymi zbliżał się ku 
schodom. Wstawał od stołu 
fraucymer Marii Ludwiki i 
podnosili się dworzanie 
królewscy. 
W drzwiach zastąpił królowi 
drogę biskup poznański. Wszyscy 
odetchnęli z ulgą i z nadzieją, 
że on jeden, świątobliwość 
przecie, zdoła ubłagać króla i 
powstrzymać jego odejście. 
Biskup pochylił się ku ręce 
królewskiej i powiedział: 
- Chciałbym pokłonić się 
waszej królewskiej mości i jutro 
odjechać. Skoro nasz miłościwy 
pan nawet u stołu weselnego 
niechętnie słucha rad z miłości 
ku ojczyźnie płynących, to 
rezydenci senatorowie u dworu 
królewskiego nie zdają się być 
potrzebni. 
Było to tak niesłychanie 
bezczelne, że jeden syk 
oburzenia powstał poza kołem 
najbliższym królowi. Nadstawiono 
uszu, co król odpowie. On zaś 
uchylił szybko rękę i zamiast do 
ust senatora przytknął ją do 
rękojeści rapiera. 
- Nie tu senatorowie zwykli 
całować rękę królewską. Czekam w 
rezydencji jutro o godzinie 
dziesiątej. Potem dopiero 
zezwalam odjechać. 
Zeszedł dość sprężyście po 
schodach. W sieni klął po kolei 
dworzan, sekretarzy i marszałków 
pomstując, że karoce jeszcze nie 
zdążyły podjechać. Jednocześnie 
patrzył wściekły po małej grupce 
swoich dworzan i fraucymeru, raz 
po raz odwracając się tyłem do 
Ossolińskiego. 
W pewnej chwili powiedział do 
stojącego za nim jak cień 
sekretarza Fanfoniego: 
- Królestwo tylko wychodzi. 
Dla innych jadło na pańskich 
stołach ważniejsze niż honor. 
Fanfoni, który wszystkich 
znał, wszystko wiedział, co 
potrzeba, i wszystko najlepiej 
wokół króla widział, odparł 
suchym głosem: 
- Nie samo królestwo i nie sam 
dwór, najjaśniejszy panie! 
Wyszedł ku swoim koniom i pan 
armatny Krzysztof Arciszewski. 
- Armatny? On jeden wierny 
majestatowi. Daj mi go do 
karocy! 
- Według życzenia, 
najjaśniejszy panie! 
Rozdział XIX 
Nacisk magnatów na króla 
zwiększał się z godziny na 
godzinę. Po kolei zgłaszali się 
na audiencję co znaczniejsi 
senatorowie, wypominali królowi 
jego samowładcze jakoby zamiary. 
W jeden dzień Albrycht Radziwiłł 
powoływał się na pakta konwenta 
i tegoż popołudnia sprzeciwiał 
się zamiarom królewskim 
kasztelan krakowski Jakub 
Sobieski, choć wszystko, co 
dotąd w życiu osiągnął, 
zawdzięczał Władysławowi. Jemu 
też jednemu odpowiedział król 
tak dokuczliwie, że senator 
wyszedł z królewskich pokoi 
blady i złamany. Odradzał 
wyprawę i na Turków, i na 
Tatarów marszałek litewski, a 
już prym w osaczeniu królewskiej 
woli prowadzili biskupi. Nawet 
hasło "|pro |gloria |crucis", 
jakie miało przyświecać 
wyprawie, już wyszyte na 
chorągwiach nowozaciężnych 
regimentów nie miało dla nich 
żadnego znaczenia, bo w 
zwycięskiej wojnie widzieli 
upadek magnackich wpływów. 
Pojawili się nagle w Warszawie 
wysłannicy wojewody ruskiego 
księcia Jeremiasza 
Wiśniowieckiego i ci jeszcze 
gorliwiej niż inni oskarżali 
króla, gdzie się dało, na 
mieście, w loszkach, pod 
wiechami, a nierzadko i na polu 
werbunkowym, choć tutaj musieli 
być bardziej wstrzemięźliwi. 
Głosili wszędzie, że kozaczyzna 
w króla zapatrzona odgraża się 
szlachcie i magnatom, że co 
więcej, nawet nowozaciężne 
wojsko za nic ma senatorów i 
posesjonatów. 
- Bluźnierstwa wszędy się 
słyszy przeciw panom braciom - 
mówili. - Żołnierze chełpią się 
publicznie, że nas, szlachtę, 
mają pohamować. Podobno im król 
jegomość obiecał, że mają 
"dziwną alchemią z chłopa 
szlachcica, a z szlachcica 
chłopa przerobić". 
Inni wołali po gospodach: 
- W jednym tylko nasze 
szlacheckie dobro - rozhukane 
żołnierstwo przepędzić, 
kozaczyznę wziąć za łeb, a 
zwłaszcza grosza jej na wojnę 
nie posyłać, jak to król robi 
potajemnie. 
To znów w imieniu 
duchowieństwa prymas Łubieński, 
choć już zgrzybiały starzec, 
wypominał królowi złamanie 
przysięgi na pakta konwenta i 
żądał zwołania sejmu. 
Król przybity tymi 
wiadomościami wydobywał z siebie 
ostatek sił i woli, manewrował, 
próbował łagodzić zawzięty 
przeciw sobie opór, aż tu 
niespodzianie sekretarz Fanfoni 
przyniósł mu z samego rana list 
niebywały. 
- Miłościwy panie! Przyszły 
pisma od wojewody krakowskiego 
pana Lubomirskiego. 
- Dawajże je co prędzej! 
Stanowisko Lubomirskiego nie 
było dotąd znane królowi. Pyszny 
magnat prawie nie bywał w 
Warszawie, więc łudził się zrazu 
Władysław, że może on jeden, 
wojewoda krakowski, żyjący z 
dala od plotek stołecznych, 
nadsyła mu życzliwe słowo. "Może 
ten jeden pamięta, co mi 
zawdzięcza - myślał czekając 
niecierpliwie, aż sekretarz 
rozłamie pieczęcie. - Bogactwa 
przecież wielkie ciągnie z 
kopalni soli w Świerczy, którą 
bezprawnie zbudował wbrew 
królewskim przywilejom." 
Gdy Fanfoni rozpoczął 
czytanie, Władysław nadstawiał 
ucha cały w słuch zamieniony. 
Zrazu padały słowa grzeczne, 
pełne obłudnego szacunku dla 
majestatu, aż nagle zagrała 
fałszywa nuta. 
- "Prosto do nóg waszej 
królewskiej mości upadłszy 
suplikuję pokornie, abyś serio 
rozważyć raczył, czy się to 
wszystko nie dzieje z 
naruszeniem praw i swobód 
naszych, czy poprzysiężona przez 
waszą królewską mość deklaracja 
o niezaciąganiu wojsk bez wiedzy 
Rzeczypospolitej nie zostanie 
naruszona, czy słusznie niestałe 
rady cudzoziemców przekładać nad 
domowe fundamenta, życzliwe i 
doświadczone... Proszę waszą 
królewską mość chcieć łaskawie 
przebaczyć słusznemu żalowi, 
który tę uniżoną suplikację 
wyciska na mnie w tym celu, abyś 
zachował w poszanowaniu, jeśli 
nie dobro ojczyzny, jeśli nie 
prawa i swobody nasze, tedy 
przynajmniej wiarę królewską, tę 
ozdobę monarchów. 
Że cudzoziemcy zdadzą się 
waszej królewskiej mości 
wygodniejsi do posług domowych, 
że sposobniejsi do prowadzenia 
spraw na dworach panów 
chrześcijańskich, że do 
prywatnych rad oni tylko bywają 
przypuszczani, mniejsza to 
jeszcze - nie tyle im tego 
zazdrościmy, ile się temu 
dziwimy. Ale kiedy idzie o 
zdrowie ojczyzny, kiedy wolności 
i majątki nasze w 
niebezpieczeństwie, kiedy 
porządek Rzeczypospolitej 
mieszać się zaczyna, la Boga, tu 
już by nam należało mieć 
pierwszy głos w radzie i więcej 
na doświadczonej cnocie naszej i 
odwadze polegać. 
Zatem suplikuję pokornie, aby 
zamiary waszej królewskiej 
mości, jeśli kiedy, to teraz nie 
były ukryte przed tymi, którym o 
tym wiedzieć należy. Jeśli nam 
wojować przyjdzie, ja jeszcze 
nie zepsuję ochoty i owszem, 
przykładem będę dla drugich. Mam 
też i synów, którzy by mnie 
zastąpili, bylebym wiedział, co 
to wżdy za wojna, na którą u nas 
przez munsztuk trąbią, a gdzie 
indziej głośniej, bo nie tylko 
przygotowania, ale i plan 
kampanii, i ledwo nie rozkazów 
waszej królewskiej mości o 
przeglądzie wojsk, o prowadzeniu 
pułków, o lidze z postronnymi 
nie drukują - a my o niczym nie 
wiemy, choć o naszą skórę 
idzie... Obawiam się, abym 
wolnym głosem nie zdał się 
zgrzeszyć przeciw majestatowi 
waszej królewskiej mości, ale 
żem dobrodziejstwami dla domu 
waszej królewskiej mości 
obowiązany, dlatego tym poufalej 
wnoszę przed waszą królewską 
mość nie obwinienia, lecz 
przestrogę..." 
- Dosyć! Nie czytaj dalej! - 
krzyknął Władysław. 
Fanfoni złożył pismo i stał w 
wyczekującej pozie. Miał donieść 
królowi jeszcze jedną wiadomość, 
ale znając jego porywczość nie 
spieszył się z wyjawieniem 
niepomyślnej nowiny. 
Król przeżuwał oburzenie. 
Krakowski magnat, ów 
najmożniejszy z paniąt, "perła 
wśród senatorów", ośmielał się 
dawać majestatowi przestrogę. 
Nie było to czcze słowo. Kryły 
się za nim warunki groźnego 
artykułu paktów konwentów, że 
gdyby "król przeciwko prawom, 
wolnościom, artykułom, nadziejom 
przekroczył albo czego nie 
dopełnił, wtedy czyni szlachtę 
wolną od posłuszeństwa i wiary 
powinnej". 
- Tak rozumiem to pismo - 
zaczął niby do siebie, ale 
przecież słuchał go w tej chwili 
zaufany sekretarz - że już 
wojewoda krakowski zapowiada 
wymówienie posłuszeństwa. Świeci 
mi w oczy paragrafem |de |non 
|praestanda |oboedientia. Jak 
myślisz, Fanfoni? 
- Nie wypowiada tego jeszcze, 
ale grozi. Zresztą list ten, 
miłościwy panie, został wysłany 
nie tylko na dwór królewski. 
Lubomirski rozesłał jego odpisy 
i już są w rękach panów 
senatorów. 
- Co powiadasz? Haniebne! A 
więc to nie żaden list, ale 
uniwersał mości wojewody pisany 
ku podjudzeniu szlachty. Ja mam 
słuchać jego przestrogi, a on 
mojego nakazu nie słucha. Żupa w 
Świerczy dalej wydobywa sól i 
pan wojewoda osłabia skarb 
królewski. 
- To prawda, najjaśniejszy 
panie. Pan Lubomirski nakazuje 
wszystkim swoim poddanym kupować 
ją, choć wiele gorsza niż ta, co 
z królewskiej żupy wielickiej. 
- Czyli że jemu wolno łamać 
prawo dla swojej kieszeni, a 
mnie nie wolno nawet żołnierza 
zaciągać za prywatne moje dukaty 
i to, na miły Bóg, nie dla mojej 
korzyści, ale dla potęgi korony 
i państwa. Pan Lubomirski sam 
pisuje listy do sułtana i 
przybija na nich własne 
pieczęcie, a ja gdy swoją 
wytłoczyłem, to im nie w smak, 
rozbuchanym pyszałkom. 
- Miłościwy panie, odkąd 
jestem w tym kraju, zawsze mnie 
dziwi, że tu większe są prawa 
panów niż króla. 
- Nie większe, do pioruna! 
Milczeć! - krzyknął Władysław i 
popatrzył wściekłymi oczyma na 
sekretarza. 
Wolno tak myśleć królowi, ale 
nie Fanfoniemu. Cóż ten Włoch, 
choć godzien zaufania, wie o 
tym, co się kłębi w głowie 
królewskiej. Właśnie o 
uporządkowanie tych praw chodzi, 
o nic więcej. By wreszcie była 
władza u króla, a nie tylko 
berło w ręce ku pośmiewisku 
magnatów. Jeszcze przecież, u 
licha, cały ten spór o władzę 
nie skończony. 
Po chwili spostrzegł się, że 
zbyt dokuczył wiernemu słudze. 
Ochłonąwszy prędko ze 
wzburzenia, zapytał 
łagodniejszym tonem: 
- Cóż byś na taki list 
odpisał? 
Fanfoni nie pierwszy raz 
doradzał królowi w ważnych 
sprawach, więc i dziś miał 
odpowiedź w pogotowiu. 
- Jeśli miłościwy pan uważa, 
że choć Włochem jestem, znam 
dobrze polskich panów, to 
powiem, że dziś widzę różne 
drogi. Jedna to teraz nacisnąć 
mocniej wojewodę krakowskiego o 
bezprawną budowę żupy i 
okradanie skarbu. Szlachta to 
poprze na sejmie. 
- Szlachta poprze, uchwała 
przejdzie, a Lubomirski papierem 
podpali w kominie. Jakąż masz 
drugą myśl? 
- Dwie ręce ma człowiek z 
łaski Pana Boga. Jedną może 
trzymać za gardło, a drugą 
głaskać po głowie, gdy potrzeba. 
Mówią, jakoby kasztelan 
krakowski pan Jakub Sobieski tak 
boleśnie odczuł słowa waszej 
królewskiej mości, że ledwie 
żywy wyjechał onegdaj z 
Warszawy. Lekarz kasztelana 
wielce był zmartwiony i wróżył, 
że Sobieski żywy do Krakowa nie 
dojedzie. 
- Niesłychane, co mówisz, ale 
jakiż to ma związek z 
odpowiedzią dla Lubomirskiego? 
- Bo za kilka dni prawica 
królewska może ugłaskać 
wzburzonego pana i dać mu wolną 
kasztelanię krakowską. Wtedy 
chyba zmieni swój sąd i stanie w 
obronie królewskich zamiarów. 
- Chytrze mówisz, choć to 
szatańska myśl czekać na śmierć 
kasztelana. Za Makiawela ty mnie 
nie bierz. We mnie krew polska, 
a nie włoska. 
- W takim razie są jeszcze 
wolne starostwa i buława po panu 
Koniecpolskim. 
- Buława? Wielu tu na nią 
patrzy: i pyszałek Potocki, i 
nieudolny Zasławski, i wojewoda 
ruski Wiśniowiecki. Ten 
zwłaszcza, on by wszystko nawet 
siłą wyrwał z rąk króla. O 
buławie mi nie wspominaj, bo dam 
ją tylko takiemu, co pójdzie za 
mną na śmierć i życie. 
Gdy to mówił, nie schodziła mu 
z myśli owa ciężka choroba 
Sobieskiego. Oburzył się przed 
chwilą na niecną myśl 
przewidującego Włocha, ale już 
ją sam przejął. "Niech żyje ten 
Sobieski jak najdłużej, ale 
jeśli go trafi apopleksja, komuż 
dam kasztelanię jak nie 
Lubomirskiemu? Nie dostał jej, 
choć o nią zabiegał, przed 
Sobieskim, to po nim chętnie 
weźmie." 
- Z odpowiedzią na list 
Lubomirskiego poczekamy. Z 
czymże jeszcze przychodzisz? 
- Wasza królewska mość 
wyznaczył na jutro radę senatu. 
Od rana dopytują się dworzanie 
panów senatorów, czy dalej w 
mocy wola królewska. Niektórzy 
już odjechali, jak biskup 
poznański i warmiński, a książę 
Radziwiłł, pan Kalinowski i inni 
chcieliby się pokłonić królowi i 
prosić o dużo późniejszy dzień 
narady. Mówią, że wszystkim 
byłoby dogodne zejście się za 
kilka tygodni, w porze koronacji 
królowej, i z tym przedłożeniem 
pragną przyjść na pokoje. 
- Coś im odpowiedział? 
- Że król jest cierpiący od 
czasu wesela, ale spytam o jego 
wolę. 
Władysław chwilę ważył myśli. 
Jeszcze tydzień temu miał wielką 
nadzieję na tę radę senatu, 
łudził się, że przeprze na niej 
zatwierdzenie zaciągów 
wojskowych, bo senat władny był 
je uchwalić w niebytności sejmu. 
Dziś jednak po tylu oporach i 
sprzeciwach bezowocne byłoby 
zabieganie o łaskę królewiąt. 
Uśmiechnął się gorzko, jeszcze i 
to pomyślawszy, że dlatego 
senatorowie przychodzą, bo już 
wiedzą, jaki list dotarł dziś do 
rąk królewskich. Skoro i 
Lubomirski przeciw zaciągom, to 
po jakiego licha zwoływać 
jutrzejszą radę senatu. Panowie 
kręcą już nawet terminami 
posiedzeń. 
Ogarnęło go nowe poczucie 
bezsiły. 
- Powiedz, żem obłożnie chory, 
nikogo na oczy nie chcę widzieć 
i właśnie dlatego, żem w łóżku, 
rady senatu nie będzie. 
Gdy Fanfoni wyszedł, król 
wsparł dłonią zatroskaną głowę i 
powiedział do siebie z gorzką 
ironią: 
- Tyle tylko, żem im wzgardę 
okazał, nie dopuszczając do 
siebie. Na więcej nie stać jego 
królewską mość. 
Rozdział XX 
Aż do późnej nocy tego dnia 
Władysław IV walczył z swymi 
myślami. Jedne wzywały do buntu 
i wtedy król samotnie chodząc po 
swej sypialni wygrażał 
pięściami, snuł nieprawdopodobne 
plany, drugie wbijały żądło w 
serce i wysysały wszelką chęć 
działania. To się podniecał, to 
opadał na karło zgnębiony 
wątpliwościami, zniechęcony do 
dalszego działania. 
Na dworze miało się już ku 
świtaniu i szyby w ołowianych 
ramach z lekka siwiały. 
Władysław IV po raz nie 
wiadomo który wstał z fotela. 
"Boże, ratuj! Zadławią mnie te 
natrętne myśli" 
Potrącił nogą krzesło 
zagradzające mu drogę i 
przeszedł się po dywanie. 
Przemierzył salę wzdłuż, wrócił 
z powrotem. Za ciasno było. Mimo 
przestronności komnaty czuł się 
w niej jak w klatce. Żaden krok, 
żaden ruch nie łagodził 
nieustannie wracającej rozterki. 
"Hańba! Traktują mnie jak 
rękodajnego na służbie. Jeden 
grozi przestrogą, a drugi mostem 
mi się pościele. Pościel się, 
psia duszo, to ci wreszcie butem 
na łeb stanę. Przycisnę, 
przycisnę - mówił na głos do 
siebie zgrzytając zębami. - 
Wojewoda! A któż ci dał to 
województwo? Naprzód każdy się 
łasi o urząd, o te krocie, które 
by chciał zagarnąć, a potem król 
mu za nic, nauki chce mi dawać. 
Przestrogą mi będzie groził 
Lubomirski, perła wśród 
senatorów, psia jego mać! Nie, 
nie wytrzymam w tym wszystkim." 
- Oszaleję! - krzyknął na cały 
głos. - Chyba uciekać przyjdzie 
z tego zamku. 
Szarpnął drzwiami. Drzemiący w 
korytarzu pokojowy zerwał się na 
równe nogi. 
- Drzemiesz, choć król nie 
śpi? Sobaka jedna! 
- Jestem do usług, 
najjaśniejszy panie! - 
odpowiedział struchlały 
dworzanin. 
- Śpij, durniu! Wszyscy 
uśniecie na śmierć przytłoczeni 
swoim tłuszczem. 
Fuknął tymi słowami i zaraz po 
nich pomyślał, że przecież 
pastwi się na niewinnym słudze. 
"Temu wolno nie wiedzieć, kto 
myśli za jego sen spokojny. Ale 
kanclerz?" 
Pokojowy ruszył kilka kroków 
za królem. 
- Zostań przy drzwiach, nikogo 
nie potrzebuję. 
Szedł dalej półmrocznymi 
korytarzami. Gdzieniegdzie 
paliła się wysoko na ścianie 
lampa olejna i skwierczały w 
niej namoczone, półspalone 
knoty. Rzeźbione sufity zdawały 
się falować w tej migotliwej 
poświacie, a kamienne liście i 
kwiaty na nich utkane chybotały 
się od cienia, jakby wzruszone 
wiatrem. 
Władysław stanąwszy przed 
którymiś drzwiami uchylił je 
bezszelestnie. 
W izbie było jeszcze ciemniej 
niż na korytarzu. Paliła się 
tylko mała lampka oliwna przed 
świętym obrazem tuż przy 
drzwiach w rogu i oświetlała 
stojące pod nią niskie łóżko. 
Na odgłos butów królewskich 
ktoś śpiący w ubraniu na tej 
pryczy ocknął się nagle ze snu. 
- Kto tu? W imię Ojca i Syna? 
Najjaśniejszy pan? 
Choć czuwający dworzanin 
powiedział to z cicha, król go 
skarcił szeptem: 
- Nie drzyj się, królewicza 
obudzisz. 
Dworzanin już stał na nogach. 
- Lampa smoli - powiedział 
Władysław. - Zaduch tu wielki, a 
ty powietrza nie wpuścisz? 
- Mży na dworze i wilgoć. Okno 
trochę uchylone. 
- No i cóż się stanie, gdy 
łyknie choćby mokrego powietrza? 
Maj przecie, do diabła. Wy mi 
syna na babę wychowacie. 
Sługa rozepchnął szerzej 
okiennice i stał bez słowa. 
- Wyjdź stąd, Tryzma! Drzwi mi 
przymknij z cicha, bo jeśli się 
obudzi, skórę ci wygarbuję. 
Dworzanin kocim chodem sunął 
ku drzwiom. 
- Czekaj! Jaki ma sen? 
- Od kilku dni królewicz śpi 
smacznie, nie budzi się przez 
całą noc, najjaśniejszy panie! 
- Wieczerzę jadł? 
- Jak nigdy. I wesoły był, 
gdyśmy harce z Tatarami 
wyprawiali - dworzanin wskazał 
na stół zastawiony drewnianymi 
żołnierzami, armatkami i 
miniaturami bojowych wozów. 
- Tak powiadasz? - uśmiechnął 
się król. - No to wyjdź już, ja 
tu chwilę przy nim posiedzę. 
Gdy dworzanin wyszedł, król 
zbliżył się do wysokiego łoża, 
stojącego przy ścianie naprzeciw 
okien. Uchylił ostrożnie 
koronkowe zasłony i spojrzał na 
twarz śpiącego dziecka. 
Mały Zygmunt spał na wznak. 
Chuda twarz królewskiego syna 
otulona była puklami jasnych, 
skręconych jak wiórki włosów. 
Jeden kosmyk spadał zawadiacko 
na białe czoło chłopca i zdawał 
się drgać pod wpływem oddechu 
dziecka. Ciemne i długie rzęsy 
rzucały smużki cienia na 
policzki, tak że w pierwszej 
chwili zdawało się królowi, że 
syn nie śpi, lecz patrzy w niego 
przymrużonymi oczyma. Małe 
dłonie dziecka ułożone w krzyż 
na piernacie zaciśnięte były w 
piąstki. 
"Zawsze ściska palce we śnie, 
jak to robiła nieboszczka." 
Teraz zobaczył, że i twarz, 
którą rzadko widywał śpiącą, 
przypomina we śnie Cecylię 
Renatę. I ona miała tak długie 
rzęsy, nos nieco za krótki, ale 
piękny, odmienny od rysów 
właściwych rodowi Wazów. 
"I skóra na nim zbyt 
delikatna, jak z pianki. Ale 
mówią, że nie tylko do matki 
nieboszczki, ale i do mnie 
podobny." 
Chętnie wspominał w tej chwili 
Władysław, jak to za swojego 
dziecięctwa słyszał pochwały 
swojej urody. po dziś dzień 
potwierdzał ją portret króla 
jako dziecka, wiszący w 
pałacowej komnacie, stworzony 
pędzlem Rubensa. 
Patrzył z miłością na twarz 
chłopca i wstrzymywał swój 
przyciężki oddech, by nie 
zakłócić błogiego snu dziecka. 
Nasyciwszy ojcowską miłość i 
dumę urodą i zdrowiem równo 
oddychającego Zygmuntka siadł 
obok łóżka w fotelu. Odetchnął. 
Pierwszy raz tej ciężkiej nocy 
nabrał w całą pierś powietrza 
swobodnie i kojąco. Jego jedyny 
ukochany syn dość wątłego z 
natury zdrowia od kilku miesięcy 
był co dnia bardziej czerstwy, 
sił pełniejszy. A jakże to było 
dawniej, po śmierci Cecylii 
Renaty? Skrzat królewski nic 
nie chciał jeść, pędził od 
siebie królewskich wychowawców, 
rzucał o ziemię kubki i talerze, 
a po nocach wzywał imienia 
umarłej matki. 
"Dzięki ci, Boże, bylebym w 
lada jakim zdrowiu pożył 
jeszcze, to go na króla 
wychowam" - mówił w myślach 
Władysław, choć i jego zdrowie 
pozostawiało wiele do życzenia. 
Czasem dokuczał kamień, 
nierzadko łamała w kościach 
podagra, zawsze udręczała 
nadmierna otyłość. Jeszcze kilka 
miesięcy temu, gdy sprowadzał do 
Polski niby to młodziutką i 
piękną żonę, myślał, stary 
lubieżnik, że przy niej się 
jeszcze ocknie, kwasy z kości 
ustąpią i będzie jak za młodu 
skakał na konia lekko, bez 
niczyjej pomocy. 
"Wszystko diabli wzięli. Bóg 
mi widać nie łaskaw, choć dla 
świętej wiary myślę cięgiem o 
tych Turkach." 
Wspomnienie Tatarów lub Porty 
zawsze rodziło w nim bunt i chęć 
czynu. Więc i teraz, gdy usiadł 
u stóp swojego syna, wróciło weń 
całe oburzenie. 
"Nie złamią mnie, choćby się 
wszyscy sprzysięgli. Gadają, że 
ojczyzna, że Rzeczpospolita, a w 
istocie odwagi już z nich nie 
wytrzęsie, w tłuszcz im obrosły 
serca. Jedną mają odwagę, nie 
odwagę, czelność, wojować ze 
swoim królem i wrzeszczeć, że o 
wolności chodzi. A tymczasem 
żaden z tych ciemnych łbów w 
ogóle tego słowa nie rozumie. 
Wolność dla nich to siadanie 
okrakiem na króla, trzymanie za 
pysk biednej szlachty, ludu 
poddanego i kozaczyzny, 
zagarnianie królewszczyzn. Żebyś 
im nie wiem co w gardło napchał, 
to cię nie uszanują. Póki nie 
dasz, to krążą, zabiegają, jak 
już dasz, to potem rosną w pychę 
i bogactwo, i jeszcze kraczą o 
|absolutum |dominium. 
Zgłupiał ten naród. Zmarnieje 
niebawem, bo jakże utrzymać jego 
wielkość bez broni i bez silnej 
władzy u tronu. Będą się kłaniać 
Islam Girejowi, Moskwie albo 
jeszcze uzurpatorowi, królowi 
szwedzkiemu." 
Zapomniawszy, że siedzi w 
sypialni syna, trzepnął dłonią o 
poręcz krzesła. 
- Kto tu? 
Władysław odwrócił się 
przerażony. 
- To ja, Zygmusiu! 
- Pan ojciec? 
- Cicho, Zygmuś. 
- Co tu robisz? 
- Śpij, dziecko! 
Król wygramolił się z trudem z 
ciasnego fotela. 
- Połóż się, synu, jeszcze 
sporo nocy. 
- Już dzień, widno się robi. 
Zanim Władysław wydobył się z 
fotela, dziecko wyskoczyło z 
łoża, przybiegło do nóg ojca. 
Musiał usiąść z powrotem i wziąć 
syna na kolana. 
Chłopiec wpatrywał się w 
zmęczoną, wielką twarz ojca. 
- Jakie duże masz dzisiaj 
wąsy! 
Król uśmiechał się 
zakłopotany, głaskał powichrzoną 
brodę. 
- I oczy masz dziś czerwone. 
Czyś ty płakał? 
- Głupiś, Zygmuntku, król 
nigdy nie płacze. Widziałeś 
kiedy? No powiedz! 
- Nie, nigdy. 
- Ano widzisz. Świt za oknem i 
wszystko tu robi się czerwone. 
Patrz, twoje wojaki już błyskają 
szablami. 
Żeby jeszcze bardziej zagadać 
dziecko, wskazał na stół. 
- A cóż to takiego? Połowa 
tych żołnierzyków leży, a reszta 
stoi przy armatach? 
Chłopiec dostał płomieni w 
oczach. 
- Tu była wielka bitwa. Tryzma 
dowodził Turkami a ja naszym 
rycerstwem i dragonią. Myśmy 
mieli, jak widzisz, mniej 
wojska, ale za to armaty jak się 
patrzy. Co za działa! Ulał je 
pan armatny koronny... 
- Pan z Arciszewa? Co ty 
mówisz? 
- Kilka dni temu przysłali je 
z arsenału. 
- Ho, ho! Ładne cacka. A to mi 
się udał Arciszewski, nawet o 
tobie pamięta? I co, jakże 
wypadło z tą bitwą? 
- Bisurmańcy chcieli mnie 
otoczyć, ale z tych dział 
waliłem grudkami chleba, znaczy 
się prawdziwymi kulami. Gdym 
trafił Islam Gireja, wszystko 
pierzchło. Ojcze panie, Tryzma 
chciał się dalej bić, i gada, że 
ma jeszcze wojsko, ale jak już 
wódz leży, to przecież ja 
wygrałem. Jak myślisz? 
- Jak wodza nie ma, to i bitwa 
do niczego. 
- No właśnie. Toteż wziąłem mu 
tego Islam Gireja i ukręciłem mu 
głowę. 
- Cha, cha! Gdzież jest ten 
bisurmaniec? 
- Głowę wbiłem na muszkiet. 
- Nie widzę. 
- Nie głupim, bym go na stole 
zostawił, Tryzma zaraz by 
naprawił. Czekaj, ojcze panie, 
zaraz ci pokażę... 
Zeskoczył z kolan ojca i 
sięgnął dłonią do łóżka, pod 
poduszkę. 
- Jest tutaj. Spałem mając go 
w garści. 
- Zygmuntku, widzę, że z 
ciebie wódz mądry i przemyślny. 
Wziął syna na ręce, uniósł go, 
jak mógł najwyżej w górę. 
- Mój ty Zygmuncie, za siedem 
lat, jak będziesz jechał ze mną 
na czele regimentu, już nie 
będzie Islam Gireja. Nie za 
siedem, za rok już go nie 
będzie. Ale nie tylko jemu 
trzeba głowę ukręcić. 
- Komu jeszcze? 
- Za młodyś, byś mógł wszystko 
zrozumieć. Tu na dworze koło 
ciebie i koło twego ojca jest 
wielu, których by też warto 
ukrócić. 
- Pewnie Tryzmę. 
- Nie Tryzmę, on twój wierny 
sługa. 
- Już wiem, pana 
Kazanowskiego. Mateńka, gdy 
żyła, zawsze mówiła, że to 
największy wróg króla. 
- Mateńka się myliła, 
Kazanowski wierny mój 
przyjaciel, od małego dziecka. 
Powiedziawszy to sposępniał. 
Gdyby to nie miał przed sobą 
sześcioletniego dziecka, 
wiedziałby, co odpowiedzieć. 
Niechęć nieboszczki do 
Kazanowskiego miała inne, wcale 
nie polityczne źródło. Nie 
lubiła zmarła królowa 
wszystkich, z którymi król hulał 
i oddawał się rozpuście. Teraz 
świerzbił go język, by przed 
nierozumnym jeszcze dzieckiem 
wyrzucić z ust kilka nazwisk, 
ludzi królowi groźnych i 
nienawistnych. Pierwszy w tej 
grupie byłby dziś Ossoliński, 
stary lis, który króla 
bałamucił. Przecież i on, jak to 
mówił niedawno w karecie 
Arciszewski, był na tajemnej 
zmowie w reformackim ogrodzie. A 
potem udawał przy stole, 
manewrował, by i króla, i panów 
nie urazić. Dalej szedłby jego 
nowy koligat, Kalinowski, i 
Albrycht Radziwiłł. O, 
Lubomirski, sprzeniewierzone 
paniątko! A jeszcze zawalidroga 
Wiśniowiecki, pyszałek nad 
pyszałkami, choć może temu 
jednemu będzie w smak wojna 
turecka. Nie, nie będzie, on 
Kozakom broni dać nie chce. 
Gdy tak liczył w myślach 
sprzysiężonych przeciw niemu 
magnatów, ogarnął go lęk, że tak 
mało wokoło niego wpływowych, 
wiernych mu ludzi. Że sam jeden 
jak palec z jedyną tylko swoją 
wolą, z uporem. Nawet własna 
żona odmówiła przecież poparcia. 
- Powiedz, którzy to twoi 
wrogowie? 
- Nazwiska pomylisz i 
zapomnisz. Innym razem ci 
powiem. Teraz idź spać, 
Zygmuntku. 
- Nie usnę. 
- Idź do łóżka, król ci 
rozkazuje. 
Chłopiec już się nie ociągał. 
Ucałował ojca w rękę i wsunął 
się cicho za firanki. 
Władysław poprawił mu piernaty 
i zadyszał się przy tym mocno. 
- Za to, żeś mnie posłuchał, 
pojedziesz ze mną na najbliższe 
łowy. 
- Dziękuję, ojcze panie! 
Głowa dziecka ułożyła się 
posłusznie na poduszkach. 
Zwichrzone włosy otoczyły jak 
przedtem czoło i policzki. 
Władysław pogłaskał go dłonią, 
pod którą zniknęła na chwilę 
cała twarz dziecka. 
- Śpij smacznie! Zaraz zawołam 
tu Tryzmę, by dalej czuwał przy 
tobie. 
- Daj mi do ręki tego Gireja. 
Bez niego nie usnę. 
Gdy mu Władysław wsunął do 
dłoni drewnianą kukłę, Zygmunt 
zacisnął ją pieczołowicie w 
piąstce. 
Jeszcze raz spojrzał Władysław 
na dziecko i wyszedł z sypialni. 
Kroczył pod stropami krużganków 
z jedną myślą: 
"Sam jeden. Jeśli mnie nie 
ufają, to niechże bodaj na 
pamięć tego syna myślą o 
wielkości królestwa. Nie 
ustąpię! Boże Najświętszy, 
wspomóż, nie ustąpię." 
Rozdział XXI 
List Lubomirskiego, owa 
przestroga dana królowi, krążył 
po kraju. Kancelaria w Wiśniczu 
powielała pismo magnata w 
wielokrotnych odpisach, a pół 
setki pocztowych wojewody 
rozwoziło je w pośpiechu po 
całej Polsce i Litwie. Królik 
krakowski szczycił się przed 
szlachtą swoim wystąpieniem, 
odwagą wobec majestatu i jeszcze 
dodatkowymi pismami zagrzewał 
warchołów do oporu przeciw 
królowi. 
Nie było województwa i 
powiatu, dokąd by nie dotarły 
pisma wojewody krakowskiego 
jednające mu zwolenników jako 
obrońcy swobód szlacheckich. Za 
wzorem Lubomirskiego pośpieszyli 
prawie wszyscy biskupi, 
karmazyni z ziem północnych i 
już krążyła po kraju cała 
szarańcza pism, listów 
pasterskich, przestróg i 
pamfletów oskarżających króla. 
Odgłosy tego huku dochodziły 
do uszu królewskich. Ponosiła go 
pasja, chodził jak uwięziony 
żubr po komnatach pałacu i 
odgrażał się senatorom i 
magnatom. 
"Trzeba na nich innego 
sposobu. Wziąć za łeb i uciszyć. 
Jeśli tego nie zrobię, oni mnie 
zdławią." 
Ale były to tylko myśli 
utajone lub nawet słowa, tyle że 
do siebie samego mówione. Gdy 
próbował obliczyć swoje siły, 
ogarniało go całkowite 
zwątpienie. Znów słuchał rad 
sekretarzy, hrabiego Magni, 
posła Tiepolo i pocieszał się w 
skrytości ducha. 
"Z wszystkimi naraz zadrzeć 
nie mogę. Muszę urobić jednych 
przeciw drugim." 
Na wieść o śmierci Sobieskiego 
- ani chwili się nie wahając - 
kazał wysłać listy do 
Lubomirskiego przyrzekające mu 
kasztelanię krakowską, a synowi 
starostwo. 
Jakież jednak było jego 
rozczarowanie, gdy Lubomirski 
urząd dla syna wziął, a za 
kasztelanię podziękował. 
"Rozumiem - dociekał 
Władysław. - Co dałem synowi, 
ułapił, a co dlań, odmówił, by 
nie stracić zaufania u 
otumanionej szlachty. Poza tym 
nie daruje mi, że dawniej go 
pominąłem dając kasztelanię 
Sobieskiemu." 
Z Ossolińskim rad nierad 
musiał się pogodzić, bo w 
zasadzie każdy kanclerz pełnił 
swój urząd dożywotnio. Zresztą 
złączyła ich z powrotem wspólna 
troska, bo choć Ossoliński 
odmówił pieczęci na listach 
zapowiednich, to i tak nadal psy 
na nim wieszano, podejrzewając, 
że obłudnie postępuje i sprzyja 
wzmocnieniu władzy królewskiej. 
Całą nadzieję skupił teraz 
Władysław na zjeździe senatorów, 
zwołanym do Krakowa na drugi 
dzień po koronacji królowej. 
Pocieszał się, że przy tak 
wielkiej uroczystości nastroje 
będą dlań przychylniejsze i 
senat nie skoczy mu do gardła. 
To samo zresztą przepowiadał 
Ossoliński. 
W przeddzień wyjazdu, kiedy 
już część dworu ruszyła ku 
Częstochowie, Władysław wezwał 
do siebie Krzysztofa 
Arciszewskiego i naradzał się z 
nim w cztery oczy, wylewając, 
jak zawsze w jego obecności, 
żółć na magnatów. Choć pan 
armatny był trzeźwiejszego niż 
król sądu o wyprawie na Turków i 
do niej nie przynaglał, to w 
jednym był całkowicie zgodny z 
Władysławem, nawet mu 
entuzjastycznie przytakiwał. 
- Nie ustępować panom, 
najjaśniejszy panie. Dzień, w 
którym poznają słabość 
królewską, to pora klęski nie 
tylko majestatu, ale całego 
kraju. Gdy zginie ten jedyny 
autorytet, to zapanuje w miłej 
ojczyźnie nieporządek i zupełna 
samowola. 
- Toteż widzisz, co robię... 
Jutro po moim wyjeździe wyjdzie 
z Warszawy trzy tysiące wojska 
ku ziemiom wschodnim, dokąd ja 
sam zaraz po koronacji pojadę, 
bo pora zacząć bodaj z Tatarami. 
Ty zaś na razie się nie ruszaj, 
by ludziom w ślepia nie wchodzić 
z tak dużą ruchawą, ale w 
połowie lipca weź wszystkie 
działa i przetocz je szybko do 
Lwowa. Myślę, że przydadzą się i 
te małe działka, co ci ów giser 
robi. 
Arciszewski nieco zmarkotniał. 
- Robiłby ich więcej, 
najjaśniejszy panie, ale nie 
mamy czym płacić. Ile mogłem, 
wydusiłem z ludwisarza bez 
gotowizny, teraz zaś już i jemu 
ciężko. 
- Na razie pustka w skarbie 
królewskim. Jak zaczniemy z 
Tatarami, sejm uchwali podatki, 
a wtedy i na armatę będą 
pieniądze. 
- Nie widziałem sejmów 
polskich, miłościwy panie, 
siedemnaście lat, więc nie 
chciałbym turbować 
wątpliwościami waszej 
królewskiej mości. Pamiętam 
jednak, że za nieboszczyka króla 
ojca niełatwo szło z podatkami. 
- I teraz nie lepiej, ale 
myślę, że uchwalą, gdy się 
zacznie wojowanie. Nigdy 
wcześniej nie wyrwiesz im z 
gardła ani jednego orta. Powiedz 
no, ile jest dział w cekhauzie 
krakowskim? 
- Nie więcej jak trzydzieści. 
- Dajże mi do drogi jakiegoś 
edelmana czy zaufanego 
człowieka, niech mi przy okazji 
przepatrzy cekhauz, bo i stamtąd 
działa czas by ruszyć. Ty mi zaś 
zostań w Warszawie i wszystkiego 
tu pilnuj koło armaty i samemu 
miastu też się przyglądaj, by 
złe nastroje tępić, ile tylko 
można. 
- Według rozkazania 
królewskiego, poślę do Krakowa 
Mitwenza i młodego żołnierza, 
nader mi wiernego, owego Piotra 
Opackiego, co mi sekretarzuje. 
- Może być i ten. Nieźle mu z 
oczu patrzy. Młody jest, niech 
przy okazji koronację zobaczy. 
W pierwszych dniach lipca król 
z całym dworem dotarł do 
Częstochowy. Na trzy mile przed 
miastem wysiadł z karocy i na 
czele jazdy puścił się konno w 
stronę Jasnej Góry. Dla 
podkreślenia niezłomności swoich 
wojennych postanowień kazał 
podkanclerzemu koronnemu 
Leszczyńskiemu, zarazem 
biskupowi chełmińskiemu, 
poświęcić chorągiew 
nowozwerbowanej husarii 
królewskiej. 
Leszczyński, nieco udobruchany 
tym aktem królewskiej 
pobożności, odbył z całą pompą 
ów ceremoniał i odtąd nieco 
zelżał w swojej wrogości do 
planów króla. 
W dzień piętnasty lipca 
stolica Jagiellonów była 
świadkiem i zarazem miejscem 
wielkiego święta - koronacji 
królowej Marii Ludwiki. Mury 
starej katedry wawelskiej 
wypełniły się tłumami szlachty, 
duchownych i senatorów. Od 
wczesnej godziny rannej cały 
plac przed kościołem zajęty był 
przez oddziały gwardii 
królewskiej, pospólstwo i 
pomniejszą szlachtę, która nie 
mogła się wcisnąć do wnętrza. 
Do katedry wpuszczano zrazu 
tylko co znaczniejsze poczty 
pańskie, wybitniejszych 
mieszczan podwawelskich i 
dworzan królewskich jak i całą 
czeladź króla i królowej. Piotr 
z Mitwenzem i Sebastianem był na 
chórze, bo odbywszy całą podróż 
w wielkiej zażyłości z 
Gremborzewskim, chciał mu 
towarzyszyć także w chwili, gdy 
nadworny muzyk królewski miał 
dyrygować kapelą. 
Pierwszy raz w swoim życiu 
sekretarz pana armatnego 
podziwiał wspaniałość wawelskiej 
katedry, patrzył olśniony na 
kolorowe marmury, posągi 
zmarłych królów, złocone ołtarze 
i blask tysiąca świec zapalonych 
wokół naw i kaplic. Stał 
oniemiały, połykał wzrokiem cały 
ten wspaniały obraz świątyni 
ubarwionej tysiącem jedwabistych 
żupanów, piór na zwisających u 
rąk czapach, błyskiem pasów, 
rapierów i karabeli. Stojący za 
nim przy murze chóru Sebastian, 
blady jak ściana, żegnał się raz 
po raz i powtarzał: 
- Święci anieli, chyba w samym 
niebie nie ma tyle bogactwa. 
Gdy mu któryś z pachołków od 
organowych miechów pokazał na 
środku kościoła szczerosrebrną 
trumnę i powiedział, że w niej 
leży święty Stanisław, chłop 
rymnął na kolana i modlił się: 
- O łaskę, proszę, Panno 
Najświętsza, i ciebie, święty 
Stanisławie, byście wstawili się 
za mną i za moją rodziną i by 
pan Tarnowski, gdy do dworu 
wreszcie zajadę, nie krzywił się 
więcej na moją Tereskę. A i temu 
młodemu panu Opackiemu daj, 
Panie Boże, szczęście, skoro mi 
w drodze powrotnej ku Warszawie 
przyzwolił podjechać do wsi 
rodzinnej. 
O godzinie dziewiątej ozwały 
się nad kościołem dzwony i 
wszedł do katedry orszak 
królewski. Siedmiu senatorów 
prowadziło króla Władysława, 
siedmiu Marię Ludwikę. Na czele 
korowodu kroczył miecznik 
krakowski trzymając oburącz goły 
miecz. Tuż przed Marią Ludwiką 
postępowało trzech biskupów. 
Jeden z nich niósł koronę, drugi 
jabłko królewskie, trzeci 
berło. 
Ku zdziwieniu Piotra, a 
jeszcze bardziej Sebastiana, już 
przytomniejszego, królestwo szło 
w zwykłych strojach. Opacki miał 
to zdziwienie wyjawić panu 
Gremborzewskiemu, ale właśnie 
tuż przed grobem świętego 
Stanisława długi orszak 
koronacyjny rozdzielił się na 
dwoje. Senatorowie idący przed 
królem powiedli go do Kaplicy 
Zygmuntowskiej, zastęp magnatów 
z królową i jedyną kobietą w jej 
towarzystwie, panią de Magni, 
skręcił do drugiej kaplicy. 
- Widzę, że waść się dziwisz - 
nachylił się Gremborzewski ku 
Piotrowi - ale podobnie było i 
na koronacji Cecylii Renaty. 
Królestwo przebiorą się w 
kaplicach i wtedy posłyszysz 
moich śpiewaków i kapelę. 
Niedługo trwała ceremonia 
wdziewania uroczystych strojów. 
Już było widać u ołtarza 
gronostajowy płaszcz Władysława 
IV i purpurowe obleczenie jego 
małżonki. Arcybiskup, prymas 
Łubieński, głosem na chórze 
prawie niesłyszalnym zaintonował 
pierwsze wersety modlitwy i 
rozpoczęła się msza koronacyjna. 
Zagrzmiało teraz na chórze. 
Ozwały się organy i zabrzmiał 
chór pana Gremborzewskiego. Basy 
biły w ścianę, przy której stał 
skulony Sebastian, więc chłop 
bał się, że ogłuchnie od 
piszczałek i od potężnego chóru 
królewskich śpiewaków. 
Między epistołą a ewangelią 
infuła arcybiskupa nachyliła się 
ku Marii Ludwice klęczącej na 
stopniach ołtarza. Prymas 
wzniósł ręce i w ogólnej ciszy 
kościoła zaczął odmawiać 
litanię. Kantorowie z chóru 
odpowiadali wtórowaniem. 
Gdy umilkła litania, prymas 
odebrał od królowej przysięgę i 
wtedy przeszedł na drugą stronę 
stopni ołtarza, do tronu 
arcybiskupiego. Tam zasiadłszy w 
całym pontyfikalnym splendorze, 
w otoczeniu stojących nieruchomo 
biskupów, skinął dłonią i wezwał 
ku sobie Marię Ludwikę. 
Wyciągnęły się teraz szyje 
wszystkich zebranych w kościele, 
bo każdy chciał widzieć ten 
najuroczystszy moment. 
Arcybiskup znów skinął ręką ku 
królowej, wzywając ją, by u jego 
stóp uklękła. Gdy ugięły się pod 
królową kolana na potwierdzenie 
faktu, że miano królowej nie od 
króla, ale od Kościoła pochodzi, 
starzec arcybiskup sięgnął po 
oleje. 
Zanurzył wielki palec w złotej 
ampułce i wiódł nim 
majestatycznie po prawej ręce 
królowej od dłoni aż po obnażony 
łokieć. Znowu nabrawszy oleju 
świętego, uchylił kołnierza 
królowej i pomazał jej kręgi, a 
potem bark od szyi ku ramieniu. 
Dwaj biskupowie czerpiąc wodę 
ze srebrnych kubków obmywali z 
oleju miejsca namaszczone, 
dopinali kołnierz królowej. Gdy 
się to stało, arcybiskup 
Łubieński powstał z tronu. 
Uniósł w górę wysoko, by wszyscy 
wierni widzieli, koronę podaną 
mu z ołtarza i nasadził oburącz 
na kasztanowe włosy Marii 
Ludwiki Gonzagi. 
Jeszcze w większej niż dotąd 
ciszy królowa przyjęła komunię 
świętą i nagle, gdy powstała z 
klęczek, zagrzmiała katedra 
jednym potężnym śpiewem. Huczało 
"Te Deum laudamus" i wśród tego 
śpiewu arcybiskup prowadził 
królową do tronu królewskiego. 
Odczekał chwilę, póki nie 
wstąpiła na ostatni purpurowy 
stopień, i teraz dopiero 
odwróciwszy się z całą swą świtą 
kościelną ku tłumom zebranym w 
kościele, krzyknął: 
-|Vivat |regina |Poloniae! 
- |Vivat |regina! - zagrzmiało 
we wszystkich nawach, od ołtarza 
po chór i po babiniec. 
Krzyczał i Piotr z 
Gremborzewskim, z Mitwenzem i 
Sebastianem, i z całym chórem 
królewskich śpiewaków, aż świece 
w kościele zaczęły miotać się od 
drgającego powietrza. W tej też 
chwili wpadł do naw kościelnych 
huk salw z dział królewskich 
ustawionych w kierunku Wisły. 
Dzień ten święciło całe 
miasto. Ani król, ani rajcy 
starej stolicy nie szczędzili 
grosza dla uświetnienia 
uroczystości. Ulice udekorowano 
łukami tryumfalnymi, złocistymi 
oponami i dywanami, tysiące 
świec płonęło w oknach ratusza i 
wszystkich kamienic miasta. 
Nawet biedocie miejskiej i 
szlachcie brukowej dostało się 
dziś coś niecoś z rozstawionych 
po mieście stołów. Król wydał na 
zamku wielki festyn z komediami, 
z pijatyką i z tańcami. Poił 
magnatów i szlachtę, układny był 
dla dziewiętnastu senatorów, bo 
tylu tylko zjechało, i pełen 
nadziei oczekiwał na jutrzejszy 
dzień narady. 
Zwołał ją nie na zamek 
wawelski, ale do pałacu w 
Łobzowie, by w większym zaciszu 
odbyć historyczne zebranie. 
Przez trzy dni ciągnęły się 
narady senatu. Władysław chcąc 
udobruchać senatorów głosił, że 
o żadnej wojnie zaczepnej z 
Turkami bez zgody senatorów nie 
myśli, że wszystko, co dotąd 
przygotowywał, to tylko z 
własnego skarbu i jedynie na 
obronną wojnę z Tatarami, bo 
hańba by to była dla wielkiego 
królestwa posyłać po staremu 
haracze dzikim hordom. Jeśliby 
zaś Turcja wbrew układom 
upomniała się o haracz, to 
jasne, że i przeciw niej pora 
wystąpić z mieczem, zwłaszcza że 
cały świat chrześcijański burzy 
się na sułtana i powstają 
przeciw niemu ludy Persji, 
Arabii i Bałkanu. 
Wszyscy biskupi wystąpili 
przeciw zdaniu królewskiemu. Nie 
zjednało ich bynajmniej hasło 
wojny w obronie chrześcijaństwa, 
a nawet już zapomnieli o 
niedawnej pielgrzymce króla do 
Częstochowy. 
- Nasze włości i majątki 
wyczerpią się na tę wojnę - 
mówili - bo żołnierz najczęściej 
stawa w majątkach kościelnych. 
"Bo najwięcej ich jest w 
Rzeczypospolitej" - pomyślał w 
tej chwili król, nie wyjawiając 
głośno swojego sądu, by nie 
drażnić duchownych. 
To znowu inni senatorowie 
czytali list szlachty 
wielkopolskiej, pisany nie bez 
wpływu Lubomirskiego, i znów 
bladł Władysław słuchając 
upomnienia, "by zechciał 
wstrzymać swoje zamysły i 
stosować się do prawa 
Rzeczypospolitej". Zaraz za tym 
wypowiedziano skargi na posła 
weneckiego, bo wściekłość 
ogarniała cały senat, że król 
dzięki zasiłkom Signorii staje 
się niezależny od magnackich 
szkatuł. 
- Hańba to, najjaśniejszy 
panie - wołano - że jeszcze tu, 
po starym grodzie Jagiellonów, 
włóczą się zagraniczni posłowie. 
Mogłaby się bez nich odbyć 
koronacja królowej, bo to już 
nie wjazd królowej do kraju ani 
ślub majestatu. 
Król słuchał wszystkiego, 
zagryzał wargi i czekał na 
wypowiedź Ossolińskiego. 
Kanclerz nie miał łatwego 
zadania. Jego zdaniem 
przeforsowanie zaciągów było 
niemożliwe, więc odpowiedział w 
imieniu króla wymijająco, przy 
czym więcej w tym wystąpieniu 
było życzliwości dla senatu niż 
dla króla. 
Trzeciego dnia Władysławowi 
opadły całkiem ręce. Oto bowiem 
senatorowie bez jego wiedzy 
odbyli tajną naradę w pałacu 
arcybiskupa i przyszli na 
posiedzenie senatu z gotowymi 
żądaniami. 
Powstał prymas Łubieński, 
oddał zwyczajowe honory królowi 
i powiedział: 
- Na wojnę i na zaciągi nie 
pozwalamy, chyba za zgodą sejmu, 
i dlatego raczysz go, miłościwy 
panie, zwołać na październik. 
Jeśli do tego czasu zajdzie co 
złego, będziemy popierać na 
sejmie wolę majestatu. 
Znając porywczy charakter 
króla patrzyli na niego w tej 
chwili wszyscy z zaciekawieniem 
i niepokojem. Ale wbrew 
przewidywaniom Władysław okazał 
nie znaną u niego 
powściągliwość. Polecił 
Ossolińskiemu, by wyjawił zgodę 
królewską na zwołanie sejmu i 
wyraził nadzieję, że Izba 
Poselska uchwali zaciągi. 
Już się miała kończyć narada, 
gdy w ostatniej chwili poprosił 
jeszcze raz o głos arcybiskup 
Łubieński. 
- Najjaśniejszy panie! Doszły 
nas z dworu waszej królewskiej 
mości słuchy, jakoby majestat 
miał z Krakowa ruszyć w podróż 
ku Lwowu. Chcielibyśmy wiedzieć, 
ile w tym prawdy, ile zaś 
dworskiej plotki. 
Tego już było królowi za dużo, 
stracił cierpliwość. Krew 
wypłynęła mu na twarz i 
odpowiedział z najwyższym 
oburzeniem: 
- Ja waszmościów nie pytam, 
dokąd pojedziecie ucałowawszy 
rękę królewską. 
- Nasze drogi tylko od nas 
zależą, królowi zaś nie radzimy 
wyprawiać się ku województwu 
ruskiemu, bo byłby to zły znak 
dla Porty Otomańskiej. Sułtan 
gotów pomyśleć, że prawdą jest, 
co drukuje się w zagranicznych 
nowaliach, że nadal myślimy o 
wojnie. 
Iskra sprytu zawitała do oczu 
króla. Pozornie ochłonąwszy 
powiedział: 
- Jadę, by po koronacji 
królowej odwiedzić dwory 
okolicznych panów. Chcę się 
także znieść z hetmanem 
Potockim, zwłaszcza że na 
koronację nie przybył. 
- Raczej hetmana wezwać do 
siebie, niż do niego jechać - 
mówił prymas dość stanowczym 
głosem. - Radzimy wszyscy i nie 
masz między nami jednego, co by 
inaczej myślał, by wasza 
królewska mość zaniechał tego 
wyjazdu. Taka nasza wola, 
miłościwy panie! 
Władysław IV dłużej nie 
wytrzymał. Zerwał się z miejsca 
i przywołał skinieniem dłoni 
marszałka: 
- Rada skończona! O sejmie wam 
mówić, a o drodze, którędy ma 
jechać dwór królewski, moja 
tylko wola stanowi! 
Kazał się wynieść z komnaty 
nie rzuciwszy nawet okiem na 
całe grono zebranych. 
Następnego dnia część dworu 
królewskiego ruszyła na wschód 
ku Bochni. Gdy król opuścił 
miasto udając się zrazu do 
Niepołomic, senatorowie zeszli 
się jeszcze raz w arcybiskupim 
pałacu. 
Padały dziś coraz ostrzejsze 
zdania: 
- Król nas nie słucha. 
- Senatu już nie szanuje. 
- Na sejm się zgodził, ale 
swoje robi po dawnemu. Z tego 
wszystkiego wyjdzie niewola 
panów, rozbestwienie się wojska 
i chłopstwa kozackiego, które 
uwielbia króla. 
Odzywały się coraz bardziej 
natarczywe okrzyki przeciw 
królowi: 
- Nie czekać na sejm! Zaciągi, 
które już stoją po 
województwach, rozpędzić! Zwołać 
szlachtę na koń i rozpędzić! 
- Króla we Lwowie 
przypilnować! O każdym jego 
kroku musimy wiedzieć! 
- My pierwsi zaczniemy - 
mówili senatorowie z 
Wielkopolski. - Zwołamy kilka 
tysięcy panów braci i wyrżniemy 
w pień zaciężne wojsko. Niech 
jeszcze przed sejmem wszyscy 
wiedzą, że szlachta przeciw 
królowi, przeciw żołdactwu, co 
ma nasze wolności niweczyć. 
Niech też pan Lubomirski, który 
wielkiej przyjaźni zażywa u 
zagranicznych władców, napisze 
do sułtana, że raczej króla 
naszego opuścimy, niż 
podniesiemy rękę przeciw Porcie. 
Pokoju nam trzeba, a nie wojny, 
waszmościowie! Haracze posłać 
chanowi i siedzieć, jak u Boga 
Ojca za piecem. Rzeczpospolita 
potąd silna i wielka, pokąd 
nasze wolności szlacheckie. Od 
silnej władzy królewskiej, od 
żołdactwa zginiemy, 
waszmościowie! 
- Zginiemy! Króla trzeba 
pilnować! Przepędzić od niego 
obcych posłów! 
Lubomirski wszystkiego 
słuchał. On jeden na tej radzie 
i na poprzednich prawie nie 
mówił. Wiedział, że i bez jego 
wystąpień wszystko się dziać 
będzie po jego myśli. Był 
wstrzemięźliwy i z tej 
przyczyny, że przecież niebawem 
miał gościć u siebie oboje 
królestwa. 
Dziś tylko przytakiwał. 
- Chwila naprawdę ciężka, ale 
nie martwcie się, waszmościowie. 
Spróbuję wpłynąć na króla 
jegomości, gdy będzie niebawem 
moim gościem w Wiśniczu. 
Uradzono zgodny opór przeciw 
królowi. By jednak czymś 
wyraźniejszym dokuczyć 
Władysławowi i przypomnieć siłę 
magnackiej samowoli, w dzień po 
wyjeździe króla do Niepołomic 
starosta krakowski posłał 
dworzan do gospody posła Tiepolo 
żądając odeń, by do północy 
opuścił miasto i nie ważył 
bliżej się zatrzymać na postój 
jak cztery mile od murów 
Krakowa. 
Co uczyniwszy starosta 
krakowski zawiadomił senatorów o 
wyjeździe obrażonego posła i 
przyjął od nich gratulacje. 
Panowie zatarli z zadowoleniem 
ręce i jeden do drugiego mówił: 
- Będziemy tak pędzić 
wszystkich popleczników króla i 
Bóg wszechmocny świadkiem, na 
swoim postawimy. |Aurea 
|libertas, waszmościowie. 
- |Aurea |libertas! - 
zawtórowano. 
Rozdział XXII 
Gniady koń pod Sebastianem 
szedł raźno, prychał wesoło 
nozdrzami. Choć tyle drogi 
uszedł od Krakowa w 
Kielecczyznę, nie wydawał się 
zmęczony, zwłaszcza że chłop 
szanując bydlę ani go nie 
pędził, ani nie szczędził 
popasu. 
Pogoda sprzyjała dotąd 
podróży. Słońce niezbyt 
przypiekało, powietrze miało 
niewiele wilgoci, a szlak był 
ubity i niegrząski. Już gdzieś 
niedaleko była rodzinna wieś 
Sebastiana. Chłop patrzył na 
znane mu zagajniki, pochyłości 
terenu i rozległe ścierniska. 
Widok znanego wijącego się 
potoku wzbudził w nim radość i 
rozrzewnienie. 
Puścił lejce koniowi i 
ucieszył się, gdy kobyła 
pochyliła łeb i wsysała 
świszcząco zimną wodę strumyka. 
- Pijże, szkapo, bo takiej 
wody jak u nas nigdy nie 
uświadczysz w Warszawie. 
Nawet gdy koń nasyciwszy się 
trzymał łeb nad wodą, udając, że 
jeszcze pije, Sebastian nie 
pociągał cugli. Patrzył na 
niedalekie olchy i wikliny z 
błogim wytchnieniem i 
zaciekawieniem. 
"Ucięli topolę, bo widać 
uschła. Stare to było i potężne 
drzewo. Z samych konarów mieli 
opału na kawałek zimy." 
Gdy ruszył dalej, zobaczył w 
bok od szlaku dwór pana 
Tarnowskiego na sporym 
zalesionym wzniesieniu. Dawniej 
na widok pańskiego obejścia 
doznawał pewnego lęku i wolał 
iść lasem ku rodzinnej 
zagrodzie, a nie szlakiem, na 
którym można się było natknąć na 
pańskich ekonomów. Dziś jednak 
patrzył śmiało w tamtą stronę. 
"Jak tam z nim pan armatny 
wszystko ugadał na weselu, to, 
da Bóg, kijami mnie jutro nie 
przepędzą" 
Pamięć o wstawiennictwie 
zwierzchnika jak i świadomość, 
że siedzi na koniu, ubrany z 
artyleryjska, a nie w 
siermiędze, dodawała mu pewności 
siebie. 
"Dziś sobie odetchnę, wszystko 
w chałupie obgadam, a jutro 
niedziela, to pójdziem z prośbą 
do pana. Jakże zdziwi się stara, 
a i obie młódki, gdy mnie 
znienacka obaczą, Boże święty! W 
domu są chyba o tej porze, bo 
sobota, dzień wolny od pańskiego 
wyrobku." 
Niebawem wjechał w zakrzewiony 
wąwóz, wzmogło się bicie serca. 
Jak wylezie za chwilę z tego 
rozdołu, to zobaczy już własne 
pole i chałupę w niedalekości. 
- Tam się nażresz, moja 
szkapo, świeżego owsa ci 
podsypię - klepnął kobyłę po 
szyi i już widział wyłaniający 
się zza drzew szmat własnego 
ścierniska. 
Rzucił okiem ku ziemi, by 
zbadać, czy grube są te ucięte 
paździerze. 
- Ho, ho! Udała się tego roku 
pszeniczka. Słoma gruba jak bat, 
to i kłos musiał być bogaty. 
Chata w oddali wydała mu się 
znacznie mniejsza, niż ją miał w 
pamięci. Wystarczyło dwa lata 
patrzenia na wielkie domostwa w 
stolicy, na rozległe dwory po 
jurydykach podmiejskich, by 
teraz jakoś nisko w ziemi 
usiadła mu rodzinna zagroda. 
Na łące wśród wybujałej trawy 
leżały dwie najedzone krowy i 
żuły szczękami zieloną miazgę. 
Jedno z bydląt odwróciło ciężki 
łeb ku jeźdźcowi i zaryczało 
wesołym mukiem. 
- Widzieliście? Czerwona mnie 
wywąchała. Daj ci Boże zdrowie, 
stare bydlę. A gdzież łaciata? 
Chyba wlazła w dąbrowę. 
Że wołów nie widział, nie 
zdziwiło go wcale, bo skoro 
sobota, pewnie gdzieś ciągną 
sochę za chałupą. 
Przy oborze nikogo nie zastał. 
Tylko pies zerwał się jak 
wściekły i biegł ku koniowi z 
zajadłym szczekaniem. 
- Jest i sobaka. A naści tu, 
byś pamiętał, żem zjechał ku 
swojej chudobie. 
Rzucił mu kość, którą z myślą 
o tej właśnie psinie wiózł od 
wczorajszego wieczoru wśród 
resztek jadła. 
W domu nikogo nie znalazł. 
Zsiadł z konia, puścił go luzem 
i wszedł do izby. Zobaczył tu 
gospodarski ład. Gliniane garnki 
już pomyte, rozstawione były dla 
wyschnięcia wokół stygnącego 
paleniska, ławy przetarte 
wiechciem świeciły schludnością, 
a tylko gdzieniegdzie żółciło 
się źdźbło wbite stopami w 
polepę izby. Pod ścianami stały 
trzy wysokie gliniane czopy 
pełne mleka z rannego udoju. 
"Widać wszystkie poszły na 
orkę poza wzgórze, bo żadnego 
wołu nie ma w stajni. Radzą 
sobie, jak mogą, skoro brak 
chłopa w domu." 
Choć go ochota wielka brała 
popić tego gęstego, pokrytego 
śmietanką mleka, powstrzymał 
oskomę i poszedł za owsem do 
komory. Znalazł go sporo w 
sąsieku, nabrał w drewniane 
koryto i wystawił koniowi przed 
chałupę. 
- Pierwszy żryj, boś się 
więcej zmęczył, tylko mi nie 
prychaj, bo ziarno rozwiejesz. 
Koń szybkim pochyleniem głowy 
jakby wyraził zgodę na te 
warunki i wepchał pysk w koryto. 
Sebastian ucieszony, że zadbał o 
chudobę, wrócił do izby. Zdjął 
kubrak i pas, zezuł nowe 
cholewy, jakie mu dano w 
arsenale do drogi. 
"Odkąd pan Arciszewski jest w 
arsenale, dbają o człowieka. I 
buty są, jak się patrzy, i 
poparcie u pana Tarnowskiego. A 
ten młody Opacki też człek 
ludzki, że jako pachołka mnie 
wziął do Krakowa i teraz na 
niedzielę tu zezwolił. Jak się z 
nim w poniedziałek spotkam w 
Kielcach, to mu jakiego sera czy 
suchej kiełbasy podrzucę." 
Teraz zabrał się z czystym 
sumieniem do mleka. Bo jakież to 
było mleko! Ani się umyć do 
niego tej warszawskiej siwej 
polewce. Uszczęśliwiony trzymał 
obu garściami przy ustach pękaty 
gliniak, przechylał głowę ku 
powale i sycił się utęsknionym 
napojem i zapachem rodzinnej 
izby. Nawet na widok czarnego 
okopconego stropu odczuwał 
radość w sercu. Bo to przecie 
nie takie mury jak w arsenale, 
po których, bywało, wilgoć 
ciekła siwa i oślizgła, że Boże 
się pożal. 
Słońce niebawem zagasło i w 
izbie pociemniały kąty. 
"Wyjrzę ja na dzioł" - 
pomyślał. 
Zrazu z nawyku miejskiego 
chciał wdziać z powrotem buty, 
ale machnął ręką. O wiele 
przyjemniej będzie stanąć bosymi 
stopami na murawie. 
Nie zdążył wyjść, bo zastukały 
głucho rapcie wołów za oknem i 
posłyszał głosy żony i córek, 
zapędzających bydlęta ku stajni. 
- Matulu! Jakiś koń przed 
chałupą - doleciał do uszu 
Sebastiana głos młodszej córki, 
Katarzyny. 
Wyszedł przed dom i ukazał się 
rodzinie. 
- Ojciec, Jezusie Nazareński! 
Witajcie z Bogiem! - 
przyskoczyły doń obie córki i 
całowały go w rękę. 
- Prędzej bym się jakiego 
licha spodziewała niż ciebie, 
Sebastianie - wołała żona 
patrząc z zakłopotaniem na 
dobrze odzianego męża, choć nie 
obutego w tej chwili. W 
żołnierskim stroju wydawał jej 
się o wiele młodszy niż dawniej, 
gdy tu chodził wokół wołów, w 
poskręcanych i posypanych 
sieczką portkach. 
Sebastian siadł na progu, 
wkoło niego stanęła rodzina i 
zaczęła się gawęda. Chłop zrazu 
nie tyle opowiadał o sobie, ile 
raczej wypytywał żonę i córki 
przede wszystkim o gospodarskie 
sprawy. Ile kóp pszenicy 
zebrano, czy obrodził owies, jak 
z przychówkiem w stajni. 
- A teraz byłyście na tym 
stajaniu za górą? 
Żona spochmurniała: 
- Letko sobie widzisz nasze 
życie. Gnój się woziło na 
pańskie, a nie na swoje. 
- Na pańskie, w sobotę? 
- Nierzadko i ten dzień 
przykazuje pan do urobku. Tylko 
dwa dni w tygodniu teraz nasze. 
Tego roku uciemiężenie większe. 
- Cztery dni dla dworu? 
- Pieniędzy mu trza, bo 
cięgiem chleje - wtrąciła 
starsza córka, Teresa. - Czasem 
gdy mu brak kompanii, to stoi z 
gąsiorem podle figury świętej na 
drodze za dworem i z karbowym 
przepija albo łapie szlachtę 
mimo figury jadącą. 
- Siwuli też nie ma, tatulu - 
dopowiedziała Katarzyna w 
Inianej spódniczynie upapranej 
nawozem. 
- Bo wy, psiedusze, wszystko 
zmarnujecie, gdy mnie doma nie 
ma - oburzył się Sebastian. 
- Nie my, tatulu! Karbowy 
wziął przed wigilią, poszła na 
stół dla dworskiej czeladzi. 
Obiecali coś za nią dać, ale 
któż by się poszedł upomnieć. 
- I to wziął najtłuściejsze 
bydlątko? 
- I mleczne. Te obie, co 
ostały, mniej dają niż 
nieboraczka siwula. Nie masz 
kary na naszego pana. Tak się na 
nas zawziął o to narzeczeństwo, 
że już skaranie boskie. Nam 
bieda, a dla pana Bóg łaskaw, 
może bez to, że cięgiem do 
kościoła posyłają ze dwora to 
świece, to oliwę. 
- Nie gadaj, Małgorzato - 
Sebastian napominał żonę. - Bóg 
do czasu cierpliwy. 
- Ja nie bluźnię, ale to 
prawda, że bogaty bliższy Bogu i 
kościołowi. 
Na chwilę wszyscy zamilkli. 
Pierwsza przerwała ciszę 
Sebastianowa: 
- Wejdźcie do chałupy, ogień 
trzeba rozpalić. 
Sebastian poprowadził bydlęta 
i konia do stajni i za chwilę 
wrócił do izby mniej już 
osowiały. Nie po to tu 
przyjechał, by czas tracić na 
labidzenie. Zasiadł na ławie 
obok worka z przywoźnymi łachami 
i, jeszcze go nie rozwiązując, 
patrzył z lubością na kobiety, 
które z rozpalonymi oczyma 
zerkały ku tobołowi. 
Żona w świetle rozpalającego 
się ognia wydała mu się mniej 
sterana niż przed chwilą na 
dworze. Ruchy miała teraz lekkie 
i szybkie jak dawniej, bo nie 
żadną niedojdę wziął kiedyś za 
żonę, jeno babę rześką, prędką 
ku robocie. Rosło mu także serce 
na widok zgrabnej i rumianej 
Tereski. Z jej twarzy tryskało 
zdrowie, tęgie piersi trzymały 
się sztywno pod suknią. 
"Ładna dziopa i pracowita" - 
pomyślał przymrużywszy 
filuternie oczy. Chrząknął 
wymownie i zadał głośno pytanie: 
- A cóż ten twój Jędrek zza 
potoka? Pomoże wam czasem w 
polu? 
Dziewczyna się zapłoniła i 
zajęła się dorzucaniem drewien 
do ognia. 
- Śwarny chłop - powiedziała 
za nią matka - pomaga nam sporo, 
cięgiem jak dawniej zachodzi. 
- Tak powiadacie? 
Zaczął rozwiązywać worek i bez 
zbytniego pośpiechu wyciągnął z 
niego jakieś kwieciste bławaty. 
- Weźże to, Tereska, bo w czym 
do ślubu pójdziesz? 
Matka dziewczyny przerwała 
nagle pracę. Tereska, cała w 
pąsach, nie wiedziała zrazu, czy 
brać te szmaty i dziękować, bo 
chyba kpiny, cóż ten ojciec 
bredzi o ślubie. 
- E, głupości gadacie, tatulu 
- spojrzała z wymówką na ojca. 
Młodsza podskoczyła ku łachom 
i zaczęła rozwijać kolorową 
tkaninę i już wszystkim trzem 
zaiskrzyły się oczy ciekawością. 
Sebastian spojrzał karcąco na 
Tereskę. 
- Ojciec powiada, to słuchaj. 
Jutro idziem do pana 
Tarnowskiego, padniem mu do nóg, 
rozumiesz. - Zadowolony z 
wrażenia, jakie te słowa 
zrobiły, dodał z akcentem dumy: 
- W Warszawie go widziałem. 
- Naszego pana? 
- Źebyś wiedziała, jego i 
plebana. Pan armatny z arsenału, 
u którego jestem w żołnierskim 
obowiązku, ugadał się z nimi i 
powiedzieli... 
- Co powiedzieli? - 
podchwyciła Sebastianowa. 
- Skorom żołnierz, 
powiedzieli, i w wojsku nie byle 
jakim, bo przy armacie, to 
niechże mu ten zięć, znaczy się 
Jędrzej, do roboty będzie w 
chałupie. 
- Tatulu! Pan Tarnowski się 
zgodził? O Boże! - dziewczyna 
ledwie żywa przyskoczyła do 
kolan ojca. 
On zaś wcale jej nie usuwał, 
uznawszy, że należy mu się 
podziękowanie za tak wielkie 
osiągnięcie. Dał się całować po 
rękach, odczekał i wreszcie 
powiedział: 
- Więc widzicie, że i nasz pan 
nie najgorszy. W każdym 
człowieku jest iskra dobrości, 
choćby tyla jakby na ten 
przykład ziarno maku w pszenicy. 
I nasz pan przecie się modli i 
Boga nie chciałby obrażać, a że 
pije, to już takie skaranie 
boskie. 
- Niech mu już Pan Bóg odpuści 
nasze dawniejsze krzywdy - 
dodała rozrzewniona żona. 
- A widzisz. Jak święty Pieter 
będzie go kiedy w niebo 
wpuszczał, to mu tę dobrość dla 
nas policzy i powie: "Męczyłeś 
tam chłopów od słonka do nocy, 
ale za tego żołnierza z 
artylerii koronnej, znaczy się 
za Sebastiana, wiele ci 
odpuszczę." 
Dopiero teraz zaczęła się cała 
radość. Matka i córki zapomniały 
o pańskiej sobocie, o 
postradanej siwuli i dalejże o 
wszystko wypytywać. Rozgadał się 
Sebastian. Opowiadał o 
stołecznych cudach, kościołach i 
pałacach, o karetach złoconych, 
jakich nawet pan Tarnowski nie 
ma, bo i on biedaczyna wobec 
tamtych. Mówił o armatach, o 
królu Władysławie i jeszcze o 
koronacji królowej. 
- Toście i króla, i królową 
widzieli, tatulu? 
- Przy królu tom był, 
moiściewy, tak blisko, żem parę 
z jego gęby tu na wąsach czuł - 
odpowiadał z dumą żołnierz i 
znów mówił o Krakowie i 
Warszawie, o ratuszu i ulicach. 
- Wszystko wam wierzę - mówiła 
mała Katarzyna - ale nie 
gadajcie, że drewniane chodniki 
są na owych ulicach. Przecież 
deszcz na nie leje, więc by 
zgniły. 
- Jak zgnije, mądralo, to 
pachołki miejskie wszyściutkie 
dyle na nowo ci ułożą, żeby noga 
w błoto nie wpadła ani pańska, 
ani żołnierska, jako to moja na 
ten przykład, więc w butach 
możesz tam dzień w dzień chodzić 
i takie zawsze nowiuśkie, jako 
te, co tam widzisz pod ławą. 
To znów oglądały buty, 
patrzyły w twarz ojca z podziwem 
i nawet z onieśmieleniem. Bo 
jakby to nie on był, dawny mąż i 
dawny ojciec, ale człek 
przemieniony. Przy tym to i owo 
wyciągał z tobołków, nawet wyjął 
jakieś białe ździebko, niby 
kamyczek trochę ubity, większy 
od orzecha. 
- A to co, tatulu? 
- Cukier, moiściewy. Kąśnij 
jedna po drugiej. Ostało się z 
tego, co nam dawali na weselu u 
mości kanclerza. A czego tam nie 
było! 
Brały na ząb po kolei, 
mlaskały dziwując się 
niepomiernie tak niezwykłej 
słodkości. 
- Twarde jak kamyczek z 
potoka, a słodsze niż miód z 
barci - cmokała Sebastianowa i 
już chowała okruszynkę pod 
zapaskę myśląc: "Ostawić trza, 
niech i Grzegorzowa gryźnie." 
- Mówisz, że jak z barci, a 
wiesz, z czego to jest? 
- Któż by wiedział. 
- Ano właśnie, z trzciny, z 
takich badyli jak u nas nad 
stawami rosną, tyle że nasze tej 
słodkości nie mają, jeno tamte z 
Ameryki. Pan Arciszewski, co 
czasem gada do żołnierstwa o 
całym świecie, raz nam o tym 
powiadał, bo w Indiej chodził z 
wojskiem artyleryjskim w takiej 
trzcinie. 
- Cuda! Cuda! Wierzyć się nie 
chce. 
Do późna w nocy radowała się 
rodzina z przyjazdu ojca i on 
cieszył się widokiem żony i 
dzieci. W misce pachniała 
przyprawiona tłuszczem kasza, 
piwo pieniło się w dzbanie, 
ogień pryskał na nalepie, a 
stary ojciec przepijał trunkiem 
jadło i wiódł opowieść o 
minionym roku. 
Ku południowi następnego dnia 
niedzielnego wybrał się 
Sebastian z Teresą i ściągnionym 
zza potoku Jędrzejem do dworu 
pana Tarnowskiego. Przed oblicze 
pańskie wprawdzie się nie 
dostali, ale rękodajny dworski, 
który zaniósł ich prośbę do 
pana, powrócił z pomyślną 
odpowiedzią. 
- Dziedzic niedawno wrócił z 
plebanem z rannej mszy i ma 
gości u siebie, jak to zwykle w 
niedzielę, więc nie pora gadać 
mu z chłopstwem. Kazał, byście 
przyszli po południu na 
nieszpory i tam obłapicie pana i 
plebana za nogi. 
- Bóg zapłać! Będzie zaś na 
pewno wielmożny pan na 
nieszporach? - upewniał się 
Sebastian, trochę zmarkotniały, 
bo czekając najadł się nieco 
strachu, a niczego jeszcze nie 
załatwił. 
- Gadasz, jakbyś nie był jego 
poddanym i nie wiedział, że masz 
nabożnego dziedzica. 
Nie o to chodziło 
Sebastianowi. Znał dewockie 
nawyki Tarnowskiego, ale jeszcze 
bardziej miał w pamięci jego 
pijackie narowy. Bał się jednak 
wyjawić swoją obawę, czy też pan 
Tarnowski, skoro pijatykę za 
dnia zaczął, ustoi na nogach do 
tych wieczornych nieszporów. W 
tej chwili zresztą stanął 
żołnierzowi w oczach obraz 
dziedzica, jak go to widział, 
słaniającego się od womitowych 
wstrząsów przed ową spiżową 
figurą świętą w pałacu 
Ossolińskich. 
Rękodajny już chciał 
odchodzić. Jeszcze go wstrzymał. 
- A pamięta wielmożny pan o 
tym, co przyrzekł w Warszawie? 
- Jużci, że pamięta, bo jak 
powiedziałem o tobie, zaraz 
krzyknął do księdza plebana: "To 
ten, co pan armatny wstawiał się 
za niego." 
- A to kamień z serca. Bóg 
zapłać waszmości, Bóg zapłać! 
- A widzicie, żem prawdę mówił 
- pochwalił się Sebastian przed 
córką i przyszłym zięciem. 
Po południu wybrali się na 
nieszpory do Nowej Wólki. Stał 
tu nowy kościół drewniany, 
zbudowany kilka lat temu przez 
pana Tarnowskiego. Dziedzic, 
choć hulaka i awanturnik, hojny 
był na świątobliwe cele. Łożąc 
na kościół, wierzył, że zaskarbi 
sobie łaski w niebie i odkupi 
ziemskie grzechy, rozpustę i 
pijaństwo, które na trzeźwo 
zawsze ganił, świadom swojej 
słabości. Rozgrzeszał się w 
duchu argumentem, że pije 
jedynie wśród papieżników i 
nawet pijany dyskutuje o 
religii, psy wieszając na 
dysydentach, z których żaden 
progu jego domu nigdy nie 
przestąpił. Nie było też sejmiku 
w powiecie, który by się obył 
bez oracji pana Tarnowskiego, 
nawołującego do krucjaty przeciw 
innowiercom. 
Przed kościołem był dziś 
wielki tłum ludzi przybyłych z 
okolicznych wiosek. Zrazu 
gawędzono w gromadkach oczekując 
na nabożeństwo, miał więc 
Sebastian i tutaj pole do 
opowieści o pobycie w Warszawie. 
Gdy jednak zaczął siąpić deszcz, 
cała gromada wtłoczyła się do 
kościoła, oczekując w ciszy na 
nieszpory. Sebastian z córką i 
Jędrzejem trzymał się babińca, 
by dawać pozór, kiedy zajedzie 
karoca z Tarnowskim i plebanem. 
Jakoż koło godziny czwartej po 
południu pojawił się powóz i 
kilku ludzi na koniach. Z hukiem 
i fantazją, godną weselnego 
orszaku, zajechało towarzystwo 
przed kościół. Nieco ludzi wraz 
z Sebastianem wyległo przed 
babiniec, by powitać 
nadjeżdżającego dziedzica, ale 
na widok hucznej watahy 
niektórzy cofnęli się co prędzej 
do świątyni. 
- Złaź z wozu! - wołał 
Tarnowski do siedzącego w 
kolasie plebana. 
Ksiądz najtrzeźwiejszy z nich 
wszystkich podciągnął sutannę i, 
wytarabaniwszy się z karety, 
zapytał: 
- A wielmożny pan nie będzie 
dziś na nieszporach? 
- Za kogo mnie masz? Co się 
należy Bachusowi, to Bachusowi, 
a co Bogu, to Bogu. My z panami 
bracią skoczymy jeszcze na pół 
godziny do pana Zaleskiego i 
razem z nim tu zjedziemy. 
- Do pana Zaleskiego! - 
zawtórowała podpita szlachta, 
skwapliwsza do dalszej gościny 
niż do nieszporów. 
- Przewlecze się, wasza miłość 
- tłumaczył ksiądz błagalnym 
tonem - a tu już kościół pełny. 
Czeka lud z całej okolicy. 
- Niedziela święta, więc mają 
czas. Starzy niech odmawiają 
pacierze, a parobkom niestraszne 
czekanie, bo sobie przez ten 
czas ten i ów dziewuchę 
pociśnie. Jazda, panowie! 
Furman zaciął woźniki, panowie 
szlachta ścisnęli konie 
ostrogami i hulaszcza czereda 
poleciała z hukiem ku lasowi. 
Ksiądz skłonił się i 
zafrasowany kierował się do 
zakrystii. Podszedł doń 
Sebastian, pchnął przed siebie 
Tereskę, by się pokłoniła i 
podrzuciła jegomości zawiniątko 
z garnkiem przaśnego miodu. 
- Mój jegomościuniu wielebny - 
zaczął Sebastian - my w sprawie 
ożenku. 
- Wiem, wiem, moi drodzy! 
Niestety bez wielmożnego pana 
sam nie załatwię. Obłapcie go po 
nieszporach. 
- Poczekamy, tylko proszę, by 
wielebność swej łaski nam nie 
odmówił i pana udobruchał. 
- W humorze on dziś nie 
najgorszym, więc łatwo serca wam 
przychyli. Nabożny pan, na pewno 
po nieszporach nie odmówi. 
- Bóg zapłać! 
Czekali znów w babińcu. Mijała 
godzina jedna i druga, chłopstwo 
na zdrętwiałych nogach stało w 
kościele. Niejednemu już się 
kolana odgniotły, inni 
przestępowali z nogi na nogę. 
Wielki zaduch powstał w 
zatłoczonej świątyni. 
Dzieciarnia już nie mogła ustać 
w milczeniu, tu i ówdzie słychać 
było płacz małych chłopiąt, 
wzmagały się chrząkania. 
Organista raz po raz wchodził w 
tłum i uciszał: 
- A stójcież cicho, bo to nie 
karczma, ale przybytek boski. 
- Nogi mdleją, puścież już, 
panie organisto, te nieszpory. 
- Pana nie ma. 
- Bez pana to się nawet modlić 
nie możemy - mruknął któryś 
chłop bardziej rozeźlony. 
- Słyszeliście, że kazał 
czekać. Jak wam tu źle, to 
postójcie poza kościołem. 
- Leje i ziąb idzie, a tu 
sucho. 
Gdy minęła trzecia godzina od 
odjazdu Tarnowskiego, zmówiła 
się gromada bab i poszła prosić 
księdza plebana, by już zaczął, 
bo widocznie pan nie przyjedzie, 
a lada chwila mrok zapadnie. 
Jakże potem tyli świat iść po 
błocie w ciemnościach. 
Pleban od dwóch godzin stał w 
komży, wyzierał nadaremnie raz 
po raz ku brzozowemu laskowi, 
ale i teraz jeszcze nie był 
zdecydowany zacząć nabożeństwo. 
- Poczekamy jeszcze jakiś 
pacierz. Nie przyjedzie pan 
Tarnowski, to każę dzwonić 
kościelnemu i wyjdę. 
Ale dopiero gdy już mrok siwy 
siadał na polach, pleban 
przywołał kościelnego: 
- Zapal świece, już dziś 
wielmożnego pana nie ujrzymy. 
- Skoro dziedzica dziś nie 
będzie, to, księże proboszczu, 
dwie chyba świece wystarczy. 
- Dwie zapal. Panu Bogu nie 
światło, ale modlitwa potrzebna. 
Kościelny już wychodził. 
- Albo nie! Wszystkie zapal. 
Ludziska tyle czasu czekali, 
więc powiedzą, że byle czym ich 
zbywamy. 
Gdy kościelny podszedł za 
chwilę z jarzącym się płomykiem 
w ręce ku ołtarzowi Bogarodzicy, 
tłum grzeszników powitał go 
radosnym westchnieniem. 
Przypadli na nowo na kolana, 
chłopi po jednej stronie nawy, 
baby po drugiej. Na odgłos 
dzwonka u drzwi zakrystii i na 
widok księdza w kapie już 
idącego ku ołtarzowi tłum 
zapomniał o tylu godzinach 
czekania, szczęśliwy, że zaczyna 
się nabożeństwo i że niebawem, 
oddawszy Bogu posługę, będzie 
mógł wracać ku chałupom. 
Tylko Sebastian i oboje 
narzeczonych nie cieszyli się z 
rozpoczęcia nieszporów. Jakby im 
uciekała sprzed oczu nadzieja 
dogadania się przy bożym święcie 
z wielmożnym panem. 
"Ano Pan Bóg jakoś niełaskaw. 
Trzeba będzie jutro do dworu się 
wybrać, ale po przepitku 
dziedzic może być 
niewywczasowany i rozeźlony" - 
pomyślał Sebastian i zaraz się 
skarcił, że zamiast modlitwy 
Panu Bogu należnej on plany 
układa w kościele. A właśnie 
ksiądz okazawszy wiernym 
monstrancję intonował śpiewaną 
litanię. 
Głos plebana, czysty i 
głęboki, zjednywał mu zawsze 
całe pospólstwo zebrane w 
kościele. Pleban w kapie, 
szeroki, dostojny urastał wraz z 
tym głosem do świętości kojącej 
ich troski śpiewną modlitwą i 
nikt w tej chwili nie widział 
pod wielkim dzwonem liturgicznej 
szaty zwykłego jegomości, 
lecącego z podkasaną sutanną do 
dworu na łyk pańskiego wina. 
Zresztą pijanicą ksiądz nie 
był, a że chodził do dworu, za 
złe mu nie miano, zwłaszcza że o 
kościół dbał, i co tam u pana 
wyłudził, przynosił do świątyni. 
Nawet i te organy grające tak 
pięknie, jakby tam chór aniołów 
dmuchał w piszczałki, też nie 
kto inny, jeno pleban wychodził, 
latami kłaniając się na pańskich 
pokojach. 
Kościół wypełniał się 
piskliwym śpiewem chłopek, w 
którym ginęły całkowicie 
nieśmiałe głosy gospodarzy i 
parobków. Właśnie ksiądz śpiewał 
"Magnificat, gdy Sebastian 
klęczący koło samych drzwi 
posłyszał tętent końskich kopyt. 
- Dzięki ci, Panno 
Najświętsza, Królowo Niebieska! 
- Nachylił się do klęczącej obok 
Tereski: - Słyszysz? Dziękujże i 
ty Panu Bogu Wszechmogącemu, 
bośmy doczekali. 
Hałas przed wrotami kościoła 
zagłuszył na chwilę głos organów 
i "Magnificat" u ołtarza. 
Zeskakiwano hucznie z koni, 
skrzypiały pasy karocy i 
niebawem cała pijana czereda 
wsypała się do świątyni. 
- Co to? Zaczął klecha beze 
mnie? - burknął Tarnowski na 
cały babiniec. - Usunąć się, 
panowie idą! 
Pchnął w plecy klęczącego 
Sebastiana i wszedł na czele 
kompanii w środek kościoła. 
Odwrócony ku chórowi pleban 
podnosił w górę kadzidło. Ludzie 
stojący bliżej ołtarza widzieli, 
jak przerażonemu kapłanowi 
zadrżała ręka i zachybotał złoty 
łańcuszek kadzielnicy. Ksiądz 
patrzył z niepokojem, czy robi 
się w ciżbie dogodne przejście 
dla szlachty, a dojrzawszy, że 
chłopstwo cofa się skwapliwie w 
lewo i prawo, nabrał nieco 
otuchy. 
Czerwony na gębie Tarnowski 
był już blisko ołtarza, pod 
kazalnicą. Szedł dalej z furią i 
co chwilę karcił tubalnym głosem 
klęczące chłopstwo: 
- Cóż wy, chamy, bez pana 
swojego się modlicie? 
Znów zbladł ksiądz 
posłyszawszy te głośne 
pomstowania i złe przeczucia 
targnęły jego sercem. Choć 
według obrządku przychodziła 
pora, by się odwrócić przodem ku 
Bogarodzicy na ołtarzu i 
przyklęknąć, ksiądz stał dalej z 
kadzielnicą w ręku struchlały i 
jednocześnie baczny. Czekał na 
chwilę, kiedy dziedzic i jego 
towarzysze dotrą w pobliże 
ołtarza do wyścielanych foteli. 
Jednocześnie myślał: 
"Jak tu usiędą bliżej ołtarza, 
to ich Matka Boska oświeci. 
Uciszą się, bo to przecież nie 
majdan, a świątynia Pańska." 
Toteż gdy za chwilę Tarnowski 
wraz ze szlachtą usiadł wreszcie 
na ławach kolatorskich, ksiądz 
odetchnął. Widział wprawdzie 
przed sobą całkiem pijaną, 
półprzytomną twarz dziedzica, 
ale i to go w tej chwili 
pocieszyło. 
"Pora mi kończyć nabożeństwo, 
ale przeciągnę pacierz, to da 
Bóg, uśnie mi dziedzic, jak to u 
niego bywa po nadmiernym 
napitku." 
Tak się stało, jak pleban 
przewidywał. Tarnowski niebawem 
opuścił zaczerwienioną twarz ku 
piersiom, przymknął oczy i 
zaczął sapać. Ksiądz poszedł 
teraz z kropidłem przez kościół. 
Dłużej przystanął przed ławami 
kolatorskimi i nieco hojniej 
machał tu kropidłem. 
Nieopatrznie to jednak robił, 
bo kilka zimnych kropel padło na 
zapuchnięte powieki 
Tarnowskiego. 
Szlachcic ocknął się i 
zatoczył błędnymi oczyma. 
- Co to? 
- Ksiądz jegomość błogosławi 
święconą wodą, bo kończą się 
nieszpory - szepnął jeden z 
kompanionów. 
- Kończą się? Przecież dopiero 
zaczęte. I co tu tak ciemno, 
świec na ołtarzach nie widzę? 
- Dajże, waszmość, spokój! 
Świecą się i wcale niemizernie. 
Ksiądz już przyklęknął przed 
tabernaculum i za chwilę szedł 
ku zakrystii. Tłum poruszył się 
w kościele, nastąpiło powszechne 
chrząkanie i zaczęto wysuwać się 
z kościoła. 
Tarnowski wybałuszył oczy. 
- Gdzie pleban? Nie ma klechy 
przy ołtarzu? 
Zanim spostrzegli się jego 
sąsiedzi, zerwał się z ławy i 
zataczając się pobiegł do 
zakrystii. Ksiądz już bez kapy, 
w komży, na widok wchodzącego 
dziedzica podskoczył ku progowi. 
Zanim zdążył wypowiedzieć jedno 
słowo, posłyszał wściekły głos 
Tarnowskiego: 
- Cóż ty, psiawiaro jedna, 
pana swojego nie słuchasz? 
Kazałem czekać z nieszporami, 
czy nie kazałem? 
- Kazał wasza miłość, więc 
czekałem aż ku zachodowi słońca. 
- Do północy trzeba ci było 
poczekać, jeśli taka pańska 
wola. Czyj to kościół, już 
zapomniałeś? Tyś go postawił czy 
ja, do kaduka? 
- Wasza miłość wiele pomógł w 
budowie. Bóg tego waszmości nie 
zapomni. 
- A ty zapominasz. U pana 
swojego siedzisz, żresz i 
pijesz, a potem brak ci dla 
niego szacunku! Komuż tu 
pierwszeństwo modlić się do Pana 
Boga, mnie czy chamom, nie 
wiesz. Boś ty sam, klecho, z 
chłopstwa wyszedł, więc ci ku 
niemu pilno! 
Schwycił wystraszonego plebana 
za rękaw i wywlókł go na dwór, 
poza zakrystię. 
Mroczno tu było i ludzi 
znajdowało się niewiele, bo 
tylko kilka bab oczekujących na 
księdza i Sebastian ze swoimi. 
Na widok dziedzica 
potrząsającego plebanem i 
podchmielonej szlachty, która 
już też wyległa poza mury 
kościoła, grupa chłopek cofnęła 
się w bok ku murom. 
- Uciekajmy stąd, tatulu - 
Tereska szarpnęła ojca za 
kapotę. - Dziedzic, gdy się 
popije, to straszny. 
- Cicho siedź! Po co się 
strachać zawczasu. - Chłop stał 
przy murze kościelnym i patrzył 
uważnie przed siebie. 
Tarnowski trzymał skulonego 
księżula za kołnierz i 
wrzeszczał: 
- Gdzie moja czeladź? Gdzie 
woźnice? Ku mnie, klechę kijami 
wyłoić! 
- Dajże, waszmość, spokój, na 
miły Bóg! - krzyknął któryś ze 
szlachty. - W czubie wszyscy 
mamy, dajże waszmość... 
- Ksiądz na nas nie czekał. Za 
nic ma panów braci... - bełkotał 
pijanica. 
Służba Tarnowskiego, 
posłyszawszy wezwanie dziedzica, 
nie kwapiła się do wykonania 
rozkazu. Jeden przez drugiego 
krył się w ciemności w nadziei, 
że dziedzic ochłonie i przejdzie 
mu pasja. Pleban zawstydzony 
przed parafianami uchylał ramię 
spod garści pańskiej i mówił 
proszącym głosem: 
- Wasza miłość pijany, na 
miłość boską, idźcie stąd, 
panie! Ludzie patrzą... 
- Jeszcze mi się sprzeciwiasz? 
Krew mu do łba uderzyła, 
zamroczyło go całkiem i nagle 
zamachnął się pięścią ponad 
głową plebana. 
Ksiądz wyrwał mu się z rąk i 
już na nic nie bacząc puścił się 
pędem ku zagajnikowi, rosnącemu 
tuż za kościołem. 
Zanim pleban dopadł krzewów, 
pijanica był przy nim. 
- Stój, psia duszo, bo cię 
przyszpilę do ziemi! - ryknął 
nieludzkim głosem i pchnął przed 
siebie rapierem. 
- Panno Najświętsza, ratuj! - 
jęknął ksiądz upadając w 
chwasty. 
- Jezus Maria! - rozległ się 
krzyk pod drzewami i wszystkie 
przerażone chłopki puściły się 
pędem poza kościół, ku drodze. 
Jeden Sebastian dobiegł do 
księdza, w chwili gdy 
nieprzytomny szlachcic wyciągnął 
ostrze z pokrwawionej sutanny. 
- Co wasza miłość robi? 
Jezusie Nazareński! Ludzie na 
pomoc, ksiądz umiera. 
Ten rozdzierający okrzyk 
trafił do świadomości pijanego. 
Tarnowski jakby skamieniał. 
- Ksiądz umiera? - szepnął. - 
Mój pleban? Co ty pleciesz, 
człowieku! 
Sebastian rozpinał pośpiesznie 
sutannę, już czuł pod palcami 
ciepłe strużki krwi, spływające 
po owłosionej piersi plebana. 
Krew była coraz cieplejsza, ale 
ksiądz już tylko chwytał jak 
ryba powietrze i wydawał 
ostatnie tchnienie. 
- Umiera. Boże święty! - 
szepnął Sebastian. 
Przypadła do konającego 
szlachta, nadbiegł wystraszony 
kościelny. Tarnowski stał nad 
ofiarą cały w potach, 
dygotający. 
- Nie żyje? w imię Ojca i 
Syna... 
Widok nadbiegającego organisty 
znów poplątał mu rozum: 
- Dokąd biegniesz? Ksiądz 
umiera, rozumiesz? 
- Jezu Chryste! Kara boska na 
waszą miłość... 
- Wywłoko jedna, nie widzisz, 
że ksiądz umiera pod kościołem 
bez żadnej boskiej pociechy? Za 
mną, do zakrystii! 
Trzepnął w kark organistę i 
pędził ku drzwiom kościoła. 
- Dawaj komżę i stułę! 
- Co? Jak? Wielmożny panie! 
- Dawaj, powiadam! I ty pana 
swojego nie słuchasz? 
- Słucham waszej miłości. 
Podawał szybko komżę, biret i 
stułę. Tarnowski nadział to 
wszystko na siebie. 
- Dzwoń przede mną! 
Blady jak trup kościelny 
wyszedł przodem z zakrystii. 
Gdyby nawet nie poruszał w tej 
chwili dzwonkiem, i tak by 
słychać było dzwonienie, bo ręce 
kościelnego dygotały jak strzępy 
płótna. 
Tarnowski w bieli, w 
przykrótkiej komży, z poplątaną 
stułą na piersiach szedł 
majestatycznie ku trupowi. Na 
widok ponurego widowiska 
gromadka ludzi, niepewna, do 
czego jeszcze zdolny jest 
pijanica, odstępowała w bok od 
ofiary. Nawet Sebastian 
zobaczywszy potężny korpus 
dziedzica w bieli, ze stułą, 
przeżegnał się jak przed zjawą i 
cofał ku kościelnemu murowi. 
Wszyscy patrzyli, co będzie. 
Tarnowski klęknął nad zwłokami, 
wzniósł ręce ku górze i z miną 
błazna mówił: 
- ||In nomine Patris et Filii, 
et Spiritus |Sancti... 
Szlachta przyklękła, poszli za 
nią ludzie z czeladzi i 
organista. Gięły się nogi pod 
Tereską i dygotającym Jędrzejem, 
ale Sebastian uchwycił oboje za 
ręce i szepnął: 
- Uchodźmy stąd, to modlitwa 
diabła! 
Cofnęli się i chyłkiem umykali 
ku drodze. Z dala dobiegał ich 
uszu potężny głos pijanego 
dziedzica i płacz kościelnego. 
Tereska chlipała, Jędrzej ciapał 
w milczeniu butami w błocie, a 
Sebastian powtarzał w myśli 
jedno zdanie: 
"O Boże miłosierny, jak 
straszna jest pańska samowola, 
Królu Niebieski!" 
Rozdział XXIII 
W stolicy narastało coraz 
większe podniecenie. Wzmożony 
ruch ludzi wojskowych w mieście 
budził niepokój zarówno wśród 
mieszczaństwa, jak i w pałacach 
magnackich i dworach pańskich 
pod Warszawą. Wyjazd króla do 
Lwowa, o czym już tutaj 
wiedziano, był oceniany jako 
próba wywołania wojny. Wrzały od 
plotek, od sporów i debat 
politycznych pańskie rezydencje, 
a już w winiarniach 
staromiejskich i w zajazdach 
niekiedy za łby się wodzono. Kto 
był związany z klamką pańską, 
biadał nad samowolą królewską, 
kto zaś nie był pańskim 
chlebojedzcą, stawał za 
monarchą. Miał więc Władysław IV 
za sobą wszystkich ludzi 
wojskowych, szlachtę brukową 
skoligaconą z mieszczaństwem, 
ziemiaństwo uboższe po wsiach 
żyjące z własnej substancji, a 
nadto rzemieślników i pospólstwo 
miejskie, które choć z natury 
spokojne, nie lubiące wojny, 
miało jednak teraz więcej 
zarobków związanych z wojskowymi 
potrzebami, a poza tym widziało 
w królu silnego człowieka, nie 
chcącego ulec magnatom. Szły 
teraz zamówienia dla gwardii 
królewskiej, więc wielu mistrzów 
cechowych, a nawet pokątnych 
partaczy, szewców, kurdybaników 
i siodlarzy robiło niezłe 
interesy. A na dodatek był to 
czas, kiedy w zasadzie 
rzemieślnikom i kupcom miejskim 
pomniejszały się dochody, bo 
zubożałe uciemiężone przez 
szlachtę chłopstwo coraz 
rzadziej pojawiało się w mieście 
po zakupy. Nawet bogatsi kmiecie 
woleli korzystać z usług 
wiejskich i podmiejskich nie 
należących do cechu łataczy, bo 
nie stać ich było na zakupienie 
solidniejszego sprzętu czy 
odzienia w mieście. 
Teraz jednak od kilku tygodni 
wzmógł się ruch we wszystkich 
warsztatach i wraz z 
zamówieniami królewskimi otucha 
wstępowała do każdego domu 
mieszczańskiego. 
W tych stołecznych nastrojach 
było mimo wszystko wiele objawów 
niepokoju. Więcej zarabiano, ale 
widmo wojny z olbrzymią potęgą 
turecką mąciło sen lękliwym 
mieszczanom. Przy tym plotki 
urastały do niebywałej potęgi. 
Mówiono na przykład, że grozi 
ojczyźnie nie tylko wojna na 
Wschodzie, ale że i w Warszawie 
mają się dziać niebawem 
niesłychane rzeczy. 
- Król z wojskiem obstawi 
stolicę i będzie druga noc 
świętego Bartłomieja, jak to 
było we Francji, 
- Pod armatami pana 
Arciszewskiego ma obradować sejm 
na jesieni. Już nawet sypią wały 
poza miastem. 
Za wolą biskupów padały z 
kazalnic biadania i przestrogi. 
Wzywano tłumy do modlitwy, by 
wybłagać u Opatrzności zmianę 
woli królewskiej i opamiętanie 
się monarchy. Niektórzy 
kaznodzieje przypominali przy 
okazji wiernym, że król, choć od 
roku w jakiej takiej zgodzie z 
Ojcem świętym, to przecież przez 
wiele lat nie szanował woli 
papieża, a nawet, co wielu ludzi 
pamiętało, więził przez pewien 
czas nuncjusza papieskiego 
uparłszy się wbrew jego woli 
postawić kolumnę króla Zygmunta 
właśnie na gruncie klasztornym, 
jakby to już innego placu pod 
cokół nie było w mieście. 
Wszystkie te wiadomości i 
plotki docierały do mieszkania 
sławetnego Timy. Stary ludwisarz 
za wojną nie był, choć sprzyjał 
polityce króla dążącego do 
większej władzy. Nie podobały mu 
się zwłaszcza narastające w 
kraju skłócenia. 
"Gdyby król jegomość - myślał 
Tima - przygiął nieco panów i 
uchwycił władzę, a przy tym 
pobił choćby Tatarów, to miastom 
byłoby lżej. Jeśli stanie się 
odwrotnie i panowie króla 
przygną, to, nie daj Boże, zły 
czas na nas mieszczan." 
Roztropny mieszczanin 
rozumiał, że sprawy polityczne 
wiązały się ściśle z jego 
osobistymi troskami i 
nadziejami. W poprzednich latach 
nie najlepiej wiodło się 
giserowi. Dochody z ludwisarni 
spadały, bo nie było zamówień na 
potrzeby wiejskie, a dzwon tylko 
z rzadka trafiał się do odlewu. 
Teraz zaś przygotowanie sprzętu 
artyleryjskiego, a zwłaszcza 
małych działek przenośnych, 
wzmogło ruch w warsztatach i 
wielki grosz powinien z tego 
napłynąć. Cóż, kiedy pan armatny 
nie mógł wydrzeć pełnej kwarty 
od szlachty, więc na razie mało 
co płacił, ratując się 
zasiłkami, jakie król jegomość 
dawał arsenałowi. Giser był 
między młotem a kowadłem. Trzeba 
było albo się wyrzec robót z 
arsenału, albo ufając uczciwości 
pana Arciszewskiego dawać 
kredyt. Tima poszedł na to 
drugie i wspierał się pożyczkami 
warszawskich bankierów, płacąc 
za nie sowite procenty. Między 
innymi siedział w kieszeni 
sławetnego Dzianota, w duchu mu 
zazdroszcząc. 
- Taki to niewiele robi, a 
bogaci swoją szkatułę. Im 
bardziej chudną zyski kupcom, to 
jemu w to graj, wszyscy po 
pożyczki doń lecą. 
Kupcom bowiem, jak to dobrze 
wiedział giser Tima schudły, 
dochody, odkąd, lat temu kilka, 
za wolą sejmu kazano im przysiąc 
na krucyfiks, że więcej zysku 
jak kilka procent od sta nie 
pociągną na towarach. Większość 
zasiedziałych i szanujących się 
rodzin kupieckich była 
bogobojna, więc trzymała się 
przysięgi, za to pokątni lada 
jacy przekupnie łamali 
przyrzeczenie. A lichwiarze? 
Każdy z nich dawał dukaty pod 
zastaw z zyskiem, jaki popadło, 
niepomiernie wysokim. 
Co dnia przy wieczerzy 
spożywanej wespół z całą rodziną 
miewał teraz sławetny Tima minę 
niewesołą, wciąż zatroskany 
swoimi kłopotami. A tu jeszcze 
trzeba było dodawać otuchy 
swojej jejmości, nad wyraz teraz 
podnieconej. 
- Słyszałeś, co gadają na 
mieście? Uszy puchną i serce 
staje. 
- Nic takiego się nie dzieje, 
cóżeś znowu słyszała? 
- Ty to jakbyś nie po ziemi 
chodził. Wojna ma być, i to w 
samej stolicy. Kramarze już 
chowają swoje towary po 
piwnicach i niewiele jest na 
straganach. Mają przyjść 
straszne czasy. 
- E, tam! 
- Nigdy nie posłuchasz z uwagą 
tego, co mówi żona. Jakby to ja 
ślepa była lub bzdury 
powtarzała. 
- Ależ słucham, moja kochana. 
- Wały sypią poza murami 
miasta. Każdy mówi, że król chce 
odbyć sejm w polu obstawiony 
przez wojsko i armaty. 
Uśmiechnął się gorzko giser i 
łyknąwszy wina, by jadło 
gładziej poszło, odpowiedział: 
- Ludzkie języki wszystko 
przekręcą. Pytałem się o te 
wały. Niejaki Zaremba ma dom 
stawiać okazały i starym 
zwyczajem okopuje miejsce pod 
budowę. 
- Ty wierzysz w to, ja w 
tamto. Tak czy inaczej, wszyscy 
mówią o wojnie. Cała szlachta ma 
niebawem ruszyć na ziemie 
wschodnie. 
Gdy padało słowo wojna, córka 
Timów siedząca zazwyczaj w 
milczeniu bladła na twarzy. 
- Anielciu, czemu nie jesz? - 
pytała zaniepokojona matka. 
- Nie głodnam. 
- Jedz, bo mi wychudniesz na 
szczapę. Chodziłam dziś rano z 
Dzianotową po kramach, to wciąż 
jedno mówiła: "Co się to dzieje, 
moja kochana, z twoją Anielcią, 
biała jak mniszka z klasztoru." 
- Niech się kim innym zajmuje, 
a nie moją osobą. Sama gruba jak 
beczka, to myśli, że w tłustości 
największe szczęście. 
- Co matka mówi, to nigdy dla 
ciebie nie ważne - gderała 
Timowa. - Na Dzianotową mi nie 
gadaj, bo ona ci najżyczliwsza 
pod słońcem. Zresztą nie tylko 
ona, bo i stary, i młody Dzianot 
mają dla ciebie wiele serca. 
Przy ostatnich słowach 
spojrzała na córkę uważnie. 
Panna zacisnęła usta i 
popatrzyła przed siebie złym 
wzrokiem. Ten błysk oka nie 
uszedł także uwadze ojca. Nie 
mieszając się jednak do rozmowy, 
uważnie nadstawiał ucha, 
wiedząc, do czego żona zmierza. 
A Timowa znowu mówiła: 
- Za młoda jesteś, by umieć 
wszystko ocenić. Drugiej tak 
życzliwej rodziny jak 
Dzianotowie nie mamy w całej 
Warszawie. 
Panna nie wytrzymała. 
- A matula co wieczór o tych 
złotnikach, jakby już innych 
ludzi na świecie nie było. Że 
dukaty umieją liczyć, to wiem, 
ale mi na nie wcale nie idzie 
ochota. 
- Święty Boże! Co ty znowu? 
Każdy mieszczanin żyje z 
pieniądza. Bez pieniądza ani 
życia przystojnego nie masz, ani 
ludzkiego szacunku, zwłaszcza u 
nas, u mieszczan. 
- Nie wszystko w życiu można 
mieć za pieniądze - 
odpowiedziała dziewczyna bliska 
płaczu. 
Już miała Timowa krzyknąć w 
pierwszym odruchu, że "wszystko 
daje pieniądz", ale pomiarkowała 
się, że w istocie przeczyłaby 
sama sobie. Nie miała i ona w 
sobie bałwochwalczego kultu 
pieniądza, znała tylko jego 
potęgę. Sama zresztą wyszła 
przed laty za ubogiego, nie tak 
jak dziś zasobnego, gisera Timę. 
Wtedy zaczynał dopiero prowadzić 
samodzielny warsztat i nawet ta 
czupurna córka urodziła się 
przecie nie w tej kamieniczce, 
lecz w wynajętych ciupkach na 
Piwnej. Pamiętała jednak Timowa 
po dziś dzień, co to znaczy 
niedostatek, liche pomieszkanie, 
praca własnych rąk koło domu, 
bez posługi, bez niczyjej 
pomocy. Ale właśnie dlatego 
chciała dla swojego ukochanego 
dziecka jak najspokojniejszej i 
dostatniej przyszłości. 
Nie od dziś zauważyła, że ile 
razy padnie w domu nazwisko 
Dzianota, to od pewnego czasu 
iskrzą się córce złowrogo oczy i 
staje jakby gotowa do buntu. 
Pamiętała też, że przed kilku 
miesiącami tego nie było. 
Przeciwnie, ciekawiła wtedy 
córkę każda plotka o rodzinie 
bankiera i nie drażniły jej 
wcale wizyty młodego Dzianota. 
Bywał i teraz w ich domu, ale 
ileż trzeba było matczynej uwagi 
i czujności, by Aniela nie 
wyrwała się z jakimś 
nieopatrznym słowem i nie 
zraziła młodego mieszczanina 
zimnym zachowaniem. Kobieca 
intuicja tłumaczyła matce jasno 
przyczynę tego stanu, bo 
wystarczyło przypomnieć sobie, 
jakim to wzrokiem patrzyła 
Aniela na młodego Opackiego, 
choćby na festynie u 
Ossolińskich. Jak nadstawiała 
ucha, gdy się tu czasem 
wspomniało nawet nie o nim, ale 
choćby o jego opiekunie, 
Arciszewskim. 
"Jeśli i dziś jadło jej nie 
idzie - rozważała w tej chwili - 
to dlatego, że o tym mówi, a o 
tamtym myśli. Przez te dwa 
miesiące, na jakie ów szlachcic 
znikł z Warszawy, to ona nosa z 
domu wystawić nie chce, niczym 
się nie interesuje, nawet nie 
namówisz jej, by włożyła jakieś 
zdobniejsze suknie." 
Narzekała na dziewczęcą 
naiwność córki, ale nierzadko w 
duchu jej broniła. "Każdy stary 
chciałby - myślała - by dziecko 
miało jego rozwagę, a Pan Bóg 
inaczej wszystko urządził." Że 
jednak dziś właśnie trajkotała 
na Rynku z Dzianotową o 
przyszłości swojej córki i nie 
widziała dla niej innego 
szczęścia jak pójście za mąż za 
młodego Dzianota, więc jeszcze 
nie rezygnowała z dalszej na ten 
temat rozmowy. 
- Mówiłam o Dzianotowej 
dlatego, bo zdawało mi się, że 
chciała mnie wybadać... 
Córka zzieleniała po tych 
słowach, co widząc Tima uznał za 
stosowne wtrącić się do rozmowy. 
- Jak to wybadać? Nie 
rozumiem. 
- No proste. Chce wiedzieć, 
czy Anielka naprawdę życzliwa 
jej synowi, bo pora mu się 
oświadczyć. 
Zanim ojciec zdążył coś 
odpowiedzieć, dziewczyna 
krzyknęła: 
- Ja za pana Dzianota? Nigdy, 
matulu, nigdy! 
Zerwała się od stołu i nawet 
nie dygnąwszy, jak to miała w 
zwyczaju, uciekła z izby. 
- No i tyle mądrego narobiłaś 
- bąknął Tima. 
- Ja narobiłam? To ty nie 
umiesz się obchodzić z własnym 
dzieckiem. Najwyższy czas z nią 
pomówić. Odkąd nawinął się na 
nasze nieszczęście ten urodzony 
nicpoń, ona nie je i nie śpi, a 
gdy mowa o Dzianocie, 
zielenieje. 
- Nie nicpoń znowu. Opacki 
człowiek zacny, choć tam podobno 
niebogaty. Pan armatny nie ma 
słów zachwytu dla tego młodego 
człowieka. 
- Ale nie pan armatny ma córkę 
na wydaniu, tylko my oboje. W 
tym rzecz. Jeśli tak dalej 
pójdzie, zrazimy sobie całkiem 
Dzianotów. No więc mów, co o tym 
wszystkim myślisz? 
- Opacki szlachcic, człowiek 
urodzony. 
- O tym wiem. Ale wielu jest 
takich urodzonych, co majątki 
przehulawszy szukają posagu w 
mieście. Już i Dzianotowa 
słyszała, że owi Opaccy tylko 
pół wsi mają i dwóch poddanych. 
Stary wszystko przez gąsior 
puścił, 
- To prawda, moja kochana, 
bogaty on nie jest - przytaknął 
Tima wiedząc, że niczym żony tak 
nie pozyska jak przyznawaniem 
racji. Gdyby zaś we wszystkim 
oponował jejmości, do niczego by 
w rozmowie nie doszedł. 
- I hulaka! Jaki ojciec, taki 
syn. Pamiętasz, jak się spił na 
weselu u Ossolińskich? Nawet na 
drugi dzień nie pokazał się na 
pokojach! 
- O tym inaczej mi mówił pan 
Arciszewski. Opacki dostał odeń 
ważne zlecenie i dlatego musiał 
umknąć z pałacu. Wcale nie miał 
w czubie, moja droga. 
Teraz jejmość ściągnęła brwi i 
spojrzała badawczo na męża. 
- Cóż ty go tak bronisz? 
Lepiej byłoby, gdybyś jej z 
głowy wybijał. 
- Wybijanie nic tu nie pomoże, 
a nawet podziała przeciwnie. 
Owoc zakazany o wiele łakomszy. 
Pan Tima wstał, uśmiechnął się 
dobrotliwie do żony, pogładził 
ją po włosach i powiedział: 
- A powiedzże mi, moja 
kochana, dlaczegoś ty za mnie 
wyszła, choć ci też z głowy 
wybijano? Zalecał się do ciebie 
sławetny kurdybanik, co już 
własny kram miał pod ratuszem, a 
ja nawet mistrzem wtedy nie 
byłem? 
- I przystojniejszy był od 
ciebie, nie taki krępy - 
potwierdziła giserowa z dumą i z 
odmłodzonym blaskiem w oczach. 
- Tym lepiej. Dlaczegóż więc, 
moja droga, wolałaś czeladnika 
ludwisarskiego? Hę? 
- Czy ja wiem? Głupia byłam - 
przekomarzała się z zalotnym 
uśmiechem na twarzy. 
- Chyba nie taka znowu głupia, 
moja Agnieszko, bo cię za taką 
nie mam. Kurdybanik do niczego 
wielkiego w życiu nie doszedł i 
zdrowia przy tym nie miał, świeć 
Panie Boże nad jego duszą. 
- Bo chory był. 
- Chorość miał rzeczywiście 
dolegliwą, skoro jej w łaźniach 
nabył. 
Pani Timowa spojrzała w siwe 
oczy męża nieco zgorszona. Po 
cóż w takiej chwili przypomina 
te rzeczy. Wiadomo, w łaźniach 
miejskich zgorszenie wielkie. 
Pełno tam wyuzdanych małp, 
napastujących co bogatszego 
szlachcica czy mieszczanina. 
- Cóż to wszystko ma wspólnego 
z panem Dzianotem! Nie rozumiem. 
- Bo taki on bez skazy nie 
jest, jak ty myślisz. I wypić 
lubi, i łaźni też nie ominie. 
- Nie wierzę! - zaprzeczyła 
pani Timowa nieco się jednak 
zawahawszy. - Tak czy inaczej, 
jeden to z zacniejszych 
mieszczan warszawskich i 
dziewczynie będzie przy nim 
dobrze. Teraz czas burzliwy, o 
wojnie wszędzie mówią, i to tak 
strasznej, jakiej Korona Polska 
nie widziała. Z mieszczaninem, 
sam wiesz, życie spokojne, a ze 
szlachcicem, i to wojennym, z 
arsenału, może być wielkie 
zmartwienie. Pójdzie ci taki na 
wojnę, przepadnie na długi czas 
w zawierusze, lub, nie daj Boże, 
głową czy kalectwem przypłaci. 
Przeczucie matki mi mówi, że 
należy strzec mojego dziecka 
przed panem Opackim, choćby był 
pełen samych cnót, jak ty 
mówisz. 
W duchu i mąż podzielał te 
same wątpliwości co żona. Nie 
znajdując w tej chwili 
argumentu, uciekł się do 
Opatrzności. 
- Los każdego w ręku Boga. 
Wielu ze szlachty dożywa 
późniejszego wieku niż 
mieszczanie. 
- Ale na los sam człowiek musi 
wpływać - popatrzyła zwycięsko 
na twarz męża i ruszyła z 
najwalniejszym, jak jej się 
wydawało, argumentem. - Poza 
wszystkim, o jednym trzeba nam 
myśleć. Siedzisz od pewnego 
czasu w kieszeni starego 
Dzianota, więc nie wolno ich 
zrażać i odpychać ich syna od 
naszej córki. 
Tima popatrzył na żonę z 
wyrzutem. 
- Ja tego nie rozumiem. Serce 
córki mam włączać do moich 
interesów? 
- Broń mnie, Panie Boże, przed 
takim posądzeniem. To nie ja o 
tym pomyślałam. Dzianotowa 
wspomniała. 
- Co wspomniała? Powiedzże 
wyraźnie! 
- Że podobno bankierowi wnet 
będzie potrzebny zwrot 
pieniędzy. Szlachta go teraz 
nagabuje o pożyczki i obiecuje 
wielkie procenta. 
- I ta lichwiara powiedziała 
to w związku z moim dzieckiem? 
Niesłychane! - krzyknął Tima. 
- Nie unoś się! Tak sobie 
wtrąciła mimo woli, a ty od razu 
w pasję. 
Ale Tima już wstał, 
poczerwieniał na twarzy. 
- Niedoczekanie ich, 
groszorobów! Wszystko w życiu 
chcą pieniędzmi załatwiać. Nie, 
moja droga, przechytrzyła ta 
wiedźma Dzianotowa. Giser Tima 
sroce spod ogona nie wyleciał. 
Com wziął, to oddam, jak tylko 
napłyną królewskie pieniądze, 
ale dzieckiem swoim nie myślę 
handlować. 
- Gdzie? Co? Opamiętaj się! O 
co ty mnie posądzasz? - giserowa 
patrzyła w twarz męża z 
narastającym lękiem. 
- Wara im od mojego dziecka! 
To, co powiedziałaś, wystarczy, 
by znienawidzić młodego 
złotnika. Teraz i ja rozumiem, 
co zraża do niego Anielkę. 
Pyszni się przed nią swoim 
bogactwem, a serca w nim ani za 
grosz. Ja też umiem liczyć i 
zarabiać dukaty, ale godności 
nie sprzedaję. 
Timowa widząc, że przeciągnęła 
strunę, umilkła. Znała swojego 
męża. Wiedziała, że choć z 
natury spokojny i opanowany, to 
gdy popadnie w pasję, staje się 
półprzytomny. Odczekała więc 
cierpliwie, póki się nie wygadał 
i nie wylał żółci, i dopiero 
wtedy, gdy już chodził po izbie 
nieco uspokojony, milczący, 
powiedziała z cicha: 
- I mnie to zabolało, ale 
musiałam ci powiedzieć. 
W tej chwili uchyliły się 
nagle drzwi i weszła blada, z 
podkrążonymi oczyma Aniela. 
Oboje starzy przerwali rozmowę. 
Ona zaś podeszła ku matce, 
zgięła przed nią kolana i 
zaczęła drżącym, ledwie żywym 
głosem: 
- Wszystko słyszałam, matulu! 
Taki jest pan Dzianot. Słodki tu 
w domu i nadskakujący pani 
matce, ale wszystko na pieniądze 
przelicza. Jeszcze się nie 
oświadczył, a już się o mnie 
wypytuje, ilem warta. Wiem, że 
nawet w arsenale dowiadywał się 
przez swoich ajentów, ile tam 
ojcu się należy i jak dalej 
pójdą zamówienia. Matulu, ja za 
żadne skarby nie chcę takiego 
człowieka. Nie chcę! Lepiej 
kamień u szyi, Boże jedyny! 
- Nieszczęście, nieszczęście! 
- szeptała giserowa. Już 
głaskała córkę po włosach, 
uciszała jej płacz kojącym 
dotknięciem matczynej dłoni. 
- Nie płacz, nikt ci tu 
krzywdy nie zrobi. Tak będzie, 
jak Pan Bóg zrządzi. 
- Bóg już zrządził, bośmy za 
jego wolą pojechały do 
Lublina... 
- W tym właśnie całe 
nieszczęście. 
- Nie mów tak, matulu. Dla 
mnie to największe szczęście. 
- Tak go miłujesz? 
- Jak on mnie, mateńko! 
- A o tym nie pomyślałaś, że i 
jego rodzina może się 
sprzeciwiać koligacji z 
mieszczką. 
- Myślałam, matulu. To właśnie 
sen mi odbiera i nie daje 
spokoju. Jedna pociecha w tym, 
że tam u nich matka podobno 
wielkiej zacności, świata poza 
synem nie widzi. 
Tima stał przy oknie i patrzył 
z miłością na córkę. Gdy 
posłyszał kojące słowa żony, 
rozlała mu się radość po sercu. 
"Taka ona jest zawsze, myślał, 
nagada i nakrzyczy, a serce, gdy 
potrzeba, jak wosk miękkie." 
Nie chcąc przedłużać 
kłopotliwej i rozrzewniającej 
chwili podszedł do córki i 
powiedział: 
- Idź już, Anielciu, do łóżka 
i śpij spokojnie. Nikt ci tu, 
ani ojciec, ani matka, 
najmniejszej krzywdy nie 
przyczyni. Czas wszystko 
rozwikła i wyjaśni. 
Gdy córka wyszła, oboje starzy 
jeszcze długo siedzieli 
naprzeciw dopalających się 
świec. Oboje doszli do jednego 
zdania, w którym pomieściła się 
troska o dziecko, szczęście 
córki i mieszczański interes. 
- Dzianota - mówił na ostatek 
Tima niejako w swoim i żony 
imieniu - trzeba nam nadal 
grzecznie traktować, z gościnną 
przystojnością, i o niczym nie 
mówić, póki się sprawy pożyczki 
nie uładzą. Jeśli chodzi o rękę 
Anielki, nadziei mu zbytniej nie 
robić, ale nie wyjawiać, że o 
innym myślimy. O młodym Opackim 
pogadam przy okazji z panem 
Arciszewskim. 
- Oby Bóg wszystko szczęśliwie 
urządził - westchnęła żona. 
Rozdział XXIV 
Sejmiki na jesieni tego roku 
odbywały się wśród niebywałej 
wrzawy i podniecenia. Za wolą 
panów możnych i senatorów 
wzywano do ratowania zagrożonej 
przez króla złotej wolności i 
dalej krakano o nocy świętego 
Bartłomieja, jaka może czekać 
posłów w Warszawie. W 
najdalszych powiatach wiedziano 
już o owych sypanych pod stolicą 
wałach, pod których ochroną miał 
rzekomo król jegomość wywrzeć 
swoją presję na całą zebraną 
szlachtę. Czytywano w kołach 
sejmikowych listy i instrukcje 
magnackie, z których 
najgłośniejszą było wezwanie 
Lubomirskiego, niemal wszędzie 
powtarzane, a streszczające się 
w kilku słowach. 
- Na sejmach wszystkiemu 
kontradikować, póki król 
zaciągów nie rozpuści i swojej 
gwardii nie zniesie. 
- Kontradikować w obronie 
naszych starych wolnościów - 
wołała tłuszcza szlachecka. - 
Jeśli król nas nie posłucha, 
zbrojnie wystąpić i zaciągi 
rozpędzić! 
Wielkopolanie za namową 
wojewody Opalińskiego nawet 
sejmu nie czekając zwołali pod 
broń kilka tysięcy szlachty, 
gotowej wypędzić roty królewskie 
stojące w Wielkopolsce na 
postoju. Dowództwo nad tą 
szlachecką watahą objął sam 
wojewoda poznański Krzysztof 
Opaliński. Teraz szczęśliwy, że 
dopiekł tym aktem królowi za 
niedawne odmówienie mu godności 
marszałka dworu królowej, syty 
zemsty podburzał szlachtę, bo 
niechże wie teraz król jegomość, 
jakiego wroga sobie zrobił z 
niedawnego posła wysłanego do 
Paryża po Marię Ludwikę. 
Gdy już jesień zerwała liście 
z drzew i zaczynały się 
przymrozki, zjeżdżali posłowie 
do Warszawy. Podążali tego roku 
na sejm nie w pojedynkę czy 
samotrzeć z pachołkami, ale 
całymi kupami, otoczeni ludźmi 
uzbrojonymi. Tuż pod Warszawą 
wypatrywali owych wałów i obozu 
dziesięciotysięcznego wojska, 
którym, jak mówiono, miał król 
obsadzić stolicę. Nic z tego 
zrazu nie widzieli, ale i to nie 
wzbudzało w nich ufności do 
dworu. Często nawet nie 
wjeżdżali prosto do miasta, 
polecając naprzód swoim ludziom 
wybadać, co się tam święci. 
Zresztą postoje przed miastem 
bywały u niektórych w zwyczaju, 
choćby z tej przyczyny, że wielu 
deputatów tu dopiero pozwalało 
swojej czeladzi przebrać się 
bogaciej i przywdziać 
dostatniejsze cholewy. Niejeden, 
grosza skąpiąc na obuwie dla 
swojej drużyny, ściągał pod 
miasto szewców miejskich i 
umawiał się z nimi o 
wypożyczenie kilkunastu czy 
kilkudziesięciu par obuwia dla 
służby, która, bywało, że w 
łapciach czy na bosaka podążała 
z daleka pod stolicę. 
Wbrew plotkom sejm zaczął się 
starym porządkiem, a więc mszą 
świętą z wezwaniem do Ducha 
Świętego i zebraniem w kole 
poselskim na zamku warszawskim, 
a nie na żadnym polu. 
Pośpiesznie załatwiono wybór 
marszałka w osobie pisarza 
żmudzkiego Mikołaja Stankiewicza 
i równie prędko dokonano rugów 
poselskich ku ogólnemu 
zdziwieniu, że wszystko idzie 
jak z płatka i nigdzie nie widać 
ani armat, ani królewskiego 
wojska. 
- Czekajcie! Jutro się 
zacznie, gdy staniemy wobec 
króla jegomości. Już tam wespół 
z kanclerzem coś chytrego 
wymyślił - mówiono czekając z 
wielką niecierpliwością na 
zebranie trzech stanów. 
Nazajutrz przed południem 
zeszli się posłowie w izbie 
sejmowej. Zasiedli na ławach 
wyścielonych czerwonym suknem 
już pewniejsi siebie niż 
onegdaj, gdy zjeżdżali do gospód 
w domach mieszczańskich i 
przewąchiwali miasto. Dokładnie 
z uderzeniem godziny dwunastej 
zaczęto wnosić bogato rzeźbione 
karła dla senatorów. 
- Iluż ich będzie - dziwili 
się posłowie - skoro ustawiają 
tak mało siedzeń? 
- Widać mało panów zjechało, 
bo się boją stanąć przed 
obliczem króla jegomości. Wolą, 
byśmy sami wzięli całe odium na 
siebie - powiedział ktoś z 
cicha. 
- Zjadą panowie! Dziś ich 
mało, bo nieskorzy oddawać 
królowi honory, skoro gardzi 
senatorami. 
Za chwilę pojawiła się we 
drzwiach zgrzybiała postać 
prymasa Łubieńskiego, za którym 
postępowało zaledwie siedmiu 
senatorów. Zrobił się szum w 
komnacie, ozwały się okrzyki i 
powitania, ale też zerwały się 
ironiczne śmiechy na widok 
szczupłej garstki braci 
starszej. 
Nie minęło pół godziny, gdy 
oznajmiono zbliżanie się króla. 
Wiódł go dziś nie marszałek 
dworu, ale sam Ossoliński, i on 
dziś stukał laską przed 
majestatem. 
Na widok wchodzącego 
Władysława IV podnieśli się 
senatorowie i posłowie ziemscy, 
ale nie padł ani jeden życzliwy 
okrzyk powitania. Władysław IV 
szedł ku tronowi w grobowym 
milczeniu sali, wśród tak 
zimnego chłodu, wiejącego od 
wszystkich twarzy, jakiego dotąd 
nie zaznał na żadnym sejmie. 
Stropiony tym chłodem patrzył 
w dywan i myślał: 
"To ci sami, co tak hucznie 
dawniej wiwatowali, gdym wracał 
spod Smoleńska czy z Moskwy." 
Gdy zasiadł na tronie w cieniu 
ciężkich karmazynowych draperii, 
Ossoliński dał znak laską, by 
zaczynano. Wystąpił z koła 
poselskiego marszałek Izby 
Stankiewicz i przywitał króla 
mową przydługą, w której kilka 
razy wspominał o nadziei, że 
król pocieszy Rzeczpospolitą 
stroskaną przygotowaniami do 
wojny tureckiej. 
Za wolą króla przemówił 
podkanclerzy Leszczyński. 
Podziękował szlachcie za 
szacunek oddany królowi i mimo 
że był królewskim ministrem, 
napomknął dość uszczypliwie o 
zamiarach Władysława podjętych 
bez zgody sejmu i senatu. 
Znowu wzniósł laskę marszałek 
Izby i wezwał posłów do 
ucałowania ręki królewskiej. 
Czytał po kolei nazwiska z 
rejestru, a każdy wywołany szedł 
ku tronowi i pochylał się do 
dłoni Władysława. Wielu z nich 
cmokało powietrze nad 
pierścionkiem królewskim, 
uchylając się od aktu powitania. 
Król siedział z opuszczonymi 
powiekami i liczył w pamięci 
krnąbrnych posłów. 
- Koryciński się uchylił, 
Zawisza umknął, to samo 
Obuchowicz, Chropowicki, Mikołaj 
Kossakowski, Orzelski, 
Ponętowski... 
Na ganku w loży królowej poseł 
Tiepolo, śledzący uważnie 
przebieg tej ceremonii, szepnął 
do Marii Ludwiki: 
- Najjaśniejsza pani, rękę 
królewską w powietrzu całują. 
Król tych słów nie posłyszał, 
ale i bez tego cierpiał w tej 
chwili katusze. 
Liczba judaszowych pocałunków 
rosła, gdy zaczęli podchodzić do 
tronu posłowie wielkopolscy 
wybrani na sejmikach za wolą 
wojewody Opalińskiego i 
stronnicy Lubomirskiego z ziem 
południowych. 
Obmierzłe były te obłudne 
hołdy, brała chęć temu i owemu 
uchylić ręki, ale król zaciął 
się i wytrzymał cmokania. 
Tego dnia skończyło się na 
ceremoniale powitalnym. Dopiero 
nazajutrz wszczęto gorętsze 
obrady. Stanął na stopniach 
tronu kanclerz Ossoliński i 
jeszcze nie otworzył ust, gdy 
padło z kątów sali kilka 
okrzyków. 
- Wylazł ten, co wolności 
gubi! 
- Czekajcie, co nam powie 
"Rycerz Niepokalanego Poczęcia"! 
- Mówże, Ossoliński, 
propozycję królewską, byle to 
nie była wojna! 
Po tych okrzykach ozwało się 
kilka rubasznych śmiechów jak 
też i nawoływań do ciszy. 
Ossoliński stał zimny i 
nieruchomy jak kamień. Odczekał, 
póki się nie uciszyło, i zaczął 
głosem nad podziw spokojnym. 
Oddał honory zebranej szlachcie, 
rzucił kilka zręcznych 
komplementów i powoli, z 
rozwagą, z troską o gładkość i 
dostojeństwo każdego słowa, 
mówił w coraz pełniejszej ciszy: 
- "Osadzili cni Polacy w 
polach otwartych swobodne 
królestwo, samej tylko miłości i 
jednostajnej między stanami 
ufności mieczem otoczane. 
Postawili pośrodku wysoką 
majestatu królewskiego 
strażnicę, aby z niej 
najodleglejsze burze 
upatrującego pana słyszeć mogli 
wczesne przestrogi. Opasali 
strażnicę gromem sędziwych 
senatorów, chcąc, żeby Izbę przy 
przestrogach pańskich, czego 
Rzeczypospolitej potrzeba, 
dojrzała, a nie porywcza na wsze 
strony dochodziła rada. Sami do 
wojennego przypasani oręża, 
mężną i odważną na się wzięli 
pracę chętnej i ochotnej 
publicznego bezpieczeństwa 
obrony. W tym postanowieniu trwa 
i trwać będzie, da Bóg, 
nieporuszona całość, sława i 
ozdoba miłej ojczyzny naszej, 
braterskim wielkich narodów do 
przodków naszych przystąpieniem 
posilona, nieśmiertelnymi 
królów, panów naszych, ale 
osobliwie jego królewskiej mości 
pana naszego miłościwego 
odważnymi dziełami, 
rozszerzeniem granic pomnożona." 
Mówił dalej, że boleje serce 
królewskie nad niesnaskami i 
plotkami uchybiającymi godności 
majestatu, jakie się szerzą 
wśród szlachty. Przypominał 
najazdy tatarskie na Polskę, 
hańbę wysyłanych dawniej 
haraczów dla hordy, owych 
plugawych upominków, o które się 
znów chan upomina, i tłumaczył 
królewską troskę o wzbogacenie 
ojczyzny. Powołał się na ligę z 
carem moskiewskim, która wiele 
może pomóc przy uciszaniu 
budziackiej i krymskiej hordy. 
- "Ów świątobliwy zamysł jego 
królewskiej mości wyszpeciło 
udanie, jakoby król przedsiębrać 
umyślił wojny zaczepne bez 
wiedzy Rzeczypospolitej, wojska 
cudzoziemskie w wnętrzności 
królestwa wprowadzać i zamierzał 
coś, czego o tak dobrotliwym 
panu usta wymówić nie mogą... 
Jakoż i teraz przykładem 
przeszłego sejmu w ręce to 
waszmościom król oddaje, 
ojcowsko żądając, abyście 
usunąwszy namiętności, wolnym i 
spokojnym sercem, z uważnym 
rozsądkiem w to wejrzeli, czego 
po waszmościach domaga się 
chwała Boża, swoboda dusz Bogu 
okupionych, z którego łaski 
miłej zaznajemy swobody... A 
ponieważ obrona i całość każdego 
państwa na dobrej i skutecznej 
buduje się radzie, nie opuszcza 
jego królewska mość dawnej 
swojej propozycji około 
zamykania obrad sejmowych, na 
którą, póki się waszmościowie 
nie zgodzą, chwiać się będą 
wszelkie postanowienia i 
Rzeczpospolita od sejmu do sejmu 
w odmęcie zostawać musi. A gdy 
nagle między sejmami na nią 
nastąpią niebezpieczeństwa, do 
czegóż by się rzucić, chciejcie 
zawczasu obmyśleć." 
Dotąd słuchano w milczeniu, 
teraz dopiero dał się słyszeć z 
głębi sali głośniejszy szept. 
- Do tego jedzie, by nasze 
wolności zahamować i tym samym 
gęby nam zamknąć. 
Nikt jednak nie podjął wrzawy, 
nawet skarcono krzykacza. Każdy 
nadal nadstawiał ucha, by biec 
za uroczystym słowem kanclerza, 
które nawet u jego wrogów było w 
cenie, i najbardziej zagorzali 
jego przeciwnicy dawali się 
porwać swadzie Ossolińskiego. 
Zresztą dzisiejszy kanclerz był 
to nie ten sam człowiek, jakiego 
pamiętano. Mówił w imieniu 
króla, ale raczej i jego, i 
siebie tłumaczył, niż nastawał 
na posłów. Wyparł się zamiarów 
wojny tureckiej i całą decyzję w 
sprawie zaciągów pozostawił 
sejmowi. Upominał się jeszcze o 
zaopatrzenie dworu królewskiego, 
żyjącego w troskach pieniężnych, 
o dobra stołowe, które znacznie 
zeszczuplały, zwłaszcza że 
jegomość pan wojewoda krakowski 
nie oddał żup solnych należnych 
królowi, choć to było przez 
poprzedni sejm nakazane. 
Wreszcie zakończył gorętszym 
wezwaniem do Izby. 
- Radźcie więc nad wszystkim, 
waszmościowie, dbając, by 
obopólna sława jego królewskiej 
mości w oczach całego świata aż 
do późnej potomności została 
niesplamiona. 
Wystąpienie Ossolińskiego 
udobruchało Izbę Poselską. 
Rozeszli się tego dnia 
uspokojeni, wyzbywszy się na 
razie chęci jątrzenia. Pito 
wieczorem pod wiechami w dobrych 
nastrojach. 

- Król niczego przeciw 
szlachcie nie zamierza - 
powtarzano, a nawet tu i ówdzie 
wznoszono okrzyki na cześć króla 
i królowej. 
Inaczej jednak mówiono w 
pańskich pałacach, gdzie 
popijali wojewodowie, biskupi i 
kasztelanowie wespół ze 
znaczniejszą szlachtą, 
dopuszczoną do stołów. 
Kasztelan gdański, mimo iż 
bardziej niż inni magnaci 
sprzyjający królowi, ocenił mowę 
kanclerza słowami, które w mig 
rozeszły się po mieście. 
- Dobrotliwa oliwa kanclerza. 
Myśli, że się po niej przez sejm 
prześlizgnie. 
- Słusznie mówi wasza miłość - 
potwierdził biskup Leszczyński. 
- Kanclerz chce sejm omotać, a 
tym baranom posłom niewiele 
potrzeba. 
- Musimy więc dać nową 
przestrogę deputatom, bo gotowi 
uwierzyć we wszystkie kłamstwa 
kanclerza - dopowiedział już 
zaperzony Opaliński. - 
Kontradikować, waszszmościowie, 
we wszystkim kontradikować, jak 
to słusznie zaleca pan 
Lubomirski. Trzeba nam króla i 
kanclerza przyprzeć do muru, 
oskarżyć wichrzycieli naszych 
swobód, a w najgorszym razie 
sejm zerwać. Sejm zerwać, bo to 
największe prawo szlacheckie! 
- I ja to mówię, chociem 
królewski minister - przytakiwał 
Leszczyński, jeszcze teraz 
wściekły, że się jego rywalowi 
Ossolińskiemu powiodło pozyskać 
Izbę. 
Rozesłano więc podżegaczy po 
mieście. Pościągano do pałaców 
bardziej wpływowych posłów na 
pijatyki, innych znów dworzanie 
magnatów poili na koszt panów w 
gospodach. Przed północą 
odmieniły się nastroje. Pijani 
deputaci wespół z watahami 
swoich popleczników i służby 
tłukli się po całym mieście 
wśród okrzyków przeciw królowi i 
Ossolińskiemu. 
- Będziem wszystkiemu 
kontradikować! Kontradikować! 
|Vivat |aurea |libertas! 
- Wiwat wolności szlacheckie, 
mospanowie! Bez nich nie ma 
miłej ojczyzny. 
W rezydencjach pańskich 
radzono dalej do późna w nocy, 
jak wzniecić jeszcze większe 
oburzenie przeciw królowi. 
Opalińskiemu przyszła do głowy 
nowa myśl. 
- Król jegomość liczy na pomoc 
Moskwy przeciw Turkom i to go 
zagrzewa do wojny, więc trzeba w 
tym przeszkodzić. Okupił się 
Moskwie ziemią Trubecką, więc 
niechże teraz piwa wypije. 
Trzeba nam wywlec na sejmie 
sprawę tych granic. 
- Racja! Racja! - zawołano. 
- Przypomnimy, że król bez 
naszej zgody oddał ziemię 
Trubecką za Hadziacz, i niechże 
się tłumaczy. Trzeba na jutro 
przygotować suplikę dla sierot 
trubeckich. 
Więc na drugi dzień zaczęła 
się w sejmie inna zabawa. 
Kontradikował dla przykładu 
pierwszy podkanclerzy 
Leszczyński. Rozpuścił 
wrzaskliwe gardło, oskarżając 
króla o zaciągi, roznamiętnił 
całą Izbę wołaniem, by król 
cudzoziemców wyrzucił z dworu. 
Wywołał, co zamierzył, wrzawę. 
Poderwał się z ławy kasztelan 
brzeziński Charlicki i krzyknął: 
- Wojny nam nie trza! Upominki 
posłać Tatarom i żołnierzy 
rozpędzić! 
Za nim pośpieszył Tarło, 
kasztelan przemyski: 
- Żółwiem nam być, cicho 
siedzieć i głowy pod obuch nie 
wystawiać! 
Teraz jeden po drugim podnosił 
się z ławy i wrzeszczał: 
- Gwardię królewską rozpuścić! 
- Żadnych podatków na 
żołnierza nie uchwalać! O stół 
królewski nie dbać, jeśli o nas 
nie dbają! 
- Protestujemy, waszmościowie, 
przeciw kanclerskim zamysłom! 
Protestujemy! 
Marszałek Stankiewicz bił 
laską w podłogę, wzywał do 
ciszy, ale któż by go w takiej 
chwili słuchał. 
Dalej wrzeszczeli. 
- Kanclerz wszystkiemu winien! 
- Kanclerza do porządku 
przywołać! Pod sąd sejmowy 
postawić! Brońmy się, panowie 
bracia, przed zgubą. Wiwat 
Rzeczpospolita! 
Ale znalazł się i 
roztropniejszy deputat z 
województwa sandomierskiego, 
który uderzył w ton całkiem 
inny: 
- Waszmościowie kochani, nie 
tylko krzykiem radźmy, ale i 
rozumem. Żadna ojczyzna bez 
żołnierza ostać się nie może, 
chyba gdybyśmy nie na ziemi, 
lecz u Pana Boga na zapiecku 
byli. Nie radzę ja żadnego 
pośpiechu ku temu, bo gdy 
odsłonimy granice, Tatary i 
bisurmańce na kark nam zjadą, a 
i Moskwa wtedy przeciw nam się 
zagrzeje. Nie daj Boże takiego 
nieszczęścia! 
- Drugi po Ossolińskim, co 
leje oliwę! - krzyknął 
Opaliński. - Powiedzże, ileś 
dukatów wziął za to od 
kanclerza? 
Sandomierszczanin sczerwieniał 
jak burak. Porwany pasją utracił 
wątek swojej oracji i 
odkrzyknął: 
- A ileś ty nabrał od chana 
czy tureckiego sułtana? 
- Dla Boga! Panowie bracia! Do 
kogo tak mówisz, łapserdaku? 
- Do ciebie, czauszu 
sułtański, co własnego króla nie 
szanujesz. 
Wzmógł się rumor i wrzawa. 
Jedni już rwali się do szabel, 
inni śmiechem rozładowywali 
sytuację. Jako tako zażegnano 
groźbę bijatyki. 
- Radźcie, panowie, a nie 
zaraz do burdy. Głos wolny 
każdemu - wołał marszałek 
Stankiewicz i wspomożony przez 
mniej zaczepnych próbował 
opanować salę. 
- Zdaliście mi, waszmościowie, 
laskę marszałkowską za zgodą 
wszystkich, więc dajcież, u 
licha, posłuch. Uciszcie się, 
panowie bracia! 
Opamiętali się i wtedy cała 
brać młodsza powzięła uchwałę. 
- Wysłać poselstwo na górę do 
króla z przestrogą, że do 
niczego nie przystąpimy, póki 
nieprawnie zaciągnięte wojsko 
królewskie nie będzie 
rozpuszczone. 
Zakrzyknięto jednogłośnie 
uchwałę i już zrywali się 
posłowie z ław, by wracać do 
swych kompanionów pod wiechy. 
Ale w tej właśnie chwili jeden z 
deputatów przy drzwiach stojący 
zawołał potężnym głosem do całej 
Izby: 
- Nie wychodzić! Czekać, 
waszmościowie! Pacholę idzie ku 
nam z supliką. 
- Kto? Co? - zaczęto wołać. 
- Patrzcie, oto pacholę 
książęce. To Jerzy Wigand 
Trubecki, potomek Giedyminów! 
- Sierota Trubecki! Słuchajmy 
go, waszmościowie! 
Wszedł mały chłopiec, w 
przykrótkim czerwonym żupaniku. 
Spojrzał na pusty tron, zawahał 
się, dokąd postąpić. 
- Daj swoją suplikę panu 
marszałkowi, temu z laską - 
poradził prowadzący go deputat. 
Małe chłopiątko, zastrachane i 
ogłupiałe, podeszło do marszałka 
i podało mu pismo. Jednocześnie 
chłopiec wyklepał wyuczone 
zdanie: 
- O sprawiedliwość błagam 
imieniem mojego książęcego rodu. 
Stankiewicz rozwinął papier i 
zaczął czytać na głos przydługą 
skargę Trubeckiego. Upominało 
się w niej małoletnie paniątko o 
swoje trzysta siedemdziesiąt 
wsi, oddane Moskwie po pokoju 
polanowskim w zamian za znacznie 
zresztą większe włości 
Hadziacza. Gdy padły słowa o 
łzach i o nędzy, w której żyje 
sierota Trubecki z panią matką, 
i o ich chęci powrotu do 
ojczystego gniazda, które nie 
może być pod moskiewskim 
panowaniem, zerwała się nowa 
burza. 
Jeszcze marszałek nie 
dokończył czytania supliki, gdy 
starodubowski poseł Kozłowski 
wskoczył zabłoconymi butami na 
czerwone sukno ławy i ryknął: 
- Nie czytać! Wystarczy! 
Żadnej propozycji królewskiej 
nie uchwalać, póki ta straszna 
krzywda nie będzie naprawiona. 
Wszystkiemu kontradikować do 
chwili, aż książę Trubecki nie 
wróci do swoich włości. Tych 
zaś, co ziemię Moskwie oddali, 
pod sąd postawić! 
Obecni na sali ministrowie 
królewscy tłumaczyli, że 
przecież sprawa owego 
"dokończenia granic" od dawna 
znana. Że po pokoju zawartym z 
carem Michałem w Polanowie król 
dla świętej zgody i trwałości 
sojuszu z Moskwą wymienił ziemię 
Trubecką na Hadziacką. 
Nie dali się przekonać i 
uciszyć. Posłowie czernihowscy, 
bracławscy wrzeszczeli za 
rozbrojeniem Rzeczypospolitej, a 
ci znów ze Smoleńska za 
uporządkowaniem sprawy 
trubeckiej. Stało się zadość 
hasłu kontradikować, bo teraz 
cała Izba była pełna sprzeciwu. 
Rozeszli się we wrzawie, by od 
następnego dnia schodzić się 
codziennie na takie same burdy, 
wszystkiemu przeczyć, niczego 
nie uchwalać. Dopiero w połowie 
listopada zaczęli się zjeżdżać 
na sejm wielcy panowie, bo do 
honoru pańskiego należało nie 
pospolitować się wśród posłów i 
tylko kilka dni siedzieć na 
sejmie. 
Między innymi zjechał z 
wielkim hukiem do Warszawy 
wielkopolski starosta generalny 
Bogusław Leszczyński i w czasie 
pierwszej swej bytności w Izbie 
wystąpił z niebywałą furią. 
Powtórzył wszystkie znane 
oskarżenia przeciw królowi, a 
dowiedziawszy się, że król chory 
i na razie na sejm nie może 
przybyć, zaczął wołać: 
- Jedno jest wyjście, proszę 
waszmościów, i nie wiem, po co 
tyle czasu tracicie. Skoro król 
jegomość sam podejmuje zaciągi, 
zbiera wojsko, puszcza Kozaków 
na morze, nie słucha ani 
młodszej, ani starszej braci i 
leżąc w łóżku nie dopuszcza do 
siebie narodu szlacheckiego, 
trzeba zacząć z nim stanowczo. 
Jedno jest wyjście, starodawnym 
zwyczajem odbyć |colloquium 
poufne, czyli bratnią rozmowę o 
królu, ale bez króla jegomości! 
Od razu zyskał popleczników. 
- Dobra rada. Niechaj będzie 
bratnia rozmowa. 
- Zwołać |colloquium i radzić. 
O królu radzić bez króla, w tym 
sęk. 
Zbledli w tej chwili oburzeni 
do żywego zwolennicy królewscy, 
mniej liczni na sali. Sama myśl 
zwołania tak zwanej bratniej 
rozmowy była haniebnym 
potępieniem króla. Zwoływano ją 
tylko za dawnych czasów, jedynie 
w chwili gdy cała szlachta i 
panowie chcieli ostatecznie 
upokorzyć majestat. Uchwały 
takiego zgromadzenia miały moc 
nawet bez zgody królewskiej. 
Było kilku, którzy próbowali 
przestrzec Izbę przed takim 
zamiarem, ale wrzawa zagłuszyła 
ich i nikt nie słyszał 
oponentów. Nad ławami unosił się 
jeden pospólny okrzyk: 
- Do króla na górę iść i dać 
ostateczną przestrogę. Jeśli nas 
choćby leżący w łóżku nie 
przyjmie, to zwołać bratnią 
rozmowę. 
- Do króla! Do króla! 
Już nikogo nie pytając pchali 
się ku drzwiom i szli tłumem po 
schodach i krużgankach aż pod 
drzwi królewskiej sypialni. 
Bardziej pyszałkowaci wepchali 
się ciżbą do komnaty, inni 
przystanęli w drzwiach i na 
korytarzu. W izbie było 
ciemnawo, bo opuszczono zasłony 
w oknach, by światło nie raziło 
chorego. 
Król leżał w łóżku mało 
widoczny pod uchylonymi 
firankami. Tuż obok wezgłowia 
królewskiego stał Ossoliński 
wyniosły jak posąg, z ręką 
wspartą na złoconych rzeźbach 
łoża. 
Na widok króla w białej 
koszuli z twarzą żółtą i 
cierpiącą deputaci nieco 
skonsternowani uciszyli się 
całkowicie. 
Stropiony marszałek koła 
poselskiego wysunął się 
niezgrabnie naprzód i zaczął 
cichym głosem: 
- Daruj nam, najjaśniejszy 
panie, że cię obłożnie chorego 
nachodzimy, ale wiedzie nas 
tutaj troska o miłą ojczyznę, o 
naszą Rzeczpospolitą. 
Władysław skinął dłonią. 
- Mów, z czym przychodzicie. 
Wyłożył marszałek pokrótce 
punkta propozycji sejmowej. 
- Prośbę ma Izba Poselska do 
waszej królewskiej mości, aby 
listy rozesłano na rozpuszczenie 
wojska, aby gwardia królewska 
umniejszona była, abyś Kozaków, 
wasza królewska, mość 
powstrzymał i nie używał do 
wojny i by buławę dać zacnemu 
panu Kalinowskiemu. 
Jak dotąd wszystko szło dość 
gładko marszałkowi, teraz 
dopiero głos mu zadrżał: 
- I by na ostatek wolno było 
sejmowi odbyć rozmowę bratnią w 
niebytności króla. 
Zrzuciwszy ten ciężar z serca 
odetchnął i patrzył w twarz 
króla. Władysław jak przed 
chwilą w czasie oracji 
marszałkowskiej tak i teraz miał 
opuszczone powieki. Milczał i 
nie otwierał oczu. Stankiewicz 
widział jednak, jak dolna 
szczęka króla skraca się i 
zaczynają drgać ścięgna na 
podgardlu chorego. Zdawało się w 
tej chwili, że albo król ku 
hańbie całego sejmu zemdleje z 
bólu, albo poderwie głowę i 
obrzuci deputatów wyzwiskami. 
Cisza w sypialni królewskiej nie 
trwała długo, ale mimo to 
zdawało się marszałkowi, że lada 
chwila ugną się pod nim nogi i 
omdleje nie ścierpiawszy 
królewskiego milczenia. 
Władysław IV otwarł oczy. 
- Niech kanclerz za króla 
odpowie. 
Ossoliński pochylił się do 
wezgłowia i z cicha zapytywał 
króla o wolę. Wystarczyło mu 
kilka słów informacji, bo już 
się odwrócił do stojącej ciżby i 
zaczął mówić: 
- Takie są słowa 
najjaśniejszego pana. Listy o 
rozpuszczeniu wojska już są 
rozesłane, a tak już zadość 
stało się pierwszej prośbie. O 
Kozakach król pomyśli i z 
hetmanem w tej sprawie się 
zniesie. Prawda to, że oni 
gotowali czajki, bo w paktach z 
Turczynem jest, by on nie 
trzymał z Tatarami budziackimi, 
a że w tym wykracza, zdało się 
go Kozakami postraszyć. Panu 
Kalinowskiemu król buławę polną, 
jak sejm to chce, oddaje. 
Gwardia królewska nie jest żadną 
konstytucją określona, więc król 
tak wiele jej będzie trzymał, 
ile potrzeba będzie wymagała. Na 
bratnią rozmowę król jegomość 
nie pozwala. 
Poza drzwiami, na krużganku, 
zaczęły się wśród szlachty 
szmery. Podsędek krakowski 
Mikołaj Kossakowski powiedział 
całkiem głośno: 
- Nie we wszystkim ustępuje 
król. Weźmy pakta konwenta i 
pójdźmy do prymasa. 
- Cicho! - skarcili go inni. - 
Nie tu sejm, ale na dole. 
Znów nastało kłopotliwe 
milczenie. Tym razem przerwał je 
Ossoliński: 
- Najjaśniejszy pan słabuje 
mocno. Niesposobny do dalszej 
rozmowy. 
Gdy wrócili do Izby 
Poselskiej, gdy rozsiedli się w 
ławach i nie mieli na oczach 
twarzy cierpiącego króla, na 
nowo rozwiązały się im języki. 
- Król sejmu nie słucha! 
- Łamie pakta konwenta! 
- Idźmy do prymasa! - 
wrzeszczał Kossakowski, za nim 
Koryciński, a potem 
wielkopolanie, posłowie z 
Krakowskiego, deputaci ze 
Żmudzi, Prus i Mazowsza. 
Spocony marszałek Stankiewicz 
bił laską o podłogę, nawoływał 
do porządku w obradach. Ale bez 
przyzwolenia głosu wyskoczył na 
środek koła Ponętowski, warchoł 
nad warchoły, i zawołał wielkim 
głosem: 
- Wziąć księgę praw, pakta 
konwenta, konstytucję |de |non 
|praestanda |oboedientia i 
stanąć przed arcybiskupem! 
Wezwać arcybiskupa na świadka 
zdrady królewskiej i odmówić 
królowi posłuszeństwa. Król 
krzywoprzysiężca! 
Zwolennicy króla, a wśród nich 
Pac, Szumski, Jabłonowski, 
Ostroróg, próbowali wpłynąć na 
opamiętanie się szlachty. 
Niejeden z nich właził też na 
ławę i wołał do roznamiętnionych 
posłów: 
- Na zmiłowanie boskie, 
spokój, panowie! Rozwagi, zimnej 
krwi potrzeba. Zapomnieliście o 
dawnej chwale króla, który nam 
tyle blasku przysporzył. 
- Z ławy zejść! Nie bronić 
krzywoprzysiężcy! Znieść się z 
arcybiskupem! ||Qui negat 
remedia procurat |interitim! 
- Rozpędzić hałastrę 
cudzoziemską! 
- Nie rozpędzić! Powiesić 
niecnotę posła Tiepolo i 
hrabiego Magni! Oni króla 
opętali. 
- Najmędrsza rzecz rokosz! 
Rokosz, panowie! 
Wyrywali z pochew szable, 
brzękały żelaza. 
- Kto się nie zgadza, 
rozsiekać! 
Nie było kogo siekać, bo 
stronnicy królewscy, będąc w 
małej liczbie, ucichli. W panów 
braci wstąpił rycerski animusz i 
chcieli pokazać siedzącym tu 
nielicznym magnatam, ile to siły 
i werwy jest w narodzie 
szlacheckim, jak bardzo mogą 
liczyć na swoich popleczników. 
Nie było kogo bić, więc trzeba 
było bodaj huku narobić. Kilku 
wskoczyło na parapety okien. 
- Udusimy się tutaj. Brak 
powietrza! 
Jedni rąbali czekanami w okna 
i poleciały zielone szyby. Wiatr 
wpadł przez wybite dziury, 
zrywał rozbite szkło i rzucał je 
pod cholewy i ławy. Inni, że to 
nagła ciżba zrobiła się we 
drzwiach, zaczęli rąbać 
czekanami w zawiasy i wołali: 
- Tylko pół drzwi psiekrwie 
dworaki rozwarły, byśmy się tu 
tłoczyć musieli. Wyważyć, 
panowie bracia! 
Bezradny Stankiewicz wznosił 
zrozpaczone ręce ku górze, rwał 
włosy i nawoływał: 
- Na miły Bóg, waszmościowie, 
król tam na górze chory. 
Opamiętajcie się, waszmościowie! 
Nikt wam nie neguje. Zgoda, 
zgoda, mości posłowie! Zamykam 
dzisiejsze koło. Do jutra, 
panowie bracia! 
- Do jutra - odkrzyknęli jedni 
z ulgą, że się kończy awantura, 
drudzy z nadzieją, że dopiero 
teraz na wolnym powietrzu można 
będzie hojnie wyładować animusz. 
Ów okrzyk "do jutra" uratował 
sejm od zerwania. Tłum 
roznamiętnionych deputatów 
wywalił się poza zamek i z 
wielką butą ruszył na miasto do 
gospód. 
Generał wielkopolski 
Leszczyński i wojewoda Opaliński 
wychodzili jedni z ostatnich z 
królewskiego dziedzińca. Tuż 
obok nich szedł młody Jerzy 
Lubomirski, niedawno mianowany 
przez króla starostą krakowskim. 
Gdy wsiadali do karet, 
Opaliński z szerokim uśmiechem 
na twarzy powiedział: 
- Wolność szlachecka po 
staremu górą. Byle tak dalej, 
waszmościowie. Dobra nauka dla 
króla jegomości, bo już za nic 
nas miał, polskich panów. 
Rozdział XXV 
Zaczęły się teraz burdy na 
mieście i na polach 
ujazdowskich. Cała Warszawa 
wrzała od huku, awantur i 
bijatyk i zdawało się, że lada 
dzień wybuchnie w stolicy wojna 
domowa. Chowali się już po swych 
kamieniczkach co bogatsi 
mieszczanie, pomni na to, że ile 
razy urodzonym panom do łba 
nawieje, to zawsze skrupi się na 
łykach. Nawet czeladź miejska, 
ubogie i bose pospólstwo, kryło 
się w swych piwnicznych 
pomieszkaniach, by nie wchodzić 
na oczy pijanej i rozjuszonej 
szlachcie. 
Karety senatorów zajeżdżały 
teraz to do pałacu 
arcybiskupiego, to na zamek do 
królowej, bo i ją namawiano, by 
ostrzegła króla przed grożącym 
mu rokoszem. Obiecywano przy tym 
Marii Ludwice, że jeśli nakłoni 
króla do całkowitych ustępstw, 
to sejm uchwali bogatą oprawę 
królowej, zwłaszcza że 
Rzeczpospolita zawsze była łatwa 
dla swoich królowych. 
Władysław leżał nadal obłożnie 
chory w łóżku, złamany 
dolegliwościami, które zgryzota 
i żal do szlachty jeszcze 
pogłębiły. Ból wyniszczonej 
trunkami wątroby chwytał go za 
wnętrzności i wtedy chory wił 
się w piernatach, półprzytomny, 
nie wiedząc o świecie bożym. Gdy 
dolegliwość mijała, przypominał 
sobie o rozpasaniu szlacheckim i 
wtedy na nowo gryzł poduszki z 
bezsilności i wściekłości. 
- Dobiją! W chorobie mnie 
dobiją te karły, myślące tylko o 
swoim brzuchu. Groszoroby, 
psiekrwie, sprzedawczyki! 
Zdrajcy i tchórze, bojący się 
siły własnego króla! 
Zgłaszających się magnatów nie 
przyjmował, ale przez 
Fanfoniego, hrabiego de Magni 
czy Ossolińskiego dochodziły go 
różne ich rady i namowy. Królową 
do siebie dopuścił, ale i od 
niej zamiast pociechy doznał 
zawodu. 
- Radzę, miłościwy panie, 
ustąpić i bodaj na tę rozmowę 
bratnią zezwolić. Inaczej sami 
ją zrobią albo rebelia się 
zacznie w mieście. 
- Moją gwardią, póki jest, 
rozpędzę tych warchołów. 
- Miłościwy panie, pocztowych 
pańskich i wojska pańskiego jest 
w mieście ponad piętnaście 
tysięcy. Wszystko po zęby 
uzbrojone - mówiła to, co 
godzinę temu słyszała od 
senatorów. 
- Działa z arsenału wytoczę! - 
jęczał król ściskając 
paznokciami piernaty. 
- Nie unoś się, najjaśniejszy 
panie! Zdrowie twoje ważniejsze 
dla mnie niż wszystko. Po co 
resztki sił tracić, szarpać się 
z całą szlachtą. Trzeba 
politycznie z nimi postąpić, 
zgodzić się na tę rozmowę, bo 
póki ona za królewską zgodą, to 
inaczej przebiegnie. Kanclerz 
Ossoliński to samo mówi. 
- Wyrwał już buławę dla 
Kalinowskiego, to po co mu król? 
Kanclerz od dawna mi przeciwny. 
Po wyjściu królowej Władysław 
podźwignął się przy pomocy 
giermka i usiadł na łóżku. 
"Już i ją mają za sobą - 
myślał. - Króla złamią i ukrócą, 
a jej uchwalą hojną donatywę. 
Taka uchwała zapewne przejdzie 
na sejmie, jeśli ja im ustąpię. 
Tak już jest, że królowa 
bogatsza niż król w tym kraju." 
Ogarnęła go nowa fala 
wściekłości na wspomnienie, że 
werbując wojsko zadłużył się u 
własnej małżonki na setki 
tysięcy złotych. Zrazu bowiem, 
jeszcze przed weselem u 
Ossolińskich, wzbraniał się dać 
jej w zastaw urzędy, ale oporem 
szlachty przyciśnięty do muru, 
nie dalej jak miesiąc temu 
zapożyczył się u Marii Ludwiki. 
"Gdyby uchwalili zaciągi, 
wszystko cisnąłbym jej na stół i 
wtedy wara jej od urzędów." 
Teraz jednak mógł tylko kląć i 
rzucać w myślach obelgi na cały 
otaczający go świat. 
Już zmierzchało, kiedy weszło 
do komnaty kilku najbardziej 
przyjaznych królowi deputatów, a 
wraz z nimi ulubieniec 
królewski, pułkownik Feliks Pac. 
On właśnie zaczął: 
- Źle się dzieje, miłościwy 
królu, w Izbie Poselskiej. Możni 
panowie kręcą, jak chcą, 
szlacheckimi umysłami i wciąż na 
króla nastają. Dwie zatem są 
możliwości: albo im, broń Panie 
Boże, ustąpić, albo - daruj, 
królu, moje słowa - sejm zerwać 
i bez sejmu rządzić. 
- Sejm zerwać, powiadacie? - 
Władysław dostał kolorów, oczy 
nabrały iskier i uniósł się na 
posłaniu. 
- Jedyna to rada, 
najjaśniejszy panie - mówił 
dalej Pac. - Z miłości do 
ciebie, miłościwy panie, stanę 
jutro w kole i założę veto na 
wszystko, cokolwiek by 
uchwalali, i niech mnie 
rozsiekają. Trupem padnę, a do 
pohańbienia króla nie dopuszczę. 
Władysław popatrzył zimnym 
wzrokiem na swojego ulubieńca. 
- Ani mi się waż, bo cię od 
łaski swojej odrzucę. Nie 
królowi i jego stronnictwu 
stosować haniebne obyczaje. Na 
to kazałem wnieść Ossolińskiemu 
propozycję porządkowania obrad, 
by teraz samemu korzystać z 
niecnego obyczaju? 
- Niecny on jest, ale gdyby to 
panom było potrzebne, ani minuty 
by się nie wahali. 
- Nie od nich uczyć się 
królowi, tylko im od króla. 
Nawet dla ochrony majestatu 
sejmu zerwać nie pozwalam. 
- To jak inaczej, miłościwy 
panie? Zginie zaczęta nasza 
wielkość - biadał Pac z 
zaczerwienionymi od łez oczyma. 
- Nieszczęścia spadną na 
Rzeczpospolitą. Najjaśniejszy 
panie, Kozacy i wszystko 
żołnierstwo czeka na twoją wolę. 
Jeśli rejestrowi dowiedzą się, 
że ty panom ustępujesz, wtedy, 
Boże jedyny, nie wiem, co się 
stanie... 
- Jeszcze nie koniec sprawy... 
- odpowiedział król. Byle mi 
tylko Bóg zdrowia z powrotem 
użyczył... Dziękuję wam, idźcie 
z Bogiem i zachowujcie wiarę i 
posłuszeństwo majestatowi. 
Stronnicy króla złamani i 
zawiedzeni w swych zamiarach 
opuścili królewskie pokoje. 
Wieczorem Władysław popadł w 
gorączkę i utracił resztę sił. 
Wtedy właśnie wszedł kanclerz 
Ossoliński i widząc sennego, 
wyczerpanego króla, z cicha 
zagadnął: 
- Miłościwy panie, bez 
|colloquium wojna domowa 
wybuchnie... Czas najwyższy im 
odpowiedzieć. 
- Rób, jak chcesz, już mi 
wszystko obrzydło. Daj usnąć! 
Haniebne |colloquium przypadło 
na dzień pierwszy grudnia. 
Zasiedli w senacie zwartą kupą 
biskupi: kujawski Gniewosz, 
płocki Gembicki, chełmski 
Pytlakowski, żmudzki 
Tyszkiewicz, Zaremba, smoleński 
Parnicki, poznański Szołdrski i 
inni. 
W drugiej gromadzie zalśniły 
aksamitne żupany wojewodów: 
brzeskiego Szczawińskiego, 
podolskiego Potockiego; 
podskarbiego Niemirycza, 
kasztelanów sieradzkiego, 
podlaskiego, sanockiego i 
pomniejszych z ziemi łęczyckiej, 
sanockiej, wiskiej. Jeszcze inni 
usiedli na senatorskim drążku, a 
cała szlachta stanęła w koło. 
Mów było wiele, a wszystkie 
ostre, krzykliwe i przeciw 
królowi. Starosta wielkopolski 
Leszczyński wziął górę nad 
innymi swoją napastliwą oracją, 
którą zakończył wezwaniem: 
- Jeśli król nie cofnie swojej 
pieczęci danej na zaciągi 
wojskowe, to my zaczniemy 
pieczętować naszą wolę krwią i 
zdrowiem. Wypowiemy 
posłuszeństwo królowi, i basta! 
Huknęła szlachta na cześć 
mówcy i wtedy drugi pyskacz 
sejmowy, Ponętowski, wyrwał się 
z koła. 
- Chciał król jegomość opędzić 
tę wojnę cudzą przemocą i 
własnym kosztem, a takimi 
środkami opanowany 
Konstantynopol czyjążby stał się 
zdobyczą? Czy prywatną króla i 
jego sprzymierzeńców, czy 
publiczną Rzeczypospolitej? 
Jużci prywatną, a wtedy czy 
bylibyśmy radzi królowi tak 
przemocnie spotężniałemu? Ludy 
nowo opanowane, do niewoli 
nawykłe, ugięłyby się łatwo do 
posłuszeństwa i pozyskałyby tym 
większą przychylność króla, nam 
zaś przypadłby podły los owych 
Macedonów Aleksandra Wielkiego, 
którzy wolnymi wyprowadzeni na 
wojnę byli, a wróciliby z niej 
niewolnikami, gdyby nie umarł 
był Aleksander. I nie są to 
próżne widziadła. Dawa się to 
wyczytać z prywatnej pieczęci 
tych listów przepowiednich, 
które nam prywatną przynieść 
miały niewolę. 
Ossoliński siedział tu jak 
oskarżony przed sędziami, głowę 
spuścił i tylko od czasu do 
czasu odpowiadał na pytania. 
Dopiero gdy i jemu zarzucono, że 
przyczynił się do zaciągów, 
kanclerz wstał i powiedział: 
- Pieczęci pokojowej nie mam w 
mojej mocy, jeno koronną. Tej 
nie przyłożyłem, więc darujcie, 
wasze miłoście, nie ja winienem 
zaciągom. A poza tym czas by 
było moim zdaniem wszystką rzecz 
rozważnie i po ludzku zakończyć. 
Byłem u króla dziś z rana i to 
powiem waszmościom, że 
poniewolny jest teraz sejmowi. 
Przyozdobił Bóg dziwnymi 
tryumfami rządy jego królewskiej 
mości, dziś zaś na głowę jego 
nową włożył koronę, gdy po wielu 
zwycięstwach siebie samego 
zwyciężył i poddał się w moc i w 
ręce poddanych swoich. Myślę, że 
wszystko wykona, czego 
waszmoście żądaliście. 
Zaskoczyło to oświadczenie 
wszystkich zebranych. Tylko 
zadzierzysty poseł zza Dniepru, 
Ponętowski, zapytał: 
- A Kozaków powściągnie? 
- Powściągnie. 
Teraz wsparł kanclerza jego 
kolega litewski Albrycht 
Radziwiłł, przytwierdzając, że 
prawdę mówi Ossoliński o odmowie 
pieczęci, i pochwalił się przy 
okazji, że i on tak samo 
postąpił, gdy król go prosił o 
pozwolenie pieczęci litewskiej. 
Nadmienił, że, jak słyszał sam 
od królowej, Władysław 
skłonniejszy teraz do 
uszanowania woli szlacheckiej. 
Nawet podkanclerzy Leszczyński 
widząc dziś skruchę 
Ossolińskiego, a więc rzecz 
niebywałą na publicznych 
zebraniach, nie napierał na 
kanclerza i bratnia rozmowa 
zakończyła się jednomyślną 
uchwałą. Wnet ją spisano i 
wrócono z papierami do sejmu, a 
tu zaś uradzono, by marszałek 
Izby zaniósł konstytucję do 
sypialni królewskiej. 
Władysław czuł się tego dnia 
gorzej niż poprzednich. O porze 
południowej, kiedy zgłosił się 
doń marszałek Stankiewicz z 
prośbą o dopuszczenie przed 
pańskie oblicze delegacji 
poselskiej, nie było 
Ossolińskiego u łoża 
królewskiego. Stał na tym samym 
miejscu królewicz Zygmunt. 
Chłopiec dostrzegłszy, że na 
widok wchodzącego marszałka 
przybladły ojcu policzki, od 
razu poczuł niechęć do posła. Za 
chwilę jeszcze bardziej go 
znienawidził, gdy posłyszał 
ciężkie westchnienie chorego i 
jego głos głuchy, jakby 
wychodzący z rozbitego czerepa. 
- Niech tu przyjdą, skoro 
zdrowia mojego nie umieją 
uszanować. 
- Miłościwy panie, miłuje cię 
naród szlachecki, ale sejm na 
schyłku i konstytucja do podpisu 
gotowa. 
Władysław nie pytał, jaka to 
konstytucja, niczego dobrego się 
nie spodziewając. 
- Niech przyjdą, powiadam, by 
nie gadali, że im wstępu bronię. 
Przy tych słowach spojrzał na 
syna i położył mu rękę na 
ramieniu. Nie musiał jej w górę 
unosić, bo barki pacholęcia były 
na wysokości spiętrzonych 
poduszek. 
Ten gest ojcowski rozrzewnił 
marszałka. Zdawało.mu się, że 
znękany król nie tyle pieścił w 
tej chwili swego syna, ile 
wspierał się na jego małym 
barku, jakby chcąc na jego wątłe 
ciało przelać część swojej 
troski. 
Gdy drzwi za marszałkiem się 
przymknęły, Zygmunt zapytał: 
- Czego on chciał, ojcze 
panie? Jak zbój patrzył i to nie 
w ciebie, a w pawiment. 
- Każdy, gdy ma coś na 
sumieniu, nie patrzy drugiemu w 
oczy. 
- Dlaczegoś go nie wyrzucił? 
- On najmniej winien, mówił 
nie za siebie. Bardziej winni 
przyjdą tu za chwilę. 
- Stanę u drzwi i każę im 
zejść ze schodów. 
Król uśmiechnął się gorzko. 
- Kto wie, Zygmuntku, może 
ciebie prędzej by posłuchali niż 
mnie? 
- Dlaczego się ze mnie 
śmiejesz? 
- Nie śmieję, Zygmuntku, 
prawdę mówię. Gdy dorośniesz, 
może posłuchają twojej woli. 
Gdybym ich, jak radzisz, nie 
wpuścił i nie uznał za słuszne, 
co niesłuszne, to gdy mnie 
kiedyś braknie, nie ciebie, ale 
innego króla na tron by 
powołali. 
Na niższym piętrze zamku 
słychać było gwar i skrzyp butów 
na kamiennych schodach. Król 
przywołał pokojowca i polecił: 
- Odprowadź królewicza do jego 
pokojów. Senat tu wejdzie i 
posłowie. 
Zygmunt rozczarowany, że nie 
będzie świadkiem jakiejś 
niezwykłej sprawy, przyklęknął, 
pocałował chłodną dłoń ojca i 
wyszedł bez słowa z sypialni. 
Za chwilę wtoczyła się do 
komnaty ciżba poselska. Na czele 
korowodu szedł prymas Łubieński, 
tuż obok niego marszałek sejmu, 
senatorowie rezydenci i kilku 
senatorów drążkowych. Z koła 
wystąpił kanclerz Ossoliński i 
on jeden stanął naprzeciw 
deputatów przy łóżku. 
Władysław IV uniósł ciężki 
korpus i usiadłszy wśród 
pościeli skinął, by zaczynali. 
Prymas postąpił na środek 
kwiecistego dywanu. 
- Najjaśniejszy panie, hołd ci 
oddajemy i życzymy rychłego 
powrotu do zdrowia. 
- Witam waszmościów. 
- Miłościwy panie! Za wolą 
dwóch stanów, sejmu i senatu, i 
za łaską twoją stanęła 
konstytucja, którą chcielibyśmy 
przyczynić pokoju 
Rzeczypospolitej, zgody między 
trzema stanami i przyszłej 
chwały miłej ojczyźnie... - głos 
prymasowi nieco się załamał. 
- Słucham waszej wielebności. 
Władysław nie patrzył na 
Łubieńskiego. Ten zgrzybiały 
starzec, co niedawno przed kilku 
miesiącami, mazał olejem świętym 
skronie królewskiej małżonki, 
nie był godzien jego uwagi. 
Przez owiśnięte na 
podpuchniętych powiekach rzęsy 
widział król ważniejszych od 
tamtego wrogów. Liczył ich po 
kolei. Albrycht Radziwiłł, 
książę warchoł, co dziesięć lat 
temu buntował przeciw królowi 
wszystkie sejmiki na Litwie. 
Dalej, po prawej stronie 
Radziwiłła, Kalinowski, od kilku 
dni hetman polny, co jeszcze na 
weselu u Ossolińskich groził, że 
się mostem królowi pościele. 
Biskup poznański, który ręki nie 
chciał całować i mówił 
uszczypliwie o zbyteczności 
rezydentów u boku króla 
jegomości. Jerzy Lubomirski, co 
niedawno wziął z rąk królewskich 
starostwo krakowskie, ale nie 
uważał, by to był powód do 
sprzyjania królowi. Wojewoda 
poznański Opalinski, dowódca 
bezprawnej watahy szlacheckiej 
do niszczenia regimentów 
królewskich. Biskup Leszczyński, 
podkanclerzy, po to tylko na 
dworze będący, by wszystkie 
tajemnice państwowe wyjawił 
magnatom. Biskup warmiński, ten, 
co to pierwszy kazał wołać z 
ambon przeciw majestatowi. 
Gdy tak Władysław patrzył po 
podgolonych łbach, po purpurach 
i pozłocistych pasach, 
diamentach na głowicach szpad, 
arcybiskup czytał treść 
konstytucji. 
- "Jakośmy ten zaciąg wojska w 
najlepszych zamiarach i jedynie 
dla bezpieczeństwa 
Rzeczypospolitej uczynili, tak 
na prośbę wszystkiej 
Rzeczypospolitej wojsko to 
rozpuszczamy i służbę niniejszym 
wypowiadamy i rozkazujemy, aby 
się nie dalej nad dwie niedziele 
po teraźniejszym sejmie 
rozeszło..." 
Zakasłał się w tej chwili 
starowina prymas, a panowie z 
pierwszego rzędu skupili 
skwapliwie wzrok na twarzy 
Władysława. Nie dostrzegli 
jednak, by drgnął na niej bodaj 
jeden muskuł. 
Król dalej słuchał z kamiennym 
spokojem. 
- "A którzy się nie rozejdą, 
na tych hetmani, starostowie, 
urzędnicy miast powinni będą pod 
wiarą i przysięgą swą, nie 
czekając uniwersałów naszych, 
powiaty ruszyć i jako swywolnych 
znosić. Obywatelom 
Rzeczypospolitej, którzy są w 
tym zaciągu, rozkazujemy pod 
karą infamii i konfiskaty dóbr, 
aby ludzi rozpuścili. Obiecujemy 
przy tym w imieniu swoim i 
następców naszych, że takowych 
zaciągów na potem czynić nie 
będziemy ani przepowiednich 
listów z pieczęcią albo sygnetem 
pokojowym wydawać, ani żadnych 
wojen bez wiadomości i rady 
Rzeczypospolitej podnosić, ani 
paktów i przymierzy z 
postronnymi zawierać, ani 
zawartych naruszać i to nade 
wszystko warując, że kto by 
kiedykolwiek takie listy 
przepowiednie brać i zaciągi 
czynić się ważył, ten tym samym 
popadnie w infamię, którą się 
niniejszym ogłasza, a dobra 
takiego prawem kaduka rozdawać 
będziemy, czego się posłowie 
ziemcy między wakansami na 
sejmie wedle prawa upomną. 
Obiecujemy, że cudzoziemców przy 
boku naszym według paktów 
konwentów mieć nie będziemy ani 
ich do rady używać i owszem na 
legacjach i rezydencjach 
będących rewokujemy..." 
Brakło tchu prymasowi do 
wygłoszenia ostatnich 
paragrafów. Zachłysnął się 
śliną, odkasłał i nabrawszy 
powietrza jeszcze czytał: 
- "Gwardia nasza nie będzie 
mieć nad sześciuset obywateli 
Rzeczypospolitej... Przydajemy i 
tę obietnicę, że Kozaków 
wstrzymamy od wypraw morskich, 
by nie budzić powodów do wojny z 
Tatarami i Turkami." 
Gdy kończył, zaległa w 
komnacie cisza tak wielka, że 
słyszałeś muchy latające nad 
głowami. Karmazyni i purpuraci 
stali na pięć kroków od łoża 
królewskiego w milczeniu, pełni 
pychy i spokoju. W ich oczach 
widział Władysław jedynie 
ciekawość, jak on się po tych 
słowach zachowa. Czy przerażony 
wymową konstytucji i swą 
haniebną klęską opadnie złamany 
na poduszki, czy też uniesiony, 
bezsilną pasją porwie się do 
obelg. Pierwsze by im dogadzało, 
drugiego się nie bali. Skoro 
król chory i żadnych wojsk 
szwedzkich, jak to bajano w 
stolicy, nie wystawił, to cała 
siła po ich stronie. Niejeden z 
magnatów stał tu w mieście czy 
pod miastem z pięciotysięcznym 
wojskiem, mniejsi mieli po 
tysiąc czy po kilkuset ludzi. 
Gdyby tak król nie posłuchał, 
można by wrócić na dół, sejm 
zerwać i rokosz w stolicy 
gotowy. Niejeden stojący teraz 
naprzeciw króla myślał: 
"Kozacy, wierni królowi, 
daleko, na Zadnieprzu, a te 
kilka tysięcy gwardii 
królewskiej stojącej w Ujazdowie 
na szablach rozniesiemy." 
Naraz ku zdziwieniu wszystkich 
król uśmiechnął się. 
- Pięknie to wszystko ułożone. 
A dla chana waszmościowie 
podarunków nie uchwaliliście? 
Łubieński zaczął mrugać 
oczyma, nie rozumiał intencji 
słów królewskich. Odpowiedział 
stropiony: 
- O tym Izba nie radziła. 
- Może słusznie, bo to, co już 
tu napisane, toć największy dla 
chana podarunek. A i ponadto 
trzeba haracz dać, skoro się 
sami rozbroimy... 
Nie wiedziało się, czy kpi, 
czy też naprawdę chciałby mieć 
tę sprawę wyjaśnioną. 
Nieoczekiwanie więc, wbrew 
przewidzianemu porządkowi, 
wysunął się na środek sypialni 
wojewoda brzeski Szczawiński. 
- A wasza miłość co? - 
zagadnął zaskoczony prymas. 
- Chciałbym, aby nie tylko 
duchowni do króla mówili. O głos 
upraszam... 
Widząc w oczach króla 
przyzwolenie nie zważał na 
protesty prymasa. Ku zdziwieniu 
wszystkich tak zaczął: 
- "Miłościwy panie, panie nasz 
miłościwy. Po tak wielkiej 
twojej dawniejszej chwale nic 
innego nie było słychać po 
kościołach i dworach, jak tylko 
wesołe wołanie: "Niech żyje 
król, |vivat |rex |Ladislaus!" 
Ale dziś radość nasza zmieniła 
się w smutek i gorzkość, bo pan 
nasz, podniósłszy nas, zepchnął 
potem nisko. Dziś wszędzie tylko 
płacz, ucisk, przekleństwo 
ubogich ludzi przez żołdactwo 
cudzoziemskie nękanych. 
Sromotnie dziś urągają dumie 
szlacheckiej, grożą nam 
przyprawieniem rogów, mówią, że 
nową alchemią szlachcica w 
chłopa, a chłopa w szlachcica 
przemienią. Jakże tedy nie 
boleć, nie sarkać, nie wznosić 
rąk do nieba, patrząc na te 
złoczyństwa zaciężnej zgrai, 
widząc, jak ona snopy po 
stodołach pańskich wymłóca, 
kłódki od spichlerzów i piwnic 
odbija, domy szlacheckie i 
pańskie zalega. Dlatego nim się 
miarka cierpliwości przebierze, 
prosimy cię, miłościwy nasz 
królu, racz nas uwolnić od tego 
jarzma, a zaspokojeni w naszych 
żądaniach nie omieszkamy wzajem 
uczynić wszystkiego dla ciebie i 
miłościwej małżonki twojej, 
królowej naszej. Gdy nas tak 
wasza królewska mość jako i 
przodkowie waszej królewskiej 
mości przodków naszych miłować 
będziesz, nie zejdziesz stąd, 
jeno syt żywota i pełen chwały, 
a potomek waszej królewskiej 
mości potomkom naszym panować 
będzie." 
Król słuchał tej przemowy 
nadal z zimnym spokojem. Nieco 
mu oczy pojaśniały, gdy 
posłyszał miłe napomknienie o 
królewiczu. "Przynajmniej to 
jedno raczyli powiedzieć na 
osłodę goryczy" - pomyślał i 
naraz powiedział dość mocnym 
głosem: 
- Dajcie pióro! 
Gdy mu sekretarz Fanfoni podał 
umoczoną w inkauście lotkę, 
przejechał nią szybko po 
pergaminie i zostawił na nim 
podpis: "Ladislaus, rex". 
Teraz schował dłonie pod 
piernat, by ręki królewskiej 
nikt dziś nie ważył się całować. 
Marszałek Stankiewicz wziął 
konstytucję, uniósł wysoko w 
górę i pokazując szlachcie 
zebranej w sypialni i na 
korytarzu, krzyknął: 
- |Vivat |rex! 
- |Vivat |rex! |Vivat |rex! - 
zadudniało w krużgankach. 
Gdy ucichły okrzyki, 
arcybiskup Łubieński pochylił 
przed królem głowę. 
- Skoro tak chwalebna 
konstytucja za wolą trzech 
stanów przyjęta, tedy oświadczam 
w imieniu obu stanów, że teraz 
radzić będziemy nad należną 
oprawą dla najjaśniejszej pani, 
królowej naszej. 
Król skinął głową i wyciągnął 
się na posłaniu, dając tym znak, 
że audiencja skończona. Wyszli 
wszyscy. U wezgłowia został 
tylko kanclerz Ossoliński, 
czekając w milczeniu na zlecenia 
królewskie. 
Władysław dyszał ciężko, bo 
dopiero teraz brakło mu tchu w 
skołatanej piersi. Nie podnosząc 
powiek powiedział do 
Ossolińskiego: 
- Władza królewska odjęta mi 
została. Tyś winien, bo nie 
stanąłeś do ostatka za królem. 
- Miłościwy panie, gorycz dla 
mnie wielka słyszeć takie słowa. 
Wszystko rozważyłem i 
policzyłem. Siły nasze za małe, 
by sprostać tylu oporom. Wojny 
nie chcą. 
- Wojna będzie. Na bezbronnych 
zawsze napadają. Ale wtedy, nie 
daj Panie Boże, dziać się będą 
straszne rzeczy w miłej 
ojczyźnie. Mała w tym pociecha, 
że nie ja będę temu winny, ale 
ich głupota. Głupota, głupota, 
głupota, Boże jedyny! 
- Królewskie widzenie 
przyszłości może bardziej 
prawdziwe niż to, co widzą moje 
oczy. Nie wiem, najjaśniejszy 
panie, czy będzie wojna. To 
pewna, że na razie Otomani życzą 
sobie spokoju. Szlachta 
spodziewa się, że teraz poseł 
turecki przybędzie do Warszawy i 
przytwierdzi pokój z waszą 
królewską mością. 
- Rozumiem... Jakże się będzie 
cieszył sułtan na wiadomość, 
żeśmy się sami rozbroili. 
Niechże się dzieje według 
szlacheckiej głupoty; nawarzyli 
piwa, to wypiją. Jeśli zaś 
chodzi o posła tureckiego - oczy 
królowi błysnęły jak lśniące 
węgle - to jak zjedzie, niech 
czeka, póki mi Pan Bóg zdrowia 
nie wróci. Choć lepiej, żebym w 
tej chwili ducha wyzionął. 
Zostaw mnie samego! 
Gdy przymknęły się drzwi i 
nikogo już nie było w sypialni, 
król przymknął ciężkie powieki. 
Wielkie łzy rzeźbiły sobie 
szczeliny pośród rzęs, by 
spływać po żółtych policzkach na 
poduszkę...
`ty
Część pierwsza (c.d.)
RozdziaŁ XXVI 
Pan armatny nie brał udziału w 
sejmie. Senatorem ani posłem nie 
był, więc nie miał w Izbie prawa 
głosu, a znowu nie chciał stać 
tam jak niemowa. Dwa razy 
słuchał obrad z ganku, gdzie 
były loże dla królowej, gości 
zagranicznych i krajowych 
dostojników, ale bardzo szybko 
zmierziła go czcza gadanina 
panów braci, zwłaszcza na temat 
włości książąt Trubeckich, bo na 
te obrady trafił. 
Mimo to ciekaw był wyniku 
sejmu i co dnia dowiadywał się 
od szlachty, mieszczan czy 
swoich podkomendnych o 
awanturach i kłótniach w Izbie. 
Gdy na sejmie rozgorzały 
namiętności wokół sprawy 
zaciągów, Arciszewski 
spochmurniał. Korciło go, by 
zachodzić teraz do gospód i 
dworów pańskich i samemu 
wywiedzieć się o wszystkim, ale 
jesienią w czas szarugi podagra 
go chwyciła, w krzyżu kłuło 
szpilami i gdzież by tam mógł 
skoczyć na siodło czy nawet na 
piechty się wybrać. Wysyłał więc 
co wieczór Piotra na zwiady, 
najczęściej do pałacu Arde, i 
czekał samotny w izbie na 
wiadomości. 
Piotr, który dopiero z 
początkiem sejmu wrócił był z 
Krakowa, dokonawszy tam 
dokładnego spisu cekhauzowego 
inwentarza, rad był owym 
wyprawom na miasto. Do niedawna, 
kiedy to siedział w krakowskiej 
zbrojowni, myślał ustawicznie o 
Warszawie. Podobało mu się 
piękno starego grodu 
wawelskiego, ale urokiem 
kościołów, baszt i pałaców nie 
mógł zagasić tęsknoty za 
miastem, w którym żyła ukochana 
osoba. Na dodatek zabawił zbyt 
długo w Krakowie, bo cejkwart 
Mitwenz zaniemógł był na oczy, 
bliski będąc oślepnięcia, więc 
na młodego sekretarza arsenału 
spadły wszystkie obowiązki. A 
jeszcze trzeba było czekać na 
mistrza artylerii Getkanta, 
który wyjechał do rodziny pod 
Poznaniem. Gdy zaś załadowano na 
wozy część sprzętu 
artyleryjskiego przeznaczonego 
dla arsenału, to znów podróż po 
rozmokłych drogach przeciągnęła 
się na dwie niedziele. Tylko że 
w drodze miał młody człowiek 
towarzystwo nie lada, bo mistrz 
Getkant wszystkie wolne chwile w 
czasie jazdy poświęcał na 
dzielenie się z młodym 
współtowarzyszem podróży swoją 
artyleryjską wiedzą. 
Zajechawszy do Warszawy zdał 
sprawę armatnemu ze swojej 
podróży, zyskał pochwałę, że 
wszystko według jego woli 
załatwił. Jeśli przy tej 
sposobności obaj zaznali nieco 
goryczy, to jedynie, gdy się 
mówiło o nieudanej wyprawie 
Sebastiana do Wólki. Nie 
posiadali się obaj z oburzenia 
biadając nad bestialską samowolą 
Tarnowskiego, o której zresztą 
cała Warszawa mówiła, póki 
wiadomości z burd sejmowych nie 
pokryły wszystkiego niepamięcią. 
Pierwszej niedzieli zaraz po 
powrocie Piotr w nadziei 
zobaczenia Anieli stanął przed 
katedrą, gdzie odbywało się 
nabożeństwo na intencję sejmu. 
Zebrał się jednak tak wielki 
tłum w kościele i na ulicy, że 
nie sposób było wszystkich ludzi 
przepatrzyć. Odszedł nie ukojony 
w swojej tęsknocie i znów 
przemyśliwał, pod jakim to 
pozorem dotrzeć do mieszkania 
Timów. Los zdarzył, że w kilka 
dni potem spotkał ludwisarza na 
mieście. Na widok ojca Anieli 
zabiło mu radośnie serce, jakby 
już pół szczęścia osiągnął. 
Radość jego wzmogła się 
jeszcze bardziej, gdy giser 
rozłożywszy ramiona ściskał go 
serdecznie. 
- A witajże! Gdzieżeś się 
waćpan podziewał przez tyle 
miesięcy? 
- W obowiązku byłem, w 
Krakowie. 
- Wiem o tym od pana 
armatnego, który jak i ja bardzo 
się stęsknił za tobą. Chodźże 
waść do mnie, bo i tam do ciebie 
z dawna wzdychają. 
- Mistrz dla mnie zawsze tak 
łaskawy. 
- Nie ja jeden, mój drogi. 
Zobaczysz, jak się Anielka 
zarumieni, gdy cię zdrowego 
zobaczy. 
Wziął szlachcica pod ramię i 
prowadził ku swojemu domowi. 
- Zdziwisz się przy okazji, 
jak to u mnie teraz ciasno. i 
ubogo. 
- A cóż się stało? - 
zaniepokoił się Piotr. 
- Sejm jest, więc zjechały do 
stolicy tak wielkie tłumy, 
jakich tu dawniej nigdy nie 
widziałem. Całą górę naszego 
pomieszkania zajął marszałek 
koronny dla przyjezdnych. Na 
dole się gnieździmy jako te 
ptaki w dziupli. 
- Myślę, jakie macie z tym 
utrapienie, chyba że gościcie, 
mistrzu, ludzi przyzwoitych. 
- Gdyby tak było! Tymczasem 
dwie pijanice u mnie zamieszkują 
i huki za dnia i po nocy. Tyle 
tylko odetchniemy, ile 
ichmościom czasu zabierze sejm 
czy gospoda. 
- To deputatów masz asan? 
- Skądże? Zwyczajna szlachta 
rękodajna pana Ponętowskiego z 
Zadnieprza. 
Byli już przed kamienicą Timy 
na Starym Mieście. Rynek miał 
teraz odmienny wygląd. Wielki 
plac wokół ratusza od sklepów aż 
po drewniane chodniki wypełniony 
był szaraczkową szlachtą, 
pachołkami, służbą w różnorakiej 
liberii. Dziesiątki kuchni 
rozstawionych wzdłuż kamienic 
kopciło dymem i swędem spalonego 
drzewa i unosiła się pomieszana 
woń prażonych i gotowanych 
potraw. Pachołkowie miejscy i 
woziwody stali przy pełnych 
bekach wody w pogotowiu, bo przy 
silniejszym wietrze nietrudno 
było o rozdmuchanie ognia. Tyle 
tylko, że powietrze nasycone 
listopadową wilgocią nie 
sprzyjało pożarowi i niedaleko 
leciały iskry roztrzepywane przy 
paleniskach. Od hałasu i 
harmidru aż wierciło w uszach. 
Dziesiątki wyrostków miejskich 
oblegały kotły i ogniska 
czekając na resztki wyrzucanego 
jedzenia. Kobiet było niewiele, 
chyba takie, co mizdrzyły się do 
pańskiej służby i rubasznych 
kuchcików. 
- Wywłoki mają teraz używanie 
- sarkał Tima wchodząc w bramę 
swojego domu. - Jak sejm, to one 
gęby malują, a kiecki 
podkasują... 
Mówił to mistrz ludwisarski z 
ironią, myśląc przy tym z 
niejaką dumą o swojej rodzinie. 
Dostojne bowiem matrony i 
szanujące się córki 
zasobniejszych mieszczan mało 
teraz wychodziły na miasto, 
pragnąc ustrzec się przed 
zalotami rozpuszczonej 
zbieraniny z całego kraju, która 
z dala od swoich ognisk domowych 
lubiła w mieście pohulać. 
Dom sławetnego mistrza Timy 
zmienił się nie do poznania. 
Oporządzone i schludne dawniej 
schody pokryte były zaschniętym 
błotem, w sieni stało kilka 
skrzyń, dwie sponiewierane 
kulbaki i kilka pustych 
gąsiorów. 
- Jadamy teraz w moim 
kantorku, a śpi się w nyży za 
schodami, bo tam ciszej. Proszę 
waszmości! - Tima otwierał drzwi 
do izby. 
Dla Piotra nie tak ważne było 
w tej chwili, gdzie jada, a 
gdzie śpi rodzina Timy, czuł 
bowiem radosny niepokój, że za 
chwilę zobaczy upragniony cel 
swojej wizyty. Już zresztą 
słyszał za drzwiami głos Anieli: 
- Kto tam z tobą, tatulu? 
- Ho, ho! Nie byle kto, gość 
oczekiwany. Zgadnij, moja droga 
- zawołał wesoło mieszczanin. 
Nie potrzeba było zgadywać, bo 
już Piotr stał na progu. 
- Do nóg padam waćpani i 
waćpannie - powiedział i 
podskoczył naprzód do matki. Gdy 
podnosił do ust rękę Timowej, 
zdawało mu się, że ta dłoń jest 
dziś życzliwie podana, nie umyka 
zbyt prędko z jego palców. 
Podniósłszy głowę, z jeszcze 
większym zdziwieniem dostrzegł 
na ustach matrony nieznaczny 
wprawdzie, ale serdeczny 
uśmiech. 
- Daj Boże zdrowie waćpanu, 
choć widzę, że ci go nie brakuje 
- powiedziała mieszczka patrząc 
z zadowoleniem na czerstwą, 
opaloną twarz młodego człowieka 
i na kosmyk włosów zawadiacko 
opadający mu na czoło. "Jakoś 
zmężniał - pomyślała w tej 
chwili - i wyszlachetniał, czy 
też mi się tak zdaje?" 
- I ja witam waćpana - 
posłyszał cichy głos Anieli. 
- Bóg mi łaskaw, że wreszcie 
widzę waćpannę. 
Kłaniając się Anieli zobaczył 
Dzianota stojącego w rogu izby. 
Młody mieszczanin nie patrzył 
zresztą w tej chwili w przybysza 
skupiwszy całą uwagę na pannie. 
Choć dziewczyna nawet nie 
drgnęła i nie zdradziła się 
żadnym pomieszaniem, 
przenikliwej uwadze złotnika nie 
uszedł radosny błysk jej sarnich 
oczu, jakim obrzuciła przed 
chwilą Piotra. Takiego wejrzenia 
nie poczuł dotąd nigdy na swej 
twarzy. Nie w smak mu też były 
nader gościnne gesty, z jakimi 
ludwisarz podprowadzał ku niemu 
Opackiego. 
- I ja witam waszmości z taką 
jak wszyscy ochotą, choć jakbyś 
mnie waćpan nie widział. 
- Daruj, asan, żem się naprzód 
pokłonił białogłowom - odparł 
Piotr dbając, by w głosie i 
geście nie było nawet szczypty 
oschłości. 
- Broń Boże, nie mam za złe 
waszmości. Białogłowom cześć 
pierwsza należna, tym bardziej, 
że waćpana tak czule jak nikogo 
innego tu witają. 
W odwet za ten docinek Aniela 
rzuciła dumne spojrzenie w 
stronę złotnika. Nawet stara 
Timowa uznała za potrzebne 
powiedzieć w tym momencie: 
- Zawsze miło powitać gościa z 
dalekiej podróży, bo pewnie 
wiele rzeczy widział i myślę, że 
nam opowie. Siądź no waćpan i 
przegryź co nieco. Popij może na 
początek tej polewki, bo jeszcze 
gorąca, a na dworze już tam 
chłód niejaki. Jak widzisz, 
ciasno teraz w naszym 
pomieszkaniu, ale mimo to czym 
chata bogata, tym rada. 
Zasiedli w koło przy stole i 
zaczęła się pogawędka. 
- Mów no waszmość o koronacji 
królowej i o Krakowie. Piękne to 
miasto i zacne w nim 
mieszczaństwo, którego Bogiem a 
prawdą, od ośmiu lat już nie 
widziałem - zachęcał Tima. 
Nabrał więc Piotr otuchy i 
zaczął opowiadać o starym 
Krakowie, o festynach 
królewskich z okazji koronacji, 
o komediach dworskich i harcach, 
jakie tam widział, nie skąpił 
też opowieści o haniebnej 
swawoli pana Tarnowskiego. Miał 
sporo do opowiadania, a poza 
tym, ile razy spojrzał na twarz 
zasłuchanej panny, serce mu 
rosło i nabierał ujmującej 
swady. Nade wszystko zaś 
ośmielało go pojednawcze i jakby 
przymilne zachowanie się 
ludwisarzowej, które było dlań 
całkowitą niespodzianką. 
"Ki diabeł? - myślał. - Córka 
matkę przerobiła, czy mi się 
zdaje. I ten syn bankierski nie 
taki pewny siebie jak dawniej, 
choć tak samo nadęty." 
Dzianot słuchał z pozorną 
grzecznością, ale ostrzył w 
duchu swój umysł, by zręcznie 
skierować rozmowę na jakiś 
dogodniejszy dla siebie temat, a 
tym samym wytrącić rywalowi 
pierwszeństwo. Za wcześnie się 
nie wyrywał, by nie zdradzić się 
ze swoją niechęcią, wręcz 
przeciwnie, nawet kilku krótkimi 
pytaniami zdawał się pobudzać 
Piotra do opowieści. 
Wreszcie zaczął: 
- Mówisz waćpan, żeś jadąc do 
Warszawy nasłuchał się po drodze 
na sejmikach różnych rzeczy. 
Rozumiem, że ci wobec tego 
niedziwne to, co się dzieje w 
Warszawie. Ciekaw jestem, co o 
tym wszystkim gadają w arsenale? 
- W arsenale? Wielkie tam 
wzburzenie wśród edelmanów i 
żołnierzy, ale praca idzie po 
staremu. Puszkarze ćwiczą, 
sprzętu coraz więcej jak i koni 
pod wierzch i do przewozu. 
- Chwali się wam, bo sprzęt i 
ludzie do obrony kraju zawsze 
potrzebni. Gadają jednak, że pan 
armatny w wielkich teraz 
kłopotach. Sejm na zaciągi nie 
zezwala, więc pieniędzy brak. 
Król już wytrząsł swój mieszek 
doszczętnie i skąd tu teraz 
wziąć, choćby na spłacenie 
dawnych zamówień. 
- No tak, z pieniędzmi nie 
najlepiej - zasępił się Piotr. 
- Co miał pan armatny w 
piwnicach mojego ojca, to już 
dawno poszło i teraz stoją puste 
beczki po talarach. Król podobno 
już wyciągnął osiemkroć sto 
tysięcy pożyczek pod zastaw 
klejnotów i gadają, że więcej 
nawet od królowej nie dostanie. 
- Chyba sejm... - bąknął 
Piotr. 
Dzianot się roześmiał. 
- Ba, sejm! On się już lada 
dzień kończy, a poza tym sejm 
królowi niepowolny. Długów 
królewskich na pewno nie 
przejmie, a tylko da oprawę 
królowej. 
Tima słuchał tego z miną 
osowiałą, a dziewczyna bladła i 
coraz częściej padały z jej oczu 
złe błyski w stronę Dzianota. On 
zaś, delektując się tym tematem 
potrącającym o złoto, przywołał 
samego gospodarza na 
potwierdzenie swego zdania: 
- Czyś nie mówił tego, 
sławetny mistrzu, że dawno nie 
bywało, by skarb królewski tak 
długo zalegał z wypłatami. Jeśli 
mnie pamięć nie myli, to i tobie 
od skarbu królewskiego wiele się 
należy. 
- Prawda to - mruknął giser - 
ale choćby sejm nie uchwalił 
pieniędzy na pokrycie strat 
królewskich, to myślę, że po 
jakiejś zwłoce szlachta 
przyjdzie do rozumu. Zresztą 
wierzę w uczciwość króla 
jegomości. Komu jak komu, ale 
mieszczanom krzywdy nie zrobi, 
spod ziemi wyrwie, a zapłaci. 
- Daj Panie Boże, choć tym 
razem ciasno z pieniędzmi nie 
tylko u króla. Wiem zresztą, jak 
jest u mojego rodzica, gdzie co 
dzień pełno petentów, zwłaszcza 
spośród szlachty. Ale co miał, 
to już rzemiosłu pożyczył, by je 
wspomóc za lichym procentem, a 
teraz nawet myśli niejednemu 
odebrać, by wesprzeć innych, 
będących w wielkiej potrzebie. Z 
pieniędzmi bardzo źle w kraju, 
moi państwo, bardzo źle... 
Tima przybladł, jego małżonka 
zaczęła się kręcić niespokojnie 
na krześle. "Ślepa byłam - 
myślała - żem tego dotąd nie 
dostrzegła. Jeszcze gorszy on 
niż Dzianotowa, bo ta oględniej 
przypomniała bankierstwo swego 
męża." 
Piotr patrzył na nich 
wszystkich, nie rozumiejąc, 
dlaczego cała rodzina Timy nagle 
zamilkła i była w tej chwili 
wyraźnie zakłopotana. 
Zanim starsi się odezwali, 
Aniela szarpnęła rąbek obrusa i 
powiedziała zjadliwie: 
- Mówi asan o tej ojcowskiej 
pomocy, jakby to była darowizna. 
A przecież ojciec twój bierze 
sowite procenty za tę pomoc i 
choć tego nie zazdrościmy, to 
przecież stąd tylko wasze 
bogactwo rośnie. 
Dzianot wcale się nie obraził. 
- Moja panno - uśmiechnął się 
grzecznie i z wyższością - jedną 
z zalet całego stanu 
mieszczańskiego, której 
szlachta, przepraszam - zrobił 
grzeczny gest w stronę Piotra - 
nie posiada, to szacunek dla 
grosza. Pieniądzowi taki sam 
handel przystoi jak każdemu 
towarowi ważnemu czy idącemu na 
łokcie. Z tym tylko, że pieniądz 
w obrocie bardziej cenny niż 
każda inna kupia i on poza tym 
szafarzem wszelkiego 
gospodarstwa. W tym rzecz, 
waćpanno, że dla pieniądza każdy 
musi mieć szacunek. 
- A ja nie mam! Szacunek dla 
pieniądza czy za pieniądze, to 
na jedno wychodzi. - Dziewczyna 
ściągnęła brwi i patrzyła odtąd 
z wyraźną nienawiścią w twarz 
złotnika. 
Nic by bardziej nie ucieszyło 
Piotra jak te właśnie słowa 
Anieli i jej wymowne spojrzenie, 
rzucone na Dzianota. Choć nie 
zabierał głosu w tej sprawie i 
nie wyjawiał sądu, który 
oczywiście bardzo się różnił od 
zachwytów Dzianota nad 
wszechmocą pieniądza, to w tej 
chwili odniósł wrażenie, że 
Aniela staje niejako w jego 
obronie. Już otwierał usta, by 
się przyłączyć do jej zdania, 
ale pan Dzianot nikogo nie 
dopuszczał teraz do głosu. 
- A tak, mościa panno! 
Pieniądz kluczem do wszystkiego, 
do szacunku u ludzi, do honoru i 
zaszczytów, nawet bywa, że i do 
serca... 
- Jeśli tak, to asan dobierasz 
złe kluczyki - fuknęła panna. 
- Anielciu! - napomniała 
matka, uważając, że struna zbyt 
naciągnięta. - Pan Dzianot nie o 
wszystkim tak sądzi, jak mówi. 
Napijcie się, panowie, i nie 
męczcie nas kobiet tymi 
sprawami. 
Ociężale podnosił się Tima, by 
ujęciem gąsiora uciąć niedawną 
rozmowę. Nalewając do kubka 
Dzianotowi powiedział: 
- Powiedzże, asan, przy okazji 
swojemu ojcu, że i ja niezbyt 
długo będę siedział w jego 
kieszeni, choćbym miał od 
krewniaków z Gdańska pożyczyć. 
- Ależ, mistrzu kochany! - 
obruszył się złotnik. Któż by o 
tym pomyślał? Jedno słówko do 
mojego ojca wystarczy, by ci 
użyczył jeszcze większego grosza 
na potrzeby warsztatu, a tym 
samym - uśmiechnął się do Piotra 
- i arsenału. 
Skończył i przesadnie 
delikatnym ruchem wziąwszy 
kielich w rękę sączył wino pewny 
siebie, denerwująco swobodny, 
jakby i tutaj był szafarzem łask 
i uczynności. 
W tej chwili wzmógł się hałas 
na górze i skrzypnęły ciężkie 
bele powały, dał się też słyszeć 
stuk butów po drewnianych 
schodach. 
- Czekajcie tu, waszmościowie! 
- dochodził z sieni czyjś 
tubalny głos. - Zaraz tu, panie 
dzieju, wrócę do waszmościów. 
- Zaczyna się. Codziennie to 
samo - szepnęła pani Timowa, 
nadsłuchując, dokąd kierują się 
kroki. 
- Choroby jedne, wędzikiszki! 
Nawet oleju dla szlachcica 
żałują. Łeb można rozwalić po 
ciemku. Jest tam kto? 
- Zdałoby się zasuwę pociągnąć 
przy drzwiach - napomknął 
Dzianot nieco przybladłszy. 
O tym samym myślała w tej 
chwili pani Timowa, ale już było 
poniewczasie. Drzwi otworzyły 
się z hukiem i stanął w nich 
szlachcic tęgi, w średnim wieku, 
w rozpiętym żupanie i z gębą 
nagrzaną od wina. 
- Cóż wy, łyki jedne, oleju 
dla panów braci żałujecie? Łeb 
można rozwalić w tych 
ciemnościach. 
- Był olej, proszę waszmości, 
ale onegdaj któryś z gości 
waćpana lampę strącił - 
odpowiedział Tima. 
Szlachcic machnął zawadiacko 
ramieniem. 
- To nowej nie ma? Ale pal 
sześć wasz olej. Daj nam, asan, 
jaki gąsiorek wina z piwniczki, 
bo w gardłach zaschło. 
- Podrzuciłem waszmościom 
wczoraj i onegdaj, ale już 
piwniczka pustawa. 
Szlachcic wtarabanił się 
głębiej w izbę. Popatrzył na 
zastawiony stół i siedzące przy 
nim kobiety. 
- Pustawa piwniczka, 
powiadasz? Ale widzę, że u 
ciebie libacja, panie dzieju, i 
gąsiorek pełniuteńki. 
- Gości mamy, proszę waszmości 
- powiedziała pani Timowa, 
jednocześnie niby od niechcenia 
chwytając za szyjkę gąsiora. 
Wtedy Dzianot, który rad by 
widzieć szlachcica jak naprędzej 
poza drzwiami, powiedział nader 
usłużnie: 
- Niechże jejmość pozwoli 
panom urodzonym. Skoro, u was 
brak wina, poślemy zaraz do domu 
mojego ojca i trunek się 
znajdzie. 
- To mi mąż sławetny, co 
szlachtę szanuje. Chodźże asan z 
nami na górę, boś wart naszego 
towarzystwa. A może byś, panie 
dzieju, i te białogłowy do nas 
zaprosił, hę? 
Szlachcic musnął szarmancko po 
zwisających wąsach i próbował 
się pokłonić kobietom. Zbyt 
jednak zamaszyście to robił, 
więc zatoczywszy się na miękkich 
nogach opadł jedną dłonią na 
stół. Zadźwięczały cynowe 
talerze i bulknęło wino w szyjce 
gąsiora. 
Zmysłem pijaka, czułego na 
roztrwonienie trunku, szlachcic 
uchwycił gąsior i przewaliwszy 
się brzuchem przez stół mówił 
prosto w twarz oniemiałej 
Anielki. 
- Gąsiorek, panie dzieju, 
zabieram i waćpannę też, boś, 
widzę, gładka do tańca i do 
tego, panie dzieju, różańca... 
Dzianot siedzący obok Anielki 
zbladł i patrzył przed siebie 
przerażony. Przejęło go nie tyle 
zuchwalstwo pijanicy, ale widok 
zzieleniałej w tej chwili twarzy 
Piotra. 
- Waćpanie, spokój, na miły 
Bóg! - szepnął cicho do 
Opackiego. 
Odniósł wręcz odwrotny skutek. 
Pod Piotrem zgrzytnęło krzesło. 
Zerwał się i stanąwszy twarzą w 
twarz do zawadiaki, huknął mu do 
ucha: 
- A waszmość co? W karczmie 
jesteś czy na rebelii? 
Odpowiadaj! 
- Kto tam? Co... jak? 
Pijak wybałuszył przekrwione 
oczy i zobaczywszy przed sobą 
śmigłą postać młodzika, znów 
krzyknął: 
- A cóż ty, łyku sobaczy, 
szczeniaku, urodzonego 
szarpiesz? 
- Nie łyk i nie szczeniak, ale 
ty, pijanico, w tej chwili drzwi 
zamkniesz z tamtej strony. 
- Mnie, Bojarskiego, za drzwi? 
Ty psiawiaro! Guza szukasz, to 
go zaraz znajdziesz. 
Macał dłonią pas, ale zanim 
zdążył sięgnąć do uchwytu 
szabli, Piotr już miał dłoń na 
jego karku. 
- Bez gąsiora, mości panku, 
stąd wyjedziesz. 
Przy stole podniósł się krzyk, 
słychać było protesty pani 
Timowej i Dzianota, jedynie 
panna siedziała nieruchoma, z 
pałającymi oczyma. 
Nie było żadnej siły, by 
powstrzymać Piotra. Trzymając 
szlachciurę za kołnierz i za pas 
otwarł nim drzwi i wypchnął go 
na korytarz. 
- Na pomoc! Na pomoc, 
kompania! - krzyczał awanturnik 
wniebogłosy. 
Z góry schodów już pytano: 
- Co tam się dzieje?! 
- Łyki urodzonego napadają. 
- Szlachcica? Psiekrwie, 
sobaki. 
Rodzina Timy skupiła się przy 
drzwiach tuż za Piotrem. Kobiety 
podniosły teraz lament i błagały 
Piotra, by wszedł do izby i 
zaparł drzwi za sobą. 
Najbardziej nawołującym do 
spokoju okazał się pan Dzianot, 
który wprost ciągnął Piotra za 
rękaw. Na nic to się zdało, 
zresztą pojawiło się już w sieni 
trzech towarzyszy Bojarskiego. 
- Waszmościowie - odezwał się 
do nich Piotr - weźcie go, bo 
pijany. Rozboju chcecie w zacnym 
mieszczańskim domu, w którym 
stoicie gościną? 
Światło padające przez otwarte 
drzwi oświetlało postać Piotra, 
więc nietrudno było zawadiakom 
zauważyć jego strój, pas i broń 
u pasa. 
- Nie łyk przecie, ale 
urodzony - zdziwił się jeden z 
przybyłych, starszy od innych, 
szpakowaty, o wąskich oczach 
śledzia. 
- Urodzony czy nie, psia jego 
mać - wołał Bojarski - młodzik 
jakiś. Chodźże, smyku, to ci 
guza nabiję. 
- Nie tu, po ciemku, na ulicę 
wyłaźcie - napomniał szpakowaty, 
najtrzeźwiejszy z kompanii. 
- Panowie, dajcie spokój. Tyle 
nieszczęścia z powodu głupstwa - 
łagodził Tima wśród ustawicznego 
lamentu żony. 
Piotr go nie słuchał. 
Wytoczyli się na ulicę. Było tu 
rzeczywiście znacznie widniej, 
bo zmrok jeszcze nie całkiem 
zapadł, a nadto padał zewsząd 
blask ognia od palenisk. 
Piotr stanął w pogotowiu tuż 
przy schodach kamienicy. 
- Weźcie go, waszmościowie, 
widzicie, że pijany jak bela. 
Nie będę rżnął jak barana. 
- Co, jak? Pijany? Młokosie 
jeden! Do kogo, panie dzieju? - 
Bojarski szarpał się i obmacywał 
brzuch szukając szabli. 
Wąskooki chudeusz odciągał go 
i trzymał za ramię. 
- Dajże spokój, w czubie masz 
przecie. 
- Na honor, panie dzieju... 
nastąpił. 
- Jaki tam honor. Pijany 
jesteś. 
Bojarski na powietrzu orzeźwił 
się i nabrał nieco pewności w 
ruchach. 
- Ja pijany? Co pleciesz? 
Niech staje ten młokos, 
psiawiara jedna sobacza. 
- Wzywam waszmościów na 
świadków, że ów szlachcic pod 
bokiem króla burdy zaczyna. On, 
a nie ja gwałci tutaj prawo. 
- Nie pyskuj, bo gębę 
przeszyję! 
Już się złożył i raz, drugi 
zamachnął karabelą. Starły się 
żelaza, ale po pierwszym ich 
brzęku widać było, jaka tu 
nierówna walka. Ku pośmiewisku 
gapiów Bojarski zataczał się, 
potykał o nierówne dyle 
chodnika, sapał jak miech i 
machał szablą jak drągiem. 
Piotr odpierał łatwo jego 
ciosy, choć żadnym mistrzem w 
fechtunku nie był. Wyczekawszy, 
aż się pijanica nasapie i 
nadyszy, schwycił bez większego 
trudu dogodny moment i 
przycisnął rapierem krtań 
przeciwnika. Przerażony 
szlachetka wyłupił oczy i stał 
bez ruchu. 
- Dać spokój, dać spokój! - 
zaczęto wołać wokoło. 
- Puśćże go, waszmość! - 
podszedł ku Piotrowi szpakowaty 
kompanion Bojarskiego. - Lepiej 
mu kubeł zimnej wody na pijany 
łeb. 
- Nie pocisnę, bo mi krwi jego 
nie potrzeba. Ale niech pamięta, 
że trzeba mieć w gębie więcej 
moderunku dla kobiet. 
Towarzysze Bojarskiego 
odciągnęli go w bok od Piotra, 
ku murowi kamienicy. 
- No więc jak, waszmościowie? 
Spokój czy bitka? - pytał 
Opacki. 
- Zgoda, zgoda, waćpanie. 
- Idź już waćpan do izby - 
mówili z cicha. - Trzeba nam 
wszystkim zmykać stąd jak 
najprędzej, bo jeszcze straż 
marszałkowska się nadarzy. 
- To pilnujcież go, by burd 
nie robił. 
- Zapomnijże o wszystkim. On, 
jak się napije, to zawsze taki. 
Już wprowadzali Bojarskiego z 
powrotem do kamienicy, a ów 
najstarszy wziąwszy Piotra pod 
ramię, zapytał: 
- Ale, u licha, powiedzże 
waszmość, co tam było? Po gąsior 
przecie poszedł. 
Dowiedziawszy się, o co 
poszło, uśmiechnął się i jeszcze 
bardziej zmrużywszy oczy 
śledzia, przytwierdził: 
- Każdy tak by postąpił jak 
waszmość. Bojarski na łyków 
rozeźlony i widać nie poznał w 
waszmości szlachcica. 
- Jak mu ze łba wywieje, 
powiedzcie mu, z kim sprawa. 
Niech pamięta, że ludzie 
artyleryjskie niedaleko, w 
arsenale. Jeśli włos z głowy 
spadnie tym jejmościom, to z 
ludźmi przyjdę i pokażę, gdzie 
raki zimują. 
- Daj pokój, już ja go 
przypilnuję. A Bóg ci zapłać, 
żeś go jeno pocisnął. 
Cała ta rozmowa toczyła się 
już w sieni i przysłuchiwała się 
jej rodzina ludwisarza. Timowa 
niedawno przerażona, teraz 
uradowana załagodzeniem kłótni, 
podsunęła się do starego 
szlachcica. 
- To i gąsiorek podeszlemy, 
proszę waszmości, byle zgoda 
wzajemna była. 
- Zgoda, zgoda, jejmościuniu. 
Zresztą już i tak odetchniecie, 
bo pojutrze jedziemy. 
Tego dnia Opacki siedział do 
późnej nocy w gościnie u gisera 
Timy. Ludwisarzowa podsuwała mu 
co najprzedniejsze kąski, a 
stary mówił: 
- No i co? Któż się mylił, 
moja jejmościuniu? 
- Nie pojmuję, o co chodzi? - 
żona udawała, że nie rozumie 
pytania. 
- Ano to, że nie widzę tutaj 
pana Dzianota. Umknął nieborak, 
ledwie się bójka zaczęła. 
- Jak każdy mieszczanin 
nawykły do spokoju - odparła z 
przekorą Timowa, ale zaraz 
dodała w stronę Piotra: - A pan 
Piotr łatwy do obrony czci 
kobiecej. Jużeśmy tego w 
Lublinie doznały. Wypijże, 
Grzegorzu, zdrowie naszego 
zacnego gościa i obrońcy, bo 
należy mu się podziękowanie. 
- I ja dziękuję z całego serca 
- odpowiedziała Aniela. 
Siedziała odtąd przy stole 
odmieniona, pełna swobody i 
nawet zalotności. Nie kryła dziś 
przed matką swoich przyjaznych 
spojrzeń przeznaczonych dla 
Piotra. Na twarz wypłynęły jej 
rumieńce, oczy stały się jasne i 
beztroskie. 
Stary Tima, podchmieliwszy 
sobie nieco, przepijał do 
Piotra, aż w pewnej chwili 
położył dłoń na jego ramieniu i 
powiedział: 
- Pal diabli tego Dzianota! 
Pijże do mnie, mości Piotrze, 
boś mi się udał od pierwszego 
wrażenia jako i tej dzierlatce. 
Panna sczerwieniała jak burak. 
Już miała w ustach jakieś słowo 
strofujące ojca, ale nim je 
wypowiedziała, Piotr zerwał się 
z krzesła i rymnął na oba kolana 
przed oniemiałą Timową. 
- Jejmościuniu najdroższa! 
Dawno to przemyślałem, ale nigdy 
odwagi nie stało. Dajcież mi ją 
za żonę, bo bez niej świata nie 
widzę. Ubogi ze mnie szlachcic, 
ale krzywdy u mnie nijakiej mieć 
nie będzie. Nie gorszym, Bóg mi 
świadkiem, od pana Dzianota. 
Panna blada jak płótno 
ostatkiem sił zerwała się od 
stołu i uciekła w kąt przy 
almarii. Matka zaniemówiła. 
Jeden ojciec panował jako tako 
nad sobą. Wstał i z 
rozpostartymi rękami szedł do 
klęczącego Piotra. Timowej 
zakręciły się łzy w oczach i 
chwyciła ją za gardło niemoc tak 
chyba wielka jak przed 
dwudziestu laty, kiedy to nie 
przed nią, ale przed jej matką 
klękał młody czeladnik 
ludwisarski Grzegorz Tima. 
Wreszcie poukładała jakoś 
myśli w słowa i powiedziała: 
- Jak oka w głowie pilnowałam 
tego dziecka, więc mi już nie 
pamiętaj wszystkiego, co było. 
Teraz i ja ci życzliwam z całego 
serca. 
Mieszczanin podnosił Piotra z 
klęczek i mówił z żartobliwym 
uśmiechem. 
- Ale przecie i jej trzeba 
spytać. Anielciu! 
Dziewczyna oderwała się od 
gdańskiej szafy i podbiegła do 
matki. Przytuliwszy policzki do 
jej mokrej twarzy coś szeptała 
do ucha, ale tylko jedno słowo 
było nieco głośniejsze. 
- Matulu! 
Matce nie trzeba było więcej. 
Głaskała oboje po włosach gestem 
pełnym miłości i ukojenia. 
Rozdział XXVII 
Już śnieg leżał na wszystkich 
drogach i pierwsze mrozy ścinały 
rzeki, kiedy tłumy niedawno 
politykującej szlachty 
rozjeżdżały się z Warszawy. 
Wielkie poczty pańskie i 
pomniejsze posłów ziemskich 
wychodziły z miasta z hukiem i 
wrzawą. Buta rozpychała im 
wszystkim serca, bo dopilnowali 
swej źrenicy swobód, złotej 
wolności szlacheckiej, i 
przygięli karku królowi i jego 
stronnikom. Przywiedli króla do 
posłuszeństwa, przepędzili widmo 
wzmocnionego królewskiego 
majestatu, odebrali mu prawo 
posiadania sił zbrojnych. 
Czegóż więcej potrzeba było 
paniątkom w tym nieszczęsnym 
kraju, skoro przywołali króla do 
porządku, zostawili go bez 
pieniędzy i wojska. Odjeżdżali w 
przekonaniu, że pokonali 
największego wroga pańskiej 
swawoli, a tym samym miłej 
ojczyzny, bo czyjaż to była w 
ich pojęciu ta ojczyzna, jeśli 
nie ich, panów możnych, 
utrzymujących całe zastępy 
drobnej szlachty. 
Poczty deputatów zatrzymywały 
się teraz na postój w miastach i 
dworach. Goszczone tam, piły i 
wiwatowały głosząc zwycięstwo 
Rzeczypospolitej nad królem. 
- |Vivat |aurea |libertas! 
Wolności nasze uratowane. 
- Król jegomość wrócił do 
zgody ze szlachtą i już nie 
będzie się odtąd kumał z 
żołnierstwem i z Kozakami. 
Gdy się zdarzył ktoś z 
trzeźwiejszą głową i narzekał 
nieśmiało, że majestat króla 
nadmiernie umniejszony i kto 
wie, czyby nie zdała się większa 
gwardia u boku królewskiego, 
pieniacze z niedawnego sejmu w 
głos wołali: 
- Królowi jegomości wojsko 
niepotrzebne. Własną piersią go 
osłonimy, gdyby zaszła potrzeba. 
Zresztą nic nie grozi 
Rzeczypospolitej, potęga nasza 
wielka. 
- A jak, nie daj tego, Panie 
Boże, Tatarzy czy Turcy nas 
najadą? 
- Najeżdżali i zawsze ostała 
się miła ojczyzna. Są hetmani, 
są regimenty pańskie, no i my, 
panowie bracia, co nigdy, panie 
tego, krwi nie szczędzimy. 
Co prędzej wyliczano przy 
okazji, ile to tysięcy gotowych 
do obrony granic stoi u pana 
Jeremiasza Wiśniowieckiego, ile 
u pana Sieniawskiego, ile u 
Zasławskiego, Lubomirskiego i 
innych. 
- Gdy to wszystko zbierze się 
do kupy, waszmościowie kochani, 
każdego wroga, gdzie pieprz 
rośnie, przepędzimy. Król zaś 
źle myślał nami pogardzając. Co 
by to było, panowie, gdyby swoje 
regimenty złączył z kozackimi? 
Nasze ramię byłoby mu wtedy 
niepotrzebne. 
O haniebnym sejmie rozeszło 
się po całym świecie. 
Najwcześniejsze wiadomości 
dotarły do Konstantynopola, bo 
pobiegli z nimi szpiedzy 
tureccy, których sporo było, 
zwłaszcza wśród Ormian i 
wędrownych kupców. Zresztą i 
niektórzy wielcy panowie 
pokwapili się usłużnie uwiadomić 
sułtana, że żadna wojna z nim 
nie grozi. Miał nadto sułtan w 
ręku niedawne pisma 
Ossolińskiego i Potockiego 
wzmiankujące o pokojowych 
zamiarach Rzeczypospolitej, ale 
tym zapewnieniom nie mógł dawać 
tyle wiary, ile poufnym, 
posejmowym informacjom. 
Toteż teraz po konstytucji 
sejmowej, rozbrajającej 
regimenty królewskie, radość 
zapanowała w Stambule. 
Wezyrowie, śledzący niedawno z 
niepokojem przygotowania wojenne 
Władysława i jego sojusze, 
nabrali teraz ducha i radzili 
sułtanowi: 
- Trzeba szlachtę polską 
utwierdzić w przekonaniu, że nic 
jej nie grozi ad kraju Mahometa 
ani od perekopskiego chana. 
Skoro chcą pić po staremu i 
zasypiać w błogiej beztrosce, 
podeślijmy im trochę haszyszu. 
Uradzono, że pojedzie do 
Warszawy jako poseł Porty Sohaim 
basza. Zawiezie listy głoszące, 
że Porta Otomańska niczego nie 
chce od Polski, tylko pokoju. 
Szybki goniec pojedzie też do 
chana z poleceniem, by i on 
wysłał poselstwo, mówiąc, że 
pragnie zgody i przyjaźni. A tym 
sposobem, myślał sułtan wespół z 
wezyrami, pozostanie w tej 
chwili jedynie wojna z Wenecją, 
a co spór z jednym państwem, to 
nie z dwoma. 
Już więc z początkiem stycznia 
jechał ku Warszawie czausz 
sułtana, pyszny Sohaim basza. 
Wszedłszy w granice Polski wiódł 
nocami tajemne rozmowy z kupcami 
greckimi i ormiańskimi, z 
których co drugi był nasłanym na 
ziemie polskie przepatrywaczem, 
w dzień zaś składał wizyty po 
dworach panów wschodnich i w 
każdej rezydencji pańskiej czy 
szlacheckiej mówił o wiecznej 
przyjaźni Porty dla narodu 
szlacheckiego, z którym odtąd po 
wiek wieków myśli sułtan żyć w 
zgodzie i pokoju. 
Pod koniec stycznia w 
największy mróz wjechało 
poselstwo sułtańskie do stolicy. 
U bram miasta powitali go 
dworzanie kanclerza, mieszczanie 
zaś zawiedli czausza i jego 
świtę do najbogatszej gospody na 
Nowym Mieście. 
Królowi nie w smak było 
pokojowe poselstwo, ale choć 
dawniej na samą jego zapowiedź 
zżymał się, teraz pod naciskiem 
senatu już na drugi dzień po 
przyjeździe Sohaim baszy 
wyznaczył mu audiencję. 
O porze południowej ruszył 
poseł turecki przez miasto z 
całą paradą. Wiódł go na zamek 
oddział gwardii królewskiej i 
dwudziestu dworzan na bogato 
odzianych koniach. Sohaim basza 
siedział na swym karym 
bachmacie, wypieszczonym i 
oszczędzanym w czasie podróży, 
bo dopiero dziś dźwigał siodło i 
korpus swojego pana. Jedynym 
człowiekiem w tym orszaku, który 
szedł pieszo, był goniec Sohaim 
baszy, śniady Kopt w białych 
szarawarach, w wyzłacanym 
kaftanie i w turbanie wielkim 
jak głowa cukru. Kroczył powoli, 
by dobrze widziały tłumy, że na 
poduszce perłami wyszytej niesie 
woreczek ze złotogłowiu, w 
którym mieściło się pismo 
zastępcy Mahometa na ziemi. 
Szlachta i lud miejski gapili 
się na owo widowisko, a ten i ów 
cmokał z zachwytu. 
- Wielce teraz ceni sułtan 
Rzeczpospolitą i króla, skoro 
poselstwo z taką paradą niesie 
list do króla jegomości. 
Gdy orszak wjechał na zamek, 
powitał go u bram marszałek 
dworu. Służba królewska 
przytrzymała strzemię posłowi i 
za chwilę poprzedzany kroczącym 
wolno Koptem Sohaim basza wszedł 
do sali senatu. 
Władysław IV siedział na 
tronie chmurny, skupiony w 
sobie. Rozstawił szeroko nogi, 
obie ręce wsparł na poręczach i 
na przekór przyjaznym 
spojrzeniom senatorów, jakich 
nie szczędzili wysłannikowi 
sułtana, on patrzył w czausza 
niemal z pogardą. 
Sohaim basza zdawał się być 
onieśmielony wyrazem twarzy 
królewskiej. Szedł krokiem 
wolnym i niepewnym. Na 
piętnaście kroków przed 
stopniami tronu przystanął, 
jakby pomieszany. Myślała 
szlachta i biskupi, że jest tak 
olśniony wspaniałością dworu i 
powagą królewską, ale kto umiał 
patrzeć, widział w oczach 
czausza chytre, przemyślne 
błyski. 
Nagle Sohaim basza przebiegł 
pędem wzorzysty dywan i padł na 
kolana, potem bił twarzą u stóp 
Władysława. Chwycił w dłonie 
rąbek królewskiego płaszcza i 
ucałował go z najwyższym 
namaszczeniem. 
Gdy król spuścił leniwie rękę, 
poseł jego sułtańskiej mości 
przytknął zimne usta do 
królewskiej dłoni i teraz, jakby 
oszołomiony tym zaszczytem, bił 
znowu trzykrotnie czołem o 
czerwony stopień tronu. 
Potem zerwał się gwałtownie, 
podbiegł do nieruchomego jak 
słup Kopta i wziąwszy pełną 
pereł poduszkę z wyzłacanym 
wzorkiem, podał ją 
Ossolińskiemu. 
- Niegodne są moje nędzne 
palce oddawać tych listów do rąk 
największemu z władców 
chrześcijaństwa, więc proszę 
waszą książęcą mość o oddanie mi 
tej przysługi. 
Kanclerz rozsupłał złoty 
woreczek, wyjął z niego list i 
pokłoniwszy się oddał królowi. 
- Niech tłumacz od razu 
odczyta, bo nie chcemy zwlekać z 
odpowiedzią - powiedział 
Władysław, nawet nie ruszywszy 
dłonią. 
Zapadła cisza i niebawem jeden 
z sekretarzy królewskich, który 
się w niewoli bisurmańskiej 
wprawił w mowie tureckiej, 
rozwinął pismo i czytał: 
- "Przysłałeś wasza królewska 
mość gońca, z którego 
wyrozumiałem, że przyjaźń z 
Portą zachować usiłujesz. 
Skarżysz się, że chan krymski 
państwa przyjazne tobie napada i 
pustoszy, i prosisz, abym mu 
tego czynić zakazał. Wysłałem 
list do niego, aby pod żadnym 
pozorem przyjaźni nie rozrywać. 
W paktach między nami napisano, 
abyś kozackie łotrostwo pod 
nazwą Dońskich i Zaporoskich 
Kozaków od napadów wstrzymywał, 
a ja chana tatarskiego i ordy 
budziackie mocno trzymać będę. A 
przy tym napisano, aby 
poczciwość przymierza 
przestrzeganą była, a ty już 
drugi raz daniny chanowi nie 
oddajesz, i owszem, posłów jego 
zatrzymujesz. Ja zaś chanowi 
rozkazałem, aby królestwa twego 
najeżdżać się nie ważył i teraz 
list do niego posyłam, byleś ty, 
pamiętając na szczerość dawnej 
naszej przyjaźni i na uczciwość 
przymierza świętego, zwykłą 
daninę chanowi oddawał i Kozaków 
trzymał, iżby Dnieprem na Dunaj 
pod nazwą Dońskich Kozaków nie 
ważyli się wychodzić." 
Władysław słuchał sułtańskiego 
pisma z pozornym spokojem. 
Drażniły go słowa o przyjaźni, o 
świętym przymierzu, a nade 
wszystko dotknęło go upominanie 
się o haracz dla chana. Gdy 
tłumacz czytał o "kozackim 
łotrostwie", którym to mianem 
sułtan nazywał dzielne i 
najwierniejsze dotąd królowi 
wojsko zaporoskie, Władysław 
spojrzał spode łba na senatorów. 
Żaden z nich nie objawił 
grymasem twarzy najmniejszego 
oburzenia, bo to, co sułtan 
pisał, zgodne było z ich własnym 
sądem. "Każdy z nich - myślał w 
tej chwili Władysław - cieszy 
się z obłudnych słów o 
przyjaźni, raduje nawoływaniem 
do poskromienia kozaczyzny. 
Haracz też by już dawno posłali 
dla świętego spokoju, byle 
szable w rdzy utrzymywać i w 
gnuśności handlować zbożem." 
Gdy ucichł w komnacie głos 
tłumacza, król poruszył się na 
tronie. Już był gotów jak 
najostrzej odpowiedzieć Sohaim 
baszy, ale w tej chwili 
ostudziło mu krew zimne 
spojrzenie Ossolińskiego. Tym 
wzrokiem, który z twarzy 
królewskiej pobiegł ku całemu 
gronu senatorów, kanclerz 
spieszył królowi z cichą radą. 
Trzeba było tak odpowiedzieć, by 
nie wzburzyć swoimi słowami 
senatorów rezydentów. 
Pojął to król, ale mimo to nie 
mogły mu przejść przez gardło 
słowa zbyt układne i 
pojednawcze. Zaczął: 
- "Nie zrozumiał jego cesarska 
mość, czego od niego sobie 
życzymy. Żądałem, aby stosownie 
do paktów Tatarów z Budziaków 
wypędził i do Krymu przesiedlił. 
Teraz więc, kiedy mi przez 
ciebie, czauszu sułtański, 
donosi, że tychże Tatarów chce 
powściągnąć, ponownie żądam, aby 
ich do Krymu przesiedlił, a 
wtedy zakwitnie pokój między 
nami..."
Przerwał, ale widać było, że 
to tylko chwila pauzy potrzebna 
mu do ułożenia myśli. Znów 
spojrzał w twarze biskupów i w 
ich zniewalające oczy. Wiedział, 
czego od niego żądają - 
przykładnej odpowiedzi na 
wezwanie o spłacenie haraczu. 
Zaczerpnął z gardła 
umiarkowanego tonu i mówił: 
- Na oddanie upominków się 
zgodzę, ale jedynie pod 
warunkiem, że Tatarzy najazdów 
zaprzestaną, szkody nagrodzą, 
jeńców z niewoli nam powrócą, z 
Budziaków wypędzeni zostaną, a 
gdy ich do posług wojennych 
wezwę, obowiązki swoje wiernie 
wypełniać będą. 
Choć wbrew woli wykrztusił 
obietnicę haraczu i ugasił tym 
niepokój senatorów, to jednak 
wprowadził ich w niepewność dość 
ostro postawionymi warunkami. W 
krótkiej przerwie, gdy tłumacz 
oddawał myśl królewską tureckimi 
słowami, biskup kujawski nie 
krył wcale swojego 
niezadowolenia z ostatnich słów 
królewskich i nadał swojej 
twarzy aż nazbyt wyraźny grymas 
zdziwienia. Bo jakże to, król 
nie czekając na radę senatu znów 
sam pakty układa? Przecież, u 
licha, stanęła niedawno 
konstytucja, że sam żadnych 
przymierzy z postronnymi nie 
będzie zawierał ani zawartych 
naruszał. 
Król, udając, że nie widzi 
wzburzenia na twarzy senatora, 
podniósł głos i kończył swoją 
wypowiedź: 
- A że wolnym i swobodnym 
jesteśmy królestwem i nie mamy 
zwyczaju sami o wszystkim 
decydować, sprawę Kozaków 
odkładamy do najbliższego sejmu. 
Wszystko, co mówiłem, 
dostaniesz, baszo, na piśmie. 
Z tymi słowami powstał z 
tronu. Rzucił się powtórnie 
Sohaim basza do nóg królewskich, 
bił znowu czołem o dywan i 
całował rąbek płaszcza. 
Po skończonej audiencji 
Władysław wyszedł pośpiesznie, 
nie zamieniwszy jednego słowa z 
senatorami. Odprowadzony przez 
Kazanowskiego i Ossolińskiego do 
swoich pokojów, zrzucił 
gwałtownym ruchem płaszcz na 
podłogę. 
- Na kaduka mi ten poseł! 
Haniebna,oszukańcza legacja, 
wymyślona przez sułtana, by 
zamydlić oczy wszystkiej 
szlachcie. Zamknijcie go w wieży 
i niech siedzi bisurman aż do 
nowego sejmu! Teraz właśnie 
potrzebny mi ten czausz 
pogański, kiedy hrabia Magni 
pisze mi z Wenecji, że Signoria 
dodaje sto tysięcy talarów na 
wyprawę turecką, a Ojciec święty 
przyrzekł czterykroć sto tysięcy 
skudów. Urządziłeś mnie, 
Ossoliński, konstytucją na 
niedawnym sejmie. Niechże ci Bóg 
odpuści za to, żeście mi ręce i 
usta powiązali. 
Ossoliński odczekał, póki się 
król nie wysapał. 
- Nie ja, najjaśniejszy panie, 
układałem konstytucję. Skoro ona 
jest, nie radziłbym czegoś 
nagłego robić z posłem 
sułtańskim. Panowie senatorowie 
byli obecni. 
- I biskup kujawski - mruknął 
król jeszcze teraz mając przed 
oczyma nieufną twarz duchownego. 
- No tak, bezsilny kraj. Listy 
mi wypisz do sułtana, jak 
mówiłem. Nawarzyli panowie piwa, 
niech wypiją. 
- Doniesiono, miłościwy panie, 
że i chan już wysłał do nas 
poselstwo. Przysłał mi pan 
Grodzicki wiadomość pośpieszną, 
że zeszłej niedzieli posłowie 
tatarscy minęli twierdzę Kudak. 
- Tych przed swoje oblicze nie 
dopuszczę! Rozkazuję, byś ich 
wstrzymał pięć mil od Warszawy i 
niech tam aż do lata czekają. 
Niech sejm z nimi rozmawia w 
sprawie haraczu, mnie honor na 
to nie pozwala. 
- Stanie się według twojej 
woli, najjaśniejszy panie! 
Rozdział XXVIII 
Arsenał pod rządami 
Arciszewskiego pracował dalej, 
jakby nie było haniebnej uchwały 
sejmowej, zakazu zaciągów i 
wizyt posłów sułtańskich. Gdy i 
na biurko generała artylerii 
przyszedł uniwersał królewski o 
wstrzymaniu zbrojeń, Arciszewski 
schował go do okutej almarii, 
gdzie leżały poufne pisma, 
dokumenty i szkice nowo 
odlewanych armat, i odtąd nie 
przejmował się groźbą infamii 
tamże wypisanej. 
Gdy wespół z Piotrem 
przymykali wieko skrzyni, 
powiedział: 
- Ani mi pary z gęby przed 
edelmanami i żołnierzami, że 
jakieś uniwersały przyszły. 
- Według rozkazu waszej 
miłości. 
Nie od dziś wiedział 
przełożony nad armatą, że 
uniwersały królewskie swoją 
drogą, a wola królewska - swoją. 
Zresztą król, który po staremu 
bywał częstym gościem arsenału, 
przy najbliższej okazji umocnił 
Arciszewskiego w jego sądzie. 
- Każę pisać te haniebne 
papiery, bo inaczej to bym miał 
rebelię szlachecką w kraju, ale 
nie daj Boże, by pułkownicy 
wzięli sobie do serca uniwersał 
i przestraszyli się papieru. 
Któż jak nie oni mają wiedzieć, 
czy wojsko królowi potrzebne. 
Przed tobą, coś żołnierz, a nie 
pyskacz kręcony przez magnatów, 
powiem prawdę. Kanclerz wysyła 
królewskie uniwersały, a ja, 
gdzie mogę, puszczam ludzi 
zaufanych z cichą prośbą do 
wojska, by się nie rozchodziło. 
Przy takich rozmowach nie 
bywało Piotra Opackiego, ale jak 
wszyscy żołnierze wiedział, co w 
trawie piszczy. Gdy zresztą 
Piotr widział króla 
wjeżdżającego ze swym synem do 
arsenału, a potem 
przyglądającego się puszkarzom 
na polu ćwiczeń, razem z 
wszystkimi ludźmi artyleryjskimi 
odczuwał radość i wracała mu do 
serca dawna otucha. 
- Nie złamali króla jegomości. 
Da Bóg, że jeszcze przygnie 
karku królewiętom i wbrew ich 
woli ruszy na Tatarów. 
Marzyło się młodemu 
człowiekowi, że i on pokaże, co 
potrafi. Przez te dziesięć 
miesięcy, jakie już spędził w 
arsenale przy papierach, przy 
sprzęcie i kartaunach, nabrał 
znacznej wprawy żołnierskiej. 
Douczył się fechtunku, bił z 
dział niewiele gorzej od nowo 
zaciągniętych puszkarzy, a 
bywało, że jednym celnym 
strzałem wywalał szopę na 
dalekim brzegu Wisły. Cieszyło 
go to wszystko, ale taki już 
przy tym był, że nadzieja 
jakiejś wojennej zasługi 
nachodziła go wespół z myślą o 
Anieli. 
"Wyrzucić pijanego za drzwi to 
nie żadna sztuka. Trzeba pokazać 
kochanym Timom, że jeszcze inna 
jest różnica między mną a 
sławetnym bankierem." 
Ale i nie o to tylko chodziło. 
Dzień w dzień niepokoiła go 
myśl, że gdy z wiosną, co było 
już umówione z panem 
Arciszewskim, pojedzie do 
rodziców, czy powróci stamtąd z 
ojcowską zgodą. 
"Ojciec za młodzieniaszka mnie 
miał - myślał - gdy wyprawiałem 
się do Warszawy i takim mnie 
dalej widzi, bo w listach odeń 
czytuję stale napomnienia. A 
przecież nie taki już jestem, 
jak minionego roku, o świat się 
otarłem, a jeszcze gdyby Bóg 
zdarzył jaką wojenną zasługę, to 
i rodzic popatrzyłby na mnie jak 
na równego sobie, któremu własny 
sąd przystoi nawet i w sprawie 
ożenku." 
Teraz gdy miał za sobą 
życzliwość panny i jej rodziców, 
narastał w nim niepokój o zgodę 
własnych ojców, więc tęsknił do 
kogoś, z kim by te wątpliwości 
mógł roztrząsać. Gdy następnego 
dnia, po pamiętnym wieczorze u 
gisera, zwierzył. się 
Arciszewskiemu ze swego 
szczęścia, pan armatny uścisnął 
go serdecznie i nawet natchnął 
otuchą, że cóżby to był za 
ojciec, co by synowi szczęścia 
nie przyczynił, ale stary wódz 
nie znał przecież Piotrowego 
rodzica. Piotr zaś dobrze 
wiedział, że im większe ubóstwo 
przychodziło na dom 
rodzicielski, tym bardziej 
ojciec cenił jedyną chlubę, jaka 
mu została, klejnot szlachecki. 
Trudno było niepokoić swoimi 
troskami pana armatnego zajętego 
tylu ważnymi sprawami 
wojskowymi, więc Piotr, choć od 
niedawna pełen szczęścia, 
biedził się sam na sam z 
obawami. 
Raz i drugi zaszedł do pałacu 
Arde, by pogadać z Marcinem, 
powinowatym przecie i dobrze 
widzianym w rodzinie, ale 
zaufany dworzanin kanclerza 
miewał teraz zleceń co niemiara 
i raz po raz wyjeżdżał to do 
Wiśnicza z listami do 
Lubomirskiego, to do prymasa 
Łubieńskiego, odprowadzał nawet 
z Warszawy ku Lublinowi i 
poselstwo Sohaim baszy, a jeśli 
już był w stolicy, asystował 
swojemu panu. 
Gdy go wreszcie raz dopadł 
przed pałacem kanclerskim, witał 
się z nim z pewnym zakłopotaniem 
i niczym nie zawinionym 
zawstydzeniem. Wszystko zaś 
stąd, że dworzanin Ossolińskiego 
błyszczał nowym strojem, od 
świecących jak jaskier trzewików 
aż po bogate pióra szwedzkiego 
kapelusza. Minę miał jakby 
stężałą, a gesty wydały się 
Piotrowi bardziej pańskie niż 
przedtem, niż nawet na weselu 
Urszuli Ossolińskiej, gdzie mimo 
wszystko Marcin Dębski ginął w 
bogatym i strojnym tłumie. 
- Ledwie cię poznałem. Drogo 
się teraz nosisz. 
Marcin ujął go za ramię gestem 
serdecznym, ale jakby trochę 
protekcyjnym. 
- Nie będziemy jak mieszczki 
rozmawiać na ulicy. 
Chodźże do mnie, dawno cię nie 
widziałem. 
- Na jakiegoś wojewodzica czy 
na starościca teraz patrzysz. 
- Żartujesz, kochany kuzynie, 
choć Bogiem a prawdą, nie żadne 
oczywiście starostwo, ale zacną 
dzierżawę wyrwałem dla mojego 
ojca. Jak widzisz, pan 
Ossoliński dba o swoich ludzi. 
Wydobył coś niecoś dla mojego 
rodzica, mianowicie w Płońskiem, 
rozumiesz? Kilka wsi, z których 
coś kapnie rodzicielowi, czyli i 
mnie zarazem do trzosika... 
- Ho, ho! Coraz wyżej 
jedziesz. 
- E, gdzie tam! - niby 
zaprzeczał Marcin, mile 
połaskotany po sercu zachwytem 
ubogiego krewniaka. - Zasługi 
daje mi teraz książę nieco 
większe, bo i obowiązków wiele, 
wyjazdów sporo do pańskich 
dworów. Ale i ty przecie masz 
niezgorzej u pana armatnego... 
- Cóż ja? Jestem na 
żołnierskim żołdzie. Arsenał nie 
dwór, ale niech mnie Bóg skarze, 
gdybym kiedykolwiek narzekał. 
Takiego człowieka, jak pan 
armatny, nie ma drugiego na 
świecie. 
Marcin uśmiechnął się jakoś 
dziwnie i Piotr nie wiedział, 
czy jest w tym uznanie czy 
politowanie. Nie było czasu na 
zastanawianie się, bo już 
krewniak wprowadzał go do 
swojego pomieszkania w pałacu. 
Znaleźli się w obszernym 
pokoju, dość dostatnio 
urządzonym, a nawet pojawił się 
zaraz pachołek do posług. 
- Mieszkasz lepiej niż nasz 
pan armatny - dziwił się Piotr i 
siadł stropiony na brzeżku 
tapczana. 
- Normalna rzecz, tu pałac, 
tam zbrojownia. Czekaj no, 
poszukam jakiegoś trunku. 
Podszedł do małego 
sekretarzyka, wyciągnął jakąś 
butelkę i nalał. 
- Pij, mój kochany! 
Francuskie! Od pana de Bregy 
dostałem. Smakuje? 
Piotr pociągnął jeden łyk i 
drugi. 
- Trochę widzi mi się 
cierpkawe, ale niezłe. 
Przyjaciel popatrzył na niego 
okiem bywalca. 
- W tym cały smak, 
młodzieniaszku! Ale mam i 
słodkie. Odstawże ten kubek, to 
naleję. 
- Daj pokój, i to dobre. Ja 
tylko tak powiedziałem, bo mi 
się zrazu zdawało, że cierpkie - 
tłumaczył się Piotr. 
Ale dworzanin Dębski już nie 
wypuścił z rąk okazji, by 
jeszcze bardziej zaimponować 
krewniakowi. Przyniósł drugi 
kielich i lał weń połyskliwe 
wino koloru starego złota. 
- Tokaj, Piotrze! Dobry, co? 
Od razu idzie do głowy. 
- Piłem taki u sławetnego Timy 
- powiedział Piotr, by 
zaznaczyć, że i on sroce spod 
ogona nie wyleciał. 
- Dalej koligacisz się z 
mieszczanami? 
- Zachodzę tam, wcale sobie 
nie krzywdując. 
- Oho, widzę, że coś się 
święci. 
Piotr onieśmielony dostatkiem, 
w jakim zastał przyjaciela, już 
miał zrezygnować ze zwierzeń, 
ale Marcin znów nalał wina i 
zachęcał: 
- Mówże, bo widzę, że ci z 
głowy nie wywiało. 
Otworzył więc Piotr serce 
przed kuzynem, wyznał mu 
wszystko, z czym przyszedł, 
swoją radość i niepokój o zgodę 
ojca. 
- Rzadka to rzecz - zaczął 
poważnie Marcin - by się 
szlachcic z dobrym klejnotem 
wiązał z mieszczanami, choć i to 
prawda, że nie ty staniesz się 
łykiem, tylko ona wejdzie w dom 
szlachecki. Nie jest to 
wprawdzie droga w górę, ku 
jakiej rwie się każdy urodzony, 
ale skoro już ci tak w serce 
zapadła, to cóż robić. Zawsze 
mówiłem, że gdybyś poczekał, 
inna by się nawinęła. 
- Nie ma takiej drugiej na 
świecie. 
- Mój ty Piotrze, każdy 
zakochany tak mówi. 
- Ale ja wiem, że tylko przy 
niej mogę kimś być w moim życiu. 
Dla niej wszystkie siły z siebie 
wydobędę i moja przyszła rodzina 
będzie miała szacunek w 
narodzie. Przecież młody jestem, 
droga przede mną otwarta. Gdy 
przyjdzie do jakiej sprawy, 
ludzie wojenni pójdą w górę. 
- No tak, ale jak żadnej 
sprawy nie będzie? 
Piotr nie odpowiedział. Marcin 
znów trącił się z nim 
kieliszkiem. 
- Tak czy inaczej, piję twoje 
i jej zdrowie. 
- Dziękuję ci serdecznie, 
Marcinie, Bóg zapłać! Gdy ją 
poznasz, sam powiesz, że to 
najzacniejsza z panien. 
- W to wierzę. Myślę w tej 
chwili, boś pytał, jak ojca 
namówić. Jak widzisz, zaciągi 
się rozwiązują, więc moim 
zdaniem w najbliższym czasie nie 
ma nadziei w żołnierce. Gdybyś 
tak przeszedł na dwór jakiegoś 
pana, to byś łatwiej doszedł do 
zasług i jakąś wioskę wydębił. 
Ojciec by w niej gospodarzył, 
matka by się nie truła, że do 
biedy idzie. Jasna rzecz, oboje 
byliby wtedy łatwiejsi dla 
ciebie. 
- Nie rozumiem cię. Mam w panu 
armatnym najlepszego 
zwierzchnika i opiekuna, a ty 
radzisz iść stamtąd na klamkę 
pańską? 
- Wiedziałem, że tak 
odpowiesz, zresztą nie pierwszy 
raz. Pięć lat ode mnieś młodszy 
i niedawno z rodzinnej wioski 
wyszedłeś, więc słuchaj bardziej 
od ciebie doświadczonego. 
Arsenał to służba, żołd, nie 
powiem, ale na nim się kończy. 
Kto zaś chce do czegoś dojść w 
miłej ojczyźnie, musi z jakimś 
panem się związać. Wtedy już 
jesteś w stronnictwie i co tam 
wniesiesz, muszą odpłacić. 
Widzisz choćby po mnie. Jestem u 
księcia, więc jak on w górę, to 
i ja po drabinie postąpię, bo o 
kogóż ma dbać, jak nie o swoich. 
- No tak, ale za to trzeba być 
kropla w kroplę podobnym do 
swego pana. Tak samo mówić i 
działać, jak chlebodawca każe. 
- A jakże chcesz inaczej. Z 
wojewodziców ani ty, ani ja nie 
jesteśmy, by się nie liczyć z 
drugimi. 
Piotr łyknął wina, które teraz 
naprawdę skwaśniało mu w ustach, 
i odpowiedział skromnie: 
- Ja inny jestem, pewnie 
głupszy od ciebie i tak jak ty 
nie umiałbym. Gdyby na przykład 
przyszła panu ochota zdradzić 
króla, to i ja to samo 
musiałbym? 
Marcin udał, że nie rozumie 
aluzji. Odpowiedział 
bagatelizująco: 
- Jaka tam znowu zdrada... 
- Pamiętasz, jak to było przed 
rokiem? Mówiło się o potrzebie 
wzmocnienia władzy królewskiej i 
jeśli dobrze pamiętam, obaj 
godziliśmy się. 
- Było tak. 
- A jak odpowiesz mi teraz, 
gdy kanclerz od króla się 
odwrócił? Diabli wzięli tę 
wielką władzę królewską. Twój 
Ossoliński umknął, a ty jak cień 
musisz iść za swym panem. 
- Polityka rzecz giętka. 
Kanclerz głębiej patrzy od nas 
obu. Obliczył, że teraz pora 
niedogodna do tego i że król nie 
wytrzyma oporu wielkich panów. 
- Wytrzymałby, gdyby kanclerz 
pieczęcie przyłożył. Wojsko 
stanęłoby za królem, szlachta 
byłaby swobodniejsza na sejmie, 
nie musiałaby powtarzać tylko 
tego, co każą panowie. 
- Jakby było, tego nie wiem, 
wiem, jak jest. Trzeba się 
liczyć z tym, co widać wkoło. 
Pomniejszona jest władza 
królewska, a panowie górą, więc 
przy nich przyszłość. Dlatego 
radzę, byś się w czas rozglądał 
za jakimś wielkim dworem. 
Mógłbym cię zresztą niejednemu 
naraić. Zważ i to, że pan 
Arciszewski arianin, a na nich 
coraz krzywiej patrzą. 
- Król jegomość tak nie 
patrzy. 
- Ba, król! Teraz i duchowni 
górą. Już się zaczyna nagonka na 
Szlichtynga za jego heretyckie 
książki. Zapowiadają, że w maju 
będzie sejm, a na nim cała burza 
o arian. 
- Jam nie arianin. 
- Ale i na ciebie cień padnie, 
boś zaufany pana armatnego. 
- On przecież do niczego mnie 
nie zniewala. Szanuje moją 
wiarę, ja jego i nigdy o tym nie 
mówimy. 
- Do żadnego ładu z tobą nie 
dojdzie. Pytałeś, jak ojca 
przekonać, więc radzę. Blask 
łaski pańskiej wiele by ci 
pomógł. A tak, czy ja wiem? 
Rodzina twoja, nie wymawiając, w 
niedostatku, więc jedno 
pozostaje. Niech twój przyszły 
teść sypnie sporym posagiem, to 
wioskę sporszą kupisz i od razu 
stary łaskawie popatrzy. Ileż ci 
za nią dają te mieszczany? 
Piotr zrobił wielkie oczy. 
Nigdy o czymś podobnym nie 
pomyślał, nawet, Bogiem a 
prawdą, nie wiedział, ile tam 
jest złota u starego Timy. 
- Dość zasobny zapewne jest 
mistrz, ale gdzież bym ja o 
takie rzeczy pytał. 
Teraz dworzanin kanclerski 
uśmiechnął się z wyraźnym 
politowaniem. Klepnął krewniaka 
po ramieniu. 
- Boże kochany, a na jakimże 
ty świecie żyjesz? Jak już 
mieszczkę brać, choćby 
najgładszą, to niechże złotem 
się opłacą, ród wzbogacą. Im nie 
wolno kupować większej ziemi, 
więc niechże, u licha, tobie 
dadzą. 
- Coś pewnie dadzą. 
- Nie coś, naiwny Piotrze! 
Dokładnie trzeba wszystko 
wiedzieć przed ożenkiem, bo 
wtedy z całą gębą staniesz przed 
rodzicami. Wybadajże to jak 
najprędzej. 
- Nigdy. Spaliłbym się ze 
wstydu i ona by mi tego nie 
darowała. 
- No to ja się o to wywiem. 
Piotr gwałtownie zaprzeczył: 
- Nic nie rób, niech się 
dzieje wola boska! To ludzie 
zacni i uczciwi. Gdyby się 
dowiedzieli, żeś może ze mną w 
zmowie, to nawet sam Tima, choć 
mi tak życzliwy, gotów pomyśleć, 
że szlachectwo sprzedaję za 
pieniądze. 
To powiedziawszy, dodał z 
cicha: 
- Kocham ją, a ty tego nie 
pojmujesz. 
Głos Piotra tak zmienił się 
przy tych słowach, że nawet 
Marcin doznał lekkiego 
zawstydzenia. Położył mu rękę na 
ramieniu i też innym głosem 
odpowiedział: 
- Tego jednego to ci naprawdę 
zazdroszczę. Czy ja wiem, może 
większa twoja racja niż moja? - 
westchnął ciężko. - Gdy Bóg 
zdarzy sposobność, spróbuję 
jakoś wpłynąć na ojca twojego i 
może spadnie ci ta troska z 
głowy. 
- Bóg ci zapłać, drogi 
Marcinie. 
Tego dnia wracał Piotr do 
arsenału ze skołatanym sercem. 
Niewiele zaznał pociechy. Nie 
tyle zniechęcił się do swojego 
krewnego, ile raczej ogarnęły go 
niepewności ogólniejszej natury. 
"Tak jak Marcin myśli 
olbrzymia większość szlachty. 
Dbają przede wszystkim o własną 
kieszeń i węszą, przy kim 
lepiej. Ja zaś jakbym był z 
innej gliny. Po matce to mam, że 
mi dukat nie świeci jak wieczna 
pokusa przed oczami. Jak dotąd 
nie biję pokłonów na pańskich 
dworach i nie czekam, co mi z 
łaski kapnie. To pewna, że tak 
jak Marcin w życiu nie wyskoczę, 
ale za to spokój mam i cięgiem 
nie liczę, nie rachuję." 
Gdy zobaczył przed sobą 
wieżyczki arsenału i już dobiegł 
do jego uszu głos bębnów, 
odetchnął z ulgą. 
"Ale, u licha, biorę żołd i 
mam swój sąd o każdej rzeczy, 
przed nikim się nie czołgam, 
jedynie hołd oddaję 
zwierzchnikom, jak potrza, z 
żołnierskiej subordynacji. Ale 
to nie to samo, co gibać krzyżem 
na pokojach." 
O tej porze zastał tu zwykły 
pracowity ruch. Z szop 
arsenałowych dobiegał huk 
kowadeł i słychać było zgrzyty 
pił w stolarni. Na placu 
odbywała się musztra, to znów 
przez drugie wrota wjeżdżały 
lekkie trzyfuntowe działa 
regimentowe, nowa chluba 
artylerii pana armatnego. 
"Wszystko idzie po dawnemu, 
ruch u nas - cieszył się Piotr 
na widok wojskowej skrzętności. 
- Niech sobie gada, co chce, ten 
świszczypała Marcin. Sprawa 
będzie, a wtedy górą my 
żołnierze, nie dworaki." 
- Gdzie pan armatny? - zapytał 
straży w bramie. 
- W polu nad Wisłą z panem 
Siemianowiczem i Getkantem. 
Zlecił, by waszmość skoczył tam 
zaraz po swoim powrocie. 
Piotr siadł na konia i puścił 
się północnym szlakiem ku 
nadwiślańskim brzegom. Tu wśród 
lasów bielańskich było małe 
zaciszne pole ćwiczebne, 
upatrzone przez pana armatnego 
do specjalnych prób 
artyleryjskich. Bywało tu kilku 
zaledwie najprzedniejszych 
puszkarzy, a z edelmanów tylko 
Siemianowicz i Getkant, gdy 
przyjechał z Krakowa. 
Gdy Piotr dojeżdżał ku 
kotlinie, zobaczył ich 
wszystkich skupionych przy 
sporym usypanym kopcu. Radzili 
coś z generałem, mierzyli 
przysadziste ocembrowanie z 
grubych dębowych bali. 
Do późnej nocy przygotowywano 
tego dnia pierwszą próbę 
wyrzucenia z moździerza pocisków 
pomysłu mistrza Getkanta, 
ogromniejszych, niż się dotąd 
używało. Już zachód słońca 
nadchodził i długie cienie 
padały na kopiec ziemi usypanej 
wokół działa, gdy wreszcie 
kapitan Getkant, spocony jak 
mysz, powiedział do 
Arciszewskiego i puszkarzy: 
- Myślę, żeśmy już wszystko 
przewidzieli. Chyba nie wyrwie 
tego z ziemi. 
Pan armatny coś jeszcze 
liczył, wodził palcem po 
miotającym się na wietrze 
papierze, zapełnionym cyframi i 
liniami. 
- Nie wiem, czy pale 
wytrzymają. Jeśli, nie daj Boże, 
i tym razem zepchnie w tył, to 
trzeba je będzie związać kutymi 
obręczami. Na wszelki wypadek 
podsypcie jeszcze wyżej szaniec, 
by się łatwiej mogli za nim 
skryć puszkarze. 
Znów porwali się za łopaty 
żołnierze, edelmani i Piotr, 
podsypali szaniec, potem go 
ubili. Po raz ostatni podeszli 
oficerowie do potężnej lufy 
moździerza, który niemal pionowo 
wyszczerzał paszczękę ku górze. 
- Kąty mierzcie! - rozkazał 
Arciszewski. 
Wrzucono artyleryjski 
kątomierz do lufy. Sprawdzono. 
- Wszystko gotowe, wasza 
miłość - powiedział Getkant, 
blady ze wzruszenia. 
Teraz pan armatny zwrócił się 
do żołnierzy: 
- Puszkarze, zaczynamy w imię 
Boże. 
- Według rozkazu - odkrzyknęli 
żołnierze. Ten i ów przeżegnał 
się, by z Bogiem zaczynać trudną 
próbę. 
Rozległy się jedna po drugiej 
komendy: 
- Na stanowiska! 
- Wrzuć pocisk! 
- Zabij! 
Sprawnie wykonali. 
- Zapłon! 
- Teraz wszyscy na szaniec. 
Padnij! Zostaje z lontem 
cejkwart Szreder! 
Gdy wszyscy pokładli się za 
wałem, puszkarz Szreder wysunął 
lont na długim kiju. 
- Przyłóż lont! 
- W imię Maryi! - szepnął 
puszkarz i dotknął ognikiem 
działa. 
Huk szarpnął całym lasem, 
jakby dziesięć piorunów runęło w 
polanę. Zerwała się chmura dymu. 
Tuman wyrwanej gliny wzburzył 
się nad działem i padł poza 
szaniec, na leżących tu dowódców 
i żołnierzy. 
W chwilę potem wszyscy, okryci 
pyłem od czupryn po cholewy, 
przypadli z powrotem do działa. 
- Psiakrew, wyrwało, wasza 
miłość! - jęknął rozczarowany 
Getkant. 
Lufa działa była w bok 
skręcona, utraciła dawny 
kierunek. Jeszcze zgrzytały 
ocierające się pale i 
trzeszczały drzazgi. 
- Szatańska siła, wyrwało - 
mruknął Arciszewski. - 
Kamieniami musimy osadzić dno 
dołu i sprawić okucia na dyle. 
Puszkarze mokrzy od potu stali 
przy moździerzu zawiedzeni, 
patrzyli bezradni na 
zmarkotniałego inżyniera 
Getkanta. 
- Trzeci raz próbujemy i nie 
dajemy rady, mości generale - 
powiedział stroskany oficer. 
- Trudno, oberszterze, 
pojutrze zrobimy czwartą próbę. 
A wy - zwrócił się Arciszewski 
do puszkarzy - choć nie poszło, 
jak trzeba, ów obiecany garniec 
wina dostaniecie w arsenale. Ino 
mi dalej język trzymać za zębami 
i nie gadać, co się tu próbuje. 
Nakryć to wszystko gałęziami i 
pilnować! 
Rozdział XXIX 
Dalej szła praca artylerzystów 
w arsenale, na ćwiczebnych 
polach i w lasach bielańskich 
przy próbach z nowymi 
moździerzami. Nie przybywało 
wprawdzie puszkarzy, ale cały 
zaciąg trwał dalej na swoich 
stanowiskach, bo pan armatny 
nikogo nie zwolnił. Były 
wprawdzie kłopoty z wypłatą 
żołdu, ale wiedział o tym tylko 
przełożony nad armatą i Opacki, 
bo oni dwaj w tajemnicy przed 
żołnierstwem borykali się z tą 
troską. Gdy na przykład w ciągu 
kwietnia brakło pieniędzy na 
wypłatę zaległego żołdu 
żołnierskiego i Piotr zdał z 
tego sprawę Arciszewskiemu, 
usłyszał ze zdziwieniem taką 
odpowiedź: 
- Jakże ci brakuje, skoro masz 
jeszcze trzy tysiące na 
rachunku? 
- To zasługi waszej miłości za 
rok ubiegły, dotąd nie podjęte. 
- A ty myślisz, że będę je 
brał, choć dla ludzi 
artyleryjskich brakuje? Każ z 
tej sumy wypłacić wszystkim 
należności co do grosza. Z moją 
zasługą poczekam do drugiej 
kwarty. 
- Według woli waszej miłości. 
Gdy puszkarze, cieśle, 
miedziorytnicy, rozochocili się 
tego dnia uradowani wypłatą 
żołdu, Piotr, zdawszy rachunek 
panu armatnemu, patrzył z 
nieukrywanym zachwytem w jego 
pogodną twarz i myślał w duchu: 
"I od takiego zwierzchnika 
chciał mnie odciągnąć głupi 
Marcin. To człowiek, któremu 
równego nie masz w całej 
Rzeczypospolitej." 
Pan armatny zaś, nie od dziś 
zresztą, spuszczał w takich 
chwilach powieki, by ukryć swoje 
oczy przed rozbrajającym 
spojrzeniem Opackiego i całkiem 
inne niż u tamtego nachodziły go 
myśli. 
"Czasem patrzy we mnie tak 
przejmującym wzrokiem, że, nie 
daj Boże, bym się zarumienił." 
W takich bowiem chwilach stary 
żołnierz czuł na sobie wzrok nie 
Piotra, ale dawnej panny 
Sucheckiej. Wrażenie, jakie na 
nim zrobił syn Opackiej za 
pierwszym jego przybyciem do 
arsenału, w istocie nigdy nie 
osłabło. Nie zapominał o tym 
nawet w chwilach, gdy 
przedmiotem rozmów były sprawy 
artyleryjskie, gdy młody 
człowiek słuchał, a dowódca 
rozkazywał. Ilekroć jednak 
zdarzyła się rozmowa o innych, 
bardziej ludzkich sprawach, ile 
razy na przykład potrącano o 
sprawy rodzinne czy młodzieńcze 
troski zakochanego Piotra, 
Arciszewski przestawał być 
wodzem artylerii, a stawał się 
młodym Krzysztofem z Arciszewa. 
Nie wiedział o tym młody 
szlachcic, że pan armatny 
spuszcza niekiedy wzrok przed 
jego spojrzeniem jedynie z tej 
przyczyny, że walczy z nawrotami 
pamięci. Nierzadko po takiej 
rozmowie Krzysztof Arciszewski 
zostawszy sam w izbie popadał w 
zadumę, a w jego starej 
wyobraźni pojawiała się postać 
matki Piotra i jedna chwila z 
dawnego życia nieodmienna, na 
całe życie zapamiętana. Nie 
słyszał wtedy okrzyków warty ani 
bębnów, ani musztry za oknem i 
jakby siedział nie w izbie 
arsenału, ale w saniach jadących 
po puszystym śniegu w lasach pod 
Buczyną. Wtedy wspominał 
najrozkoszniejszą chwilę swojego 
życia, pierwsze zbliżenie się do 
Renaty, drżenie palców, jakimi 
pieścił maleńką dłoń ukochanej, 
muskający dotyk jej futra. 
Niekiedy uciekał od tego obrazu 
w puszczę brazylijską i z 
przerażeniem stwierdzał, że 
trudno mu już widzieć w 
wyobraźni twarz Hindersona, 
księcia de Nassau, Fernandeza 
czy Foultonsa. Pojawiały się już 
one jako zamazane zjawy, 
bezkrwiste, coraz bardziej 
pozbawione ciała i rysów, a 
tymczasem obraz utraconej przed 
tylu laty Renaty, jedynej 
kobiety, którą w życiu pokochał, 
był nawet teraz, w starych 
latach, pełen prawdy, nad wyraz 
żywy, nasycony wszystkimi 
wrytymi w pamięć szczegółami. 
Nie brakło w tym zwidzeniu ani 
zapachu włosów, rumieńców 
policzków, dźwięku głosu, ciepła 
jej ręki i oddechu. 
Karcił się w duchu w takich 
chwilach, próbował strząsnąć z 
głowy majaki i mówił półgłosem 
do siebie: 
- Boże święty, jakże jestem 
stary. Zwidzenia mnie nachodzą. 
Gdyby ten młody człowiek znał 
moje majaczenia, miałby ze mnie 
nie lada pośmiewisko. 
To oczywiście nie zmieniało 
faktu, że pan armatny kochał 
młodego człowieka, a niekiedy 
próbował przed samym sobą z tego 
uczucia się usprawiedliwić. 
"Czy miłuję go dlatego, że do 
mnie przywiązany i pod każdym 
względem godny zaufania, czy też 
dla tej przyczyny, że widzę w 
nim jej odbicie i, Bogiem a 
prawdą, mam w tym niejaką 
pociechę?" 
Każda sprawa Piotra była mu 
bliższą niż troski innych 
żołnierzy arsenału, choć pan 
armatny nie będąc zimnym i 
oschłym zwierzchnikiem lubił 
wkraczać w ludzkie potrzeby z 
radą czy pomocą. Nawet i za 
cieślą Sebastianem jeszcze dziś 
wstawiał się pismem do rodziny 
Tarnowskiego, gdy hulaka 
uciekając przed karą za zbrodnię 
ukrył się pod zakonnym habitem. 
Niemniej jednak jego życzliwość 
dla Piotra była inna, miała coś 
z ojcowskiego niepokoju o syna. 
Cóż bowiem obchodziły pana 
armatnego sercowe niedole innych 
młodych, edelmanów czy 
puszkarzy, a jeśli chodzi o 
Opackiego, to żył jego troską, 
nadzieją czy szczęściem i lubił 
od czasu do czasu nagabywać go 
na ten temat. 
I tak na przykład jednego dnia 
kwietniowego, przywoławszy 
Piotra pod jakimś urzędowym 
pretekstem, zagadnął: 
- Chodzisz mi tutaj po 
arsenale z chmurą na czole i nic 
nie gadasz o swoich sprawach. 
Mówiłeś kiedyś, że się 
niepokoisz o zgodę rodziców na 
swój ożenek. Dlaczego, u licha, 
nie prosisz o pozwolenie wyjazdu 
do ojców? 
- Wasza miłość od świtu do 
nocy przy tych armatnych 
sprawach, jakże mi w takiej 
gorączce prosić o wyjazd. Ze 
trzy niedziele trzeba by mi na 
to zmitrężyć. 
- A list jakiś już napisałeś? 
- Do pani matki pisząc, coś 
niecoś wspomniałem. 
- Do pani matki tylko? A ojca 
nie masz? 
- Z ojcem gorsza sprawa, 
umyśliłem bodaj matkę zjednać. 
- Nie rozumiem, co ty 
zamierzasz! Ślub brać, nie 
padłszy przedtem do nóg 
rodzicom? Nie daj Boże, by tak 
było, chyba... w ostatniej 
alteracji. Mój przyjacielu, jak 
tylko sejm majowy przejdzie, 
pojedziesz, obłapisz oboje za 
nogi i wesele będzie w lecie czy 
na jesieni. 
- Bóg zapłać waszej miłości. 
Może i dwie niedziele na podróż 
wystarczą. Byle tylko ten 
ojciec... 
- Może jakie listy pomogą. Dam 
ci pismo od siebie, by wiedzieli 
w domu, co zacz ten Tima i jego 
rodzina. A jak się ojciec nie 
zgodzi, to jeszcze stać mnie na 
to, bym sam do niego pojechał. 
- O Boże, nieba mi chce wasza 
miłość przychylić. Bóg zapłać 
waszej miłości. 
Czekał więc Piotr końca maja i 
z jeszcze większą niż dotąd 
gorliwością oddawał się sprawom 
arsenału, by zapracować na łaskę 
pana armatnego. A mitręgi nie 
było w arsenale, jeno pracy po 
uszy. Dopłynęła wreszcie część 
kwarty od panów skarbowych, więc 
trzeba było porządkować stare i 
nowe zamówienia. Z nowymi 
potrzebami przybywali 
oficerowie artyleryjscy z Baru, 
Kudaku, które to warownie kazał 
król Władysław mocniej zasilić 
artyleryjskim sprzętem. To znów 
zjeżdżali majętni kupcy z 
Gdańska po dawne należności. 
Doszły jeszcze nowe kontrakty z 
gdańszczanami, Pilgramem i 
Spiringiem, o dostawę kilkuset 
beczek prochu, które na dodatek 
trzeba było potajemnie 
sprowadzić do Warszawy. 
A jeszcze przybywali za wolą 
armatnego cieśle okrętowi i 
Arciszewski, mając u boku swego 
sekretarza, radził z nimi całymi 
dniami nad budową nowo 
pomyślanych, przenośnych łodzi 
pontonowych. 
Przy tym szła musztra i 
ćwiczenia. Niezmordowany generał 
artylerii koronnej, jak tylko 
dżdżu nie było, brał z sobą 
Getkanta i Piotra na bielańską 
polanę, próbował ów moździerz w 
ziemi cembrowany. Gdy wreszcie 
mosiężny olbrzym wyrzucił z 
siebie ogromną kulę i ani na 
ćwierć cala nie drgnął w 
posadach, pan armatny po 
chlubnej próbie wcale nie osiadł 
na laurach. 
- Jeden jest, dzięki Bogu, i 
to taki, co by nam mogli 
pozazdrościć Olendry i Szwedzi. 
Trzeba co najmniej pięć takich 
przysposobić, a na razie niech 
się na tym ćwiczą puszkarze. 
Dalej szły musztry i próby z 
kartaunami i z działkami 
przenośnymi. Nadto zaś 
przybywało co dnia moc 
rynsztunku, muszkietów, pik, 
prochów, lontów, drabin 
oblężniczych i śrutownic. 
W tym czasie przyszedł też 
sejm majowy, znów hałaśliwy i 
butny jak poprzedni. Posłowie 
ziemscy wsiedli obecnie na 
innego konika. Skoro władza 
królewska była już pomniejszona, 
wydało się deputatom, że pora 
dogodna wytępić drugie 
niebezpieczeństwo grożące miłej 
ojczyźnie, czyli zdławić ruch 
dysydencki. Wielu fanatyków 
religijnych nie zapomniało dotąd 
królowi, że na synodzie w 
Toruniu, na owym |colloquium 
|charitativum chciał godzić 
różnowierców i kacerzy z 
katolikami. A w jakim celu to 
robił, jeśli nie po to, by 
podnieść powagę swojego 
majestatu? 
Rozpętano więc na sejmie spory 
religijne. Wrzeszczeli jedni i 
drudzy, katolicy i różnowiercy, 
grzmiała sala sejmu i senatu od 
huku wyzwisk i wzywania Boga na 
pomoc. Znów jak poprzednio 
poleciały wszystkie szyby i 
przez sześć tygodni żadna 
konstytucja nie przeszła. 
Pokłócona szlachta katolicka i 
luterska jedno tylko w zgodzie 
uchwaliła - potępienie 
znienawidzonych arian. Wśród 
fanatycznej wrzawy skazano 
sejmowym wyrokiem Szlichtynga za 
obrazę majestatu boskiego na 
karę śmierci i na utratę 
wszystkich majętności. Ku 
pospólnej radości uchwalono 
spalić na Rynku warszawskim 
wszystkie księgi ariańskiego 
teologa.Tylko nieliczni deputaci 
załamywali ręce i biadali w 
duchu, że w ich obecności kończy 
się jedna z chlub 
Rzeczypospolitej, tolerancja, 
którą dotąd przez wieki świeciła 
miła ojczyzna całemu światu. 
Nie tylko na Szlichtyngu się 
skrupiło. Rozpanoszona szlachta 
uchwaliła nadto, że należy 
zburzyć wszystkie szkoły 
ariańskie, a kto by śmiał księgę 
ariańską drukować, będzie odtąd 
karą śmierci zgładzony. Nie tak 
łatwo poszło z kalwinami, 
których sądzono o obalenie 
krzyży przydrożnych na Litwie. 
Przez dwa tygodnie ciągniono 
na ten temat oracje sejmowe, ale 
wystarczyło, by wkroczył na salę 
obrad sam winowajca, książę 
Janusz Radziwiłł, za którego 
przyczyną krzyże na Litwie 
wywracano. Wyparł się winy i 
zagroził zerwaniem sejmu, jeśli 
od sądu nad nim nie odstąpią. 
Sejm, tak ostry dla mieszczanina 
Szlichtynga, od razu złagodniał 
dla magnata i książę litewski 
wyszedł z Izby Poselskiej bez 
żadnego moralnego szwanku. 
Władysław IV śledził z 
początku obrady sejmowe z pewną 
nadzieją. Niedawno za 
pośrednictwem nuncjusza 
papieskiego, Jana de Torres 
otrzymał breve od Ojca świętego, 
zachęcające szlachtę do poparcia 
wojennych zamiarów króla i wraz 
z Ossolińskim łudził się, że pod 
wpływem głosu papieża biskupi 
zmienią dawne stanowisko i 
zniosą zeszłoroczną konstytucję. 
Doczekawszy się zamiast tego 
burd religijnych w sejmie, opadł 
na duchu i stracił już wszelką 
nadzieję na przychylność Izby. 
Powiedział wtedy do 
Fanfoniego: 
- Zabiegi Ossolińskiego wokół 
jezuitów nic nie pomogły. 
Biskupowie zamiast uzbrojenia 
ojczyzny i wyprawy tureckiej 
umyślili dać papieżowi inny 
podarunek - zniszczenie 
dysydentów. 
Odtąd z wielką apatią 
wysłuchiwał relacji marszałków i 
sekretarzy o sporach toczących 
się w Izbie Poselskiej. Gdy zaś 
któregoś dnia przyszło mu dla 
zachowania obyczaju zasiąść na 
tronie przed połączonym sejmem i 
senatem, to i wtedy musiał 
cierpieć jedynie samą gorycz. 
Przyszło mu słuchać butnej 
przemowy biskupa kujawskiego, 
rej wodzącego na tegorocznym 
sejmie. 
Magnat karcił po staremu króla 
i jego otoczenie, "które serce 
królewskie przeciwko narodowi 
truje". 
- Pokornie proszę waszą 
królewską mość, abyś zechciał 
ekspediować od boku swego 
hrabiego Magni, księdza 
kapucyna, Fanfoniego i Biboniego 
jako szkodliwe subiekta. 
Tajemnice oni wydają, a nawet do 
tej ciekawości przyszli, że na 
tym ganku w izbie senatorskiej 
nas mówiących podsłuchują. Rad 
bym spytać pana posła 
weneckiego, czyby mi pozwoliła 
Rzeczpospolita Wenecka 
podsłuchiwać tak swoje rady? 
Król słuchał tych słów z 
resztkami cierpliwości, mimo że 
z loży na ganku doszedł do jego 
uszu okrzyk obrażonej Marii 
Ludwiki. Widział król, jak 
wychodzi z sali królowa, cały 
dwór i posłowie państw obcych, 
ale i ten protest jeszcze nie 
skłonił go do jakiejś reakcji. 
Patrząc na zachłystującego się 
swoją mową senatora, myślał: 
"Może, u licha, teraz, gdy 
obraził królową i państwa 
przyjazne, wreszcie się 
opamięta." 
Mylił się. Magnat uznał 
wyjście królowej za pierwsze 
swoje zwycięstwo. Nasycił swoją 
mowę jeszcze większą 
gwałtownością i zwracał się 
teraz wprost do króla. 
Przypominając niedawne czasy 
wychwalał sułtana za jego 
pokojowe poselstwo i ganił króla 
za nieufność do Porty. 
- Na wojnę turecką nie 
pozwalam! - wołał do całej sali. 
- Trzeba wysłać posłów do 
sułtana, a nade wszystko surowo 
zakazać Kozakom, by na morze nie 
wychodzili. Ziemię im teraz 
orać, a nie wojować! 
Tego już król nie wytrzymał. 
- Głupiec - szepnął przez 
zaciśnięte zęby. "Tak on rozumie 
honor swojej ojczyzny. Sułtana 
za nogi obłapić, a własne wojsko 
do gnoju zapędzić. Niechże sami 
do siebie te głupstwa gadają" 
To pomyślawszy powstał w 
czasie oracji biskupa i z 
podniesioną głową wyszedł z 
sejmowej izby. 
Sejm biegł dalej. O obronie 
ojczyzny nie radzono, jak i 
słowem nie wspomniano o pustym 
skarbie koronnym. Ledwie w 
ostatnią noc obrad sejmowych 
przepchał Ossoliński uchwałę o 
zatrzymaniu bodaj wojska 
kwarcianego, ale gdy podjął 
próbę uzyskania podatków na 
pokrycie zaległego żołdu, 
zahuczały go zewsząd głosy: 
- Niech ci płacą, co króla do 
wojny namawiali. Ani grosza nie 
damy na królewską samowolę. 
- Nie pozwalamy! Jeśli król 
będzie od nas tego żądał, sejm 
zerwiemy. 
Sejm mógł być istotnie zerwany 
nawet w ostatniej godzinie 
obrad, a wtedy już uchwalone 
rezolucje traciły swoją ważność. 
Wobec tego stary wyga Ossoliński 
wycofał wnioski królewskie i 
sejm w tryumfie zakończono. 
Szlachta pyszna i dumna z 
przebiegu obrad wyległa z zamku 
na ulicę i przez resztę nocy 
piła na cześć złotej wolności. 
Ale i tym razem król, wyzuty z 
praw i skarbu, nie dał za 
wygraną. Przez wiernych sobie 
stronników, przez zaufanych 
dworzan, sekretarzy i wyższych 
oficerów usiłował podtrzymać 
wojennego ducha w narodzie. 
Wprawdzie rozstawione tu i 
ówdzie po dalszych województwach 
regimenty rozsypywały się, 
tępione przez szlacheckie watahy 
i głodzone wstrzymywaniem im 
strawy, ale duża część zaciągów 
stała w karności i pogotowiu, 
czekając cierpliwie na żołd i na 
wojenną kampanię. 
Bywał i teraz król w arsenale, 
w lektyce przynoszony, bo już na 
konia nie mógł skoczyć. Zasiadał 
z Krzysztofem Arciszewskim przy 
dzbanie wina i szukał pociechy w 
trunku i w rozmowie z 
najwierniejszym żołnierzem. 
- Już wiarę w ludzi tracę. 
Boję się - mówił - że czasami i 
ty mnie nie rozumiesz. Mój 
Arciszewski, niczego nie chcę, 
tylko siły dla tego państwa, a 
oni od potęgi uciekają. Głupcy, 
głupcy, Boże jedyny! Łudziłem 
się, że ich nauczę mądrego 
myślenia o ojczyźnie, o 
bezpieczeństwie ich własnych 
włości, ale od nadmiaru złota i 
tłuszczu rozsądek im się całkiem 
przytępił. 
- Dobrze rozumiem, 
najjaśniejszy panie! Dla waszej 
królewskiej mości skąpią 
podatków na żołnierza, a ileż 
uzbrojonych, choćby w czasie 
ostatniego sejmu, przywiódł do 
Warszawy chorąży Koniecpolski 
czy Jeremiasz Wiśniowiecki. Całe 
miasto wojskiem obstawili... 
- Krew się burzy, gdy to 
słyszę. Prawdę mówisz, obaj 
mieli po pięć tysięcy żołnierzy, 
które wiedli ku Warszawie tysiąc 
kilometrów, aż od Dzikich Pól. 
Jeden bał się drugiego, więc tak 
zbrojnie na sejm zajeżdżali. 
Gdybym ich nie pogodził, to 
zamiast wojny tureckiej 
mielibyśmy wojnę królewiąt pod 
Warszawą czy w mieście. Ale w 
tym całe nieszczęście, że na 
prywatę wojsko jest, nie ma go 
dla króla i dla chwały 
Rzeczypospolitej. 
Wstał z krzesła, bo od wina 
energia zawsze w niego 
wstępowała, i teraz mówił z 
jeszcze większym wzburzeniem: 
- Dla prywaty szli tu całymi 
taborami, obozy zbudowali pod 
Warszawą. Ale gdybym im kazał 
oddać te siły na użytek ojczyzny 
lub gdybym takie same jak oni 
chciał mieć, wrzeszczeliby, że 
to |absolutum |dominium. A tak 
to oni mają w kraju pańskie 
|absolutum |dominium. Tak, mój 
Arciszewski... - Teraz 
uśmiechnął się ironicznie i 
ciągnął. - Ale mam na nich 
sposób. Muszą ruszyć, gdy im 
Tatarzy na kark zjadą. - Chcą, 
durnie, bym Kozaków za łeb wziął 
i broń im z rąk wytrącił, ale 
niedoczekanie ich. Kozacy potąd 
przy nas, póki ich mamy za 
żołnierzy. Słuchaj, mój 
Arciszewski, bo tobie zawsze 
mówię prawdę. Poseł chana czeka 
nadaremnie kilka miesięcy na 
odpowiedź, ale skoro sejm się 
skończył, przepędzę tych 
Nogajców od siebie. Żadnej 
przyjaźni nie ma z Tatarami. 
Gdybym, nie daj Boże, do tego 
dopuścił, całe kozactwo wyprze 
się Rzeczypospolitej. Kozacy z 
nami w przyjaźni, nie Tatarzy. 
Pociągnął łyk wina i spokojnie 
teraz, zimno zapytał: 
- Masz już te mostołodzie 
gotowe? 
- Wykonane. Przyszły niedawno 
z Torunia. 
- Wyślij wszystkie na 
Zaporoże. Niech Kozacy widzą, że 
mimo konstytucji sejmowej król 
myśli po staremu. Niepokoje tam 
coraz większe, bo z ordą nie 
zaczynamy, żołdu nie płacimy i 
nie powiększamy liczby 
rejestrowych. Dziwię się i 
miłuję ich za to, że jeszcze 
cierpliwie czekają, kiedy pójdą 
pod moim dowództwem na Budziaki 
i na Perekop. 
- Orda to wróg wieczny Polski, 
Moskwy i kozaczyzny. Jeśli te 
trzy siły się połączą, zakwitnie 
wreszcie pokój na Dzikich 
Polach. Tylko nasi panowie 
kresowi tego nie pojmują. 
- Pojmują, mój Arciszewski, 
ale każdy z nich z nadmiernej 
chciwości tak wlazł Kozakom za 
skórę, że już wyjścia nie widzi 
i chciałby ich w ryzach trzymać. 
- Wiśniowiecki na przykład 
bardziej się boi swojego ludu 
niż Tatarów. 
Gdy padło to nazwisko 
magnackie, król aż się skrzywił. 
- Wiśniowiecki... to jedna 
pycha, człowiek nędzny. Dumę ma 
giętką, skoro dawniej kłaniał 
się ikonie, a teraz udaje 
katolika. Czekał na buławę 
polną, ale jej ode mnie nie 
dostawszy, chodzi po stepach 
zaporoskich jak sęp ponury. Bóg 
mnie oświecił, że mu jej nie 
dałem, bo obraziłbym tym 
wszystką kozaczyznę. 
Arciszewskiego świerzbił 
język, by powiedzieć, że Potocki 
i nowy hetman polny Kalinowski 
wcale nie łagodniejsi od 
tamtego, ale właśnie sam król o 
tym napomknął: 
- Potocki katem był dla 
Kozaków, ale teraz, wdzięczny mi 
za wielką buławę, słucha mojej 
woli. Rozpisał listy po kraju o 
niebezpieczeństwie tatarskim i 
popiera moje zamiary. 
- A Koniecpolski? - zapytał 
Arciszewski, nie chcąc wspominać 
o hetmanie Kalinowskim, niedawno 
przecie przez króla mianowanym. 
- Koniecpolski taki sam jak 
tamci. Jeśli co mnie raduje, to 
chyba to, że z Wiśniowieckim ma 
na pieńku, a gdy dwóch się źre, 
trzeci korzysta, znaczy się 
król, w tym wypadku. 
- Mówiłeś, miłościwy panie, 
żeś ich w czasie sejmu pogodził. 
- Tak ich pogodziłem - król 
zaśmiał się na cały głos - że 
jeden i drugi nadal szczerzą 
zęby na siebie. Na moich oczach 
obłapili się ramionami, ale 
żaden gęby nie otworzył. Wiesz, 
co powiedział potem do mnie 
chorąży? "Co mi po takiej 
ugodzie, która wybuchnie w 
jeszcze większą nieprzyjaźń." 
Tyle więc pociechy królewskiej, 
że niekiedy i magnaci na siebie 
następują. Tym bardziej, 
widzisz, ważna dla nas na tych 
ziemiach trzecia siła - 
kozaczyzna. Umyśliłem posłać do 
Moskwy Kisiela, by odnowił 
przymierze przeciw Tatarom, a 
Ossoliński pojedzie w tajnym 
poselstwie do Kozaków, zawiezie 
im chorągiew i buławy... 
- Ossoliński? - zdziwił się 
niepomiernie pan armatny. - 
Miłościwy pan już mu całkiem 
darował, że nie stanął za 
majestatem? 
- Jakiego mam kanclerza, takim 
się muszę posługiwać. Wie on, że 
go szlachta po staremu 
nienawidzi, więc mimo wszystko 
bliżej mu do króla niż do 
magnatów... Poza tym poseł to 
nader giętki i może Kozaków 
utrzymać przy królu. Nie daj 
Boże, by szlachta o tym 
poselstwie wiedziała... 
Dobrą jeszcze godzinę bawił 
król tego dnia w arsenale. Z 
radosnym błyskiem w oczach 
nadsłuchiwał bębnów bijących za 
oknem,okrzyków oberszterów 
wjeżdżających z działami na 
dziedziniec. Pytał jeszcze o 
nadesłany rynsztunek, o 
cembrowane w ziemi moździerze, 
chwalił skrzętność armatnego i 
dalszy wzrost artyleryjskiej 
potęgi. 
- Ty jeden ani na mgnienie oka 
nie ustałeś w gotowaniu siły 
wojskowej. Ile razy tu jestem, 
wstępuje we mnie dawna otucha. 
Byle tak dalej, mój Arciszewski, 
a może, da Bóg, że będziesz 
walił z tych armat w mury 
Adrianopola. 
Arciszewski nie miał tak 
pochopnej wyobraźni. Podziękował 
uśmiechem i odparł: 
- Byle na Krym wejść wespół z 
Moskwą i Kozakami. I to byłaby 
wielka chwała. 
- Powiadasz, że Krym 
wystarczy? 
Władysław przymrużył oczy. 
Chyba widział w tej chwili 
skaliste brzegi tatarskiego 
półwyspu i swoje wojska stojące 
u czarnych wód południowego 
morza, bo powiedział: 
- Stanąć kiedyś na brzegu tego 
półwyspu... Pokazałbym stamtąd 
Zygmuntowi mury Adrianopola. Bo 
jeśli ja do nich nie dotrę, to 
wierzę, że kiedyś królewicz 
zatknie tam naszą chorągiew... 
Oczy króla pałały, ogień 
błyskał w czarnych źrenicach. 
Pod wpływem tego wzroku zakradł 
się niepokój w serce 
Arciszewskiego. "Wielkie są 
zamiary króla - myślał - ale czy 
ma siłę po temu? Trudno wierzyć, 
by teraz, gdy całemu światu 
wiadomo o pognębieniu króla 
przez panów, mógł Ossoliński 
pozyskać Kozaków i Moskwę." 
Nie wyraził jednak tych 
wątpliwości ani słowem, ani 
nawet drgnieniem powiek. 
Zresztą król już wstawał. 
- Arciszewski, rób dalej 
swoje. Bóg ci zapłać za wierną 
służbę, może kiedyś inaczej, a 
nie słowem zapłacę. 
- Nie o nagrodzie myślę - 
pokłonił się Arciszewski - ale o 
chwale ojczyzny i waszej 
królewskiej mości. - Już u drzwi 
dodał: - Może najjaśniejszy pan 
spocznie, zaraz poślę dworzan po 
lektykę. 
- Konia niech dają! Na siodle 
wrócę ku zamkowi. 
Rozdział XXX 
Zima tego roku ścięła 
wszystkie rzeki. Brzegi zasypało 
śniegami, że nie mógłbyś teraz 
dociec, gdzie tu był na jesieni 
step, a gdzie woda. Nad zamarzłą 
ziemią stało za dnia wysokie, 
czyste jak kryształ niebo z 
dalekim, szybko umykającym 
słońcem, nocą zdawały się 
trzaskać nad głowami gwiazdy 
siejące z nieba tysiącami iskier 
przejmujących do kości. Zginęły 
wszelkie szlaki i trakty, 
wkopały się w zaspy śnieżne rude 
chutory i wszelakie domostwa, 
więc nie po widoku dachów, ale 
smużkach dymu można było 
rozeznać, gdzie pusty step, a 
kędy przytuliła się żyjąca 
istota. 
Na Dzikich Polach, wśród 
zmarzniętej pustyni nad brzegami 
rzeki Inguł i Ingulec, między 
Żółtymi Wodami a Tomachówką i 
jeszcze dalej, wśród brzegów 
Końskich Wód, zdawało się nie 
istnieć w tej chwili życie. 
Tylko wprawny w oku widział o 
tej porze ślady kopyt i płóz, 
które tędy biegły w niewiadomym 
kierunku i celu. Niekiedy można 
było uwidzieć i człowieka 
idącego, prawie po pas zapadłego 
w śniegu. Dla spostrzegawczego 
człeka i to było jeszcze godne 
uwagi, że najczęściej szlak taki 
biegł z dala od pańskich dworów 
i folwarków, zawsze w kierunku 
niskich chutorów, owych smużek 
dymu ulatujących z niewidocznych 
dachów. 
Tymi śladami szło ku 
ukraińskim chutorom złowróżbne 
jasnowidztwo, plotka lub zgoła 
niewiarygodna wiadomość. Jedne z 
nich mówiły, że król w Warszawie 
nie z panami, lecz z kozactwem 
trzyma i jak tylko puszczą lody, 
zwoła ku sobie stutysięczne 
wojsko zaporoskie, przepędzi 
Żydów, łupicieli i zdzierców 
ludu ukraińskiego, wszelkich 
dzierżawców i podstarościch. 
Zapowiadano, że sądy odprawi nad 
łgarzami, nad oszustami i nad 
złymi panami, uszanuje kapłanów 
błahoczestiwych i nie będzie 
bezczeszczona wiara prawosławna 
grecko-ruska. Inne wieści, 
ciszej niż tamte rozgłaszane, 
podawały, że król już przez 
panów całkowicie obezwładniony, 
że ani władzy nie ma, ani 
złamanego orta na żołd dla 
żołnierzy, i miał powiedzieć, by 
Kozacy sami sobie szablą prawa 
przywrócili, bo on ich chce mieć 
nie za chłopów panu poddanych, 
ale za wolnych żołnierzy, za 
szlachtę ruską polskiej równą. 
Ale panowie, co wolę króla 
pętają, umyślili, by z wiosną do 
reszty wytępić wojenny lud 
kozacki i dać mu do rąk widły od 
gnoju zamiast muszkietu i 
szabli. Niebawem naślą na Dzikie 
Pola tysiące szachrajów 
żydowskich, by nawet cerkwie 
oddane były Żydom w arendę, jak 
to we włościach kniazia Jaremy. 
Wtedy przy każdej kaplicy będzie 
stał Żydowina i za otwarcie 
kluczem wrót do cerkwi trzeba 
będzie płacić talarami czy 
żywnością. 
- Król - mówiono - buławę 
hetmańską przysłał pisarzowi 
wojska zaporoskiego 
Chmielnickiemu jak i wojskowe 
pieczęcie. Kazał mu umknąć za 
porohy do Siczy Starej i tam ma 
iść do niego każdy kmieć, każdy 
wolny Kozak, bo w Siczy będzie 
się werbować rejestrowych dla 
króla jegomości. 
- A któż to ten Chmiel? - 
pytano. 
- Pisarz wojska zaporoskiego. 
W więzieniu trzymał go pan 
Koniecpolski, ale nim głowę 
zdążyli mu uciąć, uciekł za 
porohy. Do niego wam wszystkim 
droga, on wódz wojska 
zaporoskiego. 
Baby przeklinały tych 
myszkujących po chutorach 
wędrowników, żegnały się 
potrójnym krzyżem, odpędzały 
przesądnie nieszczęście od 
zagrody. Ale mimo wszelakich 
utrudnień, sporów czy niewiary, 
ślady na śnieżnych stepach nie 
rzedły, ale stawały się coraz 
gęstsze. Okrążały one z dala 
starą fortecę Kizirkermen, 
jeszcze przez Turków wzniesioną, 
mijały chyłkiem Kudacki Poroh, 
Łahannyj Poroh, Kniezlinin Poroh 
i szły coraz dalej, aż ku 
Końskim Wodom. 
Wiedział coś niecoś o tych 
samotnych ucieczkach na Zaporoże 
wielki hetman koronny Mikołaj 
Potocki. Miał już wiadomości o 
zbuntowanym pisarzu wojsk 
zaporoskich, a nawet wiedział 
więcej niż chłopi w zadymionych 
chutorach, bo doszły go już 
listy Chmielnickiego. Nie były 
wcale groźne ani buntownicze, 
raczej pokorne. 
Cóż bowiem pisał w nich 
niedawny mieszkaniec Czehrynia: 
"Nie żadna mnie swawola lub 
nowych rozruchów żądza, ale 
najcięższe krzywdy, łupiestwa i 
pogardy dopełnione na te 
skaliste i niemieszkalne wyspy z 
opuszczeniem własności moich 
zapędziły. Tak zbytnie i nie do 
zniesienia było to wszystko, co 
nade mną i mymi współbraćmi 
dozwalali sobie nie tylko 
starostowie i ich namiestnicy, 
ale nawet Żydzi, najwzgardzeńszy 
gdzie indziej w Polsce. 
Nadaremnie przeciw łakomstwu i 
okrucieństwu ich hetmańską i 
królewską zasłanialiśmy się 
powagą. Ani w pułkownikach 
swoich nic obrony nie 
znajdowaliśmy, gdyż ci, żądzom 
możniejszych pochlebiając, 
pomnożenia kieszeni swej 
prywatnej patrzą, a litować się 
nad losem powierzonego im ludu 
nie umieją, zaś na mordowanie i 
pognębianie nas nieszczęśliwych 
spiesznie przybiegają... 
Słusznie więc jest, abyśmy od 
niegodziwości złych panów 
oswobodzeni byli i używali 
przywilei dawnych królów, ci, 
którzy woli królewskiej i 
usłudze Rzeczypospolitej siebie 
i wszystko swoje poświęcali... 
A ponieważ z tych ciemięzców, 
pijanic, własnej ojczyzny, 
Korony polskiej zdrajców, pokoju 
świętego wichrzycielów trudno 
nam pojedynczym we wszystkich 
krzywdach i uciskach naszych 
dojść naprawy i sprawiedliwości 
u sądów polskich, tedy za 
przybyciem moim tu na Sicz 
uradziło całe wojsko zaporoskie 
wyprawić posłów swoich do 
najjaśniejszego majestatu 
królewskiego, pana naszego 
miłościwego, i jaśnie 
wielmożnych panów senatorów 
koronnych, i całej 
Rzeczypospolitej z pokornymi 
prośbami, aby te nowości, 
zbytki, uciemiężenia i 
zniszczenia ukraińskie groźnym 
ukazem były powściągnione i 
uskromione..." 
Choć jeszcze wiernopoddańcze, 
oburzały te listy Potockiego. Co 
za śmiałość, by nędzny dawniej 
setnik czehryński wypisywał 
takie żale do hetmańskiej mości. 
Jak tam rządzą na Ukrainie 
starostowie, dzierżawcy i 
pułkownicy przydzieleni do wojsk 
zaporoskich, to nie setnika 
czehryńskiego rzeczą krytykować. 
Gdyby każdy cuchnący łojem chłop 
ukraiński miał prawo upominać 
się o jakieś prawa, to wprędce 
łatwo by oni przepędzili panów z 
ziem południowych. 
- Na nich stryczek i pal, bo 
tylko wtedy szlachtę szanują - 
mówił do swoich pułkowników. 
Myślał o tym i dziś, choć 
teraz siedział za stołem suto 
zastawionym na bankiecie w 
bohusławskim pałacu. Trzeci już 
dzień trwała stypa po śmierci 
starosty bohusławskiego 
Kazanowskiego, hetmańskiego 
szwagra. Po trzech dniach 
pijatyki wśród kilkuset 
szlachty, po obrzędach 
pogrzebowych, oracjach 
wspominkowych wywiała wszystkim 
z głowy żałość po nieboszczyku. 
Zapili dzień pogrzebu, płacz 
rodziny, stukot kopyt karego 
konia parskającego w kościele 
nad trumną i trzask kruszonych 
herbów u stóp katafalku. 
Dziś kruszono ławy i poręcze 
krzeseł, a zamiast żalów nad 
nieboszczykiem słychać było 
brzęk kubków, sreber i cynowych 
misek. 
U stołu hetmana przepijali do 
siebie krewniacy zmarłego, jak 
też podnosił z rzadka kielich 
syn Potockiego, Stefan, o oczach 
smutnych i młodzieńczym, wątłym 
jeszcze zaroście. Nie gardził 
winem hetman polny Kalinowski, a 
już kilku pułkowników Potockiego 
piło na zabój, bo tylko takich 
cenił i wywyższał hetman wielki 
koronny. 
- Kto do wypitki, ten do 
bitki, więc chyba i ty gębę 
zamoczysz - Potocki napominał 
syna. 
- Piję, ojcze panie. 
Już brzękali pułkownicy 
kielichami i wołali: 
- Zdrowie syna hetmańskiego, 
starosty niżyńskiego! Niech nam 
będzie tak dzielny, jak hetman, 
pan nasz miłościwy! 
- Gdy będzie miał pierwszą 
okazję wojenną - mówił uradowany 
Potocki - pokaże waszmościom, że 
tęższy w szabli niż w kielichu. 
Zdarzy mu się teraz sprawa, choć 
niestety z chłopstwem, bo trzeba 
ruszyć na Chmielnickiego i 
ściągnąć go na powrót z Siczy. 
- A cóż ten Chmiel, wasza 
miłość? Dalej nie słucha listów 
hetmańskich? 
- Posłucha, waszmościowie. Nie 
taką złą ma pamięć, by sobie nie 
przypomniał Pawluka. 
Jedni zakrzyknęli 
przyświadczając, inni 
posmutnieli, bo jakby teraz 
zapachniało nie czerwone wino, 
ale krew z żył wypuszczana. 
Każdy tu pamiętał wściekły atak 
hetmana na zbuntowane chorągwie 
Pawluka pod Kumejkami i 
późniejsze losy posłów pobitej 
kozaczyzny. Wygranej nierównej 
bitwy z Kozakami nikt tutaj i 
dziś się nie wstydził i nie jej 
wspomnienie zatruło na chwilę 
sumienie siedzących u stołu 
pułkowników. Roznieśli wtedy z 
furią zbuntowane roty kozackie i 
zwycięstwa się nie wstydzili, 
ale po dziś dzień nie w smak im 
było okrutne i nierycerskie 
obejście się z kozackimi 
posłami. Gdy prosili hetmana o 
łaskę, sam Potocki honorem 
zaręczył, że włos z głowy nie 
spadnie Pawlukowi i czterem jego 
atamanom, którzy poselstwo 
sprawowali. A tymczasem nie 
włos, ale wszystkie głowy 
poleciały ścięte przez kata w 
Warszawie za wolą sejmującej 
szlachty. 
Ale i ci wojskowi, których to 
wspomnienie na chwilę naszło, 
wnet je zapili. Hetman 
Kalinowski ani przez moment nie 
miał żadnych wyrzutów sumienia, 
więc powiedział: 
- Na nich tylko topór i turma. 
Wtedy panów słuchają i w pas 
biją pokłony. W moich włościach 
rękę mam twardą, to choć klną w 
duchu, orzą mi i zbierają. 
Potocki, choć nie lubił 
Kalinowskiego i za nic miał go 
jako wodza, przytaknął: 
- Masz waszmość rację, 
chłopami im być, a nie 
królewskim wojskiem. Nawet te 
sześć tysięcy rejestrowych to 
dla nich za dużo, bo wtedy innym 
pachnie muszkiet i siodło. Na 
tym jedzie ów Chmielnicki i 
próbuje im we łbach zaprószyć. 
Ale już dostał moje listy, w 
których przykazałem, by ukrócił 
buntownicze zuchwałości, wrócił 
z wysp i przeprosił za ucieczkę 
z więzienia. Wtedy dopiero zazna 
mojej łaski. 
Pan Stefan Czarniecki, który 
jako rotmistrz husarski był w 
bitwie pod Kumejkami, ale dotąd 
nie pochwalał złamania słowa 
danego posłom, odezwał się w 
końcu stołu: 
- A jeśli Pawluka sobie 
przypomni? 
- Na przeniewierców jedyny 
jest przeniewierczy sposób. 
- To i on wie o tym, nie taki 
przecie głupi. Moim zdaniem łba 
z Siczy nie wychyli, chyba że 
tym razem król jegomość zaręczy. 
Królowi Kozacy ufają. 
Hetman cenił dzielność i 
doświadczenie młodego rotmistrza 
husarskiego, ale i od niego nie 
lubił słuchać żadnych uwag. 
Przymrużył oczy i odpalił: 
- Pułkowniku, chcesz 
powiedzieć, że słowo króla 
bardziej |nobile niż hetmańskie? 
- Niestety, u Kozaków tak 
mówią. 
- Bo ich rozpuścił król 
jegomość. Żadna to tajemnica, co 
nieopatrznie powiedział 
Chmielnickiemu, by "sobie sam 
szablą sprawiedliwość 
wymierzył". Stąd nowy u nich 
smak na rebelię. Gdyby mnie nie 
stało, nie wiem, jakby się 
rozpuściła ta tłuszcza. Na razie 
jest ich tam na Siczy nie 
więcej, jak pięćset wywłok. 
Wpuść ich tu na Ukrainę, to ci 
wszystkie nasze osiedla i dwory 
z dymem puszczą. Zobaczyłbyś 
wtedy, mój rotmistrzu, jak będą 
porywać na Sicz córki 
szlacheckie, topić nasze żony w 
Dnieprze i niemowlęta przybijać 
do drzwi gwoździami. 
Mówił dalej hetman, że dlatego 
trzyma wojsko kwarciane przez 
całą zimę na Ukrainie, by 
chłopstwo zawczasu pilnować, 
śledzić wszystkie szlaki i nie 
puszczać nikogo ku Dnieprowi. 
- Chmielnicki na Siczy to 
kpiny. Trzema rotami go wytłukę, 
jeśli na czas się nie pokłoni. 
Pił więc dalej, a 
podchmieliwszy sobie, umiał 
popadać w zażyłość nawet z 
pomniejszą szlachtą. Temu rzucił 
miłe słówko, tamtego zyskał 
rubasznym żartem. Tymi 
hulatykami, którym nie tylko 
dziś na stypie hołdował, ale i w 
obozie wojennym nigdy od nich 
nie stronił, zjednywał sobie 
miano żołnierskiego i 
przystępnego człowieka, choć w 
duchu gardził każdym szlachetką. 
Wiedziano też, że lubił, gdy go 
chwalono za bezwzględne 
postępowanie z Kozakami, za 
wbijanie na pal buntowników i 
uciekinierów z dragońskich 
chorągwi. Więc i dziś, gdy 
wszystkim do łbów nawiało, 
wznoszono okrzyki. 
- Mocna hetmańska ręka! Gdyby 
nie wasza miłość, to dotąd 
byłaby tylko na papierze 
konstytucja o schłopieniu 
kozactwa. Toteż zęby zaciskają i 
orzą, choć waszą miłość Palejem 
nazywają. 
- Palejem jestem? Ha, ha, 
niechże i tak nazywają. 
To znów przypomniano pieśni 
utrapionej kozaczyzny. Czerwony 
jak rak rotmistrz Błochocki 
zanucił: 
"Króla nie szanuję, sam sobie 
sejmuję." 
- Niech i tak śpiewają - śmiał 
się Potocki. - Gorzej byłoby, 
gdyby mnie za lada co mieli. 
Gorzałki dajcie, wino niech 
panny spijają. Zdrowie 
ichmościów moich rotmistrzów! Na 
naszych szablach stoi pokój 
Rzeczypospolitej i stać będzie, 
choćby dwustu było Chmielów, 
Pawluków i Ostranic. 
Nagle u wejścia zrobił się 
jakiś rumor. Wchodziło kilku 
ludzi odzianych wcale nie po 
bankietowemu. Futra mieli 
osypane śniegiem, czapy aż na 
uszy nadziane. 
- Gdzie hetman? Prowadźcie nas 
ku niemu! 
- Zdejmij waćpan okrycie i 
mów, skąd jesteś. Zaraz 
hetmanowi powiemy - wstrzymał 
ich u drzwi pokojowy. 
- Jeszcze i futro zdążę 
zrzucić, a ty mnie tu nie 
opóźniaj. Maszkiewicz jestem z 
pilnym poselstwem od kniazia 
Jeremiasza. 
Wcale to nie zjednało mu 
szacunku. Przeciwnie, ten i ów u 
wejścia stojący patrzył spode 
łba na posłańca. Kniaź Jeremiasz 
lubił przecie ze swoimi 
zbrojnymi watahami zjeżdżać na 
pogrzeby i zagarniać zajazdami 
włości nieboszczyków. 
U stołu hetmańskiego zauważono 
tumult przy drzwiach i zaczęto 
pytać, co to za przybysze. 
- Od kniazia z Wiśniowca 
goniec. 
- Dawać go! - krzyknął 
Potocki. - Niech tu siada z nami 
do gorzałki. 
Maszkiewicz stanął naprzeciw 
Potockiego i szybko meldował: 
- Mości hetmanie! Chmielnicki 
ruszył się z Siczy i wpadł na 
Ostran Dnieprowy, Tomachówkę. 
- No i co, że się ruszył. Stoi 
tam przecież pułk Kozaków 
rejestrowych. 
- Część pułku Kozaków 
Korsuńskich wyciął, reszta 
przeszła na jego stronę i oddali 
mu Tomachówkę. 
- Oddali Tomachówkę? - 
krzyknął Potocki. - Psia ich 
mać! Słyszycie, jakich to 
wiernych rejestrowych ma król 
jegomość? 
- Od zwycięstwa tego 
hultajstwa zajął się już ogień 
na Zaporożu. Mój kniaź przysłał 
z prośbą, by w czas wszystkiemu 
zaradzić. 
Potocki nie był tak pijany, by 
zlekceważyć wiadomość, nie na 
darmo przecież trzymał tej zimy 
wojsko kwarciane na Dzikich 
Polach. Odstawił kubek z 
gorzałką i powiedział ponurym 
głosem: 
- Tu jedna rada: kartaun i 
szabla. Ale zanim dopadniemy 
buntowników, trzeba w te pędy 
rozbroić całe chłopstwo. Wielu 
pośród nich ma muszkiety w 
chałupach za wolą króla 
Władysława. 
- To samo kniaź Jeremiasz 
mówi. On już rozpuścił swoich 
dragonów i przetrząsają każdy 
chutor. Chyba już ze trzy 
tysiące luf odebrali. 
- Mądry jest pan z Wiśniowca. 
Dziś jeszcze puszczę uniwersał 
do wszystkich panów braci w 
dworach ruskich, by wywlekli od 
chłopów wszelki proch i 
samopały. 
Teraz zwrócił się do 
siedzących u stołu swoich 
podkomendnych: 
- Jutro wracamy do pułków, a 
kancelaria niech pisze uniwersał 
wzbraniający chłopom ucieczki do 
Chmiela na swawole i 
jakichkolwiek z nim poufałości. 
Każdemu, kto z chutoru za Dniepr 
wyjdzie, zagrozić, że majętność 
z dymem mu puszczę, a żony i 
dzieci buntowników jak plugastwo 
w chałupach wybiję. 
- Jedyna to rzecz - 
potwierdził Kalinowski. - U 
moich chłopów nie ma samopałów, 
bom nieskory cierpieć broń w 
chałupach. Jeżeli coś u nich 
zostało, wszystko każę 
pozabierać. Całe szczęście, że 
teraz zima, więc chłopstwo 
uśpione, a z pomocą Bożą do 
wiosny ich rozbroimy. 
Pito dalej tego wieczora, choć 
poniektóremu już tak nie 
smakowała gorzałka, jak 
przedtem. Milczący siedział 
młody Stefan Potocki, bo już go 
sen nachodził po zbytniej ilości 
wypitego wina, a Czarniecki 
wręcz odsuwał od siebie kubek. 
Jedna myśl nękała go w tej 
chwili z nieustającym uporem: 
"Czy król Władysław ucieszy 
się takimi uniwersałami? Gdy 
obębnią po wsiach hetmańskie 
groźby, to tylko oliwy dolejemy 
do ognia." 
Nic wszakże nie powiedział, bo 
znał dyscyplinę. Skoro obaj 
hetmani zgodni w postanowieniu, 
nie pora, choćby rotmistrzowi 
husarzów, mieć przeciwne zdanie. 
Rozdział XXXI 
Od następnych dni hetman 
Potocki wziął się ostro do 
dzieła. Rozesłał uniwersały, a 
jednocześnie pchał komuniki, by 
strzec wszystkich dróg i 
szlaków, wstrzymywał, o ile się 
dało, ucieczkę chłopstwa 
ukraińskiego ku niewielkim 
jeszcze wojskom Chmielnickiego. 
Nie czekając wiosny ruszył z 
całym obozem na Białą Cerkiew, 
bliżej ku Dnieprowi. 
Jednocześnie obsyłał gońcami 
wszystkie zamki i dwory na całej 
Ukrainie, wzywając szlachtę, by 
nadsyłano ku obozowi koronnemu 
zbrojne poczty, ściągano działa 
i, skąd tylko można, usuwano 
sprzęt wojskowy, by nie wpadł w 
ręce rebeliantów. 
Hetman Potocki ani chwili nie 
wątpił, że idąc szybkimi 
marszami, samym widokiem 
wielkiego wojska przerazi 
chłopstwo, utrzyma je w 
poddaństwie i karności. Był 
pewny, że dotarłszy w połowie 
kwietnia na prawy brzeg Dniepru, 
odetnie całą Ukrainę od 
Chmielnickiego, a później jednym 
atakiem zniesie go w koszu na 
Starej Siczy. 
Po drodze dochodziły 
Potockiego różne wiadomości. 
Chłopi ogarnięci przez czaty 
hetmańskie bili po dawnemu 
pokłony przed rycerstwem, 
czapkowali Lachom i wypierali 
się jakiejkolwiek ochoty do 
buntu. Ale wszędzie, gdzie nie 
stanęła noga żołnierza 
hetmańskiego, rebelia się 
szerzyła. Gromady chłopów 
ruskich ciągnęły z wozami i 
dobytkiem w stronę Dniepru. 
Wieźli ze sobą żywność i broń 
ukrytą pod słomą czy kożuchem. 
Pomniejsze, nieobronne dworki 
szlacheckie leciały coraz 
częściej z dymem. W odwet za to 
palił hetman podejrzane chutory, 
brał w łyka, kogo dopadł, bliżej 
zaś Dzikich Pól gromady 
zbiegłego chłopstwa wyrównywały 
ten rachunek swoją zemstą. Nie 
mylił się Potocki mówiąc o 
zawziętości ludu ruskiego. 
Zbiegowie popróbowawszy Wolności 
umieli władać ogniem i 
postrachem nie gorzej od niego. 
Gdy on wbijał na pale zbiegów 
czy szpiegów, Kozacy w zamian za 
to pruli nożami brzuchy pańskie 
i, jak wywróżył hetman, 
przybijali niemowlęta polskie 
gwoździami do drzwi domów i 
drzew stojących podle szlaków. 
Niemniej jednak on szedł stale 
naprzód, tamci uciekali. Rósł 
przy tym w siłę z każdym dniem, 
bo przybywało coraz więcej 
szlachty z bronią, wozami i 
dobytkiem. Dufny we własną siłę, 
pewny zwycięstwa, nie kwapił się 
z wysyłaniem listów do króla. 
Wiedział, że Władysławowi nie 
przypadnie do serca bezwzględny 
zamysł hetmański uciszenia 
rebelii ogniem, szubienicą i 
szablą, więc działał na swoją 
rękę, nic się nie martwiąc, że z 
dnia na dzień rośnie wzajemna 
nienawiść szlachty i Kozaków. 
Może nawet uważał, że potrzebny 
jest taki stan rozognienia, by w 
przyszłości nikt nie myślał o 
pokojowym pojednaniu się dwóch 
narodów. 
Dopiero z końcem marca wysłał 
pisma do Warszawy, w których 
mógł już zgodnie z prawdą 
napisać: 
"Zajął się tak szkodliwy ogień 
na Ukrainie, że nie było tej 
wsi, tego miasta, w którym by na 
swawolę nie wołano i nie myślano 
o zdrowiu, o substancjach panów 
swoich i dzierżawców." 
Wysyłał też coraz groźniejsze 
napomnienia Chmielnickiemu, ale 
w zamian otrzymywał odeń już nie 
pokorne listy, lecz coraz 
śmielsze żądania. Nie martwiło 
to Potockiego, przeciwnie, 
cieszył się z tych pisanych 
dowodów, stwierdzających, że 
naprawdę zaczyna się coraz 
ogromniejsza rebelia, którą jego 
zdaniem jedynie szablą można 
było zdławić. 
Nie tylko do Warszawy wysyłał 
teraz niepokojące wiadomości, 
ale i do magnatów w całym kraju. 
Przestrzegał. przed groźbą 
rosnącej rebelii nawoływał do 
nadsyłani wojska. Zresztą z dnia 
na dzień otrzymywał niepokojące, 
choć nie sprawdzone informacje, 
że Chmielnicki już się zaczął 
kumać z Krymem i jakoby ma 
obiecaną pomoc chana. Mówiono 
nawet, że Chmielnicki ucałował 
szablę Islama Gireja i poddał mu 
całą kozaczyznę, że przyjął 
wiarę Mahometa i nawet syna 
swojego Tymoteusza zostawił 
Tatarom jako zakładnika. 
Słuchał tego wszystkiego 
Potocki, w jedno wierzył, 
drugiemu nie dawał wiary, 
niemniej jednak ów przepowiadany 
sojusz Chmielnickiego z Tatarami 
zaczął mu zatruwać spokojny sen. 
Tym bardziej spieszył się teraz, 
by rozprawić się z buntownikami 
najdalej w połowie kwietnia, bo 
dopiero z wiosną, gdy trawa 
dobrze porośnie, mogli wejść na 
Dzikie Pola perekopscy Tatarzy. 
Ale i z innej przyczyny 
spieszno było hetmanowi 
koronnemu. Chciał zniszczyć 
Kozaków, zanim król się 
spostrzeże i zacznie działać. 
Wiedział, że wszystkim panom 
wschodnim osobliwie na tym 
zależy, by odsunąć majestat od 
niedawnego przymierza z 
kozaczyzną i jak najbardziej 
poróżnić z nimi króla. Stale 
przecież o tym pamiętali, że 
gdyby przy pomocy Kozaków 
wzrosła powaga królewska, 
Władysław zapłaciłby za to 
Kozakom powróceniem dawnych 
swobód. 
Dolewając oliwy do ognia 
hetman koronny dopiął swego. 
Chmielnicki mimo zapowiedzi w 
listach, że wyśle poselstwo do 
króla, zaniechał tej myśli. 
Samowolne postępowanie hetmana 
było dla niego dowodem, że król 
Władysław jest bezsilny, że 
panowie po dawnemu górą, więc 
któż im swobody kozackie 
powróci. 
Tak tedy u jednego brała górę 
pycha magnacka, zadufanie we 
własne siły, u drugiego prym 
wodził podstęp. Potocki zwoływał 
do siebie szlachtę i szedł coraz 
głębiej w Ukrainę. Chmielnicki 
ogłaszał rewolucję, skrzykiwał 
kozaczyznę do siebie, łasił się 
przed chanem, a jednocześnie 
zapewniał króla polskiego o swej 
wierności, do której tęskni cała 
kozaczyzna, byleby jej wrócono 
przywileje i żołd wypłacono. 
Z końcem marca hetman koronny, 
uplanowawszy generalną wyprawę 
na Chmielnickiego, dał wreszcie 
znać królowi, że nie czekając na 
jego wolę ruszył na Kozaków. 
"Wyruszyłem - pisał - nie dla 
przelewu krwi chrześcijańskiej, 
ale abym nie dobywszy broni 
strachem samym wojnę skończył i 
rozumem przysługę waszej 
królewskiej mości uczynił. Dotąd 
jeszcze Kozacy żadnej kropli 
krwi od wojska waszej 
królewskiej mości nie uronili i 
nie uronią, jeśli zrzekną się 
pychy i zuchwałych uroszczeń, a 
te zawziętości w sobie stłumią." 
Pismo hetmańskie nie zastało 
Władysława w Warszawie, bo bawił 
wtedy na Litwie. Król będąc w 
oddaleniu od stolicy nie miał 
jasnych informacji o zawierusze 
na Ukrainie, toteż rozdarłszy 
pieczęcie popadł dosłownie w 
przerażenie. 
- Na miły Bóg! - wołał do 
sekretarza Fanfoniego, bez 
którego w żadną podróż się nie 
wybierał. - Oszalało paniątko! 
Bez rozkazów królewskich, wbrew 
mojej woli, wszczyna wojnę? Nie 
daj tego, Boże, nie daj, Boże! 
Potocki w krwi i ogniu utopi 
kozaczyznę, a z nią całą 
Rzeczpospolitą. 
Rozwścieczony na hetmana klął 
na całe otoczenie i na samego 
siebie, że w tak złą porę wybrał 
się na Litwę. 
- Tysiąc mil dzieli mnie teraz 
od hetmana, co robić, na rany 
Jezusa! Dziesięć dni minęło od 
wysłania tego listu, więc już 
tam mogą lać się strumienie krwi 
i płonąć pożogi na Ukrainie. 
Potocki własną głupotą wepchnie 
Kozaków w ręce Islama Gireja. 
Zamiast przymierza z Moskwą i 
Kozakami przeciw Tatarom, 
których wszyscy się tak bali, 
głupi hetman zgotuje nam teraz 
sojusz Chmielnickiego z Krymem, 
z Moskwą, a nie daj Boże, nawet 
z Portą. Nieszczęście! 
Nieszczęście! 
Był tak wytrącony z równowagi, 
tak bezsilny, że tylko obelgi 
wylatywały mu z ust całymi 
stadami. 
- Jego wbiłbym na pal, 
Potockiego! Winien za 
nieposłuszeństwo królowi. Nie 
chcieli gwardii królewskiej, 
bali się władzy majestatu, ale, 
u licha, przecież to ja, a nie 
Potocki siedzę na tronie. Przy 
mnie rozkaz wojny czy pokoju. 
Odetchnąwszy nieco zwrócił się 
do milczącego sekretarza: 
- Fanfoni! Dziś jeszcze na łeb 
na szyję, choćbyś setkę koni na 
śmierć zajechał, wyprawisz się z 
moimi listami. Rozkażę hetmanowi 
wstrzymać wszelką rzeź i niech 
czeka, póki sam nie zjadę na 
Dzikie Pola. Gotować cały dwór 
do odjazdu w kierunku Merecza. 
Ty do Warszawy, ja jutro wprost 
stąd całym dworem do hetmanów. 
- Stanie się według woli 
waszej królewskiej mości. Moja 
zaś dzisiejsza droga dokąd? Do 
Warszawy czy wprost do hetmana? 
Władysław spojrzał w zimne 
roztropne oczy sekretarza i 
dostrzegł w nich sens pytania. 
Fanfoni miał po prostu 
wątpliwości, jaką pieczęcią będą 
naznaczone rozkazy królewskie, 
jeśliby wprost z Litwy jechał na 
Zaporoże. 
Król usiadł. 
- Zawsześ trzeźwiejszy ode 
mnie i znasz moje słabości. 
Listów stąd wysyłanych hetman 
nie posłucha, bo cóż dla niego 
znaczy godło królewskie. 
Ossoliński musi przyłożyć 
wielkie pieczęcie. 
Cóż miał począć? Niedawna 
konstytucja sejmowa była w mocy. 
Jak widmo klęski pojawiły mu się 
w tej chwili przed oczyma słowa 
sejmowej uchwały: "Nie będziemy 
listów z pieczęcią lub sygnetem 
pokojowym wydawać... a gwardia 
nasza nie będzie większa nad 
sześciuset obywateli 
Rzeczypospolitej." Niczego, 
niczego ważnego nie mógł sam 
zarządzić. 
- Fanfoni! Nie ma na to rady. 
Pojedziesz z listami do 
Warszawy, niech tam pieczęcie 
przyłożą i wyślą kanclerskim 
dworzaninem rozkazy do hetmana. 
Poza tym zanim ja zjadę z całym 
dworem na Ukrainę, niech 
Ossoliński, jeśli tego po dziś 
dzień nie zrobił, wyśle 
natychmiast wszystkie 
oszczędności królewskie do obozu 
Potockiego. Pisał mi hetman, że 
Chmielnicki upomina się o 
zaległy żołd dla rejestrowych. 
Nie mam ja owych trzystu tysięcy 
złotych, bo Rzeczpospolita nawet 
orta nie uchwaliła, ale 
siedemdziesiąt tysięcy z własnej 
szkatuły wyślę jako część długu 
należnego kozackim żołnierzom. 
Listy listami, a ty mi krzycz po 
całej Warszawie, że król jedzie 
na Ukrainę i będzie sam mówił z 
Kozakami. 
- Stanie się według woli 
waszej królewskiej mości. 
- Przygotuj więc papiery i 
gotuj się do odjazdu! 
Gdy sekretarz wyszedł z 
pokoju, Władysław opadł w 
fotelu. Przed oczyma stanęła mu 
teraz mapa ziem południowych, 
której zresztą nie miał tu pod 
ręką, ale znał ją niemal na 
pamięć. Liczył w myślach 
odległości. Wilno, Merecz, 
Warszawa i znów Warszawa, 
Lublin, Biała Cerkiew. Ileż 
trzeba czasu, by dotarły listy 
królewskie? To znów jako stary 
wódz wypraw na wschód odtwarzał 
w swojej wyobraźni południowe 
szlaki stepowe, przeprawy przez 
rzeki, stłoczone w pośpiechu 
wojska, jazdę i tabory, jeszcze 
i przepływy czajek po Dnieprze, 
bo zapewne także i wodą pójdzie 
hetman Potocki. Ileż na to 
potrzeba czasu? Raz nadzieja, 
raz zwątpienie wpływało do jego 
myśli i powtarzał z cicha do 
samego siebie: 
- Za późno! Potocki szybko 
pójdzie. Albo nie, jeśli są 
roztopy, to tak wielkie tabory 
będą szły żółwim krokiem. Może 
nie za późno, Panno Najświętsza! 
Po godzinie wstał, niczego nie 
będąc pewny. W sercu kłuło, 
oddech stawał się przyspieszony 
i nierówny, nogi ciężyły jak 
ołów. Raz i drugi zaczerpnął 
silniej powietrza, próbował 
przymusić do posłuszeństwa ciało 
zbyt otyłe i sterane troskami. 
- Do pioruna! - mruknął przez 
zęby. - Cyruliki wlewają co 
dzień we mnie te parszywe zioła, 
a gnaty nie lżejsze, ale coraz 
cięższe, jakby uwięzłe w bagnie. 
Jeżeli jeszcze i mnie sił 
zabraknie, to diabli porwą 
wszystkie nadzieje. 
Podszedł do okna i krzyknął do 
warty stojącej na dziedzińcu: 
- Konia! 
Zeszedł po schodach już nieco 
lżejszym krokiem. Na podwórzu 
zwymyślał marszałka dworu, 
dowódcę straży i masztalerzy. 
- Łby wszystkim poucinam, 
jeśli jutro o godzinie piątej 
rano cały dwór nie będzie gotowy 
do drogi! 
Wsiadł na podanego mu konia i 
bez żadnej asysty, sam jeden, 
puścił się cwałem poza miasto. 
Rozdział XXXII 
Takiego obozu nie widziano 
jeszcze w Rzeczypospolitej. 
Najlepsze oko, choćby sokole, 
nie mogło objąć wschodniego i 
zachodniego krańca tego 
płóciennego miasta. Wzrok gubił 
się wśród tysiąca wozów, karoc i 
kolas, a dziesiątki tysięcy koni 
pasących się na trawiastych 
stepach ginęły z oczu jak mrowie 
na skrajach horyzontu. 
Zanim weszło się do właściwego 
obozu, trzeba było mijać owe 
stada i zaprzęgi, przejeżdżać 
wśród krzyku i nawoływań 
koniuchów, pastuchów i hajduków, 
i wszelkiej maści pańskich 
pachołków. Już oni sami 
nierzadko połyskiwali bogatą 
barwą pańską, a cóż dopiero 
panowie szlachta biwakująca 
wewnątrz namiotów. 
Marcin Dębski pokazywał glejt 
kanclerski i mijał wstrzymujące 
go straże. Wiele już przeżył w 
swoim krótkim żywocie, ale dotąd 
nie widział takiego bogactwa ani 
takiej ilości koronnego wojska. 
Rzucił okiem w prawo, a tam, 
poza wozami, na bujnej łące 
wprawiała się w ćwiczeniu jedna 
z chorągwi pancernych. 
Kwietniowe słońce pryskało 
promieniami od srebrzystych 
półzbrojek, żelaznych 
naramienników i skrzydeł białych 
jak pióra łabędzie. Raz 
niebieskie, raz żółte, znów 
opalowe iskry leciały w step od 
szlachetnych kamieni na końskich 
wywrotach, od kap przetykanych 
złotem i flandzistych czapraków. 
"Wierzyć się nie chce, że to 
obóz wojenny. Bardziej chyba 
parada" - myślał olśniony 
dworzanin. 
To znów gdy jego wzrok pobiegł 
od płócien obozowiska w drugą 
stronę, widział inną chorągiew, 
lekkiej jazdy, też z kitami 
rarożymi i strusimi na 
szyszakach i końskich łbach, z 
proporczykami na dzidach i 
dardach. 
"Bogactwo niesłychane w 
hetmańskim obozie. Dziwi mnie 
tylko - myślał - że ćwiczą na 
polu raptem dwie chorągwie." 
Bo mimo rozległości 
dwunastotysięcznego obozu nie 
odnosiło się wrażenia, że panuje 
tu duch prawdziwie żołnierski, 
przeciwnie, wszędzie był gwar, 
nieład i co najwyżej skrzętna 
bieganina ciurów. 
To dźwigali wiadra wody, 
nosili je ku namiotom, to konie 
kuli czy poili, wozami tam i 
nazad zakręcali, wywlekali z 
płóciennych szop beczki i 
toczyli je ku środkowi obozu. 
Musiał nawet huknąć na grupkę 
owej czeladzi, bo mu pod same 
końskie kopyta podtaczali 
baryłkę. 
- Stój, do pioruna, niech 
przejadę! Golenie koniowi 
utrącisz! 
- Wybacz, wasza miłość, z 
pośpiechu to wszystko. 
- Jaki tam pośpiech, do licha! 
Przecież nie proch macie w tej 
beczce. 
- Nie proch, tylko wino, wasza 
miłość, ale pan hetman baty każe 
dać, jeśli się opóźnimy. 
Marcin zamilkł. Przepuścił 
chłopów i znów się zamyślił. 
"Wino takie pilne? Pan 
krakowski i w obozie nie suszy 
gardła." 
Choć wiózł pilne listy 
królewskie, nie od razu dostał 
się przed oblicze wielkiego 
hetmana. Pan rotmistrz 
Błochocki, który go w obozie 
powitał, tak oto informował: 
- Waszmość z dalekiej drogi, 
więc naprzód odetchnij i 
przyprowadź się do porządku. 
Hetman już wie o tobie, bo 
straże wcześniej doniosły. Chce 
cię widzieć wypoczętego i 
oporządzonego, bo dziś dzień 
uroczysty w obozie, a przecież 
listy nie uciekną. 
- Ważne to pisma, więc mi 
trochę dziwna ta zwłoka. 
Król wysłał je z Merecza przez 
Warszawę, a pan mój Ossoliński 
przyłożył na nich pieczęcie i 
kazał wieźć jak najspieszniej. 
Wolałbym od razu zbyć z głowy 
obowiązek, skoro jednak taka 
wola hetmana, stawię się, gdy 
każe. 
- Niewielka zwłoka, panie 
Dębski. Wejdziesz tu do mojego 
namiotu, oczyścisz się i 
przebierzesz. A skoro ci tak 
spieszno, to zaraz tam 
pójdziemy. 
Gdy weszli pod płótna, Marcin 
zaczął się tłumaczyć: 
- Przyodziewy odświętnej nie 
mam, bo nie myślałem o strojach 
jadąc do obozu. Nawet mi głupio, 
bo tu widzę całą szlachtę jak na 
festynie czy koronacji. 
- Prawdę mówisz. Towarzystwo 
zjechało się bogate i strojne, 
by przed zbuntowanym chłopstwem 
pojawić się w całej okazałości. 
Stąd też już poszła fama po 
całej Ukrainie. Czy to przez 
wieś, czy miasteczko 
przejeżdżaliśmy, to chłopstwo 
drżało ze strachu, uciekało z 
chałup w gaciach, myśląc, że już 
na nich ostatnia godzina. 
Marcin pucował wiechciem buty, 
chlapał się z kubła wodą, 
parskał rześko, ale mimo to 
uważnie nadsłuchiwał i 
odpowiadał: 
- Chłopstwo zawsze boi się 
żołnierza, bo przecież dobrze 
waćpan wiesz, co to wojsko w 
przejeździe. 
- Ale ten nasz przemarsz inny 
niż zazwyczaj. Pan krakowski 
siejąc przerażenie po drodze 
niesie pokój miłej ojczyźnie. 
Dla postrachu kazał po drodze 
tego i owego obwiesić, więc 
jeszcze większy lęk przed potęgą 
hetmańską. Lada dzień ruszymy 
całą siłą na Chmiela i skończy 
się rebelia. 
Królewski goniec nie był tak 
skory do radości. Popatrzył w 
twarz pana Błochockiego z 
rozwagą, trochę dziwną u tak 
młodego szlachcica. 
- Otóż to właśnie. Bogu 
dzięki, żem zdążył z królewskimi 
listami. Majestat inaczej myśli 
o tej całej wojnie - a nie chcąc 
się zbytnio rozwodzić na ten 
temat przed rotmistrzem, 
zagadnął z innej strony: - 
Mówiłeś, rotmistrzu, że dziś 
dzień wesoły w obozie, chyba nie 
dlatego, że gotujecie się do 
bitwy. 
- Skądże, mości Dębski, inna 
jest okazja. Dziś z rana przybył 
do obozu starosta lwowski pan 
Sieniawski, więc hetman wydaje 
wielki bankiet. Radość wśród 
towarzystwa, bo ten możny pan 
przywiódł z sobą dwa tysiące 
dragonii. 
- Dwa tysiące, mówisz 
waszmość? Chwali mu się, że 
przyczynił wojska, ale cóż wy 
tak bankietujecie? - mówiąc to 
przypomniał sobie Marcin beczki 
toczone przez pachołków i znów 
ogarnęło go smutne przeczucie, 
że coś nie w porządku w całym 
obozie. 
- Hetman, człowiek rezolutny i 
wielki pan, więc nie gardzi 
kompanią, a znów starosta 
Lwowski młodzieniaszek jeszcze, 
też chce sobie zaskarbić łaski 
wszystkiej braci. Pierwszy raz 
idzie na wojnę, więc się 
wkupuje. 
- Tak powiadasz? 
- Mamy tu zresztą wszystką 
młodzież szlachecką, najlepsze 
rody i nazwiska. Jest też zacny 
syn Potockiego Stefan, którego 
ojciec wystawia na wojenną 
próbę. Mówi się, że właśnie on 
poprowadzi całą wyprawę za 
Dniepr. 
- Ten młodzieniaszek? - 
krzyknął Marcin - dziesięć lat 
ode mnie młodszy. 
Znów pomyślał z 
rozczarowaniem, jak tu lekko 
traktują kozacką wojnę. Król 
drży o całość Rzeczypospolitej, 
kanclerz biada nad przyszłością 
kraju, a hetmani stojący tuż 
przed całą nawałą tak dufni w 
swoją potęgę. Wydawało mu się 
jednak, że nieco było przesady w 
beztrosce pana Błochockiego, bo 
niepodobna to rzecz, by mimo tak 
wielkiej rzeszy starych dowódców 
i doświadczonych rotmistrzów, 
miał dowodzić wyprawą 
szesnastoletni Potocki. Już miał 
powiedzieć, że jest tu choćby 
pan Czarniecki, najsprawniejszy 
z młodszych dowódców, ale ugryzł 
się w język. Po cóż mówić o 
dowodzeniu w bitwach, skoro już 
teraz żadnej bitwy nie będzie. 
Niech tylko wielki hetman 
koronny przeczyta rozkaz 
królewski, wszystko się odmieni. 
Upłynął tak dobry pacierz na 
pogawędce obu szlachciców w 
namiocie, aż tu jakiś większy 
hałas dał się słyszeć za 
płótnami. Biły tam bębny i trąby 
obozowe grały wesołą pobudkę. To 
znów raz po raz słychać było 
miarowe wystrzały muszkietów. 
- Pan Sieniawski daje znać o 
sobie, widać już wesoło w 
towarzystwie. Odsapnąłeś 
waszmość? No, to chodźmy do 
hetmana. 
- Od pierwszej chwili spieszy 
mi się do niego. 
Pan Błochocki podniósł się 
żwawo z zydla, bo i jego rwało 
do stołu Sieniawskiego, i 
uchylili płócien. Zagłębiając 
się w środek obozu Marcin miał 
znów powód nie do radości, lecz 
do zdumienia. Widział coraz 
okazalsze namioty, wystrojoną 
odświętnie służbę, bogato 
odziane konie trzymane przez 
hajduków. 
Błochocki objaśniał: 
- Tu namiot hetmana polnego 
Kalinowskiego. Tam dalej 
proporzec Potockich, ówdzie 
stoją Żółkiewscy... 
- Ho, ho, nawet i pozłocista 
kolasa - dziwił się Marcin. 
- Bo pan hetman częściej w 
karocy niż na koniu. 
Byli już w centrum obozu wśród 
kilkudziesięciu stołów 
rozstawionych na kozłach. 
Paździerzyste tarcice uginały 
się pod mięsiwem i drewnianymi 
kubłami, z których parowało w 
ciepłym kwietniowym słońcu wino, 
małmazja i gorzałka. 
Co chwila wznoszono wiwaty. 
- Na szczęście panu 
Sieniawskiemu! 
- Na chwałę jego rodu! 
- Wiwat pan Sieniawski, 
przyjaciel braci szlachty! 
Ale że nie było tu 
Sieniawskiego, tylko jego 
rotmistrze i pomniejsze szarże, 
podnoszono co chwila kubki na 
chwałę oficerów. 
- Wiwat rotmistrze 
Sieniawskiego! 
- Wiwat sieniawszczycy! 
- Z jego dragonią w puch 
przepędzimy całe chłopstwo. 
Ale samej dragonii pana 
Sieniawskiego nie widziałeś przy 
stołach, bo niegodna była 
zasiąść wespół ze szlachtą. 
Sieniawski poił panów braci, ale 
nie swoje chłopstwo wyćwiczone 
na żołnierzy. Roty dragońskie 
miały zresztą postój daleko 
stąd, przy obozowym taborze, 
bliżej Czehrynia. 
- Widzisz waść, jak wesoło? 
Rzadko kiedy był taki dobry duch 
w naszym wojsku - mówił 
Błochocki i prowadził 
królewskiego gońca do namiotu. - 
Hetman kazał zaprowadzić 
waszmości do swojego stołu, 
gdzie pan Sieniawski i 
przedniejsi rotmistrze. 
- Zaszczyt to dla mnie wielki 
- skłonił się z elegancją 
Marcin. 
Bliżej namiotu było nieco 
ciszej, a zza płócien nie 
wybiegały na zewnątrz żadne 
okrzyki. Ucieszyło to nieco 
dworzanina i napłynęła mu do 
głowy myśl, że jednak wodzowie z 
umiarkowaniem spędzają niezwykłą 
uroczystość. 
Gdy uchylili płócien, Dębski 
rozejrzał się w mig po wnętrzu. 
Był tu stół nie z tarcic, ale 
solidnej stolarskiej roboty, 
widać przywieziony w hetmańskim 
taborze. Na ławach suknem 
obciągniętych siedziało chyba ze 
dwadziestu szlachty. 
Obydwóch Potockich, starego 
Mikołaja i młodego Stefana, 
Marcin znał, bo bywali i na 
dworze królewskim, i u 
Ossolińskiego, więc dostrzegł 
ich od razu. Hetman był już 
czerwony na gębie, syn zaś, choć 
miał pychę paniątka na twarzy, 
wydał się Marcinowi raczej 
wymizerowany i blady, niezbyt 
ochoczo uczestniczący w zabawie. 
Poznał też w pierwszej chwili 
brodatą sędziwą twarz Samuela 
Kalinowskiego, który patrząc na 
przybysza mrużył oczy, bo już 
ślepotę miał taką, że, jak 
mówiono, strzelającego weń z 
odległości trzech łokci uważał 
za pień drzewa, a nie za 
człowieka. Dalej w bok z lewej 
strony Potockiego zobaczył 
Marcin paniątko w szkarłatnym 
żupanie z płową czupryną, o 
cerze raczej dziewczęcej niż 
męskiej. 
"To chyba ten "wielki pan 
Sieniawski"" - przebiegło mu 
przez myśl. 
Nie miał zresztą czasu 
rozwodzić się nad tym w 
domysłach, bo już rotmistrz 
Błochocki meldował: 
- Mości hetmanie, dworzanin 
wielkiego kanclerza, urodzony 
Marcin Dębski, z listami od 
króla jegomości. 
- Witajże, miły gościu, i 
siadaj z nami! Wasza miłość - 
nachylił się do Sieniawskiego z 
przesadnym ugrzecznieniem - 
będzie miał jeszcze jednego 
zacnego gościa na dzisiejszym 
bankiecie. 
Marcin skłonił się towarzystwu 
i podszedł do Potockiego. 
- Mości hetmanie, cieszy mnie, 
że przybyłem w dzień, kiedy pan 
starosta lwowski wzmógł swoją 
siłą wojsko koronne, więc tym 
bardziej nie chciałbym psuć tej 
radości. 
- Toteż siadaj i nie psuj, 
wina łyknij! 
- Ale że z górą tydzień w 
dzień i noc siedziałem na siodle 
wioząc listy królewskie, więc 
zanim sięgnę po kubek, chcę 
spełnić swój obowiązek i pisma 
oddaję. 
- Dawajże je i siadaj. Wina 
się napij! 
Marcin wręczył hetmanowi 
pieczętowane papiery i jeszcze 
się nie śpieszył do miejsca na 
ławie, którego mu ustąpił 
siedzący z brzegu Denhoff. 
Czekał, czy nie padnie jakieś 
zdanie z ust hetmana. 
Potocki nie kwapił się jednak 
do otwierania listów. 
- Pisma zaraz przejrzymy - 
mówił - ale naprzód nam powiedz, 
co tam słychać w Warszawie? 
Dalej się wszyscy trzęsą ze 
strachu przed zbuntowanym 
chłopstwem? 
- Wielkiego popłochu nie ma. 
Wszyscy czekają z utęsknieniem 
na powrót króla jegomości. 
- A gdzież król? 
- W drodze z Litwy do 
Warszawy. Podobno niewielkiego 
teraz zdrowia. 
- Za dużo go zjadł wojując ze 
szlacheckimi wolnościami. 
Słowa te, z pychą powiedziane 
ukłuły serce młodego dworzanina. 
Nie próbował jednak sprzeciwić 
się sądowi wielkiego hetmana, o 
którym każdy tu siedzący 
wiedział, że niemal przemocą i 
groźbą wyrwał wielką buławę z 
rąk króla Władysława. 
- A twój pan Ossoliński zdrów? 
- zapytał Kalinowski. 
- Kazał się kłaniać waszej 
miłości i pozdrowić od jejmości 
kanclerzowej i od synowej waszej 
miłości. 
Służba nalała wina, 
przyniesiono nowe misy. Gwar 
powrócił i wzmagał się, rosła 
wesołość. Marcin jadł z 
apetytem, bo od rana nic w gębie 
nie miał, popijał z Błochockim i 
zerkał ku honorowej ławie za 
stołem. Ucieszyło go, że Potocki 
kazał wreszcie zerwać pieczęcie 
na listach i zabierał się do 
czytania. 
Szlachta jeszcze nie była 
podpita, więc nieco przycichła, 
by nie mącić myśli wodzowi. 
Tymczasem Marcin patrząc w 
nalaną twarz Potockiego myślał w 
duchu: "Gębę ma coraz bardziej 
kwaśną. Otrzeźwiają go rozkazy 
jego królewskiej mości." 
Istotnie, gdy Potocki skończył 
czytanie, każdy z biesiadników 
spostrzegł, jak bardzo nie w 
smak hetmanowi królewskie pismo. 
Niecierpliwym ruchem ręki oddał 
papiery Kalinowskiemu. 
- Czytaj, waszmość, co oni tam 
w Warszawie myślą. Pisze mi król 
jegomość, bym odstąpił od wojny 
z hultajstwem i nie zaczynał 
bitwy. - Sapnął przez nabrzmiały 
nos jakby z miecha i 
zaczerpnąwszy więcej powietrza, 
wzmógł głos: - Teraz gdy tak 
wielka nasza potęga, gdy 
chłopstwo ucieka z chałup na sam 
widok naszych proporców, mam 
szablę chować do pochwy i 
jeszcze wypłacać zaległy żołd 
kozactwu? A któż to wsie pali, 
kto buntuje pracujący lud, kto 
niszczy dwory i gwałci córki 
szlacheckie, jak myślicie, 
waszmościowie? 
- Hultajstwo! Nie może tak 
dalej być! - zaprzeczyło kilka 
głosów. 
- Na tę hołotę jedna tylko 
rada - szubienica i topór. Tych 
zbuntowanych chłopów nic innego 
nie może wrócić do posłuszeństwa 
i odwabić ich od buntu, jeno 
szabla. Nie ma innego środka, 
tylko szabla. 
- I my tak myślimy. Nie ma, 
mości hetmanie! 
- Zgromiłem przed dziesięciu 
laty Zaporoże, to i teraz rzucę 
je na kolana. 
- Wiwat hetman Potocki! - 
odkrzyknięto. 
Ktoś mocniej podpity zawołał z 
końca stołu: 
- Królowi jegomości dalej 
pachnie przyjaźń z hultajstwem. 
Woli ruskie chłopstwo niż 
wielkich panów polskich i naszą 
brać szlachecką. Chłopów 
zgnieść, to wtedy wolności nasze 
pewne. 
- |Vivat |aurea |libertas! 
Wiwat hetman, jej obrońca!. 
Wzniesiono toasty. Wino 
zabulgotało w dzbanach i w 
gąsiorach. Zaskoczony tym 
wszystkim Marcin przybladł z 
oburzenia. A więc za nic tutaj 
wola królewska i pieczęcie 
kanclerza? Po staremu pan hetman 
rządzi samowładnie, jak to 
słyszał Marcin niedawno w pieśni 
kozackiej na stepach: 
"Króla nie znasz,@ 
Sam sobie sejmujesz,@ 
O radę nie dbasz."@ 
Ileż prawdy było w tych 
prostych słowach. Hetmańska mość 
kpiła z majestatu, z woli rządu 
Rzeczypospolitej, w którego 
imieniu kanclerz pieczętował te 
listy. 
W młodym człowieku wzburzyła 
się krew, powstał z miejsca. 
- Mości hetmanie! Mówił pan 
mój, wielki kanclerz koronny, że 
król błaga na wszystko, by 
odstąpić od wojny. Przymierze z 
Moskwą zawarte, Kozaków trzeba 
wziąć do naszej trójcy i z nimi 
razem jako z przyjaznym wojskiem 
uderzyć na chana. Mają 
wiadomości w Warszawie, że chan 
wszedł w granicę naszego 
państwa, więc przeciw niemu 
trzeba paktować. 
- Z hultajstwem? Z czernią? 
Widzę, że prędki z ciebie 
statysta. Za młody waszmość 
jesteś, by hetmanów nauczać. 
- Broń Boże, nie nauczam, ale 
chciałbym jak najprędzej zawieźć 
królowi wiadomość zgodną z jego 
wolą. 
- Będziesz miał odpowiedź, nie 
bój się, przyjacielu - 
powiedział nawet z uśmiechem 
Potocki. - Za kilka dni 
powieziesz do Warszawy listy o 
naszym zwycięstwie. A zatem pod 
tę wiktorię, waszmościowie! Za 
zdrowie króla jegomości! Ocknie 
się z nieszczęsnej choroby, gdy 
mu mój syn rzuci pod nogi 
malinową chorągiew hetmana 
zaporoskiego. Bo oto chcę wam 
powiedzieć, waszmościowie, że 
mój syn Stefan poprowadzi partię 
na Chmiela, mając u boku pana 
Czarnieckiego. Pokotem położą 
zbuntowane chłopstwo. 
- Za wiktorię! - krzyknięto. 
- Na pomyślność starosty 
niżyńskiego, młodego pana 
Stefana Potockiego? 
- Za króla jegomości! 
Zaczęto pić na umór. Na rozkaz 
Sieniawskiego wytoczono nowe 
baryłki wina i gorzałki z 
taboru. Odbijano szpunty z 
drewnianych beczek i na 
hetmańskim stole lało się wino, 
małmazja, petercyment, miód i 
gorzałka. 
Spił się nawet Marcin, bo 
wlewano w niego przemocą, a że z 
drogi był, więc trunek szedł 
łatwo do łba i w nogi. 
Zamroczyła go wreszcie ta 
hulaszcza wrzawa, ogłuszyły 
tryumfalne wiwaty muszkietowe. 
Piąte przez dziesiąte wiedział, 
co mówi do siedzących obok niego 
pułkowników, do Denhoffa i 
Błochockiego i niewiele też 
słyszał, o czym oni rozprawiali. 
- Bądźże waszmość dobrego 
ducha - bełkotał Błochocki - 
wielki hetman wie, co robi. 
Wiadomo, że od tego obozu idzie 
postrach na całą Ukrainę. 
Mistrz artylerii Denhoff, choć 
też podchmielony, miał nieco 
trzeźwiejszy sąd od tamtego. 
- I ja wierzę w prędką 
wiktorię, tyle że dział mamy tu 
niewiele i prochów też wyszło 
sporo na wiwaty. Strach bierze 
na myśl, co by o tym 
marnotrawstwie powiedział pan 
Arciszewski. 
Ale nikt tu nie myślał biadać 
nad armatą i nad troskami pana 
Arciszewskiego. Zwłaszcza 
Błochocki krzyczał dalej bez 
pamięci: 
- W naszej krwi, panowie, w 
animuszu szlacheckim wielka 
siła! Pijmy, mospanowie, nasze 
zdrowie! 
- Nasze zdrowie! - wołał 
półprzytomny Marcin, mimo 
wszystko cieszący się, że dzięki 
temu poselstwu jeszcze bardziej 
zbliżył się do starszyzny 
żołnierskiej, z którą jak dotąd 
mniej miewał kontaktów. 
Gdy się wreszcie po północy 
wytoczyli z namiotów, wokoło 
widać było leżącą, popitą 
szlachtę. Tylko co mocniejsi w 
trunkach siedzieli jeszcze 
gdzieniegdzie przy stołach i 
wywracali osuszone gąsiory. 
Bliżej taborów spali pokotem 
dragoni pana Sieniawskiego i 
całe masy czeladzi obozowej. Na 
widok zataczającej się szlachty 
ciury obozowe patrzyły spode łba 
i usuwały się na bok z zimnym 
groźnym spokojem. 
Rozdział XXXIII 
To, co hetman Potocki wyrzekł 
po pijanemu o regimentarstwie 
swojego syna, miał dawno w 
myśli. Na to go wziął na 
wyprawę, by niepełnoletniemu 
młodzieniaszkowi przysporzyć 
chwały. Ufny w potęgę swojego 
obozu, nie doceniając siły 
bojowej Kozaków, których dawniej 
gromił z łatwością i 
bezlitośnie, umyślił podzielić 
wojsko koronne na dwa wielkie 
hufce po sześć tysięcy ludzi i 
jeden z nich jako przednią 
partię wysłać na pogrom 
Chmielnickiego. 
Gdy mu co śmielsi odradzali to 
przedsięwzięcie, uważając za 
niebezpieczne rozbijanie wojska 
na dwoje, hetman protestował: 
- Sześć tysięcy husarii, 
dragonów i wiernych nam Kozaków 
pod wodzą mojego syna rozniesie 
w pył tych podpalaczy i 
buntowników. Chłopstwa tam 
więcej niż żołnierzy, i cóż 
mają? Najwyżej krócice i 
samopały. 
Mimo takich słów Potockiego 
odradzał wyprawę rotmistrz 
husarii Stefan Czarniecki, 
zawsze gotów do wyrażenia 
własnego sądu, choćby nie był 
zgodny z wolą hetmana. Nie 
zdradzał entuzjazmu do tego 
pomysłu także doświadczony 
oficer artylerii Denhoff, nie 
wierzący w wojskowy talent 
młodego Potockiego. 
Hetman upierał się przy swoim. 
- Komunikiem pójdą szybciej 
niż cały obóz. Od języków wiemy, 
że kilkanaście mil od nas można 
dopaść nieprzygotowane bandy 
Chmielnickiego. Syn mój ruszy 
pustynnymi stepami z panem 
Czarnieckim jako doświadczeńszym 
oficerem u boku, a wierni nam 
Kozacy popłyną Dnieprem. Czy już 
nie wierzycie, waszmościowie, w 
Potockiego i w jego potomstwo? 
Znając dumę i porywczość 
hetmana trudno było po takich 
argumentach oponować. Zresztą 
cała rozhulaszczona szlachta już 
się przypodchlebiała hetmanowi 
wynosząc pod niebo jego zamysł. 
- Potocki wódz nad wodze! Jego 
syn, młody kasztelanic, pokaże 
Chmielnickiemu, co potrafi. Ten 
buntownik niegodny tego, by miał 
walczyć z samymi hetmanami. Syn 
hetmański wystarczy na sobakę. 
Tym zaś niedowiarkom, co 
utyskiwali na młody wiek 
kasztelanica i na brak jego 
wojskowego doświadczenia, 
odpowiadano: 
- Wielki i wojenny pan 
krakowski nie waha się własnego 
syna na szwank narażać, a wy 
jeszcze oponujecie? Zrozumcież 
to, waszmościowie! 
Hetman, jak postanowił, tak 
zrobił. Choć był niezachwianie 
pewny zwycięstwa, to chcąc 
uniknąć wszelkiego ryzyka dla 
syna dodał mu do pomocy 
najdzielniejszych rotmistrzów i 
pułkowników, bo oprócz pana 
Czarnieckiego jeszcze swego 
stryjecznego, też Stefana 
Potockiego, Jana Sapiehę, 
wytrawnego oficera Szenberga z 
działami, dalej Chreptowicza, 
Malickiego, Dymitrowskiego, 
Błochockiego, oficera poznanego 
niedawno przez Marcina, i wielu 
innych. 
W dzień wymarszu, po 
nabożeństwie na pomyślność 
wyprawy, grały surmy, strzelały 
muszkiety, cały obóz wiwatował 
na cześć wychodzących w pustynię 
wspaniale odzianych i 
wyekwipowanych chorągwi. 
- Daj waszmość gęby - żegnał 
się Błochocki z Marcinem - bo 
choć krótko cię znam, bardzo 
waszmości polubiłem. Nie minie 
kilka dni, a Bóg da, że się znów 
powitamy i wtedy będzieśz miał z 
czym jechać do króla jegomości. 
- Oby tak było! 
- A ty zaś ponury jesteś jak 
zakonnik. Patrzże, jaka radość w 
obozie! 
- Daruje waćpan, ale zawsze mi 
na myśli, że przyjechałem tu z 
pokojem, a nie z wojną. Inaczej 
jednak wypadło, nie po myśli 
królewskiej i nie po 
kanclerskiej zarazem. 
- Nie martw się, obaj się 
ucieszą, jak pobijemy 
hultajstwo. 
- Otóż to. Nie wiem, czy i 
wtedy król się ucieszy. Ale 
jedźże waszmość z Bogiem i 
wracaj szczęśliwie. 
Z wielkim splendorem 
wychodziły chorągwie z obozu. 
Obaj hetmani, wielki i polny, 
żegnali je siedząc na koniach. 
Pozdrawiali wzniesionymi 
szablami przejeżdżające kolumny, 
chorągwie husarskie i 
petyhorskie, dragonię w 
jednolitych kolorowych koletach. 
Konie wypasione na trawiastych 
stepach, wypoczęte dłuższym 
postojem w obozie, parskały 
wesoło, rzucały łbami ku 
piersiom, miotając w powietrzu 
barwnymi forgami. 
Choć Marcinowi nie w smak była 
ta wyprawa, patrzył z podziwem 
na wymarsz partii. Zamiłowany 
jak każdy szlachcic w koniach, 
cieszył swój wzrok widokiem 
ognistych arabów, ostrouchów, 
gibkich dzianetów, zwinnych, 
choć niepozornych bachmatów, 
tych najwspanialszych w bitwie, 
zdolnych do największego wysiłku 
i najdłuższej drogi. 
Gdy przeszły wszystkie 
chorągwie, działa i wozy z 
prochami, co trwało dobre dwie 
godziny, hetman na oczach całej 
szlachty i żołnierstwa uścisnął 
jasnowłosego syna, który stał 
dotąd przy ojcu czekając, aż 
przejdzie przeznaczone na 
wyprawę wojsko. 
- Z Bogiem, mój synu, a 
zarazem wodzu tak wspaniałej 
partii. Wracaj lada dzień z 
pomnożoną chwałą rycerstwa i 
naszego rodu! 
- Stanie się według twojej 
woli, ojcze panie! 
Pokłonił się ojcu, karabelą 
zakreślił w powietrzu krzyż na 
pożegnanie panów braci, a gdy 
huknęły ostatnie wiwaty, puścił 
się pędem na czoło swojego 
wojska. 
Działo się to ostatniego 
kwietnia 1648 roku. Powrotu 
partii spodziewano się nie dalej 
jak za tydzień, bo tylko dwa dni 
liczono na dotarcie do sił 
Chmielnickiego, które miały stać 
piętnaście mil na południowy 
wschód od obozu u brzegów 
dopływu Dnieprowego Taśminy. 
Toteż przez cały tydzień hetman 
koronny beztroski, pewny siebie, 
pił po staremu z przedniejszym 
towarzystwem, to na odmianę 
gościli go w rewanżu inni, a 
nade wszystkich wysadzał się 
Sieniawski, który nie tylko 
kilkadziesiąt beczek trunków 
przywiózł do obozu, ale też 
srebra i zastawę. 
Gdy minęło dziesięć dni maja, 
Marcin był pierwszym ze szlachty 
w obozie, który zaczął się 
niepokoić o los 
sześciotysięcznego wojska 
wysłanego w Dzikie Pola. Nie 
będąc zabijaką obozowym ani 
hulaką, nawykły do dobrych 
obyczajów na dworze 
umiarkowanego w zbytkach 
kanclerza, nie zapijał się jak 
reszta szlachty i stąd miał sąd 
trzeźwiejszy o wszystkim. 
Uczestniczył w bankietach, bo 
wszędzie go zapraszano jako 
dworzanina kanclerskiego, ale on 
z rozsądkiem nabytym u boku 
Ossolińskiego, miarkował się w 
piciu i w słowie. 
Jedenastego dnia od wyjazdu 
partii, tym razem na przyjęciu u 
hetmana polnego Kalinowskiego, 
Dębski miał minę tak zasępioną, 
że nawet sam Potocki to 
zauważył. 
- A tyś mi zawsze kwaśny i od 
niechcenia sięgasz po kubek. 
- Mości hetmanie, wolałbym 
weselić się z innymi, ale gnębi 
mnie, że partia dotąd nie wraca 
i stąd opóźnia się mój wyjazd do 
Warszawy. 
- Nie siej mi tu złych humorów 
- zganił go Potocki. 
W jego głosie, zawsze pewnym 
siebie, zadrgał niepokój. Chmura 
przebiegła Potockiemu po czole i 
chcąc ją jak najprędzej spędzić, 
krzyknął na cały namiot: 
- Wesoło ma być, 
waszmościowie! Synów naszych 
lada chwila ujrzymy! Ich 
zdrowie, waszmościowie! 
- Ich zdrowie! - krzyknął 
Sieniawski. - Nie ma się czego 
turbować. Pogromili oni 
hultajstwo, a teraz zbytkują w 
kozackim obozie. 
- Toś mi brat, Sieniawski! - 
Potocki trącił się z młodzikiem. 
- Zdrowie synów szlacheckich, 
którzy w partii są - wznowił 
toast Kalinowski i wzniósł 
kielich ku górze. 
Jakby na potwierdzenie tych 
słów pojawił się u płócien 
wejściowych namiotu oboźny 
koronny i mówił zachłystując się 
z radości: 
- Waszmościowie! Wywiad 
wczoraj wysłany uchwycił kilku 
chłopów i w gaciach dostawił ich 
do obozu. Mówi, że widzieli 
potężne wojsko syna hetmańskiego 
idące w pełnej chwale i z kupą 
jeńców. 
- Hura! Wiwat młody pan 
Potocki! 
- Wiwat, wiwat! Zdrowie 
kasztelanica! 
- Kamień z serca! - krzyknął 
nagle rozanielony Potocki. - 
Gdzie naszą partię widziano? 
- Chłopy głupie nie umieją 
powiedzieć. Gadają, że za 
dąbrową przed żółtymi bagnami. 
- Na torturach wyznali? 
- Nie, mówią z własnej woli. 
- Wkręć chamom gnaty w koła, 
niech więcej prawdy powiedzą! 
Niektórzy przytaknęli ochoczo, 
Marcina natomiast ogarnęło 
niepomierne zdumienie. Tak to 
hetman kocha swojego syna, że za 
dobre o nim wieści każe golenie 
łamać? 
Marcin Dębski nie miał w 
zwyczaju narażać się wielkim 
panom, ale tym razem ludzkie 
uczucia wzięły w nim górę. 
Podniósł się z ławy. 
- Mości hetmanie - zaczął 
nieśmiało - jeńcy przynieśli 
wiadomości z dawna przez nas 
utęsknione. 
- Więc co? - zdziwił się 
hetman. Jednocześnie przypomniał 
sobie przywiezione przez Marcina 
listy królewskie, wzywające do 
łagodnego postępowania z 
Kozakami, więc dodał: 
- Może i racja, młody 
statysto. A więc - zwrócił się 
do oboźnego - zostaw tym chłopom 
łby na karku i odmierz im 
garniec wina, niech pamiętają, 
żeśmy skorzy do łaski. A ty, mój 
Dębski, coś się dotąd wzbraniał 
pić, będąc w strachu o koronne 
wojsko, wychylże teraz razem z 
nami na cześć partii i jej 
dowódcy. 
- Z największą ochotą, mości 
hetmanie. Radość dziś wielka w 
obozie. Zdrowie syna 
hetmańskiego! 
Dopiero teraz zaczęła się 
pijatyka, co się zowie. Zdawały 
się pękać od wrzawy opony 
namiotu. Atoli nie minęło chyba 
dwie godziny, kiedy w tym samym 
miejscu, gdzie niedawno stał 
oboźny, pojawił się goniec cały 
pokryty kurzem. 
- Mości hetmanie - mówił. - 
Przybyłem z twierdzy kudackiej 
od pana Grodzickiego. 
Wygląd przybysza, jego 
zafrasowana twarz i głos 
pospieszny nie wróżyły nic 
dobrego. 
Wszyscy umilkli, Potocki 
zbladł i wysapał niewyraźne 
pytanie: 
- Cóż przynosisz? 
- Komendant Kudaku przekazuje 
waszej hetmańskiej mości żałosną 
nowinę. Czwartego maja u 
Kamiennego Zatoru wszystko 
wojsko kozackie, chyba cztery 
tysiące, co szło wodą z waszego 
rozkazu, rebeliowało. Pozabijało 
pułkowników i wszystką 
starszyznę. 
- Nieprawda. To krakanie 
kruka! 
- Prawda, hetmanie! Rejestrowi 
Kozacy spotkali się na wyspach z 
Chmielnickim, który ich do 
złamania wierności przywiódł. 
Uradziła czerń zbratać się z 
chanem i przejść wodą na drugą 
stronę Dniepru, gdzie podobnoć 
jest partia pod synem waszej 
hetmańskiej mości. 
- Nie wierzę. Co innego 
słyszeliśmy tu przed chwilą. 
- Są listy na potwierdzenie 
mojego słowa. 
Pijanice nagle otrzeźwieni 
zaczęli szeptać do siebie. 
Potocki rozdarł drżącymi palcami 
pieczęcie i czytał. Widziano, 
jak krople potu wstają mu na 
skroniach i coraz bardziej 
marszczy się czoło. 
Na chwilę przykrył twarz 
dłonią. Każdy mógł łatwo dociec, 
co się teraz dzieje w jego 
sercu. Jeśli połączyły się 
rozwścieczone bandy, to czy dwa 
tysiące rycerstwa, które poszło 
stepami, miało dość siły, by 
oprzeć się pomnożonym siłom 
kozackim? Przerażenie hetmana 
wzrosło, gdy mu nagle stanął 
przed oczyma wyimaginowany obraz 
bitwy. Wiedział przecież, co 
potrafi zbuntowane chłopstwo. 
Cóż to dla nich pruć brzuchy i 
jak nawóz nadziewać jelita na 
widły. Sam zresztą nauczył ich 
zemsty i okrucieństwa. 
Ale niedługo trwała słabość 
wodza wojsk koronnych. Usunął 
dłoń ze spoconego czoła i 
spojrzał zaczerwienionymi oczyma 
w róg stołu, gdzie siedział 
Marcin Dębski. 
- To tyś mówił, by łbów nie 
ucinać. Tacy jak ty, jak twój 
kanclerz i nawet król jegomość, 
rozbestwili to siermiężne 
chłopstwo. 
Nagle uderzył pięścią w stół, 
aż podskoczyły dzbany i kubki. 
- Oboźny! Tym trzem chłopom 
utnij łby i zadzierzgnij na 
piki. Hańba, żem dopuścił łaskę 
do mojego serca. Ja tu, do 
pioruna, hetman! 
Marcin nie ośmielił się 
powiedzieć jednego słowa i 
Bogiem a prawdą żałował w tej 
chwili swojej poprzedniej 
wypowiedzi. Wyczekano, póki 
Potocki nieco nie ochłonie, i 
wtedy zaczął kojącym głosem 
Kalinowski: 
- Wasza miłość może zbyt 
wcześnie boleje nad swoim synem. 
W partii było przecież dzielne 
rycerstwo, więc partia wyjdzie 
cało z opresji... 
Zanim wypowiedział całe 
zdanie, przerwał mu Potocki: 
- Waszmość nie bolejesz, boś 
swojego w stolicy zostawił. 
Kalinowski, mimo że urażony, 
przebolał cierpkie słowa i dalej 
ciągnął: 
- Tak mówię, bo jeszcze o 
naszym rycerstwie w partii nic 
nie wiemy. 
Poprawił się przy tych słowach 
na krześle i jakby przejmując w 
tej chwili władzę w zastępstwie 
Potockiego, pomieszanego z 
ojcowskiej rozpaczy, zwrócił się 
do kudackiego posła: 
- Waszmość po drodze nie 
słyszałeś nic o partii? 
- Pędziłem jak najdalej od 
szlaków i z dala chutorów, by w 
bezpieczeństwie przewieźć listy. 
Z partią się nie zetknąłem, ale 
wczoraj, pięć mil od Czehrynia, 
słyszałem liczne strzały. 
- Wczoraj? Pod Czehryniem? - 
krzyknął Potocki dostając z 
powrotem blasku w oczach. 
- I przed wieczorem, i w nocy, 
wasza miłość. 
- Jasne - krzyknął Kalinowski 
- to partia cofa się ku naszemu 
obozowi. 
Teraz i innym wróciła do ust 
mowa. Jeden przez drugiego 
rzucał okrzyki: 
- Partia żyje! To pewna! 
- Syn hetmański przy życiu! 
- Waszmościowie, trzeba jak 
najprędzej na pomoc! 
- I mnie się w nocy zdawało, 
jakobym słyszał dalekie grzmoty. 
A przecież nie było chmur, tylko 
gwiazdy na niebie. 
- Ruszyć całym obozem! 
Niektórzy wybiegali poza 
namiot, by nadsłuchiwać, ale 
cisza była w dalekim powietrzu. 
To tylko w pobliżu słychać było 
nawoływania pastuchów i zwykły 
szum taborów. 
Powrócili do stołu. 
- Nic nie słychać. Ale 
posłaniec z Kudaku pędził 
koniem, ile sił było w bydlęciu, 
więc ich wyprzedził. Dziś w nocy 
na pewno posłyszymy strzały. 
Gdy tak rozmawiano, Potocki 
kazał wypuścić małą czatę w 
kierunku Dniepru i nieco 
uspokojony wydaniem rozkazu 
siedział dalej przy stole. 
- Jak czata wróci, to się 
czegoś pewnego dowiemy. 
Teraz odezwał się młody 
Sieniawski: 
- Nie chciałem przedtem mącić 
twojej boleści, mości hetmanie, 
więc o jednym nie mówiłem. 
Smutna to rzecz i niebezpieczna, 
że chorągwie kozackie zdradziły 
nas i uciekły do Chmiela. Trzeba 
to ukryć przed naszym wojskiem, 
bo choć ja na przykład pewny 
jestem swoich dwóch tysięcy 
dragonów, to jednak ostrożność 
nie zawadzi. 
- Słuszna rada, starosto! Nie 
tylko dragonia, ale ciury nie 
mogą o niczym wiedzieć. 
Nie tego, ale następnego dnia 
posłyszano dalekie wystrzały. 
Nikt już nie miał wątpliwości, 
że to cofająca się partia 
prowadzi ruchomy bój z 
nacierającymi wojskami 
Chmielnickiego. Nikt też nie 
wątpił, że lada chwila wielki 
hetman da rozkaz wymarszu na 
pomoc Stefanowi Potockiemu i 
Czarnieckiemu, a nawet niektórym 
wydawało się dziwne, że jeszcze 
wczoraj nie podjął tej myśli. 
Tymczasem ku zdziwieniu 
starszyzny hetman zamknął się w 
swoim namiocie, a cały obóz 
pozostawił w niecierpliwym 
oczekiwaniu. Oburzała ta zwłoka 
starych żołnierzy, zwłaszcza 
tych, których synowie też poszli 
na nieszczęsną wyprawę ku Dzikim 
Polom, nikt jednak nie odważył 
się wejść do hetmańskiego 
namiotu. 
Udała się więc grupa 
starszyzny do hetmana polnego z 
prośbą, by on poszedłszy do 
Potockiego wytrącił go z 
melancholii i namówił do 
jakiegoś działania. 
- Idę - powiedział im 
Kalinowski - choć hetman wielki 
lubi we wszystkim sam decydować 
i niechętnie słucha rad, choćby 
moich. 
Gdy Kalinowski wszedł do 
namiotu, oniemiał zrazu ze 
zdziwienia. Potocki rozebrany do 
koszuli, z powichrzoną czupryną, 
półprzytomny czy pijany, 
siedział na ławie z głową wbitą 
w obie garści i patrzył przed 
siebie w gąsior. 
Wejście Kalinowskiego nie 
zrobiło na nim żadnego wrażenia. 
Popatrzył w kolegę błędnym 
wzrokiem i powiedział półgłosem 
do siebie: 
- Zginął albo w bisurmańskiej 
niewoli... 
- Wasza miłość - szepnął 
Kalinowski. 
- Zginął, powiadam, a ty co? 
Skoro ci do małmazji pilno, 
siadajże tu na ławie. 
- Wasza miłość, nigdy nie 
odmawiam, ale dziś nierad bym 
pił i waszej miłości też nie 
radzę. 
- Piłbyś, Kalinowski, gdybyś 
własnego syna miał u chana na 
arkanie. 
- Cóż za nieszczęsne myśli 
chodzą waszmości po głowie. Syn 
twój nie zginął, wierzę w to 
najmocniej. Partia na pewno 
idzie ku nam taborem. Wysłałem 
znów na zwiady i lada chwila 
możemy mieć języka. Ale i bez 
tego radzę na koń siadać i 
ruszać. Ostatnia chwila, by 
wzmóc partię potężnym posiłkiem. 
- Ja tu hetman - zabłysły oczy 
Potockiemu. 
- Nie neguję władzy waszej 
miłości, ale przyszła do mnie 
starszyzna i powiada, idź do 
Potockiego, poproś, byśmy 
przyspieszyli wymarsz posiłków. 
- Któż to tak chce 
podszeptywać hetmanowi, hę? 
Potocki podniósł się ociężale 
z ławy, nawet się nie zatoczył. 
Wsparł ręce na biodrach i 
popatrzył z góry na szpakowatą 
czuprynę Kalinowskiego. 
- A waszmość co? Kiedy 
nieszczęście wielkie, to ty 
pierwszy łamiesz dyscyplinę? 
Krew uderzyła do głowy 
Kalinowskiemu i już miał 
wypalić, że on nie byle 
rotmistrz czy fajerwerker, ale 
hetman polny, więc ma prawo do 
rady i pospólnego dowodzenia, 
ale widząc pijanego przed sobą, 
zdławił w sobie oburzenie. 
- Ależ, wasza miłość, o 
ratunku nam mówić, nie o braku 
dyscypliny. Wojska do bitwy 
chętne, a zresztą już nam pora 
zacząć, póki cały obóz nie wie o 
ucieczce rejestrowych z partii. 
Milczymy wszyscy, jak wasza 
miłość rozkazał, ale gdy dłużej 
postoimy bezradni, wszystko 
przecieknie do czeladzi i 
dragonii. A jeszcze gdy się 
dowiedzą, że chan nadciąga, 
odejdzie ich wszelka ochota. 
- Chan, powiadasz? - zapytał 
Potocki głosem tak dziwnym, że 
Kalinowskiego ciarki przeszły. 
- Nie wiadomo, czy się już 
połączył z hultajstwem, ale 
jeśli będziemy zwlekać... 
- Strzały nadal słychać? 
- Zamilknęły. Gdy się głowę do 
ziemi przyłoży, coś niecoś 
jeszcze dobiega ucha. 
Potocki znów potoczył błędnym 
wzrokiem po płótnach. Zwichrzył 
włosy dłonią i westchnął: 
- Zginęli, Boże jedyny! Poległ 
mój syn, Bóg pokarał nas za 
pośpiech... 
- Bóg był zawsze łaskaw 
naszemu narodowi szlacheckiemu, 
nie traćże waszmość ducha. 
Potocki sczerwieniał jak 
burak. 
- Ja ducha? Tyś chyba oszalał! 
- Niemiłe takie słowo dla 
mojego ucha, ale rozumiem twoją 
boleść, mości hetmanie! 
- Ból boleścią, ale i to nie 
wasza, a moja sprawa. Powiadasz, 
żem ducha stracił? 
Kalinowski chciał protestować, 
ale w tej chwili Potocki nalał 
kubek wina i kazał mu wypić. 
Potem sam pociągnął spory łyk, 
rzucił naczynie w kąt namiotu. 
- Ja straciłem ducha? Tak 
mówią, psiekrwie, w moim własnym 
obozie? Rozkaż, niech trąbią do 
wymarszu! 
- Bogu najwyższemu dzięki! - 
krzyknął uradowany Kalinowski. 
Ale jakież było jego 
zdziwienie, gdy za chwilę 
posłyszał słowa Potockiego: 
- Niech trąbią, jak 
powiedziałem. Zaraz ruszymy spod 
Czehrynia ku Korsuniowi. Syn 
przepadł, więc niech idzie na 
ofiarę ojczyzny. Nam trzeba tam, 
gdzie bezpieczniej dla wojska. 
- Nie rozumiem... wasza 
miłość, na miły Bóg! 
- Wiem, co robię. Trzeba nam 
jak najprędzej cofnąć się ku 
Korsuniowi, bliżej wojsk pana 
Wiśniowieckiego. 
- Cofać się teraz, kiedy tam 
jeszcze bitwa w toku? Jako 
hetman polny mam prawo dawać 
wojenne rady. Otóż nie zgadzam 
się z sądem twoim, mości 
hetmanie! 
- Kto się nie zgadza, do 
pioruna? Anarchia! Zapomniałeś, 
mości hetmanie polny - 
podkreślił z naciskiem ten tytuł 
- że przy mnie cała władza i 
wszystka odpowiedzialność przed 
Rzecząpospolitą za koronne 
wojska. Zabraniam tak do mnie 
mówić! 
Kalinowskiego chwyciła 
wściekłość za gardło i nie. mógł 
słowa z siebie wydobyć. Zanim 
zdążył sklecić zdanie, prędszy 
od niego pijanica krzyknął: 
- Jam tu plebanem! W mojej 
plebanii wikaremu milczeć! 
Milczeć! - szedł z podniesionymi 
pięściami ku Kalinowskiemu. 
Magnat cofał się ku wyjściu 
przerażony wyglądem twarzy 
Potockiego. Gdy wyszedł na dwór 
i zaczerpnął powietrza w płuca, 
posłyszał za sobą głos 
Potockiego, który wołał ku 
stojącym tu oficerom: 
- Wezwać oboźnego i 
starszyznę! 
W godzinę potem rozległ się w 
całym obozie rozkaz wielkiego 
hetmana: 
- Wymarsz na zachód, ku 
Korsuniowi! 
Jedni szemrali, inni z 
zadowoleniem gotowali się do 
odjazdu, zalęknieni bliskością 
nieprzyjaciela. Potocki już 
odziany, doprowadzony do 
jakiegoś porządku, chodził po 
obozie i dopatrywał formowania 
się regimentów pieszych i 
konnych. Wydawszy rozkaz odwrotu 
pędził cały obóz do pośpiechu i 
w niebywale krótkim czasie 
stanął pod Borowiczą u brzegów 
Dniepru. Potem zaledwie we dwa 
dni dotarł z tak wielkim obozem 
pod Czerkasy, pędząc tak 
gwałtownie, jakby miał na karku 
wszystek lud ukraiński, kozactwo 
i ordę krymską. 
Sarkała szlachta na ten 
pośpiech, nie było bowiem 
żadnych poszlak, że ktokolwiek 
idzie w pogoń za wojskiem. Zrazu 
po cichu, potem coraz głośniej 
narzekano w regimentach. 
- Hetman małego ducha. Pędzi 
nas, a wroga nigdzie ani śladu. 
I Marcin Dębski uczestnicząc z 
konieczności w tym rozgardiaszu 
niczego nie pojmował. Gdy 
nadarzyła mu się sposobność 
zagadnąć o to Kalinowskiego, nie 
przepuścił okazji. 
- Nie rozumiem, wasza miłość, 
co się stało z hetmanem? 
Przecież na łeb na szyję 
pędzimy. Może dopiero teraz 
uznał wolę króla, że nie należy 
zaogniać sprawy z Kozakami? 
- Włosy trzeba rwać z głowy, 
bo nikt nic nie rozumie i nic 
nie wie. Nie poznaję pana 
krakowskiego. Własnego syna 
wydał na zgubę i choć tak ostro 
gromił zawsze Kozaków, teraz 
wydaje się być płochliwy... 
Nie mylił się stary 
Kalinowski. Potocki miał w sobie 
butę i odwagę, gdy przewaga była 
po jego stronie. Niedawno 
wierzył w nią i dlatego posłał 
syna na pewną, wydawało mu się, 
wyprawę. Teraz z wielkiego 
hetmana stał się małym 
człowiekiem, myślącym o własnej 
skórze. 
Pod Czerkasami musiał dać z 
konieczności wypoczynek 
zmęczonym koniom i ludziom, 
przystanął na dłuższy postój. I 
tu właśnie, wśród czerkaskich 
folwarków, zamiast wytchnienia 
czekała Potockiego 
najgroźniejsza ze wszystkich 
wiadomość. 
Właśnie obiadowano pierwszego 
dnia postoju, gdy straże obozowe 
zobaczyły na stepie samotnego 
jeźdźca, pędzącego w stronę 
obozu. Rozległy się zewsząd 
krzyki: 
- Patrzcie! Jakiś biały goniec 
pędzi ku obozowi. 
- Gdzie, gdzie - pytano 
Dziwne to było zjawisko. Po 
oświetlonej południowym słońcem 
łące kłusował wycieńczony koń z 
jeźdźcem, który słaniał się na 
siodle. Wołały doń warty, ale on 
nie zwracając na nie uwagi 
zbliżał się ku folwarkom, 
pragnąc jak najprędzej wpaść w 
środek obozu. 
- Kto to? Kto to? - wołano. 
Żołnierze przykładali dłonie 
do czoła, ocieniając oczy od 
promieni majowego słońca i 
krzyczeli: 
- Chłop jakiś, w siermiędze. 
- Nie, to ktoś w koszuli. 
Naraz Marcin, który miał oko 
bystre, zawołał: 
- Na miły Bóg, toć to pan 
Błochocki. 
- Rotmistrz Błochocki z partii 
- powtórzono. 
Jeździec już dobiegał środka 
obozu. Blady jak trup, 
wychudzony, półgoły, z wiszącym 
u ramienia jak flaga urwanym 
rękawem koszuli, zwalił się z 
konia tuż przed Potockim. 
- Partia wycięta - krzyknął - 
ani śladu z żołnierza! 
- Święty Boże! Mój syn! - 
szepnął Potocki. 
- Bił się dzielnie, nawet gdy 
stracił pana Czarnieckiego. Trzy 
razy ranny był twój syn, mości 
hetmanie! Nie wiem, czy żyje, 
czy też w niewoli... 
- Czarniecki zabity? - zapytał 
Kalinowski. 
- Nie, żywy. Poszedł jako 
zakładnik, a potem wydaliśmy 
wszystkie działa, bo prochów już 
nie było. Wszystka dragonia i 
chłopski żołnierz przeszedł do 
Chmielnickiego. 
- Szlachta? 
- Pięciuset nas ostało i pan 
kasztelanic dowodził odwrotem. 
Związalimy tabory i szliśmy od 
Żółtych Wód ustawicznie w 
bitwie, sześć dni, dzień i noc z 
rapierem i muszkietem w ręce, aż 
do szesnastego maja. 
- Do którego? - krzyknął 
Potocki nieprzytomnym głosem. 
- Szesnastego, mości hetmanie 
- powtórzył Błochocki. - 
Piętnastego jeszcze tabor był 
nie wzięty. 
- Gdzie to było, na miły Bóg? 
- Doszliśmy w bitwie aż na 
dwie mile pod dawny obóz, myślał 
bowiem młody pan Potocki, że 
lada chwila posiłek będzie od 
waszej miłości. 
- Nie mów! - Potocki zakrył 
dłonią twarz z bólu i ze wstydu 
przed starszyzną. 
Teraz pytał Kalinowski: 
- Słyszeliśmy te wasze działa, 
ale wydawało się, że to bardzo 
daleko. 
- Nie nasze grały, proszę 
miłości, ale kozackie. Myśmy 
zostali bez prochu i bez 
artylerii... 
Potocki podszedł do swojej 
karocy, wsparł się na wyniosłym 
kole i patrzył w zabłocone 
szprychy. 
- Sumienie go gryzie - szepnął 
do oficerów Kalinowski - bo 
wtedy, gdy pijany w namiocie 
kłócił się ze mną, jeszcze był 
czas, by skoczyć i ratować 
partię. Teraz tylko 
nieszczęście... 
- Nieszczęście, Boże jedyny. 
Oby na tym się skończyło i 
oszczędziła nam Opatrzność 
jeszcze większej hańby - 
powiedział Marcin Dębski. W 
duchu zaś pomyślał: 
"Trzeba było posłuchać woli 
króla i kanclerza." 
Rozdział XXXIV 
Nagle król otwarł rozpalone 
gorączką oczy. Z piersi wyrwało 
się ciężkie westchnienie i 
zdawało się choremu, że szum 
krwi w skroniach błogo się 
ucisza. 
W tej także chwili uchyliły 
się drzwi i wszedł magnat 
wysoki, o siwej, gęstej 
czuprynie. Swoją wyniosłą i 
rozłożystą postacią przesłonił 
całe wejście i nie było widać, 
kto jeszcze za nim idzie. 
Postąpił kilka kroków po 
dywanie pilnując się, by nie 
zamącić ciszy tak potrzebnej 
choremu, pokłonił się wpół i 
powiedział z cicha, miarkując, 
że mocniejszy głos nie godzien 
jest zabrzmieć w tej chwili. 
- Jestem, najjaśniejszy panie, 
na twoje rozkazanie. 
Stojący za nim pochylili z 
szacunkiem głowy witając króla. 
Władysław IV poruszył się na 
poduszkach i patrzył błędnymi 
oczyma po obecnych. 
- Witam cię, mości kanclerzu. 
Jakżeś to szybko zjechał do 
niemocnego króla. Bóg ci zapłać 
i wszystkim waszmościom. 
- Dwa konie na śmierć 
zajechałem, by stanąć przed 
twoim obliczem, miłościwy panie. 
Serce pękało z bólu, gdym się 
dowiedział, że pan mój złożony 
tak ciężką chorobą. 
- Ciężka ona, ale już różnie w 
życiu bywało, więc i to przy 
pomocy boskiej zniosę. Przez 
kilka dni kamień męczył, że już 
się do świętego Piotra 
uśmiechałem, a tu nagle jak ręką 
odjął. Da Bóg, jutro siądę na 
konia, bo trzeba mi i waćpanom 
jak najprędzej do pana 
Potockiego. Nie daj Boże, by mi 
zbytnio najechał Kozaków, bo od 
tego zapali się ojczyzna. 
Poczuł lekkie ukłucie w 
piersiach. 
- Nie zapali się, miłościwy 
panie. My wszyscy staniemy za 
waszą królewską mością, serca i 
miecza przyłożymy. 
- Bóg wam zapłać! Nie pomnę 
już tego, żeście się mnie 
wyparli na onym sejmie i od tego 
zapadłem w tę chorość. 
Król wiódł gorącymi oczyma po 
izbie, a nieprzytomne uszy 
wsłuchiwały się w czyjś głos, 
przychodzący z daleka. 
- Daruj, królu, wina nasza 
wielka. Teraz wiemy, że 
największa władza winna być u 
majestatu. My zaś, co nas zwą 
królewiętami, zbytnio o sobie 
myślimy. Siła miłej ojczyzny 
tylko wtedy, gdy wszyscy razem, 
z królem, ze szlachtą, nawet z 
pospólstwem. 
- I z wolnymi Kozakami, jakimi 
ongiś byli. 
- I z Kozakami, wasza 
królewska mość. Przychodzimy do 
ciebie, panie, by wyznać swoje 
winy i pokrzepić umiłowanego 
króla, z którym ramię w ramię 
staliśmy pod murami Smoleńska, w 
samej Moskwie, pod Ochmatowem. 
Więc i w tej sprawie tureckiej 
chcemy być razem z królem 
jegomością, byle nam 
najjaśniejszy pan namówił 
kozaczyznę. Niech oni nie 
przeciw nam, ale z nami idą, jak 
to dawniej chciałeś, miłościwy 
królu. 
- Pójdą, na miły Bóg, gdy 
tylko stanę przed nimi, gdy 
przywrócę im dawne przywileje. 
Zrobią stutysięczne wojsko 
rejestrowe lotne i wierne. 
Byleście mi wszystko uchwalili, 
niczego nie wzbraniali dla 
chwały i wielkości królestwa 
polskiego. 
- Nie wzbronimy, wasza 
królewska mość. Widząc, co się 
dzieje wokoło, bijemy się w 
piersi i błagamy pana naszego. 
Gdy ci Bóg zdrowie powróci, 
ruszaj ku Zaporożu, a wszystkie 
nasze siły, całe pospolite 
ruszenie, dworskie wojska, 
wszystko stanie u ścian 
Rzeczypospolitej. Ty jeden nad 
nami wódz, najjaśniejszy panie, 
za tobą pójdziemy ku wielkości 
miłej oczyzny, ku chwale, jakiej 
nam nie poskąpią przyszłe 
pokolenia wołając: |Rex 
|Ladislaus |Quartus z całym 
narodem szlacheckim stworzył 
największe państwo 
chrześcijańskie między dwoma 
morzami i między dwiema 
częściami świata. 
- W imię Ojca i Syna, i Ducha 
Świętego - modlił się cicho 
król. - Dzięki ci, Najświętsza 
Panno, Królowo Niebieska, trzeba 
było aż tak ciężkiej chwili, by 
nastąpiła święta zgoda między 
królem a panami. Boże mój 
przenajświętszy, nie myliłem 
się, wierząc, że to naród wielki 
i godny przyszłej chwały, tylko 
że nauki ciężkiej potrzebował. 
Król czuł się w tej chwili tak 
rześki, jak nigdy dotąd, nawet 
przy pełnym zdrowiu będąc. Z 
radości był bliski płaczu, ale 
wstydził się tak wielkiego 
wzruszenia przed poddanymi. 
Uniósł białą dłoń w górę, nad 
poduszki, i jakby nią 
błogosławił odkryte głowy 
magnatów. 
- A jego świątobliwość prymas 
Łubieński? Czy na to wszystko 
przystajesz, prymasie? 
- Chyba szatan mnie kiedyś 
opętał, skoro i ja 
przeszkadzałem mądrej woli 
królewskiej. Duchowieństwo nasze 
żyje pod twoim panowaniem w 
wielkich łaskach i może dlatego 
mieliśmy serca napełnione pychą. 
Poniżyliśmy króla na sejmie, 
zapomniawszy w niewdzięczności 
swojej, że to ty właśnie, królu 
Władysławie IV, godziłeś 
nienawiści religijne w Toruniu 
na chwałę Krzyża Świętego. 
Daruj, panie, żem listy pisywał 
zjadliwe i żem przewodził na 
owej haniebnej bratniej 
rozmowie, z której wyszedł 
upadek władzy królewskiej. Dziś 
tamto wniwecz poszło. Nie 
będziemy bronić strawy ani 
postojów dla wojsk królewskich w 
dobrach kościelnych. 
- Bóg zsyła łaskę na nas 
wszystkich, więc i tobie dzięki, 
prymasie. Gdyby biskup kujawski 
po staremu chciał mi głodzić 
żołnierza i przepędzać, to zakaż 
mu, arcybiskupie! 
Ku nowemu swojemu zdumieniu 
król zobaczył w tej chwili zimny 
błysk w oczach zgrzybiałego 
arcybiskupa. Jego świątobliwość 
sczerwieniał z oburzenia na 
twarzy i powiedział: 
- Biskupa przywołam do 
porządku. Niech słucha 
królewskiej władzy i nie miesza 
się do spraw wojskowych, bo 
inaczej żołnierze zechcą msze za 
niego odprawować. 
- Boże święty, czy ja dobrze 
słyszę? 
- Dobrze, najjaśniejszy panie! 
Nieszczęścia Rzeczypospolitej 
odmieniły nam serca. I ja nie 
jestem bez winy. Trzymając w 
ręku pakta konwenta groziłem ci, 
miłościwy panie, wołałem, że 
łamiesz wolności szlacheckie, a 
tyś właśnie o niczym innym nie 
myślał, tylko o wolności. O 
wolności i wielkości całego 
kraju i nas wszystkich 
jednocześnie. Po wieki zasłynie 
imię twoje, a ja wobec ciebie 
będę proch marny. Nic mi nie 
zostaje, jeno paść przed tobą na 
kolana i błagać: Przebacz, 
królu, przebacz nam wszystkim, 
panie miłościwy! 
- Prymasie! - krzyknął 
Władysław. - Już wszystko 
przepomniałem, nie ma we mnie 
zawiści. 
Ale arcybiskup ku przerażeniu 
króla klękał na dywanie, łzy 
jedna po drugiej płynęły mu na 
purpurowe piersi. 
- Daruj, królu! Głosiłem, że 
chcesz |dominium |absolutum, 
wprowadzić i że syna przemocą 
przysposabiasz na tron, łamiąc 
źrenicę wolności - elekcję 
|viritim. Ale któż by był 
lepszym i bardziej godnym 
miłości poddanych, jak twój syn 
Zygmunt, dziecko królewskie, 
ojczyźnie całej najmilsze. 
- Pomarł, niestety, więc 
przestań, prymasie, i wstań z 
klęczek. Cud, który się na moich 
oczach dzieje, każe o wszystkim 
zapomnieć. Nie ma dnia 
wczorajszego, jest dzisiejszy, 
najradośniejszy w czasie mojego 
panowania. 
Nagle posłyszał tuż przy uchu 
cichy szept: 
- Niezbyt im ufaj! 
- Kto to? 
Odwrócił się i dopiero 
spostrzegł, że cicho wszedłszy 
stanęła u wezgłowia smukła 
kobieta. 
- Jadwiżka, i ty tutaj? Ile 
szczęścia w tym dniu tak 
radosnym. 
- Przyszłam, skoro nie ma 
królowej w Mereczu. 
Waszmościowie nie wzięli mi tego 
za złe i wpuścili, wiedząc, że 
moje tu miejsce, bo król 
cierpiący. 
- Minęło już cierpienie. Nigdy 
nie miałem tyle sił, co w tej 
chwili. Nawet wtedy, Jadwiżko, 
gdy cię we Lwowie poznałem, choć 
wtenczas młody byłem i nie tak 
ciężki w sobie. Jakaż radość, że 
wszyscy koło mnie jesteście, 
najwierniejsi. 
Pod urokiem tylu serdecznych 
spojrzeń, jakie czuł teraz na 
swojej twarzy, przymknął oczy. 
Pod zasłoniętymi powiekami 
pojawiło się nowe marzenie. 
Siedział w tej chwili na 
koniu. Obok niego gwardia 
przyboczna, pułkownik Pac, dalej 
hetman Potocki, hetman polny 
Kalinowski, za nimi towarzystwo 
pancerne, śmigłe oddziały 
Kozaków Zaporoskich na szybkich 
lekkich koniach. Jak okiem 
sięgnąć pułki piesze i dragonia, 
oddziały Mołdawian, wojska 
zaprzyjaźnionego cara Aleksego. 
Uszy przy tym całkiem ogłuchłe, 
bo wkoło bije artyleria, sypią 
się kruszone mury Stambułu i jak 
ścięte drzewa padają szczyty 
meczetów i minarety. Kruszą się 
warownie i bramy, chorągwie 
bisurmańskie ścielą się pokotem 
przed idącymi naprzód wojskami 
chrześcijańskimi. I już leży w 
pyle pod kopytami królewskiego 
konia dumny Islam Girej, klękają 
wezyrowie tureccy, a sam sułtan 
bez broni, bez pasa i turbana, 
chudy jak kukła z drewna, idzie 
na powrózku u strzemienia 
królewskiego syna, Zygmunta. Ma 
odłamaną głowę jak tamten, 
chowany kiedyś przez królewicza 
pod poduszkę, i jest tak mały, 
że syn królewski, gdyby tylko 
zechciał, mógłby go unieść lekko 
w górę i rzucić w płonący ogień 
kominka. Ale syn królewski nie 
bawi się teraz, lecz wojuje. 
Patrzy z błogim uśmiechem przed 
siebie na powalone meczety, na 
ulice zasypane strąconymi 
półksiężycami i rozkazuje: 
- Teraz niech pan Arciszewski 
bije ze wszystkich dział na 
chwałę króla i Rzeczypospolitej. 
||Vivat rex Poloniae Ladislaus 
|Quartus! 
Już walą działa, ziemia drży w 
posadach, cały Stambuł klęczy 
przed purpurowym tronem. U 
stopni, tuż przed majestatem, 
stoi kanclerz Ossoliński gotowy 
na każde skinienie króla. 
- Ossoliński! Skoro pobiliśmy 
Portę, ogłaszaj teraz wolność 
wszystkich ludów ciemiężonych 
przez sułtana. Koptów, 
Monawitów, Bułgarów, Greków, 
Mołdawian, Persów. Przyrzekamy 
naszą łaskę dla podbitych 
bisurmańców, jeśli nam wierność 
i posłuszeństwo okażą. 
Otwarł oczy. W uszach dalej 
dudniły działa pod 
Konstantynopolem. 
- Ossoliński! 
Wyniosły starzec w aksamitnym 
błękitnym żupanie podszedł 
bliżej łoża. 
- Czemu nie słuchasz mojej 
woli? - zapytał Władysław. 
- Słucham, miłościwy panie! 
Stanąłem na wezwanie królewskie, 
dwa konie na śmierć zajechawszy, 
bo wielka żałość pędziła mnie do 
ciebie, najjaśniejszy panie. 
- Ktoś ty jest? 
- Lew Sapieha, królu. 
- Sapieha? Na miły Bóg! - król 
potoczył wkoło błędnym wzrokiem. 
- A gdzież Ossoliński, pytam? 
- W Warszawie, miłościwy 
panie. Gońców przedwczoraj 
wysłaliśmy - powiedział stojący 
za wezgłowiem królewskiego łoża, 
sekretarz Fanfoni. 
- A prymas? Gdzie Lubomirski, 
gdzie Potocki? Mówcież, na miły 
Bóg! 
- Jego świątobliwość 
arcybiskup też już wie o 
królewskiej boleści, ale 
wcześniej jak za kilka dni tutaj 
nie zdąży. 
Nagła bladość spadła na twarz 
chorego. Przeraźliwy ból chwycił 
w wątrobie. W potężnych 
rozpostartych na poduszce 
piersiach Władysława powstało 
gwałtowne rzężenie. 
- Wołajcie cyrulika! - 
krzyknął Fanfoni, próbujący wraz 
z poduszką unieść głowę chorego. 
- Gdzie ksiądz Szendorf? - 
zawołał przerażony Sapieha. - 
Dajcie gromnicę loretańską, 
święte oleje! 
Mała izba kamieniczki w 
Mereczu zadudniła od bieganiny, 
schody napełniły się 
nawoływaniem. Pierwszy wpadł 
cyrulik i próbował srebrną łyżką 
otworzyć zaciśnięte szczęki 
króla, i już lał w spieczone 
usta konającego zieloną 
miksturę. Przyniesiono płonącą 
gromnicę i Lew Sapieha dokonywał 
daremnego wysiłku, by zacisnąć 
wokół niej bezwładne palce 
chorego. Ksiądz Szendorf 
podnosił ręce ku pożółkłej 
powale i gdy wszyscy na 
klęczkach płakali, mówił 
doniosłym głosem litanię za 
konającego. 
O godzinie drugiej po północy 
ucichło w płucach królewskich. 
Płomień loretańskiej gromnicy 
odbijał się w otwartych 
źrenicach króla jak w 
nieruchomych gałkach szklanych. 
`ty
Część pierwsza (c.d.) 
Rozdział XXXV 
"Świetny w chwilach przewagi, 
upadły na duchu w trwodze" 
hetman Potocki wydał rozkaz 
dalszej ucieczki. Rankiem o 
godzinie trzeciej wyruszył ku 
Korsuniowi cały obóz. Magnat 
pędził swe chorągwie i zarazem 
swoje wozy skarbne w takim 
pośpiechu i w takim lęku przed 
Chmielnickim, że zatrzymał się 
dopiero w odległości trzech mil 
od miasta. Przedtem dziesięciu 
dni mu nie starczyło, by podejść 
kilka mil na pomoc dzielnie 
broniącej się partii, teraz w 
niecałe dwa dni przebył dwa razy 
większą odległość. 
Gdy po krótkim odpoczynku 
gotował się do dalszego marszu, 
przypędził do obozu nowy goniec, 
tym razem wysłany przez wojewodę 
ruskiego Wiśniowieckiego, pisarz 
książęcy Maszkiewicz. 
Poseł kniazia przynosił 
niezwykłe wiadomości. Pan ruski, 
mając pod sobą z górą sześć 
tysięcy nadwornego wojska, 
zapytywał hetmana, dokąd ma 
skierować swoje chorągwie. 
Treść listu przywróciła w 
jednej chwili całą nadzieję 
hetmanowi Potockiemu. 
Przeczytawszy pismo książęce 
rozłożył szeroko ramiona i 
zawołał do Maszkiewicza: 
- Toś mi waszmość przyniósł 
wiadomość! Chodźże, niech cię 
uściskam. Nie inaczej teraz 
będzie, jak tylko że się 
połączymy z wielkim panem ruskim 
i rozbijemy buntowników. 
- O tym jednym myśli mój pan, 
kniaź Wiśniowiecki. 
- No i widzisz - zwrócił się 
hetman do stojącego wśród 
oficerów Marcina. - Jak dobrze, 
że cię nie wysłałem z żałosnym 
listem do kanclerza. Pojedziesz 
z dobrą nowiną. 
Tego dnia pan Potocki zapijał 
nie tylko żałość po straconym 
synu, ale pociągał z gąsiora z 
okazji nowej otuchy, jaką mu 
przyniósł Maszkiewicz. Marcin 
patrzył z niepokojem na 
natchnionego nowym duchem 
hetmana i myślał: "Raz kpi z 
listów królewskich, to znowu, 
jak mi to wczoraj mówił, myśli o 
listach błagających o pomoc. 
Teraz zaś na wiadomość, że się 
połączy z Wiśniowieckim, znów ma 
za nic królewskie napomnienia. 
Aż dyszy nienawiścią do 
kozackiego ludu." 
Nie mylił się w domysłach. Nie 
minęło południe, gdy hetman 
wezwał do siebie kilku 
rotmistrzów. Siedząc rozkraczony 
za stołem pociągał dłonią 
wilgotnego wąsa i rozkazał: 
- Korsuń minęliśmy, by tu za 
miastem odetchnąć wśród starych 
szańców. Ale ta hołota w mieście 
myśli, że hetman cofa się przed 
ich "wybawicielem" atamanem. 
Skoczcież mi z chorągwią do 
miasta i żeby tam śladu po 
żadnym dobytku nie zostało. 
Korsuń wydaję na łup żołnierzom. 
- Według rozkazu, mości 
hetmanie! Żołnierz syty łupu 
będzie miał jeszcze większą 
wdzięczność dla waszej miłości - 
powtórzył oboźny. 
Tej nocy miasto gorzało ogniem 
i dymami, a panowie szlachta i 
wszystkie ciury obozowe 
rozwalali drzwi i okiennice, 
rabowali mieszczański dobytek. 
Obładowane zdobyczą wozy 
turkotały całą noc na drodze z 
Korsunia do obozu. 
Po odprawieniu Maszkiewicza 
hetman kazał wzmacniać stare 
szańce, jakie tu pozostały z 
dawniejszej wyprawy, zarządził 
sypanie nowych i czekał na 
przybycie wojsk Wiśniowieckiego. 
Tejże nocy wrócił wysłany przed 
kilku dniami podjazd 
Gdeszyńskiego. 
- Sześć mil od Korsunia - 
zdawał relację pułkownik - 
widzieliśmy pułki tatarskie i 
kozackie, jak przepływały rzekę 
tuż za Taśminkiem. Konie mają 
szybkie i wypoczęte, jutro mogą 
stanąć pod Korsuniem. 
- Niech staną! Zamkniemy się w 
szańcach, a wtedy wjedzie im na 
kark dragonia księcia 
Jeremiasza. 
Zgodnie z rozkazem hetmańskim 
wzmacniano oszańcowanie obozu. 
Sam Potocki przejeżdżał po nocy 
karocą, dopatrywał żołnierzy i 
gwałtownie popędzał pracujące 
żołnierstwo i czeladź. Przyszło 
i Marcinowi nie spać tej nocy, 
ale-brać się za łopatę i pomagać 
przy umocnieniu szańców, 
wyznaczonych dla artylerii 
Denhoffa. 
Mistrz artylerii sam rozebrany 
do pasa, bo noc była parna i 
duszna, doglądał pracy, kierował 
grupami kopaczy, a tuż nad 
świtem stanąwszy obok Marcina 
powiedział: 
- Waszmość machasz i machasz 
tą łopatą, że miło patrzeć. Nikt 
by w tobie nie poznał 
kanclerskiego dworzanina. 
- Przecież nic tu od dwóch 
tygodni nie robimy, tylko 
jeździmy z miejsca na miejsce, 
co najwyżej dla urozmaicenia 
patrząc na pijatyki. 
- Csss, lepiej nie drażnić. 
Chłopstwo słucha, a ci, co tu u 
mnie pomagają przy szańcu, to 
dragoni pana Sieniawskiego. 
- Lepiej od nas wiedzą o 
wszystkim. Źle, że ich za 
głupców mamy. 
Gdy pierwszy brzask słońca 
przebił mgły leżące na łąkach, z 
szańca Denhoffa usypanego na 
pagórku pod brzeziną zobaczono 
na horyzoncie konnych ludzi. 
- Podjazd księcia 
Wiśniowieckiego! - zawołał 
któryś z puszkarzy. 
Zbiegło się żołnierstwo na 
szczyt wału i próbowało 
rozpoznać, co to za oddział w 
dali widoczny. Dopiero gdy 
Denhoff przyłożył do oczu 
perspektywę, stało się wszystko 
jasne. 
- Na koniach żołnierze w 
białych siermięgach. To nie 
książę Jarema, lecz chłopstwo. 
- Rebelianty! Kozactwo się 
pojawiło! - zaczęto wołać 
wokoło. 
Dano znać hetmanowi i niebawem 
przybył na szaniec Kalinowski, 
Odrzywolski i Gdeszyński. 
Pojawił się też Sieniawski, 
młody Lubomirski i cała 
starszyzna, na koniec 
przyjechała złocona kolasa 
Potockiego. 
Hetman wygramolił się z 
wnętrza i wszedł na szaniec. 
Poniżej dymiącego jeszcze 
Korsunia ukazywały się teraz 
coraz liczniejsze oddziały 
kozackie i gromady konnego 
chłopstwa. Liczono te watahy. 
Jedne były po pięćset, inne po 
sześćset chłopa. Już i z prawej 
strony od południa wyłoniły się 
smugi zbitej w kolumny jazdy, 
która szła nie ku szańcom, ale 
na ukos ku Korsuniowi. 
- Nie ma Tatarów, same Kozaki 
i chłopstwo. Nie wiem skąd się 
bierze u nas tyle strachu - 
powiedział Potocki. - 
Odrzywolski! 
- Jestem, mości hetmanie! 
- Widzisz, jak ta ciemna dzicz 
jedzie bezprzytomnie w Korsuń? 
Skocz no mi ze swoją chorągwią i 
podpal z drugiej strony miasto, 
niech się zakrztuszą. Husarskie 
pancerne chorągwie i dragonia 
pana Sieniawskiego niech wyjdą 
poza szaniec i stoją gotowe do 
sprawy. 
Jedno i drugie wykonano. 
Odrzywolskiemu udało się 
podpalić budy przedmiejskie i 
wzniecić kilka pożarów. Ogniowi 
pomógł silny wiatr i w dwa 
pacierze już nie było widać 
Korsunia, tylko ogień hulający 
na dachach. Chmura dymu zakryła 
niskie domki ruskiego 
miasteczka, a gdy wiatr na 
chwilę wykręcił, ukazała się nie 
tknięta ogniem kopuła cerkwi i 
mury korsuńskiego zamku. 
Spoza wszystkich szańców 
zwróconych ku Korsuniowi wyszły 
ciężkie chorągwie i stanęły 
gotowe do boju, ale zrazu nie 
miały z kim wojować, bo dalekie 
gromady nie zbliżały się wcale 
do obozu. Dopiero w dwie dobre 
godziny po nadejściu pierwszych 
oddziałów chłopstwa ujrzano na 
tle dymów Korsunia wyłaniające 
się z dali konne regularne 
pułki. 
Zataczały olbrzymie koło i z 
dala nie wydawały się nawet tak 
szybkie, jakimi były w istocie. 
Naraz jedna z chorągwi oderwała 
się od tej, już nie dającej się 
liczyć, masy i podeszła na ukos, 
bliżej okopów. 
- Regiment tatarski - krzyknął 
Denhoff. - Może sam Tohaj-bej? W 
niego! - krzyczał do puszkarzy. 
- Wsuń zapłon! Przybij! Przyłóż 
lont! 
Gruchnęły działa, ale gdy 
wiatr zdmuchnął dym, nie 
zauważono najmniejszego szwanku 
w chorągwi tatarskiej, która 
poderwawszy konie wracała poza 
odległość strzału. Istotnie był 
w niej Tohaj-bej, który 
trzymając się odtąd z dala 
objechał wkoło cały hetmański 
obóz, oceniając wojsko koronne, 
działa i tabory. 
Na łąkach pod wałami stały 
nadal w szyku bojowym chorągwie 
husarii, petyhorskie, lekka 
jazda i dragonia. Pomrukiwali 
rotmistrze nadsłuchując, kiedy 
zabrzmią trąby wzywające do 
ataku, ale hetman Potocki 
wyprowadziwszy jazdę na 
przedpole nie dawał rozkazu. 
Jeździł po wałach w kolasie znów 
niezdecydowany, wątpiący, 
zwłaszcza że wstęgi 
nieprzyjacielskich wojsk coraz 
bardziej grubiały i nie 
doliczyłbyś się teraz, czy to 
dziesięć, czy trzydzieści 
tysięcy jazdy otacza polski 
obóz. 
I tym razem namówiony przez 
szlachtę Kalinowski podszedł do 
stopni hetmańskiej kolasy. 
- Wasza miłość, uderzać 
trzeba. Tego mrowia coraz 
więcej. 
- Wiem, co robię. - Potocki 
spojrzał weń zaczerwienionymi 
oczyma. - Nie dla parady dano mi 
buławę. 
- Gdy będziemy dalej czekać, 
mrowia narośnie. Już teraz jest 
chyba ze szesnaście tysięcy. 
Tyle że na razie chłopstwa dużo, 
niewprawnego w broni. 
- Waszmość w gorącej wodzie 
kąpany. Jak dłużej zwleczemy, 
kniaź Wiśniowiecki nadciągnie. 
- Ale teraz czas, póki się nie 
uszykują. Łatwiej w tej chwili 
niż potem napędzić im strachu - 
Kalinowski nie dawał za wygraną. 
- Po cóż, u licha, stoją przed 
szańcami nasze chorągwie. 
- Ja tu hetman wielki czy 
waszmość? Już raz powiedziałem. 
Na razie niech grają same 
armaty. - Dał znak woźnicy i 
karoca potoczyła się dalej. 
Stało więc wojsko bezczynnie 
od świtu do zachodu słońca. Gdy 
się ściemniło, Kozacy i Tatarzy 
zaczęli zwijać pierścień 
zatoczony wokół obozu i wracać 
do kosza w korsuńskiej dolinie. 
Zostały tylko czaty niewidoczne 
w lasach i w dalekich wysokich 
trawach. 
Wypadł ku nim Odrzywolski w 
kilkadziesiąt koni i chwycił 
dziesięciu Tatarów, a wśród nich 
tłumacza kozackiego, Buta. 
Potocki kazał ich wziąć na 
tortury i wybadać. 
Bojanowski, oboźny, któremu to 
zlecono, wykonał sumiennie 
rozkaz. Nie bardzo zresztą 
musiał męczyć jeńców, bo 
wszystko z łatwością wyjawiali. 
Zebrał więc wiadomości i udał 
się do hetmana. 
- Ile liczą wojska? - spytał 
Potocki. 
- O Kozakach liczb dokładnych 
nie mają. Tatarów, powiadają, 
jest już pod Korsuniem 
czterdzieści tysięcy. 
- Kto nimi dowodzi? 
- Tohaj-bej. 
- A chan? 
- Chan podobno jeszcze w 
polach, ale idzie z jeszcze 
większą siłą. 
- Nie łgają? 
- Raczej nie, osobno brałem 
ich na spytki i liczby się 
zgadzały. 
- A ten główny zdrajca? - 
Potocki umyślnie nie wymienił 
nazwiska, jakby niegodne było 
paść z ust hetmańskich. 
- Chmielnicki? Jego nie ma. 
Stoi z resztą Kozaków o milę 
stąd nad Rosią, pod Stębłowem. 
Na czole Potockiego rosła 
chmura. By go jednak nie 
posądzono o lękliwość, 
powiedział mocnym głosem: 
- Łgają, myśląc, że się 
zawczasu nastrachamy. Wszystkim 
utnij łby i wyrzuć czerepy poza 
wały. 
Noc minęła spokojnie. Rankiem 
hetman nagabywany przez 
starszyznę zwołał naradę. Jedni 
byli nadal za otwartą bitwą w 
polu, inni, zgadując myśli 
Potockiego, widzieli ratunek w 
obronie spoza szańców. 
- Stać poza wozami - mówili - 
i z dział prażyć, jak radzi nasz 
wódz naczelny. 
Innego zdania była grupa 
starszych dowódców, w imieniu 
których mówił Denhoff: 
- Armata nasza mała. Mamy w 
wojsku koronnym dział dwanaście 
i jeszcze cztery u pana 
Sieniawskiego. Z szesnastu luf 
niewiele pokiereszujemy tę 
tłuszczę. Chyba że jednocześnie 
pójdzie bitwa jazdą i piechotą. 
Niedługo nad tym radzono, bo 
właśnie w czasie narady 
przyprowadziły straże jakiegoś 
szpiega, który - jak mówił - 
uciekł z kosza Chmielnickiego, 
spod Stębłowa. Nie docieczono, 
czy oddał się w niewolę z 
własnej woli, czy też był 
podesłany, dość, że wyznał, 
jakoby wódz kozacki dlatego był 
z dala od polskiego obozu, że 
budował tamy na rzece Rosi, 
zamierzając zawczasu odciąć wodę 
koronnemu wojsku. 
Przeraziła wszystkich ta 
wiadomość, ale jeszcze nie 
całkiem jej wierzono. Gdy jednak 
do południa woda opadła w rzece 
do połowy, strach padł na 
wszystkich. 
- Bez wody zginiemy nie od 
kul, ale od pragnienia. 
Kalinowski, który na własne 
oczy zbadał stan wody w rzece, 
przybiegł do Potockiego i 
biadał: 
- Nieszczęście, wasza miłość. 
Już jutro nie będzie czym koni 
napoić. Zginiemy tu wśród trupów 
naszych wierzchowców i woźników. 
Albo do bitwy stanąć, albo 
ruszać stąd, trzeciej rady nie 
widzę. 
- Mości hetmanie! - popierał 
go Gdeszyński - nie możemy tu 
czekać boskiego zmiłowania. Póki 
koń zdrowy, na bitwę trąbić! 
Porywczy Korecki, dotąd na 
radach milczący, zerwał się z 
ławy i stanąwszy pośrodku, 
naprzeciw Potockiego, krzyknął: 
- Na rany Jezusa, zaczynać 
coś! Każda minuta droga. 
Potocki, mniej hardy niż 
poprzednio, trzymał swój 
temperament na uwięzi, ale iskry 
latały mu już w źrenicach. 
- Nieszczęście spadło na nas, 
to pewna, waszmościowie. Zawodzi 
nas pan Wiśniowiecki. Bitwy w 
polu nie widzę, bo wielka tam 
przewaga w koniach i ludziach. 
Nie wiadomo, z jakich dziur 
wylazło tyle chłopstwa i więcej 
go, jak piachu wokoło. Podzielam 
sąd tych waszmościów, co mówią, 
że ani stać tu nie możemy, ani 
wychodzić w pole. 
- No, więc jak, do licha? - 
krzyknął Korecki. 
- Waszmość zbyt krewki, nie 
pozwolisz, bym myśl dokończył. 
- Darujesz, mości hetmanie, 
ale ziemia pali się pod stopami. 
- Gorzej będzie, gdy 
przestaniecie słuchać hetmana. 
- Zawszem posłuszny w boju, 
wasza miłość. 
- Milcz waść, u licha, i 
czekaj na moje słowa! Taborem 
trzeba nam uchodzić, innego 
ratunku nie ma. Im bliżej 
ojczyzny, nadzieja zawsze 
większa. Może najjaśniejszy pan 
podeśle jakieś posiłki. 
- Taborem uchodzić - 
przyłączyło się do hetmana kilka 
głosów. - Tu nas pozbawią wody i 
do jutra tak otoczą, że choćby 
konie z pragnienia nie 
wyzdychały, to popasu braknie. 
Nie zapominajcie, panowie, że 
dziesięć tysięcy koni 
wierzchowych w obozie... nie 
mówiąc już o woźnikach. 
Kalinowski był nadal innego 
zdania. 
- Nie pojmuję, jak z tylą 
wozów i koni ustępować taborem? 
Żadnych szlaków po drodze nie 
ma, jeno bory. Bitwę zacząć, 
zwyciężyć lub zginąć. Ja przed 
własnymi chamami nie myślę 
uciekać. 
- Bić się lub ginąć! - 
krzyknął Korecki. 
Animusz Koreckiego udzielił 
się większości oficerów i 
zaczęto zachęcać Potockiego do 
bitwy. On stał pośrodku, bo na 
stojąco wśród wozów odbywała się 
ta rada, patrzył po twarzach, 
jakby chcąc na przyszłość 
zapamiętać tych wszystkich, co 
mu teraz oponowali. 
Kalinowski podniecony zachętą 
tylu towarzyszy jeszcze raz 
nadmienił natarczywym głosem: 
- Bitwę zaczynać, a nie czekać 
klęski w taborze, oto moje 
ostatnie, też hetmańskie, słowa. 
Stało się teraz coś dziwnego z 
twarzą Potockiego. Zawsze 
czerwony od przepicia, zbladł, 
rozdął chrapy nad szpakowatymi 
wąsami i podobny do rozjuszonego 
tura podszedł do Kalinowskiego. 
- Już to raz mówiłem, jam tu 
plebanem! - krzyknął, że aż 
koniom wzdrygnęły się uszy. - W 
mojej parafii wikaremu milczeć! 
Milczeć! Milczeć! 
Wzniósł ręce w powietrze i 
powtarzał te ostatnie słowa jak 
opętany. Nikt, nawet Kalinowski, 
nie odważył się teraz powiedzieć 
jednego słowa. 
Milczenie wszystkiej 
starszyzny przyprowadziło 
wreszcie Potockiego do jakiejś 
równowagi. Zaczął spokojniejszym 
głosem: 
- Ja tu hetman, więc wam 
rozkazuję. Tabor od tej chwili 
wiązać. Wozów jest za dużo, więc 
połowę zostawić. Każda 
chorągiew, pod którą nie więcej 
jak sto koni, może wziąć 
dwadzieścia pięć wozów, ta, co 
ma ludzi sześćdziesiąt, niech 
bierze wozów tylko osiemnaście, 
a mniejsze po piętnaście. 
Piechota pójdzie przodem, za nią 
działa, na tyłach i z boków 
tabor cięższy, a reszta wszyscy 
pośrodku. Dragonia zaraz za 
piechotą, chorągwie pancerne i 
husaria na skrzydłach dla 
bezpieczniejszej obrony... 
Słuchali w milczeniu bodaj tym 
uradowani, że coś się wreszcie 
postanawia i że wódz wraca do 
poczucia odpowiedzialności za 
wojsko. I rzeczywiście, 
zdecydowawszy się na rozkaz 
wydawał teraz szczegółowe i 
jasne zlecenia oboźnemu 
Bojanowskiemu. Potem chcąc 
niejako naprawić krzywdę 
wyrządzoną przed chwilą 
hetmanowi polnemu zakończył: 
- Ja poprowadzę czoło taboru, 
a pan hetman polny, doświadczony 
w bitwach na Dzikich Polach, 
będzie wraz z panem Sieniawskim 
dowodził tyłami obozu. A teraz, 
panowie, do dzieła! W zgodzie 
nasz ratunek. Otrąbić mi cicho 
przez munsztuk rozkazy. Niech 
porzucą wszystkie ciężkie wozy, 
a lekciejsze niech wezmą do 
wiązania taboru. Bóg z 
waszmościami! 
O świcie dwudziestego szóstego 
maja wszystko było gotowe. 
Ustawiono olbrzymi czworobok, 
rozstawiono działa według woli 
hetmana, powiązane i osiodłane 
konie wpuszczono w sam środek 
ruchomego obozu. Związane w taką 
warownię wozy miały niebawem 
ruszyć w odwrót ku ojczyźnie. 
Całe wojsko, hetmani, 
rotmistrze, pułkownicy, ciury i 
pachołkowie odkryli głowy i 
hetman zawołał do żołnierzy: 
- Odprawmy ranną modlitwę na 
pomyślność naszej drogi. 
Za chwilę biegła wśród stepów 
chóralna pieśń całego wojska: 
"Boże z nieba wysokiego,@ 
Twórco świata szerokiego,@ 
Racz się nad nami zmiłować,@ 
A ten gniew swój uhamować."@ 
Choć śpiewano głośniej niż 
poprzednich ranków, pieśń 
brzmiała ponuro i zawodząco. Z 
głosów żołnierskich umknęła dziś 
radość i nadzieja, jaka co dnia 
towarzyszyła porannej modlitwie. 
Oddziały kozackie i tatarskie 
nie wróciły jeszcze ze swego 
kosza pod hetmański obóz, więc 
tylko nieliczne rozstawione 
czaty nadsłuchiwały chóralnego 
śpiewu żołnierzy. Musiały jednak 
dostrzec zmianę w szyku obozu, 
bo niebawem kilku jeźdźców 
ruszyło galopem ku Korsuniowi. 
Potocki wsiadł do karocy, dał 
znak Bojanowskiemu i olbrzymi 
obóz ruszył. Zazgrzytały osie 
kilku tysięcy sprzężonych wozów 
i jednocześnie zaczął się pieszy 
marsz ogromnego wojska. Wewnątrz 
taboru, poza wozami, rżało kilka 
tysięcy najpiękniejszych i 
wypieszczonych koni, idących 
luzem pobok wozów. 
Zrazu pochód odbywał się w 
jakim takim składzie i ładzie. 
Tabor szedł łąkami w kierunku na 
Bogusław, do którego prowadziły 
dwa trakty jeden polami, drugi 
leśny, wiodący przez przestrzeń 
pagórkowatą i zakrzewioną. 
Gdy po kilku godzinach 
szczęśliwego marszu nie widziano 
nigdzie ani Kozaka, ani Tatara, 
wojsko nabrało otuchy i sam 
hetman wielki poczuł się 
pewniejszy siebie. Siedział 
rozparty w kolasie i gawędził z 
siedzącym naprzeciw niego młodym 
Sieniawskim. 
- Da Bóg, uratujemy honor i 
wojsko koronne, a w swoim czasie 
policzymy się z czernią i 
pogaństwem. Na razie odeszła im 
ochota atakowania taboru. 
- Mądrze wasza miłość wszystko 
obmyślił. 
Sieniawski, choć musiał 
zostawić pod Korsuniem 
kilkadziesiąt swoich ładownych 
wozów, przytakiwał teraz 
Potockiemu, w duchu rad, że 
ujdzie cało ze swoimi 
chorągwiami, czyli z dwoma 
tysiącami uzbrojonego i 
umundurowanego chłopa. 
- Powiem ci, mości hetmanie, 
że osobliwie rad jestem z tego 
taborowego odwrotu. Wolę też, że 
moja dragonia nie na koniach 
teraz, ale pieszo. 
Nie zdziwiło to hetmana, bo 
sam wczoraj dowodził, że zza 
wozów będzie łatwiej niż z konia 
bronić się muszkietami, więc 
powiedział: 
- Na koniu każdy dla celu 
widny, a za wozem, to byle tylko 
lufę dobrze osadzić, możesz się 
ostrzeliwać, ile wlezie. Pij, 
waszmość, skoro z pomocą boską 
uchodzimy w spokoju. 
Młodemu Sieniawskiemu nic tak 
nie imponowało, jak niedawna 
zażyłość ze starym hetmanem, 
więc, choć się nieco krzywił, bo 
wino było kwaśne, przepijał i 
gawędził: 
- Nie o samą strzelbę mi 
chodzi, o której mówi wasza 
miłość. Wolę, że dragonia nie na 
siodłach, bo choć dotąd wierni 
mi byli ci ludzie, to jednak 
rotmistrze ułapili wczoraj 
jednego, co chciał z obozu 
umykać. 
- Do Chmiela? 
- Nie inaczej. 
- Rozumiem, że teraz nie 
jesteś ich pewny? 
- Byłem pewny. Przed wyprawą 
do obozu waszej miłości kazałem 
wszystkim przysięgę ponowić. Lud 
prosty jak przysięgnie, to się 
potem boi Pana Boga. 
- Mądrześ zrobił. 
- Dziś przykazałem rotmistrzom 
i wachmistrzom, by mieli baczne 
oko na zwykłego żołnierza, bo 
teraz nie każdemu z nich dobrze 
patrzy z gęby. Gdym wczoraj 
jednego prasnął przez łeb, bo mi 
ukradkiem pociągał z beczki, to, 
proszę waszej miłości, złowrogi 
pomruk słychać było w 
ciemnościach. 
- Trzeba było od razu karę 
wymierzyć, batów im przyłożyć. 
- Kilku czupurnych wypatrzyli 
rotmistrze. 
- No, to pijże waszmość w 
spokoju. Twoje zdrowie, 
zwłaszcza że mi ojca twojego 
przypominasz, a był to człowiek 
wielce zacny. 
- Dziękuję waszej miłości. 
Batów jednak nie przyłożyli, bom 
zakazał. 
- Człowieku, czy ty rozum 
masz? Chłopstwo rozpuścisz. 
- W odwrocie jesteśmy, więc 
myślałem, że lepiej będzie, jak 
im okażę ludzkość. 
- Głupstwoś zrobił, bo właśnie 
w odwrocie potrzebna większa 
dyscyplina. Teraz pomyślą, żeś 
miękki, bo pobok nas jest 
Chmielnicki. Tak samo ubzdurzył 
sobie król jegomość, zawsze zbyt 
łagodny dla kozactwa, no i 
widzisz, do czego doszło? Musimy 
taborem uciekać przed chamami. 
Pijże, waszmość, bo jakbym 
straconego syna miał przed sobą. 
Jak myślisz, zginął czy w 
niewoli? 
- Ranny był, więc chyba go 
oszczędzili. Chmielnicki 
potrzebuje dukatów, więc 
ochronił go dla okupu. Na pewno 
go wykupisz, mości hetmanie. 
- Daj gęby za takie dobre 
słowo! 
Kolasa kolebała się, raz szła 
szybko w przód, bo wypasione 
woźniki miały niecierpliwość w 
pęcinach, to znowu trzeba było 
przystawać. Teraz jednak 
zgrzytnęły koła i dyszle ani 
rusz nie puściły naprzód. 
- Ki diabeł? Znów stoimy? - 
krzyknął hetman i wychylił głowę 
poza okno. 
Cały obóz stawał. Skwierczały 
podwozia i pasy, dyszle 
zachodziły na siebie, a tam znów 
pośród tabunu wierzchowców 
uwijali się koniuchowie, 
usiłując przywieść szyki do 
porządku. Ku karocy hetmańskiej 
podbiegał w tej chwili oboźny 
Bojanowski. 
- Stoimy, bo pora otrzymać 
nowy rozkaz. Szlaki się 
rozchodzą. Jak wasza miłość 
rozkaże, polami w lewo czy ku 
lesistej okolicy? 
- Wyraźnie rozkazałem, lasami. 
Krzewy będą chroniły, a borów 
wielkich nie ma. Nie pamiętasz 
słowa hetmańskiego? 
- Pamiętam, mości hetmanie, 
ale niektórzy panowie radzą, by 
jednak iść stepem, bo w tych 
zagajnikach szlak nierówny, 
pełen pagórków. Wozy mogą się 
kłębić... 
- Kto tak mówi? 
- Pan Denhoff, pan Korecki, 
pan hetman polny Kalinowski. 
To ostatnie nazwisko 
najbardziej zdenerwowało 
Potockiego. 
- Dlatego dziadyga nie chce 
przez las, że nie dowidzi? Niech 
lepiej patrzy końca taboru, bo 
to do niego należy. Ja przodem 
kieruję. Przez dąbrowę, psia 
wasza mać, i głowy mi nie 
zawracać. 
Trzasnął drzwiami karety i za 
chwilę ruchomy wąż wozów 
skierował się w prawo na dość 
szeroki szlak wśród wątłych 
krzewów brzeziny. 
To podtrzymanie przez hetmana 
poprzedniego rozkazu, by iść 
przez szlak wycięty w brzezinie, 
było na rękę Kozakom. Nikt 
zresztą w obozie nie wiedział, 
że rankiem, gdy śpiewano 
modlitwę, jeden z dragonów 
Sieniawskiego skrył się do wozów 
pozostawionych na pastwę 
nieprzyjacielowi i doniósł 
dowództwu kozackiemu o 
zamierzonym kierunku marszu. 
Chmielnicki otrzymawszy tę 
wiadomość zmienił zamiar 
natychmiastowego szturmu na 
ruszający tabor polski i dlatego 
nie widziano po dziś dzień 
żadnej czaty kozackiej czy 
tatarskiej. Kozacy wykonując 
rozkaz hetmana zaporoskiego 
obiegli z dala cały obóz polski, 
wyprzedzili go znacznie i w 
obranym miejscu ryli w brzezinie 
rowy, sypali wysokie wały. Z 
godziny na godzinę rosły 
poprzeczne zasieki; ścinano 
pnie, zwalając je na młode 
brzózki i na leśne podszycie. 
Pod wsią Grochowice, gdzie była 
spora dolina, wojsko kozackie, 
chłopi miejscowi i kto żył na 
tej ziemi, kopali długi na całą 
milę parów, którego brzegi 
spiętrzano zwalonymi kłodami. By 
zaś dalej tumanić zadufanego w 
swój spryt hetmana, Chmielnicki 
zaczął teraz pozorować drobne 
ataki na tyły obozu, gdzie 
dowodził Kalinowski. 
Marcin tu właśnie maszerował w 
chorągwi Koreckiego. Gdy się 
rozległy pierwsze odgłosy 
muszkietów kozackich, odezwała 
się w dworzaninie kanclerza 
żyłka żołnierska. Szedł za 
kołami wozów i celował z 
muszkietu w obskakujących tabor 
jeźdźców kozackich. Chorągiew 
Koreckiego ostrzeliwała się raz 
po raz i często wymieniała 
muszkiety. Niekiedy trzeba było 
wyskakiwać na wozy i z góry 
odpierać bardziej natarczywą 
watahę. 
Stary Kalinowski młodniał w 
takich chwilach. Komenderował 
strzelbą, wymieniał żołnierzy, 
to znów wstrzymywał bardziej 
zapalczywych. 
- Nie spieszyć się! Bij w 
nich, dopiero gdy bliżej 
podejdą. Spokojnie, stąd nam nie 
ugryzą taboru. 
Bywało więc, że dopuszczano 
oddziały kozackie aż do samych 
wozów i sieczono się na szable. 
Kalinowski wołał wtedy do 
żołnierzy: 
- Brawo, waszmościowie, brawo, 
żołnierze! Prochu szanować, 
jeśli wystarczy karabela. 
Sam gramolił się na wóz i 
machał szablą uszczęśliwiony, że 
nie tylko rozkazuje, ale i 
własnoręcznie bije 
nieprzyjaciela. 
Niekiedy Marcin, Korecki i 
inni z towarzystwa, którzy 
trzymali się blisko hetmana, 
wołali nań z ostrzeżeniem: 
- Z wozu, wasza miłość, na 
miły Bóg! Strzelają, po co głowę 
wystawiać! 
Kąśliwe ataki kozackie nie 
były jednak trudne do odparcia. 
Tył obozu mocno związany, 
zaopatrzony w dwa lekkie działka 
mógł się łatwo bronić. Toteż 
odpływały patrolowe oddziały 
kozackie, a wtedy nie tylko 
ariergarda, ale i cały obóz 
nabierał otuchy. 
- Od tyłu nie dadzą rady, a z 
boku lasy bronią - pocieszała 
się szlachta. - Dojdziemy, 
waszmościowie, do ziemi nam 
przyjaznej. Da Bóg, że jeszcze i 
pan Wiśniowiecki nam pomoże. 
Korecki był innego zdania. 
Mówił do Marcina: 
- Dziwne mi się wydaje, że 
mając siłę tak wielką, uderzają 
tylko małymi oddziałami. Mój 
Dębski, powiem szczerze, że się 
tych lasów boję. 
- Na przedzie cicho, wasza 
miłość. 
- Cicho, ale niechby 
przynajmniej Potocki puszczał 
przodem jakiś zwiad i 
przepatrywał lasy. Tymczasem 
wszystkie konie luzem i idziemy 
stadem jak barany. 
- Potockiemu niełatwo coś 
doradzić, w siebie ufny. 
- Lepiej powiedz, że stale 
pijany. Od jego karocy cuchnie 
gorzałką. Cała nadzieja w 
Kalinowskim. 
Gdy minęło skwarne południe, 
każdy żołnierz idący w ciasnocie 
i zaduchu był zlany potem. Wody 
nie było wiele, tyle co w 
beczkach i to mdłej, rozgrzanej. 
Od ruchu wozów i od marszu tylu 
tysięcy ludzi i koni wzbijała 
się nad nieszczęsnym taborem 
jedna kurzawa i tamowała oddech 
ludziom i zwierzętom. Raz i 
drugi wydano nieco wina 
żołnierzom, nawet pijaniuteńki 
pan Sieniawski obdarował 
trunkiem swoją dragonię, ale nie 
przyniosło to wiele ulgi ludziom 
idącym w skwarze i w duchocie. 
Żołnierz pluł kurzem pod nogi i 
za każdym razem wdychiwał nowy 
kłąb pyłu. Konie idące u wozów, 
sponiewierane szarpaniną, ryły 
kopytami ziemię, niejeden już na 
kolana przyklękał, a droga przy 
tym była nierówna, wiodąca 
nieznacznie, ale cięgiem ku 
górze. 
Woźnice bili batami w końskie 
zady, podpychali barkami wozy, 
niekiedy kręcili dłońmi szprychy 
kół wzdychając: 
- Może, jak ten pagór miniemy, 
lżej będzie człekowi i bydlęciu. 
Z góry poleci. 
I poleciało. Gdy bowiem 
pokonano wreszcie wzniesienie, 
tabor zaczął się szybciej 
spuszczać po pochyłości. 
Zaturkotały weselej koła, konie 
prychnęły ochoczo, wyczuwszy 
wilgoć tchnącą z doliny i poszły 
ostrzej. 
Ale teraz właśnie, gdy tabor 
nieco się rozluźnił, cały las 
wkoło zahuczał wystrzałami 
muszkietów. Z traw, spoza pni, z 
dołu spod krzewów, z lewej i 
prawej strony zagajnika 
gwizdnęły kule. Strzelba 
powstała tak nagle i była tak 
przeraźliwie gęsta, że w jednej 
chwili zakotłowało się w całym 
taborze. 
Rozległy się setki nawoływań: 
- Zasadzka! 
- Na koń! 
- Do wozów! 
- Cugle trzymaj, bo konie rwą! 
- Gdzie hetman? Gdzie hetman? 
Potocki zaskoczony hukiem i 
wrzawą wychylił głowę z kolasy. 
Widząc, że ten i ów z towarzyszy 
pancernych wskakuje na konia, 
otwarł drzwi i wyskoczył z 
karocy. 
- Stać, stać! Pieszo, mówiłem. 
Na koń nie siadać! Kto mi siodła 
dotknie, będę gardłem karał. 
Pieszo! Inaczej, na miły Bóg, 
zginiemy! 
Rozkaz taki miał swój sens, bo 
skoro wszystko było spieszone, 
należało działać jednolicie, nie 
wywoływać rozgardiaszu. 
Rozporządzenie hetmańskie 
podawano sobie z ust do ust od 
czoła do tyłu taboru i wszędzie 
słyszałeś: "pieszo, pieszo". 
Usłuchała wszystka szlachta, 
skupiły się chorągwie przy 
wozach i zaczęto się ostro i 
regularnie ostrzeliwać. Niestety 
strzały nie mogły być celne, bo 
jednocześnie tabor zjeżdżał po 
pochyłości. 
Toteż cała szansa obrony 
uzależniona była od sprawnego 
przetoczenia taboru w dolinę i 
ścieśnienia go w uporządkowany, 
zbity i warowny obóz. 
- Na dole się obronimy! - 
wołano. - Byle w dolinę zjechać, 
panowie bracia. 
Jedni bili z muszkietów i z 
krócic, drudzy rzucali się do 
koni i wozów, pomagali woźnicom 
i koniuchom utrzymać ład w 
toczącym się taborze. 
Ale w tej chwili wozy idące u 
czoła wpadły na zasieki i rowy. 
Konie zaczęły łamać golenie, 
wywracały się pod koła 
rozpędzonych wozów. 
Jeden okrzyk grozy rozległ się 
po dolinie: 
- Zasadzka! Trzymać konie! 
Stać tam u góry, stać tam u 
góry, na rany Jezusa! 
Nie od razu pojęto wszędzie, o 
co chodzi. Nastąpiło nowe 
zamieszanie. Jedni wołali: 
"naprzód ku dolinie", drudzy 
zdzierali lejce do tyłu i 
pomstowali na tamtych, krzycząc: 
- Trzymaj! Za koła imaj! Wozy 
trzymaj! 
Ale któż by to potrafił. 
Trzaskały łamiące się dyszle, 
koła wbijały się na koła, karoce 
pańskie wskakiwały na ładowne 
wozy. Piętrzył się zator 
połamanych dyszli, kół, 
złoconych drzwi karet, waliły 
się z wozów beczki, toboły, 
skrzynie, i wszelakie narzędzie 
obozowe. 
Idące na przodzie armaty 
Denhoffa grzęzły już w 
rozkopanych rozdołach, 
dziesiątki koni padało wśród 
kłód i rowów rżąc z kwikiem 
mrożącym krew w żyłach. 
Mimo tego straszliwego chaosu 
i zdradzieckiego obstrzału 
kozackiego doborowe chorągwie 
koronne nie zatraciły się w 
popłochu. Szły za wozami z 
muszkietem w ręce i raz po raz 
słychać było nawoływania 
pułkowników: 
- Bij zza wozów! Równo! 
Spokojnie, panowie bracia! W 
spokoju nasz ratunek. Muszkiet 
do oka! 
Gdzie wozy się rozsunęły i 
groziło bezpośrednie natarcie 
wyskakujących z lasu Tatarów, bo 
i ci się teraz pojawili, 
spieszeni husarze i towarzysze 
pancerni stawali zwartym 
szeregiem, szablą i ramieniem 
zagradzali wejście do taboru. 
W innych miejscach, gdzie znów 
jazda tatarska dopadała do 
rozluźnionych wozów, rozlegały 
się zapobiegliwe rozkazy 
dowódców: 
- Na wozy! Bij, zabij! Białą 
bronią! 
Ale gdzieś tam w bocznym szyku 
taboru, gdzie szła spieszona 
jazda pana Sieniawskiego, 
powstała nagle spora dziura 
wśród wozów, zafalowała ściana 
warownego czworoboku. Powstało 
tam kotłowisko. Jedni wskakiwali 
na wozy, inni błyskawicznie 
dosiadali koni i naraz rozległ 
się przerażony okrzyk: 
- Ucieka dragonia pana 
Sieniawskiego! Wstrzymaj! 
Sieniawski machający szablą na 
którymś wozie dopiero teraz 
spostrzegł, co się dzieje. 
- Uciekają! Bij w nich, w 
zdrajców, w sukinsynów! 
Muszkietami ich zatrzymać! 
Sam podskoczył ku pędzącej 
dragonii i rąbał szablą w 
przelatujących dragonów. 
- Stójcie, sukinsyny! 
Odpowiadał mu zwycięski 
oszalały śmiech i urągowisko. 
- W żopu mnie teraz całuj, 
jasny panie! 
Prawie wszystkie dwadzieścia 
setek chłopskiej dragonii 
Sieniawskiego wyrwało dziurą z 
obozu i lada chwila cały tabor 
mógł być wpół rozcięty. Uratował 
sytuację Korecki. W ostatniej 
chwili dopadł ze swoją chorągwią 
dziury w czworoboku. 
- Trzymaj własną piersią! 
Trzymaj, choćbyś trupem padł! 
Bij, zabij! - wołał spocony. 
Zziajany i okrwawiony ścinał, 
gdzie mógł, błyskawicznym 
rapierem. Zamknęli wyrwę 
szablami, związano rozerwany 
tabor i dopiero teraz zaczęły 
się rozlegać okrzyki: 
- Gdzie hetman? Gdzie hetman? 
Sami się bronimy, a wodza 
nigdzie nie ma! 
Myślano o Potockim, nie o 
Kalinowskim, bo ten szedł na 
tyle taboru krok w krok obok 
żołnierzy i bił się jak prosty 
żołnierz. Krew mu ciekła z 
lewego ramienia, ale prawie 
mając całe rąbał ostrzem nie 
najgorzej. 
Wielki zaś hetman koronny 
siedział pijaniuteńki w kolasie. 
Nic już nie widział, co się 
wkoło dzieje. Od czasu do czasu 
wystawiał rozwichrzony łeb na 
zewnątrz i powtarzał 
półprzytomnie: 
- Z muszkietem w ręce! Gardło 
mi odda, kto na konia, siędzie. 
Otoczony czterdziestotysięczną 
armią kozacką i tatarską tabor 
trzymał się trzy godziny. 
Wreszcie piechota zaporoska 
wywaliła sześć wozów w bocznej 
ścianie obozu i cały pułk jazdy 
kozackiej wpadł do środka, 
przeciął tabor na dwoje. 
- Huraa! Lachy pobite! Obóz 
zdobyty! - nieprzytomny okrzyk 
huknął na całą dolinę. 
Przecięli tabor, ale jeszcze 
go nie zdobyli. Pułk kozacki 
zagarnął w środku obozu 
chorągwie Sieniawskiego i 
Odrzywolskiego, osaczył je i 
wyprowadził na zewnątrz. 
O związaniu taboru już nie 
było mowy. 
- Zginęliśmy! - krzyknął 
półżywy ze zmęczenia, 
nieprzytomny Korecki. 
- |Actum |est! - powiedział 
Kalinowski i opuścił wycieńczoną 
rękę. 
Zaczęło się kotłować wszystko, 
konie, ludzie i wozy. Żołnierze 
zlani krwią i potem nie słuchali 
już dowódców, w dymie i kurzu 
nie wiedząc nawet, gdzie przód, 
a gdzie tył taboru. Bili na 
oślep z muszkietów, bronili się 
w oddzielnych grupach, to przy 
stadzie koni, to przy 
pojedynczych wozach. 
W chwili nieuchronnej klęski, 
kiedy nie było już żadnej 
nadziei na ratowanie taboru, 
dopadli do kolasy Potockiego 
trzej najdzielniejsi dzisiaj 
dowódcy: Kalinowski, Korecki i 
Kossakowski. 
- Wasza miłość! Daj rozkaz na 
koń siadać! Pieszo nie damy 
rady. 
- Na koń siadać! - krzyknęły 
tłoczące się wokół kolasy 
chorągwie. 
- Jeszcze pora, by uderzyć 
husarią i pancernymi. 
Potocki zatoczył po nich 
błędnym wzrokiem. 
- Z muszkietem, powiadam! Na 
koniach zguba, zakazuję! 
Rozwścieczony Korecki 
krzyknął: 
- Wyleź, pijanico, z tej 
kolasy, bo nie wiemy, czy wodza 
mamy! 
Potocki wyskoczył z karety. 
- Do mnie tak? Do hetmana? - 
krzyknął. - Psiekrwie jedne! 
Nikt się jego oburzeniem nie 
przejmował i wkoło krzyczano: 
- Na koń siadać i uderzać! 
Inaczej ani jeden z nas żywy nie 
wyjdzie. 
- Zakazuję! - ryczał Potocki 
wymachując szablą. - Zakazuję! 
Wtedy Korecki wyszarpnął także 
rapier i zawołał: 
- Pijanica i tchórz, a nie 
hetman! Na koń, panowie bracia! 
Kto w Boga wierzy i chce żyć, za 
mną! 
Zakotłowało się w środku obozu 
jak w ulu. Jedni jeszcze 
krzyczeli, by słuchać hetmana, 
bo bez wodza pewna zguba, inni 
już chwytali uzdy i wskakiwali 
na siodła. Siedział już na koniu 
Korecki, Kossakowski, Lubecki i 
kilkadziesiąt szlachty, między 
nimi i Marcin Dębski. 
Uszykowało się tak 
kilkadziesiąt koni, ustawiono 
zwartą kolumnę. 
- Za mną! - krzyknął Korecki. 
- Śmierć albo życie! Uderzaj! 
Jezus, Maryja! 
- Uderzaj! Jezus, Maryja! - 
powtórzyli. 
Wpadli w wyłom taboru, na 
jazdę tatarską i zaczęła się 
masakra. Zrazu ani kroku nie 
posuwały się konie naprzód. 
Setka szabel błyskała w 
powietrzu, padały konie i 
ludzie, jeden okrzyk dodawał 
gromadzie ducha: 
- Do kupy! Do kupy! Tylko w 
gromadzie się przebijemy! 
Naprzód! 
Czoło prowadzili 
najsprawniejsi żołnierze: 
Korecki, Kossakowski, Lubecki. Z 
lewej ręki bili z pistoletów, 
prawą próbowali wycinać trochę 
pola. Sprawdzało się, że ratunek 
tylko w kupie. Kto się bił 
samotnie lub samotrzeć, spadał z 
konia, przebity dzidą, kulą czy 
kordelasem. Kto był bliżej 
Koreckiego i kilku pułkowników 
albo padał, albo posuwał się z 
wolna naprzód. Tatarzy 
ustępowali nie widząc celu 
nadstawiania karku pod ten 
oddział szaleńców, skoro na 
dodatek cały obóz stał w tej 
chwili otworem. 
- Ałła! Ałła! Na obóz, na 
hetmana! - nawoływali się 
wzajemnie. 
To samo i Kozacy. 
- W obóz! W obóz! Na jasnych 
paniw, na hetmana! 
Gdy Korecki wyprowadzał swą 
garstkę z obozu, wewnątrz taboru 
nie było w istocie bitwy, tylko 
rzeź oszalałych, przerażonych 
chorągwi. Kolumny kozackie i 
tatarskie wpadały zwartą masą 
poza warowne wozy, przecinały 
wzdłuż i wszerz poszarpany 
tabor. Husarz, dragon, ciura 
obozowy czy towarzysz pancerny 
nie wiedział już, z której 
strony Polacy, z której tatarska 
czy kozacka rota. Oślepiony i 
ogłuszony żołnierz unosił 
szablę, by bronić się przed 
nacierającym napastnikiem, a 
wtedy z tyłu spadało mu na kark 
śmiertelne uderzenie obucha. 
Odwracał się wśród kurzawy i w 
dymie do tyłu, by stamtąd 
odparować napaść, a tu z przodu, 
znad wozu, wpadał nań koń 
kozacki i rozciągał go kopytami 
na ziemi. Wywracały się jedna na 
drugą zdobne kolasy, pękały beki 
wina i piwa, oszalałe bezpańskie 
konie gryzły się wzajem, stawały 
dęba, już uprowadzane przez 
kozackie oddziały. Nie było 
widać znaków pancernych, 
proporców, żupanów i liberii 
pocztów pańskich, bo 
przeważające liczbą wojsko 
kozacko-tatarskie pokrywało sobą 
cały obóz. Proporce wojsk 
koronnych jeden po drugim padały 
w łajno końskie razem z 
chorążymi i drzewcami i raz po 
raz grzmiał na dolinie jeden 
potężny, dziki ryk: 
- Zwycięstwo! Hura! Lachy 
pobite! Pobite jasne pany! 
- Ałła, Ałła! - wtórowali 
Tatarzy. 
W samym środku obozu, tuż 
przed karocą pijanego hetmana 
koronnego, pojawił się zwycięski 
czambuł. Pijany Potocki 
wybałuszył czerwone gałki oczu i 
przez okno kolasy bąkał 
nieprzytomnie: 
- |Actum |est. Król zgubił 
ojczyznę. 
Któryś z Kozaków zamachnął się 
i drasnął Potockiego w szyję. 
- Stój, głupcze! - wstrzymał 
mu rękę nadskakujący ataman. - 
Żywcem brać! 
Gdy za chwilę wyciągano 
pijanego hetmana ze złoconej 
kolasy, łomotała nad nim 
malinowa chorągiew Bohdana 
Chmielnickiego.
Część druga 
Rozdział I 
Majowe słońce wpadało do 
kanclerskiego pokoju. Iskrzyła 
się srebrna ściana komnaty, 
wielki kobierzec, rozścielony na 
posadzce, bił w górę czerwonym 
blaskiem. 
Kanclerza drażniła dziś ta 
mnogość światła w pokoju. Ciszy 
i ukojenia potrzeba było, a 
tymczasem słońce hulające po 
izbie nie sprzyjało skupieniu i 
oziębieniu podnieconych myśli. 
- Łeb pęka! Ani jednej mądrej 
rady nie mogę wytrząść z czerepu 
- powiedział do siebie na głos. 
Wstał i zasunął ciężkie 
firanki na oknach. 
Znów osunął się na fotel. To 
usadzenie korpusu w wygodnym 
karle przyszło niełatwo, bo od 
kilku dni szwankowała władza w 
członkach kanclerza. Gdy pięć 
dni temu, w drodze do chorego 
króla, dowiedział się z nagła o 
jego śmierci, nogi odmówiły mu 
posłuszeństwa i nawet nie w 
kolasie, lecz na leżąco, w 
lektyce, musiał wrócić do 
Warszawy. Cyruliki wypędziły 
jako tako paraliż, ale po dziś 
dzień kruche były ścięgna w 
kolanach, stopach i łokciach. 
Śmierć króla przybiła 
Ossolińskiego. Nie była to 
żałość i ból po stracie 
kochanego człowieka. Ludzkie, 
zwykłe uczucia miały przystęp do 
jego serca nader rzadko, raczej 
w chwilach wolnych od spraw 
państwowych. Zazwyczaj pierwszy 
minister koronny brał wszystko 
na zimny rozsądek, i teraz 
właśnie uciekał się po radę i 
pociechę jedynie do swojego 
rozumu. A ten zawodził, podsuwał 
na razie najczarniejsze myśli. 
"Póki żył król, wszystko, co 
zdziałałem czy zamyśliłem, szło 
na rachunek majestatu. Król w 
trumnie, więc teraz nie jego, 
ale mnie oskarżą o całe 
nieszczęście kozackie. Bóg mnie 
pokarał, że te Żółte Wody 
zbiegły się ze śmiercią 
królewską." 
Od kilku dni wiedział o 
ciężkim oblężeniu obozu pod 
Żółtymi Wodami i przejściu na 
stronę Chmielnickiego pułków 
kozackich płynących czajkami. 
Nieskory łudzić się nadziejami, 
przewidywał, że partia młodego 
Potockiego już przepadła i że 
lada dzień potwierdzą się jego 
domysły. Hetmani się ostoją, bo 
siła przy nich większa, ale 
jeśli przyjdzie chan Islam 
Girej? Zaraz po otrzymaniu 
wiadomości o śmierci Władysława 
wysłał do wezyra chańskiego 
listy nawołujące do wstrzymania 
ich od sojuszu z Kozakami, ale 
czy na czas zdążą? Czy chan 
ulęknie się jego groźby? A i 
gońce z listami mają teraz 
utrudniony przejazd, skoro całe 
Zaporoże w ogniu. Nawet o 
Marcinie Dębskim, choć to 
najsprytniejszy z dworzan, słuch 
zaginął i nie wiadomo, co się z 
nim dzieje. Nie daj też Boże, by 
się chan dowiedział wcześnie o 
śmierci królewskiej, bo 
bezkrólewie zachęci go do 
najazdu na ziemie wschodnie. 
Ale gdyby nawet chan nie 
wciągnął się do wojny, to 
wiadomość o klęsce pod Żółtymi 
Wodami wystarczy, by wzbudzić 
popłoch w szlachcie i skierować 
całe jej oburzenie na 
Ossolińskiego... 
"Mnie będą winić za wszystko. 
Pierwszy ten karzeł ruski, 
Wiśniowiecki, zacznie na mnie 
ujadać i głosić, że to ja 
rozpuściłem kozaczyznę. W te 
pędy za nim porwie mi się do 
gardła podkanclerzy Leszczyński, 
któremu dogadza śmierć 
Władysława, bo niewiele miał do 
niego dostępu." 
Myśl o dwóch największych 
wrogach, wojewodzie ruskim i 
podkanclerzym, była pierwszą 
wśród trosk kanelerza. Zresztą, 
w istocie nie był w tej chwili 
kanclerzem, bo z śmiercią 
królewską władza pierwszego 
ministra ustawała na czas 
bezkrólewia. Zastępstwo króla w 
rządzeniu państwem było teraz w 
rękach prymasa, ale jakież to 
były ręce? Zgrzybiałe i 
nieudolne. Chory prymas 
Łubieński leżał teraz w swojej 
sypialni w Łowiczu i choć jeden 
z pierwszych wiedział o zgonie 
Władysława, dotąd nie pojawił 
się w stolicy. 
"Że prymas chory - myślał 
Ossoliński - to dobrze i źle 
zarazem. Poniewolnym można 
łatwiej kierować, ale niestety 
nie ma go w Warszawie, tam zaś w 
Łowiczu mogą go wszyscy urabiać 
na swoje kopyto. Jedyne wyjście 
ściągnąć prymasa jak najprędzej 
do Warszawy, otoczyć swoimi 
ludźmi i wpływami." 
O tych ludzi właśnie zabiegał 
Ossoliński. Mimo dolegliwości w 
członkach składał teraz wizyty 
senatorom przebywającym w 
stolicy, to znów zapraszał do 
siebie na poufne narady 
znaczniejszą szlachtę, nawet nie 
z senatorskiego grona. Nigdy nie 
było dla niego tajemnicą, że 
póki król żyje, szanują go 
wszyscy z pozoru, w duchu zaś 
nienawidzą za jego rozum, 
niechęć do hulaszczego życia i 
za łaski królewskie, które na 
sobie skupił. Zawsze wypominali 
mu tytuł księcia cesarskiego, 
mimo że go przecież nie używał, 
ośmieszali wspominaniem 
pomyślanej dawniej przez niego 
kawalerii Niepokalanego Poczęcia 
i jego wpływom przypisywali całą 
łagodność króla dla Kozaków. 
Natomiast nikt już nie pamiętał 
odmówienia pieczęci na 
królewskie zaciągi. Przeciwnie, 
byli i tacy, co nazywali to 
klęską kanclerza, do której 
zmusił go nacisk panów i 
szlachty. 
"Póki żył król Władysław, 
kłaniali. mi się do pasa. Całe 
korowody wystawały przed pałacem 
i moja kolasa nie mogła się 
przecisnąć wśród wozów pańskich, 
wyczekujących pod bramą. Teraz 
mógłbyś urządzić gonitwy przed 
opustoszałą rezydencją." 
Wraz ze śmiercią króla odczuł 
Ossoliński całkowite 
osamotnienie i dlatego w 
pośpiechu zabiegał o opinię. I 
dziś czekał na człowieka, z 
którym wprawdzie nie darł nigdy 
kotów, ale o jego względy dotąd 
się nie troszczył. Cóż bowiem 
znaczył wprzódy dla kanclerza 
pan armatny, szlachcic na 
znacznym wprawdzie urzędzie, ale 
bez dworu, bez majętności, bez 
sług rękodajnych i całego grona 
popleczników? 
Dziś natomiast nawet 
pozyskanie takiego stronnika 
nabierało ceny. Czas był 
wojenny, groźny, w którym każdy 
wybitniejszy dowódca nabierał 
znaczenia. Armatny, który 
utrzymał do tej chwili pełny 
zaciąg żołnierza w liczbie 
kilkuset ludzi, rozrzuconych po 
cekhauzach i twierdzach 
pogranicznych, był teraz 
poplecznikiem nie do 
pogardzenia. Reprezentował nie 
tylko znakomicie wyszkolonych 
oberszterów i puszkarzy, ale 
całą siłę artyleryjską państwa, 
która mogła poważnie wpłynąć na 
losy ojczyzny. Niech tylko 
rozejdą się hiobowe wieści o 
klęsce pod Żółtymi Wodami, to 
cała szlachta zwróci swoje oczy 
na ludzi wojskowych, upatrując w 
nich ratunek. Lepiej mieć 
Arciszewskiego za sobą niż 
przeciw sobie w tej nieszczęsnej 
chwili. 
Poza tym skołatanemu troskami 
kanclerzowi brak było dotąd 
rozmowy z człowiekiem o 
wojskowym doświadczeniu, a za 
takiego zawsze uważał pana 
Arciszewskiego. 
"Wierny był bezgranicznie 
królowi i nie siedzi po dziś 
dzień w żadnej magnackiej 
kieszeni. Sąd jego o wszystkim 
będzie bezstronny i prawy. Nadto 
w ostatnich miesiącach król 
jegomość często przesiadywał w 
arsenale więc armatny dobrze 
wprowadzony w zamierzenia 
królewskie." 
Bo i tego brakowało 
kanclerzowi - dawnej woli 
królewskiej. Za życia Władysława 
opierał się jej niekiedy, ale w 
sumie szedł ręka w rękę z królem 
i na tym przecież wyjechał. 
Myliła się szlachta, mówiąc, że 
on "złym przystawem i duchem 
królewskim" i że wszystko 
królowi podszeptuje. Niełatwo 
było podszeptywać Władysławowi 
IV, którego siłę woli znał 
kanclerz lepiej od innych. Co 
król zamierzył lub pomyślał, 
kanclerz na swój rozum 
przerabiał, w czyn wprowadzał 
lub, gdy zgoła wydawało się 
niebezpieczne, perswadował 
królowi. 
Dziś był sam. Czuł na sobie 
obowiązek myślenia za wszystkich 
i przerażała go myśl, że brak mu 
nie tylko króla, ale przyjaciół, 
co by byli niejako pogrobowym 
głosem królewskim. 
Właśnie uchyliły się drzwi i 
pokojowiec zapowiedział: 
- Pan przełożony nad armatą 
koronną. 
- Wpuszczaj! 
Uniósł się z trudem z fotela i 
chcąc gościa uhonorować podszedł 
aż ku drzwiom. 
- Witajże, mości Arciszewski! 
Z utęsknieniem czekam na ciebie. 
Czas tak podły, że jedyna otucha 
w tym, gdy się widzi człowieka 
rycerskiego. 
- Kłaniam się waszej 
kanclerskiej mości. Co zaś do 
otuchy, nie wiem, jaka może być 
ze mnie pociecha. Skoro króla 
brakło, wszyscyśmy jako te 
sieroty. 
- Siadajże, waszmość, rady 
twojej mi potrzeba. 
"Do rady mnie potrzebuje - 
myślał Arciszewski rozsiadając 
się w karle. - Łeb ma tęższy ode 
mnie i nigdy mnie o zdanie nie 
pytał. Króla trzeba było 
słuchać, mości kanclerzu, a tyś 
jeden z tych, co go zawczasu do 
grobu wpędzili." 
Złożył ręce na pasie i nie 
kwapiąc się do zaczęcia rozmowy 
czekał, co tu do niego powiedzą. 
Ossoliński zaczął mówić z 
ciężkim sercem o sytuacji na 
Zadnieprzu, o wszczęciu wojny 
przez Potockiego wbrew woli 
króla. 
- Nie usłuchał pan krakowski i 
sam zaczął. Posłałem mu pisma 
królewskie przez zaufanego 
dworzanina i nawet po dziś dzień 
nie raczył odpowiedzieć na wolę 
królewską i chyba mi sługę 
zatrzymał. A tam na Zadnieprzu 
niedobrze, mój Arciszewski. 
Słyszałeś waszmość o Żółtych 
Wodach? 
- Mówią o tym bałamutnie. 
Przegadują głównie Żydzi, którzy 
uciekli zza Dniepru. Nic pewnego 
nie wiem, ale i ja przeczucia 
mam nie najlepsze. 
- Źle tam jest, najgorzej, jak 
być może. Z tego, co wiem, 
partia młodego Potockiego 
skazana już na zagładę. Na 
szczęście są jeszcze hetmani z 
wojskiem kwarcianym i z pańskimi 
pocztami. Ale jeśli rozejdzie 
się po Warszawie wiadomość o 
klęsce pod Żółtymi Wodami, lęk 
tu wszystkich ogarnie. Zważ, 
waszmość, śmierć króla i taka 
klęska w jednym miesiącu, ba, w 
jednym tygodniu... Za dużo na 
moją starą głowę. 
- Król żyłby dłużej, gdyby go 
odebraniem władzy nie dobito... 
- Wiem, co przez to rozumiesz. 
Nic nie winienem, klnę się 
Bogiem, że przez całe życie o 
niczym nie myślałem jak tylko o 
tym, by wzmóc władzę królewską w 
państwie. Ale wielcy panowie 
niestety silniejsi byli ode mnie 
i od króla. 
Arciszewskiemu przypomniała 
się w tej chwili relacja Piotra 
Opackiego o spotkaniu magnatów w 
ogrodzie reformatów. Spojrzał 
przenikliwie w oczy kanclerza. 
- Król jegomość do samego 
zgonu nie darował waszej miłości 
odmowy pieczęci na listach 
przepowiednich. Darujesz, 
kanclerzu, co powiem, ale z tej 
odmowy całe obecne nieszczęście. 
Nie do pomyślenia było, by 
kiedy indziej kanclerz ścierpiał 
podobne słowa, dziś zaś wcale 
się nie obraził. Ku zdziwieniu 
Arciszewskiego, spodziewającego 
się ostrej odpowiedzi, 
Ossoliński westchnął i 
powiedział ze smutkiem w głosie: 
- Sądzisz, że i o tym nie 
myślałem? Jeden Bóg wie, ile 
zgryzoty miałem z tej 
przyczyny... prawo nie 
pozwalało... 
Krzysztof uśmiechnął się 
ironicznie. 
- Prawo? Gdyby prawa wieczne 
były nie naruszane, świat 
skostniałby. Dobre prawa trzeba 
szanować, złe niszczyć lub 
zmieniać. Taki czas idzie po 
świecie, że mądre narody 
chwytają się silnej władzy, 
wojska miewają zaciężne i 
narodowe u boku monarchy. A u 
nas co, jedynie pańskie watahy. 
Gdyby wasza miłość przyłożył 
wtedy pieczęcie, mielibyśmy dziś 
pod dostatkiem żołnierza, 
Kozaków za sobą i może do tej 
pory Islam Gireja pod nogą... 
Źle się stało. 
- Szlachta okoniem stawała. 
- Nie szlachta, królewięta. 
- Niech i tak będzie. 
Przejrzałem, że wojną domową 
groziło. 
- Nie wiem, czy aż wojną. Ale 
gdyby nawet raz przyszło przemóc 
opór panów nieposłusznych 
królowi, przeczyściłoby się 
powietrze w miłej ojczyźnie. 
Zresztą gdyby król zaczął z 
Tatarami, nie powstałyby w kraju 
zamieszki. Jacy są możni 
panowie, bo nie wszystkich mam 
za warchołów, to jednak ojczyzny 
by wtedy bronili. 
- Z Tatarami, powiadasz? Ale 
ty równie dobrze jak ja wiesz, 
bo król z tobą pijał w arsenale, 
że nieboszczyk chciał wojny z 
Portą, nie tylko z Tatarami. Z 
waszmości człowiek światły, wódz 
znamienity i trzeźwy w każdym 
obrachunku, więc powiedzże mi 
szczerze, czyś ty naprawdę 
wierzył w nasze zwycięstwo nad 
Turkami? To było nieszczęsne 
fatum królewskie i sam to tak 
nazywał. 
- To pewna, że z Portą byłaby 
rzecz trudna, ale nie wszystko 
dzieje się za jednym zamachem. 
Gdyby wtedy Budziaki i Krym 
uciszyć, Kozakom wrócić 
wolności, byłaby i w tym wielka 
chwała. Co dalej, Bóg jeden 
wie... 
- O Kozakach wspomniałeś - 
przerwał Ossoliński, myśląc 
"słowo w słowo to mówi, co król 
nieboszczyk". - Ale skoro tam 
teraz rebelia, mówże, cóż by 
twoim zdaniem uczynił król w 
takiej chwili? 
- Pojechałby na Zaporoże, 
hetmana przywołał do porządku i 
rzeź wstrzymał. Dałby kozactwu 
amnestię, skoro o swoje prawa 
wojują. Nie do pługa im, ale do 
muszkietu i siodła. 
- Amnestię, powiadasz? Nie 
wiem, czy teraz wystarczy 
Chmielnickiemu amnestia. A gdyby 
tak cała orda z chanem zjechała 
nam na karki, też byś mówił 
jeszcze o amnestii? No, 
powiadaj! 
- Żołnierzem jestem, nie 
statystą. Wiem, że straszna to 
wojna z własnym wojskiem, za 
jakie Kozaków mamy. Paktować 
trzeba do ostatniej chwili, a 
jeśli sprzedadzą się Tatarom, to 
i ja wytoczę przeciw nim armaty. 
Żołnierzem jestem, królowi i 
Koronie przysięgałem, a nie 
Kozakom i chanowi. 
- A widzisz! Króla nie mamy i 
w tym całe nieszczęście, toteż 
ci powiem w zaufaniu, że myślę, 
byśmy w jak najszybszym czasie 
zwołali elekcję, ale znając 
szlachtę, boję się, czy zgoda 
będzie? 
Rzucił pytanie i czekał na 
odpowiedź. Od kilku dni 
wybadywał znaczniejszą szlachtę, 
o jakich kandydatach myślą. Czy 
wolą królewicza Karola, biskupa 
wrocławskiego i płockiego, czy 
owego włóczęgę po świecie, Jana 
Kazimierza. Obyczaj przemawiał 
za starszym Kazimierzem, ale 
większe sympatie skupiały się 
już po stronie Karola, choć 
znowu obawiano się jego 
jezuickich doradców. Czekał więc 
teraz Ossoliński na jakąś 
wypowiedź Arciszewskiego, nie 
orientując się dotąd, który z 
kandydatów cieszyłby się 
większym zaufaniem ludzi 
wojskowych. 
Widząc jednak powściągliwość 
armatnego, wyraźniej zapytał: 
- Wojsko by chciało wojennego 
króla, a tu jeden biskup, drugi 
kardynał. Jan Kazimierz starszy 
i podobno człowiek o osobistej 
odwadze. A znów Karol królewicz 
o większej powadze i 
stateczności. 
- Myślę, że ludzie rycerscy 
pójdą raczej za Kazimierzem. 
Na to tylko czekał Ossoliński. 
Uśmiechnął się teraz serdecznie 
do generała i rozłożył szeroko 
ramiona. 
- Toś mi, panie armatny, brat 
i zwolennik. Głośże to wszędzie, 
co teraz mówisz, bo choć zacny 
jest królewicz Karol, ale 
Kazimierz prędzej wsiędzie na 
konia i w pole ruszy. Czas 
wojenny. 
Tak mówił, ale nie o koniu i 
siodle królewskim myślał w tej 
chwili, tylko o Marii Ludwice 
Gonzaga. Królowej jeszcze nie 
było w Warszawie i nie widział 
jej kanclerz od zgonu 
Władysława, nietrudno mu jednak 
było dociec, jakie zamiary 
chodzą po głowie ambitnej 
Francuzce. 
Maria Ludwika wcześniej od 
innych przewidziała niedługi 
żywot schorowanego króla. I ją 
jednak zaskoczył nagły zgon 
Władysława, ale nie w tym 
stopniu co szlachtę, senatorów i 
samego kanclerza. Już od kilku 
miesięcy przemyśliwała nad 
czekającym ją wdowieństwem i 
krzątała się wokół brata 
królewskiego, Kazimierza. 
Jeszcze niedawno, gdy na 
Wielkanoc przybył z Paryża poseł 
francuski i zabiegał o 
małżeństwo Jana Kazimierza z 
jedną z księżniczek francuskich, 
Maria Ludwika postarała się 
swoimi wpływami odwlec decyzję 
królewicza i odstręczyła go od 
zbyt pochopnego małżeństwa. Jej 
ówczesne manewry, intrygi i 
pochlebstwa w stosunku do 
Kazimierza były już wtenczas dla 
Ossolińskiego całkiem jasne. 
"Dobrze ona liczy - myślał 
wtedy - król już zaszedł w lata 
i niewiele życia mu zostało. Gdy 
zemrze, ona pierwsza zakręci się 
wokół Jana Kazimierza. Dobrze 
wie, że po śmierci króla 
szlachta poprze raczej takiego 
kandydata, co by wdowę pojął, bo 
wtedy nie trzeba uchwalać oprawy 
dla nowej królowej." 
Dziś kanclerz miał absolutną 
pewność, że żałoba Marii Ludwiki 
nie pogrąży jej w bezczynności. 
Jeśli dotąd w zamian za pożyczki 
dane królowi sprzedawała różne 
urzędy państwowe, to nie tylko 
po to, by sobie przysporzyć 
majątku. Trzy lata pobytu na 
tronie królowej wystarczyło 
sprytnej Francuzce, by sobie 
zjednać rozdawaniem urzędów całą 
rzeszę popleczników. Więc gdy i 
ona - myślał Ossoliński - 
wesprze Kazimierza, gdy i 
królewicz, co kanclerzowi 
wydawało się pewne, przyrzecze 
wdowie królewskiej małżeństwo, 
szanse biskupa Karola znacznie 
zwątleją. 
"A któż w państwie tego 
dokona, jeśli nie Ossoliński" - 
myślał nie bez pewnej pychy. 
Więc i teraz wyzyskując 
obecność na swych pokojach pana 
armatnego powiedział: 
- Cieszą mnie słowa waszmości, 
bo widzę, że i tobie miły 
Kazimierz. Pomóżże zatem swoją 
mądrą głową, by jedność była w 
narodzie. Rzecz w tej chwili 
najważniejsza mieć króla jak 
najprędzej. 
- Tak i ja myślę, mości 
kanclerzu. 
- Daj rękę! A teraz, skoro już 
jesteś u mnie, zapytam jeszcze o 
jedno. Wiem, że za zgodą króla 
nieboszczyka zadbałeś o 
opatrzenie twierdz i arsenałów, 
więc ciekaw jestem, jakie masz 
teraz potrzeby. Póki króla nie 
ma i póki prymas chory, niestety 
mnie trzeba o wszystkim 
pamiętać. 
Gdy się wszczęła rozmowa o 
artylerii, pan armatny poczuł 
się bardziej swojo. Opowiadał o 
stanie zbrojowni, ilości prochów 
i sprzęcie zarówno w arsenale 
warszawskim, jak i w cekhauzach 
w Barze, we Lwowie i w Kudaku. 
Informował właśnie kanclerza 
tak o nowych potrzebach 
artyleryjskich, jak i długach 
dotąd nie spłaconych, gdy drzwi 
do gabinetu uchyliły się i 
stanął w nich pokojowy. 
- Któż tam znowu? Nie widzisz, 
że rozmawiam z panem armatnym - 
skarcił go kanclerz. 
- Sprawa pilna, proszę waszej 
miłości. Wrócił w tej chwili 
dworzanin Marcin Dębski i prosi 
o szybkie posłuchanie. 
- Dębski? Wołaj w tej chwili! 
- krzyknął kanclerz podniecony 
do najwyższego stopnia. - Panie 
armatny, toż to goniec zza 
Dniepra, którego tam przed dwoma 
miesiącami wysłałem. Daj Boże 
dobre wiadomości. 
Wszedł Dębski. Już na sam 
widok jego twarzy ogarnęły 
Ossolińskiego złe przeczucia. 
- A cóż się z tobą działo tyle 
czasu? Mówże, z czym przybywasz! 
- Mości kanclerzu, nie daj 
Boże takiego poselstwa. Bóg zbyt 
ciężko nas doświadczył. 
Zaczął opowiadać o Żółtych 
Wodach, potem o Korsuniu. W 
krótkich, tragicznych w swej 
wymowie zdaniach zdawał relację 
ze swej wyprawy. Widział 
wszystko na własne oczy i 
przecierpiał na własnej skórze. 
Mówił o tym, jak to uciekł spod 
Korsunia, ze wstydem wyznając, 
że nie jak dworzanin kanclerski, 
ale jak parobek w chłopskiej 
siermiędze uciekał lasami ku 
Lwowu, jak omijał Białą Cerkiew, 
Malinówkę, wsie i osiedla, bo 
wszędzie jeden bunt, jedna 
rebelia, pożoga. 
- Wasza miłość, od rebelii 
zajmują się wsie jak od ognia. 
Niebo nocami pełne płomieni, bo 
chłopstwo pali dwory pańskie i 
kościoły z takim trudem tam 
budowane. Nieszczęsna szlachta 
opuszcza domostwa i borami jak 
zwierz leśny ucieka ku 
Wiśniowcu, ku Barowi i ku Lwowu. 
Wszędzie zgiełk, pomieszanie i 
lament, jakiego Korona polska 
nigdy nie słyszała. Dwa konie 
zajeździłem i pierwszą noc na 
jakim takim wczasie spędziłem 
dopiero we Lwowie u pana 
Ostroroga. Zabawiłem tam dwa 
dni, bo podczaszy zbierał 
wiadomości, chcąc waszej miłości 
opisać nieszczęścia, w jakich 
się znalazły ziemie ruskie. Dał 
te oto listy, by wasza miłość 
mógł z jego słów rozeznać się w 
całej sytuacji. 
W grobowej ciszy, jaka teraz 
zapanowała w izbie, kanclerz 
rozrywał pieczęcie i czytał 
półgłosem: 
- "Nieprzyjaciel wszystko 
wojsko pogromił. Postrzelony 
hetman polny i wzięty do 
Kozaków. Hetman wielki, w szyję 
raniony, w rękach tatarskich 
jest i wielu znacznych, a drudzy 
na placu zostali. Dnia 
dwudziestego szóstego maja rano 
we trzech godzinach stało się. 
Chmielnicki z tymże pogaństwem 
idzie w głąb Polski, miasta 
mieczem i ogniem wojując, drugie 
osadzając. W Białej Cerkwi 
siedzibę wojny zasadzi, a potem 
o Kijowie myśli, książęciem 
ruskim tytułując się. Kozaków 
szpiegów siedemdziesięciu 
dziewięciu wyszło do Polski, 
którzy co przedniejsze miasta 
palić mają. Z tych jednego w 
Brzeżanach dostano, który to 
wszystko na mękach wyznał. Dan 
ze Lwowa wśród szczęku broni, 
dnia czwartego czerwca 
nieszczęsnego 1648 roku." 
- Stało się - szepnął złamany 
wiadomością Krzysztof 
Arciszewski. 
Groźna była prawda tego 
lakonicznego słowa. Stało się, 
nieszczęście zawisło nad 
Rzecząpospolitą. Nie jedno 
nieszczęście, ale kilka naraz, 
idących po sobie jak lawina. 
Śmierć króla, Żółte Wody, 
Korsuń, rebelia zbuntowanej 
kozaczyzny, brak hetmanów, 
Tatarzy u granic Korony wespół z 
mszczącym się za bezprawia 
pańskie ludem ukraińskim. 
Inaczej wszystko marzyło się 
nieżyjącemu królowi. Zamiast 
wyprawy na Tatarów i Turków 
przyszedł najazd na ziemie 
Rzeczypospolitej. Gdzież był 
teraz ratunek, skoro ani wojska 
nie stało, ani wodzów, ani 
żadnego zaopatrzenia? I żadnej 
władzy w państwie, tylko 
eks-kanclerz Ossoliński i 
zgrzybiały prymas. 
Ossoliński siedział ponury, 
bez słowa. Nie mógł w tej chwili 
ścierpieć na swojej twarzy oczu 
Arciszewskiego, bo jakby widział 
w nich niewypowiedziany wyrzut: 
Stało się, ale że się tak stało, 
tyś przede wszystkim winien. 
Może właśnie dlatego zapytał 
nagle Dębskiego: 
- Wiozłeś listy królewskie do 
hetmana i nic o nich nie mówisz. 
Jakim prawem Potocki zaczynał 
wojnę, skoro miał 
najwyraźniejszą wolę królewską w 
rękach i moje pieczęcie na 
listach? 
- Pan hetman dzień w dzień 
pijany był i cięgiem bankietował 
pełen nadziei na tryumf. Kazał 
mi czekać, bo, i jak mówił, 
pojadę z wiadomością o wiktorii. 
- Opój i dureń. O Tatarach 
wiedział? 
- Mówiono mu o Tohaj-beju, ale 
nie wierzył. 
- A Islam Girej jest na 
Dzikich Polach? 
- Ordy są wielkie, o chanie 
jednak nie słychać. Szlachta, co 
ze mną od Lwowa do Warszawy 
jechała, powiada, że i Gireja 
widzieli, ale strach ma wielkie 
oczy. 
- Już takie ploty w Warszawie? 
- oburzył się Ossoliński. - Do 
wieczora zapędzą całe miasto w 
trwogę. 
Nowa troska spadła na jego 
głowę. Dotąd łudził się, że póki 
miasto nie wie o wszystkich 
klęskach, on łagodną informacją 
o wojnie uspokoi opinię. 
Tymczasem wszystko spadło tak 
nagle, że nie było już nadziei 
na uciszenie wzburzonych 
umysłów. 
- Ręce opadają - zwrócił się 
do Arciszewskiego - jak waszmość 
widzisz. Nie na taką gawędę, cię 
zaprosiłem, jaką nam los 
zgotował. Cóż ty myślisz, panie 
armatny, o tym wszystkim? 
- Jeśli mam prawdę powiedzieć, 
to myślę o tym, żeby wyszedłszy 
od waszej miłości, puścić gońców 
do cekhauzów w Toruniu, Gdańsku 
i Malborku, by mi jak najprędzej 
działa odstawili do Warszawy. 
Słyszałeś, mości kanclerzu, że 
te, co były pod Denhoffem 
wszystkie poszły do 
Chmielnickiego. 
- Nie o to pytam. Boję się, że 
tu w Warszawie może powstać 
rozprzężenie. 
- Pierwsza rzecz zadbać, by 
ludność nie uchodziła w 
popłochu, do którego skwapliwi 
zwłaszcza bogacze. Wiem z innych 
wojen w Europie, a Bogiem a 
prawdą i w Brazylii, że nikt tak 
nie jest czuły na każdą 
tragiczną wiadomość, jak ci, co 
pilnują swoich szkatuł. 
Pospólstwo nie ma z czym 
uchodzić, więc łatwiejsze do 
utrzymania w mieście. 
- Cóż więc radzisz? 
- Obstawić wszystkie drogi 
wokół Warszawy i nie puszczać 
ładownych wozów. W przystani na 
Wiśle warty ustawić i aresztować 
każdą dombasę uciekającą z 
miasta, czy to mieszczańską, czy 
szlachecką. 
- To mądre... 
- Trzeba zwerbować mieszczan, 
dać im broń i ćwiczyć. Poza tym 
na wszelki wypadek wały 
opatrzyć. 
- Jeszcze większa panika się 
zacznie. 
- Inaczej w życiu 
doświadczałem. Właśnie gdy 
miasto wciągnie się w obronę, 
ducha nabiera. A poza tym, jeśli 
wolno powiedzieć, uważam, że 
należy prowadzić dalej myśl 
królewską. Gotując obronę nie 
tylko w mieście, ale w całym 
państwie, myśleć o odwróceniu 
nieszczęścia ugodą z Kozakami. 
Może jeszcze porzucą Tatarów. 
- Nawet teraz to mówisz, gdy 
wiesz, co zrobili z wojskiem 
królewskim i ze szlachtą na 
ziemiach ruskich? - powiedział 
kanclerz bynajmniej nie w formie 
wymówki. To pytanie zadawszy 
niejako sobie zaraz na nie 
odpowiedział: - Może wojewoda 
Kisiel mógłby jeszcze coś pomóc 
w takiej niedoli? Czy ja wiem, 
głowa pęka... 
Po wyjściu armatnego kanclerz 
pozostał sam ze swoimi myślami. 
Porządkował je, starał się 
uwolnić skołataną głowę od 
rozpaczy i chaosu. Tłumił w 
sobie niepokoje i coraz zimniej 
wszystko rozważał - sytuację na 
wschodzie, szanse poselstwa do 
Kozaków z wojewodą Kisielem na 
czele, potrzebę szybkiego 
zbrojenia, a nawet możliwość 
amnestii dla kozaczyzny. 
"Prymasa jutro ściągnę do 
Warszawy. Zwołam do stolicy 
zjazd bodaj województwa 
mazowieckiego i wezwę, kogo się 
da dopaść, z senatorów. 
Najpilniejsza sprawa 
regimentarstwa. Kto godzien 
władzy nad wojskiem w tym 
nieszczęściu?" 
Ostatnia myśl najbardziej 
zaprzątała mu umysł. Przerzucał 
w myśli nazwiska: Wiśniowiecki, 
Tyszkiewicz, Dominik Zasławski, 
Koniecpolski, Ostroróg? A może 
Lubomirski czy Jędrzej Firlej? 
Rozważał każdą kandydaturę, 
jakby to on sam władny był 
nadawać teraz buławę czy 
regimentarstwo. Jedno wiedział, 
że gdy się rozejdzie wiadomość o 
grożącej nawale 
kozacko-tatarskiej, szlachta 
zdolna będzie do pośpiesznej 
decyzji. Ten wtedy wygra, kto 
będzie miał gotowe propozycje. 
Kogóż więc na tym nadzwyczajnym 
zjeździe szlachty wysunąć na 
wodza? 
Kniazia Wiśniowieckiego 
chcieliby niektórzy, ale on 
utopi we krwi całą Ukrainę. Przy 
nim jako regimentarzu mowy być 
nie może o żadnej ugodzie z 
Kozakami, bo o jednym będzie 
myślał, jak wyrżnąć buntowników 
i wjechać z triumfem w swoje 
dawne włości. 
Koniecpolski? Nazwisko na 
Ukrainie sławne po ojcu, ale i 
on niepoczytalny w nienawiści do 
Kozaków. Dominik Zasławski, pan 
tam największy, ale niezbyt 
wielkiego umysłu. Ten chyba 
pojmie, że bez poparcia 
kanclerza nigdy by go nie obrano 
regimentarzem. Jeśli o głowę 
chodzi, najtęższą ma Ostroróg, 
mąż uczony... dobry do rady. 
Ważył na szali swego rozsądku 
nazwiska, związane z nimi 
przymioty i wady i wciąż go 
niepokoiła jeszcze jedna troska. 
Jeśli jednego wysunie jako 
kandydata do buławy, inni w 
nienawiść popadną, bo kto 
uwierzy, że w tym nie jego, ale 
prymasa ręka. 
- Skoro więc mam jednego 
zdobyć zwolennika, a wielu 
utracić, to czyż nie lepiej 
pomyśleć o tym, by zwiększyć 
liczbę regimentarzy? 
Olśniony tym pomysłem wrócił 
do przeglądu magnackich nazwisk. 
Słońce już dawno umknęło z okien 
komnaty i tylko daleki jego 
odblask padał na firanki, a 
kanclerz wciąż biedził się ze 
swoimi myślami, kreślił piórem 
na papierze nazwiska, projekty 
listów i powtarzał: 
- Radę senatorów trzeba 
zwołać... Kisiela wysunąć na 
posła do Kozaczyzny i wybrać co 
najmniej trzech regimentarzy... 
A może pomyśleć też o wojskowych 
komisarzach? I jak najprędzej 
zebrać wielką siłę, poczty 
pańskie, pospolite ruszenie. 
Czas nagli, czas nagli... 
Rozdział II 
Najstarsi żołnierze nie 
pamiętali ze swych wojennych 
wypraw tak wspaniałego i 
rozległego obozu jak ten, który 
stał teraz na Czołhańskiej 
Dolinie. Nawet ci nieliczni, co 
byli niedawno pod Korsuniem, a 
dziś wybrali się na drugą 
wyprawę, oszołomieni byli 
okazałością i mnogością wojska. 
Na całe mile ciągnęło się 
obozowisko oparte z jednej 
strony o skalisty Czołhański 
Kamień, z drugiej wchodzące w 
zamglony step i mgły płynące od 
źródeł Słuczy i Horynia. 
Dziesiątki tysięcy wozów 
skarbnych, rydwanów, kolas, 
karoc i podwód chłopskich 
otaczało owe płócienne miasto 
namiotów, szop, stajni obozowych 
i kuchen. Wszędzie błyszczały 
kirysy, hełmy, złotogłowie 
zdobiące wejście pod opony, 
proporce fruwające na wbitych w 
ziemię kopiach i lśniły blaskiem 
pozłacane i wysrebrzane drzwi 
karoc pańskich, czekających 
przed namiotami. 
Gdzie sięgnęło oko, napotkało 
tłumy żołnierzy, barwne mundury 
dragonii, pajuków, jak i 
wystrojoną szlachtę. Wielu ludzi 
bywałych nie pamiętało takiego 
przepychu nawet ze zjazdów 
koronacyjnych, na które też się 
wyprawiała szlachta z całą, na 
jaką ją było stać, okazałością. 
- To nie obóz - mówili 
stateczniejsi - ale cała 
Rzeczpospolita w swym przepychu 
i bogactwie. Ileż tu zbytku, 
sreber niepotrzebnych na wojnie, 
ile kredensów, jakby to nie na 
bój, lecz na bankiet jechano. 
Pan Arciszewski stał ze swoją 
artylerią na przodzie 
obozowiska. Namioty tu były 
szare, żołnierskie, nie wybijane 
wewnątrz purpurą. Miast stołów 
bogatych, sreber i kredensów 
znalazłeś tutaj ławy pospolite, 
zbite naprędce z tarcic, a do 
jadła sprzęt tylko 
najpotrzebniejszy, gliniane 
dzbany, misy i drewniane łyżki. 
Żołnierze jednolicie ubrani nie 
świecili kolorową barwą i mieli 
buty nie miękkie, co się w 
słońcu łatwo grzały lub szarpały 
się w chruście, ale tęgie 
cholewy z juchtowej skóry łojem 
nasyconej. 
Nie tylko strój pana armatnego 
i jego puszkarzy, nie tylko 
surowy obyczaj żołnierski różnił 
tę część obozu od reszty, ale i 
duch, jaki tu panował. Tam 
wiwatowano i pito codziennie na 
bankietach, tu żołnierz pracował 
w pocie czoła, rył rowy, osadzał 
działa, opatrywał podwozia i 
lufy, o każdej godzinie dnia 
dawał dowody swej żołnierskiej 
sprawności. 
Gdy trąbiono na porę posiłku, 
puszkarze zasiadali kołem na 
obalonych pniach, łamali chleb w 
palcach jeszcze obeschniętych 
gliną i obyczajem chłopskim 
jedli w milczeniu. Dopiero gdy 
nabrali sytości, rozpoczynali 
gawędę. Inna ona była niż przy 
pańskich stołach w namiotach, bo 
ani petercyment, ani gorzałka 
nie podniecały tu umysłów. 
Prowadzono raczej skromne 
rozmowy. 
- Jeszcześmy wojny nie 
wygrali, a u panów regimentarzy 
codziennie wiwaty - mówił cieśla 
Sebastian. 
- Panowie pewni są swojej 
siły. Takiego wielkiego wojska w 
życiu nie widziałem - 
odpowiedział drugi. 
- Strojne ono jest, na 
niejednym wozie tyle majątku, że 
byś go za kilka wsi nie kupił. 
Widziałeś, z jakimi kolasami 
wjechali tu kiedyś obaj panowie 
Lubomirscy? 
- Widziałem, drzwi były 
wysadzane perłami jak groch 
wielkimi. Woźnica miał nawet bat 
w srebro oprawny. 
- Gadasz o panach krakowskich, 
jakbyś nie widział regimentarza 
Koniecpolskiego. Ten ci dopiero 
pokazał, ile ma bogactwa. 
- Prawdę mówisz. Błyszczały 
kamienie na łbach końskich i 
czaprakach, że kłuło w oczy. Ale 
pan chorąży świecił nie tylko 
bogactwem, bo i liczbą swojego 
wojska. Przyprowadził 
dwadzieścia dwie chorągwie 
jazdy, moc to wielka. 
Teraz wtrącił się do rozmowy 
cejkwart Mitwenz. 
- On jeden przywiódł działa, 
dwanaście luf. Oglądałem je 
dzisiaj z rana. Niezgorsze są, 
ale ani ćwierci tego ognia nie 
dadzą, co nasze, pod panem 
armatnym. 
- Ognia, powiadasz? 
Oberszterzy mówią, że nawet 
lontów nie zapalimy, a kozactwo 
pierzchnie. 
Sebastian na to powiedział: 
- Może to być. Gdy chłopstwo 
błahoczestiwe uwidzi tyle 
magnackiego bogactwa, duch w nim 
zamrze. 
- Ty zawsze myślisz tak, 
jakbyś miał swojego pana 
Tarnowskiego na oczach. U ciebie 
we wsi może sobie nawet zabić 
plebana, ale tu przeciw nam stoi 
nie jeden chłop, ale całe 
wojsko. 
- Właśnie, tu panowie z 
potęgą, a tam chłopi z 
siekierami. 
- Nie tylko chłopi. Jest tam i 
żołnierstwo kozackie, no i 
tatarskie. 
- Tatarów nie ma. 
- Różnie o tym gadają. 
- A ty strach siejesz, nie 
wiadomo po kiego licha. Żołnierz 
jesteś na służbie więc tak mów, 
jak każe pan armatny. 
- A skąd wiesz, co myśli pan 
armatny? Nie pije co dzień z 
regimentarzami jak inni i małpy 
nie przychodzą do jego namiotu. 
- Powagę ma, wiadomo. I 
karności od nas wymaga. 
- Toteż, co on każe, robimy. 
Będzie bitwa, to i mnie się nie 
powstydzi. 
- O widzisz, tak mów, boś 
żołnierz. 
A właśnie pan armatny szedł z 
oberszterami przez artyleryjski 
obóz. Tu zaglądnął do misy, czy 
jadła nie za mało lub czy nie 
zmarnowane, tam znowu przystawał 
przed stosami zwalonych kłód, 
które zawczasu sposobiono na 
wypadek dalszej przeprawy. 
Patrzył, czy wozy z prochem 
dobrze okryte przed wilgocią i 
zaprószeniem ognia, rzucał okiem 
to na rynsztunek żołnierzy, to 
na konie chrupiące smakowicie 
owies. 
Przeszedł też mimo gromady, 
wśród której siedział Mitwenz i 
Sebastian, skinął ręką, gdy się 
podrywano do powstania, i wszedł 
do swego namiotu. Odprawił 
oficerów i zostawszy sam na sam 
z Piotrem usiadł na ławie pod 
płócienną szopą. 
- U nas porządek, jak 
przystało na wojenny obóz, a 
tam? Słyszysz? 
Z dala, z głębi olbrzymiego 
obozowiska, dolatywał warkot 
bębnów i luźne wystrzały z 
samopałów. To tu, to tam na 
niezmierzonej okiem przestrzeni 
odzywały się trąby, piszczele, 
zrywały się hałaśliwe okrzyki i 
wiwaty, których nie sposób było 
uchem rozeznać. Jeszcze z 
dalsza, z krańców obozu, 
dobiegało rżenie pasących się na 
stepach koni, a niekiedy i ryk 
bydła spędzanego z okolicznych 
wsi na potrzeby żołnierstwa. 
- Hulaszcze wojsko, czegoś 
podobnego w życiu nie widziałem 
- zasępił się Arciszewski. - Tyś 
pierwszy raz na wyprawie, więc 
nie dziwota, że ci oczy wyłażą 
ze zdziwienia. 
- Pierwszy raz, wasza miłość. 
Takiej potęgi nigdy nie 
widziałem. 
- Siła wszystkiego, a 
najwięcej wozów. Jadą jak na 
wesele, ale nie daj Boże, by z 
tego nie wyszedł pogrzeb 
Rzeczypospolitej. 
Piotr nie od dzisiaj widział 
takie zasępienie na twarzy 
generała i w duchu dziwił się 
jego cierpkim słowom. Dlaczego 
siedziała mu chmura na czole? 
Szli tak całym obozem pod wodzą 
trzech regimentarzy aż spod 
Glinian i co dzień rosła potęga 
wojska. Przyjeżdżały poczty 
pańskie, chorągwie husarskie, a 
każda z nich po pięćdziesiąt i 
sto koni, dochodziła dragonia i 
kompanie piesze. Przyszedł pułk 
szlachty krakowskiej, zjechali 
Lubomirscy, przyprowadził 
ozdobne chorągwie miecznik 
koronny Zebrzydowski, dalej 
starosta słotnicki i Ossoliński. 
A jeszcze pułk sochaczewski 
Brzozowskiego i własna piechota 
magnata, licząca ponad 
sześciuset ludzi, dalej dobre 
wojsko lubelskie pod Zbigniewem 
Firlejem i dzielny poczet 
ostatniego z Koreckich, księcia 
Samuela. 
Przyszły poczty Zamoyskich i 
krajczego królowej, 
Radziejowskiego, a nade wszystko 
ucieszyło Piotra i żołnierzy 
nadejście regimentarza 
Koniecpolskiego z kilkutysięczną 
jazdą. 
- Wasza miłość lepiej wszystko 
widzi ode mnie i rozważy. Mnie 
się jednak wydaje, że urośliśmy 
w siłę od postoju w Glinianach, 
a już nade wszystko od chwili 
gdy kniaź Wiśniowiecki 
przeprosił się z regimentarzami 
i połączył z naszym obozem. 
- To prawda, ale ileż z tym 
było ceregieli. Trzy dni szły 
dąsy i fochy, jakby nie o 
Rzeczpospolitą chodziło. 
Widzisz, mój drogi, wielka siła 
jest dotąd w ojczyźnie, ale 
każdy za swój róg ciągnie. Mamy 
trzech hetmanów i trzydziestu 
komisarzy, trzy kopy wodzów, a 
tu jednej głowy potrzeba. 
- I wasza miłość, dzięki Bogu, 
też komisarzem z woli sejmu. 
Arciszewski uśmiechnął się 
gorzko. 
- Wybrali mnie, bo mam armatę 
pod sobą. Ja jeden wśród nich 
jestem żołnierzem na żołdzie, 
tamci to panowie z własnymi 
pocztami. Patrzą na mnie spode 
łba i żadnej rady nie słuchają. 
Gdyby żył król jegomość, inny 
głos miałby tutaj znaczenie, a 
nie tych, co niby stoją na czele 
wojska, ale wyjechali na wojnę z 
beczkami i z pierzynami, a na 
dodatek, ku obrazie prostego 
żołnierza, także ze spódnicami. 
Prawdę mówił Arciszewski, bo w 
obozie pod Czołhańskim Kamieniem 
folgowała sobie szlachta i pod 
tym względem. Służono nie tylko 
Bachusowi, ale i Wenerze. 
Niektórzy panowie wieźli tutaj w 
kolasach także swe nadworne 
nałożnice. Mniej wybredny, gdy 
mu się cniło w męskim gronie 
wojskowych, przygarniał do 
namiotu wywłoki miejskie i z 
okolicznych osiedli, które 
włóczyły się pod wieczór jak ćmy 
wokół obozu. Zatrzymywano na 
otuchę i do swawoli także 
wszelakie wyciruchy zajeżdżające 
na targ do obozu z nabiałem czy 
mięsem. 
Toteż przed wieczorem, gdy 
zabłysły ogniska na rozległej 
dolinie, słyszało się nie tylko 
strzały z muszkietów, ale 
nierzadko także śpiew 
podchmielonych kobiet. 
Niedługo gawędził dziś wódz 
artylerii ze swoim adiutantem, 
bo właśnie zarył kopytami 
końskimi przed namiotem goniec z 
kwatery głównego regimentarza 
Dominika Zasławskiego. 
- Wasza miłość, książę 
regimentarz prosi do bram obozu. 
Prezentować się będzie pan 
wojewoda brzeski, komisarz 
wojenny Szymon Szczawiński. 
- Co dzień te powitania i 
prezentacje. Mów mi lepiej, czy 
już wrócił podjazd wysłany pod 
Krasiłów. My tu bankietujemy, a 
nie wiadomo, co Chmiel zamierza. 
- Przed wieczorem spodziewamy 
się podjazdu. A zaś o 
Chmielnickim każdy chłop ruski, 
co był dziś na targu w obozie, 
gadał, że zbuntowany hetman 
kozacki rwie wąsa i trzęsą się 
na nim hajdawery. Pokłoniłby się 
regimentarzom i na klęczkach by 
ich prosił, tylko nie wie, czy 
mu potem głowy nie utną. Gdzież 
to, proszę waszej miłości, 
chłopstwu z nami wojować! 
- Ejże - popatrzył z ukosa 
Arciszewski - tak lekko sobie o 
nim mówicie? 
- Nie ja jeden. Wszyscy 
panowie regimentarze tak myślą. 
Każdy z nas widział, ile było 
strachu we wsiach, gdyśmy od 
Glinian jechali ku Kamieniowi. 
Od tego blasku pańskiego oczy im 
słupem stawały z przerażenia. 
Lecę dalej, mości generale, bo 
jeszcze mam wezwać pułkownika 
Osińskiego. 
- Lećże co prędzej, a nie 
zapomnij mnie wytłumaczyć, że 
nie przyjdę na prezentację. 
Muszę chodzić koło swej 
artylerii. 
Nie zdziwił się zbytnio 
dworzanin książęcy, bo z rzadka 
widywano Arciszewskiego na tych 
prezentacjach i powitalnych 
pijatykach. Już miał konia 
zawrócić, ale przypomniało mu 
się, że nie wszystko powiedział. 
- Ale, przepraszam, dziś po 
prezentacji będzie rada wojenna, 
bo oddział pana Szczawińskiego 
to już ostatni, jakiego się 
tutaj spodziewamy na 
Czołhańskiej Dolinie. 
- A na wojewodę Kisiela nie 
myślą poczekać? 
- Stoi dwie mile za 
Czołhańskim Kamieniem. Woli nie 
wchodzić w oczy kniaziowi 
Jeremiaszowi. 
- Jedź z Bogiem! Na radzie 
będę, tyle że z trzeźwą głową. 
- Czołem waszej miłości! 
Arciszewski znał dobrze sprawę 
zatargu Wiśniowieckiego z 
Kisielem. Wojewoda ruski od 
wielu tygodni wysilał swój 
spryt, by przeszkodzić 
pojednawczej misji wojewody 
Kisiela jadącego z poselstwem do 
Kozaków. By rozognić wzajemne 
nienawiści szlachty i Kozaków, 
obrotny wojewoda ruski wzmógł w 
tym czasie swoje najazdy na wsie 
i nieobronne miasteczka, palił 
chałupy i domostwa, wieszał i 
wbijał na pale, kto mu popadł w 
ręce. Puściwszy z dymem osiedla, 
wracał na bezpieczne miejsca, 
zostawiając po sobie trwogę i 
rozszalałą nienawiść do 
Rzeczypospolitej. Gdy mimo to 
Kisiel jadąc ostrożnie całymi 
tygodniami przemknął się przez 
rozgoryczoną Ukrainę i stanął 
pod Ostrogiem, niedaleko obozu 
Chmielnickiego, a nawet zaczął 
wchodzić z nim w układy, pan 
wojewoda ruski nie zaspał 
sprawy. Posłał siedem chorągwi 
pod rotmistrzem Sokołem, by 
najechały na Ostróg i puściły z 
dymem miasto wraz z Kisielowymi 
zakładnikami. Chorągwie pohulały 
wokół miasta i wcale go nie 
zdobyły, ale to wystarczyło 
kniaziowi. Rzucił hańbę na 
poselstwo Kisiela, bo któż u 
Kozaków wiedział, czyje to 
wojska najechały Ostróg. Toteż 
mówiono wśród Kozaków: 
- Kisiel z nami paktuje, a 
jednocześnie urządza szturm na 
miasto. Zdradzieckie to układy. 
Hańba Kisielowi! 
O tym właśnie myślał 
Arciszewski po odjeździe gońca 
regimentarskiego. 
- Słyszałeś - mówił do Piotra 
- jaka tam u góry opinia o 
wojewodzie Kisielu? 
- Właśnie, nic z tego nie 
rozumiem, przecież i pan Kisiel 
jest komisarzem wojennym z 
ramienia Rzeczypospolitej. 
- To wszystko robota 
Wiśniowieckiego. Posiał 
nienawiść i pogrzebał nadzieję 
pojednania się z kozactwem. Wiem 
od pułkownika Osińskiego, z jaką 
pogardą powitał Wiśniowiecki 
Kisiela, gdy straciwszy szanse 
układu oddał mu pod dowództwo 
swoich ludzi. 
- Kniaź ich odtrącił? Teraz, 
gdy każdy żołnierz dla nas jest 
zbawieniem? 
- Wojska nie odtrącił, tylko 
Kisiela. Nawet nie wpuścił go do 
obozu i nazwał zdrajcą 
przekupnym, któremu Chmielnicki 
miał jakoby dać za zdradę sto 
pięćdziesiąt tysięcy talarów. 
Jeszcze rzucił na niego 
oszczerstwo, że to za jego 
namową Chmielnicki wezwał 
Tatarów do Polski, a nawet 
bredził, jakoby Kisiel chciał 
się ogłosić królem polskim za 
poparciem kozaczyzny. 
- Cóż to za hańba! - krzyknął 
Piotr. 
- Haniebne, ale dla 
Wiśniowieckiego dogodne. 
Oczernił wojewodę, a wtedy 
Kisiela porzuciły chorągwie 
wołyńskie i same przeszły do 
obozu księcia. 
- Boże jedyny, tyle waśni w 
tak ciężkiej chwili. 
- Ty ją nazywasz ciężką, a oni 
już zwycięstwo ogłaszają. 
Niechże piją tam beze mnie i bez 
Kisiela. 
Gdy zachód słońca rzucił 
ukośne cienie na dolinę, 
Arciszewski wyprawił się do 
kwatery Dominika Zasławskiego. 
Jechał konno, bo pół mili 
dzieliło stanowisko artylerii od 
namiotu regimentarza. Mijał 
namioty, setki wozów i kuchen, 
biwakujące chorągwie dragonii i 
husarii, nieco dziwiąc się tak 
niezwykłej wesołości, bo wielka 
dziś była ochota w wojsku. 
Dopiero wjechawszy w środek 
obozu zrozumiał, gdzie jest 
przyczyna tego wzmożonego 
przypływu radości. Co chwilę 
mijał go teraz jeden i drugi 
oficer czy towarzysz pancerny i 
krzyczał w stronę namiotów i 
biwakujących żołnierzy: 
- Podjazd wrócił! Chmiel 
ucieka w popłochu! 
- Co waszmość pleciesz? Chmiel 
ucieka bez bitwy? - zapytał 
konnego gońca. 
- Bóg mi świadkiem! Całe 
kozactwo wali spod Krasiłowa na 
wschód, aż się kurzy. Chłopstwo 
już nie chce słuchać 
Chmielnickiego. 
- W głowie się nie mieści. 
Wierzysz w to? 
- Kto by nie wierzył. Wrócili 
towarzysze z podjazdu. Każdy z 
nich na własne oczy widział to, 
co mówi. Przywiedli sporo 
języka, chłopów i żydostwo. 
Każdy z jeńców mówi to samo, 
słowo w słowo. 
Oficer spiął konia, a pan 
armatny jechał dalej i 
nadsłuchiwał okrzyków. 
- Chmielnicki ucieka, 
waszmościowie! |Vivant 
regimentarze! 
- Samym strachem zbiliśmy 
wroga. 
- Nie ma już z kim wojować. 
Słuchał tego wszystkiego 
Arciszewski i sam nie wiedział, 
wierzyć czy nie wierzyć. W 
namiocie księcia Zasławskiego 
zastał takie same radosne 
nastroje. Zebrana starszyzna 
miała twarze rozanielone i 
beztroskie i jeden radosny gwar 
wzbijał się pod szczyt namiotu. 
Zasławski rozłożył ramiona na 
widok wchodzącego generała 
artylerii. 
- Stronisz od nas, panie 
armatny, więc teraz masz za 
swoje. Gdybyś tu wcześniej był, 
tobyś wcześniej wiedział. 
Chmielnickiego jakbyśmy już 
mieli w łańcuchu. 
- Słyszałem, ale wybaczcie, 
panowie, nie skorym do łatwej 
wiary. Wojna wojną, więc 
Chmielnicki może wyprawiać 
fortele. 
- Siadajże z nami, to cię 
przekonamy. Teraz nam tylko 
radzić, jak się puścić w pogoń 
za Chmielnickim i bić w 
uciekające watahy. 
Zaczęła się rada w wielkim 
ożywieniu i pogodzie ducha. Ale 
choć większość zadufanych w 
siebie komisarzy ogłaszała już 
zwycięstwo, a nawet podawała w 
wątpliwość, czy w ogóle wojnę 
trzeba dalej prowadzić, 
nieliczni, jak wojewoda ruski 
czy Denhoff, nie byli tak pełni 
otuchy. 
Chudy, niepozornej postawy 
książę Jeremiasz mówił z 
wrodzoną mu zgryźliwością: 
- Nie krzyczcie zaś zbyt 
głośno waszmościowie o 
zwycięstwie, skoro go jeszcze 
nie ma. To plugawe chłopstwo 
potrafi w jeden dzień grozić 
buntem własnemu wodzowi, a na 
drugi dzień będzie biło przed 
nim pokłony. 
- Co książę przez to myśli? - 
zapytał Zasławski, mimo 
niedawnej zgody z Wiśniowieckim 
zawsze skory do sprzeciwiania 
się rywalowi. 
- Ano to, że jutro Chmielnicki 
wbije na pal kilku zbuntowanych 
chłopów, a nawet samych atamanów 
uwiąże u armat, jak to zrobił 
już z Krzywonosem, a wtedy cała 
reszta tej czerni będzie mu buty 
całować. Chłopstwa tego jak 
szarańczy. Skoro Krasiłów wolny, 
trzeba zaraz podeń iść, a potem 
dalej na Konstantynów i bez 
pamięci bić, palić i wieszać, 
póki się na nowo nie zwąchają do 
kupy. 
- Dobra rada - krzyknęło kilku 
komisarzy - naprzód iść i w pień 
wycinać. 
- Wytrącić im z rąk samopały i 
zapędzić z powrotem do pługa i 
sochy - wołał chorąży 
Koniecpolski. - Jeśli 
pozwolicie, waszmościowie 
regimentarze, to ja z panem 
Wiśniowieckim ruszę jutro na 
Krasiłów. Nasze tam zbuntowane 
chłopstwo, więc niechże swoich 
panów zobaczą z karzącym mieczem 
w dłoni. 
- Jutro pod Krasiłów i 
Konstantynów! - przytwierdził 
Dominik Zasławski. 
Drugi regimentarz, Ostroróg, 
gdy spytano o jego wolę, skinął 
siwą brodą z przyzwoleniem nie 
wydobywszy z siebie żadnego 
słowa. 
Arciszewski próbował natchnąć 
komisarzy ostrożnością i radził, 
by dokładniej wybadać zamiary 
hetmana zaporoskiego, jeszcze 
raz zasięgnąć języka, czy w tym 
cofaniu się wojsk kozackich nie 
ma jakiegoś podstępu. Umilkł, 
gdy go zakrzyczano wrzawą. 
- Gdy pogoń za wrogiem, 
artyleria nam niepotrzebna. 
Idźże waszmość wolniej naprzód, 
jeśli ci do boju nie pilno. 
- Wolniej pójdę, ale i wolniej 
będę wracał, jeśli, nie daj 
Boże, zajdzie ku temu potrzeba. 
- Puszczyk! - krzyknął 
Wiśniowiecki. 
- Nie puszczyk, mości 
wojewodo. Mnie krwi nie 
potrzeba, tylko uspokojenia 
granic ojczyzny i zgody z 
wojskiem zaporoskim. 
- Do Kisiela waszmość idź i z 
nim razem posłuj do chłopstwa. 
Pisz listy błagalne do 
buntowników. 
- Za pozwoleniem - oburzył się 
Arciszewski - komisarzem 
wojennym jestem jako i wasza 
miłość, więc mówię swoje zdanie. 
Od żołnierki jestem, nie od 
posłowania, ale gdyby mi 
przyszło posłować jak Kisielowi, 
tobyś waszmość miał ze mną 
więcej kłopotu niż z Kisielem. 
Po chudej twarzy 
Wiśniowieckiego przemknął grymas 
wzgardy i oburzenia. Ten to 
kondotier, obieżyświat bez ziemi 
i majątku, śmie się równać z 
nim, kniaziem ruskim, i jeszcze 
wytykać mu przy okazji, że 
podobnie jak on jest tylko 
komisarzem, a nie regimentarzem. 
Kisiela tu wywlókł, bo pewnie 
jak Ossoliński jeszcze dziś 
wolałby układy niż wieszanie 
kozackiego motłochu. 
- O wojewodzie Kisielu niech 
waszmość przy mnie nie wspomina. 
Wiedziałem, co robię. Gdybym nie 
najechał wtedy Ostroga, tobyśmy 
dziś zasiadali do stołu z 
własnym chłopstwem i 
pieczętowali hańbę swoimi 
podpisami. Dzięki mnie, który 
utrąciłem układy, wiktoria przed 
nami. 
- Prawdę mówi jego książęca 
mość, wiktoria przed nami - 
powtórzyło kilku obecnych. 
Rankiem następnego dnia 
ruszyły naprzód podjazdy, za 
nimi husaria i dragoni, pod 
wieczór artyleria, a nocą cały 
tabor wielotysięczny wozów. 
Jazda dopadła Krasiłowa 
opuszczonego przez wojsko 
Chmielnickiego i z hukiem 
ogłoszono pierwsze zwycięstwo. 
Jeszcze bardziej wzmogło się 
poczucie pewności siebie wśród 
szlachty, bo wszyscy ludzie ze 
zdobytego miasta potwierdzili 
wiadomość o popłochu szerzącym 
się wśród Kozaków. 
- Już i pod Konstantynowem 
tylko nieliczne oddziały 
Kozaków. Wszystkie pułki 
uciekają na łeb na szyję ku 
Piławcom. 
- Na Konstantynów! Na 
Konstantynów! - wołała szlachta 
upojona bezkrwawym tryumfem. 
Nie wstrzymując więc pośpiechu 
ruszyły pod Konstantynów pułki 
Wiśniowieckiego, Koniecpolskiego 
i starosty sokalskiego Denhoffa. 
Niedawna twierdza Chmielnickiego 
nie była tak opuszczona od wojsk 
kozackich jak Krasiłów. Za 
okopami uwijały się oddziały 
kozackie niezbyt wprawdzie 
liczne, ale gotowe do boju. 
Rozpoczął więc kniaź ruski 
szturm swoją dragonią, to znów 
Koniecpolski pchał jazdę i 
piechotę na wały, ale do 
wieczora na niczym zeszło. 
Odłożono ataki na dzień 
następny, a tu już o świtaniu 
rozległy się wśród żołnierzy 
nieoczekiwane okrzyki: 
- Okopy puste! Pierzchnęło 
całe kozactwo! 
Wszedł więc wojewoda ruski do 
miasta bez jednego wystrzału i 
ogłosił drugie zwycięstwo. Gdy 
nadciągnęła reszta wojsk 
regimentarskich, bito na wiwat z 
dział, rozbijano beczki z 
gorzałką i wśród tysięcy ogni i 
zapalonych głowni upajano się 
zwycięstwem. 
Nawet siwy starzec Ostroróg, 
niełatwy do szybkich wzruszeń, 
mówił teraz do starszyzny: 
- Puścił Pan Bóg wszechmocny 
taki strach nieprzyjacielowi w 
oczy, że wszyscy uciekli. 
- Zrozumieli, że panowie jadą 
- powiedział dumny z ostatnich 
osiągnięć Wiśniowiecki. 
A zaś Arciszewski opatrywał 
nadal swoje działa, obsadzał 
nimi opuszczone okopy i już sam 
mając wątpliwości, czy się 
przedtem nie mylił, mówił do 
Piotra Opackiego: 
- Dziwne to bardzo, że tak 
łatwo oddają nam miasta i 
twierdze. Chyba naprawdę nie 
wierzą w swoje siły. 
- Tatarów nie mają. 
- Jest rozkaz hetmański, by z 
rana dalej ruszać, więc przyłącz 
się z kilku ludźmi do podjazdu. 
Trzeba przejrzeć drogi, którymi 
mamy ciągnąć działa. 
Tego dnia przed wieczorem 
wrócił Piotr z miną nie 
najweselszą. 
- Drogi podłe. Jeśli prawdę 
powiedzieć, to właściwie nie ma 
żadnych szlaków pod działa. 
Pełno stawów, bagnisk i jarów 
trudnych do przepraw. 
- Z podjazdem wróciłeś? 
- Podjazdy poszły dalej, bo 
nigdzie ani ludzi we wsiach, ani 
zbrojnego żołnierza. Ze swoimi 
wróciłem, by jak najprędzej zdać 
relację o niebezpiecznym 
pochodzie dla armat. 
- Z tego, co mówisz, znów mi 
się zdaje, że Kozacy wciągają 
nas w ostępy i uroczyska. 
Poszedł więc armatny z tą 
wiadomością do regimentarzy i 
znowu budził w nich wątpliwości. 
Ale jak markotny poszedł, to 
jeszcze markotniejszy wrócił. On 
jeden i jeszcze Kisiel, tym 
razem już obecny na radzie, był 
za pozostaniem w Konstantynowie 
jako miejscu warownym, inni zaś 
krzyczeli, by tylko słuchać 
księcia Jeremiasza i stale iść 
naprzód. 
Wydali regimentarze rozkaz 
wymarszu i wszystko, co było, 
przeprawiało się przez błotniste 
brzegi Słuczy ku wschodowi. Znów 
jechały paradne pułki, wozy z 
jedwabnymi płótnami namiotów, 
złocone kolasy, kredensy i 
srebra, wozy skarbne, pełne 
wszelakiego bogactwa. Mimo 
trudnej przeprawy przyodziewała 
się szlachta jak i swoje sługi w 
najbogatszy strój, w pióropusze, 
łańcuchy i srebrne kirysy, bo 
niech dalej idzie strach od tego 
pańskiego blasku na zbuntowane 
chłopstwo i rozbestwioną 
kozaczyznę. 
Konie grzęzły po kolana w 
błocie, ciury wyrywały rękami z 
gliny koła karet i wozów i obóz 
posuwał się wolno naprzód. 
Puszkarze, woźnice, cieśle i 
wszyscy ludzie artyleryjscy 
zlani potem przetaczali działa, 
mościli bagno zwalonymi kłodami, 
rzucali promy przez rzekę i 
ostatkiem sił posuwali krok za 
krokiem artylerię koronną według 
woli panów regimentarzy. 
Wreszcie siedemnastego 
września obóz stanął. Jego czoło 
dotarło nad brzeg rzeki Pilawki. 
Przez dwa następne dni zjeżdżał 
tu cały ogrom taboru, owa 
szarańcza wozów. Działa koronne 
poszły teraz na front obozu ku 
rzece Pilawce, naprzeciw wroga. 
Ileż było przy tym męki, potu 
ludzkiego i narzekań. Starzy 
puszkarze patrzyli z 
rozgoryczeniem na otaczającą ich 
przyrodę, na owe wertepy, na 
których łamały się podwozia 
armat, na usypiska i jary, i 
podmokłe łąki u brzegów rzeki. 
- Gdzież nas wepchali, Panno 
Najświętsza - biadał każdy 
puszkarz i oficer - nie może być 
podlejszych stanowisk dla 
armaty. 
Objeżdżał Arciszewski z 
Piotrem i Siemianowiczem brzegi 
rzeki, parowy i wszelkie zawady 
rozwścieczony i zgryziony. 
- Jakże tu stać w tej 
piekielnej dolinie. Ani się 
okopać, ani armat umocować. 
Gdzież tu szańce sypać, do 
kaduka! Wleźliśmy w takie doły i 
bagna, że trzeba by więcej niż 
na milę w cirkumfleksji budować 
wały wokół obozu. 
Próbował tłumaczyć 
reginientarzom, że to miejsce na 
obóz paskudne, pełne zawad i 
uprzykrzenia, ale ten go zbył, 
tamten umknął, trzeci zaś 
siedział przy zastawionym stole 
w namiocie. Poza tym obóz był 
tak rozwleczony, że nawet 
kontaktu nie było między 
dowódcami. Każdy z regimentarzy 
pisywał teraz kartki do 
komisarzy, jeden takie, drugi 
inne wydawał rozkazy. Panięta 
zaś na swój sposób urządzały 
własne, odrębne obozy w ogólnym 
obozowisku, nie słuchały wodzów 
ani oboźnego. Nie dało się nawet 
uporządkować jednolitej straży 
ani czat obozowych i zaniedbano 
wysyłania podjazdów. 
Jeden głos przeważał teraz 
wśród szlachty. 
- Chmielnicki poszedł, gdzie 
pieprz rośnie, a z tymi 
watażkami to byle atakiem 
poradzimy. 
Zresztą była już pukanina nad 
brzegami rzeki i wygrywano 
drobne utarczki przy groblach, 
co jeszcze bardziej wzbudziło 
zaufanie w swe siły. 
- Nie ma z kim wojować. |Finis 
|belli. 
Chorągwie powiatowe ogłaszały 
sobie nawzajem zwycięstwo i już 
wołano o powrót z wyprawy do 
domu. Ta niecierpliwość powiatów 
do swych ziem zmusiła 
regimentarzy do jakiegoś 
postanowienia. Uradzono, że dnia 
następnego rozpocznie się walną 
rozprawę z owymi watahami za 
rzeką. 
Zapowiedź przyjęło wojsko z 
radością. 
- Skorośmy tu przyszli - 
mówiono - to trzeba się 
rozprawić do końca. Jutro 
przystąpimy, trzeba nam się 
trochę pocić, ale daj nam Boże 
szczęścia. 
- Jeśli już bić, to bić 
zawczasu - mówił nawet 
Arciszewski - inaczej, to poczty 
szlacheckie rozjadą się do domu. 
Atoli na drugi dzień rano 
przyszło regimentarzom do głowy, 
że po licha ten pośpiech, skoro 
na dodatek niedziela. 
- W dzień święty nie będziemy 
się krwawić - mówił Dominik 
Zasławski - odłożymy do 
poniedziałku, bo nic wielkiego 
nam nie grozi. Zaczniesz jutro, 
panie armatny, od samego rana 
bić ze stu dział i spróbujemy 
dobywać tego kurnika za rzeką. 
- Daj Boże, by się wreszcie 
zaczęło. 
- Waszmość wątpisz? - zagadnął 
ironicznie Wiśniowiecki. - Nie 
takie kupy chłopstwa roznosiłem. 
- Daj Boże, powtarzam. 
Jeszcze słońce nie wstało, już 
pan armatny stał wśród 
uszykowanych baterii przy 
puszkarzach z gotowymi lontami, 
a nie trąbiono do owej 
zwycięskiej salwy. Przybiegł 
natomiast adiutant księcia 
Dominika, zarył koniem i 
doręczył Arciszewskiemu pisemny 
rozkaz. 
- Wstrzymać atak. Jutro 
będziemy dobywać kozackiego 
taboru. 
- Do pioruna, wojna czy 
zabawa? - huknął Arciszewski. 
Rzucił kartę, zacisnął zęby i 
kazał gasić lonty. 
- Trzech wodzów, ale ani 
jednej głowy. Niechże ich diabli 
porwą - pomstował do swoich 
oficerów i wyżalał się przed 
Piotrem. 
On zaś pierwszy raz będąc na 
wojennej wyprawie patrzył na to 
wszystko zaskoczony i zdziwiony. 
Jeszcze pod Glinianami był 
olśniony bogactwem, rynsztunkiem 
i ogromnością wojska, a nawet 
dziwił się wtedy narzekaniom 
swojego dowódcy. Dziś jednak, 
nawyknąwszy do chaotycznych 
rozkazów, nabierał niewiary w tę 
siłę wielką, uzbrojoną, 
zaopatrzoną w nadmierne wygody i 
tylko jedno przychodziło mu do 
głowy. 
"Boże święty, ileż mocy 
miałoby nasze wojsko, gdyby w 
nim była taka karność i jasność 
rozkazywania, jak w armacie 
koronnej. Nie komisarzem być 
panu armatnemu, ale 
regimentarzem." 
Toteż i tego poniedziałkowego 
dnia wieczorem siedział przed 
namiotem dowódcy rozgoryczony, 
pełen zadumy. 
Poszedł nie na taką wyprawę 
wojenną, o jakiej mu się marzyło 
za żywota króla Władysława. W 
tamtej wojowałby u boku 
nieżyjącego dziś króla, w 
przymierzu z wojskami kozackimi, 
przeciw odwiecznym wrogom 
ojczyzny, Porcie i Tatarom. A 
wojna z muzułmanami smakowała 
przecież szlachcie, bo z niej i 
z chwałą, i z dobytkiem wracano. 
Gdyby nawet nie wjechano do 
Konstantynopola, jak marzył 
sobie król Władysław, to samo 
rozbicie hord tatarskich, 
perekopskich i budziackich 
okryłoby laurem młodego 
żołnierza. 
Dziś był na innej wojnie, 
nieszczęsnej, uciskiem 
wywołanej. Ale skoro już 
powstała i groziła nowym 
najazdem Tatarów, Piotr, karny 
żołnierz, chciał słuchać 
rozkazów i wypełniać swoje 
obowiązki. Gdyby była ugoda, 
wróciłby bez wielkiej chwały, 
ale z lekkim sercem, gdy zaś do 
niej nie doszło, nie moja rzecz, 
myślał, deliberować, tylko 
wykonywać rozkazy. 
Ale z tymi rozkazami było nie 
w porządku. On wypełniał ślepo 
zlecenia armatnego, ale sam pan 
armatny? Wodzów miał trzech nad 
sobą, a żadnego rozkazu. Czwarty 
dzień bitwę odwlekają, jakby 
umyślnie czekali, póki 
Chmielnicki nie dostanie 
posiłków od chana. 
Bogiem a prawdą, wtedy byłaby 
cięższa przeprawa, ale za to 
przyszłoby wojować z lżejszym 
sercem. Inaczej to brzmi, gdy 
się powie, że Tatara, a nie 
ruskiego chłopa ściągnęło się z 
siodła. 
Siedział u stóp namiotu o 
kilka stajań od rzeki. Na 
bagnistą łąkę za Pilawką, gdzie 
był ów kosz kozacki, nazywany 
kurnikiem, padała już siwa 
poświata, bo zachodzące słońce 
skryło się za lesisty jar, o 
który wsparty był tył koronnego 
obozu. Ostatnie iskry czerwonego 
słońca błyskały na dalekich 
grotach proporców, jakich 
tysiące było wbite w ziemię na 
przestrzeni całego obozowiska. 
Najgęściej igrały promienie 
pośrodku doliny, gdzie mieściły 
się najbogatsze i najwyższe 
namioty regimentarzy i 
komisarzy. Tu przy rzece, wśród 
stanowisk artylerii koronnej, 
było ciszej, bo jedynie słyszało 
się nawoływania wart 
strażujących przy kartaunach i 
falkonetach i czasem zarżał koń 
gońca jadącego z rozkazem. 
Ale stamtąd, ze środka obozu, 
dochodził jeden szum i rozgwar. 
Gdy teraz umykało słońce i 
wilgoć od łąk i rzeki dźwigała 
się w górę, te dalekie odgłosy 
płynęły coraz wyraźniej w 
powietrzu. 
"Kapele pańskie znów grają jak 
pod Glinianami - pomyślał Piotr, 
a za chwilę zauważył z jeszcze 
większym zdziwieniem: - Panno 
Najświętsza, jeszcze teraz, 
dzień przed bitwą, słychać głosy 
kobiece w obozie? U licha, 
gdzież to tak piją i hulają? U 
Koniecpolskiego czy u 
Lubomirskich?" 
Wsparł głowę na dłoniach, 
nakrył nimi uszy i skierował 
wzrok przed siebie na szuwary i 
sitowia u brzegów rzeki. Mgła 
tam już całkiem siadła, spowiła 
łąkę, a tylko gdzieniegdzie 
sterczało samotne, uśpione 
drzewo. 
Piotra nawiedziło w tej chwili 
uczucie smutku i tęsknoty. 
Miesiąc minął od czasu, gdy u 
bram Warszawy żegnała go cała 
rodzina Timy. Pieścił teraz w 
pamięci chwilę bolesnego 
rozstania się z dziewczyną, 
wywoływał w swej wyobraźni obraz 
Anielki, z miłością wpatrując 
się w każdy szczegół jej urody. 
Wsłuchiwał się w słowa 
pożegnania, odnowione w marzeniu 
i jednocześnie doznawał 
rozdzierającego smutku. 
- Jak wrócę z wiktorii, Bóg 
nas w pokoju połączy - mówił 
wtedy do niej. 
- Boję się o ciebie, Piotrze. 
Po dziś dzień w pamięci Piotra 
tkwiły te słowa niepokoju o jego 
los żołnierski. Radowało to 
wyznanie najgłębszej miłości, 
ale szło za tym i widmo złego 
przeczucia. 
Toteż jeszcze z obozu pod 
Glinianami, gdy tylko nadarzyła 
się okazja, wysłał do Warszawy 
pierwszy list pełen otuchy, w 
którym opowiedział o wielkości 
wojsk koronnych, o nadziejach 
żołnierstwa na zwycięstwo i na 
szybki powrót do domu. Drugi, 
jeszcze ufniejszy w niedaleką 
przyszłość, wysłał spod 
Czołhańskiego Kamienia, kiedy to 
wyprawiano gońców do 
Ossolińskiego i prymasa z 
listami donoszącymi o 
rozpoczęciu kampanii i o cofaniu 
się wojsk kozackich. 
"Może dziś właśnie go 
dostała?" - pocieszał się w 
myślach i znów widział całą 
rodzinę Timy siedzącą za stołem 
i słuchającą treści jego pisma. 
Czyta go pan Tima, bo do niego 
był adresowany, i zapewne 
rozwodzi się nad szczegółami 
listu, nad czułością przyszłego 
zięcia, uśmiechnięty, mrużący 
swoje łagodne oczy. A ona? 
Słucha w radosnym milczeniu, 
skupiona i cicha, bo nieskora 
jest do egzaltacji i wywnętrzeń. 
- Kochane dziecko - szepnął 
bliski roztkliwienia. 
W tej chwili załomotało płótno 
namiotu, pan armatny stanął w 
wejściu. 
- Nie słyszysz, jaki tam hałas 
za rzeką? 
Piotr zerwał się z kloca i 
stanął w żołnierskiej postawie. 
- Cisza była, mości generale. 
Tylko w naszym obozie wrzawa i 
hulatyka. 
- Zadumałeś się i nie 
słyszysz. Nadstaw uważnie ucha. 
Odgłosy spoza rzeki spowitej 
we mgłę stawały się nieco 
wyraźniejsze. Chyba to były 
wiwaty, stłumione odległością. 
- Jest jakiś hałas, mocniejszy 
niż dni poprzednich. 
- Zejdźmy ku rzece. 
Poszli pochyłą ścieżką w dół, 
minęli stanowiska artyleryjskie, 
posunęli się błotnistym szlakiem 
ku szuwarom. Stał tu na 
warcieżołnierz z piechoty 
pułkownika Osińskiego. 
- Co tam za rzeką? 
- Gwar jakiś, ale co wieczór 
tak bywa. 
- Okrzyków jakich nie 
rozeznałeś? 
- Nie, wasza miłość. Żaby tu 
koło mnie tak kumkają, że głosu 
ludzkiego z dala nie zrozumie. 
Koniuchów tylko słyszę, co 
bliżej rzeki konie pasą. 
Poszli dalej, w miejsce już 
niebezpieczne, na skraj grobli, 
którą wpół rzeki zbudowali w 
dniach ostatnich żołnierze 
armatnego. Tu mógł nawet paść 
strzał zdradziecki z drugiego 
brzegu, zwłaszcza że człowiek 
stojący nad groblą łatwo był 
widoczny z tamtej strony 
Pilawki, a jeszcze nie nastała 
całkowita ciemność. 
- Wasza miłość, słyszę daleki 
tętent - szepnął Piotr. 
- Cicho - napomniał 
Arciszewski. 
Stary wódz brazylijski miał 
mimo wieku ucho wprawne, w 
puszczach wyćwiczone. Wsłuchał 
się w dalekie stepy i słuch go 
nie zawiódł. 
- Dobrze słyszałem w namiocie. 
Tętent wielki, jak powiadasz, 
ale ja jeszcze słyszę okrzyki 
"Ałła". 
- Na rany Jezusa, Tatarzy 
przyszli? 
- Nie wiem, czy Tatarzy, 
okrzyki tylko słyszę. Kilkuset 
Tatarów miał zawsze u swego boku 
Chmielnicki, ale to jakaś 
potężna, wielka wrzawa - "Ałła" 
i "Ałła". Nie marudźmy! Trzeba 
nam jak najprędzej do 
regimentarzy i przerwać im 
hulatykę, bo zaśpią całą sprawę. 
Wrócili pośpiesznie do 
kwatery, wsiedli na konie i 
popędzili cwałem ku centrum 
obozu. Minęli biwakujące przy 
ogniach gromady i dopadli 
kwatery Zasławskiego. 
Regimentarz siedział przy 
mięsiwie i winie w kole 
starszyzny, przepijając jeszcze 
raz z Wiśniowieckim na 
utwierdzenie zgody, zawartej pod 
Czołhańskim Kamieniem. 
- Wasza miłość, coś niedobrze 
za rzeką - zaczął Arciszewski. 
- Puszczyk - mruknął z cicha 
Wiśniowiecki, ale pan armatny 
tego nie dosłyszał. 
- Co waszmość przez to 
rozumiesz? - zagadnął Zasławski. 
- Siądźże za stołem, przepłucz 
gardło i opowiadaj! 
- Dziękuję, mości 
regimentarzu, ale chcę zaraz 
wracać do stanowisk, bo chwila 
wydaje mi się niespokojna. 
Opowiedział o swoich 
spostrzeżeniach i zaniepokoił 
wiadomością kilku ze starszyzny 
siedzących przy stole. Inni 
jednak, miarkując się wedle miny 
regimentarza Zasławskiego, 
machnęli lekceważąco dłońmi. 
Zasławski nadął ironicznie 
wargi i powiedział: 
- Toście wy w artylerii 
słyszeli, a inni nic? 
- Kto miał słyszeć? Czat nie 
ma innych u rzeki, tylko ludzie 
artyleryjskie i żołnierze 
wybranieccy Osińskiego. Nawet 
widzi mi się niesłuszne, by i 
gdzie indziej wkoło obozu nie 
strażowały czaty. 
- Mówisz, mości armatny, że 
Tatarzy, hm? Skąd by się nagle 
chan znalazł? Od chłopstwa 
ruskiego, które co dzień zjeżdża 
do obozu na targi, dobrze wiemy, 
że stoi tam tylko wystraszone 
kozactwo. 
Mały Wiśniowiecki, ledwie 
widoczny za stołem, spochmurniał 
na twarzy i uniósł się z 
krzesła. 
- Choć tu, prawdę mówiąc, 
puszczykiem waszmości nazwałem, 
nie gniewajże się na mnie. Mości 
panowie, nasz armatny jako wódz 
zęby zjadł na wojowaniu i byle 
czego nie mówi. Moim zdaniem, 
może to być, że horda nadchodzi. 
Jeśli panowie regimentarze za 
złe mi nie wezmą, powtórzę, co 
nieraz tu mówiłem. Zdajemy się 
na liche wiadomości od szpiegów, 
a podjazdów nie wysyłamy. 
Puszczę teraz szybki komunik, 
niech mi prędko pole przepatrzy 
i dlatego nie gniewajcie się, że 
i ja wrócę do mojej kwatery. 
Inni zmarkotnieli, ale to 
właśnie ucieszyło 
Arciszewskiego. "Dzięki Bogu - 
pomyślał - o niebezpieczeństwie 
wreszcie myślą, a nie tylko o 
gorzałce." 
Książę Zasławski, choć mu nie 
w smak było, że niedawny jego 
wróg Wiśniowiecki wykazał więcej 
troski o los wyprawy, odezwał 
się w tej chwili: 
- Gdy pan wojewoda ruski 
zdobędzie swoim podjazdem jakieś 
języki, to zwołamy radę wojenną. 
Póki jednak nic pewnego nie 
wiemy, broń Panie Boże, by się 
jakaś plotka o Tatarach nie 
rozeszła po obozie. Pary z gęby 
nie puszczajmy. 
Nie o żadnej radzie myślał 
Arciszewski spiesząc tu do 
kwatery, ale o rychłym 
postawieniu całego obozu na 
nogi. Niemniej jednak nic tu 
więcej nie mogąc wskurać, 
pokłonił się regimentarzowi i 
wrócił do swojej kwatery. 
Podjazd Wiśniowieckiego ruszył 
niebawem na północ od obozu, by 
tam niepostrzeżenie 
przekroczywszy rzekę dopaść 
wałęsających się żołnierzy 
kozackich czy chłopów. Ale zanim 
komunik wrócił, już nocą tego 
dnia cały obóz koronny mógł na 
własne oczy sprawdzić, co się 
dzieje za rzeką. 
O północy zapłonęły tysiące 
ognisk za Pilawką i uniosła się 
od płomieni cała łuna nad 
łąkami. Bito z rusznic, z 
samopałów, grzmiały działa 
kozackie, i to bynajmniej nie 
celując w polski obóz, ale na 
salut, w powietrze. 
- Orda przyszła. Wiwaty biją 
na cześć Tatarów! - mówili 
żołnierze patrząc na to 
widowisko. 
- Udają, by nas zatrwożyć - 
powtarzali inni. 
Niemniej jednak za rzeką w 
środku ognisk widać było coraz 
nowe konne czambuły tatarskie z 
buńczukami i półksiężycami i 
wrzawa rosła w ciemnościach. 
- Ałła! Ałła! 
Głuchy ryk wstawał wokół 
każdego ogniska i łączył się w 
jeden potężny huragan. 
- Ałła! Ałła! 
Dopiero teraz zmalały serca 
regimentarzom i komisarzom 
wojennym. Zwołano radę i 
pośpiesznie rzucano projekty. 
- Uderzyć dziś jeszcze, póki 
cała orda nie nadejdzie. 
- Czekać świtu, niech i oni, 
pogańce, zobaczą za dnia naszą 
potęgę. 
Jedni byli za pośpiechem, 
drudzy za zwłoką, aż ostatecznie 
uradzono wydać bitwę następnego 
dnia, czyli we środę po 
południu. 
Ale o świcie przybiegły do 
kwatery Zasławskiego czaty 
wysłane przez Wiśniowieckiego i 
donosiły: 
- Chmiel idzie na nas z całą 
potęgą i z ordą. Przestępują na 
północy rzekę i zbliżają się do 
wojsk koronnych od 
najniebezpieczniejszej strony, 
gdzie stoi wojewoda Kisiel i 
chorągwie sandomierskie. 
Ocknął się z bezczynności 
książę regimentarz i zaczął 
działać. Rozesłał rozkazy 
wzywające do natychmiastowego 
podesłania posiłków pułkom 
sandomierskim. 
Tam jeszcze nie wszczęto 
bitwy, ale już się zaczynały 
harce. Nie były to jednak starym 
obyczajem rycerskie pojedynki 
twarzą w twarz, ale starcia 
całych oddziałów, z czego nie 
można było zrazu dociec, czy 
zacznie się tu niebawem bitwa, 
czy też wróg myli manewrem dla 
odwrócenia czujności polskiego 
dowództwa. 
Gdy natarcia przybierały na 
sile, wyskoczył na pole ze swoją 
wyborową dragonią kniaź 
Wiśniowiecki. Mając pod sobą 
doskonałych żołnierzy zniósł 
błyskawicznie kilka czambułów 
tatarskich, ale wtedy znienacka 
runęła na niego posiłkowa jazda 
kozacka. Postąpił natychmiast na 
pomoc kniaziowi Jeremiaszowi 
chorąży Koniecpolski z kilku 
chorągwiami, więc i Chmielnicki 
nie zaspał sprawy, dodając 
wyborowy pułk konnicy. Z tej i z 
tamtej strony wzmagała się ilość 
wojska wprowadzanego do bitwy i 
w istocie, choć to jeszcze nie 
była generalna rozprawa, bój już 
rozgorzał na skrzydle obozu. 
Żeby skończyć z tą 
przewlekającą się potyczką, 
wyprowadził część swojej husarii 
drugi regimentarz, Ostroróg. 
Rozbił nią skrzydło tatarskie, 
ale i on nie przemógł 
ostatecznie wyniku tych wielkich 
harców na korzyść wojsk 
koronnych. 
Z obu stron śledzono z 
napięciem przebieg owej 
zawziętej potyczki jazdy. 
Ogromne wojska polskie i 
kozackie stały dotąd nie 
ruszone. 
Gdy jednak po tamtej stronie 
rzeki padały coraz częściej 
okrzyki "Ałła, Ałła", i pułki 
chłopskie i kozackie, czekające 
na rozprawę, nabierały ducha, to 
w polskim obozie rodziło się 
zwątpienie. 
"Panno Najświętsza, cała orda 
przyszła" - myślał w duchu 
regimentarz Zasławski i marzył w 
tej chwili, by jak najprędzej 
skończyły się harce i nie 
przemieniły się w potężne 
starcia obu armii. 
Toteż zobaczywszy, że dragonia 
Wiśniowieckiego wycofuje się z 
placu boju i także Koniecpolski 
powoli ściąga swoje chorągwie, 
doznał ulgi. 
Jeszcze bardziej go ucieszyło, 
że Kozacy, zagarnąwszy z 
powrotem pole przed obozem nie 
zaczynali bitwy z tej strony. 
Niedługo się jednak cieszył. 
Chmielnicki realizując nie 
odkryty przez polskie dowództwo 
plan boju, zaczął teraz uderzać 
z innego skrzydła. Rzucił zza 
rzeki całą masę piechoty ku 
grobli, w bród przez płycizny na 
Pilawce. 
Teraz zagrały działa koronne. 
Ze stu luf bili puszkarze 
Arciszewskiego na nacierającą 
piechotę kozacką, słynną z 
wprawy wojennej i waleczności. 
Kozackie wojsko piesze szło pod 
nakryciem armat Chmielnickiego, 
nierównie liczniejszych niż 
polskie. 
Bój piechoty na grobli miał w 
sobie tragiczną wymowę. 
Rozgorzała tutaj naprawdę 
bratobójcza walka. Chłopi 
wybranieccy z pułku Osińskiego 
bili wprawnie z muszkietów i 
spychali z szańców drugich 
chłopów, niedawnych poddanych 
księcia Zasławskiego, 
Wiśniowieckiego i 
Koniecpolskiego. Kłuło się na 
zabój między sobą chłopstwo 
pochodzące niekiedy z tych 
samych powiatów i z tych samych 
wsi, bo jednych los rzucił na 
tę, drugich na tamtą stronę. W 
zapamiętaniu bojowym wołali do 
siebie nierzadko tym samym 
polskim językiem: 
- Gińcie, psiekrwie, bestyje 
jedne, pogany bez Boga w sercu. 
- Giń, pański sługusie, 
niewolniku! Liż buty swemu panu! 
- Zdychaj, zdradziecka duszo, 
kundlu tatarski! Tobie "Ałła", a 
nam "Jezus, Maryja". 
Ów okrzyk "Ałła", z którym 
nacierała teraz chłopska i 
tatarska piechota doprowadzał 
żołnierzy Osińskiego do 
wściekłości. Gdy szlachcie na 
niedawnych harcach jazdy malały 
serca na głos tego bojowego 
wezwania, tu, wśród wybrańców, 
okrzyk muzułmański działał 
przeciwnie. Podnosiła się 
zaciekłość boju i niejeden stary 
żołnierz wybraniecki, 
posłyszawszy tatarską mowę, czuł 
się rozgrzeszony z dokonywanego 
mordu. 
- Ja za Bogiem, ty za poganem. 
Pomóż, Maryjo! 
Ale i ten krwawy znój na 
szańcach nie rozniecił 
generalnej bitwy, choć ciągnął 
się do późnego wieczora. Wojska 
kozackie zepchnęły wprawdzie 
piechotę Osińskiego z grobli, 
ale bite pociskami armat nie 
zdobyły szańców nadrzecznych. 
Przyszedł wieczór i poza 
szarpaniną na wybranieckich 
szańcach bitwa nie rozgorzała. 
Teraz regimentarz Zasławski 
zwołał pośpieszną radę na 
koniach. Stanęło kołem trzech 
regimentarzy i trzydziestu 
nieszczęsnych komisarzy, z 
których żaden nie wiedział, 
jakie są jego zadania i 
uprawnienia. Stał tu konno 
Wiśniowiecki, Radziejowski, dwaj 
Lubomirscy, dwaj Denhoffowie i 
ponad dwie dziesiątki innych. W 
ostatniej chwili przyskoczył i 
generał Arciszewski zostawiwszy 
artylerię pod Siemianowiczem. 
- Bóg łaskawy, że boju 
wielkiego jeszcze nie dopuścił - 
zaczynał złamany, wybladły z 
rozterki Dominik Zasławski. - 
Radźcie, waszmościowie, co 
robić, skoro przyszła orda 
wielka. Czy bój wydać, kiedy już 
popłoch wśród żołnierstwa, czy 
też cofnąć się ku Konstantynowu 
i tam się okopawszy wojować. 
Przysięgam wam na rany Jezusa, 
że wtedy póki mojej krwi w 
żyłach stać będę przy obronie. 
- Nie przy żołnierzu popłoch, 
ale przy nas, regimentarzach i 
komisarzach - pierwszy 
zaoponował Krzysztof 
Arciszewski. - Stać tutaj z 
bronią u nogi. 
- Bój wydać! - zawołało kilku 
komisarzy. - Jeszcze nie ma 
całej ordy, jeno pierwsze pułki 
nadeszły. 
Innego zdania był stary 
Ostroróg. 
- Złe mieliśmy początki. Ja 
sam, choć już kości kruche, 
skoczyłem z chorągwiami za panem 
Wiśniowieckim i ledwie je dzięki 
Opatrzności wyprowadziłem z 
powrotem. Duch po nieudałej 
potyczce upada, więc radzę tabor 
związać i ustępować w szyku, jak 
to czynić zwykł wielki hetman 
Żółkiewski. 
Na te słowa powstała tak 
wielka wrzawa, że aż konie, choć 
do huku nawykłe, strzygły uszami 
i zlęknione biły kopytami o 
ziemię. 
- Bić się! 
- Na miejscu stać! 
- Tabor wiązać! 
- Ciągnąć do Konstantynowa! 
- Bitwę wydawać, nie cofać 
się, na miłosierdzie Boskie! 
Pamiętajcie, waszmościowie, o 
Korsuniu! 
Najlękliwszy ze wszystkich, 
Hieronim Radziejowski, 
przekrzykiwał wszystkich: 
- Nawet taboru nie wiązać, 
komunikiem uchodzić! 
- To już ucieczka i hańba! Do 
czego namawiacie? Wiązać tabor, 
inaczej rozszarpią nas na wsze 
strony. 
I tym razem Jeremiasz 
Wiśniowiecki był tego samego 
zdania co Arciszewski. 
- Jak pan armatny mówi, lepiej 
tu stać i sił próbować. Wozów 
jest za dużo, by można wiązać 
tabory. Jeszcześmy chana nie 
ujrzeli, a już przed nim 
uciekamy. 
Większość była za wiązaniem 
taboru, więc regimentarz 
Zasławski uciszył głosy i wydał 
ostateczną decyzję: 
- Rad jestem, że waszmościowie 
uznają moją rację. Przez całą 
noc wszystko wojsko stać będzie 
w pogotowiu, bo nie wiadomo, co 
tam rebelia knuje, a ciury 
niechaj wozy wiążą. Rano w 
spokoju ruszymy z nie 
umniejszoną naszą mocą i pod 
Konstantynowem bój wydamy. 
Niechże Bóg będzie łaskaw 
koronnemu wojsku. 
Wracał Arciszewski z tej rady 
wespół z komisarzem Osińskim. 
Obaj byli chmurni i zafrasowani. 
- Widzę, proszę waszmości, że 
naszych wodzów strach obleciał - 
biadał armatny. - Ci, co 
niedawno tryumf ogłaszali, już 
myślą o zmykaniu, bitwy nie 
zacząwszy. 
- I odwroty bywają na wojnie, 
ale przecież nie takie - 
próbował łagodzić Osiński. - 
Jakże tabor wiązać z tylu 
tysięcy wozów? 
- Mości pułkowniku, no i co z 
tego odwrotu, gdyby nawet wozy 
ustawiono? Pójdziemy powoli jak 
żółw i wtedy chan z całą ordą, 
gdyby go nawet jeszcze nie było, 
nadąży za nami. 
- Myślisz waszmość, że jeszcze 
nie ma chana? A skądże te 
Tatary? 
- Coś ich jest, ale myślę, że 
więcej w tym wiwatów niż prawdy. 
Panowie zrazu nie wierzyli, a 
teraz imaginują sobie gorszą 
sytuację, niż ona jest w 
rzeczywistości. 
- Dałby Bóg, by wasza miłość 
miał rację - Osiński poruszył 
się z otuchą na siodle. - 
Jeszcze przy nas nadzieja. 
- I ja nią żyję. Myślę, że jak 
się nasi regimentarze prześpią, 
to do rana wróci im odwaga, 
która ich odstępuje, bo za dużo 
nawieźli majątków i o nie się 
trzęsą. Nam, pułkowniku, trzymać 
szańce i nie spieszyć się do 
odwrotu. Jak jutro otrąbią 
wymarsz, to chyba ostatni wezmę 
się do tego haniebnego odwrotu. 
- I ja razem z waszmością. 
Gdy niebawem wrócili do swoich 
stanowisk sąsiadujących z sobą, 
jeden i drugi natchnął żołnierzy 
dobrą myślą. Wybrańcy zresztą, 
którym daleko było do paniki, 
zaprzątnięci w tej chwili 
ustawiczną obroną szańców, 
ostrzeliwali się zawzięcie i nie 
mieli czasu na deliberowanie. 
Artyleria zaś aż do późnego 
zmroku, póki coś niecoś widać 
było na przedpolu, biła poza 
rzekę i w groblę, celnością 
strzałów wzmacniając piechotę na 
duchu. 
Wzdłuż całej linii szańców nad 
rzeką, a więc od strony głównych 
sił nieprzyjacielskich, panował 
nastrój dobry, nie zamącony 
rozterkami. Piechota i puszkarze 
wspomagali się wzajemnie nie 
tylko wystrzałami z dział i 
muszkietów, ale i okrzykami. Gdy 
nacichły odepchnięte natarcia 
artyleryjskie, ludzie wspinali 
się na nasypy przy swych 
armatach i wołali w dół do 
piechoty ukrytej wśród okopów 
nad rzeką: 
- Brawo, chłopy! Tędy 
bisurmańców nie puścimy! 
A tamci odkrzykiwali: 
- Byleście w groblę dalej 
bili, to nas ścierwa stamtąd nie 
ugryzą. 
Oberszterzy artylerii koronnej 
z Siemianowiczem na czele stali 
u swych baterii i oszczędzając 
prochu wypatrywali, kiedy dać 
rozkaz obstrzału rzeki. 
Wyczekawszy, aż się kupy 
nieprzyjacielskie stłoczą poza 
rzeką przy grobli, krzyczeli do 
puszkarzy: 
- Wsuń w lufę! 
- Zapłon! 
- Przyłóż lont! 
Grzmiało. Dym spowijał 
osępiałe samotne drzewa, potem 
kładł się na nurcie rzeki i na 
grobli. 
Późnym wieczorem uderzył 
silniejszy oddział tatarski na 
jeden z szańców bliskich 
stanowisku artylerii. Zaczęło 
się kotłować na wale i wśród 
kurzu i dymu nie można było z 
dala rozeznać sytuacji. Wzmagały 
się coraz gwałtowniej tatarskie 
okrzyki, wciąż grzmiało w 
powietrzu "Ałła" i "Ałła", a nad 
całą wrzawą górował głos młodego 
watażki w tatarskiej kapocie, 
jakiejś zbyt kusej, zwłaszcza że 
żołnierz był rosły i barczysty. 
Rąbał on wprawnie, zamiatał z 
rozmachem pole wokół siebie i 
zdawało się, że ten prowadzony 
przezeń czambuł wyprze niebawem 
nieliczną załogę szańca. 
Armatny, choć zajęty swoją 
artylerią, śledził każdą 
potyczkę na okopach Osińskiego, 
więc i w tej chwili dostrzegł 
zamieszanie na wale. 
- Skoczcie no tam na pomoc - 
rozkazał grupie muszkieterów, 
którzy jako ochrona dział stali 
zawsze w odwodzie. - Coś się tam 
za bardzo kłębi, a pan Osiński 
widać tego nie widzi i posiłków 
im nie posyła. 
Pobiegło w dół kilkudziesięciu 
żołnierzy, a wśród nich cieśle 
artyleryjscy, minierzy i 
ślusarze. Znalazł się w tej 
grupie także Piotr, Sebastian i 
Mitwenz, którzy dotąd nie 
uczestniczyli w żadnym ręcznym 
starciu. 
Wypoczęte chłopy poszły z 
zaciętością i w krótkim czasie 
oczyścili szaniec z Tatarów. W 
tej też potyczce wzięto po raz 
pierwszy żywego jeńca, bo jak 
dotąd po każdym natarciu 
zostawało tylko kilka trupów w 
sitowiu. Ten zaś brodaty 
żołnierz, z tatarska ubrany, 
choć wcale nie skośnooki, idący 
u boku potężnego setnika wpadł w 
rozdół przy szańcu i przywalony 
staczającą się kłodą nie zdążył 
uciec z czambułem. 
Skoczył na niego Sebastian i 
schwyciwszy za gardło trzymał 
pod belą. 
- Zaduś bisurmańca! - wołali 
żołnierze artyleryjscy. 
Sebastian mógłby w boju pchnąć 
wroga ostrzem w samą grdykę, ale 
rękami zadusić bezbronnego nigdy 
by nie potrafił. Odkrzyknął: 
- Przecież to nie bydlę, bym 
palcami zadławił. - Nawet 
rozluźnił nieco uścisk na szyi 
jeńca i wtedy ku swojemu 
zdumieniu posłyszał wcale nie po 
tatarsku. 
- ||Spasibo, pane! Ja ne 
Tatar, pustyte, |pane! 
"Ki diabeł? - pomyślał 
Sebastian. - Czy mi się pod 
palcami przemienił? Przecież 
przed chwilą wrzeszczał: Ałła i 
Ałła!" 
- Tyś nie Tatar, a ruski 
chłop? - zapytał, tyle tylko 
gardła popuszczając, by zipał, 
ale sił nie nabierał. 
- |Ruski, |pane. |Spasibo, 
|pane. 
- Ruski, a w Tatarach służysz? 
-|Jasne |pane - mamrotał 
jeniec nie wiedząc, że ma przed 
sobą prostego człeka, a nie 
szlachcica. - My wszyscy nie 
Tatary, chłopi ruscy, jeno nas 
Chmiel przebrał z tatarska. 
Kilka tysięcy chłopstwa tak 
przebrał. |Pustyte, |pane! 
Słyszał to Piotr, który tu 
nadbiegł niespokojny o los 
Sebastiana, leżącego na kłodzie 
w dole. 
- Sebastian, puść mu szyję! 
Niech gada, czy ten watażka, co 
was prowadził, też nie Tatar? 
Wszyscy słyszeliśmy, że po 
tatarsku wołał. 
- To Kasper, chłop z naszej 
wsi jako i ja, poddany kniazia 
Jaremy. Wszystkich nas nauczono 
udawać Tatarów. 
Cała gromada żołnierzy zebrała 
się teraz wokół jeńca. 
- Jak to, nie ma u was ordy? - 
pytali. - A skądże te wiwaty i 
huki, co tu przez dwa dni niebem 
wstrząsały? 
- |Jasny |pane, |pustyte 
gardło, to powiem. 
Sebastian nieco popuścił 
garści. 
- Ordy nie ma, jest tylko 
jeden czambulik Tatarów. Nie ma 
chana ani Tohaj-beja. Orda 
idzie, ale gadają, że jej nie 
ujrzy przed niedzielą. 
- Na miły Bóg, puśćże go, 
Sebastianie, żywcem brać! - 
krzyknął Piotr olśniony 
wiadomością. - Niech mu włos z 
głowy nie spadnie. Do pana 
armatnego z nim, w te pędy! 
W niedługi czas potem 
wystraszony chłop ukraiński stał 
przed Arciszewskim i powtarzał 
swoje zeznania. 
- Nie łże - powiedział po 
skończonym przesłuchaniu 
armatny. - Zresztą i mnie się 
dziwne wydawało, że zbyt dużo 
było tego ałłakowania. I to by 
też było dziwne, by Tatarzy 
pierwsi szli, kozactwo 
oszczędzając. 
- Tośmy się dali omamić - 
napomknął Siemianowicz. 
- Zawsze tak bywa, gdy 
podjazdów wodzowie zaniedbają. 
Chmielnicki w kozi róg zapędzi 
takich regimentarzy. Niech to 
diabli! Pierwszy raz w swoim 
życiu widzę, by zamiast jednego 
trzech było wodzów i trzydziestu 
pomocników. 
- Pierzyna, Dziecina i Łacina 
- dodał ironicznie Siemianowicz. 
- Łagodne to jeszcze 
przezwiska i nie daj Boże, by 
gorsze do nich nie przywarły. 
Teraz Arciszewski zwrócił się 
do Piotra: 
- Skoczysz w tej chwili do 
pana Zasławskiego i powiesz, 
cośmy od jeńca słyszeli. Mów 
też, że choć grobla wzięta, to 
szańce całkiem oczyszczone i do 
jutra spokój tu będzie. 
Piotr dosiadł konia i popędził 
go wśród ciemności ku głównemu 
obozowi. Niebawem już musiał 
jechać stępa, bo minąwszy 
pustawą część obozowiska, 
dzielącą jego centrum od 
stanowisk piechoty i artylerii, 
natrafił na korowody 
przetaczanych i sprzęganych 
wozów. 
"Już tabor wiążą" - myślał 
przeciskając się mozolnie wśród 
brzęku łańcuchów, zderzających 
się dyszli, kół i osi. Tysiące 
ciur pracowało tu w pocie czoła. 
Woźniki ogłuszone harmiderem, 
ciosami batów i nawoływaniem 
stawały dęba, wyrywały lejce i 
wędzidła z rąk miotających się 
furmanów. 
- Z drogi! Z drogi! - wołał 
Piotr, ale nikt nie słuchał 
napomnienia. 
- Nie plątać się między 
wozami! - odpowiadano. - Rozkaz 
regimentarski tabory związać 
przed świtem. 
- Miejsce wolne - powtarzał 
ochrypłym głosem - co się tak 
wcześnie rwiecie do taborów. 
- Jeśli do rana nie zwiążem, 
orda wpadnie! 
- Nie ma ordy, puszczajcie z 
meldunkiem do księcia Dominika! 
Posuwał się z wolna zdziwiony 
niepomiernie, bo jakby jechał 
przez jakiś inny, odmienny obóz. 
Światła było mało, bo 
regimentarze zakazali palić 
ognisk, więc tylko tu i ówdzie 
przy wozie płonęła głownia. 
"I karoce już przeciągnęli na 
tamtą stronę?" - kiwał głową 
coraz bardziej zaniepokojony i 
zaskoczony. 
Wreszcie dotarł do kwatery 
Zasławskiego. Przed namiotem nie 
było rojno o tej porze i żadne 
odgłosy nie wybiegały spod 
płócien. Zamiast towarzyszy 
pancernych i pańskiej służby, 
której tu zawsze było pełno, 
stało u wejścia dwóch posępnych 
dragonów książęcych. 
- Zgłoś mnie do regimentarza!- 
- Piotr naparł na jednego z 
nich. - Wiozę pilny meldunek. 
- Książę śpi, nikogo nie wolno 
meldować. 
- A gdzież tu jakiś oficer 
dyżurny? 
- Nie wiemy. Nas przed chwilą 
postawiono, by nikogo nie 
wpuszczać. 
Daremna była dalsza rozmowa. 
Piotr rozmyślał, że lichy to 
wódz, co śpi o tak 
niebezpiecznej porze, i 
zdecydował się jechać do innego 
regimentarza. 
- Którędy stąd najprędsza 
droga do kwatery wtórego 
regimentarza, Ostroroga? 
- Nie wiemy, wasza miłość. My 
dziś przyszli tutaj od swej 
dragonii. 
- Bodaj was, durnie jedne! 
W tej chwili posłyszał znajomy 
głos w ciemnościach. Jakiś 
zbliżający się jeździec mówił do 
niego z konia: 
- Widzę, że waszmość z tym 
samym co i ja frasunkiem. 
- Witajże, waszmość - zawołał 
uradowany Piotr poznawszy z 
głosu i postawy porucznika 
Czarnotę z regimentu Kisiela. - 
Nawet nie ma do kogo gęby 
otworzyć. Dragony niemowy, a ja 
z rozkazem od pana armatnego. 
- To i ja szukam pana 
Lubomirskiego, który tu co dzień 
bywał u księcia Dominika. Ale 
czekaj no waszmość... 
Odwiódł go w bok od dragonów i 
zaczął poufle: 
- Waszmość chcesz do kwatery 
Ostroroga? 
- Umyśliłem do niego, skoro tu 
dostać się nie mogę. 
- No to słuchaj, co ci powiem. 
Tam chcesz jechać, skąd dopiero 
wracam. Nie znajdziesz Ostroroga 
w kwaterze. 
- Co, u diabła? Chyba wszyscy 
na naradzie, ale dlaczego nie 
wezwali pana armatnego? 
- Nie, przyjacielu, co innego 
miarkuję... Trzeba nam jak 
najprędzej do Koniecpolskiego 
czy księcia Jeremiasza. Jeśli 
tam, nie daj Boże, nikogo nie 
znajdziemy... 
Piotrowi, gdy posłyszał te 
słowa, przeszedł dreszcz po 
krzyżach. 
- Na miły Bóg, czyś waszmość 
oszalał? 
- Nie oszalałem, ale ogarniają 
mnie złe przeczucia. 
Pojechali do trzeciego obozu, 
do chorążego koronnego. Jak 
wszędzie, tak i tu pełno było 
krzątaniny. To wprzęgano, to 
wyprzęgano wozy i cała czeladź 
zdawała się pracować wśród 
jakiegoś bezhołowia, jakby tu 
nikt całą pracą nie rządził, 
nikt nie rozkazywał. 
- Patrz dobrze, mości Opacki, 
co się dzieje - napominał 
Czarnota. - Nigdzie nie widzę 
wyższych oficerów, żadnego 
komisarza. 
- Powiadam, wszyscy w namiocie 
Koniecpolskiego na naradzie. 
Jedźmyż prędzej, bo to kawałek 
za stawem. 
Ale właśnie gdy okrążali staw, 
napotkali wracających stamtąd 
kilku jeźdźców, towarzyszów 
pancernych. 
- Dokąd, waszmościowie? 
- Do pana chorążego. 
- Nie masz pana 
Koniecpolskiego, tylko jeden 
rozgardiasz wokół kwatery. Nikt 
nie wie, co się dzieje, więc my 
pędzimy do pana Ostroroga. 
- To w takim razie stójcie, 
panowie! - odkrzyknął blady jak 
trup Czarnota. - Tam nie ma ani 
Ostroroga, ani Zasławskiego... 
- Niemożliwe, waszmość chyba 
niespełna rozumu. 

- Prawdę mówię, przysięgam 
Bogu! to wszystko straszliwie 
jasne. Zdrada! 
Przez chwilę to straszne słowo 
leciało samotne nad stawem. 
Dopiero po chwili kilkunastu 
jeźdźców powtórzyło haniebny 
okrzyk: 
- Jezus, Maria! Zdrada! 
Uciekli regimentarze! 
- Zdrada, panowie! Zostawili 
nas samych. Hańba im, 
psiekrwiom, tchórzom! 
W tym momencie nadjechało 
kilku konnych i powiększyła się 
gromada. 
- Teraz rozumiemy, co się 
działo pod wieczór - mówili 
tamci. - Pierwszy uciekł z 
kilkoma wozami komisarz 
Radziejowski, ale powiadał, że 
tylko karoce wyprowadza na czoło 
taboru. Pierwszy zdrajca 
Radziejowski. 
- Zdrajcy! Wszyscy zdrajcy! - 
zaczęto wołać. - Jedźmy do 
głównego obozu. Ostatnia pora 
ratować wojska koronne. 
Gdy wpadli za chwilę między 
namioty w centrum obozowiska, i 
tu już posłyszeli nawoływania. 
- Nie wiecie, gdzie pan 
Sieniawski? 
- Gdzie Denhoff? 
- Gdzie Lubomirscy? 
- Nie wiemy, waszmościowie. 
Uciekli komisarze. 
- Zdrada! Wieszać komisarzy! 
- Kogo będziecie wieszać? 
Tych, co zostali? 
- Zostali, bo nie zdążyli 
wyprowadzić wozów. Wieszać 
komisarzy! - rozległy się 
ochrypłe głosy. 
To znów Piotr karcił 
struchlałych krzykaczy. 
- Są komisarze, nie róbcie 
paniki! Jest pan Arciszewski, 
stoi z piechotą pułkownik 
Osiński, jest kniaź 
Wiśniowiecki. 
- Prawda, jest Wiśniowiecki. 
Jedźmy do Wiśniowieckiego. 
- Do wojewody ruskiego! On nam 
wódz i niech on jeden będzie 
regimentarzem. 
Nieco ostygła panika i 
kilkudziesięciu towarzyszy 
pancernych, oficerów z 
cudzoziemskiego autoramentu i 
zwykłej szlachty puściło się 
pędem na południowy kraniec 
obozu, ku namiotom wojewody 
ruskiego. 
Pędził Piotr strzemię w 
strzemię obok Czarnoty. Myśli 
miał skołatane i pełne trwogi, 
jak wszyscy w tej zrozpaczonej 
gromadzie. 
- Panno Najświętsza - mówił do 
towarzyszy. - Jadę z meldunkiem 
do dowództwa i nie mam komu zdać 
sprawy. Chwyciliśmy jeńca, który 
zeznał, że nie ma w ogóle ordy, 
a tylko chłopi ruscy przebrani 
przez Chmielnickiego za Tatarów. 
Ałłakują, bo tak ich przyuczono. 
- Nie ma ordy, a regimentarze 
uciekli. Hańba im, hańba, na 
pochybel! 
Znów trochę otuchy wstąpiło w 
gromadę jeźdźców. Jechali teraz 
wśród biwakujących żołnierzy, 
wzdłuż sznurów czeladzi wiążącej 
południowe skrzydło taboru. 
- Nie ma ordy! - wołali po 
drodze. - Chmiel przebrał 
chłopstwo za Tatarzynów. 
Tu zresztą nie dotarła jeszcze 
panika. Dragonia 
Wiśniowieckiego, służba i 
czeladź pracowała w ładzie przy 
porządkowaniu taboru, nic nie 
wiedząc o zamieszaniu, jakie 
zaczyna się w samym sercu 
koronnego obozu. Posłyszawszy 
wiadomość o fortelu 
Chmielnickiego, powtarzali ją z 
ust do ust i z jeszcze większą 
niż dotąd zawziętością wiązali 
wozy, bili obuchami w łańcuchy, 
szarpali łyka i sczepiali dyszle 
z podwoziami. 
- Nie ma ordy! Chmiel przebrał 
chłopów za Tatarzynów - szedł 
pogłos wśród chorągwi 
książęcych. 
Gromada konna już dopadła 
namiotów kniazia 
Wiśniowieckiego. Zobaczywszy 
opodal kilka naładowanych wozów 
książęcych i gotowe do drogi 
karoce, Piotr szepnął do 
Czarnoty: 
- Widzisz waszmość? I tu wozy 
gotowe. 
- Cóż waćpan chcesz? Rozkaz 
był, by do świtu wszystko 
przygotować. Ale książę jest w 
namiocie, to najważniejsza! 
Niebywała radość wstąpiła we 
wszystkich, gdy za chwilę, 
wywołany wrzawą przed namiot, 
stanął wśród wejściowych opon 
kniaź Jeremiasz. 
- Wiwat książę Wiśniowiecki! - 
przywitano go gromkim okrzykiem. 
- Wiwat Wiśniowiecki, nasz 
wódz i nasz hetman! 
Mały kniaź uchwycił jedną 
dłonią zasłonę namiotu, drugą 
wsparł na brodzie i patrzył po 
twarzach żołnierzy. Ze szparek 
jego oczu wymykało się 
przenikliwe zimne spojrzenie, 
którym mierzył otaczającą go 
gromadę. Upewniwszy się, że to 
przypadkowa zbieranina żołnierzy 
i oficerów i że nie ma wśród 
niej nikogo znaczniejszego ze 
szlachty, powiedział suchym 
głosem: 
- Cóż to waszmościowie robicie 
takie larum po nocy? 
Teraz jeden po drugim zaczął z 
gromady wołać: 
- Mości wojewodo, regimentarze 
uciekli z obozu, panika zaczyna 
się wśród wojska. 
- Ratuj, kniaziu, bierz od 
wojska dowództwo! Tamtym hańba, 
tobie chwała, wodzu nad wodzami! 
- Hańba komisarzom! 
- Krzyczeli, że batami 
rozpędzą kozactwo, a sami 
pierzchnęli. Ratuj, kniaziu 
Jaremo, bo na dodatek mamy 
wiadomość, że ordy wcale nie ma. 
Wiśniowiecki słuchał w 
milczeniu. Znieruchomiały mu 
małe oczka wbite w tej chwili w 
głównego krzykacza, marszczyła 
się brew, aż nagle puścił oponę 
i oparłszy dłoń na rapierze 
zawołał: 
- A waszmościowie to niby kto, 
pytam, żołnierze czy rebelianci? 
Uciszyło się jak makiem 
posiał. 
- Rozkaz był od regimentarzy, 
by wozy wiązać, bo rankiem 
ruszamy, a wy wrzawę i trwogę 
siejecie po nocy. Taka to 
dyscyplina? 
Jego przenikliwe oczy 
oświetlone iskrami głowni, które 
tu wokoło płonęły, onieśmieliły 
wszystkich. Czarnota uniósł się 
nieco na siodle i powiedział: 
- Wodzowie uciekli, więc przed 
kim dyscyplina? 
- Ja jestem. Gdzie są inni, 
nie wiem, bo nie mam w obyczaju 
budzić dowódców po nocy. 
Cokolwiek by postanowili, wojsko 
ma stać pod bronią i związać 
tabor do rana. Taki był rozkaz i 
kto go narusza, winien gardłem 
zapłacić. Gdybyście byli z moich 
chorągwi, już by od tej chwili 
żaden z was nie miał przy pasie 
karabeli. Patrzajcie na moje 
wojsko! 
Wskazał z dumą na namioty, 
wokół których był ład i 
porządek, na oddziały husarii 
stojące poza wozami w bojowym 
pogotowiu, na pracowitą czeladź, 
krzątającą się przy wozach. 
- Co będzie potrzebne, zgodnie 
z sumieniem postanowię i krwi 
mojej nie poskąpię. Jedźcie więc 
do swoich chorągwi i na miły 
Bóg, tłumcie wszędzie panikę. 
Jedna Opatrzność wie, co nam 
ranek przyniesie. 
- Wiwat książę! Wiwat 
Wiśniowiecki! On jeden z nami w 
obozie. 
Krzyknięto już nie tak gorąco 
jak przedtem i cała gromada 
puściła się wolniejszym tempem w 
powrotną.drogę. Było im nawet 
markotno. 
- Możeśmy nieco przesolili - 
zagadnął Piotr do Czarnoty. - 
Przecież nie w jednych rękach 
dowództwo. Jeśli kilku uciekło, 
to jest przecież Wiśniowiecki, 
Kisiel, Arciszewski, Osiński i 
wielu innych komisarzy. 
- I mnie ucieszyło, że u 
Wiśniowieckiego spokój i 
porządek. W imię Boże, panowie, 
jedźmy do swoich. Byle do świtu, 
bo gdy dzień nastanie, wszystko 
się wyjaśni i w razie potrzeby 
kniaź Jeremiasz obejmie 
dowództwo. Daj Boże, byśmy 
innych uciszyli. 
Łatwo to było powiedzieć, 
niełatwo wykonać. W głównym 
obozie rozgardiasz wzrastał. 
Rozpanoszyły się plotki, bo 
jedni wierzyli w ucieczkę 
komisarzy, drudzy temu 
przeczyli. Najmniej skorzy do 
rozsiewania fantastycznych 
wiadomości byli oberszterzy 
obcego autoramentu i wszystek 
żołnierz zaciężny, nawykły do 
subordynacji. Jeśli panika nie 
zawładnęła do tej chwili całym 
obozem, to dzięki owym karnym 
chorągwiom i oficerom, którzy 
zapędzali zapalczywie żołnierzy 
do pracy przy formowaniu taboru, 
nie dając im plotkować. 
Piotr pożegnawszy się z 
Czarnotą wracał ku stanowiskom 
nad rzeką. Znów przemknął się z 
trudem wśród formujących się 
tyłów taboru i nawet stwierdził 
teraz z pewnym zadowoleniem: 
"Tył taboru potężnie wygląda. 
Jeśli tu jeszcze nad ranem 
działa przeciągniemy, to nikt z 
tej strony nie ugryzie warowni, 
najeżonej muszkietami i lufami 
naszych armat." 
Żmudne uwijanie się żołnierzy, 
które przedtem ocenił jako 
chaotyczne, teraz, po niedawnych 
doświadczeniach, wydawało się 
zbawienną karną skrzętnością. 
Po drodze raz i drugi zaczepił 
go któryś z wachmistrzów 
nadzorujących pracę żołnierzy. 
- Co tam takie huki u czoła 
obozu? Czy to prawda, że 
regimentarze już się szykują do 
odjazdu? 
- Nie mówcież głupstw i nie 
rozgłaszajcie plotek. Trwać nam 
do świtu i czekać. Artyleria 
stoi za wami. 
- O właśnie! Cała otucha w 
tym, że pan armatny za nami i że 
piechota Osińskiego trzyma 
szańce. Teraz tam nawet boju nie 
ma, ucichło. 

- Ucichło, mówisz? - ucieszył 
się Piotr. - Dzięki Bogu! 
Odetchną trochę puszkarze i 
piechury. Z Bogiem! 
- Z Bogiem! A gdyby co, 
strzelajcie z tych armat, bo 
wtedy i nam weselej. 
Wśród puszkarzy Arciszewskiego 
i piechoty Osińskiego nie 
wiedziano o zamieszaniu w 
obozie. Nikt tu nad rzekę nie 
przybiegł z żadną wiadomością, 
więc nawet sam armatny wziął 
odgłosy z obozu jako zwykłe po 
nocy okrzyki, dziś 
gwałtowniejsze, bo wiązano 
tabor. Zresztą i teraz była na 
szańcach rzadka pukanina z 
muszkietów, więc niełatwo było 
nadsłuchiwać, co się tam dzieje 
w obozie. Krzysztof czekał 
niecierpliwie na powrót 
adiutanta, toteż ledwie Piotr 
zatrzymał konia przed kwaterą, 
armatny naparł na niego 
zgryźliwie: 
- Gdzieżeś to tyle czasu 
zabawił? Na pociechę można by 
dwa razy obrócić. 
- Mości generale, nie moja 
wina. Tam jedno nieszczęście. 
Hańba i zdrada! 
- Co słyszę, na miły Bóg! - 
krzyknął obecny tu Siemianowicz. 
- Spokojnie! - ujął go za rękę 
Arciszewski. - Wejdźmy, panowie, 
do namiotu. 
I tu dopiero, pod ochroną 
płócien tłumiących rozmowę, 
opowiadał Piotr o wszystkim, co 
widział i słyszał po drodze. 
Głos mu się łamał, brakowało 
słów, ale i te strzępy zdań 
wywoływały grozę i 
przygnębienie. Siemianowicz, 
żołnierz stary, który wiele się 
w swoim życiu nawojował, 
przybladł nieco, a oberszter 
Aders przykrył twarz rękami, bo 
i jego palił. wstyd za 
tchórzliwych wodzów. 
- Zginęliśmy - szepnął. - Już 
teraz nikt nie przywróci wojsku 
otuchy. 
- Cała nadzieja w księciu 
Wiśniowieckim - mówił Piotr. - 
Jak świt przyjdzie, wojsko 
okrzyknie go wodzem i wtedy 
można się albo bić, albo ruszać 
taborem. 
- Wiśniowiecki, powiadasz? - 
bąknął z powątpiewaniem 
Siemianowicz. 
- On jeden z wielkich panów 
stoi w ordynku. Widziałem 
nieporuszone, spokojne jego 
chorągwie, husarię i dragonów. 
Jest także porządek w obozie 
Kisiela jak i u wielu komisarzy, 
co zostali na miejscu. Wszyscy 
też widzą otuchę w tym, że na 
tyłach stoi nasz pan armatny i 
pułkownik Osiński z dzielnymi 
żołnierzami. 
Czekano na słowa 
Arciszewskiego, ale on milczał 
zawzięcie. Hamował w sobie 
wściekłość i wzburzenie i nic 
innego nie miał w tej chwili w 
myślach, jeno pogardę dla 
regimentarzy. Nie chciał też 
wzmagać przygnębienia 
wyjawieniem, że nie podziela 
owej nadziei na dowództwo 
kniazia, bo któż jak nie Jarema 
niesprawiedliwością i okrutnym 
stosunkiem do ruskiej ludności 
wywołał tę nieszczęsną wojnę. 
Wracać do swoich włości i rżnąć 
chłopów ukraińskich to jego 
pasja, ale nie jemu prowadzić 
bitwy ogromne, z regularnym 
wojskiem. 
Wreszcie zaczął: 
- Smutne to wiadomości, ale 
widać Bóg chce wystawić ojczyznę 
na próbę. Niesprawiedliwości i 
krzywdy są początkiem tej wojny, 
ale skoro ona już jest, trzeba 
bronić honoru. Oby tak było, jak 
mówi Opacki, że rano zgasną 
niepokoje i ruszy tabor. Nie daj 
jednak Boże, by się o zdradzie 
panów zwiedzieli Kozacy, bo 
gotowi jeszcze tej nocy uderzyć 
z całą furią. Szpiegów nie brak 
w obozie, więc pilnujcież mi 
teraz przejść przez rzekę jak 
oka w głowie. Żołnierzom nic nie 
mówić o ucieczce regimentarzy, 
bo strach zaraźliwy jak morowe 
powietrze. Zapalić wiele 
smolnych głowni, niech będzie 
widniej wokoło, a stąd i 
Chmielnicki pomyśli, że się do 
boju sprawujemy. Trzeba też 
zaraz wysłać wiadomość do pana 
Osińskiego, bo odtąd tylko na 
jego żołnierzach i na naszych 
puszkarzach cała obrona tyłów 
obozu. Pomocy żadnej już nie 
dostaniemy, ale jeśli do rana 
wytrwamy, Bóg ześle opamiętanie 
i tabor ruszy. 
Ale i Arciszewski mylił się 
mówiąc, że jest jeszcze nadzieja 
przywrócenia ładu w obozie. Po 
północy wpadł do jego kwatery 
zdyszany pułkownik Osiński i od 
wejścia mówił ze łzami w oczach: 
- Giniemy, panie armatny. 
Wojsko koronne w rozkładzie! 
- Dajże waszmość spokój, nie 
wszędzie panika. Wojsko 
Wiśniowieckiego w dyscyplinie. 
- Nie ma już i 
Wiśniowieckiego! Przyjechał do 
mnie przed chwilą goniec od 
wojewody Kisiela i mówi, że 
książę wyprowadza husarię i 
dragonię z obozu. Nawet zostawia 
załadowane wozy. 
- Nie może być! Miał stać w 
ordynku do świtu. Szlachta 
słyszała na własne uszy. 
- Zdrada! Okłamał towarzyszy i 
uciekł kłusem z obozu. Za nim 
prysnął Rewera Potocki, miecznik 
Zebrzydowski, trzej Lubomirscy, 
Sieniawski, ówże spod Korsunia, 
i cała reszta komisarzy. Teraz 
już jedna panika w obozie. 
- Boże najświętszy, a Kisiel? 
- Też w ostatniej trwodze! Ów 
jego goniec, zresztą mój 
krewniak Zenowicz, nie chcąc 
mieć hańby na sobie, zgłosił się 
do mojej piechoty, powiadając, 
że już i Kisiela po powrocie nie 
zastanie. Co robić, generale? 
Lada chwila wszyscy tu zginiemy! 
Arciszewski słuchał z 
przymkniętymi oczyma. Na jego 
chmurnej twarzy igrały teraz 
ognie niedalekiej łuny 
wpadającej przez uchylone 
zasłony namiotu. Wszyscy czekali 
z niecierpliwością, co powie, bo 
nie ulegało wątpliwości, że waży 
jakąś decyzję. 
Nagle powstał i nieswoim 
stłumionym głosem powiedział do 
Piotra: 
- Konia! 
Opacki oniemiał i serce mu się 
ścisnęło z rozpaczy. A więc pan 
armatny? Boże jedyny, klęska i 
nieszczęście. 
- Konia, mówię! - krzyknął 
Krzysztof. 
Piotr wyskoczył za opony, a 
armatny skierował teraz wzrok na 
Osińskiego. 
- A waszmość, pułkowniku, ze 
mną, jeśli łaska. 
Osiński jeszcze bardziej 
przybladł i zrobił zdziwione 
oczy. 
- Na miły Bóg, generale! Sami? 
- O czym ty myślisz, 
pułkowniku? 
- Nie wiem... trwoga mąci mi 
umysł. 
- Można zwariować, to pewna. 
Siadajże i ty na koń, popędzimy 
do obozu. Zostaliśmy ostatni 
dwaj komisarze, więc na nas cała 
władza. Gdy się pokażemy wojsku 
na oczy, jeszcze zażegnamy 
trwogę. Bóg pomoże! 
Piotrowi, który już stał z 
koniem u wejścia, odżyło 
skamieniałe przed chwilą serce. 
Zawstydzony niedawnym 
przypuszczeniem, trzymał teraz 
strzemię Arciszewskiemu i 
patrzył zachwycony w twarz 
dowódcy. Podobne wyrzuty nękały 
Osińskiego, więc podszedłszy do 
Arciszewskiego powiedział: 
- Daruj, wasza miłość, jakże 
małego jestem ducha. 
- Każdy tu może stracić głowę. 
Już byli we trzech na koniach. 
Pułkownik Osiński kierował konia 
w górę ku obozowi. 
- Nie tam! - napomniał 
Arciszewski. - Naprzód skoczymy 
pod szańce, by nie pomyślano, że 
i my uciekamy. 
Już jechali kłusem wzdłuż 
szańców, okopów i baterii. 
Grupki żołnierzy skupione przy 
każdym stanowisku gawędziły w 
podnieceniu ze sobą i nie było 
już wątpliwości, o czym mówią. 
Na widok jeźdźców ucichali, a 
wtedy przełożony nad armatą 
koronną krzyczał z konia: 
- Cóż to gęby na mój widok 
zamykacie? Wiem, o czym teraz 
strzępicie języki. No więc cóż, 
u diabła, że uciekli 
regimentarze. Psia ich mać, 
jeśli wojsko opuszczają. A nie 
widzicie, sobaki jedne, że ja tu 
jestem i że jest pułkownik 
Osiński? Przysięgam, że do 
ostatka będziemy stać przy 
żołnierzu. 
Zaskoczeni taką mową, 
przyskakiwali do strzemion 
generała i wołali zachwyceni, 
podniesieni na duchu: 
- Wiwat pan armatny i 
pułkownik Osiński! Z nimi do 
ostatka! 
- Z wami do ostatka, brawo! No 
to puśćcie teraz za rzekę kilka 
strzałów, by nie myśleli, żeśmy 
już działa zagwoździli. 
Zagrzmiały falkonety, kartauny 
i półkartauny, a po nich jeszcze 
muszkiety, bo i do szańców 
piechoty nie zapomnieli wskoczyć 
na chwilę obaj komisarze. 
Teraz dopiero wykręcili w górę 
i pocwałowali ku ogniskom 
głównego obozowiska. Wpadłszy 
poza łańcuch wozów oniemieli na 
widok tego, co się działo. Już i 
tu na tyłach zginął ostatek 
jakiegoś porządku, który 
niedawno tak urzekł Piotra. 
Jakby fala powodzi wtargnęła w 
to wielotysięczne miasto i 
zmiatała wszelką żywą istotę. 
Rżały przerażone konie, 
uwięzione przy miotających się 
wozach, a każdym wolnym szlakiem 
pędzili w panice ludzie konni i 
piesi. W całkowitych 
ciemnościach, bo światła i ognie 
pogasły, konie i ludzie wpadali 
na siebie. Wrzask nieludzki 
wstrząsał powietrzem. Jeden 
krzyczał, drugi biadał, trzeci 
ścinał batem oszalałe konie. 
Trzaskały pod kopytami koni 
pancerze, szyszaki, pogubione 
muszkiety i piki, raz po raz 
wywracał się wóz, kolasa od 
naporu stłoczonych pojazdów. 
Trzeszczały łamiące się dyszle, 
koła i podwozia, drzazgi fruwały 
w powietrzu, a przerażona 
czeladź wyprzęgała konie, by na 
oklep siadać do ucieczki. 
Setki okrzyków kotłowało się w 
tym huraganie klęski, jaki 
wymiatał resztkę ładu z obozu. 
- Orda potężna idzie! Ratuj 
się, kto może! 
- Panowie uciekli. Na koń! Na 
koń! Hańba hetmanom, wojewodom, 
psim synom! 
- Uciekaj z Panną Maryją! Na 
koń! 
Rwali na zachód bez czapek, w 
koszulach, w nie dopiętych 
żupanach i rozwianych kubrakach, 
bez siodeł, na oklep. Jak kto 
uchwycił konia za grzywę, tak w 
popłochu na niego wskakiwał i 
pędził, goniony panicznym 
strachem. Na nic zdały się 
wspaniałe posrebrzane kolasy, 
pozłociste karoce, srebra na 
wozach i suknie ze złotogłowiu. 
Nie kareta i nie złotogłów, ale 
koń był największym skarbem. 
- Konia! Konia! - to jedno 
było najgłośniej słychać. 
Tu i ówdzie na szczycie 
karocy, niekiedy już nawet na 
końskim siodle, widać było 
oberszterów, wachmistrzów czy 
towarzyszy pancernych rwących 
włosy z głowy i wołających 
ochrypłym głosem: 
- Stójcie, na rany Chrystusa! 
- Panowie bracia, opamiętać 
się! Nikt nas nie atakuje. Tyły 
trzymane, nasza artyleria bije! 
Stójcie, ludzie! 
Jeszcze inni klęli 
niemiłosiernie: 
- Sukinsyny, tchórze! Gady 
małego ducha! Spokój, psiewiary! 
Te oto wyzwiska leciały z 
dachu karocy, na której stał 
szlachcic wpółoszalały. Głos mu 
chrypł, więc już nie wołał, ale 
piszczał kogucim pianiem. 
Widząc, że nikt go nie słucha, 
zamilkł i klęknął na karecie. 
- Boże miłosierny, Królowo 
Anielska, zmiłuj się nade mną! 
Zanim jadący tuż obok pan 
armatny i jego towarzysze 
spostrzegli się, szlachcic 
wyrwał zza pasa pistolet i 
przyłożył do skroni. Gdy 
huknęło, skulił się i tak w 
kłębek zwinięty został na dachu 
karocy. 
- W imię Ojca i Syna... - 
szepnął Piotr i zakrył oczy. 
Arciszewski nie patrzył na 
dach karety. Powściągał 
spłoszonego konia i próbował 
rozeznać się w panice. Dalsza 
droga była zatarasowana, więc 
stali tak we trójkę w milczeniu 
ze ściśniętym sercem. 
- Koniec - szepnął pan 
armatny. - Tu już nikt nie 
pomoże. 
Zawrócił konia, a za nim dwaj 
jego towarzysze. Jechali stępa. 
Piotr płakał w głos, Osiński 
zbierał łzy do garści, suche 
były tylko oczy Krzysztofa z 
Arciszewa. Patrzył przed siebie 
na połamane kopie, szable 
dzwoniące pod kopytami i 
powtarzał w myślach: 
"Bóg był łaskaw dla króla 
Władysława, że go wziął do 
siebie i nie pozwolił patrzeć na 
tę hańbę. Boże wszechmocny, 
spuść pioruny na uciekających 
regimentarzy, ale uratuj całe 
wojsko od ostatniej zagłady. Nie 
daj, Panie Boże, by teraz ruszył 
na nas Chmielnicki, bo śladu nie 
zostanie po koronnym wojsku. 
Boże miłosierny, daj mi siłę, 
bym ich ochronił przed 
ostateczną zgubą." 
Wydostawszy się poza wozy 
spiął konia. 
- Waszmościowie, rysią do 
naszych stanowisk! Północ 
minęła, trzeba trzymać tyły do 
ostatka, do samego świtu, do 
ostatniej kropli krwi. Ku 
szańcom, w imię Boże! 
- W imię Boże! - powtórzyli. 
Wrócił armatny nad rzekę i 
nawet nie zajrzawszy do namiotu 
udał się wprost do baterii. 
Chodził od działa do działa, od 
puszkarza do puszkarza, naocznie 
się wojsku pokazując. Mówił zaś 
z takim spokojem i z tak 
beztroskim wyrazem na twarzy, że 
Piotr, idący obok niego, wciąż 
myślał: 
"Ile w tym człowieku siły i 
spokoju. Tak mówi do żołnierzy, 
jakby cała potęga wojska była 
nienaruszona i nie klęska, ale 
jeszcze wiktoria nas czekała." 
Podobnie myśleli żołnierze 
zachwyceni dowódcą. Ufni w jego 
spokój i rozwagę nabierali 
żołnierskiej pogody, wiary w 
niedaleką swą przyszłość. Jaka 
będzie, taka będzie, zawsze 
jednak nie inna od losu samego 
dowódcy. 
Gdy o północy ruszył zza rzeki 
nowy czambuł na szańce piechoty 
Osińskiego i trzeba było 
wesprzeć ją działami, 
Arciszewski ku zdziwieniu 
żołnierzy zdjął kubrak i 
rzuciwszy go do rąk Piotra 
powiedział: 
- Ciśnij go na kulbakę, przy 
robocie w ramionach uwiera. 
Podszedł w koszuli do 
półkartauna obsługiwanego przez 
Mitwenza i żartobliwie skarcił 
żołnierzy: 
- Bijecie od wieczora w tę 
groblę i tylko wodę pluskiem 
burzycie. 
- Ciemno, generale. Strzelamy 
raczej, by trwogę siać wśród 
Kozaków. 
Arciszewski machnął ręką. 
- Ciemno, ale i tak widać te 
dwie kupy idące ku rzece: Nie 
tłumacz się, a kręć mi lufą. W 
górę! Jeszcze... dosyć! Daj kąt! 
Sam włożył w lufę przymiar do 
celu. 
- Wsuń zapłon! Dawaj lont! 
Biło działo ku rzece. Gdy 
spadły czuby olszyn i słychać 
było z grobli pomieszane krzyki, 
tym razem naprawdę tatarskie, 
rosły serca puszkarzom. Patrząc 
na uwijającego się przy dziale 
generała, krzątali się z jeszcze 
większym zapałem i uwagą koło 
swoich baterii. 
Tam zaś, przy szańcach 
piechoty Osińskiego, kotłowało 
się coraz bardziej. Gęściej 
padał trup, ale i tym razem 
czambuł tatarski wycofywał się z 
ataku. 
Gdy tu na dole, wzdłuż smugi 
Pilawki, toczył się bój raz 
gwałtowniejszy, raz niklejszy i 
roznosił się szczęk broni, w 
górnym obozie nacichało. Gasły 
ogniska, zanikał tupot końskich 
kopyt i już z rzadka biegł 
okrzyk samotny jak ptak 
zagubiony w otchłani. Czasem 
przeszywał ciszę senny ryk 
pozostawionych w obozie krów, 
których kilkadziesiąt 
sprowadzano codziennie z 
okolicznych wiosek. 
Ta cisza pokrywająca miejsce 
niedawnej wrzawy miała w sobie 
coś z cmentarnego spokoju. Gdy i 
w okopach ucichały niekiedy 
działa, puszkarze odwracali 
głowy ku zachodniemu 
gwiaździstemu niebu i żegnali 
się krzyżem. 
- Tylko pięć ogni jeszcze 
widać - szeptał Sebastian do 
siedzących wespół z nim 
żołnierzy. 
- Panno Najświętsza, jaka 
cichość u góry. 
Ktoś mniej łatwy do strachu 
karcił lamentujących: 
- Jakżebyście chcieli, by 
cięgiem były po nocy huki. Ci, 
co zostali, wczasu teraz 
używają. 
Choć nikt w to nie wierzył, bo 
noc nie do wczasu była, ale do 
rozpaczy, to jednak i takie 
słowa nagradzano potakiwaniem. 
- Panowie uciekli, wojsko 
ostało. Co się strachasz, skoro 
masz pana armatnego nad sobą. 
- On najdzielniejszy ze 
wszystkich. Nie boi się ani 
nocy, ani zdradzieckiego ostępu. 
- Kogo się będzie bał? Wojował 
w takich puszczach na nowym 
świecie, że mu do śmiechu ruskie 
stepy. Skrzydlate konie atakował 
i na morzu się bił takim dużym, 
jak ta cała Ukraina. 
- Głupstwa gadasz, gdzieżby 
tyle wody było na świecie. 
- Nie ja głupi, lecz ty, 
Andrzeju. Więcej jest wody na 
świecie niźli Dzikiego Pola. 
Tak gawędząc szukali wzrokiem 
białej koszuli armatnego. Gdy 
nadchodził, zrywali się z mokrej 
trawy zawstydzeni, że siedzą, 
gdy on ciągle na nogach. A 
przecie głucho było o tej porze 
po obu stronach rzeki, więc 
każdy miał prawo wytchnąć i 
ukoić głowę wspartą na dłoniach. 
- Nawet wolni od straży nie 
drzemiecie? - pytał Arciszewski. 
- Przyłóżcie łby do trawy, bo 
sił będzie potrzeba o świcie. 
- Jakże nam drzemać, gdy wasza 
miłość na nogach. 
- Wasza wola spać lub ślęczeć. 
Ale niech mi który o świtaniu 
bąknie, że nie wywczasowany, to 
batami będę walił na oczach 
całej artylerii - groził im z 
uśmiechem. 
- Nie będzie takiego, mości 
generale - wołali i znów 
wstępowała w nich ochota, bo się 
o jutrze mówiło, a niejeden 
myślał przed chwilą, że w ogóle 
dnia nie doczeka. 
O tej właśnie porze, dwie 
godziny po północy, rozległ się 
w mokrej ziemi stukot kopyt 
końskich. Jakiś jeździec wołał w 
ciemnościach: 
- Hej tam! Gdzie pan armatny? 
Nie ma go we własnej kwaterze. 
- Tu jest, przy armacie - 
odpowiedzieli puszkarze. 
- Bogu dzięki - dobiegło z 
ciemności i niebawem wytoczył 
się z niej cień jeźdźca. 
Był to pułkownik Osiński, ale 
nie ten, jakiego tutaj widziano 
przed kilku godzinami. Włos miał 
powichrzony, twarz zmiętą, 
udarty rękaw żupana miotał się 
pod pachą. Dostrzegłszy 
Arciszewskiego siedzącego na 
lawecie nieco się stropił. 
- Wasza miłość jeszcze na 
stanowisku? - zapytał nieśmiało. 
- Gdzież mam być? 
- Obóz jest pusty, ostatnia 
chwila. Teraz cicho za rzeką, 
więc ściągnąłem piechotę do 
wymarszu. Bóg mi świadkiem, że 
co mogłem, to zrobiłem. 
- Nie sumituj się waszmość 
przede mną, honor przy tobie. 
- Dalej już stać nie mogę, to 
ponad siły, mości generale. 
Piechury ledwie dyszą i sarkają 
z utrudzenia. Wyjść już trzeba, 
mości Arciszewski, bo inaczej to 
nas wszystkich do nogi wybiją. 
- Wola waszmości, ty wódz 
swojej piechoty. 
- A ty, panie armatny? 
- Ja dalej stoję. 
Przez chwilę nie było słychać 
z ust Osińskiego żadnego słowa. 
Naraz zeskoczył z siodła i 
podbiegł do lawety. Na oczach 
puszkarzy przyglądających się w 
milczeniu chwycił Arciszewskiego 
za ramiona i prosił: 
- Panie armatny, na miły Bóg, 
ratuj siebie i swoich ludzi. 
Każdy żywy człowiek potrzebny 
teraz ojczyźnie. 
- Nie szafuję bezmyślnie krwią 
swoją ani cudzą. Do świtu stoję, 
powiedziałem. Potem w Bogu 
nadzieja. 
- Wstyd mi - Osiński pociągnął 
dłonią po czole. - Ja odchodzę, 
a waszmość zostaje w tak wątłej 
grupie, ostatni... 
- Idźże waszmość w spokoju, 
wcale się nie frasuj. Bylebyś 
jeszcze konie znalazł w obozie 
dla utrudzonej piechoty. 
Osiński już nic nie mówił. 
Cały drżący obłapił obiema 
rękami Arciszewskiego i żegnał 
się z nim nie dobywszy słowa. Za 
chwilę tupot konia zginął w 
trawach i sylwetka samotnego 
jeźdźca zapadła się w 
ciemnościach stepowej nocy. 
Krzysztof siadł z powrotem na 
lawecie. 
- Opacki! 
- Stoję tu, proszę waszej 
miłości. 
- Daj kubrak. Chłód idzie od 
wody. 
Gdy Piotr podał mu odzienie, 
Arciszewski narzucił kapotę na 
barki. 
- Siadaj przy mnie. Chcę cię 
mieć bliżej siebie. 
Piotr usiadł przy jego nogach 
i czekał w słuch zamieniony. Nic 
jednak nie usłyszał. Arciszewski 
wsparł brodę na rozwartych 
dłoniach i zadumany patrzył w 
hak lawety wtłoczony w ubitą 
ziemię. 
Minęła chyba godzina w 
zupełnej ciszy. Nie było teraz 
strzałów po obu stronach rzeki, 
a tylko niekiedy dobiegał spoza 
czarnej smugi Pilawki samotny 
okrzyk tatarski, którym 
nawoływały się czaty. 
Po godzinie napiętego czekania 
Piotr poczuł na swej dłoni zimną 
jak sopel lodu rękę armatnego. 
Jednocześnie posłyszał głos 
dowódcy: 
- Powiedz cieśli Sebastianowi, 
niech utną sto pali na wysokość 
chłopa. Po jednym takim palu 
niech wkopią w ziemię przy 
każdej lawecie. 
Zimny, stłumiony głos 
Arciszewskiego zmroził Piotrowi 
krew w żyłach. 
- Według rozkazu, wasza miłość 
- odpowiedział. 
Za chwilę adiutant armatnego 
przekazawszy zlecenie wrócił i 
znów usiadł obok dowódcy. Ciszę 
przerywało teraz rzężenie pił i 
szelest łopat ryjących ziemię. 
Za jakieś dwa pacierze cieśla 
Sebastian stanął przed armatnym. 
- Wszystkie pale wbite, mości 
generale! 
- Niech teraz nadzieją czapy 
na każdy pal, a słupy owiną 
lontami. Tak trzeba zrobić, by 
się lont zapalony mógł jak 
najdłużej jarzyć. 
- Rozumiem, wasza miłość. 
I to wykonano, a świt nie 
nadchodził. Wódz siedział dalej 
ponury i ważył ostatnią decyzję. 
Tym razem chwila nie była długa, 
ale zniecierpliwionemu Piotrowi 
zdawała się ciągnąć w 
nieskończoność. 
Naraz posłyszał ciężkie 
westchnienie Arciszewskiego. 
- Świt przyjdzie za pół 
godziny. Czas ostatni. Zawołaj 
mi Mitwenza! 
- Jestem tu, wasza miłość - 
wydobył się głos z ciemności. 
- Mitwenz! Działka przenośne, 
co nam robił giser warszawski, 
załadujemy na wozy. 
- Tak jest, wasza miłość - 
cejkwart powtórzył drżącym 
głosem, jakby już przewidując 
straszne słowa, które za chwilę 
posłyszy. 
- A wszystkie inne działa, 
falkonety, oktawy i kartauny... 
zagwoździć! 
Mitwenz nie odpowiadał, stał 
jak rażony piorunem. 
- Zagwoździć, do jasnego 
pioruna! Czemu stoisz? 
- Według rozkazu, wasza 
miłość. 
Mróz przeszedł po kościach 
starych puszkarzy. Wszystkim się 
zdawało, że przed chwilą padły z 
ust armatnego nie słowa, ale 
krwawe strzępy jego serca. 
Westchnęli ciężko i bez słowa 
ruszyli ku bateriom. Gdy za 
chwilę jęczały mosiężnym płaczem 
zagważdżane działa, Piotr 
wzdrygał się za każdym hukiem 
młota, jakby w jego pierś, a nie 
w działo biły żelazne stemple. 
Gdy przy osiemdziesiątej 
armacie ucichło ostatnie 
uderzenie, Krzysztof Arciszewski 
powstał z lawety. Naciągnął w 
płuca powietrza i spojrzał po 
gromadzie oberszterów i 
żołnierzy, skupionych wokół 
niego. 
- Cóż tu tak cicho, do jasnego 
pioruna? Gdzie oberszter 
Siemianowicz? 
- Jestem do rozkazów. 
- Wciągnij mi kasę 
artyleryjską na wóz, a gdy 
będziemy w bezpiecznym miejscu, 
rozdaj, co komu należy. Furmanów 
zwłaszcza trzeba popłacić 
pieniędzmi, bo już do armat 
niepotrzebni. 
- Tak jest, panie armatny. 
Teraz Krzysztof zwrócił się do 
całej gromady: 
- Żołnierze, dziękuję wam. W 
klęsce ci dzielni, co ostatni 
uchodzą. Na tamtych hańba, na 
was chwała. Dzięki wam wojska 
koronne uszły już ze cztery mile 
bez pościgu i oby je Bóg ocalił. 
Teraz mi sprawdzić czapy na 
owych palach i zapalić lonty. 
Póki się będą tlić, wróg 
pomyśli, żeśmy w pogotowiu, a 
przez ten czas umkniemy kawał 
drogi. Zapalić lonty i wszyscy 
na koń! 
- Lonty zapalić i na koń! - 
powtarzano z ust do ust. 
Rozbiegli się puszkarze, 
minierzy, cieśle i furmani. Ci 
biegli zapalać lonty, tamci 
sprawowali konie i wiązali 
kulbaki. Za pół pacierza dwie 
setki załogi artyleryjskiej 
stało w pogotowiu na koniach. 
- Formuj się! Za mną! Niech 
Bóg prowadzi! 
Zstąpiły się konie w foremny 
oddział i ruszono ku górnemu 
obozowisku, już nieco 
widocznemu, bo miało się ku 
świtaniu. 
Wjechali poza pierwsze 
łańcuchy martwego taboru. Cisza 
była, jak makiem posiał. 
Tysiące, dziesiątki tysięcy 
wozów załadowanych i już nawet 
okrytych i wymoszczonych, stało 
nieruchomo jak żałobne mary. 
Choć mgła spowiła 
niedostrzeżone okiem krańce 
obozu, wystarczyło spojrzeć 
przed siebie, by oczom ukazał 
się straszliwy widok. 
Przejazdy pośród namiotów 
zawalone były pomieszanym 
sprzętem i porzuconą bronią. 
Konie stąpały po pikach i 
muszkietach i co krok kopyto 
końskie plątało się w 
porzuconych żupanach, czapach z 
piórami wbitymi w stratowaną 
glinę. Raz po raz odzywał się 
przejmujący jęk potrąconej 
blachy, bo leżały w prochu 
kirysy husarskie, naramienniki i 
szyszaki. 
Od namiotów wiało straszliwą 
pustką. Opony wejściowe 
uwięzione sznurami poruszały się 
wolno pod uderzeniem wiatru i 
widziało się w ciemnych 
wnijściach wywrócone srebrne 
zastawy, mahoniowe krzesła, 
zdobione jedwabiem taborety, 
porzuconą pościel i misy z 
resztkami nie spożytego jadła. 
Na odgłos kopyt końskich zrywały 
się stada wron, jedynych teraz 
żywych mieszkańców obozowiska. 
Wiało cmentarną grozą od tego 
niezmierzonego bogactwa, od 
bezpańskich namiotów i wygasłych 
ognisk, w których ani iskry, ani 
lotnego popiołu, bo wilgoć i 
mgła przydusiła zgorzeliska. 
Odnosiło się wrażenie, że 
śmiercionośny huragan zdławił tu 
wszelkie życie, choć oznak 
śmierci nigdzie nie było. 
Jeden tylko trup, po tę chwilę 
klęczący, widniał na dachu 
karocy z herbem Lubomirskich. 
Ale i on nie wydał się martwym, 
tylko żywym człowiekiem, 
skręconym od wstydu w kłębek. 
Więcej trupów nie było, bo 
nikt nie padł w bitwie. Jeśli 
zaś byli ranni, to jedynie wśród 
tych, co jechali teraz za 
milczącym, oniemiałym ze zgrozy 
swoim wodzem. 
Na ten widok, który się przed 
nimi odsłaniał, puszkarze. 
koronni żegnali się krzyżem, a 
jeśli podnosił się wśród nich 
jakikolwiek szept, to miał w 
sobie żałobną cichość, jakby 
mijali nie złocone karoce, ale 
śmiertelne mary. 
Dopiero gdy już byli w połowie 
obozowiska, dał się słyszeć w 
gromadzie głos donioślejszy: 
- Są ludzie! Patrzcie, tam pod 
wozami kryją się ciury obozowe! 
- Bij w nich z muszkietów - 
zawołał pan Siemianowicz 
wyszarpując pistolet zza pasa. - 
To zdrajcy, czekają na Chmiela. 
Nikt nie zdążył wystrzelić, bo 
nagle posłyszano od przodu 
rozkaz Arciszewskiego. 
- Cofnij lufy! Nie marnować 
prochu! 
- To zdrajcy, wasza miłość - 
oburzył się Siemianowicz. 
- Zdrajcy uciekli. Ostali 
chłopi ruscy księcia Dominika. 
Niech biorą, co im ostawiono. 
Ta wymiana słów wprowadziła 
ożywienie w oniemiałą dotąd 
gromadkę artylerzystów. 
Żołnierze poruszyli się na 
siodłach i zaczęli rozmawiać. 
Jeden po drugim schylał teraz 
pikę lub szablę ku ziemi, 
nadziewał na nią porzucony pas, 
bogatą kaletę, co się tam 
nawinęło. Niejednego też brała 
teraz chęć skoczyć ku namiotom, 
ale że nie było rozkazu, nikt 
się nie odważył. Zresztą i to, 
co się trafiło pod kopytami, 
starczyło na pociechę. 
Mówili: 
- Jezusie Nazareński, tyle 
bogactwa? Chmiel na panów 
przebierze wszystkie swoje 
chorągwie. 
Piotr jechał wpół konia za 
armatnym i nie patrzył na obóz, 
bo każdy szczegół kłuł go 
niemiłosiernie w serce, 
rozdrapywał zakrwawioną ranę. 
"Klęska, klęska..." - to jedno 
słowo nie pozwalało myśleć ani 
patrzyć. 
Przykrył oczy dłonią, by 
pomniejszyć napierający zewsząd 
obraz pustki i hańby, ale nawet 
jego koń stuknięciem kopyta o 
szyszak czy grot przypominał, że 
stąpają po leżącym w kurzu 
honorze Rzeczypospolitej. 
Zagryzł wargi, połykał łzy i 
jednocześnie miał za złe 
Arciszewskiemu, że zamiast 
galopem przepędzić przez to 
cmentarzysko, każe jechać stępa, 
jak na pogrzebie. Bo niechby już 
wyszli poza tabor, za stawy, na 
step wolny od tego straszliwego 
widoku. 
Co więcej, zaczął ogarniać go 
strach. Jeśli taka potęga 
uciekła, to jakże im, garstce 
znikomej, uchronić się przed 
nieszczęściem? Lada chwila się 
rozwidni, czaty Chmielnickiego 
dojrzą pustkę w obozie i wjadą 
na karki tym ostatnim 
żołnierzom. 
Złamany na duchu zaczął się 
rozglądać w tył i ten sam lęk 
dostrzegł w oczach żołnierzy. 
Każdy z nich już nabrał na 
siodło, co mógł, i teraz myślał 
o tym, by jak najprędzej umykać 
z pola. 
W tej właśnie chwili 
Arciszewski wstrzymał konia. Nie 
odwracając się do tyłu, zawołał 
do Piotra: 
- Podnieś! 
Piotr usłyszawszy znienacka 
głos dowódcy nie spostrzegł się, 
o co chodzi. 
- Podnieś, powiadam, nie 
widzisz? 
Teraz dopiero Piotr zobaczył 
proporzec leżący w pyle przed 
koniem Arciszewskiego. Jego 
purpurowa czerwień zdawała się 
płonąć na tle zeschniętej gliny. 
Żółte litery świeciły na 
purpurze jak pęk jaskrów. 
- |Ladislaus |Quartus, |rex 
|Polaniae. 
Piotr podniósł proporczyk 
gwardii królewskiej i wskoczył z 
nim na siodło. Ale w tej chwili 
postąpiwszy koniem do przodu 
zobaczył mimochodem twarz 
generała. Nie była blada, ale 
czerwona, nabrzmiała aż po 
czoło. Na białej kryzie pod 
szyją pana armatnego widział 
Piotr kilka mokrych strużek. 
- Wasza miłość - szepnął Piotr 
z rozdzierającym smutkiem. 
- Do tyłu! W ślepia mi nie 
zaglądaj! 
Piotr zakręcił pośpiesznie 
kobyłą do tyłu i wtedy znów 
posłyszał: 
- Popatrz ku rzece! Lonty 
widać? 
- Palą się, mości armatny. 
Sznur cały, kilkadziesiąt 
ogników. 
- Bogu dzięki. Tatarzy myślą, 
że dalej stoimy przy działach. 
Nagle odwrócił się w tył ku 
żołnierzom. 
- Kto chce żyć, niech się kupy 
trzyma. Za mną w imię Boże 
cwałem! 
Spiął konia, a za nim poszła 
cała kolumna. Szlak był tu 
szerszy, a dalej przed nimi 
otwierała się coraz 
rozleglejsza, z mgły wyłaniająca 
się łąka... 
Żołnierze artylerii koronnej 
pędzili na zachód, ku 
uciekającym wojskom 
Rzeczypospolitej.
`ty
Część druga (c.d.)
Rozdział III 
Gdy wczesnym rankiem 
dwudziestego szóstego września 
pachołkowie miejscy otwierali 
potężne wrota Bramy Halickiej, 
powitały ich zza fosy podniecone 
okrzyki: 
- Prędzej, łyki! Puszczajcie 
do miasta! 
Pchnięto rozwierającą się 
bramę i zaczęła się wciskać do 
miasta gromada kilkudziesięciu 
jeźdźców. Konie były w pianie, 
po brzuchy oblepione kurzem i 
gliną. Nie mniej spocone i 
brudne były twarze wjeżdżającej 
szlachty. Odzienie mieli na ogół 
bogate, nie zniszczone trudem 
wojennym, tyle że proch pokrył 
aksamity i atłasy, wszystko ku 
jednej barwie sprowadzając. Nie 
każdy też z jeźdźców miał czapę 
na głowie, bo niejednemu wiatr 
ją w ucieczce zerwał, więc 
trzeba było teraz świecić gołym 
czubem przed zbiegającą się 
zewsząd gawiedzią. 
Pomieszana gromada konna, 
ledwie wpadła w ulicę, zaczęła 
wołać na wszystkie strony: 
- Tatarzy za nami, bramy 
zawierać! 
- Orda wielka pędzi ku Lwowu, 
Tohaj-bej, Islam Girej, 
Krzywonos i Chmielnicki! 
-Ratuj się, kto może, 
zginęliśmy! - przesadzali w 
okrzykach, by pokryć nimi swój 
wstyd i usprawiedliwić paniczną 
ucieczkę. 
Zbudzone miasto wpadło zrazu w 
popłoch. Trzaskały otwierane 
okna i wychylały się głowy 
przerażonych mieszczek. Z bram 
wybiegali ludzie wpółubrani i 
zewsząd pytano: 
- Co się stało, w imię Jezusa 
Chrystusa? Mówcie! 
- Do obrony się bierzcie! Za 
godzinę Chmiel będzie pod murami 
miasta. Czambuły tatarskie już w 
Glinianach! 
- Jezus, Maria! 
- Ratuj, święty Michale! Na 
mury, na mury! Gdzie rajcowie? 
Gdzie burmistrz Groswajer? 
Wokół jadącej gromady zbiegło 
się już sporo ludzi, 
rzemieślników, czeladzi, jak i 
wszelakiego pospólstwa 
prawosławnej wiary, którym nie 
tyle strach świecił w oczach, 
ile skryta ciekawość. Ci pierwsi 
wybiegali na mury, by sprawdzić, 
ile prawdy w tych niesłychanych 
wiadomościach. 
Część zwiastunów klęski 
rozbiegła się po domach 
patrycjuszów miejskich, bo każdy 
głodny i niewywczasowany rad 
uciekał się pod opiekę 
mieszczan. Inni otoczeni rosnącą 
ciżbą dotarli do rynku i tu 
dopiero, na oczach licznego 
tłumu, zaczęli opowiadać 
chaotycznie o klęsce, pomstować 
i lamentować. 
Wyszedł ku nim burmistrz 
Groswajer i kilku rajców 
miejskich ze snu wytrąconych, 
byle jak odzianych. Groswajer 
nie tak skory do popłochu, 
patrzył nieufnie na gromadkę 
zakurzonych zwiastunów klęski, 
uciszał okrzyki i począł stawiać 
pytania: 
- Waszmościowie, jak widzę, 
spod znaku pana Sieniawskiego. A 
gdzież pan starosta? 
- Nie wiemy, wszystko rozbite. 
Każdy samotrzeć czy samopięć 
umykał. 
- A gdzież regimentarze i całe 
wojsko? 
- Ta mówimy, że wszystkie 
chorągwie w rozsypce. 
Regimentarze pierwsi uciekli. 
- Taka straszna była bitwa? 
Bitwa? O bitwie nic nie umieli 
opowiedzieć. Burmistrz patrzył 
im przenikliwie w oczy, nie 
dowierzał. Jego spokój zaczął 
się udzielać przysłuchującemu 
się tłumowi. Mniej teraz 
lamentowano, raczej 
nadsłuchiwano. 
- Burmistrzu - mówiła 
szlachta. - Ordy były tak 
wielkie, że okiem nie ogarnąłeś. 
- Tak powiadacie, 
waszmościowie? 
Domyślił się Groswajer, że o 
szczegółach bitwy niewiele mają 
do powiedzenia. Nie bardzo już 
wierzył w całkowitą klęskę tak 
olbrzymiej potęgi, którą widział 
niedawno jadącą w stronę 
Glinian, więc znów zadał 
pytanie: 
- Dziwno mi, że panowie 
regimentarze pierwsi z boju 
uszedłszy dotąd nie zawitali do 
miasta. Tędy im przecie droga. 
- Miasto miną, bo hańba na 
nich tak wielka, że boją się 
stanąć przed żołnierstwem i 
przed mieszczanami. 
- A pan z Wiśniowca? 
Nie wiedzieli, jak 
odpowiedzieć, bo uszli wcześniej 
z obozu, kiedy to jeszcze stały 
chorągwie Wiśniowieckiego. 
- Książę Jeremiasz bił się 
dzielnie u początku bitwy i dużo 
dragonii postradał. Kiedy zaś 
ruszył do odwrotu, nikt z nas po 
nocy nie widział. Może i jego 
wojsko w pień wycięto. 
Któryś ze szlachty przez 
mieszczki już napojony poczuł 
nieco animuszu i powiedział 
teraz bardziej butnie do 
burmistrza: 
- Asan zaś indagujesz, jakbyś 
nas za strachajłów miał czy za 
kłamców. Wszystko, co z naszych 
ust wyszło, to prawda. Do obrony 
miasta się bierz, nie do 
gadania. 
- Nie obrażaj się, waszmość, 
na mnie, bo cóż w tym złego, że 
wszystko chcę brać spokojnie na 
rozsądek. Inaczej jedna panika 
wybuchnie w mieście. Idźcie, 
waszmościowie, do ratusza, 
wytchnijcie i głód nasyćcie, a 
ja wespół z rajcami zarządzę 
szybko, co potrzeba. 
Gdy szlachta odeszła z kilku 
mieszczanami ku ratuszowi, 
Groswajer odezwał się do 
zebranego tłumu: 
- Jak słyszeliście, wieści 
okropne, ale chyba przesadzone. 
Strach ma wielkie oczy, ta zaś 
szlachta chyba pierwsza umknęła 
z pola. Miarkuję, że jeśli nie 
daj Boże, przyjdzie na nas 
nieszczęście, to w każdym razie 
nie tak rychło, jak kraczą. 
Pamiętacie przecie, ile to 
wojska szło pod Gliniany. Gdyby 
tam co najgorszego, jak 
powiadają, zaszło, to i tak 
zjedzie ku nam niebawem tyle 
żołnierstwa, że będzie kto miał 
stanąć z nami do obrony. Idźcież 
w spokoju do domów i dławcie 
strach wszędzie, gdzie się 
zalęgnie. Rada za was pomyśli. 
Burmistrz od razu wziął się do 
zarządzeń. Dla wzmocnienia 
czujności rozstawił liczniejsze 
czaty na wałach, kazał wozić co 
prędzej na mury miejskie 
wszelaki sprzęt obronny, smołę, 
prochy, kule, drabiny i beki z 
wodą. 
Kiedy słońce wyszło wyżej i 
oświetlało już szczyt cerkwi Św. 
Jura i mury Wysokiego Zamku, 
padł na miasto nowy postrach, 
większy niż poprzedni. Strażnicy 
miejscy dojrzeli na drodze od 
Glinian pędzącą w nieładzie 
gromadę koni i wozów. 
- Tatarzy, Tatarzy! - zawołano 
w pierwszej chwili, ale niebawem 
strach zelżał, gdy zobaczono w 
oddali barwy i znaki. 
- Chyba to wojsko pana 
Ostroroga! - mówiono z ulgą. 
Sędziwy regimentarz wjechał w 
bramy miasta na czele swej 
niedużej gromadki blady jak 
trup. Mieszczanie oblepili ciżbą 
ten ponury orszak i rzucali 
niecierpliwe pytania ku 
zgarbionemu na siodle 
regimentarzowi. Ostroróg nie 
mógł ścierpieć tych przerażonych 
spojrzeń i zalęknionych pytań, 
więc zaraz za bramą zsiadł z 
konia i szedł pieszo, milczący, 
ze spuszczoną głową, który to 
widok wywołał wśród tłumu 
jeszcze większą trwogę: Nikt 
jednak już nie krzyknął 
hańbiącego słowa, bo każdy czuł, 
że gdyby starzec jedno 
posłyszał, ugnie drżące kolana i 
padnie twarzą w pył ulicy. 
Tak tedy idąc ledwie żywy, ze 
splecionymi na piersiach rękami, 
wszedł w końcu w bramę pałacu 
arcybiskupiego. 
Odtąd jedna po drugiej wpadały 
do miasta Bramą Halicką 
skotłowane watahy. Na ogół było 
to wzajemnie pomieszane 
żołnierstwo z różnych chorągwi, 
a więc dragoni z husarzami, 
żołnierze z pańskich pułków 
razem ze szlachtą pospolitego 
ruszenia. Przejmujące wrażenie 
robił widok tych mizernych 
szczątków wojska jadącego bez 
dowództwa, bez pułkowników. 
Miasto napełniało się 
biadaniem i lamentem. Żołnierze 
dopadali wody i jadła, a 
nasyciwszy się, wołali:. 
- Gdzie Ostroróg? Gdzie 
regimentarze? Kamieniami zatłuc 
Pierzynę i Łacinę. Na nich cała 
hańba! Oni nas w obozie 
opuścili! 
- Gdzie komisarze? Na gałąź 
regimentarzy i komisarzy! 
Zdradzili wojsko i ojczyznę. 
Nocą jak nietoperze wyśliznęli 
się z namiotów, a nas na hańbę 
wystawili! 
Toteż gdy koło południa 
wjeżdżał do miasta główny 
regimentarz, książę Dominik 
Zasławski, skrył się w karocy za 
firankami i tylko temu 
zawdzięczał, że przejechał cało 
do pałacu. Nie zabawił tam 
jednak długo, bo posłyszawszy za 
oknami pogróżki, tego samego 
dnia umknął cichaczem z miasta. 
Jeremiasz Wiśniowiecki w inny 
sposób uchronił swoją głowę od 
pohańbienia i wyzwisk. Przybył 
zaledwie w kilka koni, bo 
wszystko wojsko po drodze go 
odbieżało, i palił się ze 
wstydu. Straciwszy dobytek i 
wszelki blask, którym tu 
tylokrotnie dawniej świecił, 
jadąc przez miasto na czele 
ogromnego swego wojska, dziś 
nawet nie wjechał do grodu. Na 
przedmieściu Lwowa przygarnął go 
jeden z bogatszych kupców 
ormiańskich, on go pożywił 
pierwszym obiadem i odstąpił mu 
własne posłanie. 
Tymczasem w całym mieście 
wrzało jak w skotłowanym ulu. 
Podniecone pospólstwo tłoczyło 
się w ulicach, zdemoralizowani 
żołnierze wprowadzali 
rozgardiasz i zamęt. Wyzywano na 
dowódców, wzajem się oskarżano 
przed mieszczaństwem. Jedni już 
pili z rozpaczy na umór, inni 
wszczynali burdy, teraz 
nadmiernie skorzy do obrony 
honoru. 
Burmistrz z radą próbował 
łagodzić nastroje, ustawiał 
pachołków przy bramach, bo już 
kupcy, co lękliwsi, ładowali 
wozy i próbowali ucieczki w 
stronę Zamościa. Lękali się nie 
tylko ordy, ale i miejskiego 
pospólstwa ruskiego, które 
zdawało się czekać na Kozaków. 
Rankiem następnego dnia 
zbliżał się ku miastu drogą od 
Glinian niewielki i ostatni już 
oddział spod Piławiec. W 
przeciwieństwie do wczorajszych 
bezładnych kup ta gromada 
jeźdźców podjechała ku bramie w 
porządnym szyku. Konie nie były 
spienione, choć pokryte 
jednolitym kurzem, a w oczach 
żołnierzy nie widniało znamię 
wstydu. Jakże je mieli mieć, 
skoro szli w szyku, a jeszcze 
kilkunastu z nich miało to ręce, 
to czoła owinięte w szare, 
zaskorupiałe od krwi szmaty. 
Mimo to Arciszewski jadący na 
czele tego orszaku mówił do 
swojego adiutanta: 
- Wstyd wjeżdżać w miasto. 
- Tam już pełno żołnierstwa, 
nie pierwsi jesteśmy, mości 
generale. 
- Ale jak tamci z klęską 
jedziemy. Na dodatek i nasza 
gromada zmalała, odkąd po 
ostatniej utarczce umknął nam 
Siemianowicz. 
Piotr próbował bronić 
obersztera. 
- Pieniądze miał, więc nie 
chciał narażać skarbu 
artyleryjskiego. 
Niepotrzebnie biadał 
Arciszewski nad chwilą pokazania 
się we Lwowie, bo gdy wjechali w 
bramę, czekało ich zamiast 
wyzwisk zdumienie. 
- Patrzcie! Ci ostatni, a w 
szyku jadą! 
- Ci naprawdę wracają z placu 
boju. Patrzcie, ilu rannych na 
siodłach. 
- Co to za ludzie? Kto to? Kto 
to? 
- Pan armatny z 
artylerzystami. 
Gdy jeszcze zobaczono z tyłu 
za jeźdźcami dwa wozy z małymi 
działkami, wzmogły się okrzyki. 
- Z armatami jadą! 
Posłyszawszy to uśmiechnął się 
gorzko pan armatny. 
- Z działami, mówią, Boże 
święty. Gdyby wiedzieli, że tam 
osiemdziesiąt zostało... 
Tłum już obstąpił 
artylerzystów, zbiegli się z 
ulic żołnierze, szlachta i kilku 
towarzyszy z chorągwi Ostroroga. 
Jedni patrzyli na wjeżdżających 
z zaciekawieniem, inni z 
uczuciem zazdrości. 
- Skąd jedziecie? - pytano. 
- Od Piławiec i Glinian. 
- Gdzie Tatarzy? Blisko już 
Lwowa? Mówcie, my tutaj w 
strachu od wczorajszego ranka. 
- Ordy daleko za nami. Mały 
czambulik dopadł nas po drodze, 
ale to było jeszcze pod 
Konstantynowem. 
Rozjaśniły się twarze i padały 
nowe okrzyki: 
- Widzicie? Ostatni wracają, a 
wcale nie wystrachani. Tamtym 
hańba! Księciu Dominikowi hańba! 
- Możesz krzyczeć - śmiał się 
ktoś obok - i tak cię nie 
posłyszy, bo już blisko 
Zamościa. 
- Ale jest Ostroróg, też 
tchórz i zdrajca! Chodźcie pod 
pałac arcybiskupi! 
- A gdzie kniaź Jeremiasz? 
Nawet w mieście się nie pokazał. 
- Na kniazia nie pyskuj! 
Wszystko utracił i nawet w 
koszulę go odział zacny Ormianin 
z halickiego przedmieścia. Kniaź 
nie winien, jeno regimentarze. 
Pan armatny jechał przez te 
okrzyki, nadsłuchiwał i już z 
nich wiedział, kto ze 
znaczniejszych w mieście, kto 
dalej uciekł i jaki tu 
rozgardiasz. 
Nie takiego widoku się 
spodziewał. Myślał niedawno w 
drodze, że skoro wojsko koronne 
umknęło wczas spod Piławiec, to 
może zeszło się do kupy, a 
przynajmniej ocknęło się tu, we 
Lwowie, i wróciło do dyscypliny. 
Tymczasem wszystko widział na 
opak. 
- Patrz, co się dzieje - mówił 
do Piotra. - Ani składu, ani 
ładu. Pyski im tylko chodzą. 
Słyszałeś, że już uciekł ze 
Lwowa pan Dominik, a tylko 
dziadyga Ostroróg pozostał? 
- I kniaź jest. Choć nie 
rozumiem, jak to się stało, że 
bez dragonii dotarł? 
- A widzisz, w tym cały mój 
zawód. Nie po tośmy odwrót 
osłaniali, by się wszystko 
rozpierzchło. Jakże haniebnie 
musieli wyrywać, skoro już 
wczoraj rankiem i przed 
południem tu byli. W tamtą zaś 
stronę kilka tygodni im było 
potrzeba na tę samą drogę. 
- Jeden wstyd - powtarzał po 
raz setny Opacki. 
Tego dnia, gdy armatny 
ulokował się w arsenale 
lwowskim, przybiegł do niego 
burmistrz Groswajer ze 
starszyzną grodową. 
- Radź, wasza miłość, co 
robić. Tyle wojska w mieście, a 
wszystko zastrachane i bez 
głowy. Tyś jeden wjechał do nas 
z żołnierstwem w ordynku i odtąd 
nieco otuchy wśród ludności. 
- Mylicie się, ojcowie miasta, 
i ja też przybyłem jeno ze 
zgryzotą. Jest pan Ostroróg w 
pałacu arcybiskupim, idźcie do 
niego, on regimentarz. 
Rajcowie spochmurnieli. 
- Sędziwy to człowiek i bardzo 
sfrasowany. Byliśmy i 
prosiliśmy, by skrzyknął do 
siebie żołnierstwo i przystąpił 
do obrony. On zaś w lament i 
powiada, że już wszystko 
stracone i że tylko jeden Bóg 
może pomóc, a nie żołnierz. 
- Bóg tym pomaga, co chętni do 
boju, a nie ludziom małego 
ducha. Nie mam pana podczaszego 
za tak lękliwego, jak księcia 
Dominika, więc mi dziwno, że nie 
chce się brać do obrony. 
- Mówi, że sprzętu brak i że 
żołnierz zaciężny nie zapłacony, 
więc chce uciekać z miasta. A 
my, mości panie armatny, nie 
chcemy skąpić pieniędzy na 
obronę, toteż przychodzimy do 
waszej miłości, jako do 
komisarza wojennego, byś wpłynął 
na Ostroroga i z nim czy bez 
niego wziął się z nami do 
dzieła. W dzwony uderzymy, 
zwołamy cały lud, naszą krwią i 
mieniem chcemy ratować miasto, 
które jest wejściem do ojczyzny. 
- Ja w służbie koronnej, więc 
mi słuchać hetmana czy 
regimentarza, póki on jest. 
Pójdę z wami do Ostroroga i może 
go namówimy, by się ocknął i 
stanął na czele obrony. 
- A jeśli się nie zgodzi, czy 
ty, panie armatny, nie opuścisz 
nas w niedoli? Serca nam się 
krają na samą taką myśl. 
- Ja, choćby przyszło 
najgorsze, już w tym mieście 
ostanę. 
- Bóg zapłać, Bóg zapłać. 
Kamień nam z serca spada. 
Regimentarz Ostroróg mniej 
przybity niż pierwszego dnia, 
kiedy to szedł przez miasto z 
oczami wbitymi w ziemię, był 
dziś podatniejszy na błagalne 
prośby ojców miasta. Porzucił 
wczorajszy zamiar wyjazdu w 
stronę Żółkwi i zgodził się 
pozostać we Lwowie, ale 
uzależniał swoje dowództwo nad 
obroną od opinii całego 
rycerstwa przebywającego w 
mieście. Umyślił rozesłać gońców 
po mieście i zaprosić wszystkich 
rotmistrzów, pułkowników, 
towarzyszy husarskich, 
pancernych, jak i patrycjat 
miejski na następny dzień do 
kościoła Franciszkanów, który 
upatrzył na miejsce tak 
niezwykłej narady. 
Nawy franciszkańskiego 
kościoła nie pamiętały tak 
żałosnej chwili, jaka zawitała 
do świątyni w wigilię świętego 
Michała 1648 roku. Każdy gość 
przybywał ponury jak widmo, 
szedł w milczeniu w mroczne 
nawy, zasiadał w ławach, jakby 
przybył nie na zebranie 
rycerstwa, ale słuchać egzekwii 
nad umarłą potęgą ojczyzny. 
Wchodząc zanurzał palce w 
kamiennej misie, żegnał się 
krzyżem i z kroplami święconej 
wody na czole jak ze znamieniem 
pokuty posuwał się w głębię 
kościoła. 
Szli smutni, przygarbieni i 
dopiero na widok ironicznych 
spojrzeń pospólstwa czekającego 
przed kościołem niejeden 
przypominał sobie, kim jest, 
jakie ma stroje na sobie, i 
wtedy podnosił głowę do góry. 
Po kolei zasiadali w ławach 
obok regimentarza komisarze, 
wojewodowie według starszeństwa, 
jakby tu był sejm, a nie rada 
wojenna w pośpiechu się 
odbywająca. Zajął poczesne 
miejsce wojewoda kijowski 
Tyszkiewicz, zapadł w fotel 
niepozornej postawy, najniższy 
wzrostem ze szlachty kniaź 
Wiśniowiecki, pchali się do 
lepszych ław Sieniawski, Pac, 
Myszkiewicz. Bliżej rotmistrzów 
usiadł pan Arciszewski, jakby 
tym akcentując, że więcej ma 
chęci do żołnierstwa niż do 
wielkich panów. 
Ale choć tak cisi tu wszyscy 
weszli, to niebawem, gdy 
zasiedli, ogarnął ich zapał 
sejmikowania i kościół zaczął 
się wypełniać wrzawą. Trzy 
tysiące zebranej szlachty wołało 
wniebogłosy, wyrzucało z piersi 
żale i skargi. Wszyscy potępiali 
jedynego regimentarza, jaki im 
pozostał, Ostroroga, a on 
siedział pośrodku milczący i 
nieruchomy jak kamienny posąg 
Mojżesza, z którym poza brodą 
nie miał nic wspólnego. Dostało 
się wojewodom i komisarzom, 
oszczędzano jedynie 
Wiśniowieckiego, bo ten siedział 
cichutki, przybity, pochłonięty 
troskami. Wiedziano, że ten 
równy księciu Dominikowi magnat 
wschodni stracił wszystkie swoje 
włości, miasta, wsie, zamki, 
całe wojsko, a nawet wszystek 
dobytek pozostawiony na wozach 
pod Piławcami. Nie omieszkała 
zresztą tu przypominać o tym 
ostatnia garstka oberszterów 
książęcych i rękodajnych, którzy 
głosili, że ten, co niedawno 
najwięcej bił kozaczyznę i 
grodził rebelii drogę do 
ojczyzny, to dziś nędzarz bez 
dachu nad głową i dobytku. On 
jeden, wołano, zdolny bronić 
miasta przed hultajstwem, 
wieszać szpiegów i żelazną ręką 
zaprowadzić dyscyplinę. 
Dogadzały te okrzyki szlachcie, 
bo im większy był ich wstyd i 
lęk przed Chmielnickim, tym 
krwawszego poszukiwała mściciela 
swojej klęski. 
Przyszło wreszcie do tego, że 
pan podczaszy "waledikował 
urzędowi swojemu i złożył 
przywilej, obiecując jutro 
odesłać pisma kanclerzowi". 
Wtedy wyskoczył na ławę 
przyjaciel kniazia, wojewoda 
kijowski, i na miłosierdzie 
boskie prosił, by kniaź przyjął 
wielkie hetmaństwo. 
Gdy cały kościół załopotał 
oklaskami i zadudnił hukiem, 
uniósł się wreszcie z fotela 
Jeremiasz Wiśniowiecki. Ani 
jednym mrugnięciem oka nie dał 
poznać po sobie, że go cieszy 
owa już jaśniejąca przed nim 
buława, o którą dawniej 
bezskutecznie zabiegał. Dziś 
była mu potrzebna nie tyle do 
blasku, ile do wsparcia 
zrujnowanej fortuny. Jeszcze się 
jednak wzbraniał, biadał nad 
nieszczęsnym położeniem wojska i 
brakiem wszelakiej gotowizny na 
zorganizowanie obrony miasta. 
Wtedy, jakby na umówiony znak, 
wdarła się do kościoła gromadka 
kobiet, sióstr karmelitanek, a 
na ich czele szlachcianka 
Katarzyna Słomczyńska. Dopadły 
książęcego fotela i nagle 
zaczęły rzucać pod jego stopy 
srebrne misy, lichtarze, 
pierścienie, złote zausznice i 
dźwięczące na kamieniu sztuki 
złota. 
Uderzyły w lament i wołały: 
- Ratujcie ojczyznę, ratujcie 
miasto nasze, bo będzie 
pohańbione przez rozszalałe 
chłopstwo i bisurmańców. Na 
miłość ojczyzny, na Boga, w imię 
wszystkich świętych prosimy, 
ratuj nas, kniaziu Wiśniowiecki! 
Całe miasto złoży pieniądze i 
wszystkie skarby, a znak Boży 
nad nami, bo oto dziś wigilia 
twojego i naszego patrona, 
świętego Michała. 
Ledwie z płaczem skończyły, 
przybiegł do ołtarza bosy 
reformata, ksiądz Krzyżanowski, 
i ten znów rzucił srebra pod 
nogi milczącego kniazia. 
Podnosiła się ochocza owacja i 
teraz cały kościół wypełnił się 
wołaniem o hetmaństwo 
Wiśniowieckiego. Kniaź stał 
milczący, twarzą ku całemu 
rycerstwu, i jeszcze się wahał. 
Dopiero gdy rajcowie miejscy 
oświadczyli się z publiczną 
daniną całego miasta, książę 
otarł łzy rękawem żupana i 
przyjął nieszczęsną buławę. Za 
jego wolą stanęła konkluzja, "by 
się bronić do ostatka przy 
Lwowie, jako stolicy ruskiego 
państwa, i mężnie się oponować 
rozhukanej dzikości szalonego 
chłopstwa i bisurmańców". 
Uszczęśliwiona szlachta 
huknęła wiwatami prawie pewna, 
że już ma Chmielnickiego i ordy 
tatarskie pognębione, i za 
chwilę cały tłum podniesiony na 
duchu wychodził z kościoła na 
miasto. Kniaź Wiśniowiecki 
ledwie się przecisnął przez 
ciżbę zebraną przed kościołem. 
Chwytano go za poły, całowano po 
rękach, próbowano nieść na 
barkach. 
- Kniaź Wiśniowiecki nam 
wodzem! Wiwat kniaź Jeremiasz! 
Wojewoda ruski szedł wśród 
tłumu uśmiechnięty i pozdrawiał 
go wzniesioną do góry dłonią. 
Ten gest wszyscy odczuli jako 
podanie przez pana 
Wiśniowieckiego ręki miastu, 
które poprzysiągł bronić do 
ostatka. 
Rozdział IV 
Gdy nazajutrz przyszedł dzień 
świętego Michała, podniosła się 
nadzieja w sercach mieszkańców 
Lwowa. Słoneczny świt 
poczytywano za dobrą wróżbę, 
zwłaszcza że poprzednich dni 
ciężkie chmury snuły się po 
niebie i deszcz siąpił 
nieustannie. 
- Święty patron idzie ku nam z 
pomocą - mówiły mieszczki 
patrząc na błękitne niebo. 
Do ratusza i do pałacu 
arcybiskupiego, gdzie wyznaczono 
miejsce na składanie daniny, 
zaczęto znosić klejnoty i ofiary 
na koszt obrony miasta. Składano 
srebra stołowe, puchary, 
diamenty i rubiny, wszystkie 
najcenniejsze kruszce, jakie 
wydają z siebie wnętrzności 
ziemi. Delegacje zakonów 
przywoziły uciułane złoto i wota 
będące dotąd okrasą cudownych 
krzyżów i obrazów. W imieniu 
kniazia przyjmowało to wszystko 
dwóch wyznaczonych poborców, 
Wurzel i Radziejowski, który na 
wczorajszym zebraniu sam się 
ofiarował "z wielką, na jaką go 
było stać, gorliwością 
zgartywania pieniędzy". 
Pierwsze dobrowolne ofiary 
przyjmowali komisarze z 
serdeczną wdzięcznością. 
Zgartywali, liczyli, szacowali 
klejnoty i oczekiwali na główną, 
najbogatszą daninę, jaką mieli 
złożyć patrycjusze miejscy. 
Wszystkie rzemiosła i kupcy 
szacowali swoje majętności pod 
przysięgą i zależnie od 
zgłoszonej zasobności wyznaczano 
wojenny podatek na rzecz 
Wiśniowieckiego. Toteż już pod 
wieczór tego dnia zaczęły 
napływać bogatsze ofiary w żywej 
gotowiźnie i w towarach. A że 
strach przed najazdem był wielki 
i powszechny, już po północy 
doliczyli się komisarze kilkuset 
tysięcy złotych. Radziejowski 
zacierał ręce na widok tak 
hojnej ofiarności, a od 
następnego dnia wziął się 
jeszcze chytrzej do dzieła. 
Zdał relację Wiśniowieckiemu z 
otrzymanych już sum i 
powiedział: 
- Kosztowności i gotowizny 
złożyli już trzykroć sto tysięcy 
złotych, ale ich stać na więcej, 
bo ja znam dobrze tych łyków i 
kupczyków. Wasza miłość ogłosił 
zaciągi i żołnierz się zbiera 
tłumem do werbunku, ale odzienie 
na nim liche i buty lada jakie. 
Jeśli tedy gotowiznę na to 
obrócimy, to ona z powrotem 
wróci do kupców i rzemiosła, a 
na otarcie naszych łez nic nie 
zostanie. 
Domyślił się kniaź, co ma na 
języku zaufany skarbowy 
komisarz, ale że chytrzejszy był 
od niego, zapytał: 
- Nie rozumiem, o czym 
myślisz? 
- Mam tu, mości hetmanie, 
przygotowany rozkaz do miasta, 
by teraz dalsze ofiary składali 
w suknie, w skórach, pasach, 
cholewach i w każdym sprzęcie 
potrzebnym żołnierzowi. Wtedy to 
wojsko jakoś odziejemy. 
- Bez wojska odzianego i 
uzbrojonego nie masz obrony. 
Skoro wszystko, co było moje, 
postradałem, a skarb koronny w 
rozsypce, jakże mi odziać 
żołnierza. Ściągnij od nich, co 
można. 
Radziejowski przedłożył 
skwapliwie przygotowany projekt 
uniwersału do miasta, a 
Wiśniowiecki przejrzawszy pismo, 
położył podpis: "Hieronim książę 
Wiśniowiecki, wielki hetman 
koronny na ten czas" 
Obrotny komisarz rozesłał w 
mig odpisy orędzia po mieście i 
znów zajeżdżały pod kwaterę 
dowódcy wozy z wszelkimi 
towarami. Ten i ów mieszczanin 
dziwił się wprawdzie, że po raz 
drugi składa daninę, ale gdy 
pomyślał, że jedyny ratunek w 
obwołanym hetmanie, i tym razem 
składał ofiarę z dobrą myślą. 
"Daję, co mogę, byle obrona 
stanęła potężna" 
Jednocześnie szły codziennie 
zaciągi, odziewano wojsko, 
rekwirowano konie i kulbaki, tak 
że kniaź Jarema już po trzech 
dniach miał w murach miasta i w 
obozie na przedmieściu cztery 
tysiące żołnierzy. Na widok tej 
armii nowy duch wstępował w 
ojców miasta i już się nikt nie 
gryzł uszczerbkiem swojego 
majątku. 
Ale Radziejowski nie tylko 
troskał się o pieniądze na 
werbunek żołnierza. I on 
przecież, nie tylko 
Wiśniowiecki, zostawił swoje 
wozy skarbne pod Piławcami, więc 
pomyślał o otarciu łez, bo jakże 
ich miał nie osuszyć, jeśli tyle 
trudu włożył w zgartywanie 
publicznego grosza. 
Z początkiem października, gdy 
już ściągnął z miasta wszystko, 
co dobrowolnie czy na rozkaz 
książęcy dano, zaświtała mu nowa 
myśl. 
"Jeśli te psiekrwie miejskie 
tak się trzęsą przed ordą i 
Chmielnickim, to jasne, że 
więcej dadzą. Niechże nam, czyli 
ojczyźnie miłej, nie będą tak 
skąpi, bo jakby tu Chmiel 
wjechał, to ich z torbami 
puści." 
Nie tylko tak pomyślał, ale 
dość gwałtownie wypowiedział to 
przed burmistrzem miasta i 
rajcami. Oni zaś skrobali się po 
głowach, wili się w sobie i 
tłumaczyli, że już ponad stan 
zubożeli. 
- Wierz nam, panie komisarzu - 
mówił Groswajer - że już nic z 
ludności nie wyciśniemy. 
Wszystko, co mogli dać, złożyli 
na ołtarzu ojczyzny. 
- Ojczyźnie miłej skąpicie, i 
to w tak strasznej chwili? 
Wymawiali się, ale jeszcze coś 
dołożyli. Wtedy zaś czwartego 
dnia od narady w kościele pan 
komisarz Radziejowski chwycił 
się osobistych fortelów. 
Skrzyknął koło siebie oddział 
szlachty, dopiero co 
zaciągniętej za pieniądze 
mieszczan lwowskich, i już na 
nic nie patrząc zaczął 
samowolnie najeżdżać domy 
najbogatszych kupców. Naszedł 
zbrojnie mieszkanie jejmości 
Grajewskiej, złupił, co się 
dało, i wziął się do dalszego 
rabunku. Przemocą wyrwał po 
kilkanaście tysięcy złotych od 
Ormianina Iwanki, od sławetnego 
Budziszewskiego, Grabianki, 
Wyszla i innych. Wpadał jeszcze 
do kramów, wywlekał z ukrycia 
postawy sukna, jedwabiów, 
adamaszków i wśród lamentu 
ograbianych kupców wydzierał im 
z rąk każdy łatwy do przewozu 
dobytek. 
Oprócz lęku przed Chmielnickim 
padł teraz na mieszkańców drugi 
lęk przed komisarzem pana 
"hetmana na ten czas". Chowali 
głębiej w piwnicach towary i 
resztki kosztowności, licząc, że 
skończy się wreszcie zachłanność 
Radziejowskiego. 
Tydzień minął od przybycia 
pierwszych zwiastunów klęski, a 
Tatarów ani Chmielnickiego nie 
było pod miastem. Wały już były 
jako tako opatrzone, sprzęt na 
mury wyniesiony, przygotowywano 
obronne machiny. Pan armatny 
wespół z kilku starszymi 
puszkarzami i z burmistrzem 
Groswajerem objeżdżał 
stanowiska, doglądając porządku. 
Widząc poza murami spory obóz 
nowo zaciągniętego wojska 
pocieszali się nawzajem. 
- Spory obóz urządzono. Byle 
strawy w mieście starczyło, to z 
takim wojskiem najcięższe 
oblężenie przetrzymamy - mówił 
Arciszewski. 
- Żywność zwozimy co dnia - 
odpowiedział Groswajer. - Troska 
tylko w tym, że zjeżdżają się do 
miasta tłumy okolicznej 
szlachty, a wszystko zastrachane 
i głodne. 
- Ale i z miasta wiele ucieka 
- napomknął Arciszewski. - Co 
dnia tu na murach bywając, widzę 
umykające wozy kupieckie, jak 
też i ludzi z pospólstwa. 
- Bo sporo ludu ruskiego w 
naszym grodzie. Niektórzy 
przemykają się ukradkiem do 
rebeliantów. Wielu też w mieście 
pozostałych sprzyja po cichu 
Chmielnickiemu. 
- Lud ten pamięta, jak skórę z 
niego zdzierali. 
Tego dnia o zachodzie słońca 
wielki hetman "na ten czas" 
wezwał do siebie armatnego. 
Szedł Arciszewski do pałacu 
arcybiskupiego, gdzie teraz 
mieściła się kwatera kniazia 
Wiśniowieckiego, i bezczynnego 
Ostroroga i przemyśliwał, po co 
go wołają. Dotąd był tam 
dwukrotnie z własnej woli, by 
dostać nieco żołnierza zdolnego 
do obsługi armatnej i trochę 
gotowizny na bieżące potrzeby 
puszkarzy, ale oba razy odszedł 
z kwitkiem. Radziejowski czy sam 
kniaź przytakiwał jego prośbom, 
ale jak dotąd żaden nie kwapił 
się z pomocą. Mówili, że 
artyleria ma swoją kwartę, a ta 
nędzna gotowizna, którą miasto 
złożyło, potrzebna na werbunek 
żołnierza do obrony. Tłumaczył 
pan armatny, że choć ze skarbem 
artyleryjskim uszedł spod 
Piławiec, bo się tak nie 
spieszył jak inni, to jednak gdy 
się czambuł tatarski nawinął, 
odbieżał drużyny pan 
Siemianowicz z pieniędzmi i 
dotąd nie pojawił się we Lwowie. 
Stąd też nie popłacone furmany 
się zlatują, żołnierz żołdu 
żadnego nie uwidział i dzień w 
dzień szarpanina z brakiem 
gotowizny. 
Dziś szedł z nadzieją, że może 
po to go wzywają i że wreszcie 
coś kapnie z darów lwowskich na 
jego żołnierzy. 
O tym, by komisarze mieli 
jakieś wiadomości o ruchach 
wojska Chmielnickiego, wcale nie 
pomyślał, bo przecież nie jego 
jednego wtedy by wzywano, ale i 
innych, choćby ze starszyzny 
miejskiej. A przecie goniec 
Wiśniowieckiego o to właśnie 
zapytany powiedział, że tylko 
pana armatnego chce widzieć dziś 
kniaź Jeremiasz. 
- Tak czy inaczej, nie daj 
Boże nowego nieszczęścia - 
westchnął Arciszewski wchodząc w 
bramę pałacu. 
Za chwilę stał w wielkiej 
półmrocznej komnacie. Kniazia 
zrazu nie dostrzegł. Karło 
stojące za biurkiem było puste i 
nikt też nie siedział przy 
mahoniowym stole na wprost 
wejścia. 
Książę Wiśniowiecki niziutki, 
ledwie widoczny w tej 
przestronnej izbie, stał u 
otwartego okna i trzymając 
dłonią odchyloną zasłonę patrzył 
w zadumie na niedalekie domostwa 
i na szczyt murów widniejącego w 
dali zamku. 
- Jestem do usług, mości 
książę - powiedział głośno 
Arciszewski, miarkując, że kniaź 
nie słyszał jego kroków. 
- Nieszczęsne miasto - jakby 
do siebie szepnął Wiśniowiecki, 
a odwróciwszy wychudłą twarz ku 
środkowi komnaty dodał ze 
zdziwieniem: - Ach, witam 
waszmości. Daruj, że nie 
spostrzegłem twojego wejścia, 
choć mi już meldowano. Gdy 
słyszę co wieczór to błagalne 
bicie dzwonów, myśl się mąci i 
tępieje uwaga. 
- Miasto się modli, bo tylko w 
Bogu i żołnierzu nadzieja. Lepsi 
ci, co się modlą, niż co 
uciekają z miasta o jednym 
myśląc, jak unieść gardła i 
dobytek. 
- Tak myślisz, panie armatny? 
Gdy jednak przyjdzie oblężenie, 
kto wie, czy nie lepiej, by 
ostało tu jak najmniej 
płochliwego ludu. 
- Chyba niewiast i dzieci, 
każdy zaś, co rydel udźwignie, 
potrzebny do obrony. 
Książę jakby tego nie słyszał, 
przymknął okiennice, by ciszej 
było w komnacie, i teraz 
podszedł ku Arciszewskiemu. 
- Siądźmy, panie armatny, 
bośmy obaj od świtu do nocy na 
nogach. 
Usiedli przy stole zasłanym 
papierami, mapami. Książę usunął 
w bok kartelusze, wsparł łokieć 
na lśniącej mahoniowej płycie. 
- Utrudzenie z tymi 
nieszczęsnymi papierami. Zanim 
waszmość tu wszedłeś, liczyłem 
chorągwie i wszelki rynsztunek, 
jaki dało się zebrać w mieście. 
Cztery tysiące żołnierza zbiegło 
się ku mnie w te kilka dni. 
Niestety lud to różny... 
- Cztery tysiące? To czwarta 
część wojska, jakie było pod 
Piławcami. Resztę tośmy na 
płochliwy wiatr puścili. 
Gdy padło słowo Piławce, w 
oczach dumnego księcia zapalił 
się ostry błysk i zmarszczyły mu 
się powściągliwie wargi. Przez 
moment zdawało się Krzysztofowi, 
że regimentarz wybuchnie, bo nie 
ścierpi owego płochliwego 
wiatru. Mylił się jednak. Książę 
przyłożył dłoń do czoła i nic 
nie powiedziawszy przykrył nią 
zapalone iskry w oczach. 
Chwilę trwało milczenie, 
którego Krzysztof nie próbował 
przerywać, ciągle mając na 
myśli, po co go wołano i o czym 
książę zacznie rozmowę. 
Jeremiasz Wiśniowiecki nie 
uchylając dłoni z czoła 
powiedział: 
- Tylko przed tobą jednym mi 
wstyd, wstyd wielki, mości 
Arciszewski. 
- Nie rozumiem - zdziwił się 
Krzysztof zaskoczony skruchą 
książęcą. 
- Nic nie mów! Nie przerywaj! 
Wstyd mi wielki, powiedziałem, 
tego, co się stało, a wiesz 
chyba, że lękliwy nie jestem. 
Natłukłem tego mrowia kupy, 
nierzadko większe od moich, i 
naród szlachecki dobrze wie, ile 
mam nienawiści do hultajstwa. 
Chyba dlatego dano mi buławę z 
woli rycerstwa... 
Naprawdę nie rozumiał 
Arciszewski, o co księciu 
chodzi. Ten najdumniejszy z 
magnatów, uosobienie 
senatorskiej pychy, mówił tu o 
wstydzie, a jednocześnie chełpił 
się masakrami ukraińskiego 
chłopstwa. Nie tego się 
wstydził, że ich na pal wbijał, 
palił chutory i krwią znaczył 
szlaki swego pochodu. O jakim 
więc wstydzie myśli? Czyżby go 
tak nękały te Piławce? 
Już chciał coś przypowiedzieć, 
ale kniaź, jakby umyślnie nie 
dopuszczając go do słowa, 
westchnął ciężko i z nagła 
zapytał: 
- Wierzysz ty, Arciszewski, w 
obronę tego miasta? 
- Niełatwa jest, bo ordy 
wielkie przyjdą tu niebawem. 
Armat brak, ledwie mamy 
dwadzieścia. Tyle że innej broni 
sporo i wojska na obronę 
dostatek, jak słyszałem przed 
chwilą od waszej książęcej 
mości. 
- A tego nie bierzesz pod 
uwagę, że lud w mieście 
różnoraki? Za nami szlachta, 
kupiectwo, bogatsze rzemiosła, a 
wiele z pospólstwa za Chmielem. 
Trzeba by się bić na wałach i 
wewnątrz murów szpiegów 
pilnować. Myślę też, że skoro w 
moich rękach obrona, to wzrośnie 
zawziętość wroga. Ja i chorąży 
Koniecpolski najwięcej im krwi 
napsułem. 
- Gdzie działa biją i żelazo 
brzęczy, zawziętość zawsze, jak 
to na wojnie. Ale to mnie boli i 
napawa niepokojem, że wasza 
miłość powątpiewa w obronę, i to 
w chwili, gdy całe miasto wojsku 
zaufawszy złożyło tyle skarbów. 
Byle miesiąc wytrzymać, proszę 
waszej miłości, bo tam w 
Warszawie elekcję szykują. Jak 
króla jegomości obiorą, to cała 
Rzeczpospolita otrząśnie się z 
nieszczęścia. Wtedy, da Bóg, i 
ta wojna zagaśnie, przyjdzie 
opamiętanie na jedną i na drugą 
stronę. Jeszcze pora, by odżyły 
mądre myśli króla Władysława i 
przyszło do ugody... 
Wiedział, że to najbardziej 
ukłuje w uszy Wiśniowieckiego, 
bo któż jak nie on z 
Koniecpolskim, Zasławskim i 
Potockim przeszkadzał mądrej 
ugodzie i przywróceniu 
przywilejów kozaczyźnie. 
Toteż kniaź nie puścił tego 
płazem, chociaż i teraz 
odpowiedział z dużą 
wstrzemięźliwością słowa: 
- Wiem, że waszmość nie masz 
tej zawziętości do hultajstwa, 
ale tylko dlatego, że ich nie 
znasz. Buduj im drogi i 
kościoły, ucz człowieczeństwa, a 
oni ci zawsze sztylet w plecy 
wbiją. Ten motłoch można tylko 
batem trzymać w ryzach, ale tego 
nie chciał rozumieć król 
nieboszczyk. Nie będziemy się 
teraz o to wadzili, czyj zamysł 
lepszy, króla czy 
Wiśniowieckiego, bo nie na to 
pora. Skoro już wojna, wojować 
trzeba. A więc waszmość myślisz, 
że miasto nieźle opatrzone, mury 
i wały sposobne do obrony przed 
szturmami? 
- Bóg nam łaskaw, że orda 
dotąd nie przyszła, więc tydzień 
czasu było na wszelkie 
przygotowania. Dlatego też 
dziwią mnie obawy waszej 
miłości. 
Kniaź zaprzeczył gestem ręki. 
- Każdy wódz musi mieć 
wszystko na uwadze, więc stąd 
pochodzą moje wątpliwości. 
Dobrze, że mi je rozpędzasz ty 
właśnie, człowiek i żołnierz 
wielce doświadczony. W sztuce 
oblegania i bronienia się w 
twierdzach zdobyłeś przecież 
sławę na całym świecie. 
Teraz na odmianę sposępniał 
Arciszewski. 
- Com tam zarobił na sławę, to 
tutaj co dnia tracę. W 
haniebnych klęskach przyszło mi 
uczestniczyć, a nie w 
zwycięstwach. Gdy wasza miłość 
mówił przed chwilą o wstydzie, i 
ja się rumieniłem. Osiemdziesiąt 
armat musiałem zostawić nad 
Pilawką i teraz one, choć 
zagwożdżone, w rękach 
Chmielnickiego. Ale klnę się 
Bogiem, że jeślibym miał w tym 
mieście drugą taką hańbę znosić, 
tego już nie wytrzymam. Gdyby 
bowiem przed elekcją poszła 
wieść po kraju, żeśmy jeszcze i 
ten gród oddali, zginie nie 
tylko nasz honor, ale całej 
Rzeczypospolitej. 
Jak mówił, tak i myślał w tej 
chwili pan armatny. I dla niego 
bunt Chmielnickiego był rebelią, 
która uderzyła w dotychczasowe 
prawa Rzeczypospolitej. Podobnie 
jak ukochany przezeń król 
Władysław, bolał nad tą z 
nieprawości wynikłą wojną 
pobratymczych ludów, ale 
przecież i on był szlachcicem 
związanym z dotychczasowym 
porządkiem rzeczy. Widziałby 
chętnie, czego tu dziś przed 
Wiśniowieckim nie mógł 
powiedzieć, ukrócenie władzy 
magnatów, wzmocnienie 
królewskiego majestatu i ulżenie 
doli ciemiężonemu ludowi 
ukraińskiemu, ale przecież ani 
na chwilę przez głowę nie 
przeszła mu myśl o jakiejś 
powszechnej chłopskiej rebelii, 
która by odmieniła.obraz całego 
państwa. 
Po słowach armatnego 
pojaśniało kniaziowi w oczach. 
- Dziękuję waszmości za te 
gorące słowa i za chęć ku 
obronie miasta tym zacniejszą, 
że wielu ze starszyzny inaczej 
szepcze mi do ucha. Z tak 
dzielnym dowódcą łacniej mówić o 
bolączkach, więc przystępuję 
teraz do spraw pilnych, dla 
których cię tutaj prosiłem. 

Przysunął bliżej siebie mapę 
ziem ruskich i zaczął: 
- Dotąd myślałem, że herszt 
band zaporoskich, nie wiedząc, 
ile tu wojska, ominie Lwów i 
ruszy na Zamość. Dziś zaś w 
południe mój podjazd uchwycił 
kilku szpiegów, co się tu od 
Glinian mieli ku Lwowu i ci na 
mękach wiele wyznali. Nie 
powinienem tego rozgłaszać, 
tobie jednak powiem... Byli to 
chłopi z moich wsi pod Łubniami, 
po polsku mówiący, bo, jak 
wiesz, wielu z Korony ku ziemiom 
wschodnim uciekało, smakując w 
większej wolności. Takich 
właśnie Chmiel używa na zwiady. 
Sam wziąłem ich na spytki, więc 
ze strachu przed obliczem 
pańskim nawet bez mąk prawdę 
zeznawali. Wiadomości pewne, bo 
jeden z nich, chłop stary, ma 
syna swojego za watażkę u 
Krzywonosa i od niego wiele 
słyszał. Otóż Chmielnicki 
wyznaczył jutrzejszy ranek na 
podejście ku miastu... 
- A orda jest przy zaporoskim 
hetmanie? 
- Jest Tohaj-bej, ale on się 
nie będzie kwapił do pierwszych 
szturmów. Przedtem idzie czerń 
ogromna, mówią, że sto tysięcy. 
Regularne pułki kozackie podejdą 
pod Lwów koło południa. Mówił i 
to ów stary buntownik, że 
Chmielnicki zawziął się na 
miasto, dowiedziawszy się od 
szpiegów, że mnie dano buławę i 
że w mieście siedzę. 
- Wielką ma nienawiść do 
waszej książęcej mości, to 
pewna. 
- No, tak - bąknął 
Wiśniowiecki, nie wyjawiając w 
pełni swojej myśli. Gdyby mu 
przyszło prawdę wyznać, 
dowiedziałby się odeń pan 
armatny, że wojewoda ruski, dziś 
tak rozwścieczony na 
Chmielnickiego, nie zawsze miał 
ku niemu tę zatwardziałość w 
sercu. Póki Chmielnicki na 
początku rebelii nastawał 
głównie na wojska koronne, 
Jarema umiał sobie pozyskać 
zbuntowanego hetmana, a nawet 
wymógł na nim, że włości 
książęcych oszczędzał i zgodnie 
z wolą Wiśniowieckiego chronił 
głowy Żydów z miasteczek i wsi 
książęcych lub odstawiał ich 
kniaziowi pod eskortą. Tymi 
fortelami wyprowadził wtedy w 
pole kniazia, a dziś, gdy urósł 
w siłę, kpił nie tylko z 
Wiśniowieckiego, ale z całej 
potęgi Rzeczypospolitej. 
- No, tak - powtórzył teraz 
Jeremiasz - zawistna i 
przebiegła to sztuka, ale go w 
dyby wezmę i sprawiedliwość 
wymierzę. 
- Skoro wasza miłość mówi, że 
orda stanie jutro wokół Lwowa, 
to chwila ostatnia, by 
powiadomić starszyznę miejską i 
wszystkie wały obsadzić zbrojnym 
ludem. 
- Tak myślisz? Ja jestem 
innego zdania. Strachu już się 
dość najedli, więc lepiej nie 
robić zawczasu gwałtu. Pilnuj mi 
dziś w nocy wraz z piechotą 
Adersa murów i przedmieść, by 
nie nalazło szpiegów spod 
Glinian. Na mury zachodnie i na 
Bramę Krakowską moje wojsko 
będzie mieć całkowite baczenie. 
Miasto niech śpi spokojnie i 
niech wytchnie, bo lud bardzo 
umęczony, a na jutro mu sił 
potrzeba. To wszystko, co miałem 
do waszmości. Bogiem a prawdą 
dwóch nas tylko w tym mieście, 
co mogą dowodzić nieszczęsną 
obroną. 
Słysząc słowa uznania z ust 
pysznego księcia pokłonił się 
Arciszewski, myśląc w duchu: 
"Nie ten to książę, co dawniej. 
Nieszczęście pychę mu odjęło i, 
co prawego w charakterze, na jaw 
teraz wychodzi." 
- Dziękuję za dobre słowa, 
mości hetmanie! 
Wiśniowiecki rozłożył ramiona. 
- Mówisz do mnie: "hetmanie"? 
A dotąd skąpiłeś mi tego tytułu, 
com go wziął jedynie jako karę 
za moje grzechy. 
- Tak mówię bez pochlebstwa, 
widząc, że wasza miłość przejęty 
troską o miłą ojczyznę i że 
gotów ją osłonić własnymi 
piersiami. 
- Nie wiem, czy to się uda w 
tych murach... - napomknął 
bezbarwnie Wiśniowiecki. 
Przez mgnienie oka zdawało się 
Krzysztofowi, że kniaź jest 
gotów do jakiegoś wyznania, ale 
zawiódł się. Wiśniowiecki uciął 
nagle rozmowę. Przeszedł się po 
komnacie już zapadającej w 
półmrok i znów stanął przed 
oknem. 
- Dzwonów już nie słychać - 
szepnął z ulgą. Odwrócił się i 
jakby sobie coś przypomniawszy 
powiedział: - Mówiłeś tu kiedyś 
o tym, że ci pieniędzy 
niedostaje. Dałem dziś ordynans 
do kasy, by ci wydano tysiąc 
talarów. Kiedyś to z kwarty 
wrócisz. 
- Dziękuję za to, mości 
hetmanie! 
- Puszkarzy zaś u mnie żadnych 
nie ma, więc musisz sobie radzić 
swoimi ludźmi. Idźże z Bogiem, 
pamiętając, że od jutra sporo 
dla ciebie roboty. 
- Z Bogiem! - pokłonił się 
Arciszewski. 
Książę jeszcze we drzwiach go 
zatrzymał: 
- Miasta mi nie budź! Może 
jaki komunik puszczę nocą za 
mury, by przepatrzyć, czy i w 
stronę Zamościa nie podciągają 
Kozacy. Niechże się żołnierze 
nie dziwią jakiemu ruchowi i nie 
mącą pokoju. 
- Tak będzie, jak wasza miłość 
rozkazuje. 
Rozdział V 
Noc, która tego dnia okryła 
miasto, była chmurna i 
bezgwieździsta. Poginęły w 
ciemnościach dachy domostw, 
szczyty kościołów. Nawet wieża 
cerkwi Św. Jura każdej nocy 
widoczna z murów utonęła w 
czarnych czeluściach. 
Piotr jak i inni siedzący przy 
ognisku żołnierze nadaremnie 
wysilali oczy, by dostrzec 
wysoki szczyt wieży lub bodaj 
zarysy domów halickiego 
przedmieścia. 
- Takiej ciemnicy przez cały 
tydzień nie było - powiedział 
Sebastian. 
- Jesień idzie, ciemnota 
nocami coraz tęższa. 
- I ziąb też - dodał puszkarz 
Strójwąs. 
Sebastian dorzucił polan do 
ogniska i zaczęło teraz raźniej 
pryskać. Suche drzewo 
trzeszczało, jakby strzelał z 
biczyska. 
- Dobrze, żeś naniósł drzewa, 
bo noc długa. Przy ogniu zawsze 
weselej. 
Każdy to wiedział. Buzujący 
ogień to serdeczny przyjaciel 
żołnierza. Raz służy jego 
wesołości, towarzyszy w hulatyce 
czy gawędzie, kiedy indziej każe 
się w samotności wpatrywać w 
siebie i dumać. Piotr patrzył w 
czerwony, za podmuchem wiatru 
oślepiający jak złoto ogień i 
myśli jego, podobnie jak 
płomień, raz wzniecały się, raz 
uciszały. 
Wszystko, co dotąd przeżył na 
pierwszej wyprawie wojennej, 
przeczyło dawnym nadziejom. 
Jakże inaczej marzył o 
przyszłości, choćby wtedy, gdy 
wespół z panem armatnym stał tuż 
za majestatem na polu ćwiczebnym 
w lasach nadwiślańskich. Inny 
świat roztaczał mu się w 
wyobraźni, gdy słyszał rubaszny 
głos Władysława IV klepiącego po 
ramieniu puszkarzy strzelających 
celnie w dalekie szopy. 
Przypomniały mu się nawet słowa 
króla, dobrze wbite w pamięć. 
"Każdego, kto tak będzie 
strzelał w tureckie szańce, 
zrobię oberszterem." 
Gorące były ongiś jego 
nadzieje, gdy z rozkazu 
armatnego doglądał w arsenale 
transportów nowego sprzętu, gdy 
wraz z nim zachwycał się 
wystrzałami z moździerzy czy 
widokiem nowych falkonetów lub 
gdy w porcie wiślanym odbierał 
mostołodzie nadesłane z Torunia. 
Młody człowiek, wszedłszy od 
dwóch lat w wir pracy i bujne 
życie Warszawy, był wtedy 
olśniony wszystkim, co go 
otaczało. Gdy jeszcze wszedł w 
dom Timy i zbliżył się do 
ubóstwianej dziewczyny, wydawało 
mu się, że cały świat stoi przed 
nim otworem. Marzyło mu się, że 
u boku Arciszewskiego, o którego 
prawości i talentach słusznie 
opowiadała cuda pani mateńka, 
zdobędzie chwałę i stanowisko. 
Służba rycerska była, jeśli nie 
jedynym, to jednak najbardziej 
powszechnym zawodem, w którym 
mógł się wybić młody człowiek. 
Dawała nadzieje przyszłych 
zaszczytów, awansów i dorobku za 
zasługi wojenne. Była jeszcze i 
klamka pańska, ale do niej 
nadawał się raczej układny 
krewniak Opackiego, Marcin 
Dębski. "Taki - myślał teraz 
Piotr - siedzi sobie w tej 
chwili w kancelarii 
Ossolińskiego jak u Pana Boga za 
piecem i mimo wojny i klęski 
dalej idzie w górę." 
Piotr uważał się za 
przeciętnego, ale prawego 
szlachcica. Wychowano go w 
szacunku dla oręża jako jedynego 
narzędzia, które przystoi brać 
do ręki człowiekowi 
"urodzonemu". Ojciec, który na 
starsze lata zamienił się w 
opoja, zawsze szczycił się przed 
jedynakiem swoją dawną 
żołnierką, najbardziej chwaląc 
się wyprawą pod Kircholm i 
Chocim. To samo słyszał Piotr od 
matki, dla której przykładem 
rycerskiej kariery był znowu 
Krzysztof Arciszewski. O nim to 
mówiła synowi, że z ubóstwa 
wyszedłszy doszedł do wielkiej 
chwały, niczym się w życiu nie 
posługując, jeno cnotą rycerską. 
Ojczyznę Piotr kochał, ale 
nigdy nie mówił z obłudą, że ją 
nade wszystko miłuje. Marzył o 
jej wielkości i cierpiał nad jej 
nieszczęściem, ale zawsze była w 
tym uczuciu część jego osobistej 
sprawy. W zwycięstwach 
Rzeczypospolitej upatrywał swoje 
nadzieje, w jej klęskach swój 
upadek. 
"Jakże tedy - myślał zadumany 
nad ogniskiem - będzie teraz 
wyglądało moje życie, gdy tyle 
nieszczęścia i hańby wkoło. Kim 
i ja będę, jeśli nie pohańbionym 
żołnierzem, gdy powrócimy z tej 
wyprawy. Czy możliwe jest, by po 
strasznej klęsce piławieckiej 
Bóg zesłał nam wielkie 
zwycięstwo?" 
Na dodatek gnębiła go co dzień 
coraz mocniejsza tęsknota za 
Anielą. Trzy miesiące jej nie 
widział i tylko w myślach doń 
przychodziła jeszcze 
powabniejsza, niż gdyby 
oblicznie się pojawiła. Tęsknił 
tym bardziej, że za nic mu była 
jakakolwiek żołnierska swawola 
czy miłostka, którymi nie 
gardzili jego towarzysze, łatwi 
do rozgrzeszania się z 
wszystkiego. Nie potępiał ich, 
ale unikał hulaszczych kompanii, 
towarzystwa lekkich kobiet, 
jakie się przecież przewijały 
niedawno przez obóz pod 
Konstantynowem czy Piławcami. 
Nawet i teraz wśród wojennego 
rozprzężenia w mieście nietrudno 
było przyhołubić frywolną i 
łatwą mieszczkę. 
Gdzieżby o czymś podobnym 
pomyślał! Bronił się przed taką 
pokusą i w chwilach słabości 
przywoływał na pomoc obraz 
ukochanej kobiety. Jej 
wspomnienie dawało mu moc, 
radość i poczucie dumy, że 
prowadząc wstrzemięźliwy żywot 
zasługuje sobie na jeszcze 
większą miłość dziewczyny. Dla 
niej żył, o niej myślał, każdego 
dnia nasycał swoje serce jeszcze 
głębszym i jeszcze bardziej 
czystym uczuciem. 
Teraz, po nieszczęsnym 
odwrocie spod Piławiec, 
nierzadko przychodziły na niego 
zwątpienia. 
"Co będzie, jeśli ta wojna, co 
miała być jednym bojem 
skończona, przeciągnie się na 
długie miesiące? Przecież tam w 
Warszawie mimo naszych 
niepowodzeń życie wre nadal 
huczne i bogate zwłaszcza teraz 
gdy już zjeżdża szlachta na 
elekcję i każda kobieta 
wystawiona jest na pokusę. Kocha 
mnie, to wiem na pewno, ale czy 
myśli o mnie tak nieodmiennie i 
gorąco jak ja o niej w tej 
nieszczęsnej opresji?" 
To znów cierpiał nad tym, że 
od tak długiego czasu nie ma 
żadnej z Warszawy wiadomości. 
Gdy głownie rozpalały się do 
rażącej bieli i kłąb dymu miotał 
się ponad głowami sennych 
żołnierzy, w głowie Piotra 
rodziły się jaśniejsze myśli. 
"Źle ją sądzę, niegodna takich 
powątpiewań. Jakże może być 
stamtąd wiadomość, gdy my 
cięgiem w ucieczce i w 
poniewierce. Tam nawet nie 
wiedzą, gdzie jesteśmy i czy w 
ogóle żyjemy. Krzywdę jej wielką 
robię tak posądzając, o nikim 
ona nie myśli, tylko o mnie, 
inaczej Bóg byłby 
niesprawiedliwy." 
Taka myśl wiodła za sobą 
błogi, kojący spokój i wtedy 
Piotr widział wszystko na 
różowo. 
"Nie przyjadę z wielką chwałą 
ani z łupami i zdobyczami 
tureckimi, ale niech tylko pokój 
nastanie, spełnią się moje 
nadzieje. Nie z wojną mam się 
żenić, tylko z Anielką. Świat 
przed młodym otworzysty. A jak 
nowego króla wybiorą, byleby był 
wojenny, to na nowo ocknie się 
cała ojczyzna i moje szczęście 
przy jej szczęściu się ogrzeje." 
W tej chwili poczuł na 
ramieniu czyjąś rękę. "Mitwenz 
czy kapitan Aders?" - pomyślał. 
- Drzemiesz? 
Poderwał się z miejsca 
poznawszy głos pana armatnego. 
Ocknęli się także inni żołnierze 
siedzący przy ognisku i każdy 
zrywał się do żołnierskiej 
postawy. 
- Nie drzemię, wasza miłość. 
Tylko taka cichość i ciemnica 
wokoło, że różne myśli nachodzą. 
- Wiem, o czym myślisz. I wy 
też siedzicie tu jak na stypie. 
- Czuwamy, mości generale! 
Straże przy działach ustawione, 
my zaś przy ogniu się grzejem, 
bo ziąb idzie. 
- Gawędą macie się zabawiać, a 
nie milczeć, bo was sen opadnie. 
Czy ta głuchota za murami taka 
sama teraz, jak była z wieczora? 
- Właśnie - powiedział Piotr - 
takiej cichości nigdy dotąd nie 
było. Zawsze nocą ciągnęły wozy 
od Glinian, dziś jakby makiem 
posiał. Może już w okolicy 
Chmielnicki? 
Krzysztof nie zaprzeczył. 
Jasne było, że czaty Chmiela 
otoczyły szlak gliniański i nikt 
się stamtąd nie przedrze ku 
miastu. 
- Skoro ziąb, to gorzałki 
trochę dostaniecie, byście nosów 
nie spuszczali ku ogniowi. O 
Chmielnickim mi cięgiem nie 
myśleć, bo tu nie Piławce. Wały 
są potężne, wojsko liczne ku 
obronie. Jednego możecie być 
pewni, że stąd krokiem się nie 
ruszę, choćby nie wiem jaka 
nawała przyszła. 
- My z tobą, panie armatny, 
jak pod Piławcami. 
Tymczasem Krzysztof wziął pod 
ramię Piotra i szedł z nim po 
świeżo sypanym wale ku dalszym 
stanowiskom. 
- Tęsknota cię żre, widzę to 
od kilku dni. 
- Nie byłaby tak wielka, 
proszę waszej miłości, gdybyśmy 
żyli w radości, a nie w 
nieszczęściu. 
- Wojna zawsze nieszczęście, 
choćby i chwała przy niej była. 
Prawdziwego szczęścia w wojnie 
nie znajdziesz. 
Trochę zaskoczyły Piotra te 
słowa, padające z ust człowieka, 
który całe życie poświęcił 
wojowaniu. Nie wyraził jednak 
swego zdziwienia żadnym słowem. 
- Choć stary jestem i siwy, 
ale wiem, co to tęsknota. To ci 
jednak powiem, że mieć w sobie 
takie uczucie, to wielkie 
szczęście. Ale zaraz ci ulżę, bo 
jak do tego drugiego ognia 
podejdziemy, będziesz miał dużą 
radość i ukojenie... 
- Jakże, wasza miłość... - 
szepnął Piotr i wszystka krew 
uciekła mu z twarzy, bo nagła 
nadzieja wtargnęła do serca. 
- Przyszły pisma z Warszawy i 
do ciebie jest też kartelusz od 
pana Timy. 
- Co za szczęście, wasza 
miłość! Bóg łaskaw dla mnie. 
Za chwilę stali u ogniska. 
Piotr rozkładał drżącymi rękami 
list i przebiegał oczyma pismo. 
Papier raz płonął czerwonym 
odblaskiem ognia, raz pokrywał 
się szarym dymem. 
Armatny patrzył w rozpalone 
oczy żołnierza i cieszyło go 
łaknienie, z jakim wchłaniał 
treść listu. Krzysztof doznawał 
jednocześnie dziwnego uczucia, 
jakby to on stał teraz nie tu na 
murach Lwowa, ale na szańcach 
artyleryjskich pod Mitawą, kiedy 
tak samo biło mu serce, jak 
teraz synowi panny Sucheckiej. 
Piotr już przeczytał pismo, 
ale nietrudno było zauważyć, że 
po raz wtóry biegną jego oczy od 
początku do końca listu. 
- No i co tam piszą? 
- Wasza miłość, pomieszanie 
wielkie w Warszawie, niezwykłe 
niepokoje. 
- Nie o to pytam. Co się 
dzieje w Warszawie, to i ja 
wiem, bo nie tylko do ciebie 
przyszły pisma. 
Piotr schylił głowę i 
powiedział z chłopięcą 
skromnością: 
- Tak tam do mnie tęsknią, jak 
i ja do nich... 
- A widzisz, jakże by mogło 
być inaczej. Rozłąka wzmaga, a 
nie dławi uczucie. Teraz mi 
opowiadaj, co piszą o Warszawie. 
Piotr zaczął się zwierzać z 
treści listu, w którym nie tylko 
było o lęku, z jakim Aniela i 
rodzice myślą o jego osobie. 
Cała stolica żyła w niezwykłym 
podnieceniu, turbując się o dwie 
sprawy - o los wojny na Ukrainie 
i o elekcję nowego króla. 
Napłynęło ludzi mnóstwo, bo 
nawet bogatsza szlachta z 
województwa ruskiego i 
wołyńskiego ominąwszy Lwów 
zjechała z wozami do stolicy. 
Ruch był tym większy, że 
poniektórzy mieszczanie, mimo 
zakazu prymasa i eks-kanclerza 
wywozili zawczasu bogactwa ku 
Gdańskowi i miastom pruskim. 
Było w liście, o czym zresztą 
obszerniej pisał pan Tima, i o 
kandydatach na królewski stolec. 
- Nikt nie wie - mówił Piotr 
ochłonąwszy z pierwszej radości 
- po czyjej stronie przewaga, 
czy za królewiczem Karolem, czy 
Kazimierzem. Już się szlachta 
zawczasu wodzi za łby, niektórzy 
przegadują nawet o Rakoczym. 
- To widzę, twoja nadobna bawi 
się w politykę. Rzadki to 
przymiot u białogłowy, a ty, 
widzę, wolałbyś zamiast takich 
informacji same wzdychania. 
- Pół listu nie od niej, ale 
od pana Timy. 
- Tak mi mów, bo pomyślę, że 
kanclerza będziesz miał w domu, 
a nie niewiastę do płodzenia 
potomstwa. 
Na dworze jakby jaśniało. 
Ciemności rzedły i zaczęła się 
rysować na niebie cerkiew Św. 
Jura. Jednocześnie daleki 
nieboskłon z lekka różowiał. 
Dostrzegł tę zmianę na niebie 
pan armatny. 
- Czyżby świt nadchodził? 
Chyba niedaleko po północy. 
W tej chwili odezwał się z 
boku tętent kopyt końskich. 
- |Wer |da? - krzyknęła warta. 
- Hej tam, nie wiecie, gdzie 
pan armatny? 
- Pan armatny tu niedaleko, 
przy ogniu. Bywaj ku nam! 
Przybywającym był kapitan 
Aders. Zarył koniem tuż przed 
Krzysztofem i mówił: 
- Wasza miłość, nie wiemy, co 
się dzieje. Wojsko z Bramy 
Krakowskiej wychodzi. 
- Jazda? 
- Nie inaczej, dragoni. 
- Nie rób, oberszterze, krzyku 
bez potrzeby. Komunik wyjeżdża 
za mury. Mówił pan Wiśniowiecki, 
że lekki podjazd wyśle po nocy. 
Sporo wojska? 
- Z wałów nie widać, bo na 
przedmieściach pogasili ogniska. 
- Pogasili? - zadziwił się 
Arciszewski. - Któraż to 
godzina? 
- Pierwsza po północy, mości 
generale. 
Krzysztof rzucił baczniejszym 
okiem poza mury cerkwi Św. Jura. 
Czarne niebo jeszcze bardziej 
zróżowiało. Nad linią, gdzie się 
powinno schodzić niebo z 
niewidoczną jeszcze ziemią, 
drgało powietrze, nabrzmiałe 
sinokrwawą barwą. 
- To nie świt - krzyknął 
Opacki. - Gorze tam, mości 
generale! 
Wszyscy skierowali oczy ku 
dalekiemu niebu. 
- To łuna - zaczęli szeptać 
żołnierze. - Orda idzie w ogniu! 
Arciszewski też nie miał 
wątpliwości. Poprawił pasa, 
chrząknął jakby przeczyszczając 
gardło. 
- Lepsze to - powiedział - niż 
nękające czekanie po nocach. 
Niech się zacznie według Bożej 
woli. Ty, Opacki, wespół z panem 
Adersem skoczysz mi na dół w 
ulicę, bo tam łuny nie widać, 
więc trzeba co szybciej 
powiadomić hetmana. 
Podano Piotrowi konia i już 
jechał we dwójkę z Adersem ku 
miastu. Wpadli w śpiące ulice i 
niebawem stukot kopyt ich koni 
dzwonił wśród kamienic, 
zbliżając się do pałacu 
arcybiskupiego. 
Nie dotarli jednak do kwatery 
kniazia, bo w poprzek ulicy 
rozstawiony był kordon 
żołnierzy. 
- Dokąd, waszmościowie? 
- Do kniazia od pana 
armatnego. 
- Nie wolno - wstrzymał ich 
bezceremonialnie otyły 
szlachcic, dowodzący strażą. Po 
głosie, bo twarzy nie można było 
dostrzec, Piotr rozeznał 
Przyłułeckiego, poznanego 
jeszcze w karczmie pod Lublinem. 
- Puszczaj waszmość, na miły 
Bóg! 
- Nie wolno. 
- Już mi drugi raz włazisz w 
ślepia, ale dalibóg, nie 
chciałbym żadnej zwady, gdy czas 
tak nieszczęsny. Puszczajże, z 
rozkazu armatnego jedziemy - 
napierał koniem na kordon. 
- Stój, bo na szpadę nabiję. 
Rozkaz hetmana ważniejszy niż 
armatnego. 
- Sprawa nagła, puszczaj do 
hetmana albo melduj! 
Żołnierze stojący za 
Przyłułeckim już nastawiali 
muszkiety. Posłyszawszy rzegot 
broni szlachcic odwrócił się ku 
kordonowi. 
- Cóż wy, psiekrwie jedne? 
Mówiłem nie ruszać muszkietów, 
strzelać zakazano. 
Trochę wyprowadzony z 
niedawnej pewności siebie, 
powiedział pojednawczym głosem: 
- Kniazia nie ma w pałacu, 
więc i tak zbytecznie panowie na 
mnie nastajecie. 
- A gdzież kniaź? 
- Pewnie u Bramy Krakowskiej 
dopatruje komunika, ale nie 
radzę tam jechać. 
- Dlaczego? 
- Dajże mi, waszmość, święty 
spokój i strać się z oczu. 
Nie wdawali się już w dalszą 
rozmowę i ruszyli ku Bramie 
Krakowskiej. 
- Widziałeś waćpan, co się 
dzieje? - mówił po drodze Aders. 
- Pusto tam koło pałacu, jakbyś 
wymiótł. 
- Nie daj Boże nowego 
nieszczęścia - szepnął Piotr 
pełen złego przeczucia. 
Gdy dobiegli końmi w pobliże 
bramy, znów zatrzymała ich 
warta. Tu było widniej. U 
zwodzonego mostu palono głownie, 
by oświetlić drogę jeźdźcom. 
Ku niepomiernemu zdumieniu 
obaj wysłannicy armatnego 
zobaczyli, że wszystkie konie 
wychodzące za mury mają kopyta 
owinięte szmatami i że szeregi 
jazdy przeciskają się ku bramie 
w pośpiechu i w jakimś utajeniu. 
Każdy trzymał szablę czy 
muszkiet w powietrzu, by nie 
było słychać żadnego szczęku. 
Przejazdu u bramy pilnował 
kapitan dragonii Cichocki, 
którego poznał Piotr jeszcze pod 
Piławcami. Podjechał więc ku 
niemu koniem i zapytał: 
- Na rany Jezusa, mówże 
waszmość, co się tu dzieje? 
- Cicho waszmość, jeśli ci 
życie miłe. Każdego z obcych mam 
rozkaz zatrzymać, by nie robił 
paniki i nie utrudniał wymarszu. 
Po tych słowach odstąpił 
koniem nieco dalej od żołnierzy 
i powiedział poufałym głosem: 
- Umykajcie stąd jak 
najprędzej, bo gardłem za was 
przypłacę. Kniaź hetman, choć z 
wielką boleścią, uradził wyjść z 
wojskiem ku Zamościu. Stamtąd 
przyjdzie ku miastu z odsieczą, 
jak tylko posiłki z Prus 
nadejdą. 
- Święty Boże! - szepnął 
Opacki. 
Kapitan Aders, choć poufale 
doń mówiono, nie wytrzymał, 
krzyknął oburzony: 
- Nie ku odsieczy mu pilno, 
ale do księżnej Gryzeldy. Nowa 
hańba i zdrada! 
- Zdrada, Jezusie Nazareński! 
- jęknął Piotr. 
- Hańba wam, tchórze i 
wywłoki, pachołki książęcej 
mości! - krzyknął rozwścieczony 
Aders. 
- Kto tam? Jak śmiecie nas 
obrażać? - zaczął się tumult w 
jadących szeregach. Ten i ów 
ściągnął konia i zakotłowało się 
w gardle bramy. 
Ale Cichocki umiał się znaleźć 
w takiej chwili. Wyszarpnął 
pistolet zza pasa i krzyknął w 
stronę łamiących szyki: 
- Spokój! Do szeregów! Rozkaz 
w cichości wychodzić. Ja za 
porządek odpowiadam i w razie 
potrzeby rozprawię się, z kim 
należy. A waszmościowie w tej 
chwili z moich oczu, bo 
zaaresztuję. 
Opacki i Aders wykręcili z 
nagła konie i rzucili się kłusem 
w ulice miasta. Gdy zbliżali się 
ku wałom, by jak najprędzej 
zanieść panu armatnemu tragiczną 
wiadomość, zarys wieży Św. Jura 
stężał i poczerniał. Za nim szła 
w górę krwawa łuna. 

Rozdział VI 
Gdy o świcie gruchnęła wieść o 
ucieczce Wiśniowieckiego z całym 
zaciągniętym niedawno wojskiem, 
z wszystkimi zebranymi na obronę 
kosztownościami i gotowizną, 
spadła na miasto bezgraniczna 
trwoga. Jedni uciekali w 
popłochu za Bramę Krakowską, 
inni w nieprzytomnym chaosie 
biegali po mieście siejąc 
powszechny lament. Sypały się 
przekleństwa na Wiśniowieckiego, 
na Ostroroga, Radziejowskiego i 
Wurzla, bo żaden z nich w 
grodzie nie pozostał. Ulice 
miasta zdały się być teraz 
korytarzami nadeptanego 
mrowiska, w którym oszaleli 
ludzie biegali nieprzytomnie w 
różnych kierunkach bez ładu i 
składu. 
Gdy bardziej płochliwych 
ogarniał strach, ludzie 
trzeźwiejszego usposobienia 
popadali we wściekłość. Na 
każdej ulicy wrzało od krzyków. 
- Zdrajca Wiśniowiecki! 
Złodziej i oszust! 
- Na pohybel kniaziowi! 
- Zrabowali miasto i uciekli. 
Hańba im! 
- Przysięgali przed ołtarzem u 
Franciszkanów, że obronią 
miasto, a złupiwszy je niecnie 
opuścili. 
- Hańba wydrwigroszom! 
Dzwony biły od rana i nawy 
wszystkich kościołów napełniały 
się płaczącą ciżbą. Zrozpaczone 
kobiety porywały dzieci z łóżek 
i biegły z nimi do kościołów i 
cerkwi, by nie widzieć 
straszliwej łuny za miastem, nie 
słyszeć mrożących krew w żyłach 
okrzyków, jakie wznosiły się pod 
ratuszem i pod pałacem 
arcybiskupim. Jeszcze większy 
zamęt wybuchł na przedmieściach, 
gdzie mieszkało kilka tysięcy 
pospólstwa i sporo 
zasobniejszych kupców, Żydów i 
Ormian. Jedni rwali się teraz ku 
murom miasta, nacierali na 
natłoczone bramy, na furtę 
Jezuicką i Bosacką tuż obok 
cerkwi wołoskiej, inni - 
zwłaszcza lud ruski - krył się w 
cerkwi Św. Jura lub umykał 
zawczasu ku gliniańskiej drodze, 
by oddać się pod opiekę wojsk 
kozackich. 
Burmistrz miasta Groswajer, 
jeszcze przed świtem zbudzony 
przez pana armatnego, zwołał do 
siebie kilku ze starszyzny 
miejskiej i radzono nad 
tragicznym położeniem miasta. 
Zrazu dostało się i jemu od 
rajców zawiedzionych ucieczką 
załogi. 
- Jakże to mogło być - mówili 
- by nawet burmistrz nie 
wiedział o planowanej ucieczce. 
- Wyprowadziliśmy w pole 
mieszkańców, pierwsi spiesząc z 
ofiarami na obronę. Szczycimy 
się tym, że zmysł mamy do 
obracania pieniądzem, a 
tymczasem okpiono nas jak 
naiwnych młodzieniaszków. Głupi 
z nas ojcowie miasta, skoro 
osiemkroć sto tysięcy złotych na 
wiatr wyrzuciliśmy. Więc pytamy 
burmistrza, jakże to mogło być, 
by bramy bez jego wiedzy 
otworzono? 
Groswajer słuchał i nie 
obrażał się. Wszystko, co 
mówili, było prawdą, bo i jego 
gryzły te same wyrzuty. 
Łatwowierne było miasto, ufające 
w książęcy honor. Powtórzyła się 
stara prawda, której każdy 
kupiec hołdował, że kto 
lekkomyślnie i na honor daje 
pieniądze, ten z torbami przez 
życie pójdzie. 
Słuchał wszystkiego z 
cierpliwością, schylał głowę pod 
naporem skruchy i żalów, 
niekiedy tylko rzucając krótkie 
zdanie: 
- Pachołków u bramy 
przekupiono. Tych zaś ze straży 
miejskiej, co się spostrzegli, 
że to ucieczka, i chcieli biec 
do ratusza, wszystkich siłą 
zatrzymano. Pierwsi spostrzegli 
się żołnierze pana armatnego, 
ale już wtedy za późno było 
działać. Zresztą, cóż byśmy 
zdziałali? 
- Jeden tedy pan armatny 
godzien naszego zaufania. Jemu 
jednemu i jego żołnierzom 
chwała. On i spod Piławiec z 
honorem wyszedł. 
Arciszewski, który słuchał 
tego wszystkiego, mając u boku 
kapitana Adersa, poruszył się 
teraz na ławie. 
- Karcicie pana burmistrza i 
sami siebie, choć nie macie 
winy. Wina jedynie przy kniaziu, 
który i mnie wczoraj wieczorem 
wyprowadził w pole. 
Opowiedziawszy rozmowę z 
księciem ciągnął dalej: 
- Niech go za to Bóg sądzi. 
Jeśli prawda, że zamyśla o 
odsieczy, to może i z tego 
nieszczęścia będzie później 
pociecha. Sławetni mężowie, nie 
pora teraz wadzić się i 
rozdzierać szaty. Co prędzej 
trzeba nam na wały, przy stole 
nikt miasta nie obroni. Mamy 
trochę artylerii, sto 
pięćdziesiąt dzielnej piechoty 
niemieckiej pod kapitanem 
Adersem, coś niecoś załogi na 
Zamku Wysokim i chyba piętnaście 
setek zbrojnych mieszczan. Mało 
to, bo wielkie ordy tu nadejdą. 
Przedmieściom nie damy ochrony, 
bo rozleźlibyśmy się niewidoczni 
jak muchy na jesieni, ale w 
murach możemy się bronić. Od 
wschodu strzeże nas rzeka 
Pełtew, fosy też jako tako 
oporządzone, dwa zaś pierścienie 
murów niełatwe do zdobycia. Na 
owych kilkunastu naszych 
basztach też będą sobie zęby 
łamać. 
- Żywności brak, bo i spyżę 
uprowadziło wojsko kniaziowe. 
- To pewna, że bez odsieczy 
długo nie wytrzymamy, ale może 
się opamiętają regimentarze pod 
Zamościem i przyślą posiłki. Nie 
traćcież ducha, asanowie, bo 
jeszcze i to możliwe, że hetman 
zaporoski będzie oszczędzał 
miasto, w którym tyle ludzi 
prawosławnej wiary. Nie jest też 
wykluczone, że dowiedziawszy 
się, gdzie kniaź Wiśniowiecki, 
ominie nas i pójdzie za nim pod 
Zamość. 
W tym była najwalniejsza 
pociecha, zwłaszcza że mimo łuny 
na niebie nie pojawiły się dotąd 
pod miastem poczty kozackie ni 
tatarskie. 
Otucha wróciła w ojców miasta 
i zaczęto wołać: 
- Brońmy się sami, skoro nas 
opuszczono. Pan armatny nam 
wodzem! 
- Pan Arciszewski! Pan 
Arciszewski! - wołano. 
Krzysztof, niechciwy pochwał i 
zaszczytów, oponował: 
- Lud miejski lepiej posłucha 
swoich rajców. Widzę, jakim 
szacunkiem w mieście cieszy się 
sławetny Groswajer, na którego 
tutaj przed chwilą następowano. 
Burmistrz niech dowodzi obroną, 
a ja będę go radą wspomagał. 
Cały dzień upłynął na 
gorączkowych przygotowaniach. 
Wzmocniono załogi baszt, 
wyprowadzono na wały całą 
piechotę miejską. Stanęły na 
szańcach miejskich cztery pułki 
strzelców, za nimi przygodni 
obrońcy miasta z kosami i 
oszczepami. 
Arciszewski z piechotą 
niemiecką Adersa czuwał na 
dawnych swoich stanowiskach. 
Stąd rozpościerał się widok na 
przedmieścia, na setki domostw i 
ogrodów, jeszcze pełnych zieleni 
i dostałego listowia na 
drzewach. Widać było z tego 
miejsca Łysą i Lwią Górę i szlak 
na przedpolu miasta, skąd 
spodziewano się nadejścia wojsk 
Chmielnickiego. Jak dotąd jednak 
nie pojawił się pod miastem 
żaden czambuł. 
Dopiero tuż po zachodzie 
słońca ukazała się na dalekich 
polach konna rota. Pędziła ku 
miastu nie od strony Glinian, 
ale z północnego zachodu, drogą 
od Żółkwi. 
Ludzie na wałach mrużyli oczy, 
wyrostki miejskie wspinały się 
na drzewa, by rozpoznać wojsko, 
ale zachód słońca osłabił nawet 
najsilniejsze oko. 
Naraz ze szczytu któregoś dębu 
rozległ się radosny okrzyk : 
- To dragonia kniazia 
Wiśniowieckiego! Widzę proporce, 
wojsko wraca do miasta! 
Ogólna radość, jaka powstała 
po tym okrzyku, nie trwała 
długo. W mury Lwowa weszła 
nieduża chorągiew złożona z 
pięćdziesięciu dragonów. 
Prowadził ją rotmistrz Cichocki, 
który ledwie wszedł w miasto, 
dopytywał się o armatnego. 
Za chwilę zlany potem 
zeskoczył ze spienionego konia i 
zdawał pospiesznie raport przed 
Arciszewskim i starszyzną 
miejską: 
- Mości panie armatny, książę 
hetman oddaje pod rozkazy waszej 
miłości tę oto chorągiew 
dragońską, złożoną z 
pięćdziesięciu ludzi. 
- Liczba zaiste wielka - 
uśmiechnął się Arciszewski. - 
Pół setki zamiast czterech 
tysięcy uzbrojonych za pieniądze 
miejskie. 
Nie odmówił sobie złośliwej 
uwagi także burmistrz Groswajer: 
- Skorośmy ponad milion 
złotych dali hetmanowi, to każdy 
z tych żołnierzy nader cenny, 
kosztuje nas po dwadzieścia 
tysięcy. Okazało się, że kniaź 
Wiśniowiecki lepszy kupiec niż 
my, mieszczanie. 
Rotmistrz poczerwieniał na 
twarzy. 
- Serce się ściska, gdy trzeba 
słuchać takich narzekań. Jeśli 
tu jestem, to wiedzcież, 
panowie, że nie z książęcego 
rozkazania. Prosiłem kniazia, by 
mnie właśnie wysłał z tym 
żołnierstwem, bo Bóg świadkiem, 
wstyd mi było uchodzić 
bezpiecznie ku Zamościowi. 
- Toteż, kochany rotmistrzu - 
odparł Krzysztof - witamy cię i 
twoich żołnierzy z całego serca. 
Lepsza jedna chorągiew dzielna 
niż czterdzieści bez ducha, jak 
to było niedawno nad Pilawką. 
- Dziękuję za te słowa. Kniaź 
Wiśniowiecki i to kazał 
powiedzieć waszej miłości, że 
zdaje dowodzenie obroną na jego 
rozum i głowę. 
- Zdać dowództwo zawsze łatwo, 
trudniej tu ostać i dowodzić. 
- Jest też pismo, w którym 
książę wyłożył swoją wolę i 
zamiary. 
- Dawajże je, waszmość. 
Arciszewski, przywoławszy do 
siebie Groswajera, wespół z nim 
przebiegał oczyma pismo 
książęce. Sumitował się kniaź, 
że "nie masz łez takich, którymi 
można by dosyć opłakać takie 
|periculum miłej, a tak 
nieszczęsnej ojczyzny i że w tak 
nieszczęsnym zamieszaniu nic 
innego nie ostawało, jak chronić 
resztę wojsk przed zagładą. 
Miawszy język, że Tatarowie już 
na to podani są, by opanować 
Lwów, wolał książę konserwować 
wojsko, niżeli w mieście takim 
się zawierać, w którym za długo 
do obrony nie widział sposobu, 
"nie mając piechocie żywności 
ani opatrzonych murów i siła 
innych uważając defektów". 
"Zemknęliśmy tedy - pisał - 
dragony przy mieście ostawiwszy, 
ku Zamościu, abyśmy wziąwszy 
subsydium oblężonemu Lwowu z tej 
bliskości przednią odsiecz dać 
mogli." 
Były jeszcze w piśmie 
pochwały, jakich nie skąpił 
Arciszewskiemu za jego męstwo i 
doświadczenie, którym ufając 
kniaź oddawał mu dowództwo. 
To i owo z listu na głos 
czytano, by słyszeli oberszterzy 
i rajcy. Burmistrzowi przypadł 
szczególnie do serca ustęp 
przekazujący dowództwo 
Arciszewskiemu, więc powiedział: 
- Choć nas hetman odbiegł, 
woli jego dalej nam słuchać. Tak 
chce kniaź, jak i myśmy dotąd 
chcieli, by wodzem obrony Lwowa 
był pan Krzysztof Arciszewski. 
Jeszcze nie skończył, a już 
wtórowały jego słowom radosne 
okrzyki na cześć armatnego. 
Rozjaśniła się pod wpływem tych 
głosów twarz Cichockiego, 
rozłożył ręce i powiedział: 
- I ja szedłem tu w nadziei, 
że będę pod dowództwem pana 
armatnego. 
Ale Arciszewski zaprzeczył 
ruchem głowy. 
- Skoro kniaź stąd uszedł, 
niech nam rozkazów nie daje. Tak 
będzie, jak rankiem uradzono za 
obopólną zgodą wojska i miasta. 
Burmistrz Groswajer dowodzi 
obroną, bo to jego wojsko, a nie 
kniaziowe, ja zaś dam swoją radę 
i krew, by hańbę zmyć za tych, 
co własne miasta łupią i gołe je 
ostawiają. 
Tak stanęło. Rozbiegli się 
oficerowie i rajcowie, dragonia 
zsiadła ze zdrożonych koni. 
Arciszewski wziął Cichockiego na 
bok i zagadnął: 
- Pisze mi książę o 
zamierzonej odsieczy i na głos 
to czytałem, by słyszeli ojcowie 
miasta i roznieśli otuchę po 
mieście, ale powiedzże waszmość 
szczerze, wierzysz ty w te 
słowa? 
Cichocki posmutniał. 
- Otóż utrafiłeś, mości 
generale, w sedno. Zwątpiłem w 
tę odsiecz, co by honor 
powróciła naszemu wojsku, i 
dlatego wyprosiłem, by mnie tu 
posłano. Po drodze wszędzie 
mówią to samo, co owi chłopi 
chwyceni na gliniańskim szlaku, 
których zresztą książę 
uprowadził ze Lwowa. Idzie na 
miasto wielka nawała, dwieście 
tysięcy wojska. Kozactwo i 
chłopstwo pod czterdziestu 
pułkownikami i orda Tohaj-beja. 
Gdy to książę posłyszał, wpadł w 
nową zgryzotę i myślę, że nawet 
Zamościa nie będzie teraz 
bronił. Pilniej mu zresztą na 
elekcję niż na wojnę. 
- Rozumiem. Teraz mu pilno na 
elekcję, ale ciekaw jestem, jak 
by na nią pojechał, pieniędzy ze 
Lwowa nie ściągnąwszy. Gdy już 
nadziany złotem, po dawnemu 
pycha idzie do głowy, 
Cichocki słuchał z goryczą, 
ale jako karny żołnierz wzdragał 
się dolewać oliwy do ognia, więc 
tylko dodał: 
- Źle jest w Rzeczypospolitej. 
Gdy król pomarł, same 
nieszczęścia w ojczyźnie. 
- Gdyby żył, też by go 
zgryzota dobiła. Wszystko 
skotłowali i zmącili, żeby w 
mętnej wodzie łatwiej ryby 
łowić. Dajmy jednak pokój 
biadaniom, trzeba wyjrzeć na 
wały i zobaczyć, co się tam 
dzieje. 
Tego jednak dnia wieczorem, 
jak i nadeszłej nocy nie 
pojawiły się na przedpolu żadne 
wrogie oddziały. Dopiero 
nazajutrz, tuż po świcie, 
wyłoniły się z mgieł od strony 
Zboisk konne straże tatarskie. 
Zrazu widziano je tylko przez 
perspektywy z najwyższych wież 
kościelnych, ale nie minęło dwa 
pacierze, gdy każdy stojący na 
wałach mógł gołym okiem dostrzec 
pędzących jeźdźców. 
- Tatarzy! - wołano. - Jaki 
ogrom! 
Mylono się. Tatarów wcale nie 
było. Ukazywały się natomiast 
setki i tysiące żołnierzy w 
baranich kożuchach, białych 
płóciennych płaszczach, to znów 
jakoś cudacznie odzianych. Ten 
miał kubrak obdarty na sobie, a 
na głowie pańską czapę z 
bogatymi piórami, tamten 
błyszczał aksamitnym kontuszem i 
srebrną karabelą u pasa, a zaś 
na głowie miał chłopską 
baranicę. Niekiedy u bogatego 
rzędu końskiego widziało się 
zwykły topór drwala, kiedy 
indziej chłop siedzący oklep na 
koniu bił go w brzuch srebrnymi 
ostrogami, przypiętymi do 
safianowych cholew. 
- Chłopstwo ruskie, nie 
Tatarzy! - wołano teraz na 
murach. - Patrzcie, jak się pod 
Piławcami odziali, niejeden po 
pięć koni wlecze koło siebie. 
Gdy to wojsko chłopskie 
obiegało nieskładną ciżbą szlak 
wiodący wkoło miasta, zaczęły z 
dala napływać nowe oddziały, 
jednolite i karne, na koniach 
śmigłych, zaprawionych do wojny. 
Te pułki kozackie, których już 
nikt zliczyć nie potrafił, 
obsadzały wszystkie wzgórza, 
dogodne do ataku. Gdy już ciemna 
rzeka koni i ludzi otoczyła 
pierścieniem miasto i zdawało 
się niemożliwe, by jeszcze 
więcej wroga mogło napłynąć, 
zaczerniły się na horyzoncie 
czambuły tatarskie. Te szły w 
błyskawicznym pośpiechu, 
dopadały stóp Łysej i Lwiej 
Góry, rozlewały się jak mrowie 
na łąkach i ścierniskach, 
wypełniały każdą lukę w 
pierścieniu zaciskającym się 
wokół miasta. 
Strach padł na przedmieścia. 
Od tygodnia słyszano o ogromnej 
sile zbliżającego się wojska 
nieprzyjacielskiego, ale 
wyobraźnia ludzka była za słaba, 
by przewidzieć taki ogrom walący 
ze wszystkich stron na miasto. 
Na szańcach przedmiejskich 
niedługo bronili się lwowianie. 
Wojsko Chmielnickiego nacierając 
z furią rozwaliło ostrokoły, 
zapory z bel i pniaków, z takim 
trudem przez tyle dni budowane. 
Błysnęło w powietrzu tysiące 
siekier, łopat i rydli i jak 
kruche słomki wylatywały w górę 
skrzyżowane kłody, otwierając 
drogę wolną dla jazdy. Zaczęła 
się nierówna rzeź na rozwalonych 
szańcach i po trupach piechoty 
lwowskiej wpadały czambuły w 
podmiejskie ogrody i uliczki. Za 
nimi szła na zdobyte stanowiska 
regularna, groźniejsza od jazdy, 
piechota kozacka. 
Biły dzwony na trwogę w 
kościele Bernardynów, jęczały 
mosiężne serca dzwonnic u 
Karmelitów trzewiczkowych, u 
Franciszkanów, u Marii Magdaleny 
i w murach Św. Jura. Wszystek 
lud miejski biegł w panice do 
naw kościelnych, a przez zdobyte 
uliczki przedmieść leciały 
kozackie okrzyki: 
- Strach boży bije Lachy! 
- |Nute, |mołojci, |nute! 
Przed zachodem słońca padły 
wszystkie szańce poza murami, 
przedmieścia były zdobyte. 
Czambuły perekopskie Tohaj-beja 
już wyprowadzały poza miasto 
pierwsze tysiące schwytanego 
jasyru. 
Rozdział VII 
Załoga stojąca na murach była 
pewna, że teraz na nią idzie 
pora krwawego żniwa, tymczasem 
ledwie słońce utonęło w lasach 
jaworowskich, wódz rebelii kazał 
trąbić na odwrót. Odpłynęła spod 
wałów wszystka jazda kozacka i 
tatarska, wyszła z powrotem ze 
zdobytych szańców piechota. 
Zostało na przedmieściach tylko 
wałęsające się za rabunkiem 
żołdactwo, ale żaden szturm nie 
ruszył na mury miejskie. 
Na wałach spędzono całą noc na 
czekaniu. Było już późno po 
północy, kiedy Arciszewski 
przywołał do siebie starszyznę. 
Przybył do jego kwatery kapitan 
Aders, chorąży piechoty Ringer, 
rotmistrz Cichocki i Groswajer. 
Zasiadło też w kole kilku 
sierżantów i adiutant armatnego, 
Opacki. 
- Widzieliśmy wszyscy - zaczął 
Krzysztof - jaka potęga nas 
naszła i jakie zuchwalstwo z 
tamtej strony. Mogłyby na ten 
widok ustać serca i opaść ręce, 
a tymczasem nie widziałem w 
oczach żołnierzy żadnej trwogi, 
tylko chęć obrony. Stało się, 
jesteśmy oblężeni i odtąd trzeba 
się bronić do ostatka. 
- Do ostatka! - krzyknął 
Cichocki, a za nim reszta 
obecnych. 
Teraz zaczął Groswajer: 
- U mieszczan polskiego 
pochodzenia, u ludzi religii 
rzymskiej, nie brak otuchy do 
walki, ale co będzie z 
pospólstwem ruskim? Wielu z nich 
spode łba patrzy na obronę, bo 
pachnie im kozactwo i 
bisurmańcy. Na przykład u kowala 
Jerzego, człowieka 
błahoczestiwej wiary, znaleziono 
dziś kule i oręż, który nie dla 
nas był kuty. Straże miejskie 
obległy dom i szpiega 
wywleczono. Musimy więc być 
czujni nie tylko na wałach, ale 
i wewnątrz miasta. 
Sposępnieli wszyscy, choć to 
jeszcze nie wszystko było, co 
miał powiedzieć Groswajer. 
- Tuż przed północą, zanim 
mnie wasza miłość wezwał na 
naradę, uchwycono drugiego 
szpiega u furty Jezuickiej. 
Niósł listy do Chmielnickiego od 
metropolity prawosławnego, który 
przyzywa hetmana zaporoskiego do 
miasta i prosi o łaskę dla 
ludności. 
- Powiesić zdrajcę! - krzyknął 
kąpany w gorącej wodzie 
Cichocki. 
- Powiesić! - zawtórowano. - 
Gdy my mamy bronić miasta, oni 
sztych w plecy wbijają. 
Arciszewski uciszył okrzyki. 
- Zdrada zdradą, ale wieszanie 
błahoczestiwych ludzi ostawcie 
kniaziowi Jaremie, który 
stryczkami i wbijaniem na pal tę 
wojnę rozpalał. Metropolitę 
weźmiemy pod straż, bo nie może 
być zdrady wewnątrz miasta, gdy 
na murach stoimy. Gdybyśmy 
jednak, jak krzyczycie, gardło 
mu odjęli, powstanie ku nam 
jeszcze większa nienawiść 
ruskich ludzi. 
Nie wszystkim podobała się ta 
mowa, ale zmilkli, wiedząc, że 
armatny nie znosi sprzeciwu. 
- Przedmieścia nie wytrzymały 
nawet kilku godzin i na nic 
zdały się szańce i zasieki. 
Jedynie Wysoki Zamek w naszych 
rękach i tylko w nim została 
obrona przedpola. Jak długo 
utrzymamy jego mury, tak długo 
wróg nie może podjąć generalnego 
szturmu na miasto. 
- Załogi tam niewiele, obrona 
zamku niebezpieczna - wtrącił 
Groswajer. 
- Wiem o tym i dlatego was 
wezwałem. Wezmę swoich ludzi, co 
najdzielniejszych, i dziś nocą 
obsadzę zamek. Tu zaś niech pan 
Groswajer pilnuje obrony. 
- Mości generale! Tam śmierć 
pewna i zagłada. Tuś nam 
potrzebny, nie na zamku, jakże 
nam wodza narażać? 
- Śmierć taka sama dla 
żołnierza, jak dla generała. 
Pójdę, od tego zamiaru mnie nie 
odwiedziecie. Niech wszystek 
żołnierz na murach widzi, że się 
tej ordy nie lękam. Nie 
protestujcie, panowie! Wezmę 
czterdziestu muszkieterów, ludzi 
wiernych, bo szli ze mną od 
Warszawy przez Piławce ku Lwowu. 
Obecny na naradzie Opacki 
powstał z miejsca. 
- A ja, wasza miłość? Mnie 
zawsze być u twojego boku. 
- Nie mów, gdy cię nie pytają. 
Tam trzeba starych żołnierzy, 
strzelców, co nigdy nie 
chybiają. 
- Wasza miłość mówił zawsze, 
że starym nie ustępuję w 
celności. Weź mnie, wasza 
miłość, bo dotąd jeno z pola 
uchodziłem. Razem nam zginąć lub 
powrócić. 
- No, trudno, skoro się tak 
rwiesz, to pójdziesz. Bogiem a 
prawdą, gdym był w twoich 
latach, też się rwałem ku 
jakowejś zasłudze. 
Pięćdziesiąt kilka człeka 
wyszło tej nocy pod wodzą 
armatnego za mury miejskie i 
obsadziło Wysoki Zamek. Gdy 
księżyc wzeszedł, można było 
dostrzec w starych strzelnicach 
zamku gotowe do strzału 
muszkiety. Widok kilkudziesięciu 
szyszaków i luf podparł na duchu 
gromadkę mieszkańców 
przedmieścia, którzy umknąwszy 
za dnia z plądrowanych domostw 
skupili się wokół zamczyska na 
cmentarzu. Nie bez zazdrości 
wzdychał do takiejże załogi 
drugi tłum ludności 
przedmiejskiej, oblegający 
przepełnioną cerkiew Św. Jura. 
Nie mylił się Arciszewski, że 
Wysoki Zamek i katedra to dwa 
bastiony, o których zdobycie 
pokusić się musi Chmielnicki. Po 
ich opanowaniu mógłby nękać 
miasto dogodną strzelbą. 
Następnego dnia nieprzyjaciel 
powróciwszy na przedmieścia 
zaczął z furią atakować te dwa 
główne punkty oparcia na 
przedpolu miasta. Na obie 
warownie szły szturmy czambułów 
tatarskich i doborowej piechoty 
zaporoskiej. Grad kul 
muszkietowych sypał się na okna 
zamku i nierzadko słaniał się 
żołnierz w strzelnicy, a szyszak 
opadły z martwej czy rannej 
głowy leciał w dół po murze. 
Arciszewski chodził od 
strzelnicy do strzelnicy. 
Wymieniał żołnierzy, niekiedy 
sam brał muszkiet z omdlałej 
dłoni strzelca i z niezawodną 
pewnością celował w 
nacierających Tatarów. 
- Póki z dział nas prażyć nie 
mogą, wytrzymamy. Piechotą nas 
nie wezmą. Do upadłego, 
żołnierze! 
Ale przed zachodem słońca 
padła cerkiew Św. Jura. Sotnia 
mołojców wespół z Tatarami 
wdarła się na wyłomy z 
pomieszanymi okrzykami: 
- |Hałaj! |Hałaj! |Bre |gaur! 
W cerkwi zgromadzona była 
ruska ludność przedmieścia. Na 
widok wpadających do świątyni 
żołnierzy brodaty ihumen zaczął 
wołać od ołtarza: 
- ||Mołojci! Pro Boho 
Chrystian, wira, |wira! 
- |Bre |gaur! |Bre |gaur! - 
odpowiadały mu okrzyki. 
- ||Bateńku, ne choczem twojej 
|wiry! 
Mołojcy chlupnęli starcowi 
okowitą w oczy i polali nią jego 
liturgiczne szaty. Któryś porwał 
z ołtarza pałające świece i 
krzyczał: 
- A teraz podpalim cię, 
|bateńku! 
- |Wira! |Wira! |Mołojci! 
- ||Ne choczem twojei wiry. 
Dawaj |bhroszi! Dzieńgi lackie 
masz u siebie, dawaj, |bateńku, 
bo podpalim! Gdzieś je ukrył? 
Gdy jedni chwytali bogatszych 
mieszczan i zrywali z nich 
kosztowności, inni walili 
toporami i zydlami w grobowce i 
sarkofagi, szukając ukrytych 
klejnotów. 
- Dzieńgi? Gdzie dzieńgi? - 
grzmiało w całej katedrze. 
Zdobycie cerkwi Św. Jura 
przesądziło zarazem los obrony 
Wysokiego Zamku. Z murów cerkwi 
obsadzonej teraz przez Kozaków 
zaczął się sypać grad kul na 
przedmieście, a jednocześnie 
wzmożono szturmy na mury zamku. 
Zatoczono działa pod mur cerkwi 
i odtąd jedna chmura dymu 
pokrywała także daleki stary 
zamek. 
Arciszewski, szary od dymu i 
prochu, przerzucał resztki 
swojej załogi na ostatnie nie 
wyłamane mury warowni, ale 
ostrzeliwanie się obrońców 
słabło z każdą chwilą. 
O zachodzie słońca policzył 
zmarniałą garstkę. Było 
trzydziestu ludzi stojących na 
nogach. Przybiegał do każdego z 
nich, rozkazywał krzyczeć sobie 
w ucho jego nazwisko, bo nie 
mógł rozpoznać żadnej twarzy 
okopconej i przysypanej 
czerwonym pyłem. 
- Do ostatka, żołnierze! - 
ryczał nieludzkim głosem. - Tu 
nasza śmierć i chwała. 
Już nie odkrzykiwali, 
milczeli, gardła mając 
wyschnięte. Niektóremu, gdy 
nabijał muszkiet, lufa chodziła 
w ręku jak pijanemu. I wtedy to 
podszedł do dowódcy stary 
Mitwenz. 
- Mości armatny! Choćbyś mnie 
na stare lata wziął za tchórza, 
powiem, co serce dyktuje. Dalej 
nie wytrzymamy. Palce popuchły, 
lufy do celu żaden nie utrzyma. 
Lepiej białą szmatę wywiesić, 
może nas przepuszczą na wały. 
- Milczeć, do pioruna, ja 
rozkazuję. Hańbę doradzasz! 
- Jeśli nas na pardon 
przepuszczą... 
Teraz i Piotr Opacki, 
słaniający się na nogach z 
przemęczenia, odważył się 
powiedzieć: 
- Wasza miłość, jeśli nas 
przepuszczą, to się dalej bić 
będziemy na wałach. Tam ludzi za 
mało... 
- Po jakie licho tu się 
rwałeś? Lęk cię nachodzi? 
- Nie lęk, wasza miłość, 
wielkie utrudzenie. Nikt już 
strzelać nie potrafi. 
Właśnie gdy to mówił, 
zadudniło gdzieś obok i huk 
walącej się ściany przygłuszył 
słowa. Przez strzelnice wdarł 
się skłębiony pył i pokrył burym 
tumanem skrawek widocznego 
nieba. 
- Gore! Gore! - przez chmurę 
dymu przedarł się okrzyk z 
dalszych murów warowni. 
Jeszcze pół godziny broniła 
się załoga płonącego zamku. Gdy 
słońce całkiem zgasło, a tylko 
krwawa łuna oświetlała dymiącą 
ruinę, na najwyższym murze 
kasztelu pojawiła się biała 
flaga - Krzysztof Arciszewski 
poddawał Wysoki Zamek. 
W dwa pacierze potem wyszła z 
ruin garstka osmalonych 
żołnierzy. Wielu z nich szło nie 
o własnych siłach, wspierając 
się na ramionach towarzyszy. Gdy 
opuszczali dziedziniec zamkowy, 
gromada przerażonych mieszczan, 
kryjących się pod murami, 
uderzyła w lament: 
- Wojsko nas opuszcza. Ratuj, 
święty Michale! Giniemy! 
- Siebie uratowali, a nas na 
zgubę zostawiają. Nasza krew na 
wasze głowy. 
Nikt z idących za Arciszewskim 
nie wiedział, jak w tej chwili 
krwawiło się serce armatnemu. 
Stąpał coraz szybciej, zesuwał 
się z pochyłości wzgórza i 
potykając się po rozrzuconych 
kłodach mówił przez zaciśnięte 
zęby do idącego obok niego 
Piotra: 
- Prędzej, bo się ze wstydu 
spalę. Boże jedyny, za czyje 
grzechy ciągle skądś uciekam. 
Tuż przed murami miasta 
opuściła ich tatarska eskorta. 
Wchodzili ku miastu po zrzuconej 
im drabinie, nie patrząc poza 
siebie na płonący zamek i na 
cerkiew Św. Jura zdobytą przez 
wojska Chmielnickiego i 
Tohaj-beja. 
Rozdział VIII 
Nastąpił teraz Tohaj-bej na 
przedmieścia i niebawem 
wszystkie wzgórza, domostwa i 
pałacyki kupców były w rękach 
wroga. Przyszło to tym łatwiej, 
że sporo ludności ruskiej, 
skrytej po domach podmiejskich, 
strychach i piwnicach, 
wychodziło teraz na światło 
dzienne i ci wspomagali 
wkraczające wojska. Wydobywano 
broń z tajemnych schowków i 
obracano lufy przeciw miastu z 
okrzykiem: 
- Na pohybel Lachom, 
krwiopijcom. Na pohybel panom i 
rajcom. |Nute, |mołojci, my z 
wami. Wiwat hetman zaporoski! 
- Śmierć Lachom, śmierć Żydom 
i dzierżawcom! 
Burmistrz Groswajer znów 
zwołał naradę. Przyszli 
przedstawiciele wszystkich 
kolegiów miejskich, ławnicy, 
mężowie zaufania ludności 
ormiańskiej, Żydów i Rusinów. Z 
ramienia polskiego rzemiosła 
zasiadł sławetny Wachlowicz, 
imieniem ludzi obrządku 
prawosławnego Laurysiewicz, 
Ormianin Zuchnowicz, ksiądz 
kanonik Mokrski. Z ramienia 
wojska przybyli Arciszewski i 
Ciehocki, nie było tylko Adersa, 
zostawionego na tę porę na 
wałach. 
- Tęskna na nas pora - zaczął 
Groswajer. - Zasadzili się już 
na wszystkich przedmieściach i 
ścisnęli nas całkowicie. 
Radźcie, panowie, co robić. 
- Bronić się! - krzyknął 
Cichocki. 
Za obroną byli rajcowie 
polscy, Ormianie i żydowskie 
kupiectwo. Laurysiewicz kręcił 
głową, biadał nad sytuacją i 
mówił: 
- Na nic obrona przy takiej 
sile. Radzę wysłać posłów z 
prośbą o łaskę. 
- Do Tohaj-beja pilno asanowi? 
- znów się poderwał Cichocki: - 
Zawczasu chcesz jasyr dawać. 
Nie obraził się roztropny 
rajca. 
- Jak sami wejdą w mury, rzeź 
będzie, jakiej świat nie 
widział, i wszyscy w jasyr 
pójdą. Tylko pospólstwo na to 
liczy, że Chmiel je wybroni od 
Tohaj-beja. 
- Taka łaska ich spotka, jak 
tych, co się schronili w cerkwi 
Św. Jura - odpalił Cichocki. 
Groswajer wszystkiego słuchał, 
czekając na słowa armatnego. 
- Sądu pana Arciszewskiego 
czekamy - napomknął. 
Krzysztof ocknął się z zadumy, 
bo coś w tej chwili 
przemyśliwał. 
- Dziwne tu słyszę rady - 
zaczął. - Broniło się dotąd 
miasto, wiele nieprzyjaciela 
pokładając, ale gdy przedmieścia 
padły, asanów znów strach 
obleciał. Mury przecież 
nietknięte, nie wiem, dlaczego 
zawczasu chcecie się wydać na 
pastwę. 
- Nie chcemy! Wtedy Sodoma i 
Gomora, jedno piekło - zaczęto 
wołać. 
- I mnie też na arkan nie 
pilno. Żołnierz jestem królewski 
i wiem, na com przysięgał. 
- I myśmy przysięgali królowi 
Władysławowi. 
- Miło słyszeć, że pamiętacie. 
Ja radzę bronić się i posłów nie 
wysyłać, a raczej zmusić 
Chmielnickiego do traktatów. 
Tak niewiarygodna wydawała się 
ta propozycja, że wszyscy 
zamilkli, a tylko Cichocki 
zapytał: 
- Jakże to zrobić naszą 
garstką żołnierza? 
Pan Arciszewski podniósł się z 
ławy. 
- Wiem, że każdy z asanów, jak 
i wielu ludzi miejskich, ma 
domy, a nawet pałace na 
przedmieściach, po których teraz 
Tatar plądruje, więc już musicie 
zapomnieć o swym dobytku. Dziś w 
nocy podpalimy wszystkie 
przedmieścia, wykurzymy 
nieprzyjaciół i otoczymy się 
wieńcem ognia. 
- W imię Ojca i Syna! - 
szepnął Laurysiewicz. - Swoje 
palić? 
- Wykurzymy ich ogniem poza 
góry i wtedy nie inaczej 
zrozumieją, tylko że desperacja 
u nas wielka i odwaga bronienia 
się do ostatka. Chmielnickiemu 
nie na rękę długie oblężenie, bo 
się śpieszy za wojskami 
Wiśniowieckiego, więc wierzę, że 
wtedy zgodzi się na okup i 
odstąpi od miasta. Da Bóg, może 
krew nie pociecze ulicami, 
jasyru nie dacie i ostaniecie w 
swoich domach. 
Nikt się zrazu nie odezwał. 
Zamysł palenia tysiąca domostw 
zmroził im krew w żyłach. 
Patrzyli bezradni w burmistrza, 
który z chmurą na czole łamał 
się w sobie. 
Wreszcie zaczął: 
- I ja tam mam dwór podmiejski 
i ogrody, w których jabłonie sam 
sadziłem. Jeśli jednak spalenie 
przedmieść wyjdzie na pożytek 
obronie, ani chwili się nie 
waham. Skoro luf i prochów mamy 
niewiele, niechże nas, w imię 
Boże, pożoga broni. Dziś w nocy 
spalić przedmieścia! 
- Spalić przedmieścia! - 
huknął Cichocki uradowany, że 
już się nie mówi o poddaniu 
miasta. 
- Jakże to zrobić? - zapytali 
inni. - Nie masz takiego 
odważnego, co by wyszedł za mury 
i podrzucił głownie. Tam czerń 
wszędzie, mrowie żołdactwa. 
- Otrąbimy w całym mieście i 
wyznaczymy sowite nagrody - 
mówił z zimnym spokojem 
Groswajer. - Jedni pójdą z 
dzielności, łakomsi z ochoty na 
talary. 
Tego dnia o zachodzie słońca 
ogłoszono na ulicach miasta 
zamysł spalenia przedmieść. 
Znalazło się kilku ryzykantów. 
Nocą jeden za drugim wychodzili 
ze smolnymi głowniami i 
krzesiwem, rozbiegali się wokół 
wałów miejskich na halickim i 
krakowskim przedmieściu. Z murów 
patrzono w czarną przestrzeń, 
oczekując z biciem serca skutków 
tej tajemnej wyprawy. Na dodatek 
szturmów tej nocy nie było i 
cisza zaległa przedmieścia, skąd 
dolatywały tylko z rzadka 
nawoływania czat tatarskich i 
kozackich. 
Piotr siedział u boku 
Arciszewskiego na wschodnim 
szańcu i patrzył na majaczące w 
oddali czarne dachy, na szopy i 
uśpione sady. Paliła go 
ciekawość, czy uda się ponure 
dzieło podpalenia miasta. 
Doznawał przy tym uczucia 
rozdzierającego smutku i 
zawstydzenia. 
"Spod Piławiec uciekłem, z 
Wysokiego Zamku uszedłem, a 
teraz czekam, czy się głownie 
zapalą. I to pod domami naszego 
miasta, a nie 
Konstantynopola..." 
Uśmiechnął się gorzko do 
siebie. Nie wiedział, o czym 
myśli w tej chwili wódz 
królewskiej artylerii, ale chyba 
i do jego serca cisnął się 
smutek i gorycz. Jaką wojnę 
przyszło im prowadzić? 
Najniewdzięczniejszą ze 
wszystkich, bratobójczą. Stał na 
wałach miasta, w którym jedni 
jak on, Arciszewski, Cichocki, 
Aders i rajcowie z Groswajerem 
na czele, bronili wstępu do 
Korony zbuntowanym wojskom 
kozackim i wspomagającym ich 
Tatarom, drudzy zaś spoglądali z 
cichym zachwytem na potęgę 
Chmielnickiego i czekali, by jak 
najprędzej poddało się miasto. 
Cóż to za bój nieszczęsny, w 
którym trzeba było ostrzeliwać 
się z wałów, a jednocześnie 
dybać na kowali i giserów 
lejących potajemnie kule dla 
wojska kozackiego? 
- Konstantynopol - szepnął 
Piotr z gorzką ironią. 
Tamta nadzieja spłonęła w 
pożarze całej Ukrainy, wśród 
łun, które widział nad stepami 
uciekając spod Piławiec, i teraz 
czekał na nowy ogień, niszczący 
miasto. Zamiast szturmów na 
pogańskie ziemie, na Krym i 
Perekop, patrzył teraz, czy 
zapłoną za chwilę domostwa, 
których jeszcze wczoraj bronił z 
okien Wysokiego Zamku. 
"Służę wzajemnej zagładzie, a 
nie żadnej wojnie świętej, o 
jakiej się marzyło. Jeśli ona 
sprawiedliwa, to chyba tylko w 
tym, że bronię wejścia do 
ojczyzny. Jeśli padnie Lwów, 
przyjdzie zagłada na Zamość, na 
Warszawę. Nie daj Boże tego 
nieszczęścia." 
Nagle posłyszał okrzyk cieśli 
Sebastiana: 
- Pali się! Panno Maryjo! 
Widzę ogień. 
- Gdzie? Gdzie? 
- Tam za sadem. 
- Jest, jest... Widzę! Drugi 
płomień tam, za Św. Jurem - 
wołali żołnierze. 
- I za Krakowską Bramą! Gore! 
Gore! 
Płomienie wstawały jeden po 
drugim. Zajmowały się od ognia 
drewniane domostwa, szopy, 
stajnie, warsztaty 
przedmiejskich rzemieślników. 
Wiatr dął, powietrze było suche, 
więc ogień siadał na dachach 
pałacyków, willi i dworków. W 
sadach dym i płomień chwytał się 
drewnianych płotów, zagród i 
groźnym sykiem piął się po 
gałęziach grusz i jabłoni. 
Zagrały teraz wokół miasta 
trąby, piszczele i odezwały się 
bębny. Gromady chłopów 
Krzywonosa, roty tatarskie Gałgi 
i Tohaj-beja, śpiąca po 
domostwach piechota kozacka, 
wszystko wyskakiwało z palących 
się domów i stodół wśród wrzawy, 
przekleństw i wystrzałów. Biły 
kotły na alarm, konie zrywały 
się z uwięzi i uszu obrońców 
miasta dolatywały przekleństwa i 
okrzyki: 
- Gore! Gore! 
- Lachy zapaliły miasto! 
- |Nute, |mołojci! Gore, 
święty Michale! 
Stała się taka jasność od 
płomieni, że jak w dzień 
widziałeś ludzi, konie, nawet 
oświetlone od blasku przerażone 
twarze i czerwone trawy. Jeszcze 
większy blask padał na mury 
miasta otoczonego płomieniami. 
Złociły się krwawą czerwienią 
hełmy kościołów i kule na 
wieżach pozłociste. 
Straszny to był widok dla oka. 
Ludność miasta, która wyległa na 
wały, klękała w trawie i modliła 
się ze ściśniętym sercem. 
Kobiety zanosiły się od płaczu, 
tuliły do siebie dzieci ze snu 
wyrwane i zakrywały oczy na 
widok szalejących płomieni, 
wśród których stał gród lwowski 
jak wyspa płynąca na zapalonym 
oceanie. 
Groswajer siedział obok 
Arciszewskiego na kamieniu i 
milczał podobnie jak pan 
armatny. Nadsłuchiwał wrzawy 
esaułów i pułkowników, śledził 
ruchy konnych i pieszych. 
- Wychodzą, nikt już ognia nie 
zadusi. 
Żar coraz większy bił z 
palących się przedmieść ku 
murom. Trzeszczały rozognione 
bele i stropy, szum pożogi 
głuszył okrzyki tatarskie i 
tętent uciekających koni. 
Ogromne stada spłoszonego 
ptactwa - wron, wróbli i kruków 
- łopotały nad głowami obrońców 
miasta, uciekając ku strzelistym 
wieżom. Złowieszczy był ów łopot 
skrzydeł po nocy, bo zdawało 
się, że to szarańcza nietoperzy 
osacza dachy broniącego się 
miasta. 
Poniektóra wrona leciała z 
zapalonymi skrzydłami i jak 
płonący grot spadała na głowy 
puszkarzy, czekających przy 
lufach swoich armat. 
Teraz i z drugiej strony 
grodu, od środka miasta wzbiły 
się ku niebu okrzyki. 
- Gore! Gore! Na Boga! 
- Wody! Wody! Ratujcie dachy! 
Wskutek wiatru przelatywały 
iskry ku grodowi i ogień groził 
domom Starego Miasta. Burmistrz, 
który tę ewentualność 
przewidując kazał rozstawić 
straże pożarne na mieście, 
pobiegł teraz w ulice. 
- Wody! Wody! Nie ma wody! - 
słyszał po drodze gwałtowne 
okrzyki. 
Nowa rozpacz spadła na głowę 
Groswajera. 
- Jak to nie ma wody? - biegł 
z pytaniem na ustach. 
- Woda miastu odjęta, rury 
przez Kozaków przecięte! 
Tego nie przewidział. Istotnie 
Kozacy pod wieczór minionego 
dnia rozkopali doły wokół miasta 
i zatamowali dopływ wody. Jedyny 
ratunek był teraz w nielicznych 
studniach miejskich, wokół 
których zbiegały się drużyny 
ratownicze i ciągnęły wodę z 
głębiny. Piszczały kołowroty, 
jęczały łańcuchy, dźwigając 
setki kubłów, na które czekały 
już wyciągnięte dziesiątki 
nicierpliwych rąk. Mimo 
pośpiesznego ratunku spalił się 
dom bożnicy i zajęło się kilka 
drewnianych domostw tuż przy 
Bramie Halickiej i Krakowskiej, 
poszły z dymem domostwa przy 
furcie Jezuickiej. 
Nad ranem spadł deszcz i 
pomógł w ratowaniu zagrożonego 
pożogą miasta. Nie ugasił jednak 
wieńca płomieni na 
przedmieściach. Przeciwnie, 
nasycając pożogę wilgocią wzmógł 
dzieło straszliwego zniszczenia. 
Tej nocy nie było Kozaków ani 
Tatarów na przedmieściach Lwowa. 
Rozdział IX 
Gdy świt nastał, dogorywały 
jeszcze zgliszcza i dym piął się 
w górę po piszczelach samotnych 
drzew, po słupach kamiennych i 
sterczących w niebo kominach. 
Dęło popiołem na miasto i 
przeraźliwy swąd dławił w 
gardłach. 
Na przedpolu Lwowa nie było o 
tej porze żadnych wojsk 
nieprzyjacielskich, tylko daleko 
na Łysej i Lwiej Górze stały 
konne czaty. Słońce było już 
dość wysoko, gdy od czambułu na 
stoku Łysej Góry oderwało się 
kilku jeźdźców. 
- Jadą ku naszemu szańcowi - 
wołali żołnierze artyleryjscy. 
- Pewnie na zwiady, szturm się 
zacznie. 
Na wale zbiegła się teraz 
gromadka ludzi wokół 
Arciszewskiego i Groswajera i 
patrzano z zaciekawieniem na 
przedpole. Na czele konnego 
oddziału jechał trębacz. 
Zbliżywszy się na odległość 
muszkietowego strzału zadął w 
mosiężną trąbę i jednocześnie 
cały czambulik wstrzymał konie. 
- Nie strzelać! - krzyknął 
Aders. - W dół muszkiety! To 
poselstwo do miasta. Odtrąbić 
im, niech się zbliżą. 
Kozacy stanąwszy naprzeciw 
szańca, przyłożyli dłonie do ust 
i jeden z nich zaczął wołać: 
- Nasz hetman wzywa was do 
poddania miasta. Łaskę obiecuje, 
jeśli wydacie mu wszystkich 
Lachów. 
Teraz drugi zawołał: 
- Nie brońcie Lachów! Zbója 
Jaremę wydajcie i 
Koniecpolskiego, wtedy włos wam 
z głowy nie spadnie. 
Pan Cichocki przyłożył dłonie 
do ust i krzyknął głosem jak 
dzwon potężnym. 
- Idź stąd i w buty całuj 
Gałgę i Tohaj-beja! 
Niewiele brakowało, by 
grzmotnął z krócicy, ale w tej 
chwili trębacz ponownie zadął, 
po czym zawołał: 
- List dla was od naszego 
hetmana! 
Teraz dopiero zauważono, że 
jeden z jeźdźców miał w ręku nie 
pikę, lecz żerdź rozszczepioną 
na końcu. Wyjął list zza pazuchy 
i nadziawszy go na szczapę wbił 
ją w ziemię. 
- List zostawujemy. Do 
południa poddajcie miasto! 
Odtrąbili i odjechali. Posłał 
Groswajer poza fosę człowieka z 
miejskiej gwardii i za chwilę 
czytano pismo Chmielnickiego. 
Hetman Ukrainy obiecywał 
przyjaźń miastu i swoją dla 
niego powolność. Pisał, że nie 
chce wojny ani krwi rozlania, 
ale jeśli głównych winowajców 
tej wojny, kniazia 
Wiśniowieckiego, Koniecpolskiego 
i wszystkiej szlachty zbiegłej 
spod Piławiec nie wydadzą, to 
tym samym przymuszą go do 
szturmów. Miastu, jako ruskiemu, 
przyrzekał wolności, a przy tym 
radził wszystkiemu ludowi 
prawosławnemu, by się zamknął w 
cerkwiach, bo tylko tam będzie 
oszczędzony. 
Jeszcze listu rozważać nie 
skończono, gdy ze wszystkich 
stron ruszyły ku murom pułki 
konne i piesze. Nie ulegało 
wątpliwości, że ten szturm miał 
na celu zmusić obrońców do 
pośpiesznego poddania miasta, 
ale natrafił na zaciekłą obronę. 
Wskutek spalenia przedmieść 
otworzyła się przed obrońcami 
widoczność terenu i teraz każdy 
strzał muszkietowy mógł być 
dobrze wymierzony i celny. Nie 
próżnowała też artyleria na 
wałach, raz po raz rzucając 
pociski na zbite czambuły, idące 
pod Łysą Górą. 
Gdy po godzinie utarczek 
ucichło na przedpolu, Groswajer 
wysłał odpowiedź Chmielnickiemu. 
W piśmie prosiła rada, by hetman 
zaporoski nie rozlewał krwi 
chrześcijańskiej, odstąpił od 
oblężenia miasta, w którym nie 
ma ani Wiśniowieckiego, ani 
Koniecpolskiego. 
Noc przeszła spokojnie. O 
świcie pojawił się przed murami 
nowy trębacz w otoczeniu kilku 
esaułów i zażądał wpuszczenia 
posłów do miasta. 
Wjechało w miasto trzech 
parlamentariuszy. Jednym był 
trębacz, drugim śniady 
czterdziestokilkoletni ataman, 
trzecim młody płowowłosy watażka 
z jasną grzywą nad czołem. Ten 
budził największe zdziwienie 
wśród ludności i wojska, bo 
jakoś nie było w nim jurności 
kozackiej, a w siwych oczach 
więcej miał smutku niż 
hajdamackiej pychy. 
Gdy poselstwo stanęło przed 
Arciszewskim i Groswajerem, ten 
właśnie jasnowłosy Kozak zbladł 
nagle i poczuł się niepewnie. 
Wbił wzrok w pana armatnego i 
patrzył weń niemal z 
przerażeniem, co nie uszło uwagi 
Piotra, stojącego za dowódcą. 
- Mości armatny - szepnął 
Piotr - ten młody setnik kozacki 
patrzy na waszą miłość z jakimś 
niepomiernym zdziwieniem. 
Krzysztof skupiwszy całą uwagę 
na śniadym atamanie, którego za 
głównego posła uważał, nie 
interesował się dotąd młodym 
Kozakiem. Teraz uchwycił jego 
wzrok i coś go tknęło. Czyżby 
znał tego człowieka? Szukał 
pośpiesznie w pamięci miejsca i 
okoliczności, które mógłby 
powiązać z Kozakiem. Może to 
było pod Piławcami, na owych 
szańcach przy grobli? Może go tu 
w mieście kiedy widział? 
"Zwidzenie chyba. Ale czemuż 
ślepia pod moim wzrokiem 
opuszcza?" 

Tymczasem ataman kozacki 
podawał Groswajerowi nowy list 
Chmielnickiego. 
- Dni wasze, a nawet godziny 
policzone. Miasto niechybnie 
padnie, a wtedy waszą krwią 
polejemy ulice. Po cóż wam 
obrona tego ruskiego miasta? 
Groswajer biorąc list 
odpowiedział: 
- Nie tyle ono ruskie, co 
polskie i ormiańskie. A wy nam 
krwią nie groźcie, bo nie my ją 
chcemy przelewać, tylko wyście 
się na nas zawzięli. 
- Nie o krew upomina się 
hetman zaporoski, ale o naprawę 
krzywdy i o nasze wolności. Wy 
zaś stoicie za panami. Wielu już 
mamy w naszych łańcuchach, więc 
jeszcze kniazia i chorążego 
wydajcie. Koniecpolski Dziecina, 
ale mołojców naszych kupami 
namordował, brać wolną w pług 
zaprzęgał, więc niechże teraz u 
nas trochę poorze. 
- Pisaliśmy, że nie ma u nas 
ani kniazia, ani 
Koniecpolskiego. 
- Nie wierzy wam hetman, więc 
zdobędzie miasto i przepatrzy za 
nimi każdą dziurę. Ale jeśli 
nawet nie ma Jaremy, to wydajcie 
nam wszystką szlachtę. 
Rotmistrz Cichocki podskoczył 
w tej chwili ku posłowi. 
- Cóż ty, chamie jeden, łapę 
po szlachcica wyciągasz! 
Ataman wcale się nie stropił. 
- Posłem jestem hetmana 
zaporoskiego i szacunek mi się 
należy taki, jaki mojemu 
hetmanowi. Noc nie minie, a ja 
ciebie, jasny panie, oduczę 
nazywać mnie chamem. 
Cichocki szarpnął za rapier, 
ale nim wyciągnął ostrze z 
pochwy, posłyszał głos 
armatnego: 
- Zakazuję! Trzymaj waszmość 
szpadę, gdzie należy. Poseł 
jest. 
Na dźwięk tego, głosu młody 
watażka stojący za atamanem 
zmieszał się jeszcze bardziej i 
potarł czoło ręką. Zdawało się 
patrzącemu nań Piotrowi, że 
Kozak drży i patrzy wkoło, jakby 
tu ujść z izby. 
Burmistrz rozłożył list i 
czytał pełnym głosem. W 
przeciwieństwie do wczorajszego 
pisma, to było pisane po polsku. 
Powtarzał w nim Chmielnicki 
swoje przyjazne względem miasta 
zamiary, wypierał się chęci 
rozlewania krwi chrześcijańskiej 
i żądał, o czym już poseł 
wspomniał, wydania szlachty 
polskiej i zbiegłych z Ukrainy 
Żydów. 
Gdy ucichł głos Groswajera, 
zaległo milczenie. Tylko 
Cichocki sapał, ocierał dłoń o 
rękojeść i mruczał: 
- Hańba, że tego w ogóle 
słuchamy. Hańba, waszmościowie, 
chłopstwo szlachcie stawia 
warunki! 
Groswajer odwołał 
Arciszewskiego i starszyznę do 
drugiej izby i tam się z nimi 
naradziwszy, wrócił z 
odpowiedzią. 
- Ciężko nastąpił na nas 
niewinnych hetman zaporoski, 
którzyśmy nic przeciwko niemu 
nie zawinili. Spokojnym będąc 
mieszczaństwem, ludu ruskiego 
nigdy nie tykającym, bo i ruscy 
są u nas w radzie, taki respons 
dajemy. Szlachty polskiej 
niewiele wśród nas i nie godzi 
się nam ich wydawać, bo tak oni, 
jak i my królowi polskiemu 
przysięgaliśmy. "Żydów też wydać 
nie możemy, dla dwóch przyczyn. 
Pierwsza, że nie naszymi, a 
królewskimi i Rzeczypospolitej 
są poddanymi, druga, że z nami 
równo wszystkie koszty i 
niewczasy ponoszą, gotowi będąc 
z nami pospołu i dla nas 
umierać." 
Gdy skończył, odezwał się z 
nagła ów jasnowłosy, który 
ochłonął z niepewności. Jasne 
oczy zapaliły mu się zimnym 
płomieniem i mówił: 
- Ludzie kniazia Jaremy 
wziąwszy na postronek kilku 
chłopów książęcych spod Dubna 
przyprowadzili ich kniaziowi do 
Lwowa. Jeśli ci cierpiętnicy 
jeszcze żywi, wydajcie ich. 
- O żadnym chłopstwie wydanym 
kniaziowi nic nie wiemy - 
zdziwił się Groswajer. 
- Kłamiecie, rajcowie. Pytałem 
o to chłopów na przedmieściach 
Lwowa. Widziano sporą gromadę, 
wiedzioną do kniazia, którą on 
potem brał na tortury. Gdzież 
oni są, na miłość boską? 
Nagle stała się rzecz nie do 
wiary. Watażka postąpił krok i 
pochyliwszy się nisko, objął 
rękami kolana pana armatnego. 
- Wielmożny panie, ratuj 
mojego ojca! Jam Kasper, syn 
Łukasza, poddanego waszej 
miłości, coś go w Śmiglu wybijał 
z gąsiora... 
- Kasper? W imię Ojca i Syna! 
- krzyknął Arciszewski. 
Zdziwienie ogarnęło 
wszystkich. Ataman kozacki 
ściągnął brwi zaskoczony 
uniżonym pokłonem swojego druha 
i stał zakłopotany i oniemiały. 
Tymczasem Arciszewski patrzył w 
twarz płowowłosego setnika, 
szukając w jego rysach 
potwierdzenia tego, co przed 
chwilą słyszał. 
- Prawdę mówisz. Oczy te same 
jak u Łukasza. 
- Wielmożny panie! Z rodzicem 
była dotąd moja dola i niedola. 
Jego to Żydy kniaziowe 
dostawiły, bo się rzucił z 
watahą na dwór w Łubniach. Oddaj 
mi go, wasza miłość! Chmielnicki 
obiecał, że kilku szlachciców 
wypuści za mojego ojca i za 
tamtych chłopów. 
- Przysięgam, że na oczy go 
nie widziałem. Jakże ty myślisz, 
żebym swojego druha, mimo że z 
wami był, nie oszczędził? Miał 
tu kniaź Jarema jakichś chłopów, 
ale ich zabrał ze sobą. 
Przepuścicie mi człowieka z 
listem, to wstawię się u kniazia 
za twoim ojcem. Jeśli żywy, 
wybłagam go u Wiśniowieckiego. 
Rotmistrz Cichocki słuchał 
wszystkiego z jeszcze większym 
niż inni zdziwieniem. On jeden 
coś miarkował, mrużył oczy i 
jakby pobudzał swoją pamięć. 
Nagle zapytał: 
- Łukasz imię twojego ojca? 
- Łukasz. 
- Niski i przygarbiony? 
Całkiem łysy? 
- Tak, panie. 
- On to pilnował stawów 
pańskich pod Dubnem? 
- Rybakiem był jako dawniej u 
pana Heliasza Arciszewskiego - 
odpowiedział chłop coraz 
bardziej drżącym głosem, bo 
czegoś niedobrego się 
spodziewał. 
Teraz Cichocki odwrócił się ku 
panu armatnemu. 
- Niech wasza miłość listów 
daremnych nie pisze. Wszyscy ci 
chłopi stąd wzięci do drogi z 
rozkazu kniazia wbici na pal pod 
Jarosławiem. 
Kasper przycisnął zaciśniętą 
pięścią swe wargi. Nagle z 
bladego posiniał. Zadarł 
zbuntowanym ruchem głowę do góry 
i huknął na całą izbę 
rozdzierającym głosem, tym razem 
po ukraińsku: 
- ||Hospody, pomyłuj! Na 
pohybel wam, jasnym, panam, 
szczo wy naszych bat'kiw riżete. 
Prodały wy mene na neszczastje, 
ałe ja wam, syny sobaczi, 
|widpłaczu. 
Wyrwał kindżał zza pasa, ale w 
porę chwycił go za ramię śniady 
ataman. 
- ||Stoj! Ty łycar i komisar, 
a ne |rizun! 
- Rodzica na pal wbili - 
szarpał się watażka. - |Job |ich 
|mat'! 
- Ty |łycar, powiadam. 
Przyjdzie czas, że tych panów 
będziesz |rizaty, bo nam nie 
zdzierżą. I kniazia Jaremę 
przejedziesz sobie kindżałem po 
gardle. 
Wziął go mocno pod ramię i już 
w drzwiach krzyknął ku rajcom: 
- |Sława |Bohu! |Ne |zderżyte! 
Obstawiono ich strażą, 
zawiązano oczy i prowadzono z 
powrotem ku fosom miejskim. 
Rozdział X 
Zwycięskiemu hetmanowi wojsk 
zaporoskich i księciu ziem 
ukrainnych, jakim się ogłosił, 
nie śpieszyło się do gwałtownych 
ataków na miasto. Od 
przedzierających się poza mury 
Rusinów wiedział o nielicznej 
załodze miasta, jak i o tym, że 
na czele obrońców wespół z 
Groswajererem stoi dowódca 
artylerii koronnej, ten, co do 
ostatka wytrwał pod Piławcami. 
Ostatnie poselstwo potwierdziło 
i upewniło Chmielnickiego, że 
poza Arciszewskim nie ma w 
mieście nikogo ze znaczniejszej 
szlachty. 
Na drugi dzień wysłał nowego 
parlamentariusza, Teodora 
Radkiewicza, swojego szwagra i 
spowiednika. Poseł oświadczył 
miastu, że wódz wojsk 
ukraińskich gotów odstąpić od 
oblężenia za cenę okupu 
sięgającego miliona złotych, 
którego jakoby nie on żąda, ale 
Gałga i Tohaj-bej. 
Z tym poselstwem wpłynęła nowa 
otucha w serca rajców. Ucieszyli 
się, że już groza zagłady nad 
nimi nie wisi, ale jednocześnie 
markotniały miny na myśl o tak 
fantastycznie wielkim okupie. 
Nie minął jeszcze tydzień, od 
chwili gdy miasto złożyło 
olbrzymi haracz Wiśniowieckiemu, 
a teraz miało się wysilić po raz 
drugi. Następnego dnia wysłali 
za glejtem kozackim 
parlamentariuszy do 
Chmielnickiego. Jechał w 
delegacji radca Wachlowicz, 
Laurysiewicz i kupiec Jędrzej 
Czechowicz, przełożony rady 
czterdziestu mężów zaufania. 
Jako asystę wzięli ze sobą grupę 
młodzieży polskiej i 
ormiańskiej. 
Wyjechawszy za Bramę Krakowską 
dostali przystaw dwóch esaułów i 
ruszyli do kwatery 
Chmielnickiego i Tohaj-beja. 
Smutna to była droga. Mijali 
co krok zgliszcza spalonych 
domów, a potem niepomierne 
obozowisko kozackie i tatarskie, 
ciągnące się na mile. 
Przytłaczał ich ogrom 
nagromadzonych stad bydła, koni, 
nieprzeliczonych wozów, armat i 
wojennego sprzętu. Wobec tej 
potęgi wszystko, co dotąd 
widzieli z murów miejskich, 
wydawało się znikomą igraszką. 
- Straszna siła zrobiła się z 
tego chłopstwa - szeptał 
Wachlowicz do towarzyszy. - Nikt 
ich nie przemoże. Dziw bierze, 
żeśmy się dotąd opierali takiej 
przemocy. 
Inni nie kwapili się nawet do 
takich uwag. Jechali w 
milczeniu, a może i w 
zalęknieniu, bo napierała na 
nich napastliwa wrzawa. 
Esaułowie musieli raz po raz 
machać buńczukami i pokrzykiwać: 
- Z drogi! Uciszcie się! 
Posłowie jadą za zezwoleniem 
hetmana zaporoskiego. 
- Nie broń Lachów! Oni naszych 
posłów na pal wbijali! 
Zapomniałeś o Kumejkach? 
- Puszczajcie! Hetman obiecał, 
że im włos z głowy nie spadnie. 
Po godzinie jazdy 
parlamentariusze dobili do 
kwatery Chmielnickiego, 
mieszczącej się w podmiejskim 
dworze. Przed wrotami czekał na 
nich pułkownik kozacki Ostapiej. 
- A tak wy drogę do naszego 
hetmana naleźli, hę? - zapytał 
złośliwie. 
- Potrzeba przymusiła - odparł 
sucho Wachlowicz. 
- Nu, nie strachajcie się. 
Hetman nie taki srogi. 
- Nie strachamy się, 
pułkowniku. 
- Ty z ruskiego miasta, a 
czemu po polsku do nas mówisz? 
- Ja z Polaków lwowskich, ale 
macie tutaj i innych, posłów od 
ludności ruskiej i ormiańskiej. 
Ostapiej popatrzył na resztę 
poselstwa spode łba.
- Te młode |łycary, co z wami 
przyjechały, tu ostaną. Was zaś 
prosimy do stancji. Za chwilę 
nadejdzie hetman wraz z 
atamanami. 
Parlamentariusze zsiedli z 
koni i weszli do dworskiej 
sieni. Rozstawione tu były ławy 
pod ścianami, a pośrodku stały 
dwa długie stoły i kilka bogato 
rzeźbionych foteli. 
Niedługo czekali. Nie minęło 
pół pacierza, gdy za oknami 
ozwały się bębny, piszczałki i 
kotły. Zadzwoniły kopyta 
kilkunastu koni i na całym 
dziedzińcu wzniósł się okrzyk 
strażujących esaułów: 
- Wiwat hetman zaporoski! 
Wiwat Tatarzy, jego druhowie! 
Pierwszy wszedł do izby wódz 
Tatarów perekopskich, Tohaj-bej, 
za nim Gałga i Piri-aga, wielki 
oboźny hordy. 
Jeszcze nie zasiedli za 
stołem, gdy ich niskie postacie 
i skośnookie twarze pokrył gruby 
cień wchodzącego do sieni 
Chmielnickiego. Wódz zaporoski 
szedł wolno i ociężale. Lewą 
dłoń wsparł na rękojeści 
karabeli, w drugiej, ku ziemi 
opuszczonej, niósł hetmańską 
buławę, od której biły rubinowe 
i szafirowe iskry. Twarz miał 
skupioną i myślącą. Czarne 
zwisające wąsy obejmowały dwoma 
półksiężycami zaciśnięte usta, w 
których nie tyle było zaciętości 
i dumy, ile raczej ironii czy 
zgryzoty. Z bogatej czapy pięły 
się ku powale dwa białe strusie 
pióra, na bok rozchylone jak 
skrzydła lecącego sokoła. 
Za Chmielnickim wsypało się do 
izby trzydziestu pięciu 
kozackich pułkowników. Więcej tu 
było mołojców o czarnych 
czuprynach, a tylko kilku miało 
włos siwy i szpakowate brody. 
Zasiadali według starszeństwa i 
każdy kładł przed siebie 
buzdygan sadzony drogimi 
kamieniami. 
Gdy uciszył się stuk butów i 
krzeseł, Chmielnicki powstał. 
- Wielki chanie Perekopu, 
przyjacielu i druhu mój 
Tohaj-beju, oto laccy posłowie, 
którzy proszą o łaskę dla 
miasta... 
Tohaj-bej zmrużył oczy i 
słuchał tłumaczonej na język 
tatarski mowy Chmielnickiego, w 
której wódz Ukrainy jakoby się 
wstawiał za miastem. 
- Niech sami mówią, z czym 
przychodzą - przerwał Tatar. 
Podniósł się teraz z ławy 
Wachlowicz i rozpoczął swoją 
żałosną przemowę. Prosił, by od 
miasta odstąpiono, oszczędzono 
bogobojną ludność i ubogie 
kupiectwo, znękane wojną i srogą 
kontrybucją daną niedawno 
wojskom koronnym. Mówcą był 
dobrym, więc umiał udawać 
wzruszenie, choć w duszy brała 
go wściekłość, że się musi kajać 
przed tatarskim hultajstwem. 
Uderzywszy w płaczliwy ton 
lamentował nad biedą miasta i ze 
łzami w oczach prosił o 
umniejszenie okupu. 
- Miejcie politowanie nad nami 
i nie chciejcie przyprawić nas o 
tak srogie ubóstwo. Kontentujcie 
się jakąś równiejszą sumą, 
ponieważ jużeśmy wyniszczeni 
przez żołnierza jako i przez 
panów swoich ze wszystkiego. 
Pożałujcie nas nieszczęśliwych, 
a zwłaszcza ty, hetmanie 
zaporoski, miej wzgląd na 
spokojne miasto, stolicę 
ruskiego województwa. 
Chmielnicki słuchał słów rajcy 
uważnie, uciszając od czasu do 
czasu okrzyki pułkowników. Gdy 
Wachlowicz skończył i pozwolono 
mu usiąść z powrotem na ławie 
wespół ze stojącymi dotąd 
towarzyszami jego niedoli, 
Chmielnicki położył obie dłonie 
na buławie i zaczął: 
- "Żalem się wielkim karmię i 
nie mogę tego zataić w sobie, 
żebym się nie umiał poruszyć tym 
nieszczęsnym przypadkiem, na 
który się bodaj nigdy nie 
zanosiło ani o tym ucho ludzkie 
nie słyszało. Tego wszystkiego 
nieszczęścia pan chorąży 
Koniecpolski i książę Jeremi są 
autorami. Nie mogliśmy wydołać 
tak ciężkiej krzywdzie dalej, 
nieszczęścia wycierpieć 
niepodobna było. Gwałt się nam 
dział wielki i nic nie 
pozostawało, tylko broni się 
chwycić dla sprawiedliwości 
naszej. Miłosierdzia waszmoście 
ode mnie żądacie, tego sam nie 
doznałem. I jednakże na 
miłosierdziu moim nic 
waszmościom nie schodzi. Dość z 
siebie czynię, co czynię, że 
waszmościów przy żywocie 
zostawuję i nie chcę szabli 
mojej na kark waszmościów 
dobywać, ale waszmościów 
wszystkich gardłem daruję. A to 
jest wielkie miłosierdzie, przez 
co słuszną mi sumę dwakroć sto 
tysięcy czerwonych złotych 
złożyć i oddać nie omieszkacie." 
- O wydanie Żydów dopominałeś 
się, mości hetmanie zaporoski. 
Czy więc i im nie stanie się 
krzywda na gardłach? 
Chmielnicki ściągnął brwi i 
uciszył pogwar. 
- "Oto jeszcze i Żydów 
zostawuję przy was i nie domagam 
się ich, tylko aby się do tej 
sumy znacznie przyłożyli, jako 
ci, którzy znaczne skarby z 
Kozaków po Ukrainie zebrali." 
Odetchnęli rajcowie miasta, bo 
wszystkie głowy, jakie były w 
oblężonym Lwowie, chcieli 
ustrzec od topora i stryczka. 
Ale nie okazali swojego 
zadowolenia, tylko znów w płacz 
uderzyli, że suma okupu ciężka. 
- Dwakroć sto tysięcy 
czerwonych toć milion złotych. 
Skąd mam zebrać taki ogrom 
pieniędzy, kiedy miasto jak 
nigdy zubożałe! Daruj, hetmanie, 
i opuść z tej sumy! 
- "Ja, co wezmę, trzeba 
wiedzieć, że nie prywacie mojej 
chcę wygodzić albo ku pożytkowi 
swojemu obrócić, ale wojsko 
przyjaciela mojego szczodrze 
ukontentować. Samemu 
Tohaj-bejowi i jego druhom 
wynagrodzić winienem, że mi 
kompaniej szczodrze dopomógł, 
posiłku i pomocy na 
nieprzyjaciela mojego dodał, 
ludem mi wielkim w potrzebie 
gwałtownej wygodził i stawił się 
ze zdrowiem swoim przy mnie 
zawsze odważnie." 
Gdy tłumaczono te słowa na 
język tatarski, uśmiech pychy 
rozlewał się na twarzy 
Tohaj-beja i Piri-agi. Obaj 
kiwali przytakująco głowami i z 
ust beja perekopskiego padło 
tylko jedno zdanie: 
- Grosza jednego za ich karki 
nie ustąpię. 
Widział Wachlowicz i inni 
posłowie, że dalsze targi 
bezowocne, więc oświadczyli 
żałosnymi głosami: 
- Niech się stanie wedle 
waszej woli, bo przy was siła. 
Co będziem mogli z pozostałego 
naszego ubóstwa zebrać, oddamy, 
by ukontentować tak dobrego 
najezdnika. Zechciejcie, 
panowie, wstrzymać szturmy i dać 
nam do miasta waszych fidelisów, 
drużynę, by nam miasta przed 
rabunkiem strzegła i okup wespół 
z nami liczyła, bo gotowizny 
niewiele, więc i w towarach, i 
wszelkiej kupii będziemy się 
opłacać. A tak nam, Panie Boże, 
dopomóż miasto nasze w pokoju 
mieć. 
Dobito targu. Chmielnicki 
kazał wytoczyć dwie baryłki 
gorzałki i gościł stroskanych 
parlamentariuszy. Na odjezdnym 
przydał posłom pułkownika 
Głowackiego i Piri-agę jako 
mężów zaufania i gdy już na koń 
wsiadano, kazał uderzyć w kotły 
i piszczałki. 
Żegnając poselstwo powiedział: 
- Wiedzcie, żem miasta jeno 
dlatego przed rabunkiem 
oszczędził, że ruskie jest i 
cerkwie w nim ludowi mojemu 
miłe. Wojsko, jakie tam jest, 
niech wyjdzie wolno ku 
Warszawie, a z nim i onże 
Arciszewski, co mi ostatni 
uszedł spod Piławiec. Niechże 
też każdy, co z miasta pójdzie 
ku Warszawie, głosi wszędzie, 
żem za królem Kazimierzem jest, 
a nie za oną jezuicką wywłoką, 
tak miłą kniaziowi Jaremie. |Boh 
z wami! 
Posłowie wrócili do Lwowa w 
otoczeniu esaułów, murzów, 
pisarzy tatarskich i kozackich 
pod dowództwem Piri-agi i 
atamana Głowackiego. 
Jednocześnie trąbiono na rozejm. 
Pułki kozackie i czambuły 
tatarskie oczyszczały pole z 
rannych, odpływały powoli do 
kwater na dalsze przedmieścia. 
Ustał szczęk broni, gasły 
ostatnie wystrzały, a 
jednocześnie zaczynała pracować 
w pocie czoła lonheria miejska. 
Otworzono kasy przed komisarzami 
Chmielnickiego i pierwszy 
znaleziony tu dziesiątek złotych 
rozdzielono między obecnych 
atamanów i murzów, by pozyskać 
ich życzliwość. Jednocześnie 
obdarowano złotymi pasami i 
rubinowymi zausznicami oboźnego 
Piri-agę i Głowackiego. 
Od pierwszego dnia zaczęto 
szacowanie dobytku miejskiego. 
Zajeżdżały wozy ładowne pod 
ratusz i liczono towary. A było 
co rachować i oceniać, bo 
zwożono bogate suknie, futra, 
siodła, czapraki, pierzaste 
czapy, zegary i kobierce, srebro 
białe, antały wina i miodu, 
baryłki wszelakiego likworu. Z 
niemałą ciężkością serca 
składali to wszystko 
mieszczanie, głośno narzekając, 
by wzbudzić litość u 
rachmistrzów. 
Przez dwa tygodnie sznury 
wozów szły poza Bramę Halicką ku 
obozowi Tohaj-beja, aż wreszcie 
komisarze orzekli, że ów milion 
haraczu jest spłacony, choć 
gdyby dobrze liczyli, daleko 
jeszcze było do pełnego 
rachunku. 
Następnego dnia, dwudziestego 
trzeciego października, wódz 
ukraiński zajechał na białym 
koniu pod Łysą Górę. Kazał dać 
dwadzieścia strzałów armatnich 
na swój tryumf i na pożegnanie 
złupionego miasta. Po salwach i 
wiwatach wojska kozackie ruszyły 
w stronę Zamościa, Gałga zaś i 
Tohaj-bej skierowali swoich 
Tatarów ku Kamieńcowi. Na 
życzenie rajców miejskich 
Chmielnicki pozostawił dla 
ochrony miasta przed rabunkiem 
kilku zakładników, którym jako 
dowódcę przydał swojego synowca, 
Zachariasza Chmielnickiego. 
Miasto odetchnęło od ognia, od 
szturmów i komisarzy, ale 
niebawem przyszło nań nowe 
nieszczęście - zaraza morowa 
wywołana głodem i brakiem wody. 
Co dnia grzebano po setce i 
więcej ludzi, póki pierwsze 
przymrozki listopada nie 
złagodziły morowego powietrza. 
W tym też miesiącu rozstali 
się z sobą dwaj dowódcy obrony 
Lwowa, Arciszewski i Groswajer. 
Pan armatny posępny, schorowany 
i już całkiem od trosk 
posiwiały, wyszedł ze swoim 
niewielkim oddziałem przez Bramę 
Krakowską na szlak warszawski. 
Jechał na swojej wychudzonej 
szkapie, osowiały, z ciężkimi 
jak ołów nogami, wbitymi w 
strzemiona. Nawet i w tym nie 
miał pociechy, że wyprowadza na 
wolność gromadkę swoich 
żołnierzy w pełnym rynsztunku, z 
bębnami i proporczykiem armaty 
koronnej, fruwającym na wietrze. 
Rozdział XI 
Pierwszy śnieg tego roku spadł 
wcześnie, już w początku 
listopada. Z okien domu mistrza 
Timy widać było nierzadko 
śnieżycę zasłaniającą mury 
przeciwległych kamienic. Płatki 
śniegu padające na zielone 
szyby, które lat poprzednich 
witała Aniela z dziewczęcym 
zachwytem, tego roku napawały ją 
grozą i lękiem. Zima szła, a 
stamtąd, z krainy ogarniętej 
pożogą, nie przychodziła żadna 
wiadomość o Piotrze ani o panu 
armatnym, z którym związany był 
los jej ukochanego. 
Zima, pora zawsze groźna dla 
żołnierza, była dziś tak samo 
straszna dla dziewczyny. Aniela 
nigdy nie widziała wojny, ale 
wiedziała o niej, że straszna 
latem, straszna wiosną i 
jesienią, a cóż dopiero zimą, 
gdy świat pusty, wrogi 
człowiekowi i każdemu żyjącemu 
stworzeniu. Gdy widziała 
pierwsze zawieje śnieżne, bijące 
o zieloną szybę izby, stawały w 
wyobraźni pustynie śnieżne na 
dalekich stepach, wśród których 
idzie oddział żołnierzy pana 
armatnego. Nie umiała sobie 
wyobrazić bitwy i szczęku broni, 
ale wystarczyło widzieć w 
myślach ptaki padające z zimna, 
pokryte lodem rzeki i stawy, 
wichurę śnieżną tłoczącą ludzi 
ku ziemi, by dreszcz lęku mroził 
jej skołatane serce. 
Co dzień teraz wraz z matką 
śpiewała w kościele Bernardynów 
"Od powietrza, ognia i wojny - 
zachowaj nas, Panie", a każde 
słowo śpiewanej modlitwy 
urastało do żywej prawdy. 
Widziała przed sobą to morowe 
powietrze, głód i ogień i 
jeszcze bardziej błagalnie 
powtarzała słowa nabożnej 
pieśni. Szukała w modlitwie 
ukojenia, ale zamiast niego 
doznawała jeszcze większego 
niepokoju o kochanego człowieka. 
Wierzyła, że żyje, bo jakże 
mogło być inaczej, ale choć 
żywy, ile tam musi cierpieć w 
niedostatku, w szarudze, a cóż 
dopiero, gdy przyjdą jeszcze 
straszliwe mrozy? 
Niekiedy, w czasie bezsennej 
nocy, zlatywały się ku niej 
wszystkie za dnia słyszane, 
poplątane wiadomości ze wschodu 
i wtedy stawało jej serce. Bo 
może ranny w owej nieszczęsnej 
obronie Lwowa? Może go choroba 
nawiedziła, skoro wszyscy 
mówili, że zaraza powstała w 
oblężonym mieście. A jeszcze 
opowiadano, że Tatarzy pędzą 
całe korowody jasyru ku stepom 
Perekopu. 
Ostatnią wiadomość o Piotrze 
dostała za przyjazdem wojsk 
księcia Wiśniowieckiego, który 
przybył na elekcję nowego króla. 
Mistrz Tima przepytał się na 
polu elekcyjnym na Woli wśród 
dragonów książęcych i przyniósł 
do domu wątpliwą pociechę. Była 
to wiadomość, że pan armatny z 
ludźmi artyleryjskimi pozostał 
we Lwowie i że widziano u jego 
boku adiutanta, Piotra 
Opackiego, przy dobrym wtedy 
zdrowiu. 
Ale miesiąc czasu upłynął i 
śnieg polatywał, a żaden z 
żołnierzy pana armatnego nie 
wracał do Warszawy. Wiedziano 
tylko, że pan armatny bronił 
Lwowa, że okupił go kontrybucją 
i że oblężenie zniesione, ale o 
żołnierzach nikt nic nie 
wiedział. 
Giserowa patrzyła z boleścią 
na córkę, nie mając jej czym 
pocieszyć i w tajemnicy przed 
nią napominała co dzień męża: 
- Dowiedzże się coś wśród 
szlachty, bo widzisz, że już 
prawie nie je i chodzi z kąta w 
kąt, co dzień bledsza i 
marniejsza. 
Mistrz mając teraz sporo 
bieganiny po mieście, bo w 
czasie zjazdu szlachty interesy 
się mnożyły, pytał, gdzie mógł, 
o pana armatnego i o los 
artylerzystów, a one co wieczora 
czekały na jego powrót z wielką 
niecierpliwością. 
- Powoli zjeżdża się szlachta 
na elekcję - mówił. - Już prawie 
miesiąc, jak radzą wokół szopy, 
a wielkich panów dalej nie ma. 
Mazowiecka szlachta dopisała, 
ale dalej brak towarzystwa z 
dalszych ziem, zwłaszcza ze 
wschodu. Jutro spodziewają się 
przyjazdu szlachty z województwa 
wołyńskiego. 
- Jakże z wołyńskiego? - 
pytała zgryziona ludwisarzowa - 
skoro wszędzie wielki lament, że 
tam już wojska Chmielnickiego? 
- Z Chmielnickim na razie 
spokój. Stanął pod Zamościem i 
czeka na wybór króla jegomości. 
Miał ogłosić, że jeśli 
Kazimierza nie obiorą, to on 
Karola nie ścierpi i pokłoni się 
nam armatami w Warszawie. 
- Panno święta! - kobiety 
załamywały ręce. - Niechby już 
wybrali królewicza Kazimierza, 
bo i pierworództwo ma, i on 
jeden może tę straszną wojnę 
uspokoić. Cóż tak zwlekają z tą 
elekcją? 
- Ba! Gdyby to magnaci i 
szlachta mieli nasz mieszczański 
rozsądek, to dawno byłoby po 
elekcji. Ale oni porządku i 
karności żadnej nie uznają i 
jakby nie wiedzą o tym, co o nas 
mówią posłowie zagraniczni: 
"Polacy byliby straszni światu, 
gdyby się nauczyli porządku i 
karności." A tymczasem wystarczy 
podejść pod szopy elekcyjne, by 
serce krwawiło z żałości. 
- A cóż tam nowego? - pytała 
Timowa, pełna nadziei, że w 
takiej gawędzie padnie jakieś 
słowo pociechy dla córki, a w 
każdym razie uwaga jej zajmie 
się czym innym, a nie tylko 
tęsknotą i złymi przeczuciami. 
- Za łby się wodzą. Jedni 
wciąż w Jabłonnie u królewicza 
Karola, drudzy zaś u Jana 
Kazimierza w Nieporęcie. Tu i 
tam pije szlachta i nawzajem 
wieszają psy na sobie. Ostatnio 
wiele zamącił Wiśniowiecki, bo 
jak zwykle zajechał z wielką 
ilością żołnierza i myśli siłą 
wesprzeć Karola. 
- Nie daj tego, Boże! Wtedy 
Chmielnicki w złość popadnie. 
Cóż ten książę, zamiast Zamościa 
bronić, to wojsko tu 
przyprowadził, przeciw swoim 
rodakom? 
- Robi jak inni. Dominik 
Zasławski też stanął w Mokotowie 
z dwoma tysiącami ludzi, a 
Radziwiłł przyprowadził cztery 
tysiące. 
- Stamtąd uciekli, a tu udają 
rycerzy - wmieszała się Aniela. 
- Mówiono, że Lwowa kilkuset 
ludzi broniło przed krociami 
tysięcy. 
Tima ucieszony, że córka 
włącza się w rozmowę, uśmiechnął 
się serdecznie: 
- Broniło i wybroniło, a ty 
widzę na statystę mi wyrośniesz. 
Skoro o Lwowie mowa, widziałem 
dziś kilku Ormian stamtąd 
przybyłych. 
- Najważniejszego nie mówisz - 
krzyknęła ludwisarzowa. 
- Przez kilka tygodni okup 
zbierano i miasto było wokoło 
zamknione aż do końca 
października. A potem dozwolono 
wyjść żołnierzom. 
- Nie oddano ich Tatarom? - 
szepnęła Aniela. 
- Tak mówią kupcy Ormianie, 
ludzie nieprzesadni w słowie. 
Myślę więc, że jeśli Opatrzność 
im opieki nie poskąpi w drodze, 
to pan Arciszewski i Piotr zjadą 
niebawem do Warszawy. Sądzę, że 
pan armatny nie ominie elekcji, 
a chyba mu też pilno do 
arsenału. 
- Daj Boże, tatulu. 
Mawiał tak co dzień o elekcji 
i o wielkim rozruszeniu w 
mieście. Przynosił wiadomości o 
wahaniu się zwolenników Karola, 
którzy powoli przechylali się na 
stronę Jana Kazimierza, o nowych 
hukach na polu elekcyjnym, o 
listach, jakie królewicz 
Kazimierz pisywał z Nieporętu do 
swojego brata, upraszając go o 
rezygnację z kandydatury i o 
braterską zgodę. Niekiedy 
przynosił nawet krotochwile, 
jakie posłyszał o elekcji w 
ratuszu czy winiarniach, z 
których to rymowanych historyjek 
ta oto zdała mu się 
najskładniejsza: 
"Uderzono we wszystkie 
dzwony,@ dobry będzie król z 
Jabłonny.@ A teraz mówią 
chłopięta:@ lepszy będzie z 
Nieporęta."@ 
I dodawał: 
- Czasu wiele marnują, a ja 
widzę, że skończy się na 
Kazimierzu, bo jego chce nie 
tylko Chmielnicki, ale i 
kanclerz. Ossolińskiego 
niechętnie by posłuchali, ale 
Chmielnickiemu ze strachu 
ustąpią. 
Choć dobrze przewidywał 
roztropny Tima, nie tak łatwo i 
szybko przeszła elekcja 
Kazimierza. Dzień po dniu 
upływał coraz mroźniejszy, a 
końca elekcji nie było widać. 
Natomiast co dnia przychodziły 
groźne wiadomości z Zamościa. 
- Miasto oblężone przez 
wielkie krocie. Zgniotą Zamość, 
nim się na króla zgodzimy. 
Chmielnicki przyjdzie na elekcję 
i wtedy dopiero pod obuchem pana 
wybierzemy. 
I znów wielu mieszczan 
pakowało toboły, ładowało 
dobytek na wozy i dombasy. 
Bardziej z miastem związani 
modlili się po kościołach o 
szybki wybór króla, widząc w tym 
jedyną nadzieję ratunku 
ojczyzny. 
- Jeśli Kazimierza wybierzemy 
- wołała szlachta na polu 
elekcyjnym - Chmiel ku nam nie 
przyjdzie. 
A druga, spod znaków kniazia 
Jaremy, Potockiego i wojewody 
poznańskiego, Opalińskiego, 
obrzucała tamtych wyzwiskami i 
krzyczała: 
- Wy chcecie króla, co się z 
Chmielnickim w pas obejmie, a my 
takiego, co go na Porohy 
przepędzi. Za Karolem stoimy. 
Nie masz nad królewicza Karola, 
który już żołnierzy swoich na 
wojnę obiecuje. 
Koło dwunastego listopada 
rozeszła się wieść po Warszawie, 
że hetman zaporoski, uważając 
się za szlachcica polskiego 
mającego prawo do uczestniczenia 
w elekcji, przysłał za 
pośrednictwem oblężonych 
Zamościan list w sprawie wyboru 
króla. 
Z wielkim zainteresowaniem 
powtarzano sobie teraz słowa tej 
epistoły. 
"A zatem, daj Boże, aby pokój 
stanął, abyśmy się doczekali w 
Koronie pana, którego nam Pan 
Bóg królem pobłogosławi, a 
mianowicie, życzylibyśmy sobie 
przyrodzonego pana królewicza 
Kazimierza, któremu, daj Panie 
Boże, abyśmy jako świętej 
pamięci jego królewskiej mości 
Władysławowi IV oddali 
poddaństwo z usługami naszymi 
wiernie życzliwymi." 
List ten przechylił szalę na 
rzecz Jana Kazimierza. W połowie 
listopada królewicz Karol 
wyrzekł się nadziei na koronę. 
Wysłał posłów na pole elekcyjne, 
przez których oświadczył się za 
bratem Janem Kazimierzem, jako 
jedynym kandydatem na króla. Ale 
i po tym radosnym dniu 
objawienia zgody w rodzinie 
królewskiej nie kwapiono się do 
zakończenia elekcji. Szły targi 
o pakta konwenta, o 
zagwarantowanie praw dla 
dysydentów, o odebranie 
starostwa puckiego 
Ossolińskiemu. Ta zwłaszcza 
sprawa podnieciła umysły 
szlachty pruskiej, rozżalonej na 
kanclerza, w którym widziano 
głównego zwolennika Jana 
Kazimierza. 
Dopiero dzień siedemnasty 
listopada wyznaczono na elekcję. 
Ledwie brzask wstał nad 
Warszawą, ciągnęły zewsząd na 
Wolę nieprzejrzane tłumy konnej 
i pieszej szlachty. Wszystkie 
szlaki zapchane były pańskimi 
pocztami i mieszczaństwem, które 
także chciało bodaj z dala 
patrzyć na elekcyjne pole. 
Szedł więc mistrz Tima z 
rodziną, by być w bliskości 
elekcyjnych okopów. Z dala od 
nieprzeliczonej masy namiotów 
upatrzył pusty wóz, przekupił 
furmana, który tu właśnie po to 
tylko przyjechał, i miał odtąd 
niejako ruchome podium, z 
którego wraz z żoną i córką, 
mógł objąć okiem dalekie pole 
elekcyjne. 
Jak okiem sięgnąć, widziało 
się tysiące namiotów, ostro 
rysujących się na tle białego 
całunu, bo śnieg minionej nocy 
spadł obfity i pokrył ziemię na 
grubość piędzi. Pośrodku owego 
ogromnego płóciennego osiedla 
widać było czworobok okopów, 
broniących wstępu do szopy 
elekcyjnej, gdzie już od rana 
zebrało się koło poselskie i 
senat. 
Wokół okopów, z dala od szopy 
senatorskiej, obitej zielonymi 
oponami, ustawiały się z 
proporcami i znakami strojne 
poczty wojewódzkie. Nikt by nie 
przeliczył tych tysięcy ludzi i 
koni, orszaków, gwardii 
magnackich, pojazdów wszelakiego 
rodzaju i mrowia przekupniów 
uwijających się wśród szlachty. 
Było rojno i gwarno, przy tym 
wesoło, skoro już obiór króla 
był pewny. Nastrój ten jednak 
zgasł, gdy nagle dostrzeżono 
wokół okopów jakieś gwałtowne 
pomieszanie. Przyczyna popłochu 
była w tym, że o jednoczesnej 
porze, jakby na zmowę, pojawiły 
się wojska z północy od Słodowca 
i z południa od Mokotowa. 
Szlachta przy okopach zaczęła 
się kręcić niespokojnie, stawała 
na wozy i dachy karoc, by 
dojrzeć, co to się dzieje na 
owych szlakach. 
Naraz zaczęto wołać: 
- To książę Dominik jedzie z 
wojskiem na elekcję. Nie 
dopuszczać! Pułki muszą odstąpić 
od naszego koła! 
Już i z drugiej strony 
odezwały się podobne okrzyki: 
- Od Słodowca wali z wojskiem 
kniaź Jarema. Hańba panom, na 
wolności nasze następują! 
- Hańba! Nie dopuszczać do 
koła! Przepędzić! 
- Koło rycerskie zerwać! Do 
prymasa! - zaczęły wołać 
wszystkie województwa. 
Wzmógł się tumult i rwetes. 
Krewcy Prusacy zaczęli znowu 
grozić, że od elekcji odstąpią i 
już ten i ów grzmocił w 
powietrze z krócicy. Porwali się 
do wrzawy Mazowszanie, ci, co 
już od sześciu tygodni mącili w 
obradach, następując z 
fanatyzmem na dysydentów. 
Ustawiona przy północnym szańcu 
Litwa porwała się do wtórowania 
okrzykom i już huragan wrzawy 
unosił się nad elekcyjnym polem. 
- Odpędzić wojska magnackie! 
Nie pod muszkietami wotować! - 
wołano na wszystkich krańcach 
czworoboku. 
Tak pogodny z rana nastrój 
zakłócono kompletnie. Szlachta 
rwała się do szabel, następowała 
na prymasa żądając wycofania 
wojsk pańskich. Zamieszanie i 
groźba rozruchów była tak 
wielka, że pułki magnackie 
musiały ze wstydem ustąpić z 
pola. Na życzenie szlachty pół 
mili cofnął swoich żołnierzy 
Zasławski i musiał pójść jego 
śladem kniaź Wiśniowiecki, 
wściekły na szlachtę, która mu 
dotąd była powolna na sejmach. 
Dostało się przy okazji i 
Radziwiłłowi, który pod naporem 
woli szlacheckiej musiał odwieść 
swoje trzy tysiące żołnierzy 
daleko poza elekcyjne pole. 
Dopiero koło południa uciszyło 
się i województwa stanęły z 
powrotem w kole. 
- Teraz króla wybierzem, 
zaczynać, waszmościowie! - 
wołała kolumna do kolumny. 
Wylegli z szopy na zaśnieżony 
czworobok senatorowie i zasiedli 
na rozstawionych fotelach. Zaraz 
za nimi wysypał się tłum posłów 
ziemskich i otoczył krzesła 
kolorowym wieńcem. Jako ostatni 
wyszedł w asyście biskup prymas 
Łubieński z ciężkością stąpający 
po sypkim i głębokim śniegu. 
Uciszyło się w szeregach poza 
okopem, a tylko głuchy poszum 
idący od województw nadbiegał ku 
centrum elekcyjnego pola. 
Arcybiskup przeżegnał tłumy ręką 
i zaczął cichutkim, przez nikogo 
nie słyszanym dyszkancikiem 
wygłaszać uroczystą mowę, w 
której starym zwyczajem ogłaszał 
kandydaturę do tronu. 
Skończywszy te kilka zdań, 
klęknął w śniegu, a za nim senat 
i posłowie. 
Prymas zaintonował: 
- |Veni |Creator |Spiritus... 
- |Veni |Creator... - zaczęło 
wtórować grono senatorów i 
posłów. 
Aż tu nagle wśród szlachty 
pruskiej opodal konno stojącej 
zerwała się nieprawdopodobna 
burza. 
- Nie śpieszcie się! Powstać z 
kolan! Jeszcze nasze wolności 
nie zagwarantowane. Protestujem! 
- Wpierw pakta konwenta trzeba 
uchwalać - wołali. - Wiwat nasza 
|libertas! Naprzód wojskami 
chcieli nas otoczyć, a teraz bez 
paktów "Veni Creator" zaczynają! 
Kilku jezdnych puściło się 
pędem w stronę prymasa. 
Arcybiskup śpiewał dalej, choć 
już nikt śpiewu nie słyszał i 
nie powtarzał. 
Gdy Prusacy dopadali w pobliże 
klęczącego prymasa, szlachcic 
Brochowski, człek znany z 
ciętego języka, krzyknął 
potężnym głosem: 
- Waszmościowie! Ksiądz 
arcybiskup nazywa się Maciej, a 
nie Wojciech. Nie zabijajcie go, 
panowie Prusacy! 
Huragan śmiechu powstał wokół 
rycerskiego koła. Szlachta 
pruska stropiła się i na chwilę 
zapomniała języka w gębie. Ale i 
ksiądz prymas przerwał już pieśń 
i powstał z klęczek. 
Prusacy z biskupem warmińskim 
Leszczyńskim na czele zaczęli 
napierać na Łubieńskiego. 
- Nie będziemy wotować, póki 
kanclerz Ossoliński nie ustąpi 
nam starostwa puckiego. Ono 
pruskiej szlachcie należne, nie 
kanclerzowi. 
Ossoliński, który jednocześnie 
z prymasem podniósł się przed 
chwilą z klęczek, spojrzał z 
wyrzutem na Leszczyńskiego. 
- Księże biskupie, elekcję nam 
rwiesz i z prywatą występujesz 
teraz, gdy już króla po bożemu 
chcemy obierać? 
- Wolności bronię, przeciw 
elekcji protestuję, póki nam nie 
oddasz starostwa puckiego. 
Ossoliński odrzucił dumnie 
głowę do tyłu i odpowiedział: 
- ||Salus rei publicae suprema 
lex |esto. Ustępuję dla miłej 
zgody praw do ziemi puckiej, 
nadanej mi przez króla. By mnie 
szlachta za chciwca i za 
warchoła nie miała, oświadczam 
wszystkim tu obecnym, że krom 
tego starostwa dla miłej zgody 
odstąpionego wystawię jeszcze 
ośmiuset zbrojnych ludzi ku 
obronie ojczyzny, bo ona jest w 
wielkim nieszczęściu. Wracajcież 
więc do swoich i na miły Bóg, 
króla obierajmy! 
- Niech żyje kanclerz 
Ossoliński, co taki przykład 
dawa! - krzyknął Brochowski. - 
Klękaj teraz, mości prymasie! 
Ale szlachta pruska jeszcze 
nie była zadowolona. 
- I pakta konwenta chcemy 
naprzód uchwalić. 
- Miejcie litość, 
waszmościowie - biadał 
Ossoliński - nad paktami tydzień 
zejdzie i dalej króla mieć nie 
będziemy. 
- Protestujemy! Pakta naprzód 
uchwalać! 
- Przysięgam waszmościom - 
mówił Ossoliński z resztką 
zimnej krwi - że gdy teraz króla 
obierzemy, nie wprzód na tronie 
zasiądzie, aż pakta konwenta 
będą uchwalone. 
Z dalszego koła rycerskiego 
znów dobiegły rozsądniejsze 
głosy: 
- Wszystko już ugodzone. 
Klękajmy, panowie bracia, i 
zaczynajmy pieśń do Ducha 
Świętego. 
Arcybiskup podniósł ponownie 
białą dłoń ponad śnieżne pole i 
przyklęknął. Poszli za jego 
przykładem Ossoliński, 
senatorowie i deputaci. 
- |Veni |Creator |Spiritus... 
- rozległo się na polu 
elekcyjnym. 
Ale jego drżący głos dobiegł 
zaledwie do trzeciego słowa 
pieśni, gdy ponownie wpadła do 
koła grupa pruskiej szlachty. 
- Nie śpiewać! Protestujemy! 
Zdenerwowało to szlachtę, więc 
zaczęła się wrzawa. 
- Przepędzić tych Prusaków! Od 
Świętego Ducha, a nie od burdy 
zaczynać! 
Szlachta pruska nie dała się 
zbić z tropu. By przekrzyczeć 
innych, wołali całym chórem w 
stronę senatorów: 
- Braci naszego województwa 
nie wystarczają słowa kanclerza. 
Niech ksiądz prymas parol da, że 
króla przed paktami nie 
wprowadzi na majestat. 
Po raz drugi powstali wszyscy 
z klęczek. Staruszek bledszy niż 
śnieg, na którym przed chwilą 
klęczał, podszedł ku posłom 
ziemi pruskiej. 
- Czy do zgody dziś nie 
dojdziemy i znowu się 
rozejdziem? Jeśli słowo 
kanclerza wam nie starcza, więc 
ja przysięgam waszmociom, że 
stanie się według ich woli. I 
zaczynajmyż już w imię Boże! 
Tym razem szlachta pruska 
usłuchała. Prymas 
Rzeczypospolitej po raz trzeci 
zapadł w śnieg i intonował: 
- |Veni |Creator |Spiritus... 
Jak okiem sięgnąć, cały tłum 
szlachty zsiadłszy z koni 
klęczał wokół okopów. Na 
kolanach były wszystkie 
województwa, poczty pańskie, 
ciury i przekupnie, i tłum 
gapiów oblegający dalekim 
wieńcem pole elekcyjne. 
Elekcja była zaczęta. Po 
skończonej pieśni senatorowie 
ruszyli konno do swoich grup 
wojewódzkich, by zebrać głosy 
szlacheckie. Poszczególne ziemie 
gromadziły się w odrębnych 
kołach i słuchano przemówień 
senatorów, z których każde 
kończyło się zapytaniem: 
- Czybyście Janowi 
Kazimierzowi jako królowi byli 
radzi? 
- Radzi! Radzi! |Vivat 
|Casimirus! - szedł okrzyk od 
województwa mazowieckiego do 
krakowskiego, od Litwy do 
poznańskiego, od ziemi do ziemi, 
dopłynął i do Prusaków, którzy 
teraz najgłośniej krzyczeli na 
cześć Kazimierza. 
Już bito na wiwaty z 
samopałów, krzyczano wniebogłosy 
i hurmem cisnęła się szlachta do 
sekretarzy, by składać podpisy 
na akcie elekcyjnym. Jak 
przedtem sześć tygodni trawili 
na awanturach, kłótniach i 
burdach, tak teraz uniesieni 
ogólną zgodą obłapiali się 
wzajem, wróg wroga ściskał i ze 
łzami w oczach cieszyli się 
dokonanym obiorem króla. Nawet 
Prusacy porwani ogólnym 
uniesieniem zaprzestali zwady o 
treść paktów konwentów i te w 
ciągu dnia uchwalono. 
W trzy dni potem nowo obrany 
król podążał w orszaku z zamku 
ku katedrze. Wsparty o ramię 
brata swego, królewicza Karola, 
szedł na majestat. Tuż za królem 
idącym w huku dział postępował 
Ossoliński i posłowie: cesarski, 
francuski, szwedzki i pruski. 
Jednocześnie wysłano posłów 
królewskich pod Zamość do 
Chmielnickiego. Wieźli list 
królewski, w którym Jan 
Kazimierz pisał: "Jakośmy tedy 
już przez pisanie nasze, przed 
szczęśliwą elekcją naszą 
wysłane, afekt wojsku 
zaporoskiemu i wodzowi tego 
wojska oświadczyli, nagradzając 
życzliwe chęci wasze, iż 
prosiliście i życzyliście sobie 
tego, aby nie kto inny, ale my 
na to królestwo byli obrani, tak 
teraz zostawamy..." 
W chwili gdy posłowie 
królewscy wjeżdżali w obóz 
kozacki pod Zamościem, 
Chmielnicki już był wydał 
rozkazy, by pułki kozackie szły 
pod Lublin, a czterdzieści 
tysięcy Tatarów ku Warszawie. 
Przeczytawszy pisma królewskie 
wstrzymał ordynanse i kazał bić 
z armat na wiwat nowemu królowi. 
Tego też dnia zarządził odwrót 
wszystkich wojsk ku Ukrainie. 
Rozdział XII 
Stolica przeżywała teraz dni 
huczne i pełne nadziei. Piła 
szlachta na umór, znów pyszna z 
siebie i pewna, że skoro króla 
obrano, to sam urok majestatu 
nastraszy Chmielnickiego. Gdy w 
kilka dni po elekcji nadeszły 
wiadomości, że hetman zaporoski 
kazał bić z armat na cześć króla 
i zaczął odwrót ku ziemiom 
ruskim, radość szlachty i 
mieszczan nie miała granic. 
Otucha nawiedziła w ten dzień 
także dom mistrza Timy. 
Ludwisarz przyniósłszy wiadomość 
o cofaniu się wojsk kozackich i 
tatarskich zasiadł z żoną i 
córką do uroczystszej niż zwykle 
kolacji. Wyciągnął z piwniczki 
gąsiorek przedniejszego wina i 
pociągając zeń gawędził 
beztrosko z rodziną. 
- Teraz to i twój oblubieniec 
zjedzie do Warszawy, bo droga 
przez Zamość wolna. 
- Nie tylko przez Zamość droga 
do Warszawy - napomknęła cicho 
Aniela, powolniejsza niż ojciec 
do uczuć beztroski. 
- Nam ku uciesze, nie ku 
smutkowi, bo wojna już 
zawieszona i w tym największe 
szczęście. Nie frasujcie się 
obie, ufajcie moim nadziejom. 
Tego dnia wieczorem dał się 
słyszeć w sieni odgłos 
poruszonej kołatki. Posłyszawszy 
ów stuk obie kobiety zbladły. 
Aniela ścisnęła pod stołem rąbek 
obrusa, a przesądna Timowa 
odpędzała z myśli wszystkie 
nadlatujące złe i dobre 
przeczucia i podobnie jak córka 
bała się powstać z krzesła. 
- Idźże ty, zobacz, kto taki o 
tej porze - powiedziała do męża. 
Niepotrzebnie to powiedziała, 
bo Tima już szedł ku drzwiom i 
za chwilę skrzypiały pod jego 
nogami dębowe schody. 
Ludwisarzowa nie mogła wytrzymać 
cierpliwie nawet tej krótkiej 
chwili oczekiwania. Podeszła do 
okna i teraz dopiero 
przypomniała sobie, że przecież 
przymknięte i utkane przed zimą, 
więc nikogo pod bramą nie 
dojrzy. 
Aniela zamieniona w słuch 
czekała półżywa, nieruchoma na 
krześle. Słyszała zgrzyt 
ciężkiego zamku i dwa 
przytłumione głosy. Jeden z nich 
był ojca, a drugi? Rumieniec 
oblał jej twarz i pomieszane 
domysły zawładnęły głową. To 
jego głos, nie inaczej, tyle że 
inny, ochrypły, pewnie sterany 
wojennymi niewczasami. Nie, Boże 
święty... Bała się spojrzeć ku 
drzwiom, od których już biegł 
wesoły głos ludwisarza: 
- Gościa mamy niezwykłego, dla 
którego cały nasz dom otworem. 
Witaj, waszmość, i wstępuj w 
moje skromne progi. 
W drzwiach stanął wysoki 
zażywny szlachcic z głową 
półłysą, posiwiały na skroniach. 
Uśmiechnął się zaczerwienioną 
twarzą w stronę kobiet, machnął 
zawadiacko czapą ku dywanowi i 
powiedział: 
- Do nóg padam asankom tak 
cnotliwym i powabnym, o których 
tyle dobrego czytywałem w 
listach mojego syna. 
Zerwała się z krzesła Aniela, 
dygnęła i stała dygocąc z 
przejęcia. W jednym momencie 
uleciała z głowy cała nadzieja, 
a na jej miejsce wstąpił lęk 
przed tym szlachcicem i jeszcze 
większy niepokój o kochanego 
człowieka. Jakiż to znak Boży 
przybycie ojca Piotrowego - 
nieszczęście czy ukojenie 
troski? 
Stary Opacki właśnie do niej 
się zbliżał i ponawiał ukłon 
przed chwilą oddany matce. 
Dziewczyna przypadła do ręki 
szlachcica, ale on nie dał się 
pocałować. Uniósł jej głowę do 
góry, po czym uchwycił 
dziewczynę obiema rękami za 
ramiona i patrzył przenikliwie. 
- Uroda zacna, że i mojej, 
panie dzieju, nie ujdzie uwagi. 
Gładkość masz, widzę, po matce, 
jako mój syn brzydotę po ojcu. 
Gdzie on tam biedak teraz? 
Stał twarzą w twarz dziewczyny 
i wydmuchiwał w jej stronę 
zapach nadmiernie wypitego wina. 
Puścił ją wreszcie z rąk i wtedy 
powstał w całym domu jeden 
rwetes. Kobiety rzuciły się do 
zmieniania obrusa i pospiesznej 
zastawy, trzaskały szkłem i 
talerzami, a pan Tima sadzając 
sapiącego gościa w fotelu mówił: 
- Zaszczyt to wielki dla 
mojego domu widzieć tak miłego 
gościa. Nie odmówi mi wasza 
miłość skromnej strawy i 
napitku. 
- Bóg zapłać. Jadła tam wiele 
nie gotujcie. Przed napitkiem 
zaś to tylko tchórz i niedojadek 
się broni lub zgoła człek 
nieuczciwy, bojący się 
szczerości. Zanim jednak coś 
podacie, powiem, jaka ciekawość 
mnie tutaj przywiodła. Nie 
macie, mistrzu, jakiej 
wiadomości o Piotrze? Byłem w 
arsenale, ale i tam głucho 
całkiem. 
Srebrna taca zadzwoniła w tej 
chwili w ręce Anieli. Jeden szum 
oblał uszy dziewczyny i ledwie 
mogła ustać na nogach. 
A więc i ojciec Piotra niczego 
o nim nie wie, Boże jedyny! 
- Żadnej wiadomości nie było 
od półtora miesiąca. 
- Ba, moi kochani - nadął się 
Opacki. - Ja już od trzech 
miesięcy nie widziałem żadnego 
listu. Nawet z pisaniem 
spieszniej mu do dziewczyny niż 
rodzicielów. 
- Do Warszawy łatwiej wysłać 
pismo. Dostaliśmy wiadomość 
przez szlachtę kniazia Jeremiego 
- wyjaśniał pospiesznie Tima. 
Zaczęła się teraz gawęda o 
Piotrze, o jego przeprawach 
wojennych, o Piławcach i Lwowie. 
Stary szlachcic pociągał łyk za 
łykiem ze szklanicy, rozgadywał 
się na dobre i popadał w 
rozrzewnienie. Przy tym raz po 
raz rzucał wzrokiem na 
dziewczynę, wprowadzając ją w 
coraz większe zakłopotanie, bo 
nie wiedziała, do czego wiedzie 
ta dociekliwość. 
Gdy już miał dobrze w czubie, 
uderzył się w kolano i 
powiedział: 
- Skoro już jestem tu u was, 
to wypalę, bo u mnie, co w 
sercu, to i w gębie. Jednego mam 
tego Piotra. Myślałem, że w 
wyższą koligację szlachecką 
pójdzie, bo sroce spod ogona nie 
wyleciał. Ale on sobie dom 
mieszczański, nie powiem, zacny, 
upatrzył i ani myśli o innym. 
Gdy tak pół roku go nie ma i 
morduje się na ciężkiej 
wojaczce, zmiękło mi ojcowskie 
serce, bo inaczej, to bym tu do 
asana nie przyszedł. 
Przerwał na chwilę, łyknął 
wina i obtarłszy garścią wąsy 
ciągnął: 
- Jejmość moja co dzień mi 
głowę suszy i duszę mi truje 
niepokojem, powiadając, że moim 
oporem ściągnąłem niełaskę boską 
na syna. Więc tak oto 
pomyślałem. Skoro przy pomocy 
Ducha Świętego króla zgodnie 
obraliśmy i wielkie szczęście za 
tym idzie, bo już się 
Chmielnicki zabiera ku stepom, 
to niechże i u mnie w domu, i u 
was będzie pospólna radość. Nie 
przeciwiam się tej dziewczynie, 
jeśli taka wola obojga. Chodźże 
tu do mnie, świerzopo, niech cię 
uścisnę, a waszmość lejże to 
wino! 
Aniela przypadła do 
szlachcica, a on ściskał ją za 
głowę, po czym obłapił się z 
panem Timą i całował po rękach 
ludwisarzową. Łzy pojawiły się w 
oczach Timowej, ale nie ceniłaby 
swojego mieszczańskiego stanu, 
gdyby teraz nie powiedziała: 
- Bogu niech będą dzięki za 
radość, jaka nas wszystkich 
spotyka. Wielki to honor wydać 
córkę za dobrze urodzonego, choć 
i my mieszczanie ludzie nie 
najpodlejsi. Powiem, że nie 
tylko waszmość sprzeciwiał się 
temu małżeństwu, ale i ja, matka 
czująca. Zrazu co innego serce 
mi dyktowało, gdyż wielce 
zasobnego i zacnego mieliśmy tu 
konkurenta. 
- Matulu - napomniała Aniela. 
Matka nie dała się zbić z 
tropu. 
- Ale syn waszmości tak nas 
ujął swoim moderunkiem i 
wszelkimi zaletami, jakie po 
zacnych rodzicach ma w sobie, 
żeśmy go tu jak własnego 
widzieli. Skoro w naszym domu 
pannę sobie upodobał, niech mu 
Bóg szczęścia przysporzy, a my 
nie poszczędzimy sowitego wiana. 
Oby tylko jak najprędzej i zdrów 
powrócił. 
- W tym sęk, żeby powrócił. 
Nalejże waszmość! - stuknął 
pustym kielichem Opacki. - Ale 
wino to masz, ho, ho! Na 
niejednym stole szlacheckim 
takiego nie widzą. 
Po twarzy ludwisarza przebiegł 
w tej chwili uśmiech 
niepośledniej dumy. 
- Jeśli waszmość chwalisz tę 
małmazyją, to ciekaw jestem, co 
powiesz, gdy cię czymś innym 
poczęstuję. 
Za chwilę Tima przyniósł z 
piwniczki nowy gąsiorek, spowity 
w plecionkę z wikliny, całkiem 
już od starości pociemniałą. 
- Jeden mi ostał od chrzcin 
tej dziewczyny, na które mi 
kilka takich podrzucił sławetny 
Knor, winiarz warszawski. 
Niechże ten gąsiorek wypróżni 
się teraz na cześć waszmości i 
na powrót kochanego Piotra. 
Siedzieli przy zastawionym 
stole i pili do późnej nocy. 
Obgadywali obaj sprawę wesela, 
choć kobiety protestowały, by 
wilka z lasu nie wywoływać i 
niczego nie ustalać, póki nie ma 
Piotra powróconego i zdrowego. 
Ale Opacki tym się nie turbował, 
wierząc niezbicie, że syn lada 
dzień się pokaże, i nawracał do 
terminu wesela, który mu się 
widział najdogodniejszy w 
czerwcu. 
- Niechże Piotr idzie do 
ołtarza na swojego patrona, 
jeśli to państwu nie 
przeszkadza. 
- Wedle woli waszmości - 
przytakiwał ludwisarz, nie 
zapominając o dolewaniu starego 
tokaja. 
Gdy zaś obgadywali wiano, 
Opackiemu rozjaśniała się twarz, 
bo ani przez myśl mu przedtem 
nie przeszło, że tak znaczna 
jest zasobność mieszczanina. 
Aniela nie słuchała tej gawędy, 
dawno umknąwszy do sypialni, 
choć jej nie do snu było. Leżała 
na wznak z rozpłomienionymi 
oczyma, to szczęśliwa, to znów 
nękana niepokojem. 
- Panno Najświętsza, dzięki za 
to jedno szczęście, ale oby 
drugie przyszło. Spraw, by cały 
i zdrowy powrócił. 
Nie mogła zasnąć. Radość i złe 
przeczucia plątały się wzajem i 
sen nie przychodził. 
Rozdział XIII 
W kilka dni potem, z 
początkiem grudnia 1648 roku, 
wjechały w Bramę Krakowską 
niedobitki artylerii koronnej 
pod wodzą Krzysztofa z 
Arciszewa. Ludzi było 
kilkudziesięciu, wozów kilka i 
dwa małe działka, które od 
Piławiec ku Lwowu, od Lwowa 
przez Jarosław wieziono do 
Warszawy. 
Oddział budził w mieście 
powszechne zaciekawienie swoim 
nędznym wyglądem. Żołnierze byli 
zarośnięci, szarawary na nich i 
kubraki zbiedniałe, poszarpane. 
Konie zmordowane daleką drogą 
stukały ciężko po jezdni, 
niekiedy potykały się kopytami o 
oblodzone kamienie. 
Na widok steranej garstki 
zbiegał się tłum miejski i szła 
od ust do ust wiadomość. 
- Pan armatny wraca do 
arsenału ze swymi ludźmi. 
- Oto prawdziwi żołnierze! 
Witajcie nam, dzielne ludzie 
artyleryjskie! 
Gdy się dowlekli do Rynku, 
chciał pan Arciszewski kierować 
się ku Bramie Nowomiejskiej, ale 
tu zebrał się tak wielki tłum, 
że konie dalej nie ruszyły. 
Podbiegły ku żołnierzom 
mieszczki od niedalekich kramów, 
oblegli gromadkę przekupnie, 
mieszczanie z okolicznych domów 
i pospólstwo uliczne. Co kto 
miał pod ręką do jadła i picia, 
podawał utrudzonym żołnierzom. 
Mieszczki patrzyły z 
rozrzewnieniem na zarośnięte i 
wychudłe twarze puszkarzy, na 
poszarpane cholewy muszkieterów, 
a widok blizny, niekiedy jeszcze 
opuchłej, budził współczucie. 
- Ci się naprawdę bili, nie 
uciekali za pańskimi wozami. 
Prawdziwi żołnierze! 
Pan armatny nierad był 
okrzykom, bo nie widział powodów 
do owacji, skoro tu wjeżdżał z 
pamięcią klęsk, a nie zwycięstw. 
Nie mogąc przedrzeć się przez to 
pospólstwo ku arsenałowi, zsiadł 
z konia, za nim żołnierze, i 
gawędził z mieszczanami. 
U boku generała jeden tylko 
Piotr Opacki nic nie słyszał, co 
do niego mówiono. Odpowiadał 
chaotycznie na pytania i 
niewiele brał z rąk gościnnych 
mieszczek. Stał obok konia 
niecierpliwie, co chwila 
zerkając ku narożnikowi ulicy 
Piwnej. Byłby już dawno tam 
pobiegł, ale wstrzymywały go 
dwie przyczyny. Jedna, że był 
brudny i zarośnięty, w błocie 
uciapany, druga, że nie 
wiedział, czy lada chwila nie 
ruszy pan armatny ku arsenałowi, 
a on chciał być do końca w 
pełnej dyscyplinie. 
Tak gapiąc się ponad głowami 
tłumu posłyszał koło siebie 
piskliwy okrzyk: 
- O rety! Toć to jegomość pan 
Opacki! 
Oglądnął się, ale nikogo 
znajomego nie dojrzał. Dopiero 
po chwili oderwała się od ciżby 
jakaś młoda przekupka i pobiegła 
środkiem Rynku. Za chwilę 
pojawiły się na narożniku ulicy 
dwie kobiety spiesznie idące ku 
żołnierzom. Na ich widok Piotr 
puścił z ręki uzdę konia, 
potrącił kubeł grzanego wina ku 
przerażeniu raczącej go trunkiem 
mieszczki i rozepchnąwszy tłum 
podbiegł do zbliżającej się 
ludwisarzowej i jej córki. 
Wszystka niedola, zawody i 
tęsknota, jakie towarzyszyły mu 
przez sześć miesięcy wojennej 
poniewierki, w jednej sekundzie 
spłynęły z serca. Gdy poczuł na 
swojej twarzy ciepłe matczyne 
ręce ludwisarzowej, a poprzez 
jej palce widział bladą jak 
śnieg twarz ukochanej, tylko 
jedno uczucie owładnęło jego 
pamięcią - szczęście 
niewysłowione. 
- Jużeśmy obie zwątpiły w twój 
powrót. Co dnia serce się nam 
krajało - mówiła pani Timowa nie 
puszczając młodzieńca z rąk. - 
Tyle miesięcy i takie straszne 
wiadomości przychodziły do 
nas... 
Piotr nie śmiał się wyrywać z 
rąk matrony, zresztą w tej 
chwili wystarczało samo 
patrzenie w twarz dziewczyny. 
Czymże wobec tego zjawiska były 
zwidzenia i marzenia w 
bezsennych nocach żołnierskiego 
czuwania czy marszu? Tu stała 
przed nim piękna, urokliwie 
piękna, o niepokalanie czystych, 
kochających oczach. 
Przypadł do jej rąk, całował 
zimne palce, które drgały pod 
jego wargami i błądziły 
półprzytomnie po zaroście jego 
twarzy. Ani jedno, ani drugie 
nie wypowiedziało zrazu słowa. 
Rozrzewnione widokiem powitania 
przekupki obcierały twarze 
fartuchami i chlipały. 
- Ojej, moiściewy, ile to 
biedy w każdej wojnie. Takim 
młodym to razem być, a nie w 
rozłące i poniewierce. 
Druga, bardziej niż tamta 
ciekawska, już osuszyła łzy i 
pociągając Timową za rękaw 
pytała rozgorączkowanym głosem: 
- Syn to czy zięć, asińdźko? 
- Ani jedno, ani drugie. 
- Ojej, to dopiero zmówieni? A 
mówiłam! - odwracała się do 
sąsiadki - że dopiero teraz 
pójdą do ołtarza. 
- Ale kiedy, asanko? Pewnikiem 
jeszcze tej zimy. U Reformatów, 
moja pani, czy u księży 
Jezuitów? 
Pani Timowa nie mogła 
zaspokoić ich ciekawości, bo w 
tej chwili witała się z panem 
Arciszewskim. 
- Jeśli waszmość nie pogardzi 
naszym domem, to choćby zaraz 
prosimy do siebie z panem 
Piotrem. Jakaż będzie radość, 
gdy się mąż dowie o powrocie 
waszej miłości! Zaraz go ściągnę 
z warsztatów; nieborak nic nie 
wie o tej naszej radości. 
- Z całego serca dziękuję, ale 
naprzód mi dopaść arsenału. Za 
kilka pacierzy, jeśli łaska, 
może nas jejmość widzieć. Myślę, 
że do wieczora ten młody nie 
omdleje mi z tęsknoty. Prawdę 
mówiąc, wychudł w drodze na 
paździerz nie tyle z 
niewczasowania i głodu, ile z 
tych wiecznych rozmyślań. 
Tego dnia do mieszkania 
mistrza Timy zawitał najweselszy 
wieczór, jakiego tu od wielu 
miesięcy nie było. Gwar wypełnił 
izbę, bo gościnny gospodarz 
chcąc uczcić powrót pana 
armatnego i przyszłego zięcia 
zaprosił kilku rajców miejskich, 
ciekawych rozmowy o niedawnej 
wojnie, a zwłaszcza o 
perypetiach mieszczan lwowskich, 
z którymi wielu kupców 
warszawskich było w koligacji i 
zażyłości. 
Młodzi siedzieli ramię w ramię 
nic poza sobą nie widząc, a przy 
stole prym wodził nie tyle 
armatny i małomówny gospodarz, 
co pan Gremborzewski i Marcin 
Dębski, bo obaj wmówili się na 
przyjęcie, dowiedziawszy się o 
powrocie żołnierzy 
artyleryjskich. 
Mówili gospodarze, że miał to 
być skromny poczęstunek, 
naprędce urządzony, ale mimo to 
stół uginał się od jadła, od 
mis, cukrów i różnorakiego wina. 
Pito pod nowego króla jegomości, 
pod pokój z Chmielnickim i choć 
to nie były przecie jeszcze 
zrękowiny, nie omieszkano 
wznosić zdrowie narzeczeństwa, 
zwłaszcza nie mógł sobie tego 
odmówić pan Gremborzewski. 
- Proszę jejmości - mówił do 
swej sąsiadki, Timowej - jeszcze 
na pokojach w pałacu Arde 
widziałem, jak ten młodzik 
wzdychał ku tej młódce i w 
pomieszaniu groch nazywał 
kaparami. Kto tak jak on wtedy 
patrzy na dziewczynę, to go już 
wołami nie odciągnie. A może nie 
mówiłem wtedy waćpanowi, że 
jednak ją będziesz prowadził do 
ołtarza, a ja ci zagram na 
chórze? 
- Mówiłeś, waszmość. 
- No, to wasze zdrowie. Pijmy, 
drodzy państwo! 
- Na ich zdrowie! 
Zaś Marcin Dębski, choć ten 
toast wychylił z życzliwością, 
to za statystę się mając, 
nawracał wciąż do polityki. 
- Słyszeliście waszmościowie, 
że mój pan, książę Ossoliński, 
do Rzymu się wybiera? 
Nikt o tym jeszcze nie 
słyszał, więc wszyscy nadstawili 
uszu. 
- To i ty z nim pojedziesz - 
wtrącił Piotr. 
Może o to właśnie napomknięcie 
chodziło Marcinowi, bo 
odpowiedział z udaną 
skromnością: 
- Polecił mi kanclerz, jak i 
kilku innym swoim dworzanom, 
sposobić się wcześniej do drogi, 
byśmy się mogli przystojnie 
pokazać w Rzymie. Pamiętają tam, 
powiada, dawniejsze poselstwo 
kanclerza. 
- I myśmy wtedy widzieli, z 
jaką paradą wyprawiał się 
Ossoliński do papieża - dorzucił 
Tima. - Ale powiedzże waćpan, co 
za cel tego posłowania. 
- Książę kanclerz myśli o 
dawnych planach króla 
Władysława. Skoro stanie teraz 
zgoda z kozaczyzną i powróci 
dawne przymierze z Moskwą, kto 
wie, czy nie przyjdzie nam 
ruszyć na Tatarów i Turków. W 
tym celu potrzebne nam poparcie 
Ojca świętego. 
Uśmiechnął się gorzko 
Arciszewski. 
- Tu nie tyle potrzeba 
papieskiego poparcia, ile 
rozsądku i karności w narodzie. 
A jakaż ona u nas jest, 
waszmościowie? Widzieliśmy, co 
się działo pod Piławcami. 
Powiedzcież mi, waszmościowie, 
czy był bodaj jakiś sąd nad 
regimentarzami i komisarzami w 
czasie elekcji? 
- Chciano wziąć pod sąd 
kapturowy Radziejowskiego, ale 
oparł się temu z wielkim hukiem. 
- A nad księciem Dominikiem 
lub komisarzami? 
- Zrazu pomstowała szlachta, 
ale panowie zjechali z wielkimi 
wojskami, więc potem każdy bał 
się im przeciwić. 
- Ano macie. Hańba nawet na 
sejmie nie zmyta. Widzę też, że 
gładko poszło panu 
Wiśniowieckiemu, co jak 
nietoperz umknął nocą ze Lwowa. 
Ładny mi hetman "na ten czas"! 
- O, właśnie dobrze, żeś, 
mości armatny, wspomniał o 
hetmaństwie Wiśniowieckiego! - 
wtrącił Gremborzewski. - 
Szlachta uznała tę nominację, 
przydawszy mu do pomocy Firleja, 
ale król dotąd tego nie 
potwierdził. Chyba w tym 
przyczyna, że kniaź jawny wróg 
kozaczyzny, a król pragnie 
ugody. 
- Wróg to nie tylko 
kozaczyzny, ale prawa i porządku 
w kraju. Daj Boże, by król 
jegomość miał go bacznie na oku. 
- Zobaczymy, jak będzie po 
sejmie koronacyjnym - napomknął 
Tima. - Dopiero wtedy król pełen 
władzy, pomazany. 
- A kiedyż koronacja? - pytał 
pan armatny, wszystkiego ciekaw. 
- Wyznaczono ją na drugą 
połowę stycznia - informował 
Dębski. - Czas daleki, może być 
jeszcze jakie zamącenie. 
- O kim myślisz? 
- O wielu cichych wrogach 
króla i kanclerza, którym 
przewodzi kniaź i Leszczyński. 
To oni mówią, że król zasiadł na 
majestacie dzięki obrotności 
kanclerza i żądaniom 
Chmielnickiego. 
- Jest i trzecia osoba, która 
wielce królowi pomogła - 
napomknęła pani Timowa. - 
Jejmość królowa wdowa, która 
zmówiła się z Janem Kazimierzem 
do ołtarza. 
- Ho, ho, jeszcze i to? - 
dziwił się Arciszewski. 
Gremborzewski nie lubił 
długiego politykowania, więc ile 
razy nadarzała się sposobność, 
nawracał do kielicha i ściągał 
rozmowę na lżejsze tematy. I w 
tej też chwili podniósł szkło w 
górę i zawołał beztroskim 
głosem: 
- Czyli, jak słyszę, na wiosnę 
dwa weseliska, na dworze 
królewskim jedno, drugie tu, u 
mistrza Timy. Wychylmy, 
waszmościowie, zdrowie tej pary, 
a rodzice niech tu zaraz gadają, 
na kiedy mam sprowadzić 
śpiewaków włoskich, jak to 
obiecałem panu Opackiemu. 
Wychylili wszyscy kubki, po 
czym Timowa wspomniawszy o 
wizycie starszego pana 
Opackiego, o której powiedziała 
Piotrowi już na Rynku, wtrąciła: 
- Z ojcem pana Piotra, gdy tu 
u nas był, uradziliśmy ten ślub 
na koniec czerwca, w dzień 
patrona nowożeńca. 
- Zbyt daleko, ale lepiej 
patrona nie obrażać, skoro tak 
uradzono - śmiał się 
Gremborzewski. - A teraz, 
waszmościowie, zdrowie 
ichmościów pań! 
- Zdrowie ichmościów! 
Gawędzili do późna w nocy w 
nastroju pogodnym i beztroskim. 
Jedynie na spalonym od wiatru 
czole Arciszewskiego pojawiała 
się wbrew jego woli chmura. 
Ogarniały go złe przeczucia i 
nie tak różowo, jak tu mówiono, 
widział przyszłość miłej 
ojczyzny. Niekiedy spostrzegał 
się, że zapada w milczenie i 
siedzi kwaśny przy radosnej 
okazji, więc ganił siebie samego 
w duchu. 
"Stary jestem i robię się 
zgryźliwy i nieufny. Swoją 
ściśniętą gębą psuję młodym całą 
radość. Gdy im do wesołości, to 
mnie nęka myśl, że nie będzie 
zgody z Chmielnickim. Obym się 
mylił, bo od pokoju, a nie od 
wojny zależy szczęście ludzkie, 
a więc i tych dwojga młodych." 
Rozdział XIV 
Od pierwszego dnia po powrocie 
do stolicy Arciszewski żył myślą 
o niedostatkach skarbu 
artyleryjskiego, zwłaszcza że 
nie zastał w Warszawie 
obersztera Siemianowicza, 
którego tutaj spotkać się 
spodziewał. 
Znów przyszedł okres ściągania 
rynsztunku, zabiegania o nowy 
sprzęt, czas korespondencji z 
cekhauzami na innych ziemiach 
Polski. Zgłaszał się armatny z 
petycjami do Ossolińskiego, do 
podskarbiego i wpływowych 
dostojników, nękając ich 
troskami artyleryjskimi. A 
namnożyło się pod nieobecność 
armatnego w Warszawie różnych 
kłopotów co niemiara. Oto na 
przykład w czasie pobytu 
Arciszewskiego na wyprawie 
rozwalono szopy na placu 
musztry, znajdującym się opodal 
arsenału, rozkopano doły i nie 
wiadomo za czyją zgodą, niejaki 
pan Montelupi zaczął tam stawiać 
fundamenty pod swoją rezydencję. 
To znów, gdy się rozeszła 
wiadomość po mieście, że zjechał 
pan armatny, co dzień wystawało 
w sieni arsenału po kilku 
furmanów ze skargami, że żaden z 
tych, co ciągnęli wozy i działa 
z Warszawy aż pod Konstantynów, 
nie został po dziś dzień 
opłacony przez Siemianowicza. 
Pisał więc Arciszewski skargi 
do kancelarii królewskiej na 
rodzinę Montelupich, upominał 
się o pieniądze dla furmanów, bo 
już na dodatek słyszał, że 
protektorzy obersztera 
Siemianowicza jakimiś sposobami 
zabiegają o rozgrzeszenie 
królewskie za zmarnowaną kasę 
armatnią. Gdziekolwiek jednak 
się pojawił, wszędzie go 
odprawiano bez decyzji, mówiąc, 
że dopiero po koronacji wszystko 
się uładzi i uporządkuje. 
Na koronację do Krakowa 
Krzysztof nie pojechał, by nie 
mitrężyć czasu. Posłał tam 
natomiast Opackiego, by młody 
człowiek coś niecoś przepatrzył, 
przysłuchał się szlachcie i przy 
okazji zebrał wiadomości. 
Tam w Krakowie, widząc króla 
na majestacie, niewiele myślano 
o potrzebach wojennych ojczyzny. 
Bito z dział krakowskiego 
cekhauzu, pito, ile wlezie, na 
festynach, pokrzykując o nowej 
potędze Rzeczypospolitej, jaka 
skupi się wokół nowego króla 
jegomości. 
Tylko jeden mąż stateczny, 
będący u boku Jana Kazimierza, 
myślał nieustannie za 
wszystkich, trzeźwo i zimno. Był 
nim kanclerz Ossoliński, któremu 
już zazdroszczono, że jak u 
króla Władysława, tak teraz u 
Jana Kazimierza jest pierwszą 
osobą. Nauczony klęskami 
powracał do dawnych zamiarów 
wzmocnienia władzy królewskiej, 
którym hołdował za dobrych lat 
króla Władysława. "Divide et 
impera" - myślał za antycznymi 
mistrzami i zręcznymi manewrami 
kłócił panięta między sobą. Po 
cichu podtrzymywał nienawiść i 
oburzenie szlachty przeciw 
Dominikowi Zasławskiemu, 
Ostrorogowi jak i 
Wiśniowieckiemu, choć tego 
najmniej winiono. 
Ku cichej satysfakcji 
Ossolińskiego obrzucano 
regimentarzy i komisarzy 
wyzwiskami, obelgami i obwiniano 
za klęskę, aż stanęła decyzja 
sejmu koronacyjnego, że wszyscy 
regimentarze i komisarze będą 
sądzeni na przyszłym sejmie 
inkwizycyjnym. 
Nie wyszedł cało z tej opresji 
i kniaź Wiśniowiecki, choć stali 
za nim zwolennicy całkowitego 
zdeptania kozaczyzny. Jan 
Kazimierz idąc ręka w rękę z 
Ossolińskim nie uznał 
kniaziowego hetmaństwa. Już w 
przeddzień uroczystości 
koronacyjnych spotkał 
Wiśniowieckiego ze strony Jana 
Kazimierza wyraźny dyshonor. Oto 
w czasie pogrzebu zmarłego 
króla, który dawnym zwyczajem 
odbywał się przed koronacją, Jan 
Kazimierz wobec tłumów zebranej 
szlachty ujawnił swoją niechęć 
do Jaremy. 
Stary obyczaj nakazywał, by po 
skruszeniu chorągwi króla 
nieboszczyka, jej grot wręczony 
był hetmanowi koronnemu. Jakież 
więc było zdziwienie senatorów, 
biskupów i jakaż niepomierna 
gorycz dumnego kniazia, gdy Jan 
Kazimierz podjąwszy z posadzki 
katedry wawelskiej odłamany grot 
chorągwi wręczył go nie 
hetmanowi, ale swojemu 
dworzaninowi. 
- Za hetmana go nie uważa - 
rozszedł się szept wśród 
senatorów i deputatów i leciał z 
ust do ust na krańce starej 
katedry. 
- Hetmanem jest, póki innego 
nie ma i dopokąd król nie 
pomazany - oburzali się 
zwolennicy kniazia. 
Wiśniowiecki zagryzł zęby i 
stał ponury jak widmo. Nie 
wypowiedział do nikogo jednego 
słowa skargi. Tego dnia jak i 
następnych chodził w orszaku 
królewskim niemowny i wściekły, 
z oczyma wbitymi w ziemię. On 
jeden wiedział, jakim wysiłkiem 
opłaca ten pozorny spokój i 
milczenie. W duszy bowiem 
szamotały się porywcze myśli i 
jeszcze gwałtowniejsze nie 
wypowiedziane słowa. 
"To ten plugawiec Ossoliński 
winien wszystkiemu. On króla 
przeciw mnie urobił. Nie daruję, 
na miły Bóg, nie daruję! Gardłem 
mi Toporczyk zapłaci za moją 
hańbę." 
Z tą wściekłością w duszy 
patrzył jak Jan Kazimierz szedł 
przez katedrę wśród zwisających 
chorągwi i arrasów, jak składał 
na ołtarzu chleb i wino, jak 
potem opierał dłoń na Ewangelii, 
przysięgając, że "podług prawa 
pospolitego królować będzie", i 
jak w tryumfie zasiadał wśród 
huku armat na majestacie. 
Tak ponury towarzyszył 
królowi, gdy trzeciego dnia Jan 
Kazimierz jechał z zamku 
wawelskiego do miasta Krakowa, 
by odbierać od mieszczan klucze 
ich grodu. Nie koiło jego 
goryczy nawet to, że idąc tuż za 
Dominikiem Zasławskim, niósł 
teraz purpurową poduszkę ze 
szczerozłotym jabłkiem 
królewskim. 
Aż przyszedł na małego kniazia 
dzień najgorszy, najboleśniejszy 
w jego dotychczasowym życiu, 
wobec którego utrata zamków na 
Ukrainie wydawała mu się 
znikomym nieszczęściem. Dnia 
ósmego lutego król Jan Kazimierz 
na oczach wszystkich senatorów i 
deputatów wziął z jego rąk 
buławę i jeszcze nie oszczędził 
słów nader przykrych. 
- "Służyłeś Rzeczypospolitej, 
ale nie nam. Nie chciałeś nas 
mieć królem, my nie chcemy cię 
mieć hetmanem. Sami będziemy 
buławą zawiadywać, a później 
oddamy ją, komu zechcemy. A ty 
przy boku naszym pozostać nie 
możesz i dopóki my za łaską Bożą 
królować będziemy, ty ani 
wojskiem dowodzić, ani urzędu 
piastować nie będziesz. Trzeba, 
by monarchowie szanowali tych, 
którzy ich zdrowia pilnują i 
dobrze im życzą." 
Zzieleniał Wiśniowiecki i dech 
mu całkiem zaparło. Ledwie 
wykrztusił: 
- Jeśli w czym zawiniłem, 
ukarzcie mnie, miłościwy panie, 
śmiercią. To, co wasza królewska 
mość mówisz, gorsze niż 
wygnanie. 
- Karać cię inaczej nie 
będziemy, ale łaskę naszą 
usuwamy, boś jeszcze sejm chciał 
zerwać, nie bacząc na króla i 
ojczyznę. 
- Ale przecież sejmu nie 
zerwałem, tylko groziłem. Kto 
mnie tak obwinia przed waszą 
królewską mością, jest arcypies, 
niedobry syn i zdrajca! - 
Ostatnie słowo nieomal syknął, 
rzucając jednocześnie złe 
spojrzenie na Ossolińskiego. 
- Upominam, byś obelg nie 
rzucał na wiatr w mojej 
obecności. Lepiej, bym cię już u 
boku swojego nie widział. 
Straszna to była chwila dla 
pysznego magnata. Odstąpił wtedy 
od króla i wszedł w gromadę 
szlachty. Nie mogąc już 
ścierpieć dłuższego opanowania 
syczał na lewo i prawo : 
- Haniebnie ze mną postępują! 
Kanclerz pies, wszystkiemu 
winien. Na nim poszukam 
sprawiedliwości. On jeszcze nie 
wie, kto to Wiśniowiecki. 
Przytaknął mu z miejsca drugi 
wróg Ossolińskiego, Leszczyński: 
- Kanclerz pyszałek, każdego z 
nas chce pognębić. Napisał do 
Chmielnickiego, że hetmaństwo 
waszej miłości zostanie 
odebrane, byle była zgoda z 
Kozakami. 
- Przeciw mnie, kniaziowi 
ruskiemu, z chłopami paktuje? 
Hańba im wszystkim, niedaleko na 
tej zdradzie zajadą. 
Działo się to wszystko w 
komnatach zamku wawelskiego, 
wśród tłumów gości sproszonych 
na królewski festyn. Kniaź 
widząc, że już ten i ów odeń 
odstępuje, a inny rozmawia z nim 
półgębkiem, niedługo tu zabawił. 
Wyszedł przed czasem z całym 
swoim dworem i już będąc na 
dziedzińcu śród tysiąca 
pałających świateł powiedział do 
swojej świty: 
- Bracia, czy takiej hańby nie 
należy pomścić? Jak myślicie, 
druhowie moi najmilejsi, 
towarzysze złej i dobrej 
godziny? 
- Krwi potrzeba! Krwi utoczyć 
z jegomości kanclerza! - 
krzyknął skwapliwy do wszelkich 
burd Przyłułecki, jeden z 
sekretarzy kniazia Jeremiego. 
- Hańbę zmyć! Nie może być 
inaczej - wołali inni dworacy. 
Podobały się księciu te objawy 
oburzenia, ale dostrzegłszy, że 
opodal pod kolumnadą wawelskiego 
zamku stoi kilku gwardzistów 
królewskich, nadstawiających oka 
i ucha, powiedział na cały głos: 
- Dziękuję waszmościom, że mi 
tak sprzyjacie i burzy się w was 
krew przeciw kanclerzowi. 
Wszelako ja prawo szanuję i 
niechże mi nikt z was nie waży 
się jakowej burdy wszczynać. 
Przecierpię moją krzywdę. 
To powiedziawszy wziął pod 
rękę Przyłułeckiego i szedł z 
nim do karocy z cicha 
rozmawiając.
`ty
Część druga (c.d.)
Rozdział XV 
Dwór Ossolińskiego ruszył w 
powrotną drogę do Warszawy na 
drugi dzień po odjeździe orszaku 
królewskiego. Kanclerz opóźnił 
podróż, by mieć bodaj jeden 
dzień wolny do uporządkowania 
spraw związanych z koronacyjnym 
sejmem. 
Siedział teraz w karocy oparty 
o miękkie poduszki i dumał nad 
przebiegiem obrad krakowskich. 
Miał szereg sukcesów, ale nie 
wszystko poszło po jego myśli. 
"Że sejm dobiegł końca - 
myślał - bez burdy i bez veta, 
to moja zasługa. Nasłuchali się 
nagan regimentarze i moja w tym 
ręka, że nie dopuściłem do sądu 
nad nimi, bo wtedy szlachta 
porwałaby, się za szable i sejm 
zeszedłby na niczym. 
Najważniejsze, że zgodzili się 
na pięćdziesiąt tysięcy 
żołnierza i że Wiśniowieckiemu 
wypadła z ręki nieprawna 
buława." 
Myślał i o tym, że w nagrodę 
za swoją obrotność przy obronie 
kandydatury Jana Kazimierza 
otrzymał wczoraj od króla nowe 
starostwo. Nie do pogardzenia 
było, bo jedno z najbogatszych, 
lubelskie. Ileż to, chyba ponad 
czterdzieści tysięcy rocznej 
intraty wpłynie z owej żyznej 
ziemi lubelskiej? 
Ale kanclerz Ossoliński, choć 
jak każdy szlachcic nie 
zapominał o swej prywacie, to 
nie na niej wyłącznie skupiał 
swoją uwagę. Równą troskę 
przydawał sprawom publicznym, a 
te nie we wszystkim pomyślnie 
się układały. Porozumienie, 
które wszczął przez posła 
Śmiarowskiego z Chmielnickim nie 
zyskało pełnej aprobaty sejmu. 
Tą sprawą miał się zająć zespół 
czterdziestu deputowanych i 
ministrów rezydentów, a takich 
komisji krępujących jego władzę 
kanclerz nie cierpiał. Oprócz 
tego najbardziej doskwierała mu 
uchwała nakazująca, by na 
miejsce dawnych pułków 
kozackich, pilnujących przeprawy 
dnieprowej, postawiono polskie 
chorągwie. 
"To będzie kamień niezgody 
między nami a Chmielnickim. Ich 
to przecież ziemie i starodawne 
prawo posiadania pułków 
rejestrowych. Czegoś podobnego 
nie ścierpi hetman zaporoski." 
Widział w tym rękę swoich 
nieprzyjaciół, wrogów ugodowej 
polityki z Kozaczyzną, a wśród 
nich - Wiśniowieckiego. Toteż 
jedyną było pociechą, że 
zniechęcił króla do kniazia i że 
buława została w rękach Jana 
Kazimierza, który miał odtąd 
dowodzić wojskiem przy doradzie 
triumwirów: kasztelana bełskiego 
Firleja, kanclerskiego 
krewniaka, dalej kasztelana 
kamienieckiego Lanckorońskiego i 
podczaszego Ostroroga. 
"Gdy trzech wodzów jest, to 
jakby żadnego nie było myślał z 
uśmiechem. - Wszystka władza 
wojskowa w ręku królewskim przy 
wsparciu o moje ramię!" 
Poruszył się z zadowoleniem na 
poduszkach karocy i uchylił 
okna. Zimny wiatr nadleciał z 
ośnieżonych pagórków wyżyny 
kieleckiej, a kłąb pary wybiegł 
z kolasy na zewnątrz. 
- Dębski! 
- Do usług, wasza miłość. 
- Gdzie jesteśmy? 
- W Kieleckiem, niedaleko wsi 
Zagaje. 
- Staniemy dziś przed 
wieczorem w Kielcach? 
- Pospieszamy, mości 
kanclerzu, ale śnieg tu w lasach 
po kolana, 
- Wczoraj szedł tędy dwór 
królewski, szlaku nie przetarł? 
- Nocą na nowo zasypało. 
Dobijemy do miasta, proszę 
waszej miłości, chyba późnym 
wieczorem. 
- A jak tam muszkieterzy na 
przodzie i na zadzie? Jadą w 
pogotowiu? 
- Jak wasza miłość kazał, 
pilnują szlaku. 
- Tu lasy niebezpieczne i 
ciemno, niechże pół chorągwi 
podejdzie bliżej moich sań i 
jedzie obok nich w pogotowiu. 
Dębski już miał ponaglić konia 
ostrogą, by jechać na czoło do 
pocztu prowadzącego korowód, ale 
Ossoliński jeszcze go wstrzymał: 
- A ten, co tu stale przy 
tobie, kto to taki? Nie w moich 
barwach przecie. 
- Mój krewniak, Piotr Opacki, 
spod znaku pana armatnego. 
Asystował przy działach, które 
grały na koronacji. 
- Już wiem. Pamiętam, jak się 
o niego wstawiałeś. Skoroś - 
zwrócił się do Piotra - od pana 
Arciszewskiego, toś jak i on 
stronnik, a nie wróg kanclerza. 
- Nie inaczej, mości 
kanclerzu. Pan Arciszewski był 
za królem Kazimierzem i zawsze 
przyjazny zamysłom waszej 
kanclerskiej mości. 
Gdy w tej chwili Marcin 
pojechał ku przodowi, kanclerz, 
widać żądny pogawędki, bo mu 
jakoś było nieswojo w tych 
lasach, rozmawiał dalej z 
Opackim. 
- Toś i ty był pod Piławcami i 
we Lwowie? 
- Cały czas byłem u boku pana 
armatnego. 
- A czemuż twój generał nie 
pojechał na koronację? 
- Chce jak najprędzej odnowić 
armatę, a poza tym po ostatniej 
wyprawie choroba mu wlazła w 
nogi. 
- Hm. Stary i dobry żołnierz. 
A jakże tam było z kniaziem 
Jaremą we Lwowie? Opowiedzże, 
skoroś wszystko na własne oczy 
widział! 
Ossolińskiemu nie brak było 
wiadomości, o które pytał. Znał 
wszystko w szczegółach z wielu 
relacji, jak też z rozmów z 
panem Arciszewskim. Ale że to o 
Wiśniowieckiego chodziło, który 
się tak na niego zawziął i 
odgrażał, miłe było dla 
kanclerskiego ucha każde słowo 
ganiące kniazia. Dlatego pytał i 
słuchał z ciekawością, jak Piotr 
oburzał się na Wiśniowieckiego, 
jak opowiadał o nieludzkim 
ściąganiu kontrybucji z 
mieszczan lwowskich i o jego 
niecnej ucieczce. 
- No i widzisz, o takim wodzu 
niektórzy hymny piali na sejmie. 
Dzielności mu nie brak, wiele 
przecież dokazywał na Ukrainie, 
tyle że nie po myśli 
królewskiej. 
Nasycony wiadomościami o 
Wiśniowieckim nagle dodał: 
- Ale nie o tym chciałem z 
tobą mówić, skoro mi wlazłeś pod 
rękę. Pokłoń się ode mnie panu 
armatnemu i powiedz, by już 
sprawy na oberszterze 
Siemianowiczu nie dochodził. 
Jako sekretarz pana armatnego 
wiesz chyba, o czym myślę. 
Piotr przytaknął. 
- Owe kilka tysięcy, co ostały 
w kasie artyleryjskiej pod 
Piławcami, król darował 
Siemianowiczowi, by mógł jechać 
do Niderlandu i kształcić się w 
sztuce artyleryjskiej. Nie byle 
jaki to indzinier i puszkarz. 
- Pan Siemianowicz jako 
indzinier w wielkiej cenie u 
pana armatnego, ale jak się mój 
pan o tej kasie dowie, żółć go 
zaleje. Śledzi on za każdym 
groszem, nawet za takim, co na 
świece i inkaust wydany. Bywa, 
że sam żołdu nie bierze, więc 
się zmartwi tak wielką utratą 
gotowizny. A jeszcze furmany 
spod Piławiec nie popłacone. 
- Cóż robić - Ossoliński 
rozłożył ręce - wola królewska 
święta. Ktoś widać ze stronników 
królewskich wetknął miłościwemu 
panu pismo i król podpisał 
skwitowanie Siemianowicza. Na to 
królem, by łask udzielał. 
Tymczasem po obu stronach 
drogi wzburzył się tuman śniegu. 
Nadchodziła Chorągiew dragońska 
ku lepszemu bezpieczeństwu 
kanclerza. Pojawił się też 
Marcin i zameldował księciu o 
wykonaniu rozkazu. 
- Mrok się zbliża - powiedział 
Ossoliński. - Pilnujcież mi 
sprawnie konwoju, a ja się 
zdrzemnę. 
Piotr jechał teraz obok 
Marcina, tuż przed saniami. 
Wkoło był cichy las, uśpiony pod 
kiściami śniegu. Niekiedy 
podchodziły ku drodze polanki 
młódkami zakrzewione, całe w 
śnieżnym puchu, i wtedy nieco 
siwego światła nadpływało ku 
jadącemu orszakowi. 
Dwaj młodzi towarzysze jadąc 
stępa gawędzili ze sobą. Piotr 
nawracał do niedawnej rozmowy z 
kanclerzem, dalej zdziwiony, że 
król tak pochopnie rozgrzeszył 
Siemianowicza. 
- Tyś, widzę - odpowiedział 
Marcin ze współczującym 
uśmiechem - taki sam jak 
Arciszewski. Sumienie masz 
delikatne i trzęsiesz się o 
każdy grosz. 
- O publiczny, nie o swój. 
Własnego zresztą mam niewiele. 
- I dlatego jesteś zbyt surowy 
w tych sprawach. Ostatecznie 
trzy tysiące talarów to nie 
majątek, a król zyskuje sobie 
stronnika. Czymże ich pozyska, 
jak nie pieniędzmi i donatywami? 
- Zły to stronnik, co za 
pieniądze sprzyja. Ludzi trzeba 
sobie jednać mądrością i 
prawością rządzenia. 
- Naiwny jesteś jak wtedy, gdy 
cię wiozłem do Warszawy. Tylko 
ten, co łaski dawa, ludzi sobie 
zjednywa. Nie ma takiego, co by 
gardził talarami. 
- Zależy, za co dawane. Za 
przywłaszczenie winna być kara, 
a nie zapłata. Skoro już 
wszystko przeliczasz na 
pieniądze, powiedzże, komu 
należna nagroda, 
Siemianowiczowi, który uciekł z 
kasą, czy panu armatnemu, co o 
głodzie i chłodzie przywiódł 
resztki ludzi do Lwowa i bronił 
miasta? 
- Gdyby się umiał upomnieć o 
swoje, i jego nie minęłaby łaska 
królewska. 
- Pan armatny za dumny, by się 
przymówić o nagrodę. We Lwowie z 
własnej szkatuły wyłożył tysiąc 
złotych za ludzie artyleryjskie, 
by cało wyszli. Nie dla 
pieniędzy on wojuje. 
Dworzanin Ossolińskiego zrazu 
nic na to nie odpowiedział. W 
świetle pierwszej zapalającej 
się właśnie głowni Piotr 
zobaczył rysy Marcina. Na jego 
ustach nie było niedawnej 
ironii, ale raczej zawstydzenie. 
- Zacny jest pan z Arciszewa, 
ale tacy ludzie tak rzadcy w 
miłej ojczyźnie jak perły. Czasy 
nastały takie, że kto nie ma 
wielkich majątków i o nie się 
nie dobija, nic nie znaczy w 
Koronie. Samym wojowaniem, i to, 
jak na tę porę, nieszczęsnym, 
pan armatny nie dojdzie do 
fortuny i ty przy nim wiecznie 
będziesz chudym pachołkiem. Mnie 
zaś, przed krewniakiem tego nie 
kryję - zaiskrzyły mu się oczy - 
porywa nadzieja wielkiego życia, 
działania, polityki i chęć 
posiadania ziemi coraz większej. 
Mówiłem ci dawniej, że mi 
Ossoliński puścił wioskę, a 
teraz nowej się spodziewam, 
skoro mój pan w łaskach u króla 
i sam się już wzbogacił o 
starostwo lubelskie. I dla mnie 
coś kapnie, bom się także 
napracował przy elekcji króla 
jegomości. 
- Daj ci Boże szczęście, mój 
Marcinie. Ja jestem urodzony do 
innego życia. Byle Bóg dał mi 
skojarzyć małżeństwo, żyć po 
bożemu i rodzinę założyć, to już 
większego szczęścia mi nie 
potrzeba. 
Dębski uderzył go rękawicą po 
ramieniu i krzyknął wesoło: 
- Tak mi mów, że cię miłość 
oślepiła i tylko myślisz o 
kochaniu. Jak się ożenisz, a 
lata pójdą, zobaczymy, co wtedy 
powiesz. Teraz niech ci Bóg 
szczęści i mnie też, byśmy tego 
wesela w czerwcu doczekali. 
Tuż obok w lesie zadudniły 
nagle kopyta. 
- Kto tam? - krzyknęły straże. 
Dwóch muszkieterów jadących z 
pochodniami w ręce skierowało 
konie w bok drogi, by oświetlić 
zagajnik, i wtedy zobaczono 
gromadę jeźdźców pędzących 
niewielką polaną w stronę 
kanclerskiego orszaku. 
- Stój! Kto tam? 
Zamiast odpowiedzi padło kilka 
wystrzałów. 
- Zdrada! - krzyknął Dębski. - 
Na nich! To zbójecki napad. 
Powstał tumult, strzały padały 
coraz gęstsze. Nie wiedziano, 
jak się ustawić i przed kim 
bronić, bo napastnicy dopadli 
orszaku z różnych stron, kłuli 
szablami w szpaler muszkieterów 
i już znikali w ciemności. 
Naraz padł z lasu gromki 
okrzyk: 
- Kanclerz w saniach. Na 
kanclerza! 
- Wszyscy do mnie! Do mnie! - 
krzyczał przerażony Marcin. - To 
napad na kanclerza. 
Wraz z Piotrem przyskoczył do 
drzwi sań i zasłonił sobą 
wejście. Jednocześnie krzyknął 
do zbudzonego Ossolińskiego. 
- Mości kanclerzu, napad 
zbrojny na waszą miłość. 
- Kto śmie, w imię Boga? 
Obok sań brzękały karabele i 
szpady. Dragonia siekła na 
chybił trafił, bo płonące 
głownie oślepiały, napastnikom 
zaś ułatwiały natarcie. Bito się 
i szamotano u samych drzwi 
pojazdu, tuż przed oknem, w 
którym widać było przerażoną 
twarz Ossolińskiego. 
Jakże nie miało być lęku w 
jego oczach, skoro tuż przed 
saniami grupa napastników 
wrzeszczała nieludzkim głosem: 
- Niech zginie pies przeklęty, 
zdrajca szlacheckiego narodu! 
Przysadkowaty, o przekrwionej 
gębie szlachcic rąbał w tej 
chwili przez kark kanclerskiego 
dragona i wołał wniebogłosy: 
- Puśćcie, puśćcie, psiewiary, 
do niego! Kogo bronicie, arcypsa 
i pachołka Chmielnickiego? 
Panowie bracia, w obronie 
naszych wolnościów nawlec go na 
szpadę. Naprzód, na kanclerza! 
- Znam ten głos - krzyknął 
Marcin do walczącego obok 
Piotra. - Uważaj, to bestia 
cięta w szabli. 
Przysadkowaty szlachcic, 
dowodzący napadem, miał twarz 
zakutaną w futrzany kołnierz, 
ale wśród kłaków baranicy widać 
było obwisłe wąsy, małe oczka 
ryby i nos nieco skrzywiony od 
blizny. 
- Przyłułecki, pamiętasz? Ten, 
co pyskiem bronił kniazia 
Jaremy. Żołnierze, to napad 
bandy kniazia Wiśniowieckiego! - 
krzyczał Marcin. - Stawaj, ty 
wywłoko Jaremy, coś już raz 
pyskiem nas obrażał. 
Teraz dworzanie i dragoni 
kanclerza wiedzieli, z kim mają 
do czynienia. Zawziętość wzrosła 
jeszcze bardziej. 
- Wiśniowiecczycy, bij, morduj 
psubratów! Jak szakale po nocach 
napadają! Giń, ścierwo jedne! 
Napastnicy, chcąc wywołać 
większe zamieszanie, zaczęli 
wytrącać zapalone głownie z rąk 
służby kanclerskiej. Spadały w 
dół, syczały w topiącym się 
śniegu i teraz źgano się po 
omacku. 
Piotr i Marcin mimo to nie 
spuszczali z oka krępej postaci 
Przyłułeckiego. 
- Pilnujmy tej wywłoki, on 
hersztem całej bandy. 
Od czoła orszaku nadjeżdżały 
posiłki. Wataha widząc się w 
niebezpieczeństwie okrążenia 
straciła na ochocie i cofała się 
w bok od szlaku. 
- Nazad, waszmościowie, za 
dużo sługusów kanclerskich! - 
wolał wściekłym głosem 
Przyłułecki. - Czekajcie, psie 
dusze, przyjdzie na was ostatnia 
godzina, wtedy diabłu oddamy 
duszę kanclerza. 
Wrzeszczał i manewrował koniem 
szukając miejsca do ucieczki. 
Przesadził rów, pochylił łeb do 
szyi końskiej i umykał przed 
goniącym go Piotrem. 
- Stój, sukinsynu! Stawaj, 
podlecu, a nie umykaj, jak twój 
kniaź spod Piławiec i ze Lwowa. 
Ale warchoł już dopadał 
gęstego lasu i kluczył, pościg 
był niemożliwy. Piotr strzelił 
raz z jednej, raz z drugiej 
krócicy, ale nawet szelestu 
liści nie było, bo śnieg 
wszystko przytłumił. 
- Umknął mi, ścierwo jedno. 
Zawrócił koniem ku orszakowi, 
gdzie już nie było szczęku 
broni. Podejmowano z ziemi 
pogubioną broń i odprowadzano 
pokłute konie na tyły. Gromada 
dworzan i żołnierzy skupiła się 
wokół sań, z których wysiadał 
Ossoliński. 
- Pewni jesteście, że to 
ludzie kniazia Wiśniowieckiego? 
- Taili w okrzykach, z czyjego 
rozkazania napadają, i gasili 
głownie, ale ich herszta znam, 
bośmy z nim mieli zwadę pod 
Lublinem. 
- Pamiętam, mówiłeś wtedy o 
jakichś paszkwilach. Psie dusze 
jedne, pogadam ja z kniaziem 
Jeremiaszem, choć mi się wierzyć 
nie chce, by to było z jego 
rozkazania. Daleko stąd do 
Kielc? 
- Pół godziny zaledwie. 
- Tedy jedźmy dalej, w imię 
Boże! Dziękuję wam wszystkim, 
żeście mi życie ratowali. 
Każdemu z muszkietem wypłacić 
jutro po czerwonym złotym, 
oberszterom w dwójnasób. Tobie 
zaś, mój Dębski, żem cię tu 
widział u samych drzwi 
walczącego, jakeś piersi za mnie 
nadstawiał, dzierżawę puszczę, o 
której kiedyś wspomniałeś. 
- Bóg zapłać waszej miłości. 
Kanclerz wgramolił się z 
powrotem do wnętrza pojazdu i 
cały orszak ruszył dalej. 
Rozdział XVI 
Pan armatny chodził teraz po 
arsenale już nie tak pełen 
pogodnego ducha i nadziei, jak 
za czasów króla Władysława. Nie 
odczuwał troski królewskiej o 
armatę koronną, nie widywał 
króla jegomości ani w bramach 
arsenału, ani na ćwiczebnym 
polu. Nie mógł też zrozumieć, 
dlaczego król tak łatwo wybaczył 
oberszterowi Siemianowiczowi, 
którego już odtąd Arciszewski 
nie zobaczył, jak i bolały go 
inne troski nieszczęsnego 
arsenału. Uzyskał wprawdzie 
nakaz królewski, by odebrano 
Montelupiemu teren bezprawnie 
zajęty pod budowę pałacu, ale 
mała to była pociecha, skoro 
inne ważkie potrzeby zbrojowni 
nie znajdowały życzliwego 
zrozumienia na zamku. Nie mogąc 
dostać się na pokoje dworskie, 
raz i drugi zachodził do 
Ossolińskiego prosząc o 
baczniejsze oko królewskie i 
kanclerskie na sprawy artylerii. 
Za każdym razem otrzymywał 
mniej więcej tę samą odpowiedź. 
- Miłościwy pan dopiero od 
niedawna na tronie, więc się 
waszmość nie dziw, że nie zdążył 
pomyśleć o armacie. Pora też nie 
po temu, bo król nie chce 
drażnić Chmielnickiego 
gotowością wojenną. 
- I ja z tych, co się nie 
kwapią do bratobójczej rozprawy. 
Niechże będzie zgoda jak 
najsłodsza z Kozakami, ale 
przecie różnych sąsiadów wokół 
mamy i nie wiadomo, kiedy i 
przeciw komu będą potrzebne 
kartauny. Ja zaś nie tylko 
działa mam teraz byle jakie, ale 
i brak prochów, lontów i 
śrutownic. 
- Czekajże waszmość 
cierpliwie. Jest teraz u 
Chmielnickiego poselstwo z panem 
Śmiarowskim, więc da Bóg, 
zawrzemy zgodę, a wtedy trzeba 
się będzie razem z Kozakami 
sposobić na Tatarów. Przyjdzie 
czas, będą wici i twoja armata 
doczeka się królewskiej troski. 
Po każdej takiej wizycie 
Arciszewski wróciwszy do 
arsenału wyżalał się przed 
Piotrem: 
- Boże święty, kiedyż naród 
szlachecki zrozumie, że trzeba 
mieć stałą obronę, stałego 
żołnierza, a nie zaciągi od 
okazji do okazji i nie owe, 
brońże Panie Boże, pospolite 
ruszenie, cośmy je widzieli pod 
Piławcami. 
Opacki słuchał narzekań, a 
potem jak zazwyczaj wieczorem 
opowiadał Arciszewskiemu, co tam 
słyszał na mieście. 
- Mówią, że choć kanclerz 
myśli o ugodzie, może powstać 
nowa pożoga. Podobno 
Wiśniowiecki z owymi kilku 
tysiącami żołnierza zamierza 
przeszkodzić wszelkim układom i 
zacząć na własną rękę z 
Chmielnickim. 
- Ten zawsze ogień posieje. 
Nie udało mu się haniebnie ubić 
kanclerza, to dalej mąci przeciw 
niemu i królowi. 
- Mówią też, że Chmielnicki 
źle przyjął wojewodę Kisiela, a 
nawet odgrażał się, "że wybije z 
lackiej niewoli wszystek naród 
ruski po Lublin i Kraków". 
- Za daleko on sobie wymierza, 
bo mu już nasze niedołęstwo we 
łbie przewróciło. Wspomniałeś o 
Kisielu, a tu znów kanclerz 
mówił o poselstwie ze 
Śmiarowskim. 
- Właśnie mówią i o tym. 
Podobno słuch zaginął o 
Śmiarowskim. 
- Gdzieżeś to słyszał? 
- Gremborzewski powiadał. 
Podobno król jegomość zna już 
nienajlepsze wiadomości o 
poselstwie. 
- Kanclerz nic o tym nie 
wspominał. 
- Wczoraj dopiero przyszła 
taka wiadomość. 
- Gremborzewskiemu nie brak 
lichych plotek, jakich tam pełno 
na zamku. Gdzieżeś go widział? 
- U sławetnego Timy. 
- Aha, widzę, że temu 
moczymordzie zasmakowało wino u 
mieszczanina. A ty także 
polubiłeś go od czasu, jak ci 
obiecał zagrać na organach. 
- Skrzypek on, proszę waszej 
miłości, nie organista - 
odpowiedział Piotr nieco 
zarumieniony. 
- Nie płoń się, skoro o ślubie 
mowa. Daj ci Boże szczęście, 
choć teraz co dzień wieczorem 
siedzisz u Timów, mnie starego 
zaniedbując. 
- Wasza miłość zezwolił. Ja 
przecież dla waszej miłości, 
jeśliby taka była wola, 
wszystko... 
- Żartowałem, a ty zaraz do 
serca bierzesz. Zachodź tam i 
pilnuj panny, by ci jej 
Gremborzewski nie sprzątnął. 
Leciwy on, ale nigdy nie 
wiadomo, co siedzi w takim 
dworaku. 
Myśl o szczęściu młodego 
człowieka była dla 
Arciszewskiego jedyną pociechą w 
tych dniach niezwykłych i 
niespokojnych. 
A były to czasy naprawdę 
burzliwe i niepewne, nasycające 
wątpliwościami nie tylko pana 
armatnego. Światlejsi ze 
szlachty jak i roztropni 
mieszczanie patrzyli z obawą w 
najbliższą przyszłość kraju. 
Burza nad wschodem dalej 
wisiała. We wszystkich 
miasteczkach, wsiach i chutorach 
ukrainnych panował ruch wojenny. 
Szeptano po Warszawie, że mimo 
pertraktacji z Chmielnickim chan 
dalej w przyjaźni z hetmanem 
zaporoskim i że ma mu posłać 
nowe posiłki po świętym Jurze. 
Rozeszła się także wieść, że 
Chmielnicki przyjął ze wzgardą 
posła królewskiego, 
Śmiarowskiego, a nawet rzucił na 
ziemię przyniesiony przezeń list 
Jana Kazimierza. Inni powiadali, 
że wszystkiemu winien 
Wiśniowiecki, który przeszkadza 
układom, znosi się przez ścianę 
Rzeczypospolitej z Rakoczym na 
Węgrzech i z nim razem zamierza 
odzyskać swoje włości 
ukraińskie, nic się nie licząc z 
planami królewskimi. Najczęściej 
jednak mówiono o rosnącej 
potędze Chmielnickiego, który 
znów głosił po całej Ukrainie, 
że żadnego pokoju nie pragnie, 
bo musi się "ściana ze ścianą 
zderzyć i jedno się obali, 
drugie ostanie". 
I dla Ossolińskiego były 
ciężkie chwile. Liczył na to, że 
jeśli nawet poseł Śmiarowski nie 
namówi Chmielnickiego do ugody, 
to jednak uda mu się przekupić 
atamanów kozackich i zamącić w 
dowództwie ukraińskim. Ów poseł 
wziął zresztą w tym celu z 
Warszawy tajemne nominacje dla 
pułkowników kozackich. 
Niedobre wiadomości ze wschodu 
odwracały szlachtę od kanclerza, 
którego za jego ugodową politykę 
znów nazywano wrogiem ojczyzny i 
zdrajcą. Podtrzymywali tę 
nienawiść śmiertelni jego 
wrogowie, Wiśniowiecki i 
Leszczyński, i obaj wzniecali 
nastroje wojenne, domagajac się 
rozprawy z Kozaczyzną. 
Kanclerz widząc, co się wokoło 
niego święci, rozsyłał teraz 
rozpaczliwe listy do senatorów, 
zapraszał ich na zebrania do 
Warszawy, by jak najprędzej 
obmyślić jakowąś obronę, bo 
szło, jak pisał, "już nie o 
rękaw sukni, nie o suknię samą, 
ale całe ciało ojczyzny". 
W drugim tygodniu maja król 
Jan Kazimierz dał się przekonać 
senatorom, że należy porzucić 
politykę ugody, sposobić wojsko, 
a nie czekać z założonymi 
rękami. Wydał wici na pospolite 
ruszenie i rozesłał uniwersał, w 
którym pisał: 
"Ponieważ swawola coraz to 
większą górę bierze, do 
uspokojenia nakłonić się nie 
chce, przyjdzie wszystkich sił 
Rzeczypospolitej na jej 
poskromienie ruszyć, do czego My 
osobą naszą przyczynić się 
chcemy, niosąc zdrowie i 
dostojeństwo nasze za całość i 
bezpieczeństwo państw nam od 
Pana Boga powierzonych..." 
Sekretarze królewscy i 
kancelaria zagraniczna 
Ossolińskiego miała teraz pełne 
ręce roboty. Szły listy 
królewskie do cesarza, do Rzymu, 
do Hiszpanii i Francji, do 
Moskwy i na Węgry, a wszystkie 
miały zjednać przyjaźń obcych 
państw dla nowej wyprawy 
wojennej Rzeczypospolitej. 
Z początkiem czerwca 
Ossoliński wezwał do siebie 
Arciszewskiego. Gdy przełożony 
nad armatą koronną wszedł do 
gabinetu kanclerza, nie mógł 
dziś poznać Ossolińskiego. Chyba 
z dziesięć lat mu przybyło od 
czasu, gdy przed kilku 
miesiącami widział go w tymże 
samym pałacu. Nalana twarz 
Ossolińskiego była żółta jak 
wosk, obwisła, na wielkim czole 
kanclerza urosły dziesiątki 
zmarszczek i napuchniętych 
wzgórków. 
- Jestem do usług waszej 
miłości - zaczął armatny. 
- Siadajże waszmość i nie 
patrz tak na mnie, bo nie 
zobaczysz w mojej twarzy 
zdrowia, tylko zgryzotę. 
Chwilę gładził strzyżoną 
szpakowatą brodę, pocierał 
dłonią twarz, by mięśnie na niej 
nieco stężały. 
- Dobijałeś się tutaj wiele 
razy, by ci pomóc w 
przygotowaniu większej armaty. 
Tak to u nas jest, że wszystko 
robi się poniewczasie. 
- Lepiej późno niż nigdy. 
- Nie chciał król drażnić 
Chmielnickiego, ale na nic to 
się zdało i teraz czeka nas nowa 
potrzeba. O uniwersale 
królewskim już słyszałeś? 
Pan armatny przytaknął. 
- Uniwersał więcej na postrach 
niż ku rzetelnemu przygotowaniu 
siły. Dobrze wiesz, co warte 
nasze pospolite ruszenie. 
Przerwał ważąc, czy pora 
wyjawić swoje troski. 
- No, tak - bąknął zrazu. 
Potem wsparł się mocniej w 
fotelu i zaczął mówić bardziej 
energicznym głosem.Tyś stary 
żołnierz, a nie strachajło, 
jakich wielu nawet wśród panów 
senatorów. Słuchaj, co powiem. 
Chciałem ugody z Kozaczyzną z 
zachowaniem powagi króla i 
Rzeczypospolitej. Tymczasem nie 
z byle kim sprawa. Ów 
Chmielnicki, ciężko to wyznać, 
wydaje mi się chwilami 
sprytniejszy ode mnie. Łudził 
mnie przez ostatnie miesiące, 
przyjmował poselstwa, choćby 
tego Śmiarowskiego, człowieka 
moim zdaniem nader obrotnego. 
Miał mi on przeciągnąć 
pułkowników kozackich na naszą 
stronę i czterech nawet 
przekupił. Ale Chmielnicki to 
wykrył i skończyło się całe 
poselstwo. Znaleziono u 
Śmiarowskiego szkatułę z 
pięćdziesięciu przywilejami dla 
pułkowników kozackich i 
uwięziono biedaka. Chmielnicki 
kazał go przykuć do armaty. 
- Posła Rzeczypospolitej?! 
- Kto ma siłę, z posłami się 
nie liczy. Śmiarowskiego zakłuli 
atamani i półżywego w dole 
zakopali. Rozumiesz, że gdy to 
rozgłoszę, jedno pozostaje - 
wojna. Ale nie na tym koniec. 
Wiem, że Chmielnicki pojechał do 
Krymu i już się umawia z ordą. 
Przejąłem jego listy. Na dodatek 
zwąchał się z młodym Rakoczym i 
wiele mu obiecuje za sprzyjanie 
rebelii. Rozumiesz więc, jaka 
teraz sytuacja. Tylko wojna 
przed nami, nie ma innego 
wyjścia. Musisz więc na głowie 
stanąć, by w kilka tygodni 
przygotować, co się da, wysłać 
zawczasu rozkazy do Baru, 
Zbaraża i do innych cekhauzów 
wschodnich. 
Kanclerz skończył. Korciło 
Arciszewskiego, by teraz 
wygarnąć z oburzeniem, jak to 
nawoływał do przygotowań zaraz 
po elekcji króla. Wystarczyło 
jednak spojrzeć na znękaną twarz 
Ossolińskiego, by odeszła ochota 
dokuczania. 
- Czasu mało, ale według 
twojego rozkazania, mości 
kanclerzu, wszystko zrobię, co 
będzie w mojej mocy. 
- Nie ja każę, król tak chce. 
On to zezwolił, bym tobie 
wcześniej niż innym powiedział o 
jego planach. Na pospolite 
ruszenie nie liczymy, bo "byłaby 
to sromota, gdybyśmy przeciw 
chłopom nieposłusznym z 
wszystkich województw 
ruszyli..." Do obrony, 
powiedział król, nie widzimy 
innego środka, jak zadowolić się 
zaciężnym żołnierzem. Król sam w 
pole ruszy i liczy na to, że mu 
panowie nadeślą swoje poczty. 
- Kiedyż zacznie się wyprawa? 
- Król jegomość upatrzył na 
wymarsz dzień swojego patrona, 
dwudziesty czwarty czerwca, więc 
przed tym czasem, ile masz 
armat, podeślij pod Lublin i 
przygotuj jak najwięcej prochów 
i rynsztunku. Mów, ile potrzeba 
ci gotowizny. 
Gdy choć tak poniewczasie 
zaczęła się mowa o potrzebach 
artylerii, armatny nabrał 
kolorów. Już nie biadał nad 
przeszłością, ale wysuwał plany. 
Dział, ile będzie mógł, ściągnie 
z Prus i z Krakowa. Tysiąc 
cetnarów prochu zwiezie co 
prędzej od gdańszczanina 
Pilgrima, na co wyjdzie dziesięć 
tysięcy złotych. Miał nadzieję, 
że uda mu się jeszcze sprowadzić 
petardy, lontownice i podwozia 
dla dział. 
- Batów mostowych - mówił - 
mam coś niecoś, ale dziś jeszcze 
poślę ludzi do Gdańska, by mi 
tameczni cieśle pospieszyli z 
wykonaniem nowych łodzi 
mostowych, zwłaszcza że ich nic 
tak nie zachęci do pośpiechu, 
jak widok gotowizny. Od jutra 
zaciągnę nowych furmanów, skoro 
zawczasu trzeba wysyłać sprzęt 
pod Lublin. 
Tego dnia wrócił Arciszewski 
do arsenału odmłodzony i rześki. 
Czuł się z powrotem potrzebny. 
Ledwie wszedł do swojej izby, 
przywołał Piotra i chodząc po 
pokoju, bo już nawet z nóg 
ustąpiło wszelkie kłucie, 
opowiadał zaufanemu adiutantowi 
o rozmowie z kanclerzem. 
- Tak już jest w naszej 
Polsce, że dopiero nieszczęście 
uczy nas rozumu. Byśmy się 
zajęli,armatą i zbrojeniem, 
muszą nam przedtem atamanowie 
kozaccy zakłuć posła 
Rzeczypospolitej. Ale nie ma 
złego, co by na dobre nie 
wyszło. Wreszcie widzi król, że 
ma arsenał, i jesteśmy znowu 
potrzebni. I na ciebie, Piotrze, 
przychodzi teraz pora jeszcze 
żywszej pracy. Pojedziesz jutro 
do Gdańska do Pilgrima i Izaaka 
Spiringa... 
- Do Gdańska? - zapytał Piotr 
wahającym się głosem, ale zaraz 
dodał z pełną karnością: - 
Według rozkazu waszej miłości. 
Ale i to nie uszło uwagi 
Arciszewskiego. 
- Cóż to, pytaniem odpowiadasz 
na rozkaz? 
Gdy w odpowiedzi na te słowa 
Opacki opuścił głowę z wyraźnym 
zakłopotaniem, Arciszewski 
dopiero teraz domyślił się, o co 
chodzi. 
- Bóg świadkiem, że 
zapomniałem. Darujże mi, 
chłopcze! Przecież właśnie po 
świętym Janie twoje wesele. 
- Nie chciałem wspominać o tym 
waszej miłości. Zresztą, skoro 
wyprawa w pogotowiu, to trzeba 
przełożyć na później dzień 
mojego ślubu... 
- Nie, nie. Kto inny pojedzie 
do Gdańska, a ty raczej musisz 
przyspieszyć wesele. 
- Łaska wielka waszej miłości, 
ale przyspieszyć się nie da. Dla 
moich rodziców byłoby to 
kłopotliwe, bo się dopiero 
sposobią, a zaś mistrz Tima nie 
ściągnąłby swoich krewnych z 
Torunia i Malborka. Serce się 
rwie do szczęścia, ale za łaską 
Opatrzności przełożymy dzień 
wesela na Matkę Boską Zielną. 
- Myślisz, że do tego czasu 
skończy się wyprawa? - 
posmutniał armatny. - Nie, mój 
drogi, zostaniesz przy arsenale, 
będziesz wszystkiego tu pilnował 
w czasie mojej nieobecności i 
nie zamącisz tym samym w swoich 
zamiarach. Nie takie to wielkie 
nieszczęście, że cię nie będę 
widział przy ołtarzu. 
Na te słowa Piotr pochylił się 
do kolan zwierzchnika. 
- Niewdzięcznikiem nie 
jestem,za żadne skarby ślubu w 
nieobecności waszej miłości nie 
wezmę. Zresztą i pan Tima miałby 
mnie wtedy za wielkiego 
nędznika. Poza tym, wasza 
miłość, jestem żołnierzem i tam 
moje miejsce, gdzie niedola 
ojczyzny. Da Bóg, z chwałą 
wrócimy razem i wtedy wesele 
będzie chwalebniejsze i bardziej 
radosne. Niechże wasza miłość 
nie protestuje, bo to moje 
ostateczne postanowienie. 
Musiały się takie słowa 
podobać panu armatnemu, bo 
podszedł do Piotra i objął go 
ramionami. 
- Toś mi jeszcze milszy niż 
przedtem. Jako syna cię mam i 
widzę, że mi odpłacasz synowskim 
uczuciem. Jaka tam chudoba po 
mnie ostanie, to już widzę, że 
ciebie muszę na nią upatrzyć... 
- Do nóg padam waszej miłości, 
choć mi Bóg świadkiem, że nigdy 
o darowiznach nie myślę, tylko o 
sercu waszej miłości, bez 
którego ciężko byłoby mi na 
świecie. 
Jutro do Gdańska jadę do 
Pilgrima. 
- Niechże tak będzie, jak 
pomyślałeś: Ojczyzna pierwsza. 
Rozdział XVII 
Król Jan Kazimierz, jak 
postanowił, tak ruszył w dzień 
swojego patrona dwudziestego 
czwartego czerwca 1649 roku na 
wyprawę. Wojsko zaciężne i 
artyleria wyszły wcześniej ku 
Lublinowi, natomiast wespół z 
dworem królewskim wyprawiła się 
gwardia królewska i sporo 
panięcych chorągwi. Gdy po 
dziesięciu dniach obóz królewski 
podszedł ku bramom Lublina, 
powitały go tutaj działa pana 
Arciszewskiego, chorągwie 
przyboczne kanclerza 
Ossolińskiego i nowe poczty 
jazdy pańskiej. Podkanclerzy 
litewski wyjechał naprzeciw 
majestatu z szesnastu 
chorągwiami swojej doborowej 
jazdy i oddał je na potrzeby 
wojenne pod dowództwo 
królewskie. Sam zaś kanclerz, 
jako niedawno mianowany starosta 
lubelski, przywiódł pod rozkazy 
króla trzy setki żołnierzy i 
sprezentował je królowej. 
Bito wiwaty z armat, 
przydawano do nich salwy 
muszkietowe i cały Lublin huczał 
od okrzyków na cześć króla. Było 
w tym więcej wrzawy niż 
prawdziwej siły, zwłaszcza że 
wojsk magnackich dotąd nie 
nadeszło wiele, a one stanowiły 
walną podstawę potęgi wojskowej 
państwa. 
Za to wiadomości przychodziły 
nad wyraz pogodne i natchnięte 
dobrą wróżbą. W pierwszy dzień 
pobytu króla w Lublinie 
przybiegli gońce od Firleja i 
Lanckorońskiego z wiadomością, 
że obaj regimentarze 
przetrzebili masy chłopstwa 
ukraińskiego i już sześć tysięcy 
doborowego żołnierza skupili pod 
Zbarażem. Podobno i kniaź 
Wiśniowiecki zbliżył się pod to 
miasto z trzema tysiącami 
piechoty i jazdy. 
Na dodatek każdy schwytany 
chłop ruski przysięgał, że 
Chmielnicki teraz osamotniony, 
że chan odmówił mu pomocy, więc 
nie ma ordy. Byli i tacy, co nie 
wierzyli w zeznania jeńców, a 
nawet podejrzewali, że to 
umyślnie podesłane szpiegi dla 
zmylenia i osłabienia czujności 
Polaków, większość jednak 
szlachty wolała dawać wiarę 
informacjom dobrym niż groźnym. 
Toteż gdy w tych właśnie dniach 
przybył do Lublina poseł wenecki 
Centarini i rozgłosił wszędzie, 
że Wenecjanie odnieśli wielkie 
zwycięstwo nad Turkami, a stąd 
sułtan trzyma teraz chana z 
całym wojskiem przy sobie, dwór 
królewski nie posiadał się z 
radości. Wśród wiwatów i 
fajerwerków obchodzono 
uroczyście zwycięstwo Wenecjan 
nad Turkami, a kanclerz chodził 
dumny po mieście, już wierząc, 
że dopiął swego i niebawem 
przymusi Chmielnickiego do 
ugody. 
Ze starszyzny najmniej 
bankietował armatny. Dobre 
wiadomości cieszyły go, ale nie 
tłumiły czujności, więc 
dopatrywał wszystkich potrzeb 
swojej armaty z nieustającą 
troską i jeszcze tu w Lublinie 
zdobywał, ile się dało, sprzętu. 
Od kilku dni brakowało mu tylko 
Piotra, który wyprawił się na 
tydzień do rodziców w 
Lubelskiem. 
W połowie lipca wrócił do 
Lublina. Wjeżdżając w miasto nie 
mógł się nadziwić, skąd tu taki 
wesoły nastrój, bo jeszcze 
trwały festyny z okazji 
weneckiego sukcesu. 
Pod pałacem biskupim napotkał 
gromadkę znajomej szlachty 
rozanielonej i beztroskiej, a 
wśród niej Marcina. 
- Skądże wracasz ponury jak 
widmo? - zaczepił go Dębski. 
- U ojców byłem pod Lublinem. 
A cóż tu w całym mieście takie 
wesele? 
- Święcimy tryumf Wenecjan nad 
Turkami i, jak widzisz, jestem 
tu wśród dworzan posła 
Centarini, którym towarzyszę z 
ramienia kanclerza. Chodźże z 
nami do kompanii! 
- Z drogi jestem, zmordowany i 
nie takiego humoru jak twoja 
kompania, a jeszcze pilno mi do 
pana armatnego. 
- Służba nie drużba - odparł 
zdawkowo Marcin.Armatnego 
zastaniesz na polu ćwiczebnym, 
bo jeszcze tu w Lublinie 
musztruje swoich ludzi. Bogiem a 
prawdą wydaje mi się, że już z 
waszych dział strzelać nie 
będziecie. Chmiel opuszczony 
przez chana padnie na kolana 
przed królem i przyjdzie ugoda, 
tyle że teraz Kozacy dostaną 
cięższe warunki. 
- Dałby to Bóg! Krew by się 
nie polała. 
- Jedź więc do armatnego, ku 
wieczorowi wpadnę po ciebie i 
wezmę cię do naszej kompanii. 
Piotr ruszył ku kwaterze 
Arciszewskiego wcale nie 
zachwycony wiadomościami, które 
przed chwilą słyszał. Tydzień 
temu zostawił obóz lubelski w 
nastroju pogotowia, dziś go 
widział jakby w rozprzężeniu. 
Nawet Dębski, człowiek nie tak 
przecie lekkomyślny, zbyt różowo 
widział najbliższe dni wyprawy. 
A wiadomo było Piotrowi, że 
wszystko, co tamten mówi, to 
kanclerza opinia. 
"I znów lekko traktują 
Kozaków" - myślał z goryczą, 
mając w pamięci wszystko, co 
słyszał i widział po drodze. 
Stanąwszy przed Arciszewskim, 
od tego właśnie zaczął: 
- Smutek mnie bierze, proszę 
waszej miłości, na widok tego, 
co się tu wkoło dzieje. 
Podobnież pod Piławcami bili 
zawczasu wiwaty na zwycięstwo. 
Wasza miłość wierzy w te 
wszystkie dobre wróżby? 
- To chyba prawda, że 
Wenecjany odnieśli zwycięstwo. 
- I że orda nie idzie na pomoc 
Chmielnickiemu? 
- W to uwierzę, jak nie uwidzę 
Tatarów przy jego boku. 
- Otóż właśnie. Tu w Lublinie 
niewiele wiedzą, co się tam 
święci. Do moich ojców 
przyjechało kilku szlachty zza 
Sokala i ci różne rzeczy 
opowiadali. Chłopstwo jest 
wszędzie zawzięte i sprzyjające 
Chmielnickiemu i ono to roznosi 
fałszywe wiadomości. Hetman 
zaporoski rozpuścił setki 
szpiegów i ci głoszą, że nie ma 
chana ani ordy. Siła 
Chmielnickiego w tym, że gdzie 
stanie, całe chłopstwo za nim w 
nadziei, że im potu odejmie i 
ulży nędzy. 
- Pamiętasz, jak to było z 
owym Kasprem we Lwowie? Na 
początku miał się za Polaka, a 
potem już mu polskie słowo z 
gęby nie wyszło. Taki jest 
skutek pańskiej ciężkiej ręki i 
głupoty. 
Armatny po tych słowach wstał, 
wstrząsnął ramionami, jakby 
zrzucając z nich ciężar nie 
swoich grzechów, i powiedział: 
- Nie nasza rzecz biadać nad 
istotą tej wojny. Jest król i 
Rzeczpospolita. Jest kanclerz, 
który przecież wyciągał do 
Kozaczyzny ręce i proponował 
zgodę. Jeśli ów wódz zaporoski 
posłów polskich do armat wpina i 
kuma się nadal z pogaństwem, 
Kraków im obiecując, niechże 
wreszcie odczuje nasze ramię. 
Bóg chyba z nami będzie, nie z 
pogaństwem. 
Tego samego dnia po południu 
zapukał do izby armatnego Marcin 
Dębski. Wystarczyło jednak 
popatrzeć na jego twarz, by od 
razu poznać, że nie przychodzi 
wywabić Piotra na pijatykę z 
Wenecjanami. Stanął w drzwiach i 
zafrasowanym głosem powiedział: 
- Mości generale, kanclerz 
prosi do króla jegomości. 
- Cóż się stało? 
- Nieszczęście, regimentarze 
Firlej i Lanckoroński oblężeni 
pod Zbarażem. 
- Oblężeni? Przecież niedawno 
donosili o zwycięstwach? A 
regimenty kniazia 
Wiśniowieckiego? 
- Książę Jeremiasz otoczony 
wespół z tamtymi. Tysiące wojsk 
Chmielnickiego stanęło wokół 
chorągwi koronnych. 
- A chan? 
- Mój pan kanclerz ma 
wiadomości, że chana nie ma. 
Narada u króla miała przebieg 
posępny. Ci sami, co przez cały 
tydzień wiwatowali i oblewali 
przyszłe zwycięstwo, milczeli 
teraz bezradni. Nawet ci z 
senatorów, co zwykle oponowali 
Ossolińskiemu, umilkli teraz, 
zdając wszystko na jego rozum. 
W takich warunkach nie była to 
rada, ale wysłuchanie woli 
królewskiej. Jan Kazimierz 
powiadomił senatorów i 
starszyznę wojskową, że jutro 
rusza na odsiecz Zbaraża i 
mianuje generalissimusem całego 
wojska kanclerza Jerzego 
Ossolińskiego. 
Ta dopiero wiadomość 
zaskoczyła zebranych. 
Przytaknęli, nikt się nie 
sprzeciwił, nawet kilku 
krzyknęło z udanym entuzjazmem. 
Ossoliński podziękował panom 
braciom za uznanie i zwrócił się 
do nich z gorącą mową, w której 
chwalił potęgę majestatu i 
przewidywał rychły upadek 
Chmielnickiego. 
- "Wielkie dziękczynienie 
nasze dla miłościwego pana 
naszego, że wśród nas jest i na 
potrzebę dalej ruszy. Bóg 
pomoże, że za zbliżeniem 
majestatu zbuntowany wódz 
zaporoski będzie pokornie 
suplikował o łaskę królewską i 
przebaczenie swojej winy. 
Samowolne chłopstwo go opuści i 
to pewna, że i miasta ruskie 
wyślą ku nam poselstwa z 
poddaniem się woli królewskiej i 
naszej. Opatrzność stanie za 
nami, a bunt jak śnieg stopnieje 
od promieni pańskiego majestatu 
i u nóg królewskich się 
rozpłynie." 
Mówił i o tym, że skoro 
Chmielnicki złamał słowo i hańbi 
hetmańską buławę, to pora go 
ostatecznie ukorzyć. Jest u boku 
królewskiego ataman Zabuski, 
który godzien być ozdobionym 
owym zaszczytem i jako nowy wódz 
Kozaków rejestrowych niechybnie 
przywróci zgodę między Zaporożem 
a Koroną. 
I ta wiadomość zaskoczyła 
zebraną szlachtę, więc z tym 
większym zaciekawieniem 
patrzano, jak za chwilę 
wprowadzony do pokoju Zabuski 
potwierdzał słowo w słowo 
przewidywania Ossolińskiego. 
Na drugi dzień ruszył obóz ku 
Zamościowi. Po drodze nadeszły 
do dworu królewskiego nowe 
pocieszające wiadomości. Jedne z 
nich potwierdzały neutralność 
Moskwy, inne mówiły o 
zwycięstwach hetmana litewskiego 
nad Kozakami. Na Białej Rusi 
miano wyciąć kilka tysięcy 
buntowników, a ich wódz Hołota, 
"który u Chmielnickiego uprosił 
sobie księstwo litewskie, od 
samych Kozaków zabity i miasto 
pogrzebu pal, miasto grzebania 
kruków znalazł". 
Obóz królewski posuwał się 
dalej ku ziemiom ruskim 
powiększając swoje szeregi. 
Przywiódł królowi trzystu 
żołnierzy kasztelan 
sandomierski, przyprowadzili 
chorągwie husarskie Czartoryski 
i Denhoff, a z jeszcze większą 
radością witano w obozie księcia 
Koreckiego, jadącego z ośmiuset 
żołnierzami i siedmioma 
działami, których tak brakowało. 
Okrzykami powitano pojawienie 
się w orszaku Koreckiego 
rotmistrza Pełki, słynnego 
zagończyka, jadącego na czele 
dwustu dragonów. 
- Bywaj, Pełka! Z takimi jak 
ty rotmistrzami łatwo poradzimy 
sobie z Kozactwem - wołano. 
Nie każdy poddawał się tym 
radościom obliczając na zimno 
wojska królewskie. Bo jakąż siłę 
przedstawiało dwadzieścia pięć 
tysięcy piechoty i jazdy wobec 
ogromnej czerni Chmielnickiego. 
Na dodatek każdy po cichu mówił 
to, co Ossoliński tępił i tropił 
jako nieprawdziwe, że jednak 
chan stoi pod Zbarażem. 
Nieco otuchy wstąpiło w serca 
dopiero w Toporowie, dokąd 
przedarł się ze Zbaraża jeden z 
oblężeńców wysłany z prośbą o 
odsiecz. On to właśnie miał 
potwierdzić, że przy Kozakach 
nie ma chana ani ordy, a tylko 
trzy tysiące Tatarów. 
Ossoliński chodził teraz pewny 
siebie po obozie, bo wbrew 
krakającym krukom sprawdziły się 
jego słowa. 
- Najjaśniejszy panie - mówił 
do króla - już pora oddać 
uroczyście buławę Zabuskiemu i 
wysłać stąd uniwersały do 
chłopów ruskich i mieszczan, by 
prosili majestat o przebaczenie. 
Jak radził, tak się niebawem 
stało. Przy fanfarach i wiwatach 
wręczono publicznie buławę 
zaporoską atamanowi Zabuskiemu, 
a jednocześnie ogłoszono 
Chmielnickiego jako zdrajcę i 
buntownika. Skryby królewskie 
zasiadły do pisania uniwersałów 
i niebawem dziesiątki gońców 
rozbiegło się po wsiach ruskich 
i miasteczkach z orędziem 
królewskim. 
Któregoś dnia sierpniowego 
wojsko zatrzymało się na krótki 
popas w polu, dwie mile przed 
Złoczowem. Było pogodne 
popołudnie. Skwar unosił się nad 
porosłymi trawą ścierniskami, od 
nieba biło ku ziemi rażące 
rozpalone słońce. Szlak szedł 
skrajem lasu, więc tylko, od 
drzew wiało nieco chłodem, w 
którym kryli się żołnierze. 
Postój zarządzono nie tylko 
dla wytchnienia, ale i 
przebadania terenu. 
Generalissimus Ossoliński wysłał 
stąd mały podjazd pod Złoczów i 
czekał na jego powrót. Umęczeni 
drogą żołnierze siedzieli w 
gromadach na podszyciu lasu 
gawędząc i częstując się łykiem 
z gąsiorka. Siedział też pan 
Arciszewski w towarzystwie 
Zygmunta Przyjemskiego, 
rotmistrza Pełki, kilku oficerów 
i Piotra. 
Zagończyk Pełka, zwykle mający 
wiele do opowiadania o swoich 
nie byle jakich wyprawach, 
siedział dziś małomówny i 
skwaszony. Nawet kilka łyków 
gorzałki nie podnieciło mu 
języka. 
- Idziemy, proszę waszmościów 
- mówił - niby wielką kupą, ale 
jakby na oślep. 
- Nie powiem, że tak całkiem 
na oślep - wtrącił Przyjemski. - 
Wiemy, że wszystkie wojska 
Chmielnickiego pod Zbarażem i że 
ordy tam nie ma. Przecież tak 
wyznał szlachcic ze Zbaraża. 
- A byłeś waszmość przy tym, 
jak zeznawał? 
- Nie byłem, ale cały obóz 
powtarza, co on opowiada. 
- W obozie mówią tak, jak 
sobie życzy Ossoliński. Mnie zaś 
doszły słuchy, że co innego 
powiadał ów wysłaniec zbaraski, 
który zresztą tak przepadł, że 
nikt go na oczy nie widział. 
Gdy słynny zagończyk 
wypowiadał swoje wątpliwości, 
pan Arciszewski siedzący obok 
Piotra miał inne wyrzuty, 
Patrzył na wychudłą twarz 
Opackiego, na nie golony zarost 
na jego twarzy i myślał: "Zjada 
go tęsknota. Nie najmądrzej 
zrobiłem biorąc go na wyprawę. 
Trzeba było przymusić do 
pozostania w Warszawie." 
- Puść no łyk gorzałki w 
gardło, to cię smutek opuści - 
podał mu gąsiorek. - Usychasz mi 
tutaj z tęsknoty. 
- Nie o tym myślałem, proszę 
waszej miłości, ale o domu 
rodzicielskim, znaczy się o pani 
mateńce. Ostatnio podupadła 
bardzo na zdrowiu i więcej teraz 
w łóżku niż na nogach, choć wiek 
ma jeszcze młody. 
- Czemuś mi o tym w Lublinie 
nie wspomniał? Nie tu byłoby 
twoje miejsce, ale przy matce. 
- Zataiłem, by,wasza miłość 
nie pozbawił mnie udziału w 
wyprawie. Potrzeba wielka w 
ojczyźnie, więc moje miejsce 
tutaj, a nie w domu za piecem. 
Cóż miał na to odpowiedzieć 
pan armatny, skoro sam nie 
inaczej rozumiał swój obowiązek. 
- Gdym i ja w świat wyjeżdżał, 
matka była obłożnie chora. A 
potem Opatrzność już mi jej 
widzieć nie pozwoliła. 
Nieopatrzne to było 
powiedzenie. Młodemu człowiekowi 
smuga cienia przemknęła po 
gorących oczach i odparł: 
- I moją matkę ogarnęły złe 
przeczucia, gdyśmy się żegnali. 
Dała mi, proszę waszej miłości, 
ten ryngraf, co go tu mam pod 
kaftanem, i powiedziała: "Gdybyś 
mnie po powrocie przy zdrowiu 
nie zastał, niechże ci ten znak 
przypomina o mnie i pozostanie 
na całe życie za ochronę." 
- Każda matka pełna obaw o 
swoje potomstwo, a już pani 
Opacka jeszcze w młodości była 
przesądna i lękliwa o los jakoś 
brakło tu słowa Arciszewskiemu, 
więc zająknąwszy się dodał - o 
los każdego, kto jej był 
bliskim. Gorące w niej serce i 
zacność wielka. 
- Toteż modlę się co dzień, by 
jej Bóg zdrowia przyczynił. 
- Nie frasuj się zawczasu. Bóg 
da, że po powrocie z wyprawy 
będziesz brał błogosławieństwo z 
rąk matczynych idąc do ołtarza. 
Piotrowi poweselały oczy. 
- Wasza miłość, w tym byłoby 
największe szczęście dla niej i 
dla mnie. 
Opodal rotmistrz Pełka wespół 
z panem Przyjemskim 
poczęstowawszy się wzajem 
gorzałką, w znacznym już będąc 
podochoceniu, spierali się o 
wojskową taktykę. Przyjemski, 
stary artylerzysta, prawił, że 
przy mniejszej liczebności 
żołnierza trzeba zawsze z 
działami iść, szańcować się, 
wiązać tabory i trzymać całość 
wojska w jednej kupie. 
- Jak wały masz wokół siebie, 
drogi rotmistrzu, to choć tam 
chmura wielka z drugiej strony, 
nie bardzo cię ugryzą. 
Gdy Pełka słyszał takie słowa, 
zaczynały mu latać oczka czarne 
jak jagody i odpowiadał z wielką 
ruchliwością gestów: 
- Nie gadaj mi waszmość, że 
tym sposobem dojdziesz do czego 
z ogromną czernią. Ich trzeba 
gryźć znienacka, naskakiwać 
jazdą dniem i nocą, raz z tej, 
raz z tamtej strony, a wtedy 
strach pójdzie na spłoszone 
chłopstwo. Zanim do kupy się 
zbiegną, waszmość nasiekasz, ile 
wlezie, i z powrotem w lasy. 
Książę Wiśniowiecki był dla nich 
postrachem, póki tak na nich 
skakał, a jak wlazł z 
regimentarzami za wały, to krwi 
im nie upuszcza i pewnie 
wzdycha, póki my pod Zbaraż 
dobijemy. 
W tej chwili przypadł do 
biwakującej gromady jeden z 
rotmistrzów księcia Koreckiego. 
- Lecę po waszmości - mówił do 
Pełki. - Podjazd pod Złoczowem 
osaczony. Masz waszmość skoczyć 
ze swoimi dragonami, a za tobą 
ruszy książę Korecki z 
chorągwiami. Trzeba oczyścić 
wjazd do Złoczowa! 
- Nareszcie się zaczyna - 
zerwał się Pełka - a już 
myślałem, że mi stawy zaschną w 
tej wyprawie. 
- Wywołałeś waszmość wilka z 
lasu - zaśmiał się Przyjemski. 
- Niechby tak częściej bywało. 
Piotr jakby czekał na tę 
okazję. Zerwał się z trawy i 
stanął przed armatnym. 
- Jeśli wasza miłość pozwoli, 
chciałbym raz w życiu być u boku 
tak zacnego zagończyka. 
- Po tym, coś tu przed chwilą 
mówił, nie bardzo cię widzę w 
takiej wyprawie. 
- Pozwól, wasza miłość! W 
ruchu i w bitwie wywieją ze łba 
smutki. 
- Puśćże go, mości armatny, bo 
za młody, by tylko w kurzu 
chodził i wąchał lufy od 
moździerzy - przymówił Pełka. 
Zgodził się Arciszewski i za 
chwilę Piotr wraz z dwoma 
chorągwiami wołoskimi pędził co 
koń wyskoczy ku lasom pod 
Złoczowem. W obozie gotowały się 
tymczasem chorągwie husarskie i 
lekkie Koreckiego, by za chwilę 
ruszyć posiłkiem za Pełką. 
Zachód niebawem przyszedł i 
wkrótce ciemności zakryły 
biwakujące obozowisko 
królewskie. Do późnej nocy 
czekano z niecierpliwością na 
powrót dragonów i chorągwi 
książęcych. Już i księżyc zimny 
dziś i matowy jak srebrna taca 
chylił się ku lasom złoczowskim, 
a nie wracał ani Pełka, ani 
Korecki. 
Dopiero po północy zadudniły 
kopyta końskie na szlaku od 
strony Złoczowa. Kto tylko 
czuwał tej nocy, biegł 
zaciekawiony ku zbliżającym się 
jeźdźcom, a nie brakło tam i 
pana armatnego, który z bijącym 
sercem czekał na wiadomości o 
dragonach Pełki. 
Otoczono kołem kilku 
przybyłych towarzyszy pancernych 
z chorągwi Koreckiego i 
prowadzono wśród pytań do 
generalissimusa. 
Zdyszani, zmordowani żołnierze 
odpowiadali urywkami. 
- Chorągwie książęce pędzą 
całą ordę poza Złoczów. 
- Dzięki Bogu! A chorągwie 
rotmistrza Pełki? 
- Z nim nieszczęście. Zanim 
przybyła jazda książęca, czerń 
rozbiła podjazd zagończyka. Sam 
pan Pełka został na placu. 
- Święty Boże! - szepnął pan 
Arciszewski. - A nie wiesz 
waszmość, co się stało z moim 
Opackim? Poszedł nieborak wespół 
z Pełką. 
- Nie wiemy, panie armatny. To 
pewna, że ponad setka ludzi 
zagończyka leży w lesie pod 
Złoczowem. Toteż książę Korecki 
popadł we wściekłość i tłucze z 
zemsty czambuły tatarskie, jadąc 
im dalej na karkach. Droga do 
Złoczowa wolna. 
Rozdział XVIII 
Przełożony nad armatą nie 
zmrużył tej nocy oka aż do 
samego świtu. Nie mogąc 
usiedzieć na miejscu chodził po 
uśpionym obozowisku, wśród 
ognisk i korowodów wozów 
wypytując straże, czy nie 
przybyli jacyś gońce spod 
Złoczowa. 
Choć mu rozbito namiot i 
legowisko było z dawna gotowe, 
nie wszedł poza płótna. Bał się, 
że go ściany namiotu odetną od 
świata i popadnie w jeszcze 
większą rozterkę. 
Co mu do łba strzeliło, że tak 
łatwo zgodził się puścić Piotra 
z zagończykiem. Na wojnie nigdy 
nic nie wiadomo. Miała być łatwa 
sprawa z jakimś tam 
czambulikiem, a wyszło całe 
nieszczęście. Jeśli zginął tak 
wytrawny żołnierz jak Pełka, to 
jaki koniec spotkał Piotra, 
który trzymał się u boku 
rotmistrza? 
"Stary jestem, a tak mnie 
oślepiło. Zgodziłem się, i to w 
chwili, gdy chłopiec zgnębiony 
myślał nie o trafieniu w łeb 
Nogajca, ale o zgryzocie w domu 
rodzicielskim. Nie daj Boże 
nieszczęścia." 
Armatny nie był człowiekiem 
łatwym do rozrzewniania się, ale 
dziś chwytał go skurcz za gardło 
na myśl, że może Piotr jak i 
rotmistrz Pełka gryzie ziemię w 
złoczowskim lesie. Jeszcze 
bardziej uświadomił sobie, że 
kocha młodego człowieka jak 
swojego syna i że miłuje w nim 
niejako swoją młodość i 
zawiedzione nadzieje. 
Nie mogąc dać sobie rady ze 
złymi przeczuciami krzyknął do 
czuwającego przed namiotem 
żołnierza. 
- Który tam stoi? 
- Wedle rozkazu, Sebastian, 
mości panie armatny. 
- Gorzałki przynieś z namiotu! 
Gdy za chwilę Sebastian 
podawał mu gąsiorek, armatny 
zapytał: 
- Tyś był z panem Opackim pod 
Lublinem u jego rodziców? 
- Ja, wasza miłość, bo już pan 
Opacki nawykł do mnie. Toteż 
serce się kraje, że poszedł dziś 
z panem Pełką. 
- Nie o to cię pytam. Powiedz, 
coś tam słyszał i widział w domu 
Opackich. 
- Jejmość pani Opacka 
dowiedziawszy się, że to ja 
zawsze blisko jej syna, błagała 
mnie na wszystko, bym go 
strzegł, proszę waszej miłości, 
przed wodą. 
- Przed czym? Co ty pleciesz? 
- Przed wodą. Mówiła mi 
jejmość, że co dzień śni jej się 
wielka mętna woda, ohydne 
bajoro... 
- Nie gadaj głupstw! - fuknął 
Arciszewski. 
Po chwili żal mu się zrobiło, 
że zbił z tropu żołnierza. 
Wyciągnął doń rękę z gąsiorkiem. 
- Napij się, bo chłód idzie po 
kościach. 
Sebastian gulgał sporszą 
chwilę. 
- Bóg zapłać waszej miłości. 
Azaś z tą wodą, to mówiłem pani 
Opackiej, że ile razy mojej 
babie przyśni się bajoro, to ino 
patrzeć, nowe dziecko przyjdzie, 
a nie jakieś gorsze 
nieszczęście. 
- Nie takiś głupi, jak 
myślałem. 
Niebawem przyszedł świt. Jak 
okiem sięgnąć, wyłaniało się z 
mgły śpiące pokotem wojsko, 
kozły z muszkietami, olbrzymi 
tabor i bladły dalekie ogniska. 
Zrywało się ptactwo z lasu i 
odzywało się rżenie pobudzonych 
koni. O tej też porze zadudniła 
ziemia i na złoczowskim szlaku 
pojawił się wielki tuman kurzu. 
- Jadą chorągwie Koreckiego! - 
rozległ się radosny okrzyk wśród 
żołnierzy. 
Istotnie, to husaria i 
dragonia księcia wracała na 
zdrożonych koniach. Już 
dobiegano jadących chorągwi i 
zarzucano je pytaniami. 
- Jest orda? Gdzieście całą 
noc spędzili? Kogo brak w 
szeregach? 
Odpowiadali, że Kozacy 
przepędzeni za Złoczów, 
powtarzali wiadomość o 
straconych dragonach, to znów 
informowali o sobie. 
- Myśmy niewiele stracili, 
choć brak kilku takich, jak obaj 
panowie Żółkiewscy i Lubomirski. 
Pan armatny i Marcin Dębski 
byli jednymi z pierwszych, 
którzy dopadli samego księcia. 
- Czy wasza miłość ma jaką 
wiadomość o rotach Pełki? 
- Wyrwałem ich niewielu z 
ostatniego nieszczęścia. Jadą na 
tyle chorągwi. 
- Był tam i mój człowiek, 
Piotr Opacki, mówże wasza 
miłość, czy jest z tobą, czy 
też, nie daj Boże, został? 
- Opacki? Zdrów, mości 
armatny. Pozazdrościć ci takiego 
żołnierza. Ściągnął znacznego 
Tatara z konia i prowadzi go na 
arkanie w głębi kolumny. 
Cały ciężar spadł z serca 
Arciszewskiemu. Za chwilę stał 
przed nim Piotr bardziej rześki, 
niż się wydał Krzysztofowi przed 
wieczorem. Na widok dobrej 
postawy żołnierza, jego oczu 
sytych zadowoleniem, brała pana 
armatnego chęć chwycenia go w 
ramiona, ale wstrzymał się na 
oczach wojska od tego 
ojcowskiego gestu. 
- Ostatni raz to było, żem cię 
puścił na podjazd. Miejsce twoje 
przy mnie, bo nie w dragonii 
służysz, a przy armacie. A co to 
za jeńca masz przy sobie? 
Tatar, który stał obok Piotra 
w otoczeniu kilku dragonów, 
patrzył uważnie przed siebie. Po 
roztropnym wejrzeniu i bogatym 
stroju można było dociec, że to 
nie zwyczajny Nogajec, ale 
znaczniejszy Tatar. 
- To murza Safi. 
- Jakżeś wziął takiego jeńca? 
I cóż to za pyszałek? Widzę, że 
wcale nie stropiony patrzy po 
obozie, jakby myszkował i 
oceniał nasze siły. 
- Niewielka moja zasługa w 
jego pojmaniu - odparł Piotr. - 
Dopadłem go w bitwie pod 
Złoczowem, ale ani się zbytnio 
bił, ani też skwapliwie uciekał. 
Tyle wiem, że chce być przed 
króla czy przed kanclerza 
postawiony, a więcej z jego mowy 
nic nikt nie zrozumiał. 
- Wołajcie więc pana 
Rzeczyckiego i do kanclerza z 
jeńcem. 
Był w obozie starosta 
urzędowski, Stanisław Rzeczycki, 
znawca wielu języków, a już w 
perskim, tatarskim, tureckim 
nader biegły. Odszukano go 
niebawem i wraz z jeńcem 
zaprowadzono do królewskiego 
namiotu. 
Jan Kazimierz w czasie całej 
wyprawy wstawał o świcie, bo 
zwykł był o brzasku nieco się 
pożywiwszy jeździć po obozie i 
doglądać wojska. Toteż i dziś z 
samego rana był już u niego 
ksiądz Cieciszewski, z którym 
król odprawiał co dzień ranną 
modlitwę. Dowiedziawszy się o 
powrocie jazdy Koreckiego jak i 
schwytaniu znacznego jeńca, 
kazał go natychmiast wprowadzić 
pod płótna namiotu. 
Murza nieco stropiony 
obecnością majestatu bił czołem 
o rozpostarty dywan, ale oddawał 
te ukłony bez lękliwości, raczej 
z uroczystą powagą. Odpowiadał 
potem zwięźle na pytania, kim 
jest, z jakiej ordy, kiedy 
przybył z Nogajcami pod Złoczów, 
a pan Rzeczycki w mig tłumaczył 
każde zdanie. Naraz ku 
zdziwieniu króla, Ossolińskiego, 
Koreckiego i obecnego tu także 
armatnego Rzeczycki powtarzał 
niesłychane wyznanie murzy. 
- Najjaśniejszy panie, 
największy królu chrześcijański, 
potężny władco Lechistanu. Ów 
młody rycerz, który mnie wziął 
do niewoli, a którego tutaj nie 
widzę, potwierdziłby, co w tej 
chwili powiem. Nie on mnie ujął 
w bitwie bo murza Safi w 
niczyjej dotąd nie był niewoli, 
ale ja sam mu się oddałem. Niech 
więc wasze uszy słuchają, co 
powiem, i niech moje słowa nie 
wymkną się poza te płócienne 
ściany. 
Murza Safi podniósł głowę i 
rzucił teraz ku królowi dumne, 
odważne spojrzenie. 
- Wielki jest chan, cesarz 
perekopski Islam Girej, i wielcy 
są jego bracia Nuredin-aga i 
Selim-aga, którzy przywiedli na 
waszą ziemię krociowe ordy 
perekopskie i krymskie. 
- Chyba on łże, najjaśniejszy 
panie! - krzyknął Ossoliński. 
- Niech mówi dalej! 
- Potężne wojska potężnego 
Islam Gireja stoją u boku 
hetmana zaporoskiego, każdej 
chwili gotowe wesprzeć jego 
dzielnych Kozaków. Ale wielki 
chan chce być przyjacielem króla 
polskiego, a nie zbuntowanego 
chłopstwa, któremu w jasyr iść, 
a nie szukać przyjaźni u 
wielkiego cesarza. Najjaśniejszy 
panie, chan dobrze wie, ile jest 
twojego dzielnego rycerstwa i ja 
też dziś je widziałem, ale nie 
ostoją się te pułki przed 
setkami tysięcy ordy i Kozaków. 
Będziecie jak kamyki wśród 
olbrzymiego piasku, bo 
dwudziestu naszych przypadnie na 
każdego waszego żołnierza. 
Gdy to Rzeczycki tłumaczył, 
pochrząkiwali wszyscy z 
oburzenia, ale z resztą 
cierpliwości czekano, do czego 
murza zmierza. 
- Wielki chan Islam Girej 
jeszcze nie zaczął z wami wojny. 
Gdyby go dziś lub jutro doszedł 
list królewski mówiący, że 
chcecie przyjaźni z ordą i 
Tatarom na kożuchy nie 
poskąpicie, to Islam Girej gotów 
zawrzeć z wami pokój i 
przymierze. Inaczej, żywa noga 
wasza nie wyjdzie stąd z 
powrotem. 
Tego już nie wytrzymał 
Ossoliński. Krzyknął do 
tłumacza: 
- Powiedz mu, by język trzymał 
za zębami, a nie krakał przed 
majestatem. Jeśli nie przestanie 
nas straszyć, pacierz nie minie, 
a będzie dyndał na gałęzi. 
Dumny murza posłyszawszy te 
słowa w przekładzie zamilkł. 
- Najjaśniejszy panie - mówił 
teraz kanclerz - to jest 
wysłannik Chmielnickiego. 
Umyślnie się oddał w nasze ręce, 
by nam strachu napędzić. Żadnej 
wielkiej ordy ani Islama Gireja 
nie ma u Chmielnickiego, są 
tylko luźne czambuły, trzy 
tysiące Tatarów. Oblężeniec ze 
Zbaraża to samo mówił. 
- Niech powie, ile talarów 
obiecał mu Chmielnicki za te 
łgarstwa? - krzyknął Korecki. 
Choć tego nie tłumaczono, 
murza jakby domyślił się, o co 
chodzi, bo objawił chęć 
mówienia. 
Król zezwolił. 
- Wielki wezyr 
chrześcijańskiego wojska myli 
się - zaczął Safi. - Islam Girej 
jest w obozie Chmielnickiego i 
od niego wie, jakie w waszym 
obozie bogactwa, a nawet, że 
macie gotowizną dwieście tysięcy 
talarów w beczkach. To wszystko 
ma obiecane po zwycięstwie. 
Lepiej więc zawrzeć przyjaźń z 
chanem, niż byśmy sami wzięli 
wszystko, wraz z całym waszym 
obozem... 
- Powiesić, na miły Bóg! - 
krzyknął ponownie Korecki. 
Arciszewski dotąd milczący, 
zwrócił się do króla: 
- Najjaśniejszy panie. Mój 
żołnierz wziął tego jeńca i 
przyobiecał, że mu włos z głowy 
nie spadnie, jeśli nam prawdę 
powie. Śmierć go nie minie, 
jeśli zełgał, ale tego dziś nie 
sprawdzimy. Jeśli łaska waszej 
królewskiej mości, chciałbym 
zadać murzie kilka pytań. 
- Pytaj! 
- Gdzie stoi teraz Islam Girej 
i jego wezyrowie? 
- Za Zbarażem. 
- Nie tyś pierwszym naszym 
jeńcem, więc wiele wiemy. Ty zaś 
co innego mówisz niż tamci. 
Zeznawano dotąd, że wielkiej 
ordy nie ma. 
- Chmielnicki trzyma ordę w 
ukryciu, by was skusić ku sobie. 
- Jak może trzymać w zasadzce 
tak ogromne wojska? Jakże 
popasają konie, jak zdobywają 
strawę? 
- Wszystko im Chmiel 
dostarcza. Chłopstwo zwozi paszę 
do obozu i ani jeden Tatar nie 
potrzebuje wychodzić poza obóz. 
- No, a jak ty się wydostałeś 
z czambułem? 
- Mądre jest pytanie 
roztropnego wezyra. Myśmy wyszli 
nocą za cichą zgodą chana, ale 
bez wiedzy Chmielnickiego. Chan 
chciał wiedzieć o waszej mocy z 
mego wywiadu, a nie tylko z ust 
zaporoskiego hetmana. Dziś, gdy 
nasz czambuł przyprowadził 
języka, chan jeszcze dokładniej 
wie o waszych siłach. 
- Może tak być, najjaśniejszy 
panie - wtrącił Korecki - 
czambuł uprowadził żywcem pana 
Żółkiewskiego. 
- Ten, choćby go żywcem 
smażyli, nic nie powie - 
napomknął Ossoliński. 
Arciszewski jeszcze pytał: 
- Ale ty, murzo, mówisz 
przecież, żeś się sam oddał w 
nasze ręce. Jakże to więc było, 
wywiad po języka czy też żeby 
dostarczyć nam języka? 
- Wielka mądrość u 
chrześcijańskiego wezyra. Miałem 
te dwie rzeczy wykonać, wziąć 
języka i podesłać wam wiadomości 
o chanie i o tym, że czeka na 
list królewski. Sam się tego 
podjąłem i gdy nadarzyła się 
okazja, oddałem się owemu 
młodemu rycerzowi. 
Na tym skończono przesłuchanie 
i wyprowadzono jeńca. Ledwie za 
nim opadły opony, Ossoliński 
zaczął: 
- Nie wierzę ani w jedno 
słowo. Twierdzę dalej, że to 
nowy podstęp Chmielnickiego, 
który chce przejąć nasze listy 
do chana i mieć w nich dowód, że 
bitwy nie zacząwszy, chcemy 
paktować. 
Jan Kazimierz wahał się z 
ustaleniem własnego sądu. Jak 
dotąd, nie dochodziły go złe 
wiadomości, bo kanclerz chytrze 
je przesiewał. Do dnia 
dzisiejszego utwierdzał króla w 
przekonaniu, że przyjdzie im się 
rozprawiać tylko z Chmielnickim 
i ze zbuntowanym chłopstwem, 
więc i teraz obstawał przy 
swoim. 
- Nie ma ordy, bo gdyby była, 
po cóż by nam o tym donoszono. 
Nie wierzę też w nagłą przyjaźń 
Islam Gireja do króla i do 
Rzeczypospolitej. Jeśli jest 
mała liczba Tatarów, to oni i 
tak w lęku o własną skórę 
odstąpią Chmielnickiego, gdy 
przyjdzie walna rozprawa. Jedno 
pozostawa, naprzód iść z 
wielkością majestatu. Inaczej 
zginą oblężeńcy w Zbarażu. 
Gdy padło słowo Zbaraż, 
przytaknął Ossolińskiemu Korecki 
i wojewoda krakowski Lubomirski, 
nie tyle może przekonani, ile 
nie chcąc się narażać 
kanclerzowi. Wiedzieli, że 
przecząc jego słowom nie zdobędą 
także uznania Jana Kazimierza, 
ślepo ufającego Ossolińskiemu. 
Zdawało się, że posłuchanie ma 
się ku końcowi, a tymczasem raz 
jeszcze odezwał się Arciszewski. 
- Do boju mi łatwiej niż do 
rady, ale daruje wasza królewska 
mość i zacni panowie, że 
odmienny sąd wyrażę. "Co będziem 
czynić gdy nieprzyjaciel 
osadziwszy tamtych pod Zbarażem, 
przyjdzie przeciwko nam 
komunikiem i nas osadzi, którzy, 
moim zdaniem, idziemy z motyką 
na słońce?" 
- Dałby Bóg, by ku nam 
ruszyli! - krzyknął Ossoliński. 
- Opatrzność z nami, nie z 
pogaństwem. 
- Wiarę w Boga ja mam i nic 
jako i waszmościowie nie 
zaczynam bez Niego, ale inaczej 
Go widzę, bardziej w niebiesiech 
niż tu na ziemi. Gdyby Bóg 
wszystkim za mnie władał, nie 
imałbym się armat ani muszkietu, 
bo same by strzelały. Jesteśmy, 
proszę waszmościów, siedem mil 
od Zbaraża, czyli jeden dzień, 
gdy się idzie komunikiem. Przed 
nami błota nad Strypą i 
rozlewisko duże pod Zborowem, bo 
tu ulewy były. Klęska może być, 
gdy nas orda najdzie w czasie 
przeprawy. 
- Mości armatny, mówisz z 
uporem o ordzie. 
- Bom o niej słyszał. Takim 
zaś się szczycę rozumem że 
nieufny on dobrym wieściom, a 
przyjmuje co najgorsze. 
- Ten Nogajec tak mówił, ale 
inne były przedtem języki. 
Zresztą, swoje już powiedziałem, 
a teraz pozostaje jedynie wola 
królewska, której objawienia 
czekamy - powiedział z pewną 
urazą Ossoliński. 
Król, który z uwagą 
wszystkiego słuchał, uniósł rękę 
na znak, że będzie mówił. 
- Przełożony nad armatą 
koronną, tak ceniony przez króla 
nieboszczyka, jest -i nam bardzo 
miły. Cenimy każde słowo 
wołające o ostrożność, ale, mój 
Arciszewski, dotąd doszliśmy z 
pomocą Bożą i teraz nam już nie 
w tył, ale naprzód, jak mówił 
generalissimus. 
- Stanie się według woli 
waszej królewskiej mości - 
podchwycił kanclerz. 
- Wolę dopiero objawimy, ale 
przedtem powiedzże, mój 
Arciszewski, ile czasu potrzeba, 
by przejść z wojskiem i z 
działami na drugą stronę Strypy? 
- Mosty na Strypie zerwane, 
jak mi mówił mój adiutant 
Opacki, wróciwszy z wczorajszego 
podjazdu. 
- Prawda to - potwierdził 
Korecki. - Wpław rzekę 
przechodziliśmy, pędząc za 
Nogajcami. 
- Jeśli wasza królewska mość 
rozkaże, trzeba, żeby piechota 
Gizy, bo to żołnierz do tych 
potrzeb najlepszy, obsadziła 
zawczasu brzegi rzeki, a chyba 
we dwa dni zbuduję przeprawę z 
mostołodzi. A może w jeden, bo, 
jak słyszę, jest tam grobla, 
częściowo umocowana. 
- Dwie moje chorągwie szły 
przez nią pod strachem boskim, 
reszta bród jako przejście 
wybrała - objaśnił Korecki. 
- Czyli, że i groblę trzeba 
mocować. Skoro tam mamy iść, 
musimy na gwałt wszystko 
zaczynać - radził Arciszewski. 
- Racja jest. Lepiej stać za 
wodą i za bagnami, by tyły były 
chronione - Jan Kazimierz 
powstał z karła. - Co Bóg da, to 
będzie. Powzięliśmy zamiar 
uspokojenia granic miłej 
ojczyzny i od niego nie 
odstąpimy ani listów pisać do 
Islam Gireja nie będziemy. W 
dzień Wniebowzięcia Matki 
Boskiej ruszymy pod Zborów, a 
ty, Arciszewski, jak chciałeś, 
przypilnujesz z pułkownikiem 
Gizą przeprawy przez Strypę. Na 
tobie, panie armatny, 
najważniejsze zadanie przeprawić 
wojska przez rzekę. 
- Stanie się według woli 
twojej, najjaśniejszy panie, 
wojsko za wodę przeprowadzę. 
Rrozdział XIX 
Przyszło teraz wykonać panu 
armatnemu niełatwe zadanie, i to 
zaledwie przez półtorej doby. 
Strypa między Młynówkami a 
Zborowem płynęła nader płytkim 
korytem i przy lada słocie wody 
rozlewały się po łąkach, tworząc 
niewidoczne zatrawione bajora. 
Tegoroczny sierpień był słotny, 
więc trzęsawisk namnożyło się 
sporo, zwłaszcza że i długi staw 
pod Zborowem, przez który rzeka 
przepływała, podmywał olbrzymie 
łąki. Przez te bagna wiodły tu i 
ówdzie suchsze szlaki dla bydła, 
ale znali je tylko okoliczni 
chłopi, z których żadnego ułapić 
nie było można, bo jakbyś 
dmuchnął w plewy, wszystko 
rozpierzchło się i uciekło na 
drugą stronę Strypy. Gdyby nawet 
te ścieżki odkryto, piechota 
mogłaby się przez nie wolno 
przeprawiać, ale nie wozy i 
działa. Pozostawała jedynie 
grobla wiodąca nad bagnami, ale 
gdy piechurzy Gizy i żołnierze 
Arciszewskiego podeszli ku niej 
w sobotę z rana, okazało się, że 
ledwie człek samotny przeczłapie 
po roztrzęsionym błocie, a mowy 
być nie może o przetaczaniu 
wozów czy armat. 
Od świtu do nocy artylerzyści 
i piechurzy rąbali drzewa 
okoliczne, zwozili chrust, 
gałęzie, ziemię i sążeń za 
sążniem mocowali groblę. Jeszcze 
nie osiadła, gdy Arciszewski 
puścił po niej pierwsze wozy 
artyleryjskie z mostołodziami i 
balami, by co prędzej zbudować 
dwa mosty wewnątrz miasteczka, 
bez których o szybkiej 
przeprawie myśleć było 
niepodobna. 
Przed wieczorem zostawił część 
swoich żołnierzy przy dalszym 
umacnianiu grobli, a z resztą i 
pułkiem piechoty Gizy wszedł w 
miasto. Nie uszło uwagi 
armatnego, że mieszkańcy 
Zborowa, zwłaszcza pospólstwo, 
patrzyli spode łba na wchodzące 
wojsko. O nic nie można było się 
dopytać, a już do pomocy przy 
naprawie mostów żadnego nie 
schwyciłeś. Gdy zaś pytano o 
wojska nieprzyjacielskie, każdy 
wzruszał ramionami i zapewniał, 
że na trzy mile wkoło pole puste 
i cisza. 
- Widzisz, waszmość, gdzieśmy 
wleźli? - mówił Krzysztof do 
pułkownika Gizy. - Ludność 
całkowicie wroga wojskom 
koronnym. Obsadź, pułkowniku, 
miasto od wschodu, by się nie 
przedzierali do Chmiela. Jeśli 
się uda nasza przeprawa, to 
miejsce poniżej miasta dogodne 
do obrony. Z lewej strony Strypa 
i staw, rozdoły i wzniesienia na 
prawo, przedpole zaś do boju 
otwarte. 
- Król tu nie myśli popasać, 
chce się przeprawić i jak 
najprędzej podejść ku Zbarażowi. 
- Nam myśleć za króla. 
Jesteśmy tak blisko 
nieprzyjaciela, że każda noc 
niepewna. 
Przy nadludzkich wysiłkach 
artylerzystów i chłopów Gizy oba 
mosty stanęły około północy. 
Giza obsadził miasto od wschodu 
i teren do przeprawy był gotowy. 
Niedziela dnia piętnastego 
sierpnia 1649 roku nie była 
dniem wytchnienia dla polskich 
żołnierzy. Za wolą króla 
rozpoczęto przeprawę. Pierwsza 
przeszła piechota, później kilka 
chorągwi jazdy, która poszła 
naprzód dla przeglądnięcia 
terenu. Za nią przetoczono 
działa artylerii koronej, bo, 
jak pan armatny radził, lepiej 
je było mieć zawczasu u czoła, 
gotowe do boju. 
Przetaczanie armat i ciężkich 
wozów z amunicją dało okazję 
całemu wojsku do wielkiego 
podziwu ludzi artyleryjskich. 
Każdy z puszkarzy, muszkieterów 
i furmanów miał tu wyznaczone 
miejsce i rolę, stąd też 
przeprawianie tak ciężkiego 
transportu szło bez chaosu i 
krzyku. Przy toczeniu grubawych 
kartaunów podziwiało wojsko nowe 
sposoby pana armatnego, za 
którego przyczyną stosowano 
mechanizmy z linami i blokami. 
Jasne słońce stało dość 
ukośnie nad ziemią, gdy już 
wszystkie armaty koronne były na 
nowych stanowiskach za rzeką 
opodal piechoty pułkownika Gizy. 
Nie tak łatwo poszło z 
chorągwiami pancernymi i z 
dziesiątkami tysięcy pańskich 
wozów, a już śmiech i rozpacz 
chwytały za gardło, gdy zaczęły 
się przeprawiać poczty 
pospolitego ruszenia. Powstał 
jeden zgiełk i harmider, konni 
wjeżdżali na idącą czeladź, wozy 
spinały się z wozami. Podczas 
gdy czoło obozu przeprawiwszy 
się na drugą stronę formowało 
się kształtnie i w ordynku, na 
tyłach rosło zamieszanie. Nikt 
tu nie umiał wprowadzić jakiej 
takiej dyscypliny, mieszały się 
wzajem kompanie pospolitego 
ruszenia i wiele turbacji 
narobił poczet zbrojny wojewody 
krakowskiego, liczący półtora 
tysiąca ludzi bitnych, ale nad 
wyraz niesfornych. 
Tymczasem w kotlinie za 
miastem urządzano obóz. Dymiły 
już kuchnie i ogniska, rozpinano 
namioty, rozmieszczano w mądrym 
porządku nadjeżdżające wozy. 
Król, przeprawiwszy się koło 
południa, chodził ze starszyzną 
po kotlinie, chwalił 
Arciszewskiego, Przyjemskiego i 
Gizę za wybór miejsca i jego 
czujne opatrzenie. 
- Szkoda, że jutro dalej 
ruszymy, bo tu miejsce przednie 
do bezpiecznego postoju. Ale 
pora nam pod Zbaraż, 
waszmościowie - powtarzał Jan 
Kazimierz. - Tam już ani 
żywności, ani prochów, Boże 
jedyny. 
- W imię Boże dojdziemy na 
czas, najjaśniejszy panie! - 
pocieszał Ossoliński. 
W tej chwili zaczęły bić w 
mieście dzwony, 
- Nabożni ludzie w tym 
miasteczku pana Sobieskiego - 
odezwał się stojący obok króla 
spowiednik Jana Kazimierza, 
ksiądz Cieciszewski. 
- Dobry to znak, że dzwony się 
ozwały w chwili, gdyśmy 
wzdychali do Boga o rychłą 
odsiecz dla Zbaraża. Szkoda, że 
deszcz zaczyna siąpić, bo i my 
odbylibyśmy dziś nabożeństwo na 
powietrzu, a tak trzeba nam do 
kaplicy w namiocie. 
Gdy król z orszakiem odszedł, 
u brzegów Strypy pozostał 
Arciszewski w towarzystwie 
puszkarzy i oficerów. Deszcz 
siąpił coraz gęściej i w tej 
wilgotności powietrza mosiężne 
serca na wieżach dzwoniły coraz 
mocniej. Niebawem i z dalszych 
kapliczek poza miastem 
nadlatywały odgłosy mniejszych 
dzwonów. 
Arciszewski nadsłuchiwał to 
skrzypienia świeżo ułożonych 
bali mostowych, to owego coraz 
gwałtowniejszego bicia dzwonów. 
- Dziwne to dzwonienie. Jak 
myślicie, panowie? - rzucił 
pytanie do oficerów i żołnierzy. 
- Święto Matki Boskiej 
Zielnej, a przy tym niedziela - 
zauważył Giza. 
- Święto świętem, ale to 
pospieszne bicie dzwonów to 
jakby głos nie na chwałę Bożą, 
ale na trwogę. Zbyt gwałtownie 
pociągają za sznury. 
Żaden z oficerów nie 
potwierdził jego spostrzeżenia. 
Nawet pułkownik Giza, ceniący 
talenty pana armatnego, pomyślał 
w tej chwili: 
"Zacny człowiek, ale wylazł z 
niego arianin, drażni go nasze 
nabożeństwo." 
Arciszewski nadal był 
niespokojny. 
- Tak czy inaczej, pułkowniku, 
nie mogą mosty stać, jak stoją, 
bez ochrony. Zamknij waszmość 
dostęp do nich wozami. 
Po tych słowach zwrócił się do 
Piotra: 
- Weź no z dziesięciu ludzi i 
skocz niepostrzeżenie ku cerkwi, 
bo tam najgłośniej dzwonią. 
Jeśli zajdzie potrzeba, to mi 
tego gorliwego dzwonnika złap za 
kark i sprowadź co najrychlej. 
Więcej jak połowa wojska 
przeciągnęła już na drugi brzeg 
Strypy. Przed rzeką pozostało 
jeszcze niesforne pospolite 
ruszenie, dragoni Koreckiego, 
którzy pilnowali tyłów, oraz 
chorągwie kasztelana 
sandomierskiego i starosty 
bracławskiego. Liczono, że mimo 
niesforności reszta wojsk 
przeprawi się w kilka godzin po 
południu. 
Tymczasem właśnie w południe 
wrócił Piotr Opacki z wyprawy do 
cerkwi i w podnieceniu zdawał 
relację armatnemu. 
- Wasza miłość! To 
zdradzieckie bicie w dzwony! 
Ludzie pod cerkwią ani pary z 
gęby nie puścili udając, że taki 
u nich obyczaj, ale wlazłem z 
Sebastianem na wieżę i tam 
dopadliśmy dzwonnika. Sebastian 
chwycił za sznur i dalej dzwonił 
dla niepoznaki, a ja człeczynę 
za gardło i mówię: "Gadaj, 
sukinsynu, bo cię przez okno 
wyrzucę." No i wygadał. Wasza 
miłość, bicie w dzwony to 
umówiony znak dla 
Chmielnickiego, że się przeprawa 
zaczyna. 
- Tośmy wpadli w pułapkę! 
Prędko z tym do kanclerza! 
- To nie wszystko, proszę 
waszej miłości. Z tej wieży 
widać bagna za Zborowem i 
dębinę, może pół mili od miasta. 
Już spod tej dębiny wyłażą 
czambuły. 
- Lećże prędko do 
Ossolińskiego, a ja do 
pułkownika Gizy. Trzeba wiązać 
wozy, by mosty były ochronione. 
Piotr dopadł kanclerskiego 
namiotu, w chwili gdy zajeżdżał 
na spienionych koniach komunik 
wysłany rankiem poza Złoczów. 
Jeźdźcy pędzili co koń wyskoczy 
i krzyczeli: 
- Orda w dębinie pod Zborowem! 
Gotujcie się do boju! Jedno 
mrowie, Tatarzy i Kozacy! 
Jak błyskawica pobiegła przez 
obóz ta wiadomość. Już od tych 
okrzyków trwogi zawiązałaby się 
panika, gdyby nie rozwaga Jana 
Kazimierza. 
Zanim Ossoliński zdążył wydać 
jakieś rozkazy, król skoczył na 
siodło i wjechał konno w środek 
obozu. Wiódł konia powoli, 
stępa. Nagłe pojawienie się 
króla z zimnym spokojem na 
twarzy podziałało kojąco na 
żołnierzy, a zwłaszcza na 
pospolitaków. Milkły przerażone 
okrzyki, a gdy przy jakimś 
bardziej niesfornym oddziale 
napotykał król na pomieszanie i 
wrzawę, przemawiał donośnie z 
konia: 
- A cóż to, waszmościowie, 
myśleliście, że w ogóle wroga 
nie spotkamy? Pilnujże każdy 
swojego miejsca i czekaj, co 
dowództwo rozkaże, a gębą nie 
miel, bo to ani odwagi, ani 
karności nie dodaje. 
To znów pokazywał dłonią na 
baterie Arciszewskiego i szańce 
sypane w tej chwili przez 
piechotę Gizy. 
- Uczcie się od piechurów i od 
ludzi pana Arciszewskiego. Tam 
ani krzyku, ani trwogi. Jedni 
przy oskardach, drudzy z lontami 
i narzędziem przy armatach. 
Po tej stronie rzeki wojsko 
wróciło do karności i nabrawszy 
ducha wzięło się na gwałt do 
ubezpieczenia obozu, ale na 
grobli i na mostach nikt nie 
zdołał przywrócić ładu i składu. 
Przerażeni furmani porzucali 
lejce i otumanione konie stawały 
dęba, łamiąc dyszle i osie. 
Niejeden wóz trzeba było zrzucać 
z grobli do bagna, by nie 
tamował ruchu. 
Zamieszanie na tyłach wzrosło, 
gdy pod miastem pojawiły się 
pierwsze czambuły tatarskie. 
Zrazu nie szły wprost na obóz, 
ale rozpływały się wokół grodu 
jak rozlewisko, zdążając ku 
brzegom Strypy. Watahy 
prowadzone przez okolicznych 
chłopów pędziły kilkudziesięciu 
strugami i mijały zakosami 
niebezpieczne grzęzawiska. 
Z wyniosłej skarpy nad Strypą 
patrzyła na to starszyzna 
polskiego obozu. 
- Na tyły nam jadą - mówił 
Arciszewski do Ossolińskiego. - 
Trzeba ostrzec jazdę po tamtej 
stronie rzeki, by nie dopuściła 
Tatarów do przeprawy. 
- Masz rację, panie armatny, 
chcą nas zamknąć w koło. 
Posłano gońców na tyły. 
Korecki, Sapieha i Tyszkiewicz 
skoczyli z pułkami swojej jazdy 
ku brzegom rzeki między 
Meteniowem a Młynowcami, 
rozrzucili wzdłuż bagien 
chorągwie i zaczęli ostrzeliwać 
rzucające się wpław czambuły. Na 
przestrzeni całej wiorsty rzeka 
pokryła się szarańczą ludzi i 
koni, bo chan tatarski wysłał na 
tę stronę potężną sokmę w sile 
kilkunastu tysięcy ludzi. Mimo 
tej olbrzymiej przewagi wojska 
królewskie nie ustępowały pola. 
Jazda Koreckiego i chorągwie 
husarskie Tyszkiewicza tłukły 
niezmordowanie oddziały 
tatarskie wyłaniające się z 
nurtów rzeki i oczyszczały 
brzeg, ale fala za falą 
nadpływały dalej oddziały 
tatarskie. Husarzom słabły ręce, 
a jeszcze bardziej mdlały konie, 
wyrywające ustawicznie kopyta z 
bagnistej łąki. 
Ku obozowi królewskiemu po 
drugiej stronie rzeki pod 
miastem podchodziły teraz pułki 
tatarskie. Jak dotąd, nigdzie 
nie było widać Kozaków i stąd 
jeszcze większe zatrwożenie 
padało na polskich żołnierzy. 
Pomstowali na starszyznę 
obozową, a zwłaszcza na 
Ossolińskiego, że żołnierza 
mylono głosząc dotąd, że tylko z 
Kozakami będzie sprawa. 
Ale brakło czasu na te 
narzekania, bo trzeba było 
stawać do obrony. Sotnie 
tatarskie wyłaniały się 
ostrożnie z dąbrowy i harcowały 
na przedpolu, ale jeszcze z tej 
strony nie atakowały, czekając 
na liczebniejsze wojska. 
Gwałtownie sposobiono się do 
bitwy. Dowództwo lewego skrzydła 
objął wojewoda podolski, 
Potocki, na prawym stał Jerzy 
Lubomirski. Na samym przedzie 
piechota, umieszczona na 
wzniesionym brzegu rzeki, 
czuwała z muszkietem w dłoni 
patrząc z niemałym lękiem na 
coraz bardziej rosnące watahy, 
które w dwa pacierze pokryły 
całe widoczne przedpole. 
- Jakaż to potęga! - szeptali 
piechurzy, jak i starzy 
puszkarze Arciszewskiego, co 
byli przecież pod Piławcami i we 
Lwowie. - Naprzeciw nas chyba 
kilkadziesiąt tysięcy, a ileż 
tam wokoło? 
Inaczej myślał w tej chwili 
Arciszewski. 
"Bóg nam sprzyja, skoro nie 
poszliśmy dalej, bo wtedy śladu 
z nas by nie zostało. Tu zaś 
można się bronić. Staw z lewej, 
na prawo parowy i wądoły. Byleby 
tyłów nie zaszli i mosty były 
utrzymane." 
Ale choć tak spokojny, i on 
czekał z niecierpliwością na 
pierwszy atak. Toteż gdy 
wreszcie sokma Artimur-beja 
ruszyła z nagła, z 
nieprawdopodobną furią na szańce 
Gizy będące w centrum frontu, 
pan armatny przyskoczył do 
swoich baterii. 
- W imię Boże, żołnierze! 
Wrzuć! Zapłony! Przyłóż lonty! 
Salwa! 
Pierwsze wystrzały artylerii 
pokryły dymem i ogniem pędzącą 
sokmę. Zafalowały szyki 
Artimur-beja, jakbyś w tę czarną 
płynącą rzekę rzucił granitowe 
głazy. 
Gdy jedne lufy dymiły i już 
stygły, Zygmunt Przyjemski 
wznosił szablę nad głowami przy 
drugiej baterii. 
- Wrzuć! Zapłon! Przyłóż 
lonty! Salwa! 
Potężny huk własnych dział 
porwał za serce piechotę Gizy na 
szańcach. Stojąc nieporuszenie 
na okopie nabijała muszkiety i 
raz po raz siała kulami na ową 
już pomieszaną nawałę. 
Ale Artimur-bej nie myślał 
atakować piechoty. Na kilka 
stajań przed szańcami odwrócił 
szyki i z całym impetem wpadł na 
prawe skrzydło, gdzie stała 
jazda Lubomirskiego. Oba wojska 
stłoczyły się w jeden wzburzony 
kocioł i przez chwilę nie można 
było rozeznać, kto górą, a kto 
słabnie w ataku. 
Ossoliński stojąc u boku Jana 
Kazimierza patrzył ponuro na to 
gwałtowne starcie się jazdy z 
jazdą, a nawet przykrywał oczy 
dłonią. 
- Za mało ich, najjaśniejszy 
panie! 
- Nie ustępują. Odwaga przy 
nich wielka - szepnął Jan 
Kazimierz, a skóra na twarzy 
pokryła mu się szorstkim 
piaskiem. 
- Bóg ich wspomoże - złożył 
ręce ksiądz Cieciszewski. 
Zawtórował mu nabożnym 
westchnieniem kapelan obozowy, 
ksiądz Lisiecki. 
Husaria Lubomirskiego trzymała 
na rapierach i karabelach 
przewagę Artimur-beja. Ale w tej 
chwili z boku od królewskiego 
stanowiska na wzniesieniu przy 
Strypie rozległy się pomieszane 
okrzyki. Kilku konnych płynęło 
wpław przez rzekę w stronę 
starszyzny polskiej. Jeszcze 
konie z rzeki nie wyskoczyły, a 
już z jej nurtów dobiegły 
przerażone okrzyki. 
- Najjaśniejszy panie! Tatarzy 
za rzeką. Chorągwie pana 
Tyszkiewicza zniesione! 
- W pień wycięta husaria pana 
Żółkiewskiego! 
Gdy tutaj, na oczach króla, 
jazda Lubomirskiego ostatnim 
wysiłkiem odpierała morderczy 
atak Artimur-beja, zza Strypy 
nadciągali wpław coraz 
liczniejsi rozbitkowie, a wraz z 
nimi i tragiczne wiadomości. 
- Dragonia Korniakta 
zniesiona! Przeprawa wzięta 
przez Tatarów! 
Blady jak trup Ossoliński 
tracił panowanie nad sobą. 
Wytrawny kanclerz, ale 
niedoświadczony wódz miotał się 
teraz w bezsile. 
- A wy skąd? - krzyczał do 
spłoszonej szlachty. - Na łeb na 
szyję przez wodę uciekacie? 
- My pospolite ruszenie, 
przemyskie. Rozbili nas jednym 
uderzeniem. To nie wojsko, ale 
szarańcza, mości kanclerzu. Taki 
ogrom zdusi wszystko. 
Ksiądz Cieciszewski starał się 
nie słuchać tych biadań. Patrzył 
na miotające się szeregi jazdy 
Lubomirskiego na prawym skrzydle 
i poruszając sinymi wargami 
modlił się o ratunek dla 
zagrożonych chorągwi. 
Ale zamiast pociechy doznawał 
tylko rozpaczy. 
- Święty Boże! - szeptał. - 
Ucieka jazda pana Lubomirskiego. 
- Koniec! - powiedział 
Ossoliński i znów przyłożył 
dłonie do oczu. 
To, co zaczynało się dziać z 
wojskiem koronnym, mogłoby 
każdego wodza przyprawić o 
utratę zdrowych zmysłów. 
Uciekała jazda krakowska, 
podawały tyły poczty pańskie, 
skupione przy niej na prawym 
skrzydle, panika na obu mostach 
rosła do szczytu. Uciekające zza 
rzeki tabory, resztki 
pospolitego ruszenia i dragonia 
zbiły się w jedną kotłującą się 
ciżbę. Wśród potwornego ścisku i 
nieprzytomnej wrzawy piętrzyły 
się wozy, setki ludzi i koni 
spychanych nieustannym naporem 
spadały z mostów na łeb na szyję 
w rzekę. 
- Boże wszechmocny, koniec! - 
szeptał Ossoliński. 
- Nie koniec! - krzyknął mu 
nad głową Jan Kazimierz. - Nie 
kracz mi ciągle za uszami! 
Król cisnął na ziemię 
kapelusz, bo go pióra łaskotały 
po oczach i pchnął konia 
ostrogami. Puścił się pędem w 
stronę uciekających pocztów 
pańskich i wpadł z gołym 
rapierem między pomieszane roty. 
- Nie odstępujcie mnie, 
panowie! Nie odstępujcie 
ojczyzny swojej! Pamiętajcie o 
sławie przodków naszych! 
Właśnie starł się ze 
strzemieniem królewskiego konia 
jakiś chorąży, uciekający z 
pochylonym sztandarem. 
- Ratuj się, najjaśniejszy 
panie! Tam śmierć, na rany 
Jezusa! 
Król grzmotnął go płazem przez 
plecy. 
- Stój tchórzu! Ze sztandarem 
pierwszy umykasz? Zawracaj, bo 
nie Tatar, ale własny król plecy 
ci przebije! 
Bił płazem uciekających, 
chwytał za cugle, to klął, to 
prosił. 
- Na rany Jezusa! Stójcie, 
panowie! Stójcie, psiekrwie, 
tchórze, sobaki! Nie umykajcież, 
panowie! W odwodzie stoją 
rezerwowe chorągwie. 
Jeden go słuchał, drugi 
uciekał. Tak pędząc wjechał król 
w centrum bojowego szyku, gdzie 
zaczynały się szańce piechoty 
Gizy. Tu wojsko mokre od potu 
stało na okopie nie poruszone i 
prażyło z muszkietów, nie 
wiedząc w ogóle, co się dzieje 
na mostach i na skrzydłach. 
Na widok króla jadącego w 
rozwianym żupanie, widocznego 
dla nieprzyjacielskich watah za 
wałami, major Giza wyskoczył 
naprzód i krzyczał wniebogłosy: 
- Z konia, z konia, 
najjaśniejszy panie! Kryj się za 
nami, na miłosierdzie boskie! 
- Na nic mi życie, jeśli bitwę 
przegramy. Pułkowniku! dzielne 
piechury, ratujcie króla i 
ojczyznę! 
- Ratujem, najjaśniejszy 
panie! - krzyczał Giza. Kryj się 
za nami! Piechocie, a zwłaszcza 
rycerskiemu jej dowódcy, nie 
trzeba było żadnej podniety. 
Jeżeli dotąd bili.z muszkietów 
tylko w przód, a nie w watahy, 
atakujące skrzydło konnicy, to 
jedynie z tej przyczyny, że na 
nic by się zdało sypanie kulami 
w pomieszane szyki polskie i 
tatarskie. Ale teraz mieli już 
tylko przed sobą Tatarów, 
pędzących za uciekającą husarią. 
- Frontem ku rzece! Lufy na 
jazdę! Bij z muszkietów! - 
komenderował Giza, rozdzielając 
swoją piechotę na dwoje. Jedne 
kompanie miały się bronić od 
czoła, drugie odwracał ku 
Tatarom otwierającym lukę na 
skrzydle. 
Muszkiety siały nieustannym 
ogniem. Cięli kulami po, 
brzuchach mierzynów tatarskich i 
wyżej, gdzie szyje końskie 
stykały się z pochylonymi 
piersiami jeźdźców. Nad doliną 
odezwały się teraz wzmożonym 
hukiem działa koronne. Pan 
armatny podobnie jak Giza dotąd 
wyczekiwał, póki nie wyjaśni się 
stan bitwy na skrzydle. Widząc 
teraz tylko Tatarów Artimur-beja 
skierował na nich lufy swoich 
armat i prażył ogniem 
niemiłosiernie. Wystrzały 
muszkietów i huk dział koronnych 
zrosły się w jeden łańcuch 
grzmotów i na przedpolu kładł 
się wał postrzelonych koni i 
strąconych z siodeł Tatarów. 
Zahamowało to konne watahy 
tatarskie, bo dalsi jeźdźcy 
wpadali na ranne, kwiczące i 
wierzgające konie. 
Wraz też ruszyły kłusem 
rezerwowe chorągwie husarskie i 
nie użyta dotąd w boju królewska 
rajtaria. 
O tej samej porze pułkownik 
Giza wyprowadzał poza szańce 
swoją piechotę. Szła naprzód 
wśród ustawicznego ognia 
osłaniającej ją artylerii i 
zamykała swymi piersiami lukę na 
skrzydle obozu. 
Nim przyszedł zachód słońca, 
obóz królewski był uratowany od 
zagłady. Rajtaria królewska 
stanęła na miejscu pobitej jazdy 
Lubomirskiego. 
Rozdział XX 
Wieczór szybko zapadał. Na 
przedpolu ucichło. Wojska 
tatarskie odstąpiły ćwierć mili 
i zatoczyły obręcz wokół 
polskiego obozu. Mimo mroku 
można je było doskonale widzieć, 
bo tworzyły płonący wieniec 
ognisk. 
Piechota Gizy, Seebalda i 
Arciszewskiego zaprzątnięta 
ryciem nowych rowów nie miała 
czasu na roztrząsanie groźnej 
sytuacji obozu, a poza tym ci 
ludzie prości i karni niełatwi 
byli do poddawania się 
zwątpieniu. Niedawna dzielność 
wzbudzała w nich cichą dumę, że 
to za ich przyczyną odparto 
niebezpieczeństwo. Toteż z 
jeszcze większym zapałem i 
subordynacją bili oskardami w 
ziemię, machali szpadlami, 
ciesząc się na widok 
pogłębiającyeh się fos i 
wznoszących się wałów. Inaczej 
było wśród bezczynnych o tej 
porze towarzyszy pancernych i 
pospolitego ruszenia, gdzie 
nieporadnie biadano nad 
tragicznym położeniem wojsk 
królewskich. 
- Kanclerz winien! - wołano. - 
On króla i nas wprowadził w 
matnię. 
- Generalissimus od pióra i 
kałamarza! 
- Zdrajca Ossoliński! Paktował 
do ostatka, a teraz się załamał 
i umknął, gdzie pieprz rośnie. 
- Gdzie kanclerz? Gdzie 
kanclerz? - wołano po różnych 
kątach obozu. 
Bardziej porywczy biegali 
gromadami po obozie i 
wystraszeni o los dnia 
jutrzejszego wołali pośród 
namiotów: 
- Gdzie Ossoliński? Dajcie nam 
kanclerza! On nas I wszystkich 
wydał na śmierć i hańbę. 
- U króla jegomości jest - 
mówili inni. - Król go 
przygarnął do swojego namiotu, 
by go przed wojskiem ochronić. 
Biegli więc pod królewskie 
namioty, ale stąd odprawiały ich 
straże. 
- Król śpi, waszmościowie, 
uciszcie się, nie ma tutaj mości 
kanclerza. 
Ossoliński przepadł jak kamień 
w wodę. 
Miało się już ku północy, 
kiedy do szańców artylerii 
koronnej podjechał konno jakiś 
dworzanin. 
- Hej tam! - wołał z konia. - 
Nie wiecie, gdzie jest adiutant 
armatnego, Piotr Opacki? 
- Szukać go trzeba podle 
szańców, z rydlem stoi jako i my 
żołnierze. 
Marcin jechał więc dalej 
wzdłuż okopów i nawołując 
poszukiwał krewniaka, aż 
wreszcie znalazł go z łopatą w 
ręce w okopie najbliższym 
brzegowi Strypy. 
- Rzućże ten szpadel i wyłaź z 
rowu! Więcej teraz potrzebna 
twoja głowa niż ręce. 
Piotr wygramolił się na okop, 
otrząsnął glinę z rąk i 
szarawarów. 
- Mokryś jak mysz - zaczął 
Marcin zsiadając z konia. - Nie 
na twoje ręce taka robota. 
- Głupstwa gadasz - odciął się 
Piotr. - Gdyby cała szlachta 
rzuciła się do wyrywania dołów, 
jutro mielibyśmy zaporę nie do 
przebycia. 
- Każdy na swój sposób służy 
ojczyźnie, jeden rękami, drugi 
głową. 
- Tu nawet taką głową obrotną 
jak twoja niewiele poradzi. 
Odwaga i praca potrzebna. 
Marcin nic nie odpowiedział, 
ale gdy teraz padł na niego 
odblask ogniska, Piotr zobaczył 
na jego ustach grymas ironii. 
- Nie po to przyszedłem, by 
się z tobą spierać. Chodź no 
nieco na bok i powiedz, co pan 
armatny myśli o dniu 
jutrzejszym. 
- Jego pytaj, a nie mnie! 
- Widzę, że ci praca przy 
łopacie dodała czupurności. 
Mówże, o co pytam. Za chwilę 
dowiesz się, o jak ważną sprawę 
chodzi. 
- No tak... - Piotr łagodniał. 
- Pan Arciszewski jak był 
przedtem niechętny iść naprzód, 
tak teraz widzi tylko jedno 
wyjście: wały sypać, uzbroić 
całą czeladź i bić się do 
upadłego. Mówi, że w szańcach 
wytrzymamy, póki nie przyjdzie 
na pomoc całe pospolite 
ruszenie. 
- To chyba szaleństwo. Wy tu 
siedzicie w rowach i nie wiecie, 
co się dzieje wewnątrz obozu i 
przy groblach. Szlachta 
strwożona i niewiele brakuje, by 
po cichu wyrywała z obozu. Na 
razie pomstują na kanclerza. - 
A gdzież kanclerz? 
- Tobie, jako krewniakowi, 
powiem szczerze. Kanclerz upadł 
całkiem na duchu, jeszcze go 
takim w życiu swoim nie 
widziałem. - Pochylił się do 
uszu Piotra i mówił szeptem: - 
Ukrył się w kolasie, która stoi 
dla niepoznaki wśród taboru, i 
lęka się, że gdyby go znaleźli, 
roznieśliby go na szablach. Ja 
zaś przychodzę do ciebie w 
poufnej sprawie. Tyś ujął murzę 
tatarskiego? 
- Nie tyle go ująłem, ile mi 
się sam oddał w ręce. Słyszałem 
zresztą od pana Arciszewskiego, 
żeś był obecny przy 
przesłuchaniu jeńca, więc dobrze 
wiesz, jak z nim było. 
- Byłem i nie na darmo byłem. 
- Toś słyszał, co tam mówił 
Arciszewski, żeby słów murzy na 
wiatr nie puszczano. Gdyby go 
posłuchano, nie wleźlibyśmy w te 
błota, pod sam nos Islam Gireja. 
- Słyszałem, dobrze słyszałem, 
ale, widzisz, w tym rzecz, by 
wszystko w porę zaczynać. 
- Co zaczynać? Nie rozumiem. 
Marcin zbył pytanie milczeniem 
i po chwili z nagła zagadnął: 
- Gdzie ten murza tatarski? O 
ile wiem, był przy chorągwiach 
Koreckiego, ale one w puch 
rozbite i niczego dowiedzieć się 
nie można. 
-Murza Safi osadzony przez nas 
z kilku jeńcami w miasteczku, w 
murach cerkwi. 
- Bóg ci zapłać za tę ważną 
wiadomość. Miasto w naszych 
rękach, więc każdej chwili 
możemy wyciągnąć stamtąd Tatara. 
- Nie inaczej. 
- Chwała Bogu! Chwała Bogu! A 
toś mi zdjął kamień z serca - 
powtarzał uradowany Marcin. - 
Nie puszczaj pary z gęby o tym, 
cośmy mówili, a ja lecę do 
kanclerza. Może od tego zależy 
nasz ratunek. 
Wskoczył na konia i znikł w 
ciemnościach, pędząc zrazu nie 
do obozu, lecz w stronę cerkwi. 
Po godzinie był z powrotem przy 
taborze. Odszukał wśród wozów 
książęcą kolasę, utopioną w 
całkowitym mroku. 
- Śpi? - zapytał strażującego 
przy kolasie rajtara. 
- Nie wiem, cicho tam 
wewnątrz. Czasem tylko słychać 
ciężkie wzdychania. 

- Odejdź poza wozy i 
przepatruj, czy kto nie 
nadchodzi. 
Gdy żołnierz odszedł na bok, 
Marcin zapukał w drzwi karowy. 
- Wasza miłość, to ja, Dębski. 
Odpowiedziało mu ciężkie 
westchnienie, po czym posłyszał 
przytłumiony głos Ossolińskiego: 
- Wejdź do karety! 
Marcin uchylił szybko drzwi i 
równie szybko zaparłszy je za 
sobą usiadł naprzeciw księcia. 
- Wasza miłość przy lepszym 
teraz zdrowiu? 
- Nie pytaj! W piersiach 
dławi, a serce jakbyś garścią 
ściskał. Myślałem, że koniec na 
mnie przyjdzie, ale Bóg 
niełaskaw, żyć każe i cierpieć 
całą hańbę. 
- Niech wasza miłość tak nie 
mówi, bo serce się kraje. Może 
łyk gorzałki, mam tu za pazuchą. 
Koniecznie, proszę waszej 
miłości. 
- Daj pokój! 
- Koniecznie, wasza miłość! 
Wmusił w bezwolnego kanclerza 
kilka łyków. 
Ossoliński pochrząknął, otarł 
wąsy i poruszył się z pewnym 
ożywieniem na poduszkach karowy. 
- Jak znalazłeś szlachtę w 
obozie? Dalej pomstują? I cóżeś 
tak długo był, samego mnie 
ostawiwszy? 
- Chciałem przepatrzyć cały 
obóz i skoczyć na szańce. 
Nieszczęście mąci szlachcie 
umysły, wyzywają na waszą miłość 
i już przegadują po cichu o 
ucieczce. Jadąc z powrotem 
słyszałem nawet plotkę, jakoby 
król jegomość chciał potajemnie 
umknąć z obozu. 
- Król nie ucieknie. Wiem, że 
śpi w tej chwili, bo strażują 
tam moi ludzie. Ale jakże 
gorzkie przynosisz wiadomości! 
To już koniec, koniec, klęska i 
hańba. Nikt nas nie uratuje. Za 
jakież winy karzesz mnie, Boże, 
na stare lata? Mój Marcinie, 
nawet przed tobą mi wstyd, że 
kryję się przed szlachtą i 
wojskiem nie jak wódz, ale człek 
słaby, bezsilny, marny człowiek. 
Koniec... 
Marcin nie mógł słuchać 
rozpaczliwego lamentu. Jakby 
zapominając, że ma przed sobą 
wysokiego dostojnika i swojego 
pana, wyszukał w ciemnościach 
jego rękę i położył na nią 
gorącą dłoń. 
- Wasza miłość, nie wolno tak 
mówić. Wcale nie koniec, jest 
ratunek i to ostatnia chwila, 
zanim przyjdzie świtanie - mówił 
dyszącym od wzruszenia głosem. 
- Czyś oszalał? Uciekać? Za 
kogo ty mnie masz? 
- Nie uciekać, broń Panie 
Boże! Jest inny ratunek, o 
którym od wczoraj myślałem, ale 
ja, sługa marny, bałem się 
radzić kanclerzowi. 
- Mówże! Cóżeś mógł wymyślić, 
czego by kanclerz nie wymyślił? 
- zapytał prawie z urazą 
Ossoliński. 
Ale ten właśnie ton ucieszył 
Marcina, bo już duma wracała w 
kanclerza. 
- Ja tylko sługa waszej 
miłości i jego uczeń. Wszystek 
mój lichy rozum za waszej 
miłości przyczyną. 
- Łebskiś jest, zawsze to 
wiedziałem. Nawet w takiej 
chwili umiesz prawić 
komplementy. Mów, co ci do głowy 
przyszło? 
- List do chana. 
Gdy po zimnej dłoni kanclerza 
przebiegł w tej chwili 
energiczny dreszcz, z jakąż 
radością odczuł Marcin ten 
odruch! Chciał w tej chwili 
usunąć swoją rękę, ale 
Ossoliński chwycił ją kurczowo. 
- List, mówisz? 
- Pismo proponujące przyjaźń. 
Ostatnia chwila, by rozbić 
sojusz Tatarów z Chmielnickim. 
- Za późno. 
- Nie za późno - zaprzeczył 
gorączkowo Dębski. W cerkwi 
zborowskiej jest naszym jeńcem 
murza Safi. Daruje wasza miłość, 
że na własną rękę go odszukałem 
i doń poszedłem. 
- Coś z nim mówił? 
- Niewiele mogłem rozmawiać, 
bo słów tatarskich brakowało, a 
nie chciałem, by ktokolwiek 
słuchał. Tyle wiem, że murza 
gotów iść z listem do Islam 
Gireja. 
Ossoliński poruszył swym 
wielkim korpusem, aż zajęczały 
pasy karowy. 
- Przebóg! Mój Dębski, sam Bóg 
mi cię zsyła w tej ciężkiej 
chwili. Gdyś przed godziną 
odszedł, zapadłem w omdlenie. 
Miałem widzenie, które teraz 
rozumiem. Schodził z nieba anioł 
ku mojej karecie, myślałem, że 
to śmierć, a teraz widzę, że to 
łaska Opatrzności. Ile do 
świtania? 
- Niedawno północ minęła. 
- A zatem konia! Zbudzimy 
króla jegomości. Jeśli Bóg ześle 
ratunek, wieś puszczę ci w 
dożywocie. Otwierajże drzwi 
kolasy, szybciej, do jasnego 
pioruna! 
Gdy za chwilę uniesiony na 
duchu Dębski biegł po konia dla 
kanclerza, w obozie działy się 
niesłychane rzeczy. Co dopiero 
obiegła wiadomość, że dwóch 
rotmistrzów, Bełżecki i 
Gidziński, z kilkudziesięciu 
ludźmi przeszło potajemnie 
Strypę poniżej miasta i uciekło 
w lasy. Zbiegała się więc 
szlachta do kupy, budzono 
śpiących, cały obóz napełniał 
się biadaniem. Zwłaszcza wśród 
jazdy wszczął się wielki zamęt, 
siodłano konie, inni rozrywali 
powiązane wozy taboru, a w tym 
wszystkim rozrastała się plotka. 
Mówiono, że pułki pancerne 
gotują się do ucieczki, że 
starszyzna chce zrobić ze 
Zborowa nowe Piławce. 
- Drugie Piławce! - wołano. - 
Poczty pańskie gotują się do 
przeprawy! 
Ale największa trwoga padła na 
wojsko, gdy rozległ się 
najgroźniejszy ze wszystkich 
okrzyk. 
- Król uciekł! Sami jesteśmy, 
waszmościowie! 
- Zdrada! Zdrada! Na pastwę 
nas wydano! 
Którzy byli mniej pochopni do 
strachu, a zwłaszcza oficerowie 
rajtarii królewskiej, krzyczeli 
w ciemnościach, że król jegomość 
nie opuszcza wojska, że śpi w 
tej chwili w namiocie i ani 
myśli wydać żołnierzy na zgubę, 
ale głosy gwardzistów ginęły 
zagłuszone. 
Dopiero co minęła północ. 
Kaznodzieja królewski, ksiądz 
Cieciszewski, klęczał o tej 
porze w swoim namiocie i 
odprawiał brewiarz. Hałas i 
harmider rosnący w głębi obozu 
dolatywał tu pod płótna, więc 
ksiądz tym goręcej się modlił, 
pełen na jutro jak najgorszych 
przeczuć. 
Ale teraz dopiero dobiegł do 
jego uszu jeden i drugi 
wyraźniejszy okrzyk. Ksiądz 
zamknął brewiarz i przyłożył 
dłoń do ucha. 
- Czy dobrze słyszę? 
Jeszcze nie wierzył. Wstał z 
klęczek i uchylił płócien 
namiotu. 
- Jezus, Maria! - szepnął, a 
jednocześnie strugi zimnego potu 
przeleciały mu po plecach. - 
Krzyczą, że króla jegomości nie 
ma w obozie. 
Podciągnął sutannę i biegł, 
ile sił starczyło, do 
niedalekiego namiotu 
królewskiego. Trącił stojącego 
na warcie gwardzistę i krzyknął: 
- Puszczaj! Pan miłościwy 
zezwolił mi wchodzić o każdej 
porze. 
W namiocie królewskim było 
widniej niż na dworze, bo pod 
zawieszonym u stropu krucyfiksem 
paliła się olejna lampka. 
Jan Kazimierz spał na wznak na 
niskim polowym łóżku. Z białej 
pościeli wyłaniała się smagła 
twarz, a wokół niej leżały 
krucze sfalowane włosy. 
Ksiądz Cieciszewski pierwszy 
raz w swoim życiu widział Jana 
Kazimierza we śnie. Stropił go 
ten widok i kapłan zawahał się 
słysząc miarowy i głęboki oddech 
śpiącego. 
Ale dochodzące tutaj głosy, 
wzburzone jak pomruk dalekiej 
burzy, dodały mu odwagi. 
Położył dłoń na włosach Jana 
Kazimierza. 
- Najjaśniejszy panie! 
- Kto na miły Bóg? - król 
wytrącony z ciężkiego snu 
wstrząsnął głową i wparł się 
plecami w poduszki. 
- To ja, najjaśniejszy panie, 
Cieciszewski. 
- Przebóg! Co się stało? 
- Miserere, miłościwy panie! 
Panika w obozie! Uciekają 
krzycząc, że majestat już umknął 
za Strypę. 
- Święty Boże! Czy oszaleli? 
Bydło! - krzyknął nieludzkim 
głosem i wyskoczył z łóżka. 
- Cieciszewski, wołaj wartę! W 
tej chwili kilka koni! 
Ksiądz rzucił się z pośpiechem 
ku wnijściowym płótnom, a Jan 
Kazimierz wciągnął gwałtownie 
szarawary, narzucał a kaftan na 
rozchełstaną nocną koszulę. 
Pasa, kapelusza ani broni nie 
szukał. 
W niedopiętym żupanie wypadł 
przed namiot. 
- Konia, mówiłem! Gdzie jest, 
do jasnego pioruna? Łby 
poucinam! 
- Tu jest, najjaśniejszy 
panie! - wołał w ciemnościach 
Cieciszewski. Ksiądz sam trzymał 
strzemię królowi, a za chwilę 
robił znak krzyża w powietrzu 
patrząc na półprzytomną twarz 
Jana Kazimierza. 
- Za mną! 
Skoczyły konie. Jan Kazimierz 
pędził do pierwszego ogniska. 
Siedzący tu koniuchowie na widok 
pół ubranego króla, oniemieli. 
Zanim zerwali się od ogniska, 
król przejechał szpicrutą przez 
łeb pierwszego z brzegu i 
krzyknął: 
- Żagwie podawaj! Każdy 
gwardzista niech bierze płonącą 
szczapę do ręki. Teraz blisko 
mnie, kołem, aby widoczne było, 
że to ja jadę. 
W otoczeniu dziesięciu 
pochodni wjechał naprzód w 
środek obozu, gdzie najbardziej 
wrzało. 
- Jestem przy was! - wołał. - 
Nie traćcie ducha! Ja od was nie 
ucieknę, wy nie uciekajcie ode 
mnie! 
- Król jegomość! - szeptano 
nie wierząc zrazu oczom. 
Widok Jana Kazimierza 
oblicznie ukazującego się 
wojsku, na dodatek prawie nie 
odzianego, zawstydził szlachtę. 
Zapomnieli języka w gębie i 
tylko z cicha poszeptywali do 
siebie. Dopiero któryś z 
towarzyszy lekkiego znaku 
zawołał w stronę monarchy: 
- Najjaśniejszy panie! Odwaga 
byłaby przy nas, ale rotmistrze 
już uciekają. 
- Jam rotmistrz! 
Powiedział to z tak zimnym i 
budującym spokojem, że oniemiałe 
przed chwilą żołnierstwo porwało 
się do krzyku: 
- Niech żyje król! 
Najjaśniejszy pan z nami. On 
żołnierz nad żołnierzami. 
- Vivat rex, Johannes 
Casimirus! Przy tobie, panie 
nasz miłościwy, do ostatka! 
Król jechał od pułku do pułku, 
docierał do najdalszych krańców 
obozowiska i sycił wszystkie 
chorągwie spokojem i otuchą. Był 
już na powrotnym szlaku, gdy 
zastąpił mu drogę kanclerz 
Ossoliński. 
- Najjaśniejszy pan nie 
wczasuje? 
- Gdy wodzowie pod ziemię 
znikają, królowi trzeba pilnować 
wojska. 
Ossoliński przecierpiał 
dokuczliwą uwagę. 
- Miłościwy panie! I ja snem 
pogardziłem. Pół nocy strawiłem 
w samotności, trapiąc się losem 
wojska i ojczyzny. Teraz mając 
plan działania gotowy, proszę o 
poufne posłuchanie. To, co 
przynoszę, to ostatnia nadzieja 
ratunku. 
Gdy książę Ossoliński wchodził 
za królem do namiotu Marcin 
Dębski pędził co koń wyskoczy ku 
cerkwi zborowskiej. 
Tego też dnia o świtaniu murza 
Safi eskortowany przez dragonów 
Ossolińskiego wychodził z listem 
królewskim poza szańce, ku 
ogniom tatarskim widocznym w 
czarnej dali. 
Rozdział XXI 
Piotra Opackiego zmęczenie 
zwaliło z nóg tuż przed 
świtaniem. Leżał teraz na 
świeżej pulchnej ziemi pogrążony 
we śnie, o świecie bożym nie 
wiedząc. Tuż obok paliło się 
ognisko, przy którym siedział 
Sebastian i kilku czuwających 
artylerzystów. Raz po raz 
wspinali się na wysoki szaniec i 
przeglądali siwiejącą 
przestrzeń. 
Na wprost siebie mieli dalekie 
łąki i setki dymiących ognisk 
tatarskich. Nieco ku zachodowi 
widać było ciemne zarysy 
miasteczka i kopułę cerkwi, gdy 
zaś oko pobiegło w lewo, 
napotykało jedynie rdzawą smugę 
oparów. Tam leżał staw, brzegi 
rzeki i jeszcze niewidoczne pod 
mgłą podmiejskie sady. 
Najlepiej było o tej porze 
widać polskie okopy, ciągnące 
się na przestrzeni pół mili, 
toteż Sebastian patrząc z wałów 
mógł łatwo dojrzeć daleką 
sylwetkę Arciszewskiego. 
- Pan armatny chodzi po 
wałach. 
- Oka nie zmrużył tej nocy, 
cięgiem krążąc wśród żołnierzy. 
Łaska od Boga, że nam zesłał 
takiego wodza. 
- A rotmistrze już mieli się 
ku ucieczce - napomknął 
Sebastian. 
- Bo u panów szlachty to 
różnie - dorzucił Mitwenz. - 
Wielką miewają odwagę, ale 
nierozumną. I lękliwych teraz 
sporo, a dawniej takich nie 
bywało. 
Mówili o dzisiejszej nocy, o 
królu jegomości, co się ze snu 
zerwał, by panów odwieść od 
ucieczki, i patrzyli z 
zadowoleniem na wyniosłe wały 
wzniesione przez piechotę. 
- Teraz trudniej będzie 
pogaństwu nastawać na nas - 
chwalił okopy Sebastian. 
- Pogaństwu, powiadasz? 
Gadają, że dziś Chmielnicki 
zasadzi się na nas z całym 
Kozactwem i z chłopskim 
wojskiem. A oni też 
chrześcijanie. 
- Boga oszukują trzymając z 
tymi, co ałłakują. 
- Ale tyś chłop i tam chłop, 
co w takich jak i ty gaciach 
parcianych chodzi. Widzisz, 
wolałbym, by nas tutaj tak jak 
wczoraj Tatarzy najeżdżali, a 
nie chłopstwo ruskie. 
Ręka gotowa zadrżeć na 
muszkiecie. 
- Im nie będzie drżała, gdy 
ciebie wezmą na cel. Nie może 
być inaczej, wojna to wojna. 
- Czuwacie? - posłyszeli głoś 
nad sobą. 
Zerwali się od ogniska. 
- Czuwamy, mości generale! 
- A ten śpi? - Krzysztof 
wskazał na Opackiego. 
- Śpik go chwycił przed 
godziną - informował Sebastian. 
- Nie budzim, niech śpi, póki 
cisza wokoło. 
Pan armatny siadł przy nich. 
Nabił fajkę, sięgnął palcami do 
ogniska i wyciągnął stamtąd 
żarzący się węgielek. Podrzucił 
go w garści i nasadził na wiórki 
tytoniu ugniecione w fajce. 
Zamilkli. Arciszewski pykał 
dymem i patrzył w dogasające 
ognisko. Żar to jaśniał za 
podmuchem wiatru, to czerniał, 
gdy cisza nastawała w powietrzu. 
Nikt tu nie dokładał drewien, bo 
świt był coraz pełniejszy. 
Cmokanie fajki orzeźwiło 
armatnego i powoli ustępowała z 
jego członków śpiączka, która 
nawiedziła go o brzasku. Teraz i 
w głowie nie było takich myśli 
jak przedtem, kiedy to zmęczony 
umysł niezdolny był żadnego 
wątku doprowadzić do końca. 
Gdy sobie przypominał dzień 
wczorajszy, krocie atakującego 
wojska, gdy pojawił mu się w 
pamięci obraz tumultu nocnego w 
obozie, pan armatny cmokał 
szybciej fajkę. Ponure były 
początki rozprawy z 
nieprzyjacielem. Niewiele 
wczoraj brakowało, by sam król 
siedział dziś jako jeniec w 
obozie Gireja. Arciszewski nie 
dałby się wziąć żywcem, więc 
tylko Bóg łaskaw, że siedzi 
teraz z fajką w gębie, a nie 
leży stratowany w glinie. 
- Przeszło, żyjemy i obóz 
umocniliśmy - bąknął niewyraźnie 
do siebie. 
- Co wasza miłość mówi? - 
zapytał Sebastian pomyślawszy, 
że to jakieś życzenie wodza, 
które należy rychło spełnić. 
- Nic nie mówię, w moje myśli 
nie zaglądaj! 
"Na Boga - pomyślał teraz pan 
armatny. - Już na głos gadam do 
siebie z niepomiernego 
utrudzenia." Pilnował się, by 
już żadna myśl nie ujawniła się 
słowem, i dumał dalej: "Szańce 
oporządzone, artyleria 
przetoczona na lepsze miejsce, 
wojsko przez króla uciszone. Z 
tyłu obozu wzniesienia i 
rozdoły, na przedzie miasto 
obsadzone przez dragonów. Gdyby 
wszystko wojsko stanęło na 
wałach z muszkietem i rapierem, 
w piętnaście tysięcy ludzi można 
by się tutaj oprzeć największej 
nawale. A gdyby jeszcze ciury i 
czeladź na koń wsadzić, to Islam 
Girej pomyśli, że nocą przyszły 
posiłki. 
Żarcia braknie - myślał - choć 
koni ubitych będzie sporo. 
Posiłki na pewno idą, bo na 
trzecie wici zwołuje, się 
pospolite ruszenie: Nie 
najlepsze ono, ale w kupie 
pomoże. Zbaraż się jeszcze 
broni, więc wróg musi na dwoje 
rozdzielić siły kozackie i 
tatarskie. Tu zatem orda, tam 
Kozacy... 
Kozacy! - Myśl o nich znowu 
zatruła spokój, co dopiero 
powstały. - Można było, jak 
chciał król Władysław, iść z 
nimi na ordę, a tymczasem oni na 
nas z ordą następują. Dławiono 
to chłopstwo okrutnie i teraz 
ono nie nam ale Tatarom zdradza 
szlaki. Wolą pogan niż nas 
chrześcijan, którzyśmy im miasta 
i kościoły stawiali, od których 
światła nabierali. Jeśli im 
smakuje swoboda, to i tej na 
polskiej szlachcie się nauczyli, 
póki im nie została wzbroniona 
przez chciwych panów. 
Swoboda? Tej panowie polscy, 
póki przy władzy, nikomu nie 
popuszczą." 
Myślał tak do niczego nie 
dochodząc, tylko do nowej 
zgryzoty. Wyrwał go z niej 
pierwszy daleki wystrzał 
muszkietu. 
"Na szańcach jestem" - uwolnił 
się od dręczącej myśli. 
- Sebastian! 
- Słucham waszej miłości. 
- Ów poczet kanclerski, coście 
go za okop wypuszczali, wrócił 
do obozu? 
- Pół mili poza szańce 
wyprowadzili owego znacznego 
jeńca tatarskiego i w dwa 
pacierze byli z powrotem. 
- On dotąd nie powrócił? - 
upewniał się pan armatny. 
- Nie, mości generale! 
Armatny nie był wtajemniczony 
w zamierzenia Ossolińskiego, 
więc tylko mógł snuć domysły. 
Nie było to poselstwo, bo wtedy 
wysyłaliby nie obcego, lecz 
swojego. Widocznie z listem 
poniewczasie wysłano murzę 
Safiego. 
Nie wierzył w skutek tej 
epistoły, ale miał przynajmniej 
satysfakcję, że dzięki niemu ów 
murza przeżył po dziś dzień w 
obozie. 
Żużle w ognisku zgasły, a pan 
armatny dalej siedział zadumany. 
Wokół obozu na dalekich łąkach 
zaczynał się powoli ruch i 
słychać było hasła stłumione 
odległością. Nawoływali się 
koniuchowie tatarscy i zapędzali 
całe tabuny koni do wodopoju. 
W tej też chwili posłyszał 
Arciszewski ciężkie, jakby z 
miechu idące, sapanie śpiącego 
Piotra. Opacki rzucał się 
niespokojnie na glinie i coś 
mamrotał. 
- We śnie gada? - Krzysztof 
zwrócił się do Sebastiana. 
- Mamroce z przemęczenia. 
Zasadzał bele nie gorzej niż 
zwyczajny piechur. 
- Obróćcie go na bok, ulży mu 
we śnie. 
Sebastian pochylił się nad 
śpiącym i ujął go pod plecy. W 
tej chwili Opacki z otwartymi 
oczyma mówił wprost w twarz 
żołnierza: 
- Daj pokój, pani mateńko! 
Jaka tam woda... 
Obrócili go na bok i znów 
zaczął chrapać. Arciszewski 
wytrzepał fajkę o kolano i 
powstał. Zresztą w tej chwili 
dobiegły do szańców odgłosy 
dalekich trąb i piszczeli. Z 
opadającej mgły wyłoniły się 
pierwsze czambuły jazdy, nad 
którymi powiewał grzebień dzid i 
buńczuków. 
- Zaczyna się. Budzić 
wszystkich puszkarzy! 
Zadął trębacz na okopie i 
zaraz za nim odezwały się 
pobudki w całym polskim obozie. 
Siadały na koń chorągwie i 
ustawiały się pierwsze oddziały. 
Na szańcu artyleryjskim wszyscy 
puszkarze i cała piechota pana 
armatnego służąca za ochronę 
armat stanęła w mig na nogach. 
Piotr Opacki niedawno zbudzony 
wdychiwał chłodne powietrze 
przesycone wonią łąk i 
niedalekiego lasu, prostował 
ścierpnięte nogi i ramiona. Czuł 
się rześki i wzmocniony nawet 
tak krótkim wypoczynkiem. 
Po tym śnie był jakby 
odmieniony. Wesoło żartował z 
puszkarzami, klepał po ramieniu 
starego Sebastiana, a muszkiet 
wzięty do ręki wydawał mu się 
lekki jak nigdy przedtem. 
- Sebastianie, dziś ani raz 
nie chybię. Patrz, ręka jak z 
kamienia, lufa nie drgnie. 
- Dzięki Bogu, że u jegomości 
jasno w oczach. A we śnie to 
zmora zdawała się dusić. 
-Skądże, spałem jak kamień, 
nawet żaden sen nie przychodził. 
Na łąkach były już 
nieprzeliczone wojska. W tym 
ogromie przetaczającym się 
jeszcze bez wystrzału widać było 
nie tylko skośnookie twarze i 
buńczuki. Jeden za drugim 
wchodził w dolinę pułk kozacki, 
dalej kolorowe oddziały 
chłopskie. 
Wojska Chmielnickiego uderzyły 
od razu na miasto i powstało tam 
istne piekło. Huk armat i 
muszkietów zlał się z okrzykami 
w jedną bojową wrzawę, wśród 
której biły nieustannie dzwony 
Zborowa witające atak pułków 
kozackich. 
Niedługo bronili się dragoni 
królewscy, mający główną kwaterę 
w cerkwi. Wszystkich w pień 
wycięto, a na szczycie 
rozdzwonionej wieży pojawiła się 
malinowa chorągiew. Obsadziwszy 
błyskawicznie świątynię pułki 
kozackie zaatakowały skrzydła 
wojsk koronnych. 
Jednocześnie wokół szańców i 
taboru okalającego obóz 
królewski zawiązywała się 
gwałtowna bitwa. Pułki Islam 
Gireja, Gałgi, Nuredina i 
Artimur-beja nacierały olbrzymim 
pierścieniem na wszystkich 
frontach. 
Falę za falą odpierała 
niestrudzenie piechota, 
wspierana artylerią koronną. 
Falkonety Przyjemskiego i 
ciężka artyleria pod 
bezpośrednim okiem armatnego 
robiły potężne dziury w zbitych 
nacierających masach. Wzburzały 
się nad łąkami kłęby wyrwanej 
gliny i cała dolina pokrywała 
się wzgórkami kretowisk. Zwinne 
roty tatarskie napływały w 
dolinę, to znów odmieniały szyki 
i po raz drugi szły do ataku. 
Piechota Gizy miała dziś pełne 
ręce roboty, ale i radość ją 
rozpierała, że jak dotąd nie 
dopuszcza Tatarów na wały. Jeśli 
zakradał się do nich jakiś 
niepokój, to jedynie o los 
konnicy atakowanej na skrzydle 
przez Kozaków. Każdy żołnierz 
rozumiał, że obsadzenie przez 
wroga brzegów rzeki grozi zgubą 
obozowi, bo wtedy wróg byłby na 
tyłach poza szańcami. 
Już dwie godziny trwała 
zaciekła bitwa na wszystkich 
frontach obozu. Chrypły 
piechurom gardła, oślepiał ich 
pot lejący się strugami po 
oczach, puchły ręce od 
ustawicznego wbijania stempli, 
ale jak dotąd żaden Tatar nie 
przestąpił obronnego wału. A 
trzeba było nie tylko nabijać 
muszkiet, ale nierzadko chwytać 
dzidę do ręki czy gasić pożar. 
Raz po raz zaczynały nacierać na 
okopy gromady ukraińskiego 
chłopstwa, które rzucały płonącą 
słomę na wozy i na faszynę 
otaczającą szaniec. Piechota 
gołymi rękami musiała dusić 
gorejące snopy lub zrzucać je w 
dal między trawy na łąkę. A 
jeszcze dym dławił w gardłach i 
zakrywał cały widok horyzontu. I 
tak biła się bezpamięnie 
piechota, nie wiedząc, co się 
dzieje na skrzydłach obozu. 
Naraz, gdy się powietrze nieco 
przetarło, któryś z puszkarzy 
krzyknął do towarzyszy: 
- Na rany Jezusa! Kozacy 
zataczają działa nad rzekę. 
- Nie siej strachu! - krzyknął 
Piotr, ale za chwilę sam szepnął 
przerażony. 
- Boże jedyny! 
Widział stąd resztki pułku 
Zabuskiego kryjącego się poza 
drzewami sadu nad rzeką i dwa 
pierwsze działa kozackie 
zataczane na wyniosłą skarpę 
przy Strypie. Puścił się pędem 
ku niedalekiemu stanowisku 
cięższych armat i w biegu 
meldował: 
- Panie armatny! Działa 
kozackie na flankach zasadzają! 
- Gdzie? Nic w dymie nie 
widzę. 
- W sadach nad Strypą. 
- Siadaj na koń i pędź do 
Ossolińskiego, oni stamtąd nie 
widzą, co się dzieje na skarpie. 
Niech poślą posiłki, bodaj 
ciurów, bo zginiemy. 
Za chwilę Piotr stał przed 
królem i Ossolińskim. 
- Najjaśniejszy panie, Kozacy 
przeprawę zdobywają. Artyleria 
ich wjeżdża na tyły. Jeśli jazda 
nie wyprze ich z sadu, nikt nie 
obroni obozu. 
- Skąd wezmę jazdę? Połowa już 
rozbita, a co dzielniejsze 
chorągwie wszystkie w boju. 
- Pan Arciszewski radzi 
zatrąbić na luźną czeladź. 
- Na luźną czeladź? 
Wahanie króla przerwał stojący 
obok ksiądz Lisiecki, kapelan 
obozowy, któremu bardziej 
pasowała do ręki buława 
pułkownika niż brewiarz. 
- Jedyna rada, najjaśniejszy 
panie, czeladź na konie! Znam 
tych ludzi, bo im pociechy 
udzielam. Pójdą w ogień nie 
gorzej od szlachty. 
- Rotmistrzów nie ma. Kto 
poprowadzi? 
Ksiądz Lisiecki nabrał w 
piersi powietrza. Oczy jego 
straciły nabożną skromność i 
zaiskrzyły się chęcią czynu. 
- Ja poprowadzę, miłościwy 
panie. Byle ktoś przy mnie był, 
kto zna przejścia wśród bagien 
ku owym sadom. 
- Znam doskonale przejścia, 
bośmy tam mosty umacniali - 
wtrącił Opacki. - Pójdę z nimi, 
najjaśniejszy panie. 
Kazano trąbić na luźną 
czeladź. Zbiegali się kuchciki, 
furmani, woziwody i masztalerze. 
Wszystko siadało na koń, jeden z 
toporem, drugi z muszkietem, 
trzeci z dzidą. W kilka minut 
urosła z tej zbieraniny -jazda 
na kilkaset koni. 
Zagrały trąby i nad głowami 
tego dziwnego wojska uniosły się 
płócienne chorągwie. Ksiądz 
Lisiecki wespół z Opackim stanął 
u czoła szyku pośród kucharzy 
obozowych najliczniejszych w tej 
gromadzie i najbardziej rwących 
się do boju. 
- Żołnierze! - krzyknął. 
kapelan. - Pokażemy królowi 
jegomości, żeśmy nie gorsi od 
panów szlachty. Za mną, za 
świętą wiarę katolicką! 
Ruszyli w dół ku rzece. Z tej 
strony obozu nie było szańców, 
bo dostępu broniły rozlewiska 
podchodzące aż do pierwszych 
domostw i sadów położonych nad 
rzeką. 
Piotr znał wśród bagien kręte 
szlaki i tymi poprowadził 
uzbrojonych ciurów. Gdy wypadli 
na twardszy teren, ksiądz 
Lisiecki uformował porządniejszy 
szyk, mieszając ludzi 
posiadających broń palną z 
ciurami byle jak uzbrojonymi, i 
dopiero teraz mając na przedzie 
muszkiety i samopały puścił się 
między sady. 
- Mości Opacki - mówił po 
drodze do Piotra. - Ja z 
muszkietami skoczę poza domostwa 
i najadę stamtąd Kozaków. Wezmę 
na siebie całą ich siłę, a ty z 
drugą połową czeladzi próbuj 
zepchnąć działa do wody. W imię 
Boże! 
Kozacy co dopiero opanowawszy 
brzeg rzeki nie spodziewali się 
natarcia od strony bagien. Ich 
sotnie szły zresztą dalej na 
przedmieście Zborowa i parły na 
resztki dragonów królewskich, tu 
zaś u wody była tylko piechota 
artyleryjska, która już sypała 
wały i umacniała przetaczane 
działa. Dwa stały w pogotowiu, 
trzecie ciągniono od strony 
zburzonego mostu. 
Kucharze księdza Lisieckiego 
nie było to byle jakie, lękliwe 
wojsko. Wskoczywszy w sad 
posiali celnymi strzałami i 
natarli na stojącą w odwodzie 
konną rotę kozacką. 
- Bij, morduj! Jezus, Maria! - 
wołał pędzący na czele ksiądz 
Lisiecki. Wróciła mu w pełni 
młodzieńcza wprawa w machaniu 
rapierem i ku własnemu 
zdziwieniu trafiał celnie w 
karki i szyje, odparowywał ciosy 
razami. Wtórowali mu kucharze, 
furmani, masztalerze idąc jak 
furia na mniej liczebną 
chorągiew kozacką, która cofała 
się z wolna poza szopy i 
opłotki. 
Piechota kozacka przy działach 
była teraz odcięta od jazdy. 
Widząc przed sobą drugi konny 
oddział ciurów wyłaniający się 
zza drzew rzucili się wszyscy na 
podsypany już okop i zaczęli się 
gwałtownie ostrzeliwać. W 
oddziale Piotra Opackiego padał 
koń za koniem i kotłowały się 
szeregi. Na dodatek dość niski 
sad, pełen pogarbionych konarów 
utrudniał posuwanie się jazdy. 
- Z koni! - krzyknął Piotr. - 
Rozsyp się i od drzewa do 
drzewa! Na szaniec! 
-Na szaniec! - odkrzyknęli. 
Dziki szał ogarnął to liche 
wojsko. Pachołki wszelakiego 
rodzaju, masztalerze i cieśle 
parli teraz na okop z toporem, 
czekanem i byle jaką szablą, z 
impetem, jakiego nie 
powstydziłyby.się chorągwie 
pancerne czy husaria. 
Dziesiątkowani kozackimi kulami 
dopadali okopu, zbijali się w 
gęstą kupę wokół ustawionych 
armat, spychani spadali w dół i 
znowu szli do przodu. 
Tych ludzi prostych, 
pogardzanych przez rycerstwo, 
ogarnął zapał i chęć wywyższenia 
się odwagą ponad szlachtę, nad 
owe poczty pańskie, które 
jeszcze tej nocy knuły ucieczkę. 
Gdy poczuli zapach krwi. i 
żelazo w ręce, nikt tu niczego 
nie rozważał. Bić to bić, bo 
tamci działa przeciw królowi 
nastawiają.Jednocześnie owładnął 
całą gromadą jakby szał 
religijny. 
- Za Chrystusa! Rżnij 
najemników pogaństwa! 
Tamci przeszywali im gardła i 
nie darowali żadnej obelgi. 
- Rizaty was, pachołki jasnych 
paniw! Sobacza twoja maty! 
Pod przewagą rozjuszonego 
chłopstwa kozacka piechota 
artyleryjska z wolna ustępowała. 
Ku niewysłowionej radości ciurów 
obozowych Piotr Opacki z 
kilkunastu żołnierzami był już 
na okopie, przy armatach. 
- Działa do wody! - ryknął 
zwycięskim głosem. - Bierz za 
koła! 
Chwytali za lufy, za szprychy 
i za dyszle, które podkładali 
pod podwozia. 
Spychana poza drzewa piechota 
kozacka biła dzielnie z 
muszkietów i padały ciury przy 
armatach. Gdy jeden osuwał się 
pod wasąg, drugi chwytał 
pokrwawioną lufę. Padał drugi u 
koła, już go w bok spychano i 
trzeci zasadzał się do szprych. 
Aż wreszcie pierwsze działo 
runęło z chlupotem do rzeki i 
jedna wrzawa zawładnęła sadem. 
- Hura! Hura! Poleciało! 
- Drugie do wody! Za koła 
imaj! - wołał Piotr. 
Drugie poszło do Strypy. 
Potężny plusk wody buchnął 
słupem w górę i oblał 
wiwatujących żołnierzy. Zimna 
struga spadła i na twarz Piotra, 
oblała mu upojone zwycięstwem 
oczy. 
- Żołnierze! - wołał nie 
wiedząc, czy to łzy, czy woda na 
oczach. - Naprzód, w imię... 
Nie skończył. Na piersiach 
poczuł teraz nie zimną, ale 
gorącą jak ogień strugę. 
Przycisnął ręką żupan, nie 
pomagało. Otwarł szeroko usta, 
tchu nie puściło do piersi... 
Runął w glinę i już nie 
słyszał nowego zajadłego 
okrzyku: 
- Chłopy, do trzeciej harmaty! 
Naprzód, za króla jegomości! 
Rozdział XXII 
Gdy luźna czeladź spychała 
działa do Strypy, a ksiądz 
Lisiecki napierał z kucharzami 
na dwie chorągwie kozackie 
cofające się pod cerkiew, na 
całej linii obozu broniono się 
ostatkiem sił. Mdlała piechota 
od boju i gaszenia pożarów, 
wszyscy puszkarze mieli 
pokrwawione i popuchnięte ręce. 
Jednocześnie rosło spustoszenie 
na prawym skrzydle, gdzie 
osobiście dowodził Jerzy 
Ossoliński, napierany przez 
pułki Tohaj-beja i Artimur-beja. 
Bój tu był zażarty, ale 
nierówny, bo Tatarzy zmieniali 
pułki i coraz to nowa sokma szła 
na polskie, ciągle te same 
chorągwie. Topniały roty Sapiehy 
i Potockiego, coraz więcej koni 
bez jeźdźców biegało wśród 
dragonii Denhoffa, słabły 
chorągwie ordynata Zamoyskiego, 
Sobieskiego, upadał na duchu 
pułk sandomierski Witowskiego. 
Wśród setek trupów i rannych 
leżał młody chorąży, tłumacz 
królewski, Rzeczycki, nie było 
wśród żywych oboźnego 
Czarnieckiego, księcia 
Czetwertyńskiego, Tyszkiewicza i 
wielu innych oficerów. 
Ossoliński od samego ranka 
zadziwiał szlachtę. Chcąc 
naprawić sobie reputację dwa 
razy na czele swojej chorągwi 
wypadał ku czambułom Tohaj-beja, 
siekł nie najgorzej rapierem i 
wracał cało do obozu. Owa 
brawura, z jaką dziś występował, 
ustrzegła go od nowych narzekań 
rycerstwa. W tym duchu wytrwał 
dwie bite godziny, ale z minuty 
na minutę chmurniał. 
Gdy przyszło południe, 
odjechał wraz z Dębskim w bok od 
swych chorągwi i stał konno pod 
drzewem zdyszany, z powrotem 
pełen zwątpienia. 
- Koniec, mówiłem. Nikt 
takiego boju nie wytrzyma. Lada 
chwila padniemy pod przewagą. 
Wymyśliłeś tego murzę Safiego i 
nic z tego nie wyszło. Ba, 
jeszcze silniej nas atakują. 
Żadnych układów nie chcą. 
- Nie jestem tego pewny - 
pocieszał Marcin. - Widzieli 
niedawno tysiąc ciurów, pomyślą, 
że pospolite ruszenie nocą 
nadeszło. 
- Przy tym ogromie niczego się 
nie lękają. Na jaką hańbę mi 
przyszło? Prawdę gadają, żem na 
zgubę wystawił majestat. 
- Bitwa jeszcze trwa, mości 
kanclerzu. 
- Nie bitwa to, ale zagłada. 
O tej właśnie porze, w czasie 
największego boju, gdy wierny 
dworzanin pocieszał złamanego 
kanclerza, ku szańcowi 
pułkownika Gizy podjeżdżało 
dwóch tatarskich trębaczy. Tuż 
za nimi zobaczono z wałów murzę 
Safiego, który unosił w górę 
żerdź z wczepionym w nią białym 
papierem. 
Umilkły na tym odcinku 
muszkiety z jednej i z drugiej 
strony, odtrąbiono z wałów i 
poseł chana wszedł na okop. 
Przeprowadzono go do namiotu 
królewskiego i zaraz potem Jan 
Kazimierz zwołał naradę. 
Niedługo trwała. Jeszcze 
daleko było do zachodu słońca, 
gdy kanclerz Ossoliński otoczony 
pocztem sześćdziesięciu 
towarzyszy pancernych wyjechał w 
pole na miejsce wyznaczone przez 
Islam Gireja. 
W dwie godziny potem ucichły z 
obu stron działa i muszkiety. 
Przez następne dwa dni kanclerz 
Ossoliński wespół z podskarbim 
litewskim Sapiehą jeździł na 
spotkania z wielkim wezyrem 
Sefir-agą i obaj słuchali 
dumnych żądań Tatara. 
Chan gotów był zmusić 
Chmielnickiego do ugody, 
skłaniał się także do ustąpienia 
spod Zborowa i Zbaraża za cenę 
ciężkich warunków. Żądał 
zaległej daniny, wstrzymanej 
jeszcze przez króla Władysława, 
w wysokości sześciokroć sto 
tysięcy złotych, dalej 
corocznego haraczu po 
trzydzieści tysięcy na kożuchy, 
upominków dla wezyrów i murzów, 
jak i zgody na to, że wracając 
ku stepom Perekopu będzie miał 
prawo ziemie polskie ogniem i 
mieczem w lewą i prawą stronę 
wojować, w jasyr brać ludność 
polską i ruską. Poza tym miał 
być gwarantem umowy między 
królem a Chmielnickim, dla 
którego żądał dawnych wolności i 
czterdziestu tysięcy 
rejestrowych. 
Uciążliwe to były warunki dla 
Polaków, ale nie zachwycał się 
nimi także wódz Ukrainy 
Chmielnicki. Cóż bowiem znaczyły 
dla niego owe czterdzieści 
tysięcy rejestrowych Kozaków, 
skoro miał ich teraz całe krocie 
pod sobą, jak i wybite spod 
władzy pańskiej chłopstwo 
ukraińskie. 
Każdą noc po traktatach 
kanclerz Ossoliński spędzał 
bezsennie. Gdy cały obóz stojący 
niedawno u progu zagłady teraz 
oddychał z ulgą i nadzieją, 
zdawszy się na mądrość i 
polityczny rozum kanclerza, on 
jeden to naradzał się z królem, 
to w samotności gryzł się 
ogromem napierającego 
nieszczęścia. Uratuje majestat 
przed hańbą, a wojsko koronne 
przed niewolą. Wyzwoli 
oblężeńców zbaraskich i w tych 
ciężkich dniach zazna 
wdzięczności od szlachty. Ale co 
będzie, gdy się mimo 
nieszczęścia nie ockną i ogarnie 
ich dawna głupota? Jutro 
podpisze układy z chanem i 
Chmielnickim, ale nie będzie 
mógł ujawnić wszystkich punktów 
układu, bo zawczasu będzie 
szlachta psy wieszała na 
kanclerzu. Któryż z biskupów 
zgodzi się choćby na to, by, jak 
chce Chmielnicki, metropolita 
ruski zasiadał pośród nich w 
senacie? 
Już więc dzisiaj szukał 
sposobów, jak to wszystko 
politycznie ułożyć i 
wymanewrować. Klęskę zborowską 
trzeba ogłosić jako zwycięstwo, 
a układ z Chmielnickim nazwać 
supliką i darem łaski 
królewskiej. Haracz dla chana 
niech będzie upominkiem 
zawiązanej przyjaźni i sojuszu. 
A jeszcze niech Chmielnicki na 
oczach szlachty padnie przed 
królem na kolana i prosi o 
darowanie winy. 
Tak i owak biedził się umysł 
kanclerza szukając chlubnego 
wyjścia z niechlubnej sytuacji. 
"W ręce boskiej wszystko, bo i 
tak będą mną poniewierali. Nie 
chcieli przyjaznej umowy z 
Kozakami za króla Władysława, 
niechże mają tę przymusową." 
Na trzeci dzień po święcie 
Wniebowstąpienia układy były 
gotowe. Wielki wezyr Tatarów 
stanął przed królem Janem 
Kazimierzem i oddał pisma 
gwarancyjne Islam Gireja. 
Ossoliński brał listy z 
wyszywanej perłami poduszki i 
rwał pieczęcie na oczach 
starszyzny zebranej w namiocie 
królewskim. Nie żył już pan 
Rzeczycki, więc inny tłumacz, 
mniej wprawny od tamtego, 
zamieniał mowę tatarską na 
polskie słowo. 
- "Za łaską i miłosierdziem, i 
pomocą Boga najwyższego ja, 
cesarz wielkiej ordy, wielkiej 
monarchii stolicy Krymskiej i 
puszcz Czerkieskich, wszystkiej 
Nohajskiej i Kapczańskiej ziemie 
i niezliczonego wojska wielki 
cesarz, ja, szczęśliwy i potężny 
wielki Islam Girej chan, którego 
szczęście i panowanie niech trwa 
do sądnego dnia - do ciebie, 
ukochany, potężny i szczęśliwy 
Janie Kazimierzu, Korony 
Polskiej królu, i książę 
litewski, ruski, pruski, 
mazowiecki, czernihowski, 
smoleński i szwedzki, gotski i 
wandalski dziedziczny królu, 
czwarty bracie nasz, którego 
szczęśliwe panowanie niechaj 
trwa długi wiek. Przy 
ofiarowaniu przyjaźni naszej 
dajemy znać, że między nami 
wojnę i niezgody znosząc i do 
przyjaźni przystępując 
zawiązaliśmy między sobą 
braterstwo i żądaniu waszemu 
dosyć się stało na kondycjach, 
które się mianują: 
Naprzód ta jest pierwsza, aby 
Chmielnicki, który jest hetmanem 
wojska zaporoskiego, i jego 
mołojcy, których jest 
czterdzieści tysięcy, 
najmniejszej krzywdy nie mieli 
tak od wezyra i namiestnika 
waszego, jako i od innych panów 
waszych. Jako poddani pod waszą 
władzą będąc, kiedykolwiek 
potrzeba będzie, nam na pomoc 
poszedłszy i puste domy 
zostawiwszy, niech żadnej 
krzywdy, pomsty i szkody nie 
cierpią. 
Punkt wtóry jest ten, aby nam 
według starego zwyczaju upominki 
i podarki na każdy rok bez 
ociągania wielkiego były 
posyłane. 
Trzeci punkt ten jest, żeby 
nad trzema rzekami od Ozowa na 
zachodzie słońca wolna pasza 
była dla naszego bydła. 
Czwarty punkt ten jest, żebyś 
w państwie wszystkim wielkiego i 
potężnego cesarza, którego 
panowanie niechaj trwa na długi 
wiek, tak na lądzie, jak i na 
morzu żadnej szkody nie czyniąc 
był przyjacielowi naszemu 
przyjacielem, a nieprzyjaciołom 
nieprzyjacielem. Jeśli tedy w 
tych punktach od was, jako od 
wezyra, tak i od innych panów i 
wojska waszego przeszkody nie 
będzie, przysięgam na Boga 
Najwyższego i Sprawiedliwego, że 
i my pokoju dochowamy, czyli ja, 
brat mój sułtan Gałga, sułtan 
Nuredin, jako też i od innych 
sułtanów i murzów najazdu nie 
będzie." 
Słuchali tych słów senatorowie 
i wyżsi dowódcy wojska 
polskiego. Każdy z nich 
udawał.spokój, silił się, by nie 
poznano po nim, ile w tej chwili 
czuje upokorzenia. 
Jedynie Ossoliński nie 
wypuścił jednego wyrazu spod 
swojej uwagi. Patrzył w usta 
tłumacza z niepokojem czekając 
na koniec czytania. Gdy 
posłyszał ceremonialne 
pozdrowienia, kończące epistołę, 
westchnął z ulgą. 
"Dotrzymał słowa - pomyślał. - 
Nie ma w pakcie, co się tajnie 
umówiło, że jasyr wezmą." 
Tego dnia kanclerz koronny 
powrócił do swego namiotu 
krokiem spokojnym i pewnym 
siebie. Miał nareszcie za sobą 
traktat z chanem i mógł z jaką 
taką otuchą myśleć o jutrze. 
Zapłacił straszliwą cenę za 
pokój, ale wyprowadzi stąd króla 
i wojsko koronne, uwolni Zbaraż 
od oblężenia. Co więcej, 
rozluźnił sojusz chana z 
Chmielnickim, skoro zbuntowany 
hetman zaporoski zmuszony został 
do zawarcia pokoju i przysięgi 
na wierność Rzeczypospolitej. 
Dostanie wprawdzie czterdzieści 
tysięcy rejestrowych, weźmie pod 
swoją władzę ziemie od Uszy po 
Jezupol i nie będzie tam 
cierpiał jezuitów, tylko 
prawosławnych wojewodów i 
starostów, ale pozostanie 
poddanym króla Jana Kazimierza. 
I to było najważniejsze 
zwycięstwo kanclerza, osiągnięte 
w zborowskiej sprawie. 
Kozaczyzna wróci pod polską 
koronę, a niedawno groziła, że 
wybije Lachów aż po starożytny 
Kraków. 
Następnego dnia miała się 
odbyć ceremonia przysięgi 
Chmielnickiego przed królem. 
Kanclerz i to przemyślał. Z 
klęski, jakiej doznał, umyślił 
uczynić akt łaski królewskiej i 
ukorzenia się Chmielnickiego 
przed majestatem. 
Od rana kazał trąbić w obozie 
i przygotowywać wielką paradę. 
Wszystkie chorągwie husarskie, 
pancerne i dragonię ustawił na 
półmilowej przestrzeni po obu 
stronach szlaku, którym miał 
jechać hetman zaporoski. 
Przybrano bogato namiot 
królewski, przed którym stanął 
odświętnie odziany chorąży 
królewski, Jakub Michałowski, 
trzymając w dłoni drzewce 
turkusowej chorągwi Jana 
Kazimierza. 
Patrzyła szlachta na flagę, na 
widniejący na niej żółty krzyż i 
obraz Najświętszej Panny z 
Dzieciątkiem, syta zadowoleniem, 
że niewiele brakowało, by w pyłe 
leżała ta oto chorągiew, a 
tymczasem unosi się dziś dumnie 
nad obozem jako znak nie 
zniszczonej chwały królewskiej. 
Nagle gdzieś daleko przy 
łąkach zagrała pobudka i przez 
ów półmilowy szpaler wojska 
przebiegło z ust do ust: 
- Jadą Kozacy. Widać karetę 
pana wojewody kijowskiego. 
Już wtoczyła się pomiędzy 
wojska królewskie pozłacana 
kareta Kisiela, który wyjechał z 
rana na powitanie 
Chmielnickiego. 
Wojewoda kijowski siedział 
niespokojnie w kolasie. Raz po 
raz odwracał się do tyłu, robił 
dłonią zapraszający gest i 
mówił: 
- Podle karety, waszmość 
hetmanie. 
Chmielnicki zdawał się tego 
nie słyszeć. Przeciwnie, 
wstrzymywał cuglami jabłkowitego 
konia, by jak największy odstęp 
dzielił go od pańskiej kolasy. 
Lepiej czuł się tam w tyle na 
czele dwunastu pułkowników 
kozackich, chłopów na schwał, 
siedzących na szerokopierśnych 
arabach. Wszyscy oni patrzyli 
butnie, a przy tym czujnie, na 
paradne szyki polskiego wojska. 
Wprawdzie na żądanie ostrożnego 
ich hetmana siedział w tej 
chwili w obozie kozackim jako 
zakładnik wojewoda krakowski, 
Lubomirski, ale mimo to czujność 
nie wydawała im się zbyteczna. 
Pamiętali, że niedawno 
naznaczono wysoką nagrodę na 
głowę Bohdana Chmielnickiego. 
Przed namiotem królewskim 
zadęto w fanfary. Chmielnicki 
wstrzymał konia tuż za karocą 
Kisiela, zeskoczył z siodła i 
rzucił lejce na kulbakę. 
Teraz uniósł w górę buławę 
nabijaną rubinami i pozdrawiając 
nią atamanów kozackich 
powiedział: 
- Panowie mołojcy, ostańcie 
tu! 
Wszedł za Kisielem pod opony 
namiotu. Zaraz za wejściem 
rzucił bystrym wejrzeniem po 
całym wnętrzu, w którym tłoczno 
było od senatorów, duchownych i 
rotmistrzów. 
Przez moment wzdrygnął się. 
Nie przeraził go tłum błyszczący 
jedwabiami i złoconymi pasami 
ani nawet widok Jana Kazimierza 
siedzącego na wysokim karle. 
Wzrok jego padł na niewielki 
dywan, rozpostarty u stóp tronu. 
Wiedział, co to znaczy. Ten 
skrawek ziemi pokrytej perskim 
dywanem, to miejsce, na którym 
za chwilę ma uklęknąć nie on 
jeden zbuntowany hetman, ale 
całe wojsko zaporoskie i wybity 
spód władzy panów lud Ukrainy. 
Dreszcz go przechodził, że 
będzie tu klęczał niejako w 
imieniu wdów po mołojcach 
zabitych przez Jaremę i Paleja 
Potockiego. Patrząc na dywan 
dostrzegł jednocześnie, że nie 
ma tu w namiocie Ossolińskiego, 
z którym się wczoraj układał, 
natomiast na miejscu kanclerskim 
tuż przy tronie stoi Sapieha. 
Czyli że i tego afrontu mu nie 
oszczędzono. Będzie mówił z 
królem nie za pośrednictwem 
pierwszego ministra 
Rzeczypospolitej, tylko jego 
zastępcy kanclerza litewskiego. 
Gdy tak stał w wejściu 
wszystko błyskawicznie sumując, 
głupszym z senatorów wydawało 
się, że zbuntowany hetman 
oniemiał oślepiony blaskiem 
królewskim i stracił panowanie 
nad sobą. Inaczej myślał 
wojewoda Kisiel. On jeden 
widział w oczach Chmielnickiego 
tłumiony bunt i jakby podstępny 
zamysł. 
Niedługo trwało to milczenie. 
Hetman zaporoski postąpił kilka 
kroków i klęknął na dywanie. 
- Nie w ten sposób życzyłem 
witać waszą królewską mość, ale 
ponieważ tak się stało, proszę o 
miłosierdzie. Wszak nie wszystko 
moja wina. 
Pokraśniała twarz Sapieże i 
wszystkim senatorom. Pysze ich 
stało się zadość. 
Król raczej smutny w tej 
chwili uniósł rękę i kazał 
kanclerzowi litewskiemu 
przemówić. 
- "Najjaśniejszy pan bardziej 
się pokutą poddanych niźli 
karaniem kontentuje i naśladuje 
słońce, które na dobrych i złych 
wschodzi, szkaradne przestępstwa 
jako pan dobrotliwy odpuszcza, 
byleś statecznością, wiarą i 
usług swoich ochotą zbrodnie 
popełnione nagrodził." 
Mówił o łasce królewskiej, o 
uznaniu suplikacji zaporoskiej 
przez majestat, nie omieszkał 
przypomnieć, że skoro tyle 
wybaczenia spływa na Kozaczyznę, 
zbuntowany lud ruski winien 
wrócić do zbożnej pracy na roli 
i nie ma odtąd ręki na swych 
panów podnosić. 
Podobała się taka mowa 
dostojnikom, więc szept 
pochwalny szedł po namiocie. 
Jeszcze: większa pycha napłynęła 
im w serca, gdy za chwilę hetman 
zaporoski powtarzał za 
kanclerzem rotę przysięgi i 
ślubował wierność 
Rzeczypospolitej. 
Gdy akt przysięgi dopełniono, 
powstał Jan Kazimierz. 
- Skoroś z powrotem wierny nam 
hetman dzielnych wojsk 
zaporoskich, rozkazuję pilno, 
abyś wojska odwiódł od Zbaraża i 
odprowadził ku Dnieprowi. 
- Harazd, myłostywyj korolu. 
Chmielnicki powiedział te 
słowa po rusku. Nie uszło to 
uwagi wojewody Kisiela. 
"Mówi, co każą, ale dusza w 
nim po staremu ta sama - 
pomyślał. - Za Kozaka się ma, 
nie za polskiego szlachcica." 
Tego dnia po odjeździe 
Chmielnickiego cały obóz o 
niczym nie mówił, tylko o 
ukorzeniu się hetmana 
zaporoskiego. Szlachta nabrała 
ducha widząc, jak teraz pułki 
kozackie i czambuły tatarskie 
zgodnie z umową odpływają na 
wschód, ku stepom 
zadnieprzańskim. Jedni 
wiwatowali na cześć majestatu, 
inni pod niebo wynosili mądrość 
kanclerza koronnego, a 
nieliczni, na razie po cichu, 
już szeptali: 
- Wszystko miał kanclerz 
ułożone w swoim szatańskim 
umyśle. Po to nas wyprowadził na 
pewną zgubę, by stanęła haniebna 
umowa z chłopami. Od tego 
przyjdzie dalsza zguba naszych 
wolności, bo dopiął, za czym 
tęsknił król nieboszczyk, że 
będzie teraz czterdzieści 
tysięcy rejestrowych. 
Rozumiecie, waszmościowie, co to 
znaczy? 
- Podobnoć obiecał też 
Chmielnickiemu, że pop, Kosow, 
zasiądzie z nami w senacie. 
- Nie wierzę - przeczył ksiądz 
Cieciszewski. - Gdyby nawet 
musiał na to przystać, biskupi 
nigdy nie wpuszczą prawosławnego 
między siebie. 
Pan armatny, który od trzech 
dni pogrążony w cichym smutku 
prawie zaniemówił i przy 
wszystkich uroczystościach 
uczestniczył duchem nieobecny, 
dziś wtrącił się do rozmowy. 
- Zguba nie w samej umowie, 
tylko w tym, żeśmy ją pod batem 
tatarskim podpisali. Co zaś do 
patriarchy, byłaby wielka 
głupota u biskupów, gdyby go do 
senatu nie wpuścili. 
Ktoś szepnął złośliwie: 
- Arianin to mówi, im wszystko 
do smaku, co na przekór 
kościołowi katolickiemu. 
Armatny tego nie słyszał, bo 
tajemnie było powiedziane. 
Popadł z powrotem w zadumę i 
znów był głuchy na całe 
otoczenie. 
Tego też dnia, czwartego po 
bitwie, odprawiono ostatnie 
obrzędy w obozie. Kilkanaście 
trumien ze zwłokami posesjonatów 
i synów panięcych ładowano na 
żałobne wozy, które niebawem 
miały ciągnąć ku ich rodzinnym 
stronom. Kilka zaś setek trupów 
żołnierskich: dragonów, 
piechurów i biedniejszej 
szlachty, nawet z husarii i z 
pancernych, grzebano na 
cmentarzysku pod Zborowem. 
Pokrywano ziemią mogiły i 
wbijano świeżo związane krzyże. 
Jeden z nich gładko ociosany 
przez cieślę Sebastiana 
ustawiali ludzie artyleryjskie 
nad kurhanem Piotra Opackiego. 
Niebo było szare i deszcz 
padał na odkryte głowy, 
spływając po twarzach 
żołnierskich i policzkach pana 
armatnego. 
Rozdział XXIII 
Był grudzień. Śnieg już leżał 
na polach gruby i osiadły. W 
południe słońce topiło zaspy, a 
nocą białe szkliwo pokrywało 
śnieżną powłokę. Sady i 
przydrożne drzewa wyciągały nad 
tym całunem pobielałe ramiona, 
gdzieniegdzie szarzały ściany 
chałup nakryte owisłymi czapami, 
a tylko nie zamarznięte jeszcze 
potoki przetykały ciemnymi 
ściegami ośnieżoną ziemię 
lubelską. 
Drogą od Lublina do Opatowa 
jechało dwóch konnych ludzi. 
Obaj mieli konie piękne, maści 
jabłkowitej, niemniej jednak 
pierwszy z jeźdźców, starszy i 
brodaty, był kimś znaczniejszym 
ze szlachty, drugi sługą lub 
żołnierzem. 
Konie szły wolno, bo ich nie 
męczyli, szlak był przecież 
zaśnieżony, a tylko pośrodku 
nieco ubity płozami sań i 
końskimi kopytami. 
- Daleko jeszcze, Sebastianie? 
- Myślę, że więcej jak 
godzina. W lecie tu byłem, 
proszę waszej miłości, więc inny 
świat widziałem. Coś mi się 
jednak widzi, że u tej strugi, 
co się tu wije podle drogi, 
tośmy z nieboszczykiem panem 
Opackim konie poili. 
Jechali dalej jak przedtem w 
milczeniu. Nie cieszyło ono 
Sebastiana, bo podróż po dwóch 
dniach bardzo mu się dłużyła, 
ale pan armatny wolał pogrążać 
się we własnych myślach niż 
gawędzić ze sługą, wprawdzie 
niegłupim, ale cóż taki mógł 
wiedzieć o rozterce i bólu, jaki 
gnębił w tej chwili generała. 
Przełożony nad armatą koronną 
żył teraz dwoma zmartwieniami, 
które się wzajem wymieniały. 
Choć już, ponad trzy miesiące 
minęło od bitwy zborowskiej, nie 
opuszczała armatnego gorzka 
pamięć tej wyprawy i 
rozdzierający smutek po zgonie 
Piotra. Stary samotnik żył do 
niedawna ambicją zorganizowania 
artylerii koronnej, a oprócz 
tego i chęcią przyczynienia się 
do szczęścia Piotra Opackiego, 
syna Sucheckiej. Był do niego 
przywiązany jak do własnego 
dziecka, którego poskąpił mu 
żywot bezżennego włóczęgi. 
Dlaczego zaś ten los był po dziś 
dzień samotniczy, wiedział 
jedynie sam armatny. Był z tych 
ludzi, co raz w życiu 
pokochawszy, nie umieją odmienić 
uczucia. Zrazu cierpią, z latami 
się przyzwyczajają i stygną. Ale 
i dziś jeszcze, gdy po 
dwudziestu kilku latach jechał 
ze smutną wizytą do dawnej panny 
Sucheckiej i jej męża, stary 
żołnierz musiał walczyć ze swą 
pamięcią. 
Czuł śmieszność, a zarazem 
tragizm czekającej go niebawem 
sytuacji. Miał za chwilę stanąć 
przed nie widzianą od tylu lat 
kobietą i to jako żałobny poseł 
nieszczęścia. Byłby się nigdy w 
życiu nie podjął tej podróży, 
gdyby nie tragiczne zrządzenie 
losu. U jego boku, pod jego 
zwierzchnictwem, zginął jedyny 
syn pani Opackiej. Któż więc jak 
nie on, przyjaciel - pomyślał z 
ironią o sobie Arciszewski - ma 
zawieźć ostatnie wspomnienia o 
synu zrozpaczonej matce, dla 
której, od chwili gdy się 
dowiedziała o jego śmierci, cały 
świat już nie istnieje. Któż jak 
nie on ma odwieźć rodzicom 
bolesne pamiątki po Piotrze. 
Przy kulbace Sebastiana wisiała 
karabela Piotra, a w sakwie u 
swojego siodła wiózł pan armatny 
ryngraf, zdjęty własnoręcznie z 
piersi zabitego żołnierza. 
Te żałobne obrządki spełniał 
Arciszewski nie od dzisiaj. 
Serce się na nowo krajało, gdy 
wspomniał teraz chwilę podobną 
do tej, która go niebawem czeka. 
Dwa miesiące temu, po powrocie z 
wojskiem królewskim spod 
Zborowa, wchodził ledwie żywy we 
drzwi domu sławetnego Timy. I 
tam już wiedzieli z listów o 
śmierci Piotra, ale dopiero z 
panem armatnym wkroczyło w progi 
jawne widmo śmierci, bo jakby 
cień zabitego stąpał za panem 
Arciszewskim. 
Przyszło mu wtedy patrzeć z 
niewysłowioną rozpaczą na łzy 
pani Timowej i na wyschniętą od 
łez twarz nieszczęśliwej Anieli. 
I wtedy jak w tej chwili ogarnął 
go rozpaczliwy wyrzut. 
"Boże święty, gdybym go wtedy 
nie pchnął wespół z księdzem 
Lisieckim, żyłby po dziś dzień! 
Byłoby szczęście w tym domu i 
spokój w moim starym sercu." 
Myśl o utracie Piotra nie 
wyczerpywała wszystkich trosk, 
jakie w tych czasach nawiedzały 
armatnego. 
Wyjechał z Warszawy w czasie 
trwania sejmu do cna zgnębiony 
pieniaczymi po dawnemu obradami. 
Posłem ani senatorem nie był, 
ale bywał na ganku sejmowym, 
ciekaw, jak,to będą radzić nad 
paktami zborowskimi i spłatą 
zaległego żołdu, na który i 
żołnierz armatnego czekał. 
Tymczasem dzień w dzień wadzili 
się o Zborów i nie rozdane przez 
króla donatywy. Gdy w połowie 
grudnia zjechał na sejm z wielką 
jak zawsze jazdą pan 
Wiśniowiecki, jeszcze bardziej 
się zakotłowało. Tłumy szlachty 
na złość kanclerzowi witały 
hucznie jednego z wodzów 
oblężeńców zbaraskich i 
gardłowały teraz jeszcze 
odważniej przeciw Ossolińskiemu. 
W tych też dniach, zaraz za 
przyjazdem dworu kniazia Jaremy, 
zaczęły krążyć po stolicy 
pisemne paszkwile na kanclerza, 
odsądzające go od czci i wiary. 
"Co to za kanclerz, co pana 
naszego, jedyne dobro nasze, 
całe istnienie Rzeczypospolitej 
wyprowadził na krwawe jatki? 
Który wieczne jarzmo na 
obywateli i stan szlachecki 
województwa kijowskiego, 
bracławskiego i czernihowskiego 
zaciągnął? 
Za jego przyczyną orda zagony 
rozpuściwszy, dusze 
chrześcijańskie w niewolę 
zagnała." 
On, zdradziecki kanclerz, to 
sprawił, że poselstwo kozackie 
wiezie do Warszawy metropolitę 
Kosowa. Nie dopuścim, by 
schizmatyk zasiadał wśród 
senatorów. 
Ci sami, co tyle oskarżeń 
sypali na kanclerza i na jego 
stronników, inaczej nie nazywali 
Wiśniowieckiego jak "rozkoszą 
narodu". Pijane watahy chodziły 
odtąd dniem i nocą po mieście i 
wołały nawet o śmierć dla 
Ossolińskiego. Kanclerz, struty 
i schorowany, zaciągnął wojsko 
na swoją obronę i dniem i nocą 
straże pilnowały teraz pałacu 
Arde. 
Obmierzło wszystko armatnemu, 
zwłaszcza z chwilą gdy król 
przymuszony przez szlachtę 
zaczął się przechylać na stronę 
kniazia Jeremiasza. W.dzień, 
kiedy przyznano Wiśniowieckiemu 
wielką buławę koronną, okraszoną 
przydaniem naieczyste posiadanie 
dóbr nad rzeką Horol, pan 
armatny po raz ostatni był w 
sejmie. 
Po powrocie z zamku wezwał 
pisarzy arsenału i kazał 
pośpiesznie sporządzać rachunki, 
a pod wieczór przywołał 
Sebastiana. 
- Jutro ze mną pojedziesz do 
Opatowa, więc przygotuj wszystko 
do drogi, przyodziej się 
dostatnio. 
Teraz zbliżał się do rodzinnej 
wioski Piotra struty i 
zgryziony, myśląc, by jak 
najbardziej opóźniła się chwila 
przyjazdu. 
Niebawem jednak konie wyszły z 
lasu i wyłoniło się w śnieżnej 
dali niewielkie zabudowanie 
dworskie. Było sporsze od 
widzianych po drodze zagród 
zamożniejszych kmieciów, ale 
podobnie jak one w ziemi 
osiadłe. Jedynie drewniany 
dworek z poddaszem i gankiem 
przypominał, że to szlachecka 
siedziba. 
- Dzięki Bogu, mości generale, 
dobijamy - powiedział z ulgą 
Sebastian. - Jeśli wasza miłość 
pozwoli, skoczę naprzód, by 
przyjazd zapowiedzieć. 
Wszystkie niedawne myśli 
wywiały z głowy Krzysztofowi, a 
na ich miejsce wstąpiło jedno 
uczucie - zalęknienie. Poczuł, 
jak mu ustępuje władza z 
członków, a w mózg zakrada się 
szumiąca pustka. Ogarnęło go tak 
wielkie zakłopotanie, że 
zaniemówił i nie odpowiedział 
słudze. 
Sebastian kręcił się 
niecierpliwie na siodle, konie 
człapały wolno po śniegu. 
- Zawsze to lepiej, proszę 
waszej miłości, uprzedzić, bo 
się pani Opacka ogarnie. Gdym tu 
latoś przyjechał, to prosto od 
chudoby szła i cała w pąsach 
sumitowała się przed synem... 
- No to popędź kobyłę. 
Sebastianowi nie trzeba było 
powtarzać. Pchnął konia ostrogą 
i już gnał ku dworowi. 
Arciszewski, przeciwnie, 
wstrzymał wierzchowca i 
przystanął pod drzewem. 
Potrzebna mu była teraz 
samotność i chwila wypoczynku, 
bodaj na nieruchomym siodle. 
Wdychiwał haustem powietrze w 
nadziei, że uciszy puls w 
skroniach nadmiernie bijący. 
Jednocześnie poprawiał 
machinalnie pas na sobie, 
pocierał zgrabiałą dłonią twarz, 
by krwi napędzić i zetrzeć z 
niej osowiałe rysy. 
- Cóż ja wyprawiam, dziad 
zgrzybiały? - skarcił się w 
pewnej chwili. 
Zgarbił się jeszcze bardziej, 
pochylił głowę nad szyją konia i 
ruszył naprzód. 
"Głupstwo zrobiłem nie 
powiedziawszy Sebastianowi, że 
tylko do zachodu będziemy w 
gościnie. Trzeba było 
powiedzieć, że mam jutro ważne 
sprawy w Lublinie." 
Zaledwie wymyślił to naiwne 
kłamstwo, już się potępił. 
"Co się ze mną dzieje? Tchórz 
mnie obleciał przed Suchecką i 
jej mężem? Głupota by to była 
mówić, że po dwóch dniach jazdy 
z Warszawy, tylko kilka godzin 
czasu mam w zanadrzu. Nie 
łgałeś, Krzysztofie, w całym 
życiu, nie fabrykuj na stare 
lata tchórzliwego kłamstwa." 
Popędził konia i za chwilę 
stał w bramie obejścia. Dopadł 
jej w chwili, gdy pod gankiem 
dworku trzech ludzi dosiadało 
koni. Był to Sebastian, jakiś 
chudzielec, pewnie rękodajny w 
wyszarzałym żupaniku, i tęgi, 
silnej budowy szlachcic z 
długimi po uszy wąsami. 
Ten właśnie pan Opacki na 
widok wjeżdżającego w bramę 
jabłkowitego konia rozpostarł 
szeroko ramiona i biegł ku 
Arciszewskiemu. 
- Mości panie armatny, gościu 
znamienity, witajże w moich 
skromnych progach. Hańba dla 
mnie wielka, żem nie zdążył 
bodaj kilka stajań wyskoczyć 
poza dwór do waszmości. 
Szedł z odkrytą, łysą jak 
dynia czaszką i już chwytał 
strzemię pod butem Krzysztofa. 
- Panie bracie! Dwór Opackich 
godnych tu widywał ludzi, ale 
przecie tak zacny gość pierwszy 
raz w naszych progach. 
Przesadzając w grzecznościach 
wykrzykiwał tubalnym głosem 
komplementy i z niebywałym 
pośpiechem ściągał Krzysztofa z 
siodła. Gdy za chwilę cmoknął w 
powietrze po obu stronach twarzy 
armatnego, ten ani przez 
mgnienie oka nie miał 
wątpliwości, że gospodarz 
pociągnął dziś z gąsiora. Teraz 
zrozumiał nadmierną poufałość 
szlachcica, w której była chyba 
nie tylko radość z widoku pana 
armatnego, ale może i nadzieja 
na okazję do zalania robaka. 
- Bóg łaskaw, że widzę przy 
dobrym zdrowiu zacnego 
nieszczęśliwego ojca Piotrowego. 
Opacki spochmurniał, napuchnięte 
oczy zwęziły mu się jeszcze 
bardziej. 
- Otóż to, wasza miłość, dom 
ten w wielkiej żałobie. Ja z 
rozpaczy to czasem na frasunek 
pociągnę, ale Bóg mi świadkiem, 
że trzeźwym okiem nie mogę 
patrzeć na moją jejmość, co jak 
ten duch, a nie żywy człowiek 
chodzi po pokojach. 
W drzwiach na zaśnieżonym 
ganku stanęła w tej chwili pani 
Renata. Była w atłasowej czarnej 
sukni, spiętej w pasie 
sznurówką, przeszywaną 
fiszbinami. Od tej błyszczącej 
czerni odbijały trzy jasne plamy 
- śnieżnobiała twarz i dwie 
piąstki wystające spod 
sfalowanej koronki. W pierwszej 
chwili zdawało się Krzysztofowi, 
że to nie człowiek, ale zimny 
posąg zasłonił sobą drzwi 
dworku. Nikt nie wiedział, że 
pani Renata stoi teraz 
nieruchomo jedynie z tej 
przyczyny, że nie może ani kroku 
dalej postąpić, ani dłoni 
rozluźnić. Ten jej sztuczny 
spokój i bezruch dodał jej tyle 
wdzięku i onieśmielającej, 
dostałej urody, że Krzysztof 
zaskoczony tym zjawiskiem stąpał 
jak niedźwiedź po schodkach 
ganku. 
Gdy przygiął kolano i ucałował 
Opacką w zimną dłoń, posłyszał 
nad swoją głową: 
- Witam waćpana. 
Głos był ten sam i ręka drżała 
jak przed dwudziestu laty. 
Staremu żołnierzowi zdawało się, 
że podobnie i dziś umykają 
palce, choć tym razem była inna 
ku temu przyczyna. Pani Renata 
chowała skrupulatnie dłonie, by 
nie było widać, jak spracowane i 
zniszczone. 
- Bóg zrządził na moje stare 
lata, żem zawitał do waćpaństwa, 
choć ból to wielki, że w złą 
godzinę... 
Byłby jeszcze bąkał coś 
niewyraźnie, ale gospodarz mu 
przerwał: 
- Gość w dom, Bóg w dom, 
prosimy waszmości w swoje progi. 
Podjął leżący w śniegu 
kapelusz pana armatnego i wiódł 
gościa pod ramię w ślad za 
małżonką. 
Ten dzień w opatowskim dworze 
był w istocie pogrzebową stypą. 
Zrazu siedział pan Arciszewski 
naprzeciw skamieniałej pani 
Opackiej i gadatliwego jej męża 
i z ciężkością na sercu 
opowiadał o prawości, o 
bohaterstwie ich syna i 
tragicznych jego przypadkach. 
Wysilał się, by mówić spokojnie, 
unikać każdego bolesnego 
szczegółu, próbował koić rozpacz 
rodziców chlubną pamięcią, 
pozostałą po ich synu. Ale 
właśnie w takich chwilach 
przerywał mu gwałtowny płacz 
Opackiego. 
Raz szlachcic beczał jak bóbr, 
drugi raz ocierał łzy rękawem i 
mówił: 
- Opacki on był, nie inaczej 
syna widziałem. 
Blada jak trup pani Renata 
połykała łzy, jej się zdawało, 
że niewidocznie, i napominała 
męża cichym szeptem: 
- Uspokój się, Hieronimie, 
woli boskiej nie zmienisz. 
Mów, waćpan, dalej. Chciałabym 
wiedzieć, czy mój syn po bożemu 
się rozstał ze światem. 
W takich chwilach wspomagał 
pana armatnego Sebastian, 
siedzący w kącie izby. 
- Proszę jejmości, ksiądz 
Lisiecki znalazł pana Opackiego 
na owym brzegu Strypy, gdy 
jeszcze dychał. Mówić już nie 
mógł, ale księdza rozeznał i 
łaską Bożą rozgrzeszony pożegnał 
się ze światem. 
Pani Opacka wzdychała 
cichuteńko, a Arciszewski mówił: 
- Ten człowiek grzechów 
żadnych nie miał. 
- Każdy z nas grzesznik - 
odpowiedział Opacki i pociągnął 
ukradkiem z kielicha. 
Od tej chwili pan armatny 
zaniemówił i patrzył ponuro w 
kubek małmazyi. Szlachcic 
zachęcał go do wypicia, ale 
widząc bezskuteczność zabiegów, 
podniósł się z ławy nie całkiem 
już pewnie i powiedział: 
- Bóg zapłać waszmości za 
miłość, jaką miałeś do naszego 
dziecka, i za łaskę, żeś raczył 
przybyć i zostawić nam po nim 
pamiątkę. Ale nie godzi się, 
byśmy syna jeno w kilkoro 
opłakiwali, mając tak zacnego 
gościa. Gorajski - zwrócił się 
do rękodajnego, który gawędził z 
Sebastianem pod ścianą - skocz 
no mi konno do Liniewickich i 
Ledóchowskich, niech saniami 
zjadą. Jeśli zaś pan armatny 
sługi swojego mi pozwoli, to 
skoczy po plebana, bo i księdza 
jegomości zdałoby się zaprosić. 
Renata na myśl, że zostanie 
tutaj sama z Krzysztofem, 
zbladła jeszcze bardziej. 
- To już ty zostań, ja 
wszystko załatwię. 
- Miejsce małżonki przy gościu 
- zaprotestował szlachcic. 
Wyszedł wraz z Sebastianem i 
rękodajnym, zostawiając ich 
samych: Nastąpiło to, czego 
przed chwilą bali się oboje - 
kłopotliwe milczenie. Opacka 
zaciskała kurczowo palce i 
usiłowała wydobyć z gardła kilka 
słów, ale w głowie powstała 
jedna pustka. Zamiast jakiegoś 
bodaj zdawkowego zdania rodziły 
się w myśli pytania, jak zacząć, 
co powiedzieć, może on wreszcie 
zdobędzie się na jakieś słowo. O 
czym mówić? Każde słowo wyda się 
głupie i śmieszne wobec tego 
światowego człowieka, mężczyzny 
w sile wieku, który dziś patrzy 
na nią jak na chłopkę, na 
steraną kobietę dobitą 
nieszczęściem. 
Skądże miała pani Renata 
wiedzieć, że podobna niewiara w 
siebie nękała w tej chwili 
Krzysztofa. Armatny bał się 
podnieść oczy, by naocznie tego 
nie stwierdzić, co w tej chwili 
myślał: "Patrzy z dumnym 
zdziwieniem na mój siwy łeb, na 
pochylone barki, bo cóż ze mnie 
zostało po tylu latach? Dawny 
warchoł u niej jestem i zabójca, 
nic więcej." 
Oboje byli pewni, że milczenie 
trwa nie wiadomo jak długo, a to 
ubiegła chwilka zaledwie, bo 
jeszcze było słychać skrzypienie 
butów Opackiego na korytarzu. 
Wreszcie Krzysztof zaczął: 
- Mówiło się tutaj przed 
chwilą o grzesznikach. Nie masz 
tedy większego ode mnie. Odkąd 
tu wszedłem, jedno widzę w 
oczach waćpani. Patrzysz na mnie 
jak na zabójcę. Jako i ja w tej 
chwili wspominasz chyba ów 
dzień, gdym wlókł nieszczęsną 
ofiarę i stawiał ją pod 
szubienicę... 
- Boże święty! Niech waćpan 
przestanie! Nigdy taka myśl we 
mnie nie powstała. 
- Nie zaprzeczaj. Każda 
bogobojna niewiasta nie inaczej 
wtedy by pomyślała. 
- Może wtedy... Żal tylko 
ogarniał, żeś waćpan w 
szaleństwo popadłszy musiał 
tułać się po świecie. Nic złego 
nigdy o waćpanu nie myślałam, 
modliłam się tylko, by Bóg 
wybaczył. 
Tyle było goryczy i 
współczującego ciepła w tych 
słowach, że zaskoczony nimi 
Krzysztof podniósł oczy. 
Jakże piękna w swym smutku 
była w tej chwili pani Renata. 
Lekki płomień wypłynął na jej 
policzki, zaczerwieniły się 
odmłodzone wzruszeniem wargi. 
Drgały lekko, gdy mówiła: 
- Wyprawiając się wtedy w 
świat, nawet widzieć mnie waćpan 
nie chciałeś. 
- Ja nie chciałem? Boże 
święty! Wstyd wstrzymywał i 
resztka rozsądku. Bogusława 
prosiłem, by słowo za mną 
przemówił: 
- Mówił, coś mu waćpan 
polecił, ale potem słuch po 
tobie zaginął. Bóg zesłał pana 
Opackiego i w pokoju życie 
płynęło, póki waszmości syna do 
żołnierki nie oddałam. 
Łzy tak długo hamowane 
zaperliły się w jej oczach i 
zaczęły płynąć po policzkach. 
Krzysztof uszanował ten płacz 
milczeniem. Gdy ochłonęła, 
zaczął: 
- Syn waćpani był i moją 
pociechą na stare lata. Co 
umiałem, w niego przelewałem, 
radując się jego nauką i 
nadzieją. Niestety, Bóg nadal 
karze: Śmierć mnie od waćpani 
oddaliła i ze śmiercią wróciłem. 
To jedno chodzi wokół mnie całe 
życie i dlategom po dziś dzień w 
spokoju nie jadł. 
Spochmurniały mu w tej chwili 
źrenice. Patrząc w wielkie, 
załzawione oczy Renaty, mówił 
stłumionym głosem: 
- Ty nie wiesz, co się ze mną 
działo. Wyklęty z narodu, 
morderca i banita, z rozdartym 
sercem tułałem się po świecie: 
Twój obraz wiozłem w pamięci w 
dalekie kraje i długie lata stał 
przy mnie na jawie czy we śnie 
na tamtej straszliwej ziemi. Był 
jedyną pociechą w tym piekle, 
gdzie wszystko było pospołem, 
krew, głód i choroba. Włos 
posiwiał, ręka już niewprawna, 
serce nikomu niepotrzebne tłucze 
się tylko w piersiach... 
- Nie mów tak! - przerwała 
bliska płaczu. 
Zamilkł. Wsparł głowę na 
wielkiej, nabrzmiałej żyłami 
dłoni i próbował wrócić do 
spokoju. 
W tej chwili wszedł z hukiem 
Opacki. 
- Pojechali z kopyta. Da Bóg, 
w godzinę będziemy mieli gości. 
- To teraz ja przeproszę - 
szepnęła Renata - by coś niecoś 
przygotować. 
Po zachodzie słońca zjechało 
saniami okoliczne towarzystwo. 
Zastawiono stoły w sieni dworku 
i przy zapalonych świecach pito 
i opłakiwano śmierć jedynaka 
Opackich. Gospodarzowi, gdy 
zasiadł pospołem ze szlachtą, 
poprawił się humor i odstąpiła 
go nieco żałość, więc raz po raz 
wznosił toasty na cześć 
znakomitego gościa i sąsiadów. 
Jeśli nie było zbyt hucznie, to 
dzięki kobietom, które, patrząc 
na stroskaną twarz Opackiej, 
mitygowały mężów, jak i samego 
gospodarza. 
Zresztą miast poruszania 
frywolnych tematów gawędziła 
szlachta starym zwyczajem o 
polityce, a zwłaszcza o 
ostatniej przeprawie z 
Chmielnickim i toczącym się 
jeszcze sejmie. Że zaś armatny 
przybył wprost z Warszawy, 
nękano go ustawicznymi 
pytaniami. 
Gdy już wszystkiego, co mógł 
opowiedzieć, wysłuchali, 
gościnny gospodarz powiedział: 
- Z tego, co waszmość mówi, 
widzę, że skoro kniaź 
Wiśniowiecki dostał buławę, to 
jeszcze przyjdzie ostateczna 
rozprawa z Kozakami. Twoje 
zdrowie, mości panie armatny, bo 
jeszcze zalejesz im sadła za 
skórę, a przy tym pomścisz 
mojego syna. 
Po raz dziesiąty wznosił 
kielich na cześć przełożonego 
nad armatą koronną, by nie 
zapomniało towarzystwo, jakiego 
tu gościa ma dziś w Opatowie. 
Ale tym razem posłyszał 
nieoczekiwaną odpowiedź: 
- Zdrowie wypiję, ale darujcie 
państwo, że nie za swój urząd. 
Moi waszmościowie, ja z panem 
Wiśniowieckim jako hetmanem na 
żadną wojnę nie pójdę. Stary 
jestem i zgrzybiały, skoro zaś 
za język mnie ciągnięcie, to 
powiem. Tuż przed wyjazdem do 
was, tak mi już wszystko 
obmierzło, że zdałem sekretarzom 
robienie rachunków i jak tylko 
za dwa dni wrócę do Warszawy, 
złożę papiery przed sejmem i 
oddam dowództwo nad armatą. 
- Niemożliwe, mości generale. 
Nie masz nad ciebie innego 
armatnego! - zawołała zebrana 
szlachta, Ledóchowscy, 
Liniewiccy, pleban i Opacki. 
Nawet Sebastian, który 
usługiwał przy stole swemu panu, 
potarł czoło ręką i westchnął: 
"Co się stało z panem armatnym?" 
Gdy tak wkoło pokrzykiwano, 
Arciszewski uciszył wszystkich 
podniesioną ręką. 
- Darujcie, waszmościowie, i 
nie mówmy o tym, wola moja 
nieodmienna. 
Rankiem następnego dnia ruszył 
Arciszewski wraz z Sebastianem w 
powrotną drogę. Aż ku lasowi 
odprowadził go konno Opacki, 
nieźle trzymający się na koniu 
mimo wczorajszej stypy. Tu go 
pożegnał, sumitując się, że musi 
i wracać, bo goście pośpieni 
niebawem wstaną i trzeba im 
ulżyć w żałości, jaka ich 
ogarnie, gdy się dowiedzą, że 
tak miły gość niespodzianie 
umknął. 
Arciszewski pożegnał pijanicę 
i jechał odtąd milczący i 
osowiały, wspominając dzisiejsze 
pożegnanie z panią Opacką. Gdy 
już miał konia osiodłanego, 
stanęła jak wczoraj we drzwiach 
dworku nieruchoma i blada. Znów 
ugiął kolan i ucałował jej 
drżącą rękę. 
- Niech Bóg prowadzi waćpana. 
- Z Bogiem ostańcie - 
odpowiedział i odszedł ku 
kobyle. Będąc już za wrotami 
odwrócił jeszcze głowę i uchylił 
kapelusza i tak oto po raz 
ostatni w życiu widział panią 
Renatę stojącą na schodach 
ganku, rozmawiającą z siadającym 
na koń Sebastianem. 
Teraz o to właśnie zapytał: 
- Cóż ci mówiła pani Opacka, 
zatrzymawszy na odjezdnym? 
- Dała mi, proszę waszej 
miłości, trzosik i powiedziała, 
bym na wiosnę przyjechał. 
Arciszewski wstrzymał konia. 
- Na wiosnę? 
- Pytała, czy potrafiłbym 
odnaleźć grób jej syna nad 
Strypą. Chciałaby tam ze mną 
pojechać, gdy tylko drogi 
podeschną. Nie wiem, proszę 
waszej miłości, kto bardziej: on 
ją czy ona jego miłowała... 
Ruszyli naprzód. Wypoczęte 
bachmaty szły teraz rączo, 
napasione z rana owsem, prychały 
rześko chrapami i stąpały miękko 
po puszystym śniegu. 
Sebastian jadąc krok w krok za 
swoim panem bolał bardzo nad 
tym, że armatny dziś 
nierozmowny, a przecież o wielu 
rzeczach można by gawędzić po 
wczorajszej wizycie. Patrzył z 
niejakim rozczarowaniem na 
pochylony grzbiet Arciszewskiego 
i na jego owisłe ramiona. 
Mierziło i to starego cieślę, że 
jadą wolno, a zdałoby się 
pocwałować i nieco drogi ugryźć, 
bo dzień był najkrótszy w roku, 
tydzień zaledwie przed Wigilią. 
Tak zeszło chyba cztery 
godziny i Sebastian nie 
posłyszał jednego słowa. Gdy 
jednak zobaczył w oddali 
oświetlone słońcem kopuły 
dalekiego miasta, krzyknął 
ochoczo przed siebie: 
- Wasza miłość, już widać 
lubelskie kościoły! 
Nie posłyszawszy odpowiedzi 
zaniepokoił się i pchnął konia 
do przodu. 
Spojrzawszy teraz na twarz 
starego wodza, przeraził się. 
Była bez krwi, szara. Nad 
szpakowatą brodą wbitą głęboko w 
kołnierz zwisały rozwarte, sine 
wargi. Dłonie Arciszewskiego, 
razem splecione na kulbace, 
ledwie dotykały rzemienia, który 
ślizgał się tam i nazad w 
luźnych palcach. 
- Wasza miłość! - szepnął 
nachyliwszy się bliżej generała. 
Pan armatny spał. Sebastian 
patrzył w skuloną jego postać i 
w bezkrwistą twarz, nie mogąc 
pojąć, z jakiej przyczyny stała 
się nagle tak stara. 
EPILOG 
W kościele ariańskim w 
Lesznie zeszła się dzisiaj mała 
garstka ludzi, bo czas był 
wielce burzliwy. Była to bowiem 
wiosna 1656 roku. Z całego kraju 
uciekały w popłochu wojska 
szwedzkie, szarpane przez 
dzielne pułki partyzanckie 
Czarnieckiego i 
Grzymułtowskiego. Rajtarzy i 
piechota szwedzka porzucali 
zrabowane miasta, osiedla i 
zamki, umykali na północ 
zostawiając za sobą głód, pożogę 
i zniszczenie. 
Do nielicznych miast polskich, 
w których ucieczka Szwedów 
wznieciła mniej radości, a 
więcej haniebnego lęku, należało 
Leszno. Gdy nocą 28 kwietnia 
zniknęły znaki szwedzkie z murów 
i z budynków miasta, a rankiem 
ujrzałeś tylko gdzieniegdzie 
zbłąkanego rajtar, wałęsającego 
się za rabunkiem, ojcowie miasta 
potracili głowy. 
Każdy z nich pamiętał, że roku 
ubiegłego za radą Jana 
Komeniusza witali zwycięskie 
wojska Karola Gustawa. Bez 
wahania oddali najeźdźcy klucze 
miasta ufając, że nie tylko 
uchronią gród przed 
zniszczeniem, ale jeszcze znajdą 
w królu szwedzkim opiekuna swej 
protestanckiej wiary. Poili 
wtedy pułkowników szwedzkich, 
wznosili toasty na cześć "króla 
Szwedów i Polaków", a każdego z 
mieszkańców, co by im się 
przeciwił, nazywali zdrajcą 
miasta. Dziś, odwrotnie, nad ich 
głowami zawisnęło piętno? hańby 
i zdrady. 
Najzagorzalsi zwolennicy króla 
szwedzkiego pakowali w panice 
swój dobytek na wozy i sam 
bakałarz Komeniusz pierwszy 
pierzchnął z miasta. Wychodziły 
za mury całe gromady rajców i 
bogaczy, została tylko biedota 
różnowiercza i wszyscy katolicy, 
choć i oni nie bez lęku patrzyli 
na szlak od Rydzyna i Głogowa. 
Wieść niosła, że tam właśnie 
chłopskie pułki Czarnieckiego 
biły na łeb i na szyję 
uciekających Szwedów. 
Gromadka kilkunastu szlachty 
zebrała się podle drzwi 
kościelnych. Nie byli to 
mieszkańcy Leszna, ale ludzie 
podróżni. Dopiero co tutaj 
przybyli podjechawszy pod sam 
kościół wozami i wierzchem. 
Zaskoczeni zamieszaniem i paniką 
w mieście stali teraz w gromadce 
biadając, że nie w porę przyszło 
im wędrować tutaj aż spod 
Gdańska, z rodzinnej wsi 
Arciszewo. 
- Słyszeliście - powiadał 
jeden z nich. - Lesznianie 
gadają, że podobnoć widziano 
pułk Grzymułtowskiego koło 
Rydzyna. 
- Jeden tu mówił, że nawet już 
pod Kościanem są nasze wojska. 
Nie to turbowało dwóch 
długonogich brodatych starców, 
mimo wieku najbardziej 
ruchliwych w gromadzie, ni to 
płowych, ni siwych. Obaj 
krzątali się przed kościołem i w 
jego nawach, pomagając 
kościelnemu ustawiać trumnę na 
katafalku, niedawno z wozu 
zniesioną. Była prosta, ale 
dębowa i nad wyraz ciężka, bo 
obaj Tobiasze Arciszewscy nie 
żałowali grosza na ostatnią 
posługę dla krewniaka. 
Gdy już wszystko było gotowe, 
a nawet medal kompanii 
amerykańskiej widniał już 
położony na wieku trumny, jeden 
ze starych Tobiaszów powiedział 
do drugiego: 
- Rychtyg, Tobiaszu. Jedno 
mierzi mnie, com jeszcze w 
Arciszewie powiadał, czy nam się 
nie osunie z wozu. No i patrz, 
tutaj od sznura się otarła. 
- Tyś kazał wiązać, nie ja 
przecież, Tobiaszu. 
- Wiązać można tak i siak, ale 
słomy za mało podmościłeś. 
Po chwili pogodzili się. 
- Pan Bóg i w takiej wpuści go 
do nieba. Swoje, Tobiaszu, 
zrobiliśmy. 
- Zrobiliśmy, Tobiaszu. Jak 
chciał nieboszczyk przed zgonem, 
takeśmy dokonali. Będzie se spał 
w ziemi, w której wyrósł, i 
wiater mu od Warty na grób 
poleci. 
Wyszli na dwór do gromady. 
- Do południa mamy czas, bo 
dopiero na tę porę kościelny 
przywołał księdza. Wcześniej się 
nie da, bo widzicie, całe miasto 
zamieszane. 
- Grzymułtowskiego się, 
choroby, boją, bo się Szwedom 
oddali. 
Był tu i młody Kawęczyński, 
syn nieżyjącego Hipolita, co 
ongiś jak i dwaj Tobiasze 
potwierdził Krzysztofowe 
szlachectwo w Starogardzie. 
On właśnie teraz powiedział: 
- Słońce nisko, do południa 
jeszcze ze trzy godziny. 
chodźmyż ku jakiej gospodzie, bo 
niceśmy w gębach nie mieli od 
świtu. 
Większość przytaknęła. Jedynie 
płowowłosy Tobiasz poruszył 
zaprzeczająco głową. 
- Wy idźcie, my z Tobiaszem 
ostaniemy. 
Tamci poszli, ci zostali. 
Usiedli w trawie niedaleko drzwi 
kościelnych. 
- Pamiętasz, jakeśmy za nim w 
Starogardzie świadczyli? 
- Jakże nie mam pamiętać! 
Gdybyśmy wtedy we dwóch drzwi 
nie zaparli w kościele, to jatki 
byłyby w świętym miejscu. Nie 
tylko gębą, ale i rapierem 
wsparliśmy krewniaka, Tobiaszu. 
- Prawdę powiadasz, Tobiaszu. 
Ale dziś to byśmy chyba nie 
zaparli, moc wielka była z 
tamtej strony. 
To znów drugi zapytywał: 
- Wiele też był młodszy od 
ciebie? 
- Piętnaście chyba. 
- Ode mnie zasię dwie 
dziesiątki. I jego grzebiem, a 
my jeszcze na słonko patrzymy. 
- Mógłby żyć, ale zgryzota go 
dobiła. Pamiętasz, co mówił, gdy 
go już chorość zmogła i nogą z 
łóżka nie postąpił? 
- Pamiętam, Tobiaszu. 
Powiadał, że gdyby żył król 
Władysław, nie byłoby ani 
Piławiec, ani tej szwedzkiej 
pożogi. 
- I jego śmierć królewska 
dobiła. Ostatnie lata to już 
tylko kawęczał. Czasem tak ci 
razem biją dwa serca, że gdy 
jedno uśnie, drugie ustaje. 
- Ja tak to widzę. On to samo 
zawsze myślał, co król 
nieboszczyk. Zawsze powiadał, że 
władza winna być przy 
majestacie, nie przy paniętach. 
- Król bez paniąt? My na to za 
głupi, Tobiaszu. 
- Chyba, że głupi, Tobiaszu. 
Gdy przyszło tego dnia 
południe, nie odbył się pogrzeb 
pana armatnego. Na miasto 
pohańbione sojuszem ze Szwedami 
wpadł pułk Grzymułtowskiego. 
Żołnierz z ludu pochodzący nie 
darował zdrady. Wyciągał z 
piwnic ostatnich pochowanych 
rajtarów, tropił zdrajców i 
rzucał pochodnie pod opustoszałe 
domy ojców miasta. Otoczono 
znienawidzony kościół ariański i 
padły głownie pod drzwi 
świątyni. 
Z dymem poszła ku niebu 
dzwonnica, drewniane nawy i 
stojąca w nich trumna. Spaliło 
się serce Krzysztofa z Arciszewa 
i pod ruiną kościoła legł popiół 
wiernego syna Rzeczypospolitej. 
Niechże, jak chciał król 
Władysław, "niepomniejszona 
będzie jego sława, którą okrył 
oceany i Indie, obce państwa 
oraz i polskie kraje".