ED REGIS

KTO ODZIEDZICZYŁ GABINET EINSTEINA?

KTO ODZIEDZICZYŁ GABINET EINSTEINA?
Ekscentrycy i geniusze w Instytucie Studiów Zaawansowanych
Przełożył Piotr Amsterdamski
Skibniewska
Warszawa 2001
Tytuł oryginału angielskiego
WHO GOT EINSTEIN'5 OFFICE?
Eccentricity and Genius at the
Institute for Advanced Study
Copyright (c)1987 by EdRegis Ali rights reserved
Projekt okładki Katarzyna A. larnuszkiewicz
Zdjęcie na okładce American Institute ot Physics
Ilustracje na podstawie wydania
oryginalnego
Krzysztof Białkowski
SPIS RZECZY
PRZEDMOWA
Po raz pierwszy przyjechałem do Instytutu Studiów Zaawansowanych (Institute for 
Advanced Study) jesienią 1983 roku, by przygotować artykuł dla magazynu "Omni". 
Zanim dotarłem na kampus, wiedziałem tylko ze słyszenia, że Instytut jest 
miejscem, gdzie przez wiele lat pracowali naukowo Einstein i Godeł. Jak zapewne 
wielu innych laików zainteresowanych nauką, byłem w młodości pod wrażeniem zdjęć 
przedstawiających dawny gabinet Einsteina w Instytucie. Widywałem je w 
biografiach wielkiego uczonego oraz w książkach poświęconych nauce XX wieku. Te 
słynne zdjęcia wykonano na krótko przed śmiercią Einsteina w kwietniu 1955 roku. 
Widać na nich tablicę pokrytą równaniami, krzesło stojące bokiem do biurka - 
zapewne dokładnie w takiej pozycji, w jakiej pozostawił je Einstein, gdy po raz 
ostatni opuszczał gabinet - oraz półki pełne piętrzących się bezładnie książek. 
Największe wrażenie wywarł na mnie jednak bałagan panujący na biurku - wszystkie 
te papiery, czasopisma, rękopisy, kałamarz z atramentem do wiecznego pióra, 
fajka i kapciuch z tytoniem... ślady nie dokończonych kosmicznych spraw. 
Zastanawiałem się, jakie sekrety Wszechświata skrywał ten bałagan.
Miałem także w pamięci fotografię innego uczonego. Zdjęcie to wykonano w 
bibliotece matematycznej Instytutu; widać na nim było chudego mężczyznę z pasmem 
czarnych włosów pośrodku siwej głowy, co sprawiało, że wyglądał trochę jak 
Indianin z plemienia Mohawków. To wrażenie potęgował jeszcze wyraz jego twarzy -
mężczyzna przeszywał wzrokiem aparat, jakby chciał, aby fotograf czym prędzej 
sobie poszedł. To był Kurt Godeł.
Einsteina i Godła uważani za dwóch największych geniuszy współczesnej nauki. 
Fakt, że obaj przebywali w tym samym miejscu i czasie - w Princeton w stanie New 
Jersey - wydał mi się co najmniej zagadkowy. Jak to się stało, że ci dwaj 
geniusze znaleźli się razem w Instytucie Studiów Zaawansowanych? Czym właściwie 
był ów Instytut i co robili tam wielcy uczeni? Co się stało z Instytutem po 
śmierci Einsteina i Godła?
Byłem przekonany, że Instytut to miejsce niezwykłe - i tak jest w istocie. 
Pracowali tu przez pewien czas wszyscy wielcy fizycy i matematycy XX wieku, 
wśród nich czternastu laureatów Nagrody Nobla, m.in. Niels Bohr, P. A. M. Dirac, 
Wolfgang Pauli, I. I. Rabi, Murray Gell-Mann, C. N. ("Frank") Yang i T. D. Lee. 
W 1980 roku Instytut wydał publikację zatytułowaną Community oJScholars - listę 
wszystkich badaczy, którzy odwiedzili to miejsce w ciągu pierwszych 
pięćdziesięciu lat jego istnienia. Księga jest gruba, liczy ponad pięćset stron. 
Niełatwo byłoby wskazać dwudziestowiecznego uczonego, którego nazwisko w niej 
nie figuruje.
Odwiedzali Instytut również humaniści, choć tych było zdecydowanie mniej niż 
matematyków i przedstawicieli nauk przyrodniczych. Ich nazwiska nie są już tak 
głośne, poza jednym wyjątkiem -jest nim T. S. Eliot. Pomijając jego wizytę, 
można by powiedzieć, że kierownictwo Instytutu nie wspierało badań literackich; 
koncentrowało raczej uwagę na naukach społecznych i historii, dziedzinach, w 
których postęp jest słabo uchwytny, przynajmniej w porównaniu z ogromnymi 
zmianami, jakie nastąpiły w naukach przyrodniczych w ciągu ostatnich 
pięćdziesięciu lat, czyli od czasu założenia Instytutu. Uczeni, którzy 
odwiedzali Instytut, zrewolucjonizowali fizykę; dzięki nim jesteśmy bliżej 
kompletnej, ostatecznej teorii natury. W ciągu jednego pokolenia nauka 
przemierzyła drogę od powstania mechaniki kwantowej do zrębów wielkiej 
unifikacji: Teorii Wszystkiego. Historia Instytutu jest historią uczonych, 
którzy tam pracowali. O nich właśnie zamierzam opowiedzieć w tej książce.
Naukowcy z Instytutu na ogół nie grzeszą skromnością. Można to zrozumieć. 
Wytknęli sobie największy i najtrudniejszy do osiągnięcia cel, jaki można 
wymyślić. Chcą po prostu zrozumieć... wszystko; pragną poznać i wyjaśnić całą 
naturę. Chcą zrozumieć, dlaczego fizyczny Wszechświat jest właśnie taki, jaki 
jest, i zachowuje się tak a nie inaczej. Instytut istnieje po to, by oddawać 
hołd intelektualnej arogancji ludzi, którzy są na tyle pyszni, iż sądzą, że 
potrafią przyczynić się do realizacji owego celu. Niniejsza książka natomiast 
stanowi próbę przedstawienia życia i pracy tych nielicznych, którym się to 
udało.
Ed Regis
Eldersburg, Maryland, 15 grudnia 1986
PODZIĘKOWANIA
Wiele osób związanych obecnie lub w przeszłości z Instytutem zechciało mi pomóc 
w pracy; jestem im szczerze wdzięczny za poświęcony mi czas i energię. Stephen 
Adler, John Bahcall, John Dawson, Rick Dillman, Freeman Dyson, Margaret Geller, 
Herman Goldstine, Jeremy Goodman, Charles Griswold, Banesh Hoffmann, Douglas 
Hofstadter, Andrew Lenard, Benoit Mandelbrot, N. David Mermin, John Milnor, Tim 
Morris, Mark Mueller, Abraham Pais, Harry Rosenzweig, Don Schneider, Dudley 
Shapere i Stephen Wolfram przeczytali poszczególne części maszynopisu i 
zechcieli podzielić się ze mną swymi uwagami. Nie zwalnia mnie to, oczywiście, z 
odpowiedzialności za wszystkie błędy faktograficzne oraz interpretacyjne, jakie 
być może pozostały.
Podziękowania za okazaną mi pomoc niech zechcą przyjąć Robert Bacher i jego 
żona, Julian Bigelow, Jack Clark, Linda Eshle-man, Joan Feast, Diana Howie, 
Priscila Johnson McMillan, Robert P. Munafo, Keith Richwine, Paul Schuchman, 
Linda Sheldon, Nick Tufillaro, Caroline Underwood, Sterling White, Mary 
Wisnovsky, a zwłaszcza Flora Dean, gdyż jako wykonawczyni testamentu Beatrice M. 
Stern udostępniła mi kopię historii Instytutu, o której tu wspominam.
Pragnę też podziękować Brockowi, Ann i Alison Browerom za gościnność, jaką mi 
okazali w Princeton. Szczególnie wiele zawdzięczam żonie, Pameli Regis, która 
pomagała mi w poszukiwaniach materiałów i podczas redagowania tekstu oraz 
przygotowała indeks.
Jestem bardzo wdzięczny Robertowi Lavelle, redaktorowi z Addi-son-Wesley 
Publishing Company, który zasugerował, abym rozwinął swój artykuł o Instytucie 
opublikowany w czasopiśmie "Omni" i napisał tę książkę, oraz Williamowi 
Patrickowi za jego zdrowy osąd i talent do kojącego oddziaływania na (czasami) 
poszarpane nerwy autora.
Ponieważ książka moja nie ujrzałaby światła dziennego, gdyby nie pomoc 
redaktorów z "Omni", im w szczególności ją dedykuję, dziękując za wieloletnie 
wsparcie.
PROLOG
ROZDZIAŁ 1
PLATOŃSKIE NIEBO
Princeton w stanie New Jersey było przez szereg lat niewielką, spokojną osadą, 
znaną głównie z bitwy, w której Waszyngton i jego ludzie sprawili lanie 
Anglikom, oraz z mieszczącego się tu uniwersytetu. Osadę założyli w 1685 roku 
kwakrzy, oczarowani okolicznymi łąkami, strumieniami i lasami. W 1783 roku, gdy 
obradował tu Drugi Kongres Kontynentalny, Princeton pełniło przez sześć miesięcy 
funkcję stolicy Stanów Zjednoczonych. Jeszcze wcześniej, w 1756 roku, w 
szczytowym okresie Wielkiego Przebudzenia, gorączkowego odradzania się 
ortodoksyjnego kalwinizmu, prezbiterianie założyli tu College of New Jersey. Po 
zebraniu funduszy wybudowano Nassau Hali - największy podówczas budynek w 
koloniach - i zatrudniono na stanowisku rektora Jonathana Edwardsa, kaznodzieję 
słynnego z płomiennych kazań ociekających smołą i pachnących siarką.
Edwards był teologiem z Connecticut. Zgodnie z tradycyjnym, ulubionym 
stanowiskiem religijnych platoników od czasów biskupa Berkeleya, głosił on 
filozoficzny idealizm, czyli przekonanie, że otaczający nas świat to... idea. 
"Świat, to znaczy materialny Wszechświat, nie istnieje inaczej jak tylko w 
umyśle" - twierdził, wyprzedzając o dwieście lat pewnego uczonego z Princeton, 
który na swój sposób zredukował "materialny Wszechświat" do zbioru umysłowych 
abstrakcji.
Edwards głosił również zagadkowy kalwiński dogmat, zgodnie z którym Bóg 
wprawdzie na długo przed narodzinami każdego człowieka rozstrzyga, czy pójdzie 
on do nieba czy do piekła, lecz pomimo to, w jakiś sposób - tu Edwards nie 
wypowiadał się jasno - od samego człowieka zależy, dokąd trafi. Bóg najwyraźniej 
postanowił, że Edwards nie powinien być rektorem College of New Jersey. Wkrótce 
po tym, jak zaprzysiężone go na to stanowisko, zachorował na ospę i zmarł. 
Znacznie później, w 1896 roku, przemianowano College na Uniwersytet w Princeton, 
ale dopiero w 1902 roku jego kierownictwo objęła po raz pierwszy osoba świecka - 
Woodrow Wilson.
W październiku 1933 roku, niemal z dnia na dzień, Princeton zmieniło się z 
nobliwego miasteczka uniwersyteckiego w ośrodek fizyki o światowym znaczeniu. 
Stało się tak dlatego, że do Instytutu Studiów Zaawansowanych przybył Albert 
Einstein.
Instytut zaprojektowano jako ośrodek naukowy nowego rodzaju - bez studentów, bez 
nauczycieli, bez wykładów. Mieli się w nim zbierać najwięksi uczeni świata, aby 
prowadzić badania, nie dysponując jednak ani laboratorium, ani aparaturą do 
wykonywania doświadczeń. Tak postanowili twórcy Instytutu. Od samego początku 
placówka ta miała się koncentrować na czystej teorii. Jona-than Edwards z 
pewnością przyklasnąłby takiej koncepcji; możemy tak sądzić, ponieważ zaraził 
się on ospą nie przypadkiem, lecz wskutek zażycia szczepionki, którą zgodził się 
na sobie wypróbować. W tym czasie lekarze dopiero eksperymentowali z różnymi 
szczepionkami, Edwards zaś chciał zademonstrować swoją wiarę w cuda współczesnej 
nauki. Zgłosił się zatem na ochotnika, zachorował na ospę i zmarł.
Dziś, tak samo jak na początku, uczeni z Instytutu Studiów Zaawansowanych 
koncentrują swą uwagę na teorii, choć śmierć Einsteina i Godła przyczyniła się 
do pewnego obniżenia statusu tej placówki w porównaniu z latami wcześniejszymi. 
Instytut położony jest na skraju miasta, ale wielu rdzennych mieszkańców 
Princeton nie potrafi dziś wskazać doń drogi. A gdy spytamy kogoś z 
uniwersytetu, oddalonego o kilka przecznic, jak dojść do Instytutu Studiów 
Zaawansowanych, możemy się dowiedzieć, że nasz interlokutor nigdy o nim nie 
słyszał. "Instytut czego?". Ludzie potrafią wskazać drogę do miejscowego 
seminarium teologicznego lub klubu golfowego, ale nie do Instytutu. Jak 
powiedział Homer Thompson, od czterdziestu lat jeden z profesorów tej placówki: 
"Instytut jest lepiej znany w Europie niż w Princeton".
Trudno jednak winić ludzi za ich ignorancję, bo przecież Instytut należy do tego 
rodzaju obiektów, które niełatwo ocenić po wyglądzie. Budynek, położony na 
działce o powierzchni jednej mili kwadratowej, wśród zagajników przy Olden Lane, 
na południe od Princeton, wygląda na siedzibę jakiegoś wydziału uniwersytetu lub 
prywatnej szkoły średniej. Nigdzie jednak nie widać kręcących się studentów lub 
uczniów, zatem nie jest ani jednym, ani drugim. Sanatorium? Sierociniec? Dom 
opieki dla weteranów? Główny budynek, Fuld Hali, wzniesiony z czerwonej cegły w 
stylu angielskiego klasycyzmu, wygląda jak wiele innych gmachów, które można 
zobaczyć na kampusach. W Fuld Hali znajdują się biura administracji i działów 
Instytutu, biblioteka matematyczna oraz klub, gdzie każdego dnia (oprócz sobót i 
niedziel) o godzinie trzeciej są podawane kawa, herbata i ciasteczka. Po obu 
stronach Fuld Hali znajdują się mniejsze budynki, wzniesione w podobnym stylu; w 
nich również mieszczą się gabinety pracowników. Natomiast nieco z boku zobaczyć 
można kompleks budynków ze szkła i betonu, niezgodny z architektoniczną tradycją 
tego miejsca; są tam: stołówka, biura Szkoły Nauk Społecznych i biblioteka 
historyczna. Za biblioteką rozciąga się niewielkie jezioro, a dalej las.
Gdy w latach czterdziestych Freeman Dyson przybył do Instytutu po raz pierwszy, 
zwykł jeździć po lesie z przyjaciółmi swoim starym kabrioletem marki Dodge. Dziś 
natknąć się tu można tylko na pieszych - biegaczy, spacerowiczów i myśliwych, 
polujących na jelenie. Jeleni jest tak dużo, że Allen Rowe, jeden z 
wicedyrektorów Instytutu, raz do roku rozsyła do wszystkich memorandum, w którym 
wyjaśnia instytutowy Program Kontroli Populacji Jeleni. "W celu zmniejszenia 
liczby jeleni w lasach Instytutu do rozsądnego i dającego się utrzymać poziomu" 
-jak głosi memorandum - zostanie zorganizowany odstrzał tych zwierząt, czym 
zajmie się niewielki zespół doświadczonych kuszników. Za każdym razem po 
ogłoszeniu memorandum kilku młodszych pracowników zastanawia się, czyby nie 
zorganizować jakiegoś protestu, ale nic z tego, jak dotąd, nie wyszło. Przez 
parę tygodni wszyscy trzymają się tylko z dala od lasu. Powrót ze spaceru ze 
strzałą w głowie mógłby tu zostać uznany za poważny nietakt.
J. Robert Oppenheimer, który kierował Instytutem przez niemal dwadzieścia lat, 
zwykł mawiać, że placówka ta jest "intelektualnym hotelem", miejscem, gdzie 
uczeni mogą się schronić na dowolny okres i pozwolić, aby o ich codzienne 
potrzeby zatroszczył się ktoś inny. Przeciętny czas pobytu w Instytucie wynosi 
od jednego do dwóch lat. Spośród dwustu uczonych, przebywających zwykle 
jednocześnie w Instytucie, znakomitą większość stanowią ludzie młodzi, 
zapraszani tu na krótki pobyt. Instytut jest podzielony na cztery szkoły - 
Matematyki. Nauk Przyrodniczych, Studiów Historycznych i Nauk Społecznych. 
Większość gości ("członków tymczasowych") zajmuje się matematyką lub fizyką; 
najmniejsza jest Szkoła Nauk Społecznych, gdzie pracuje zwykle około dwudziestu 
uczonych.
Aby dostać się do tego ekskluzywnego klubu, trzeba przejść swoistą "ścieżkę 
zdrowia" i przetrwać. Tylko ludzie obdarzeni inteligencją nie z tego świata są w 
stanie przebrnąć procedurę selekcji.
Szczęśliwy wybraniec otrzymuje stypendium, pokój do pracy w Instytucie oraz 
mieszkanie w budynku zaprojektowanym przez Marcela Breuera w stylu nieco 
przypominającym dom towarowy. Od dnia przybycia do dnia wyjazdu Instytut oferuje 
każdemu z gości śniadanie i lunch przez pięć dni w tygodniu oraz kolację w środy 
i piątki. Nie zdarza się, by ktoś narzekał na taki układ. Czasami tylko słychać 
odgłosy niezadowolenia z powodu umeblowania. "Krzesła w mieszkaniu były 
potwornie niewygodne - wspomina jeden z uczonych. - Natomiast krzesło przy 
biurku - doskonale. Można odnieść wrażenie, że robiono to celowo, by w ten 
sposób zachęcać gości do nieustannej pracy".
Istnieje też problem łóżek. Są wprawdzie wygodne, ale wyłącznie jednoosobowe, 
nigdzie nie ma dwuosobowego... Z wyjątkiem, zapewne, Olden Manor, gdzie mieszka 
dyrektor z żoną. Młodym parom wydaje się to dość zabawne. "Albo kupili te 
wszystkie łóżka na jakiejś wyprzedaży - powiedział jeden z gości Instytutu - 
albo chcą, żeby wszyscy myśleli tylko o pracy".
Jeśli pominąć problemy łóżkowe, Instytut stanowi raj dla jajogłowych, dokładnie 
tak, jak zaplanowano. Tymczasowi członkowie oraz zatrudnieni na stałe 
profesorowie - a tych jest tylko około dwudziestu pięciu - zajmują się własnymi 
projektami badawczymi, pracując w odpowiednim dla siebie tempie. Nie mają 
żadnych innych obowiązków i nie muszą się przed nikim tłumaczyć. Pod koniec 
pobytu nikt nie musi nawet pisać sprawozdania, omawiającego przeprowadzone 
badania. Należy po prostu spakować manatki i opuścić ten intelektualny raj, by 
powrócić do swego stałego miejsca w okrutnym świecie.
Tak jak zapewne być powinno w nowoczesnej utopii, wszystkim zatrudnionym na 
stałe profesorom Instytut wypłaca identyczne uposażenia, wynoszące obecnie około 
90 tysięcy dolarów rocznie, co sprawia, że ludzie z innych instytucji mówią o 
nim jako o "Instytucie Zaawansowanych Pensji". Roczny budżet Instytutu wynosi 
około 10 milionów dolarów; suma ta pochodzi z własnego majątku, wartego dobrze 
ponad 100 milionów dolarów, oraz z inwestycji. Dochód z inwestycji zmienia się w 
zależności od koniunktury, ale w ostatnich latach wynosił średnio 17%. W roku 
podatkowym 1984/85 dochód wyniósł 26,9%. W przeciwieństwie do innych utopii, 
wymyślanych w ciągu wieków przez rozmaitych idealistów, ta z Princeton wie, jak 
sobie radzić z pieniędzmi.
Instytut Studiów Zaawansowanych założyli w 1930 roku Louis Bamberger i jego 
siostra Caroline Bamberger Fuld, którzy wyłożyli pieniądze, oraz Abraham 
Flexner, który zajął się planowaniem i organizacją. Prawdziwym ojcem Instytutu, 
jego intelektualnym przodkiem i aniołem stróżem był jednak Platon - starożytny 
grecki filozof. Przede wszystkim dlatego, że to on pierwszy zorganizował 
instytucję zajmującą się wyższymi studiami, tak zwaną Akademię, położoną na 
przedmieściach Aten. W niej gromadzili się uczniowie, badacze i teoretycy 
różnych specjalności, aby zgłębiać plan budowy Wszechświata i ująć w spójnym 
schemacie intelektualnym całość bytu. Program Platona stanowił pierwszą 
systematyczną próbę zredukowania całego widzialnego Wszechświata do niewielkiego 
zbioru abstrakcyjnych pojęć i zasad. Dokładnie ten sam cel przyświeca 
Instytutowi Studiów Zaawansowanych, lecz to jeszcze nie wyjaśnia, dlaczego wolno 
uznać Platona za jego prawdziwego ojca-założyciela.
Zrozumiemy to nieco lepiej, jeśli przypomnimy sobie, że zdaniem Platona 
prawdziwym przedmiotem poznania nie są zmienne i przemijające byty materialne, 
które możemy zobaczyć i dotknąć, lecz coś znacznie bardziej od nich realnego, to 
znaczy "idee". Platon przyjrzał się otaczającej go naturze, spojrzał na Słońce, 
Księżyc i gwiazdy, obejrzał wodospady, rośliny i zwierzęta, po czym orzekł, że 
te fizyczne byty nie stanowią Prawdziwej Rzeczywistości. Prawdziwa Rzeczywistość 
pozostaje w innym wymiarze, skrywa się w Świecie Idei, którego nie można 
doświadczyć zmysłowo. Mogłoby to skłonić kogoś do uznania Świata Idei za ciemną, 
mglistą i nieosiągalną krainę, ale Platon tak nie uważał. Dla niego był on tak 
jasny i rzeczywisty, jakby oświetlały go promienie południowego słońca. To ze 
Świata Idei wywodzą się wszystkie obiekty fizyczne. Idee są źródłem całej 
fizycznej rzeczywistości.
Zdaniem Platona zasadnicza różnica między ideami i zwyczajnymi obiektami 
fizycznymi, spotykanymi na co dzień, polegać miała na tym, że obiekty fizyczne 
zmieniają się i podlegają rozkładowi, natomiast idee są doskonałe, niezmienne i 
wieczne. Niezmienne idee są zatem bardziej rzeczywiste niż obiekty "realne", 
choć nie można ich pojąć za pomocą zmysłów, jako że istnieją we własnym, 
niezależnym świecie. Na tym wszakże nie koniec. Żeby poznać idee, należy dokonać 
wysiłku: zamknąć oczy, zwrócić się do wewnątrz i myśleć. Takie skupienie i 
myślenie muszą trwać bardzo długo, co tłumaczy, dlaczego zwykli, szarzy ludzie 
wiedzą o ideach niewiele lub zgoła nic.
Rzecz jasna, uczeni z Instytutu Studiów Zaawansowanych nie wierzą w idee Platona 
w sensie dosłownym, badają jednak obiekty, które znajdują się poza zasięgiem 
zmysłów i są poznawalne tylko za pomocą intelektu. Zwłaszcza matematycy z 
Instytutu rzadko kiedy zajmują się namacalnym światem. Przeciwnie, badają oni 
abstrakcyjne i wyidealizowane obiekty matematyczne, byty nie występujące
w naturze. W rzeczywistym świecie nie można znaleźć doskonałego okręgu, choć, 
oczywiście, wiele obiektów ma kształt zbliżony do koła. Dla matematyka 
abstrakcyjne, geometryczne koło jest znacznie bardziej "realne" niż wszelkie 
przedmioty w przybliżeniu koliste. Koło samochodu co chwilę zmienia kształt i 
podlega zużyciu, natomiast matematyczne koło pozostaje idealnie okrągłe na wieki 
wieków.
Nie tylko matematycy z Instytutu żyją i pracują wśród obiektów, których nie 
można dotknąć. To samo dotyczy fizyków i astronomów. Żaden fizyczny ziemski 
obiekt nie istnieje bardzo długo -w ciągu milionów lat nawet łańcuchy górskie 
ulegają erozji. Natomiast czas życia gwiazd i galaktyk liczy się w miliardach 
lat. Cząstki elementarne - protony i elektrony - żyją nieskończenie długo, a 
zatem i te niedostrzegalne obiekty bardziej przypominają platońskie idee niż 
cokolwiek innego.
Oznacza to, że uczeni z Instytutu Studiów Zaawansowanych ani myślą pochylić się 
nad ziemską gliną, ani myślą brudzić sobie rąk. Geolodzy, biolodzy czy 
kardiochirurdzy nie mają tam czego szukać. Ludzie, którzy muszą posługiwać się w 
pracy rękami, nie pasują do towarzystwa czystych, wyniosłych teoretyków. 
Naukowcy z Instytutu gromadzą się u szczytu natury i kontemplują niewidzialne 
obiekty na elementarnym poziomie stworzenia. Niczego nie produkują i nie 
prowadzą doświadczeń. Jedynym celem ich życia jest zrozumienie zjawisk.
"Zajmuję się mechaniką nieba - powiedział kiedyś Marston Morse, matematyk z 
Instytutu - ale nie interesuje mnie wycieczka na Księżyc".
Jak na instytucję o tak nieziemskich pretensjach, Instytut zawdzięcza swoje 
istnienie operacjom niezwykle przyziemnym, którym towarzyszy grzechot kas 
sklepowych i brzęk pieniędzy. Instytut powstał dzięki dochodom, jakie przynosił 
dom towarowy Bambergerów w New Jersey o powierzchni handlowej stu tysięcy metrów 
kwadratowych i obrotach w 1929 roku na poziomie 35 milionów dolarów. Pod 
względem wielkości był to czwarty dom towarowy w Stanach Zjednoczonych.
Szczęśliwym dla nauk teoretycznych zrządzeniem losu właściciele domu, Louis 
Bamberger i jego siostra, Caroline Bamberger Fuld, sprzedali interes w 1929 
roku, tuż przed krachem na giełdzie. Nabywcą była firma R. H. Macy Company. Na 
początku września, sześć tygodni przed słynnym Czarnym Czwartkiem, Bamberger 
otrzymał gotówkę i akcje Macy warte łącznie 25 milionów dolarów. Po przekazaniu 
siostrze połowy sumy rozdzielił milion dolarów między swych byłych pracowników.
Ten gest stanowił dopiero początek wielkiej akcji rozdawania pieniędzy. 
Bamberger i Fuld, para prawdziwych filantropów, byli przekonani, że skoro 
zawdzięczają swe pieniądze dobrym ludziom z New Jersey, którzy robili u nich 
zakupy, powinni ich za to wynagrodzić. Postanowili ufundować jakąś dużą 
instytucję publiczną, która przynosiłaby korzyść wszystkim obywatelom stanu. 
Myśleli o założeniu szkoły dentystycznej lub medycznej, która mieściłaby się na 
terenie ich posiadłości w South Orange, ale oboje nie mieli pojęcia o specyfice 
tego rodzaju instytucji, poza tym, że kształci się tam lekarzy i stomatologów. 
Wkrótce jednak znaleźli osobę, która wiedziała o szkołach medycznych więcej może 
niż ktokolwiek inny na całym świecie. Osobą tą był Abraham Flexner.
Flexner zyskał reputację najsurowszego krytyka amerykańskiego systemu 
uniwersyteckiego. Jego głównym tytułem do sławy był "Raport Flexnera", w którym 
przedstawił oszustwa i szarlatanerię panujące w amerykańskich akademiach 
medycznych. Później, jako administrator fundacji, Flexner osobiście wycisnął z 
portfeli amerykańskich filantropów ponad pól miliarda dolarów - dokładnie 600 
milionów - które rozdał uniwersytetom mogącym, jego zdaniem, najlepiej 
wykorzystać otrzymane fundusze.
W sprawach finansowych, podobnie jak gdzie indziej, Flexner był człowiekiem o 
nieposzlakowanej uczciwości. Sam wyrastał w ciężkich warunkach, dzięki czemu 
nauczył się cenić zarówno wartość żelaznych zasad, jak i każdego dolara. Abe 
urodził się w 1866 roku w Louisville w stanie Kentucky; był szóstym z dzie-
więciorga dzieci Moritza i Esthery Flexner, którzy przybyli do Stanów 
Zjednoczonych w połowie XIX wieku. Moritz początkowo pracował jako domokrążca, 
później przez wiele lat prowadził hurtownię kapeluszy, która jednak 
zbankrutowała podczas Wielkiej Paniki w 1873 roku.
W tych czasach szkolnictwo na południu prawie nie istniało. Młody Abe chodził do 
typowej, zacofanej szkoły podstawowej. Nauczyciele na ogół nic nie zadawali do 
domu, przeto Abe chodził do biblioteki i czytał. Pociągała go klasyka: Dickens, 
Szekspir, Tho-reau, Hawthorne. Później, jako nastolatek, znalazł pracę w pewnej 
prywatnej bibliotece, gdzie miał wystarczająco dużo wolnego czasu, by czytać i 
przysłuchiwać się dyskusjom na tematy bieżące, prowadzonym raz na tydzień w 
niewielkich grupach. Abe był więc samoukiem. Uległo to zmianie, gdy pojechał na 
studia na Uniwersytet Johnsa Hopkinsa.
"Decydujący moment w moim życiu - powiedział później Flexner - nastąpił w 1884 
roku, gdy miałem siedemnaście lat. Mój starszy brat Jacob wysłał mnie wtedy na 
Uniwersytet Johnsa Hopkinsa. Ten wybór umożliwił mi późniejszą karierę".
Uniwersytet Johnsa Hopkinsa dopiero co powstał i Abe mógł obserwować rozwój 
uczelni, która początkowo mieściła się w dwóch zaadaptowanych na ten cel 
internatach na Howard Street w Baltimore. Później zbudowano piękny, 
przypominający park kampus w centrum miasta. Ta właśnie uczelnia posłużyła za 
model, który Flexner naśladował, budując Instytut Studiów Zaawansowanych.
Nowy uniwersytet w Baltimore otrzymał imię bogatego kupca, który zmarł w 1873 
roku i przeznaczył niemal całą swoją fortunę, wynoszącą 7 milionów dolarów, na 
zorganizowanie instytucji mającej stanowić połączenie uczelni i szpitala. W owym 
czasie była to największa donacja w historii Stanów Zjednoczonych. Istniejące 
wówczas uczelnie, takie jak Harvard, Yale i Columbia, umożliwiały zdobycie tylko 
przeciętnego wykształcenia, w najmniejszym stopniu nie przypominającego obecnych 
studiów doktoranckich. Gdy w 1876 roku rozpoczęły się zajęcia na Uniwersytecie 
Johnsa Hopkinsa, powstała tam pierwsza szkoła podyplomowa w nowoczesnym 
rozumieniu tego terminu.
Według Flexnera Uniwersytet Johnsa Hopkinsa był ucieleśnieniem wszystkiego co 
dobre, słuszne i prawdziwe w szkolnictwie wyższym. Pierwszy rektor uniwersytetu, 
Daniel Coit Gilman, stał się idolem FIexnera. Gilman poszukiwał profesorów dla 
nowego uniwersytetu w całej Europie, ale chodziło mu nie tylko o znalezienie 
wykładowców. Chciał zatrudnić twórczych uczonych. "Wiedział, że istnieją ludzie, 
którzy doskonale uczą, wcale nie nauczając" -powiedział o Gilmanie Flexner. 
Doskonale uczą, wcale nie nauczając. Genialni uczeni, tacy jak Darwin, Faraday, 
Rayleigh i inni, zmienili świat właśnie dlatego, że nie musieli tracić swego 
cennego czasu na przygotowywanie i prowadzenie wykładów. Flexner nigdy o tym nie 
zapomniał.
Gdy ukończył studia, powrócił do Kentucky i został nauczycielem w tej samej 
szkole średniej, w której sam pobierał nauki kilka lat wcześniej. Ponieważ 
studia zajęły mu tylko dwa lata, gdy wrócił do szkoły, okazało się, że będzie 
jeszcze uczył swych byłych kolegów z klasy. Pod koniec pierwszego roku Flexner 
uznał za stosowne oblać całą klasę, liczącą jedenastu uczniów. Ten 
bezprecedensowy krok zdumiał rodziców i wzbudził zainteresowanie lokalnych 
gazet. Rodzice zażądali, aby ich kochane dzieci otrzymały jednak promocję, i 
doprowadzili do publicznego rozpatrzenia sprawy przez radę nadzorczą szkoły. 
Rada zapoznała się z materiałami i poparła stanowisko Flexnera, który zyskał 
przez to reputację surowego nauczyciela, broniącego poziomu nauki niezależnie od 
konsekwencji.
Po tym incydencie rodzice, którzy chcieli, aby ich dzieci uczyły się więcej, niż 
tego wymagały szkoły publiczne, zaczęli posyłać je do Flexnera. Pewien adwokat, 
którego syn wyleciał ze szkoły dla kandydatów na wyższe studia, poprosił 
Flexnera, by zajął się chłopcem i przygotował go do studiów w Princeton. Flexner 
zgodził się, pod warunkiem że adwokat znajdzie jeszcze czterech uczniów, których 
rodzice mieli płacić tyle samo: po pięćset dolarów rocznie. Tak się stało i 
Flexner wkrótce zrezygnował z pracy w szkole publicznej, aby poprowadzić własną.
"Szkoła pana Flexnera", jak nazywali ją mieszkańcy miasta, była jego ogromnym 
sukcesem. Flexner przyjmował wszystkich uczniów, niezależnie od ich inteligencji 
czy chęci do nauki, obiecując rodzicom, że doprowadzi młodzież na studia w 
Princeton, na Harvardzie lub dowolnej innej uczelni. Zdumiewające, że mu się to 
udawało, choć nigdy nie posuwał się do gróźb, nie stosował przymusu ani nie 
wywierał nacisku. "Od dawna wiem, że stosowanie przemocy nie prowadzi do niczego 
- powiedział później. - Moja szkoła działała bez żadnych reguł, egzaminów, 
dzienników i sprawozdań".
Podobnie jak później członkowie Instytutu Studiów Zaawansowanych, uczniowie 
szkoły Flexnera nie mieli żadnych obowiązków. "Żadnych obowiązków, wyłącznie 
możliwości" - powtarzał zawsze Flexner. Jego uczniowie mogli chodzić na lekcje, 
ale nie musieli. Mogli przyjść do klasy i pracować tak długo, jak chcieli. Sam 
Flex-ner był zapewne zdumiony tym, że po pewnym czasie pojawiali się w szkole 
również w soboty, żeby jeszcze coś zrobić. Nie kryła się za tym żadna tajemnica: 
Flexner potrafił to wszystko osiągnąć wyłącznie dzięki swej silnej osobowości i 
prawdziwemu zapałowi do nauki.
Flexner prowadził szkołę piętnaście lat, od 1890 do 1905 roku, po czym 
postanowił, że sam musi podjąć dalszą naukę. Zaczął studiować psychologię na 
Harvardzie, ale uznał, że obowiązkowe zajęcia eksperymentalne są zbyt nudne, 
przeto zrezygnował i zajął się samokształceniem. Tym razem zamiast wąskiej i 
nudnej w jego ocenie dyscypliny uniwersyteckiej, jaką była psychologia 
eksperymentalna, wybrał badania nad systemem studiów wyższych w Stanach 
Zjednoczonych. Ostatecznym wynikiem tej pracy była książka The American College, 
która stanowiła druzgoczącą krytykę istniejącego systemu.
W swojej książce Flexner twierdził, że uczelnie tłamszą tę właśnie cechę 
studentów, którą mają rzekomo kształtować, czyli inicjatywę. Dowodził, że 
uczelnie przywiązują większą wagę do wyspecjalizowanych badań aniżeli do 
kształcenia studentów, a program studiów jest często zupełnie bezsensowny. Rzecz 
jasna, niewielu ludzi zajmujących się kształceniem chciało tego słuchać, lecz 
Flexnerowi udało się zainteresować tematem kilka osób. Dzięki nim Carnegie 
Foundation for the Advancement of Teaching zleciła mu przygotowanie specjalnego 
raportu na temat szkół medycznych.
Pod koniec XIX wieku amerykańskie szkoły medyczne działały na ogół niczym 
współczesne szkoły zawodowe, nauczające krawiectwa, naprawy komputerów czy 
eksploatacji ciężarówek. To znaczy: szkoła pobierała czesne, organizowała roczne 
lub dwuletnie zajęcia, po czym każdy student otrzymywał ogromny dyplom z własnym 
nazwiskiem wypisanym wielkimi, staroświeckimi literami. Takie lipne szkoły 
pieniły się wszędzie niczym chwasty. W stanie Missouri istniały czterdzieści 
dwie uczelnie medyczne, w samym Chicago - czternaście. Zajęcia były, oczywiście, 
nieobowiązkowe. Student płacił czesne i rok później zostawał lekarzem, nie 
zaprzątając sobie głowy nauką.
Flexner szybko nauczył się, jak należy kształcić lekarzy, na przykładzie Szkoły 
Medycznej w swoim ukochanym Uniwersytecie Johnsa Hopkinsa, oraz w Rockefeller 
Institute for Medical Research, gdzie jego brat, Simon Flexner, kierował 
laboratoriami. Następnie wybrał się w podróż po kraju, by odwiedzić inne szkoły 
i dokonać ich oceny na podstawie porównania z programami wspomnianych 
instytucji. Żeby dowiedzieć się prawdy, często uciekał się do podstępów.
"Pewnego razu - pisał - gdy w towarzystwie dziekana zwiedzałem szkołę 
osteopatyczną w Des Moines, okazało się, że drzwi do wszystkich pomieszczeń są 
zamknięte. Widziałem na nich tabliczki ANATOMIA, PATOLOGIA, FIZJOLOGIA itd., ale 
nie mogłem zajrzeć do środka, ponieważ nigdzie nie było woźnego - zapewne 
nieprzypadkowo. Gdy wyraziłem zadowolenie z wizytowania szkoły, dziekan odwiózł 
mnie na stację kolejową, abym -jak przypuszczał - odjechał najbliższym pociągiem 
do Iowa City. Tymczasem, gdy tylko dziekan zniknął, powróciłem do szkoły, gdzie 
znalazłem woźnego, który w zamian za pięć dolarów wpuścił mnie do wszystkich 
pokoi. Każdy z nich był tak samo wyposażony: biurko, mała tablica, kilka 
krzeseł. Żadnych atlasów anatomicznych, aparatury, niczego!"
Flexner odwiedził wszystkie 155 szkół medycznych w Stanach Zjednoczonych i 
Kanadzie. Stwierdził, że tylko kilka szkół odpowiednio selekcjonuje kandydatów 
na studia i pilnuje właściwego poziomu kształcenia. "Trudno znaleźć coś bardziej 
haniebnego niż ta szkoła podająca się za wyższą uczelnię" - powiedział o Georgia 
College of Eclectic Medicine and Surgery. Podobną laurkę wystawił California 
Medical College: "Hańba dla stanu, którego prawo zezwala na istnienie takiej 
placówki".
Sprawozdanie Flexnera zostało najpierw opublikowane jako "Biuletyn nr 4" 
Carnegie Foundation for the Advancement of Teaching, ale stało się powszechnie 
znane jako "Raport Flexnera". Wywołało jeszcze większe poruszenie niż książka 
The American College i przyniosło autorowi kilka pozwów o oszczerstwo oraz 
liczne pogróżki. Autor anonimu z Chicago - "prawdziwego siedliska zarazy, jeśli 
chodzi o kształcenie medyczne" - groził Flexnerowi śmiercią, gdyby ten ośmielił 
się jeszcze raz odwiedzić to piękne miasto. "Po otrzymaniu anonimu - powiedział 
później Flexner - pojechałem tam, aby wygłosić mowę na posiedzeniu Rady 
Szkolnictwa Medycznego, i wróciłem bez szwanku".
Flexner wygrał. Szkoły medyczne prowadzone przez hochsztaplerów szybko zniknęły, 
często bezgłośnie. Z czternastu "uczelni medycznych" w Chicago pozostały trzy. W 
środowisku ludzi zajmujących się edukacją Flexner stał się człowiekiem sławnym, 
uważano go za zbawcę amerykańskiej medycyny. Wkrótce Carnegie Foundation wysłała 
go do Europy, by przeprowadził tam podobne badania. Gdy skończył, był już 
najwybitniejszym światowym ekspertem w dziedzinie kształcenia lekarzy.
Jesienią 1929 roku Louis Bamberger i jego siostra Caroline (pani Feliksowa Fuld) 
rozmyślali o założeniu uczelni medycznej w New Jersey. W tym czasie Abraham 
Flexner pisał nową książkę, zatytułowaną Uniuersities: American, English, 
German, stanowiącą rozwinięcie serii wykładów, które wygłosił w Oksfordzie. 
"Pewnego dnia, gdy spokojnie pracowałem - wspominał później - zadzwonił telefon 
i zostałem poproszony o spotkanie z dwoma panami, którzy chcieli omówić 
możliwości wykorzystania poważnej sumy". Dwaj dżentelmeni, Samuel Leidesdorf i 
Herbert Maass, reprezentowali Louisa Bambergera i jego siostrę, którzy 
potrzebowali pomocy Flexnera: chcieli założyć uczelnię medyczną w Newark. 
Uczelnia miała zagwarantować specjalne przywileje Żydom, ponieważ Bamberger i 
pani Fuld, którzy byli Żydami, uważali, iż istniejące szkoły medyczne 
dyskryminują Żydów, zarówno studentów, jak i profesorów.
Flexner, który też był Żydem, nie zaakceptował propozycji. Przede wszystkim, 
powiedział, przyzwoita szkoła medyczna musi być powiązana z dużym uniwersytetem 
i dobrym szpitalem, których nie było w Newark. Ponadto Newark znajdowało się 
blisko Nowego Jorku, gdzie istniały doskonałe szkoły medyczne, z którymi nowa 
uczelnia nie mogłaby konkurować. Wreszcie Flexner był przekonany, na podstawie 
własnych doświadczeń, że w uczelniach medycznych Żydzi nie są dyskryminowani, a 
sam nie miał zamiaru wiązać się z instytucją, która w doborze studentów i 
pracowników kierowałaby się jakimikolwiek kryteriami pozamerytorycznymi.
Flexner zdawał sobie jednak sprawę, że dwaj panowie, którzy go odwiedzili, 
reprezentują 30 milionów dolarów, przeto nie chciał ich odsyłać z kwitkiem. "Czy 
panowie kiedyś o czymś marzyli?" - zapytał. Flexner z pewnością miał własne 
marzenia, które szczegółowo przedstawił w swojej najnowszej książce; jej 
pierwszy rozdział leżał właśnie na biurku.
Wbrew oczekiwaniom Flexner nie marzył wcale o założeniu instytutu badawczego. W 
zasadzie już od pewnego czasu występował przeciw instytucjom zajmującym się 
wyłącznie badaniami naukowymi. W listopadzie 1922 roku przedstawił swoje 
zastrzeżenia w raporcie przygotowanym dla Rady Kształcenia Ogólnego Fundacji 
Rockefellera. Jego raport nosił tytuł "Propozycja zorganizowania Uniwersytetu 
Amerykańskiego". Flexner stwierdził w nim, że "instytucje badawcze, choć cenne i 
konieczne, nie potrafią same rozwiązać trudności [związanych ze studiami 
doktoranckimi], po pierwsze dlatego, że tylko nieliczni uczeni są zadowoleni i 
pracują najwydajniej, gdy mogą poświęcić całą energię na badania; po drugie 
dlatego, że z konieczności w takich instytucjach liczba kształcących się młodych 
ludzi jest ograniczona [...] Instytucje badawcze [...] nie są w stanie zastąpić 
uniwersytetów, gdzie studenci zyskują wyższe wykształcenie".
Z drugiej strony Flexnera nie zadowalały również istniejące szkoły podyplomowe. 
Ich absolwenci bywali niedouczeni, ponieważ profesorowie poświęcali cały swój 
czas na badania naukowe. Niekiedy studenci uczyli się jednego, praktycznego 
zawodu, takiego jak medycyna lub prawo; stawali się kompetentni tylko w jednym 
wąskim zakresie. W każdym razie, zdaniem Flexnera, w żadnej z istniejących 
instytucji studenci i profesorowie nie tworzyli zgranej "społeczności uczonych", 
czyli, jak to on rozumiał, społeczności dążącej wyłącznie do poszerzania granic 
wiedzy i badania rzeczy nieznanych. Stworzenie takiej społeczności było jego 
marzeniem. Flexner śnił o uniwersytecie, czy też instytucie - nazwa nie miała 
znaczenia - gdzie profesorowie i studenci razem badaliby dziewicze tereny, 
niekoniecznie jak równi sobie, ale na płaszczyźnie partnerskiej. Uważał, że 
osiągnięcie takiego celu wymaga wyeliminowania nacisków z zewnątrz.
"Musi to być wolna społeczność uczonych - pisał Flexner. - Wolna, ponieważ 
dorośli ludzie, ożywieni swoimi dążeniami intelektualnymi, muszą mieć możność 
ich realizacji w samodzielnie wybrany sposób". Nowa instytucja powinna zapewnić 
odpowiednie warunki, "a przede wszystkim spokój, uwalniając pracowników od 
zwykłych trosk i odpowiedzialności za niedojrzałych studentów".
Flexner spisywał wszystkie swoje koncepcje w nowej książce. Miał już gotowy 
pierwszy rozdział, zatytułowany "Koncepcja nowoczesnego uniwersytetu", którego 
kopię wręczył swoim gościom. Leidesdorf i Maass przekazali ją Bambergerowi i 
pani Fuld, którzy z kolei, po przeczytaniu wywodów Flexnera, zrezygnowali z 
pomysłu założenia szkoły medycznej.
Podczas jesiennego sezonu muzycznego Bamberger i pani Fuld utrzymywali 
apartament w hotelu Madison, dokąd pewnego wieczoru zaprosili Flexnera na 
kolację. Przez kilka następnych tygodni regularnie jadali razem lunch, a w 
połowie stycznia, tuż przed wyjazdem Bambergerów na zimowe wakacje do Arizony, 
Flexner przedstawił roboczy projekt dotyczący jak najlepszego wykorzystania ich 
fortuny. Projekt ten zakładał "ufundowanie instytucji wyższego kształcenia, 
położonej w Newark lub w jego pobliżu, której nazwa związana byłaby ze stanem 
New Jersey, w podzięce za możliwości, jakie stworzyła nam lokalna społeczność". 
Nim Barnberger i pani Fuld wyjechali na słoneczny Południowy Zachód, wszyscy 
troje wiedzieli już, że zamierzają stworzyć uniwersytet, o jakim marzył Flexner.
Gdy w kwietniu fundatorzy powrócili z Arizony, zmianie uległa tylko nazwa 
instytucji. Teraz miał to być "Instytut Wyższego Kształcenia" lub "Studiów 
Zaawansowanych". Podstawowe zasady jego funkcjonowania określono zwięźle: 
placówka prowadzić będzie wyłącznie studia podyplomowe; profesorom zapewnione 
zostaną wysokie pensje; profesorowie i studenci poświęcać będą cały swój czas i 
energię na prowadzenie badań podstawowych.
Instytut Studiów Zaawansowanych został formalnie założony 20 maja 1930 roku. 
Faktycznie zaczął działać trzy lata później. Wpierw należało rozwiązać dwa 
problemy. Pierwszym była lokalizacja. Bamberger wciąż pragnął, aby Instytut 
powstał w South Orange, a jeśli nie, to niechby się przynajmniej znalazł "w 
okolicy Newark". Problem polegał na tym, że Newark było doskonałym miejscem na 
założenie hurtowni mąki i grochu, ale zapewne ostatnim miejscem na Ziemi, gdzie 
ktokolwiek zechciałby ulokować nowy, wspaniały instytut naukowy. Zdaniem 
Flexnera miejscowość ta nie przyciągnęłaby nikogo wykazującego zainteresowania 
intelektualne; nie było tam żadnego uniwersytetu, żadnej większej biblioteki, 
muzeum czy galerii. Funkcjonowały natomiast liczne fabryki farb i lakierów. W 
pewnym momencie Flexner rozesłał czterdzieści listów do osób zajmujących się 
szkolnictwem wyższym, prosząc o radę, gdzie ulokować Instytut. W odpowiedzi 
otrzymał listę miast, którą równie dobrze mógł sam ułożyć - Nowy Jork, Chicago, 
Cambridge, Filadelfia i tak dalej. Nikt nawet nie wspomniał o Newark.
Najbardziej pomysłową propozycję zgłosił Solomon Lefschetz, matematyk z 
Uniwersytetu Princeton. Pamiętając o pragnieniu Bambergera, by Instytut znalazł 
się gdzieś w stanie New Jersey, Lefschetz w twórczy sposób dowodził, że 
odpowiednim miejscem byłby Waszyngton. Jego zdaniem Waszyngton, jako stolica, 
należy do wszystkich czterdziestu ośmiu stanów i można go uważać za część 
każdego z nich, w tym również New Jersey. Tego typu desperackie pomysły zaczęły 
nawiedzać również Flexnera, który rozważał, czy określenie "w okolicy Newark" 
obejmuje też północną, a być może środkową część stanu.
W rzeczywistości Flexner już dawno zadecydował, że Instytut powstanie w 
Princeton, które uważał za idealną lokalizację. Princeton zapewniłoby uczonym 
izolację od wielkomiejskich rozrywek i problemów, a jednocześnie leżało w 
stosunkowo niewielkiej odległości od Nowego Jorku, Waszyngtonu i Filadelfii. 
Tamtejszy uniwersytet mógł się pochwalić jednym z najlepszych wydziałów 
matematyki na świecie i dobrą biblioteką, z której mogliby korzystać członkowie 
Instytutu. Flexner udawał, że szuka odpowiedniego miejsca w okolicy Newark, ale 
w rzeczywistości nawiązał już kontakt z pośrednikiem w handlu nieruchomościami w 
Princeton.
Drugim problemem był dobór kadry naukowej. Flexner uważał, że przyszłość 
Instytutu zależy od klasy uczonych zatrudnionych tam od samego początku i 
dlatego poszukiwał najlepszych naukowców, jakich mógł znaleźć. Nigdy jednak 
nawet nie marzył, że pierwszym profesorem Instytutu będzie najjaśniejsza gwiazda 
na firmamencie nauki - Albert Einstein.
CZĘŚĆ I
KAPŁANI KOSMOSU
ROZDZIAŁ 2
PAPIEŻ FIZYKI
Pisze pan książkę o Instytucie, więc może pan mi to powie..." -zwraca się do 
mnie Rób Tubbs, jeden z tymczasowych członków Instytutu, młody matematyk 
specjalizujący się w teorii liczb przestępnych. Właśnie wychodzimy z jego 
gabinetu po wywiadzie; Tubbs zamyka drzwi na klucz. - "Wielu z nas słyszało 
plotki o tym, że po śmierci Einsteina nie ruszono niczego w jego pokoju, 
wszystko pozostało tak, jak było. No... czy to prawda?"
Cóż, dlaczego o to nie pytać? Tak sądzą wszyscy, którzy odwiedzają Instytut. Tu 
przecież przez ponad dwadzieścia lat pracował Einstein... Einstein, 
najwybitniejszy uczony w całej historii nauki, jedyny uczony, którego nazwisko 
każdy potrafi natychmiast wymienić. Czemu więc jego gabinet nie miałby pozostać 
w nienaruszonym stanie? Przecież nawet jego mózg został zakonserwowany i nadal 
znajduje się w słoju z formaliną w gabinecie niejakiego Tho-masa Harveya, 
lekarza z Weston w stanie Missouri. Z pewnością dyrekcja Instytutu zachowała 
gabinet Einsteina w nienaruszonym stanie, zamknęła go na zawsze niczym kapsułę 
czasu. Postąpić inaczej byłoby... profanacją, świętokradztwem. Zresztą, któż 
mógłby tam pracować? Kto chciałby zająć jego miejsce? Kto potrafiłby usiedzieć w 
tym samym pokoju, dzień po dniu, rok po roku, wiedząc, że to tutaj pracował 
Albert Einstein?
.,No, a gdzie właściwie jest jego gabinet?" - pyta Rób Tubbs.
Albert Einstein stał się przedmiotem światowego kultu na długo przed przybyciem 
do Instytutu Studiów Zaawansowanych. Gdy w 1919 roku astronomowie potwierdzili 
jego przewidywania, że promienie światła ulegają zakrzywieniu w polu 
grawitacyjnym Słońca, ludzie oszaleli. Jego imię nadawano dzieciom i gatunkom 
cygar. Londyńskie Palladium zaproponowało mu trzytygodniowe występy za dowolne 
honorarium. Dwaj niemieccy profesorowie przygotowali "film o względności" i 
pokazywali go po obu stronach Atlantyku. Gdy Einstein wszedł do domu J. B. S. 
Haldane'a, gdzie miał przenocować, córka gospodarza spojrzała na niego i 
natychmiast zemdlała z wrażenia. Prasa wychwalała teorie Einsteina jako 
największe osiągnięcie w historii myśli ludzkiej, a jego samego okrzyknięto 
największym człowiekiem, jaki się kiedykolwiek narodził.
Einstein rzeczywiście był heroldem nowego porządku. Światło waży, przestrzeń 
jest zakrzywiona, Wszechświat ma cztery wymiary. Ludziom się to spodobało. Rzecz 
jasna, nie mieli pojęcia, o co właściwie chodzi, ale było to nieistotne. Liczył 
się tylko Einstein -człowiek, który to wszystko wymyślił i wszystko rozumiał. W 
ten sposób Einstein stał się bohaterem, nowym Mesjaszem, Największym Mędrcem i 
Najwyższym Władcą Wielkiego Fizycznego Wszechświata.
Ludzie uwielbiali Einsteina niczym boga, a w rzeczywistości był on uosobieniem 
skromności i uprzejmości. Nigdy też nie potrafił zrozumieć, po co ta cała 
wrzawa. On w każdym razie traktował wszystkich jednakowo, jako równych. "Z 
każdym rozmawiam w taki sam sposób - powiedział kiedyś. - Niezależnie od tego, 
czy jest śmieciarzem czy rektorem uniwersytetu". Oczywiście, ktoś dostatecznie 
uparty mógłby znaleźć... pewne wyjątki. Kiedyś na przykład Einstein wysiał swoją 
pracę do druku w "Physical Review", a redaktor ośmielił się ją odesłać z 
propozycjami zmian. Ha! Biedny redaktor spełnił tylko swój obowiązek: przekazał 
pracę Einsteina, jak każdego innego autora, do recenzji. Einstein nie mógł się z 
tym pogodzić i już nigdy nie umieścił w tym czasopiśmie żadnego artykułu. Czego 
to jednak dowodzi? Tylko tego, że największy fizyk, jakiego kiedykolwiek znał 
świat, miał rozwinięte ego. Jeśli primadonny z Instytutu mają jakąś wspólną 
cechę, to jest nią silne i dobrze rozwinięte ego.
W świecie zwykłych ludzi Einstein był skromnym geniuszem, który nigdy nie nosił 
skarpetek (dobrze, że chociaż nakładał buty); ale tam, w Platońskim Niebie, 
sprawy przedstawiały się zgoła inaczej. Einstein wykazywał niewiarygodną, 
absolutną pychę. Najwyraźniej uważał, że jest w stanie zrozumieć konstrukcję 
całego Wszechświata - całą jego strukturę, od największej galaktyki do 
najmniejszego kwarka. Wierzył, że zdoła zrozumieć wszystko, że potrafi znaleźć 
jeden zbiór zasad, określających przebieg wszystkich zjawisk. Takim zbiorem 
zasad miała być jego jednolita teoria pola.
Zamierzał ją sformułować na drodze czysto teoretycznej, zgodnie z najlepszymi 
tradycjami Platońskiego Nieba. Podczas gdy fizycy budowali coraz większe 
akceleratory i w nieskończoność badali zderzenia cząstek elementarnych, 
astronomowie zaś wypatrywali przez gigantyczne teleskopy obiektów oddalonych o 
miliardy lat świetlnych w lodowatej przestrzeni, Einstein zamykał się w swym 
pokoju, zaciągał zasłony i mówił: "Teraz mało pomyślę".* Następnie wypisywał 
kilka równań, analizował problem i - proszę! - wkrótce już wszystko stanie się 
jasne. Wystarczy tylko pomyśleć... Nie potrzeba żadnych maszyn ani instrumentów 
pomiarowych.
Kiedy pewnego razu ktoś spytał Einsteina, gdzie mieści się jego laboratorium, 
uczony uśmiechnął się, po czym wyciągnął z kieszeni wieczne pióro i powiedział: 
"Tutaj".
Zimą 1932 roku Abraham Flexner wyjechał do Kalifornii, by tam szukać przyszłych 
profesorów Instytutu. Profesor Morgan z Calte-chu zaproponował mu, by złożył 
wizytę Einsteinowi, który akurat przebywał w Pasadenie. Einsteinowi od razu 
spodobała się idea Instytutu. Był wówczas profesorem Uniwersytetu Berlińskiego, 
ale sytuacja w Niemczech wciąż się pogarszała. W 1920 roku powstał tam klub 
przeciwników Einsteina, który przyjął nazwę "Grupa Badawcza Niemieckich 
Filozofów Przyrody". Klub oferował pieniądze każdemu, kto występował przeciw 
"żydowskiej fizyce", a zwłaszcza teorii względności. 24 sierpnia 1920 roku 
organizacja, którą Einstein nazywał "Towarzystwem Antyrelatywistycznym, spółką z 
o.o.", zorganizowała w berlińskiej filharmonii wiec: przyszedł nań również 
Einstein, żeby się pośmiać z absurdalnych ataków.
Ci aryjscy fizycy podchodzili jednak do sprawy całkiem poważnie i Einstein 
musiał znosić ich ataki przez dziesięć lat. W 1931 roku -kiedy "Towarzystwo 
Antyrelatywistyczne" opublikowało książkę Stu autorów przeciw Einsteinowi - 
wielki uczony postanowił opuścić Niemcy na zawsze. Z tego powodu uważnie słuchał 
Abrahama Flex-nera, gdy przechadzając się korytarzem w klubie profesorskim Cal-
techu, rozprawiali o nowym instytucie naukowym w Princeton. Einstein 
zaproponował, by porozmawiali na ten temat jeszcze raz; ostatecznie umówili się, 
że spotkają się wiosną, gdy obaj będą w Oksfordzie.
To była piękna majowa sobota. Świeciło słońce, śpiewały ptaki. Flexner i 
Einstein spacerowali po trawniku Christ Church niczym
* W oryginale 7 will a linie think, co zapewne należy rozumieć jako aluzję do 
faktu, iż Einstein siabo mówit po angielsku. Poprawny zwrot I shall think a 
little oznacza "chwilkę pomyślę" (przyp. tium.).
dwaj tutejsi profesorowie. Flexner zdecydował się wreszcie zadać najważniejsze 
pytanie. "Profesorze Einstein - zaczął. - Nie ośmieliłbym się proponować panu 
posady w nowym instytucie, gdyby jednak po namyśle uznał pan, że rozwiązanie 
takie miałoby swoje dobre strony, to powitam pana z radością, akceptując 
wszelkie warunki".
Einstein odczuwał pokusę, by pojechać do Prłnceton, ale nie chciał podejmować 
pochopnej decyzji. Uniwersytety z całego świata - w tym z Jerozolimy, Madrytu, 
Paryża, Lejdy i Oksfordu - zasypywały go propozycjami profesury, stanowisk 
naukowych lub honorowych, jakich tylko sobie życzył, byle tylko zechciał 
zaszczycić uczelnię swoją obecnością. Raz już, w 1927 roku, odrzucił ofertę z 
Princeton, ale teraz sytuacja wyglądała inaczej. Niewykluczone, że nadeszła pora 
na wyjazd do Ameryki.
- Czy latem będzie pan w Niemczech? - zapytał Flexnera.
Miesiąc później Flexner przyjechał do Caputh. Mimo zimnej mżawki udał się pieszo 
do podmiejskiej willi Einsteina. Dotarł tam o trzeciej po południu i pozostał do 
jedenastej w nocy. Tym razem otrzymał odpowiedź: "Ich bin Feuer und Flamme 
dafur" (Cały płonę z ochoty). Rozmowa odbyła się 4 czerwca 1932 roku. Einstein 
został pierwszym profesorem Instytutu Studiów Zaawansowanych. Rzeczywistość 
przerosła wizję Flexnera: to było tak, jakby nagle sam Bóg postanowił osiąść w 
jego wymarzonym instytucie w Princeton.
Rzecz jasna, do rozwiązania pozostało jeszcze kilka problemów, takich jak pensja 
Einsteina i stanowisko dla jego współpracownika, Walthera Mayera. Einstein 
zażyczył sobie trzech tysięcy dolarów rocznie. "Czy mógłbym utrzymać się za 
mniejszą sumę?" - zapytał. "Tyle panu nie wystarczy" - odrzekł Flexner.
Flexner zaproponował dziesięć tysięcy dolarów rocznie, co Einstein zaakceptował. 
Trudniejszy do rozwiązania okazał się problem Walthera Mayera. Einstein 
niechętnie współpracował z innymi uczonymi. "Jestem koniem, który ciągnie w 
pojedynkę" - zwykł mawiać, ale mimo to napisał kilka prac razem z Mayerem, 
matematykiem z Austrii; na dokładkę obaj mieli nadzieję, że uda im się 
sformułować jednolitą teorię pola. Einstein przekonał się również, że dobrze 
jest mieć asystenta, który wykonuje rutynowe obliczenia, podczas gdy on sam 
zajmuje się bardziej abstrakcyjnymi i twórczymi rozważaniami. Z tych wszystkich 
powodów uważał, że Mayer jest mu niezbędny.
Flexner zgodził się sprowadzić Mayera do Instytutu, ale chciał, aby był on po 
prostu asystentem Einsteina, nie zaś samodzielnym pracownikiem. Ostatecznie nie 
należał do uczonych takiego kalibru, jakich Flexner pragnął zatrudniać w 
Princeton. Mayer napisał książkę o geometrii nieeuklidesowej, ale było to jego 
jedyne znaczące osiągnięcie. Gdyby został profesorem, zaszkodziłoby to 
prestiżowi Instytutu, niezależnie od korzyści, jakie z jego obecności mógłby 
czerpać Einstein. Einstein jednak nalegał. Wiosną 1933 roku napisał do Flexnera, 
że jeśli Instytut nie zatrudni Mayera, to ich porozumienie jest nieważne. 
"Bardzo bym tego żałował - stwierdził w liście - gdybym został pozbawiony tak 
cennego współpracownika; jego nieobecność w Instytucie mogłaby nawet spowodować 
trudności w moich własnych badaniach". Wobec tego Flexner zaoferował Mayerowi 
samodzielne stanowisko.
17 października 1933 roku Albert Einstein, jego żona Elsa, sekretarka Helen 
Dukas i współpracownik/asystent Walther Mayer wpłynęli do nowojorskiego portu na 
pokładzie liniowca Westmore-land. "To wydarzenie jest tak ważne, jakby Watykan 
przeniósł się z Rzymu do Nowego Świata - powiedział przyjaciel Einsteina, fizyk 
Paul Langevin. - Papież fizyki zdecydował się na przeprowadzkę i oto teraz 
światowe centrum badań przyrodniczych znalazło się w Stanach Zjednoczonych".
Einstein i jego towarzysze podróży zeszli z pokładu na Quaranti-ne Island. Tam 
spotkali członków Rady Nadzorczej Instytutu, Ed-gara Bambergera i Herberta 
Maassa, którzy wręczyli Einsteinowi powitalny list od Flexnera. Dyrektor 
Instytutu zadbał o to, by przybysze uniknęli ceremonii powitalnej, przygotowanej 
przez burmistrza Nowego Jorku, Johna P. O'Briena, który zaplanował paradę i 
liczne przemówienia. O'Brien prowadził wówczas kampanię wyborczą przeciw 
Fiorellowi LaGuardii. Podczas gdy burmistrz tracił nadzieję na zdobycie głosów 
Żydów, Einstein został przewieziony niewielkim stateczkiem na wybrzeże New 
Jersey, skąd pojechał samochodem do swego nowego domu w Princeton, podziwiając 
po drodze hałdy śmieci i stare rafinerie.
Przez kilka pierwszych dni Einstein mieszkał w Peacock Inn, starym pensjonacie 
oddalonym o kilka przecznic od uniwersytetu. Później przeniósł się do domu przy 
Library Place. Ostatecznie kupił biały drewniany dom przy Mercer Street numer 
112, gdzie mieszkał do końca życia. Dom, który został zbudowany na początku XIX 
wieku, stał przy ruchliwej ulicy. To nie było najlepsze miejsce do spokojnych 
rozmyślań, ale Einstein urządził swój gabinet w pokoju na piętrze, z tyłu domu, 
skąd miał widok na wysokie sosny i dęby. Wreszcie mógł wrócić do pracy.
Gdy Einstein osiedlał się w Princeton, jego teoria względności miała już 
trzydzieści lat; równie dobrze mogła powstać w czasach starożytnych. Einstein 
stworzył szczególną teorię względności w 1905 roku, teorię ogólną w 1915 i 
właściwie przestał się nią zajmować. Przez cały ten czas chodził mu po głowie 
problem, który męczył go znacznie bardziej niż zagadnienia związane z teorią 
względności. Problemem tym była teoria kwantów. Od początku XX wieku do śmierci 
w 1955 roku kłopoty, jakich przysparzała teoria kwantów, doprowadzały Einsteina 
do szaleństwa. "Poświęciłem ze sto razy więcej czasu problemom mechaniki 
kwantowej niż ogólnej teorii względności"* - przyznał kiedyś. Na próżno. Pod 
koniec życia problemy kwantowe wciąż stanowiły dla niego zagadkę, być może nawet 
jeszcze trudniejszą do rozwiązania niż kiedyś. "Po pięćdziesięciu latach 
uporczywych rozmyślań nie zbliżyłem się do znalezienia odpowiedzi na pytanie, 
czym są kwanty światła - stwierdził pewnego razu. - Dziś byle chłystek myśli, że 
wie, ale głęboko się myli".
Teoria kwantów jest jedną z koncepcji fizycznych, które odniosły najwięcej 
sukcesów. Jej przewidywania zostały sprawdzone setki i tysiące razy, ale to nie 
miało dla Einsteina znaczenia. "Im większe sukcesy odnosi teoria kwantów - 
powiedział w 1912 roku - tym bardziej niemądra mi się wydaje".
W okresie gdy Einstein pracował w Princeton, teoria kwantów była jego prywatną 
obsesją. Podczas gdy koledzy traktowali mechanikę kwantową jak mannę z 
platońskiego nieba, Einstein kręcił głową z niedowierzaniem. Te wszystkie wywody 
o wpływie obserwatora na rzeczywistość, o zdarzeniach następujących przypadkowo 
i bez przyczyny - wszystko to było po prostu bez sensu. Mechanika kwantowa 
pozostawała w jawnej sprzeczności ze zdrowym rozsądkiem. Einstein korzystał z 
każdej okazji, by to podkreślić, powtarzając swoje słynne epigramy z tezą Bóg-
by-tak-nie-postąpił: "Bóg nie gra ze światem w kości"; "Pan Bóg jest 
wyrafinowany, lecz nie perfidny", i tym podobne.
W 1935 roku Einstein, wspólnie z dwoma kolegami z Princeton, Borisem Podolskym i 
Nathanem Rosenem, napisał czterostronico-wą pracę, której celem było obalenie 
mechaniki kwantowej lub przynajmniej wykazanie, że nie jest to teoria kompletna. 
Artykuł Einsteina, Podolsky'ego i Rosena - którego zasadniczy argument znany 
jest obecnie jako "paradoks EPR" - wywołał duże poruszenie wśród fizyków. 
Większość z nich nie wiedziała, jak zareagować na rozumowanie autorów, nikt nie 
miał jednak wątpliwości, że jest ono błędne. Einstein otrzymał liczne listy, 
których autorzy twierdzili, że paradoks EPR nie jest wcale paradoksem, że cały 
problem wynika z prostego nieporozumienia, że w rozumowaniu tkwi błąd. Naj-
* Cytaty za: Einstein w cytatach. Zebrała Alice Calaprice, przełożył M. 
Krośniak. Prószyński i S-ka, Warszawa 1997.
zabawniejsze było jednak to, że każdy z autorów listów wskazywał na inny punkt 
rozumowania, gdzie -jego zdaniem - krył się ów błąd.
Praca zawierająca paradoks EPR wydała się niezwykła przede wszystkim dlatego, że 
to właśnie Einstein w 1905 roku pierwszy przedstawił hipotezę, iż światło to 
strumień kwantów, a nie wiązka fal, jak uważali wszyscy fizycy. Zakrawało na 
ironię losu, że fizyk, który w młodości zrewolucjonizował naukę, odkrywając 
teorię względności, i pierwszy sformułował koncepcję kwantów światła, teraz 
buntował się przeciw własnemu dziełu. Został zatrudniony w Princeton po to, aby 
wykazać, że w nowym instytucie rodzi się przyszłość; tymczasem jego pierwsza 
istotna praca po przyjeździe do Stanów była próbą obalenia teorii, która 
wydawała się zapowiedzią przyszłości. Wyglądało to tak, jakby zamierzał cofnąć 
fizykę do czasów średniowiecza. Inni fizycy byli tym zaniepokojeni. J. Robert 
Oppenheimer odwiedził Instytut w 1935 roku, w czasie kiedy Einstein, Podolsky i 
Rosen pracowali nad swoim paradoksem. Uznał wówczas, że "Einstein kompletnie 
zwariował".
Einstein zaangażował się w teorię kwantów już na początku XX wieku. W 1900 roku 
Max Pianek, fizyk z Uniwersytetu Berlińskiego, stwierdził, że energia 
promieniowania elektromagnetycznego zmienia się w sposób dyskretny, skokowo, a 
nie w sposób ciągły. Ilość energii wypromieniowywanej przez gorące ciało, na 
przykład żarzący się węgiel lub gaz, stanowi wielokrotność określonej wielkości, 
a pośrednie wartości energii pomiędzy kolejnymi jej porcjami są wykluczone. 
Można powiedzieć, że natura działa raczej w sposób cyfrowy niż analogowy. Ale 
dlaczego?
Cała sprawa była wielce tajemnicza. Energia promieniowania ma postać fal, fale 
zaś - z definicji - są ciągłe i gładkie, zatem ich amplituda i częstość powinny 
móc osiągać dowolne wartości. Z doświadczeń wynikało jednak zupełnie wyraźnie, 
że tak wcale nie jest! Energia jest emitowana w postaci dyskretnych porcji, 
których wielkość zależy od wprowadzonej przez Plancka stałej h, zwanej kwantem 
działania. Wartość stałej Plancka wynosi 6,55 x 10~27 erga razy sekunda. Pianek 
krótko wyraził swoje odkrycie w postaci równania
E= hv
stwierdzając, że energia kwantu promieniowania Ejest równa stałej Plancka h 
pomnożonej przez częstość promieniowania v. O dziwo, choć to założenie prowadzi 
do wniosków, które doskonale zgadzają się z obserwacjami, Pianek nie był w 
stanie przyjąć, że energia rzeczywiście ma postać dyskretną. Materia - owszem, 
ale nie energia.
Pięć lat później Albert Einstein wykazał, że energia nie jest emitowana w 
postaci fal, lecz cząstek. Na poziomie makroskopowym światło zachowuje się jak 
fala, przyznawał Einstein, ale w rzeczywistości ma postać dyskretnych pakietów 
energii, czyli kwantów. "Zgodnie z przyjętymi tu założeniami - pisał Einstein w 
swojej pracy o fotonach z 1905 roku - energia promienia światła emitowanego ze 
źródła punktowego nie jest rozłożona w przestrzeni w sposób ciągły, lecz ma 
postać skończonej liczby kwantów energii, które są zlokalizowane w określonych 
punktach przestrzeni, poruszają się, nie ulegając podziałowi, są emitowane i 
absorbowane w całości".
W ten sposób narodziła się kwantowa teoria światła. Początkowo nikt w nią nie 
wierzył. Ostatecznie Einstein wygrał, ale musiał stoczyć ciężką walkę. Na 
przykład Robert Millikan, fizyk doświadczalny z Uniwersytetu Chicagowskiego, 
postanowił obalić "śmiałą, by nie powiedzieć lekkomyślną hipotezę cząstki 
promieniowania elektromagnetycznego". W tym celu podjął pracę nad sprawdzeniem 
teorii. "Poświęciłem dziesięć lat życia, weryfikując przewidywania Einsteina z 
1905 roku - stwierdził później. - Wbrew moim oczekiwaniom, w 1915 roku musiałem 
przyznać, że doświadczenia przekonująco potwierdziły jego teorię, choć wydaje 
się ona sprzeczna ze zdrowym rozsądkiem".
W 1920 roku fizycy pogodzili się wreszcie z sugestią Einsteina sprzed piętnastu 
lat, że światło rozchodzi się w przestrzeni nie w postaci fal, lecz dyskretnych 
cząstek.
Jesienią 1933 roku Instytut Studiów Zaawansowanych rozpoczął wreszcie 
działalność. Mieścił się wówczas nie w Newark, lecz w Princeton, a dokładnie w 
Fine Hali, budynku wydziału matematyki Uniwersytetu. Dlatego wiele osób nadal 
sądzi, że Instytut jest w jakiś sposób związany z Uniwersytetem; na przykład, 
często spotyka się określenie "Instytut Studiów Zaawansowanych Uniwersytetu 
Princeton". Tak jednak nie jest i nigdy nie było - Instytut korzystał z budynku 
należącego do Uniwersytetu jako z tymczasowej kwatery, dopóki nie zakupił terenu 
na własną siedzibę, co nastąpiło pod koniec lat trzydziestych. Do tego czasu 
mieścił się w Fine Hali, korzystając z gościnności Uniwersytetu, za co później 
zapłacił 500 tysięcy dolarów. Obie instytucje zawsze były i są nadal całkowicie 
niezależne finansowo, administracyjnie i organizacyjnie.
W chwili rozpoczęcia działalności Instytut zatrudniał, oprócz Einsteina, jeszcze 
trzech profesorów: Jamesa Alexandra, Johna von Neumanna i Oswalda Yeblena. Ta 
czwórka cieszyła się dostateczną sławą, by uzasadnić słowa Flexnera, który 
twierdził, że "celowo przyłączył Instytut do gwiazd", "zaplanował edukacyjną 
utopię" i stworzy} "raj dla uczonych". W raju tym jednak niemal od początku 
pojawiały się problemy.
Przede wszystkim trudno było ukryć kłopotliwy fakt, że spośród czterech 
profesorów Instytutu trzech zostało przejętych z wydziału matematyki 
Uniwersytetu Princeton, pomimo zapewnień Flexnera, że "za żadne skarby nie 
uczyni nic, co mogłoby zaszkodzić wspaniałemu rozwojowi matematyki w Princeton". 
By odpokutować za grzechy, Flexner i Louis Bamberger obiecali dziekanowi 
Lutherowi Eisenhartowi, że to się już nigdy nie powtórzy. Instytut formalnie 
przestrzegał tego nieformalnego porozumienia, lecz można dyskutować, czy 
pozostał wierny duchowi zawartego układu. Wiele lat później, gdy Instytut 
zapragnął pozyskać Johna Milnora z wydziału matematyki, układ ów został zgrabnie 
ominięty.
Milnor pracował na Uniwersytecie. Wpierw był tam studentem, później profesorem i 
wyglądało na to, że stał się trwałym elementem wydziału, gdy dyrekcja Instytutu 
zapragnęła dołączyć go do swojej kolekcji gwiazd. Milnor był przecież laureatem 
Medalu Field-sa, największego wyróżnienia w matematyce, Instytut zaś 
kolekcjonował medalistów niczym motyle. No, ale przecież należało pamiętać o 
zawartym porozumieniu. Czy Milnor nie mógł jednak przenieść się gdzieś indziej 
na rok lub dwa, po czym przeprowadzić się do Instytutu? W takim przypadku 
przybyłby z innej instytucji i wszystko byłoby w porządku. Wszystkie 
zainteresowane strony mogłyby twierdzić, że dotrzymują swoich zobowiązań. Tak 
się też stało. John Milnor wykładał przez rok w UCLA, potem przez parę lat w 
MIT, po czym jesienią 1970 roku został profesorem Instytutu.
Kolejnym problemem były pensje profesorów. Nie chodziło o to, że były za niskie, 
raczej odwrotnie. Były zbyt wysokie... przynajmniej zdaniem tych, którzy ich nie 
otrzymywali, a zwłaszcza profesorów Uniwersytetu Princeton, którzy nie zostali 
wybrani i pozostali na wydziale. Abraham Flexner zawsze przywiązywał dużą wagę 
do tego, aby profesorowie zarabiali dostatecznie dużo, tak by "nie musieli 
uzupełniać swych dochodów, pisząc niepotrzebne podręczniki lub podejmując się 
innych chałtur". Instytut powstał przecież właśnie po to, aby uwolnić swych 
członków od trosk o sprawy przyziemne, tak aby mogli skoncentrować się wyłącznie 
na myśleniu. Ustalając profesorskie pensje, Flexner jednak zdecydowanie 
przesadził. Oswald Yeblen otrzymywał 15 tysięcy dolarów rocznie (o 5 tysięcy 
więcej niż Einstein, przynajmniej na początku), plus 8 tysięcy emerytury, plus 5 
tysięcy dożywotniej emerytury dla swojej żony. W latach trzydziestych były to 
zdumiewające sumy. Emerytura Yeblena była większa niż pełna pensja najlepszego 
profesora z Uniwersytetu. To niektórych drażniło. Jak wiele lat później
stwierdziła Beatrice Stern, historyk Instytutu: "Trudno żyć, mając przed oczami 
taki przykład, zwłaszcza jeśli jest to ten sam dawny kolega, tyle że na nowym 
stanowisku".
Pojawiły się również problemy wewnętrzne. Flexner przez cały czas zapowiadał, 
że Instytut będzie nadawał "tytuł doktora i inne tytuły zawodowe równorzędnej 
rangi", zostało to potwierdzone w akcie założycielskim Instytutu. Później nagle 
i bez słowa wyjaśnienia ogłosił, że "przyjmowani będą tylko pracownicy z tytułem 
doktora lub mający równorzędne wykształcenie, którzy są dostatecznie 
zaawansowani, aby prowadzić niezależne badania i współpracować z innymi 
uczonymi". Inaczej mówiąc, okazało się, że w Instytucie nie będzie można uzyskać 
tytułu doktora.
Była to duża niespodzianka dla Oswalda Yeblena, który kierował Szkołą 
Matematyki. W rzeczywistości Yeblen nie powinien czuć się zaskoczony. Latem 1932 
roku Flexner zaprosił go na wycieczkę do Nowego Jorku w celu zwiedzenia 
Rockefeller Institute for Medical Research, gdzie jego brat, Simon Flexner, był 
dyrektorem. Flexner skorzystał z okazji, żeby wyjaśnić Yeblenowi, iż Rockefeller 
Institute nie nadaje nikomu stopni naukowych; jedyną racją jego istnienia są 
badania i tak ma też być w Instytucie Studiów Zaawansowanych. Rok później, na 
krótko przed otwarciem Instytutu, Flexner napisał do Yeblena: "Nie zamierzam 
zaczynać od nadawania stopni doktora, ponieważ nie chcę, aby pracownicy 
zajmowali się rozprawami, egzaminami i Innym sprawami ubocznymi. Istnieje wiele 
miejsc, gdzie można zrobić doktorat. Nasza praca musi wykraczać poza tę fazę".
Mimo to Yeblen przyjął do Instytutu dwóch doktorantów, przy czym jeden z nich 
mógł się wykazać tylko tytułem bakałarza nauk przyrodniczych. Rozgniewany 
Flexner odwołał się do Rady Nadzorczej i skłonił ją do zatwierdzenia jego 
polityki w sprawie nadawania stopnia doktora, choć Yeblen nie chciał się temu 
podporządkować. Flexner wyjaśnił członkom Rady, że choć z powodów natury prawnej 
Instytut zwrócił się do Komitetu Szkolnictwa Stanu New Jersey o zezwolenie na 
nadawanie tytułu doktora, korzystanie z tego przywileju nigdy nie leżało w jego 
planach. Instytut do dziś nie nadał nikomu stopnia doktora, choć niektórzy 
profesorowie uważają, że powinien to czynić.
Takie problemy musiały się pojawić w początkowym okresie rozwoju Instytutu, ale 
mimo to młodzi uczeni pchali się do niego drzwiami i oknami. Logicy Kurt Godeł i 
Alonzo Church zostali przyjęci "na stałe", podobnie jak młodzi matematycy Deane 
Montgomery, Boris Podolsky i Nathan Rosen. Einstein i Podolsky, razem z 
Richardem Tolmanem, napisali wspólnie pracę w 1931 roku, gdy wszyscy trzej
pracowali w Caltechu w Pasadenie. Krótka, dwustronicowa praca opublikowana w 
"Physical Review" poświęcona była przedstawieniu "jawnego paradoksu" mechaniki 
kwantowej. Teraz Albert Einstein, w wieku pięćdziesięciu sześciu lat, postanowił 
podjąć ostatnią próbę zmierzenia się z teorią, która niepokoiła go bardziej niż 
jakakolwiek inna koncepcja fizyczna.
Einstein nie zamierzał porzucić swojej dawnej teorii kwantów światła, chciał 
tylko odrzucić późniejsze koncepcje, które składały się na tak zwaną 
"interpretację kopenhaską". Zgodnie z tą interpretacją, opracowaną przez Nielsa 
Bohra i Wernera Heisenberga, w kwantowym opisie rzeczywistości rolę zasadniczą 
odgrywa obserwator. Nie ma sensu - twierdzili Bohr i Heisenberg - mówić o 
mikroskopowej strukturze materii, nie określiwszy z góry, jakie przyrządy 
pomiarowe zostaną użyte do obserwacji zjawiska kwantowego. Bohr świadomie 
zmierzał do zatarcia linii dzielącej instrument pomiarowy od badanego obiektu. 
"Ponieważ kwant działania ma niezerową wartość - mówił - nie jest możliwe ostre 
odróżnienie zjawiska od urządzenia, służącego do prowadzenia obserwacji".
Jest tak dlatego, że pomiar wpływa na stan obserwowanego obiektu. Jak powiedział 
fizyk Pascual Jordan, "obserwacje nie tylko zaburzają wyniki pomiarów, aleje 
produkują... zmuszamy elektron do przyjęcia określonego położenia... To my sami 
produkujemy wyniki pomiarów". Lub, jak wyraził to później John Wheeler: "Żadne 
zjawisko nie jest zjawiskiem realnym, dopóki nie jest zjawiskiem 
zaobserwowanym". Albert Einstein nie chciał nawet o tym słyszeć. "Gdy mysz coś 
obserwuje - mawiał - czy powoduje to zmianę stanu Wszechświata?" Jego zdaniem 
obiekty fizyczne mają określone cechy, które nie zależą od tego, czy ktoś je 
obserwuje, czy też nie. Tak jest w skali makroskopowej i tak powinno być również 
w mikroskali, na poziomie kwantowym. Żadna naukowa teoria nie może podważyć 
fundamentalnego filozoficznego pojęcia "obiektywnej realności", zgodnie z którym 
wszystkie ciała mają dobrze określone cechy, niezależne od wszelkich obserwacji. 
Sam akt pomiaru nie tworzy cech obiektu.
Pod tym względem Einstein z pewnością nie był relatywistą. "Często 
dyskutowaliśmy na temat pojęcia obiektywnej realności -wspomina Abraham Pais, 
biograf Einsteina i jego kolega z Instytutu. - Pamiętam, że podczas pewnego 
spaceru Einstein nagle się zatrzymał, zwrócił się w moją stronę i spytał, czy 
rzeczywiście wierzę, że Księżyc istnieje tylko wtedy, gdy na niego patrzę".
Einstein uważał, że znalazł poważny paradoks w mechanice kwantowej, i chciał go 
dokładniej zbadać. O swoich koncepcjach dyskutował z dawnym kolegą z Caltechu, 
Borisem Podolskym, i dwudziestosześcioletnim Nathanem Rosenem, który niedawno 
zrobił doktorat z fizyki w MIT. Wspólnie dowodzili, że zgodnie z założeniami 
mechaniki kwantowej musi istnieć w naturze coś, co się nie przejawia w 
kwantowych obserwacjach. Za kwantowymi zjawiskami skrywa się jakaś trwała, 
stabilna rzeczywistość, której nie opisuje mechanika kwantowa; przeciwnie, 
zaprzecza ona jawnie istnieniu takiej rzeczywistości. Wynika z tego, że 
mechanika kwantowa nie dostarcza pełnego opisu przyrody. Tę właśnie supozycję 
uczeni zawarli w tytule swej pracy: Can Quantum-Mechanical De-scription of 
Physical Reality Be Considered Complete? ("Czy kwan-towomechaniczny opis 
rzeczywistości fizycznej można uznać za zupełny?"). Na tak sformułowane pytanie 
uczeni odpowiedzieli zdecydowanie negatywnie.
Obecnie, pięćdziesiąt lat później, sprawa ta wciąż budzi kontrowersje. Einstein, 
Podolsky i Rosen przyjęli za punkt wyjścia zasadę nieoznaczoności Heisenberga. 
Heisenberg odkrył, że niektóre zmienne fizyczne tworzą pary, takie jak położenie 
i pęd. energia i czas. Te "zmienne sprzężone" są ze sobą powiązane w taki 
sposób, że w pojedynczym doświadczeniu nie można równocześnie wyznaczyć 
dokładnie wartości obu zmiennych. Zasadę nieoznaczoności można wyrazić w postaci 
ścisłego wzoru. Jeśli &x oznacza nieoznaczoność jednej zmiennej (powiedzmy 
położenia), Ap zaś nieoznaczoność zmiennej sprzężonej (powiedzmy pędu), to 
iloczyn tych wielkości musi być większy lub równy stałej Plancka h:
Ax • Ap > h
Wbrew nazwie, z zasady nieoznaczoności bynajmniej nie wynika, że na poziomie 
kwantowym "wszystko jest niepewne". W rzeczywistości zasada la głosi coś 
dokładnie przeciwnego: że dowolną, pojedynczą zmienną kwantową można określić z 
idealną dokładnością. Trzeba jednak zapłacić za to pewną cenę, a jest nią 
całkowita nieznajomość wartości, jaką przybiera zmienna sprzężona. Na przykład 
można dokładnie określić położenie elektronu, ale wtedy nie wiemy nic o jego 
pędzie. Nie możemy jednocześnie określić wartości obu zmiennych sprzężonych nie 
z jakichś powodów metafizycznych, lecz dlatego, że zgodnie z podstawowymi 
regułami mechaniki kwantowej akt pomiaru zaburza obiekt mierzony. Cząstka 
zaobserwowana ginie z pola widzenia.
Einstein, Podolsky i Rosen dowodzili jednak, że kwanty mają cechy równie dobrze 
określone i obiektywne, jak to wynika z fizyki klasycznej. Przypuśćmy - 
wywodzili - że mamy dwie cząstki, A i B, i znamy ich pęd całkowity oraz 
odległość miedzy nimi. Zgodnie z regułami ortodoksyjnej mechaniki kwantowej jest 
to w pełni możliwe; całkowity pęd i wzajemne położenie dwóch cząstek można 
wyznaczyć z idealną dokładnością. Przypuśćmy teraz, że te dwie cząstki 
oddziałują na siebie przez pewien czas, po czym oddalają się od siebie, być może 
nawet na odległość wielu lat świetlnych. Z prawa zachowania pędu wynika, że 
całkowity pęd obu cząstek jest teraz taki sam jak w stanie początkowym. Einstein 
i jego współpracownicy zwrócili uwagę, że jeśli zmierzymy teraz pęd 
którejkolwiek z tych dwóch cząstek, to jednocześnie poznamy pęd drugiej, i to 
nie zaburzając jej stanu w jakikolwiek sposób. Ma to zasadnicze znaczenie, 
ponieważ oznacza, że ta cecha cząstki była w pełni określona, niezależnie od 
tego, czy ją zmierzyliśmy, czy nie, natomiast z mechaniki kwantowej wynika, że 
jest to niemożliwe.
Powiedzmy na przykład, że całkowity pęd cząstek A i B wynosi 10 (w odpowiednio 
wybranych jednostkach). Po tym, jak cząstki się rozdzieliły, mierzymy pęd 
cząstki A i otrzymujemy 6. Wiemy zatem, że cząstka B musi mieć pęd 4, choć w 
żaden sposób nie zaburzyliśmy jej stanu. Skoro jednak możemy wyznaczyć pęd 
cząstki, nie zaburzając jej stanu, to cząstka ta musi mieć dobrze określony pęd 
niezależnie od tego, czy podjęliśmy jakieś kroki, żeby go zmierzyć. Inaczej 
mówiąc, pęd jest wielkością obiektywną, niezależną od obserwacji.
To samo można jednak powiedzieć o położeniu obu cząstek. Mierząc pozycję jednej 
z nich, można określić położenie drugiej, w żaden sposób nie zaburzając jej 
stanu. Wobec tego obie cząstki musiały mieć określone położenie jeszcze przed 
wykonaniem pomiaru i niezależnie od niego. To oznacza, że położenie jest równie 
obiektywną cechą cząstki, jak jej pęd. Einstein i jego współpracownicy doszli 
zatem do wniosku, że obie cechy kwantowe, położenie i pęd, odpowiadają fizycznej 
rzeczywistości, która istnieje niezależnie od jakichkolwiek pomiarów. Ponieważ 
zgodnie z mechaniką kwantową położenie i pęd nie są obiektywnymi cechami 
obiektów fizycznych, uznali, że mechanika kwantowa, jako teoria fizyczna, nie 
daje pełnego opisu rzeczywistości.
Te wywody z pewnością nie przypadły do gustu Nielsowi Bohro-wi. Nie lubił on 
pojęcia "obiektywnej realności" i w istocie znaczną część swojego zawodowego 
życia poświęcił na jego podważanie. Wolał zastąpić je koncepcją 
"komplementarności", zgodnie z którą rzeczywistość i nasza wiedza o niej są ze 
sobą nierozdzielnie powiązane i "nie można ostro oddzielić zachowania samych 
obiektów od ich oddziaływań z aparatem pomiarowym". Einstein i jego 
współpracownicy twierdzili, że potrafią oddzielić rzeczywistość od wiedzy
o niej, niczym w czasach świetności fizyki klasycznej. Tę reakcyjną próbę 
należało natychmiast zablokować. Pytanie tylko, jak?
"Atak ten był dla nas niczym grom z jasnego nieba - wspomina Leon Rosenfeld, 
który przebywał w Kopenhadze, gdy Bohr dowiedział się o paradoksie EPR. - 
Wiadomość wywarła na Bohrze duże wrażenie. Gdy tylko przedstawiłem mu argumenty 
Einsteina, natychmiast porzucił wszystkie inne prace: musieliśmy niezwłocznie 
wyjaśnić to nieporozumienie". Nawet dzienniki zwęszyły sensację. 4 maja 1935 
roku w "New York Timesie" ukazał się artykuł zatytułowany Einstein atakuje 
teorię kwantów.
Bohr, bardzo podekscytowany, natychmiast zaczął dyktować odpowiedź na pracę 
Einsteina i jego kolegów. Przekonał się jednak, że nie jest to takie łatwe. 
Zaczynał, cofał się. próbował ponownie. Nie potrafił dokładnie określić, na czym 
polega problem. "O co im może chodzić? Czy ty to rozumiesz?" - pytał 
wielokrotnie Rosenfelda.
Po sześciu tygodniach Bohr miał gotową odpowiedź. Wzywał w niej do "ostatecznego 
odrzucenia klasycznego ideału przyczyno-wości", "radykalnej zmiany naszego 
nastawienia do rzeczywistości fizycznej" i "fundamentalnej modyfikacji 
wszystkich koncepcji dotyczących absolutnego charakteru zjawisk fizycznych". 
Bohr twierdził, że pomiar właściwości jednej cząstki w rzeczywistości wpływa na 
drugą w pewien nieokreślony sposób i zjawiska kwantowe można właściwie zrozumieć 
tylko wtedy, jeśli się uwzględnia wpływ pomiaru na obie cząstki.
Do dziś paradoks EPR pozostaje jedną z nie rozwiązanych zagadek fizyki. W 1985 
roku David Mermin tak ocenił, pól żartem, pół serio, obecną sytuację: 
"Współczesnych fizyków można podzielić na dwie grupy. Do pierwszej należą ci, 
których nadal intryguje paradoks EPR... Drugą grupę stanowią ci (a jest ich 
większość), którzy nie przejmują się tym paradoksem, tu jednak należy wyróżnić 
dwie podgrupy. Fizycy z grupy 2a wyjaśniają swoje stanowisko, ale ich 
wyjaśnienia albo całkowicie pomijają istotę problemu, albo zawierają fałszywe 
stwierdzenia fizyczne. Fizycy z grupy 2b nie przejmują się paradoksem EPR i nie 
chcą wyjaśnić dlaczego. Ich stanowisko w tej kwestii jest niepodważalne. (Fizycy 
należący do pewnego odłamu grupy 2b twierdzą, że Bohr już to wszystko wyjaśnił, 
ale nie chcą powiedzieć jak)".
Na początku lat osiemdziesiątych Alain Aspect i jego współpracownicy z Instytutu 
Optyki Teoretycznej i Stosowanej na Uniwersytecie Paryskim przeprowadzili 
doświadczenie, z którego na pozór wynikało, że jeśli potraktować wywód Einsteina 
poważnie, to możliwa jest wymiana sygnałów między punktami położonymi w dowolnej 
odległości bez przesunięcia w czasie. To skłoniło pewnego badacza do zgłoszenia 
propozycji, by Departament Obrony Stanów Zjednoczonych wykorzystał te metodę do 
utrzymywania łączności z atomowymi okrętami podwodnymi, przy czym system ten 
miał polegać na wymianie sygnałów rozchodzących się z prędkością większą niż 
prędkość światła. Niezależnie od wartości tej propozycji można być pewnym, że 
Einstein byłby bardzo rozbawiony, gdyby wiedział, że po upływie pięćdziesięciu 
lat paradoks EPR wciąż kło-pocze niektórych fizyków.
W tym czasie, jak można się było tego spodziewać, wielu fizyków załamywało ręce 
z powodu uporczywej postawy Einsteina wciąż próbującego odrzucić teorię, do 
której stworzenia niegdyś się przyczynił. "Był pionierem w walce o opanowanie 
dzikiej krainy zjawisk kwantowych - stwierdził Max Born w 1949 roku. - Jednak 
później, gdy na podstawie jego własnych prac powstała synteza zasad 
statystycznych i kwantowych, którą zaakceptowała większość fizyków, Einstein 
zachował dystans i sceptyczne nastawienie. Zdaniem wielu z nas była to prawdziwa 
tragedia - dla niego, ponieważ skazany został na szukanie drogi w samotności, i 
dla nas - ponieważ utraciliśmy swego przywódcę i chorążego".
Jednak wynik samotnych poszukiwań Einsteina zachował znaczenie do dziś. W 1982 
roku Richard Feynman tak wyraził swój stosunek do paradoksu EPR: "Nie potrafię 
określić istoty problemu, przeto podejrzewam, że problem ten w rzeczywistości 
nie istnieje, ale wcale nie jestem tego pewny".
Inaczej mówiąc, obiektywna rzeczywistość wciąż jeszcze ma szansę istnienia.
Oprócz intelektualnej wojny z mechaniką kwantową Einstein toczył także walkę z 
Abrahamem Flexnerem. Flexner od samego początku pragnął, by Instytut był jak 
najściślej odcięty od reszty świata. "Powinien stanowić niebo - mówił - z 
którego wyżyn naukowcy mogliby postrzegać Ziemię jako swe laboratorium, nie 
dając się wciągnąć w nurt bieżących zdarzeń". Nie wszyscy, którzy obserwowali, 
jak powstaje Instytut, byli równie silnie jak on przekonani, że izolacja od 
świata jest czymś pożądanym. Dr George E. Vincent z Uniwersytetu Chicagowskiego 
powiedział Flexnerowi, że w każdym razie w Chicago wybitni uczeni nie są odcięci 
od rzeczywistości, przeciwnie, włączają się w nurt wydarzeń i wychodzi im to na 
zdrowie. Podobnie uważał Arnold Toynbee, który przekonywał Flexnera, że 
zamierzona całkowita izolacja może doprowadzić do intelektualnego wyjałowienia. 
Ludzie muszą zachowywać związek 2 czasami, w których żyją - argumentował Toynbee 
i radził Flexne-rowi, aby nie "odcinał ich korzeni". Sam Toynbee jednak 
najwyraźniej godził się na odcinanie własnych korzeni, przynajmniej od czasu do 
czasu, ponieważ pod koniec lat czterdziestych i na początku pięćdziesiątych 
pięciokrotnie gościł w Instytucie.
Flexner miał zamiar dopilnować, aby wszyscy profesorowie trzymali się z daleka 
od zgiełku tego świata, ale szczególnie zależało mu na odseparowaniu Einsteina, 
gdyż nie chciał, aby ten choć przez moment przestał zajmować się swoim zadaniem 
zrewolucjonizowania fizyki. Jeszcze przed przybyciem Einsteina do Instytutu 
zaczęły przychodzić liczne listy i telegramy, dzwonili rozmaici ludzie. Flexner 
kazał przejąć te wszystkie przesyłki, a nawet polecił odpowiedzieć na nie w 
imieniu Einsteina. (Jeszcze dziś do Instytutu przychodzą listy adresowane do 
Einsteina). Problem polegał na tym, że Flexner kontynuował tę politykę nawet po 
przyjeździe wielkiego uczonego.
Wkrótce po otwarciu Instytutu do Einsteina zadzwonił Marvin Maclntyre, sekretarz 
Franklina D. Roosevelta, prezydenta Stanów Zjednoczonych. Prezydent chciał 
zaprosić Einsteina i jego żonę na kolację do Białego Domu. Maclnlyre dotarł w 
jakiś sposób do sekretarki Einsteina, która przyjęła zaproszenie. Gdy Flexner 
dowiedział się o tym, zadzwonił do Białego Domu i niezbyt uprzejmie oświadczył, 
że wszystkie spotkania z Einsteinem należy ustalać za jego pośrednictwem i że, 
niestety, profesor nie będzie mógł przybyć do Waszyngtonu. Następnie wystosował 
do Białego Domu ostry list, w którym wyjaśniał, że "Profesor Einstein przyjechał 
do Prin-ceton po to, by w odosobnieniu prowadzić badania naukowe", po czym 
dodał, iż "jest rzeczą absolutnie niemożliwą, by uczynić wyjątek, który 
nieuchronnie zwróci na uczonego publiczną uwagę".
Oczywiście Einstein wyjaśnił w końcu sytuację i pojechał na kolację do Białego 
Domu, ale Flexner nadal zachowywał się tak, jakby był osobistym sekretarzem 
prasowym Einsteina i jego menedżerem od spraw publicznych. Po pewnym czasie 
Einstein zaczął się czuć jak zakładnik uwięziony w Instytucie. Gdy pisał do 
bliskich przyjaciół, podawał adres zwrotny: "Obóz koncentracyjny, Prince-ton". W 
końcu doszło do tego, że złożył skargę do Rady Nadzorczej. Twierdził, że Flexner 
"wielokrotnie wtrącał się w moje sprawy prywatne, i to wyjątkowo nietaktownie... 
Napisał obraźliwe listy do mojej żony i do mnie". Ponadto próbował powstrzymać 
Einsteina od wystąpienia w Royal Albert Hali w Londynie, przechwytywał ważne 
listy i telegramy, i tak dalej. Einstein zagroził, że jeśli Flex-ner się nie 
poprawi, to on złoży dymisję. Jak zwykle wobec groźby utraty jednej z gwiazd 
Instytutu, Flexner się poddał.
Trudności Einsteina nie ograniczały się do kontaktów z Flexne-rem. Musiał 
również znaleźć następcę Walthera Mayera, któremu kiedyś tak ufał. Wydaje się, 
że natychmiast po przybyciu do Prin-ceton Mayer zerwał współpracę ze swoim 
mistrzem. Napisali razem tylko jedną pracę, która ukazała się w 1934 roku, po 
czyni Mayer powrócił do czystej matematyki i nie chciał już dłużej zajmować się 
jednolitą teorią pola. W roku akademickim 1936/37 Einstein nawiązał współpracę z 
dwoma młodymi asystentami, Peterem Berg-mannem i Leopoldem Infeldem. Chciał, aby 
pozostali oni w Prince-ton na następny rok, ale miał trudności ze zdobyciem dla 
nich stypendiów. W Szkole Matematyki pieniędzmi rządził Oswald Ve-blen, który na 
nieszczęście uznał, że skoro Mayer został zatrudniony po to, by pomagać 
Einsteinowi, to Einstein nie ma prawa do innego asystenta. Einstein odwołał się 
bezpośrednio do Flexnera, który dopilnował, aby Bergmann otrzymał paroletnie 
stypendium. Sprawa Infelda pozostała natomiast w zawieszeniu.
W lutym 1937 roku Einstein poprosił kolegów, by w budżecie na rok 1937/38 
przewidzieli dla Infelda skromne stypendium w wysokości 600 dolarów. Wbrew swoim 
zwyczajom, Einstein wziął udział w zebraniu profesorów Szkoły, aby osobiście 
wesprzeć sprawę Infelda. Ku swemu zdziwieniu, niczego nie wskórał. "Robiłem, co 
mogłem - powiedział Infeldowi. - Powiedziałem im, jaki jest pan dobry, i że 
prowadzimy razem ważne badania. Stwierdzili, że nie mają pieniędzy... Nie wiem, 
czy to prawda. Użyłem bardzo silnych słów, jak nigdy wcześniej. Powiedziałem im, 
że moim zdaniem popełniają niesprawiedliwość... Nikt mnie nie poparł".
Einstein zaproponował następnie Infeldowi, że ufunduje mu stypendium z własnej 
kieszeni, ale ten odmówił. W desperacji zaproponował natomiast, że napisze 
popularną książkę o ewolucji fizyki, którą następnie wydadzą jako wspólne 
dzieło. Einstein się zgodził i Infeld napisał książkę latem 1937 roku. Gdy 
Ewolucja fizyki* ukazała się w 1938 roku, przyniosła autorom znacznie więcej niż 
600 dolarów. W ich pamięci pozostało jednak gorzkie wspomnienie o skąpstwie 
Instytutu.
Zaistniała też tak zwana sprawa Schródingera. Erwin Schródin-ger, który w 1933 
roku otrzymał Nagrodę Nobla (wspólnie z Dira-kiem), w latach dwudziestych 
współpracował z Einsteinem na Uniwersytecie Berlińskim. Wiosną 1934 roku 
przyjechał do Princeton na zaproszenie Uniwersytetu. Schródinger i Einstein 
mieli podobne poglądy na wiele problemów fizycznych. Nawiązali ponownie 
współpracę i byli z tego bardzo zadowoleni. W pewnym momencie Uniwersytet 
zaproponował Schródingerowi stałą posadę, ale ten odmówił, ponieważ spodziewał 
się w najbliższej przyszłości podobnej propozycji ze strony Instytutu, który 
bardziej mu odpowiadał niż uniwersytecki wydział fizyki. W rzeczywistości 
Instytut nie planował zatrudnienia Schródingera. Choć Einstein ponownie odwołał 
się do Flexnera, Schródinger nie doczekał się żadnej propozycji i powrócił do 
Europy.
Próbując wyjaśnić, dlaczego Einstein był tak kiepsko traktowany, niektórzy 
sugerowali, że to Yeblen, jako czysty matematyk, traktował go wrogo, gdyż 
Einstein był fizykiem. Według innej interpretacji zatrudnieni w Instytucie 
fizycy mieli mu za złe, że przy każdej okazji zwalcza mechanikę kwantową. 
Zgodnie z trzecią wersją, wszyscy w Instytucie byli rozczarowani, że w miarę jak 
Einstein się starzał, wnosił coraz mniejszy wkład w rozwój fizyki, a wobec tego 
przestali odnosić się do niego ze szczególnym szacunkiem. W istocie zasadnicza 
rola Einsteina polegała na przebywaniu w Instytucie. Nie musiał już nic robić; 
był symbolem, żywą ikoną, świętym patronem. "Jest pomnikiem, a nie światłem 
wskazującym drogę" - powiedział o nim później Oppenheimer.
Einstein szybko zrozumiał, na czym polega jego rola. Każdego roku wiosną 
Instytut organizował wielki bal. Rano, w dniu balu (a było to w ostatnim roku 
panowania Flexnera), Einstein powiedział swemu asystentowi Valentine'owi 
Bargmannowi, że spotkają się ponownie wieczorem. Bargmann bardzo się zdziwił, że 
Einstein wybiera się na bal. "Oczywiście, że przyjdę - wyjaśnił Einstein. -
Traktuję to bardzo poważnie, ponieważ pan Flexner kupił mnie właśnie w takim 
celu".
W 1936 roku Instytut nabył Olden Farm i kilka przyległych działek, pozyskując w 
ten sposób teren o całkowitej powierzchni 200 akrów, położony mniej więcej pół 
mili na południe od kampusu Uniwersytetu. Trzy lata później, po otrzymaniu 
kolejnej dużej dotacji od Louisa Bambergera i Caroline Fuld, Instytut przeniósł 
się do Fuld Hali, nowiutkiego czteropiętrowego budynku z czerwonej cegły, gdzie 
znalazło się coś dla każdego: gabinety dla dyrektora, kadry profesorskiej i 
tymczasowych członków, biblioteka matematyczna oraz pokój klubowy, gdzie po 
południu można się było napić herbaty.
Wszyscy w Instytucie cieszyli się z tego, że Instytut opuszcza kampus 
Uniwersytetu. Niektórzy, w tym również Einstein, uważali, że rektor Uniwersytetu 
Harold Dodds ma zbyt duży wpływ na Flex-nera. Podczas zebrania profesorów 
Instytutu pod koniec lat trzydziestych James Alexander stwierdził, że "pewien 
młody matematyk nie został przyjęty do Instytutu, ponieważ był kolorowy, a to 
mogłoby wywołać zastrzeżenia ze strony Uniwersytetu". Ponieważ
w tym samym czasie władzom Uniwersytetu ponownie zarzucono antysemityzm, wszyscy 
uważali, że lepiej będzie, jeśli Instytut obejmie samodzielną kontrolę nad swym 
losem.
Jednak Abraham Flexner nie zdążył przenieść się do nowego budynku, ponieważ na 
długo przed jego otwarciem profesorowie postanowili, że lepszym dyrektorem 
będzie Frank Aydelotte, członek Rady Nadzorczej Instytutu. Jedną z przyczyn 
takiego posunięcia była polityka Flexnera - niektórzy profesorowie uważali ją 
wręcz za manię - zmierzająca do całkowitego pozbawienia profesorów wpływu na 
zarządzanie Instytutem. Początkowo Flexner zakładał, że profesorowie będą jednak 
mieli coś do powiedzenia w sprawach Instytutu, ale później uznał, że 
samorządność prowadzi tylko do nieustannych sporów. W istocie on sam sprowokował 
największą awanturę, gdy pod koniec lat trzydziestych postanowił zatrudnić dwóch 
nowych ekonomistów.
To doprowadziło do Pierwszego Buntu Profesorów.
W chwili powstania Instytutu w 1933 roku działała tu wyłącznie Szkoła 
Matematyki. Flexner później wyjaśniał, że zaczął od matematyki, ponieważ 
"matematycy są wyjątkowo słabo zainteresowani zastosowaniami (zwłaszcza 
bezpośrednimi zastosowaniami) swoich odkryć, a moim zdaniem w nowym Instytucie 
powinien panować właśnie taki stan ducha i umysłu". Mimo początkowego nacisku na 
czystą teorię, dwa lata później w Instytucie powstała Szkoła Ekonomii i 
Polityki. Przyczynił się do tego częściowo sam Flexner, który uważał, że 
ekonomiści mogą poprawić stan świata. Dużą rolę odegrali również doradcy 
Flexnera, tacy jak historyk Charles Beard, który już w 1931 roku namawiał go, 
aby zaczął od ekonomii. "Rzuć matematykę i zabierz się za ekonomię - przekonywał 
Flexnera. - W ten sposób zaczniesz od dyscypliny najtrudniejszej. Można w niej 
do woli stosować matematykę i statystykę, ale ekonomia to coś więcej. To 
znacznie »surowsza« dyscyplina niż matematyka, gdyż zajmuje się wielkościami 
niedokładnie znanymi". Tak czy inaczej, w Instytucie powstała Szkoła Ekonomii, 
gdzie początkowo pracowało trzech profesorów - Edward Mead Earle, David Mitrany 
i Winfield Riefler.
Później Flexner postanowił zatrudnić nowych pracowników, ale próbował to 
uczynić, nie konsultując swej decyzji z dwoma spośród trzech profesorów. 
Wyglądało na to, że dyrektor manipuluje ludźmi, mając na względzie jakieś własne 
cele. Sytuacja jeszcze się pogorszyła, gdy pozostali dwaj profesorowie 
dowiedzieli się, kogo Flexner zamierza zatrudnić, mianowicie Waltera Stewarta i 
Roberta Warre-na. Nawet wysilając wyobraźnię, trudno było uznać, że ci panowie 
są uczonymi takiego kalibru, iż zasłużyli na przyjęcie do Instytutu.
To w ogóle nie byli uczeni! Obaj nie mieli nawet tytułu doktora; jeden mógł się 
pochwalić wyłącznie stopniem bakałarza, uzyskanym na... Uniwersytecie Stanu 
Missouri! Wprawdzie obaj wykonali pewne badania dla rządu, ale czy to był 
dostateczny powód, aby ich przyjąć do Instytutu? Z jakiegoś powodu Flexner wbił 
sobie do głowy, że tak, i że dzięki doświadczeniu praktycznemu wniosą oni coś 
nowego do wieży z kości słoniowej, jaką był Instytut. Być może wymyślą nawet 
sposób wyjścia z gospodarczej depresji? Flexner zaczął mówić o uruchomieniu 
programu "klinicznej ekonomii".
Było jasne, że Flexner stracił piątą klepkę. Instytut miał być twierdzą nauki 
teoretycznej, a oto dyrektor usiłował zatrudnić "praktyków". Ponadto w 
Instytucie miały pracować wyłącznie osobistości mogące się pochwalić dyplomami 
ozdobionymi całą gamą najwyższych wyróżnień, a oto Flexner sprowadza ludzi, 
którzy nie otrzymaliby zapewne pracy nawet w trzeciorzędnym biblijnym college^ w 
Arkansas. Co gorsza, Yeblen - który reprezentował profesorów na posiedzeniach 
Rady Nadzorczej - opowiadał wszystkim, że na jednym z takich zebrań Flexner 
twierdził, iż Stewart i Warren mają być zatrudnieni tymczasowo, a później 
zapisał w protokole, że chodzi o zatrudnienie na stałe.
To była poważna sprawa. Abraham Flexner musiał odejść.
W tym czasie Albert Einstein miał już zupełnie dość małostkowości, wścibstwa i 
błędnych decyzji dyrektora. To on odgrywał rolę gospodarza i przewodniczącego 
obrad podczas narady w Nassau Tavern, gdy profesorowie ułożyli plan pozbycia się 
Flexnera. Wiosną 1939 roku Einstein, matematyk Marston Morse i archeolog Hetty 
Goldman napisali do niego list, w którym domagali się, by przed mianowaniem 
nowych profesorów i kierowników szkół zasięgano opinii stałych profesorów 
Instytutu. Flexner spotkał się z Einsteinem i Morse'em, ale nie udzielił im 
jasnej odpowiedzi. Choć wiedział, że był już wybrany jego następca, Frank 
Aydelotte, nie poinformował o tym swoich krytyków, ci zaś dalej spiskowali, by 
usunąć go ze stanowiska.
Gdy Flexner opuszczał stanowisko dyrektora, był człowiekiem rozgoryczonym i 
pełnym urazy. Swemu następcy. Frankowi Ayde-lotte'owi, udzielił na pożegnanie 
kilku rad. "Dla własnego dobra oraz dla dobra Instytutu nie powinieneś nigdy 
zapominać, że masz do czynienia z intrygantami - powiedział. - Przyznaję, że 
robili ze mną, co chcieli. Wierzyłem ich słowom. Przypuszczałem, że gdy mówili, 
iż chcą zajmować się nauką i być wolni od przyziemnych obowiązków, to 
rzeczywiście tak myśleli. Tymczasem wcale im o to nie chodziło - to znaczy, 
kilku, czy nawet wielu spośród nich tak nie myślało. Chcieli mieć warunki do 
uprawiania nauki, wysokie pensje, ale domagali się również władzy. Przekonali 
się, że ja na to nie pozwolę, przeto Yeblen i kilku innych zaczęło intrygować, 
by osiągnąć swój cel pośrednio... Yeblen rwie się do władzy, Maass chce być 
ważny. Będzie pan musiał od razu pokazać im, kto tu rządzi".
Po udzieleniu następcy tych rad Abraham Flexner odszedł z Princetońskiego Raju 
Uczonych na emeryturę. Pierwszy Bunt Profesorów zakończył się sukcesem. W 
przyszłości miało dojść do następnych.
Jesienią 1939 roku, gdy Frank Aydelotte został dyrektorem Instytutu, Albert 
Einstein przeprowadził się do nowego gabinetu w Fuld Hali, do pokoju numer 115. 
Był to przestronny pokój w tylnej części budynku, wyposażony w tablicę i półki 
na książki. W jednym jego końcu stał owalny stół konferencyjny, w drugim 
znajdowało się szerokie okno, dzięki czemu pokój był pełen światła.
Światło. To była specjalność Einsteina, niemal jego osobista domena, temat, 
który fascynował go od szesnastego roku życia, kiedy to zadał sobie pytanie, jak 
by wyglądał świat, gdyby oglądać go, poruszając się na grzbiecie fali światła. 
Później, w "cudownym" roku 1905, sformułował szczególną teorię względności, w 
której prędkość światła jest jedną z wielkości absolutnych, czyli niezmienni-
czych. W tym samym roku stwierdził, że koncepcja kwantów światła pozwala 
wyjaśnić efekt fotoelektryezny, a w 1911 przewidział ugięcie promieni światła w 
polu grawitacyjnym. W 1917 roku wprowadził koncepcję fotonu, czyli elementarnej, 
pozbawionej masy, punktowej porcji energii i pędu. Krótko mówiąc, Einstein w 
większym stopniu niż jakikolwiek inny fizyk przyczynił się do zrozumienia natury 
światła. Pod koniec życia wciąż zajmował się problemem, którego rozwikłanie 
uważał za swój najważniejszy cel -pragnął sformułować jednolitą teorię opisującą 
jednocześnie zjawiska elektromagnetyczne (w tym również światło) i grawitacyjne.
Jednolita teoria pola, gdyby udało sieją stworzyć, byłaby jednym z największych 
intelektualnych osiągnięć ludzkości, ponieważ pozwoliłaby opisać najróżniejsze 
zjawiska za pomocą jednego, nadrzędnego prawa. Jeszcze przed Einsteinem kilku 
fizyków dokonało ważnych kroków na drodze do unifikacji. Formułując prawo 
powszechnego ciążenia, Newton połączył koncepcję siły ciążenia działającej na 
Ziemi z przyciąganiem grawitacyjnym ciał niebieskich. (Przed Newtonem nie było 
wiadomo, że ta sama siła, która rządzi ruchem ciał przy powierzchni Ziemi, 
utrzymuje również planety na orbitach i gwiazdy w galaktykach). Kolejnym ważnym 
krokiem na drodze ku pełnej unifikacji stały się równania Maxwella, które 
pozwalają na jednolity opis elektryczności, światła i magnetyzmu.
Gdy Einstein postanowił połączyć wszystkie znane siły w ramach jednolitej teorii 
pola, miał przed oczami prawa Newtona, równania Maxwella, swoją własną 
szczególną teorię względności oraz prawa mechaniki kwantowej. Pragnął wykazać, 
że można ująć wszystkie elementarne cząstki i oddziaływania w jeden, spójny 
zbiór zasad.
Trudno zaiste o większe wyzwanie. Einstein nie miał żadnych dowodów na to, że 
taki zbiór zasad w ogóle można stworzyć; brakowało po temu nawet przesłanek. Nie 
mógł przecież wykluczyć, że wszystkich zjawisk nie da się opisać za pomocą 
jednego prawa, gdyż są one niezależne i fundamentalnie odmienne. Prócz tego 
Einstein nie miał pewności, czy - jeśli takie prawo istnieje - ludzki umysł 
mógłby je pojąć. Skoro jednak w przeszłości udało mu się dokonać rzeczy na pozór 
niemożliwej, i to na drodze czysto intelektualnej, to żywił nadzieję, że uda mu 
się i teraz.
Pierwszą pracę na temat jednolitej teorii pola napisał w styczniu 1922 roku. 
Zajmując się tym problemem, popełnił wiele falstartów, cofał się, zaczynał 
ponownie, raz jeszcze próbował zastosować metody, które kiedyś odrzucił. Do 
końca życia pracował nad sformułowaniem jednolitej teorii pola. W Instytucie 
pomagali mu w tym Walther Mayer, Yalentine Bargmann, Peter Bergmann, Ernst 
Strauss, Bruria Kaufman i wielu innych. Zazwyczaj między godziną 9.30 i 10.00 
Einstein wychodził z domu przy Mercer Street i szedł do Instytutu; odległość 
wynosiła około jednej mili. Często towarzyszył mu Kurt Godeł, który mieszkał 
jeszcze dalej i po drodze do Instytutu wstępował po Einsteina. W Instytucie 
Einstein spotykał się z asystentami i razem omawiali wszelkie obiecujące 
koncepcje. Zwykle pracowali razem kilka godzin, po czym Einstein wracał do domu 
na lunch, a po południu pracował sam. Jeśli wtedy zdarzyło mu się odkryć coś 
interesującego, dzwonił do jednego z asystentów, aby podzielić się z nim dobrą 
nowiną. To wszystko były błędne tropy - Einsteinowi nigdy nie udało się stworzyć 
jednolitej teorii pola. O swoim ostatnim równaniu, które napisał kilka miesięcy 
przed śmiercią, powiedział lak: "Moim zdaniem, zaprezentowana tu teoria jest 
logicznie najprostszą relatywistyczną teorią pola, jaka jest w ogóle możliwa. To 
jednak nie oznacza, że natura nie zachowuje się zgodnie z jakąś bardziej złożoną 
teorią pola".
Instytut Studiów Zaawansowanych był dla Einsteina miejscem zarówno sukcesów, jak 
porażek. Uczony dążył do wyjścia poza przypadkowość mechaniki kwantowej i chciał 
znaleźć ukrytą poza obserwowanymi zjawiskami bardziej solidną rzeczywistość; tu 
odniósł przynajmniej częściowy sukces - paradoks EPR zachował znaczenie do dziś. 
Chciał również stworzyć jednolitą teorię grawitacji i elektromagnetyzmu: to już 
na pewno mu się nie udało. Chciał też doprowadzić do powstania światowego rządu, 
który zapewniłby wszystkim ludziom pokój, i to również mu się nie powiodło. W 
ostatnich latach życia Einstein poświęcił wiele czasu na pisanie paraliżująco 
nudnych i naiwnych traktatów politycznych, choć przedtem nigdy nie przywiązywał 
do polityki nadmiernej wagi. Kiedyś podczas spaceru z Ernstem Straussem Einstein 
zauważył: "Muszę dzielić swój czas między politykę i równania. Dla mnie jednak 
równania są znacznie ważniejsze, ponieważ polityka dotyczy tylko 
teraźniejszości, a równania matematyczne są wieczne".
Jak wszyscy członkowie Instytutu, Einstein, rzecz jasna, wierzył w platońskie 
niebo. Gdzieś tam istnieje zwykła rzeczywistość, ale umysł wykracza poza tę 
rzeczywistość i na tym polega sens nauki. "Podzielam pogląd Schopenhauera, że 
jednym z najsilniejszych motywów, jakie przywodzą ludzi do nauki i sztuki, jest 
chęć ucieczki od bolesnej brutalności codziennego życia i od beznadziejnej 
udręki codziennych pragnień (...) Umysły bardziej subtelne dążą do tego, by 
uciec z osobistego życia w świat obiektywnych doznań i myśli".
Po śmierci Einsteina do pokoju 115 w Instytucie przyszli fotografowie, aby 
zrobić słynne zdjęcia, owe obrazy bałaganu w gabinecie, który profesor 
pozostawił, udając się do szpitala. Krzesło wielkiego uczonego stało puste i 
całość sprawiała muzealne wrażenie.
To jednak nie było muzeum! Po Einsteinie do jego gabinetu wprowadził się 
astronom Bengt Strómgren, który korzystał z niego przez dziesięć lat. W tym 
czasie udało mu się stworzyć w Instytucie program badań astrofizycznych. Nie ma 
żadnych dowodów, że Strómgren przeżywał jakieś niepokoje na myśl, iż duch 
Einsteina zagląda mu przez ramię. Gdy Strómgren wrócił do Danii, do gabinetu 
Einsteina wprowadził się matematyk Arne Beurling, który zajmuje go do dzisiaj.
Beurling bardzo lubi gabinet Einsteina, zwłaszcza pod wieczór, gdy słońce 
zawieszone tuż nad horyzontem wypełnia cały pokój swym światłem. Do gabinetu 
wpadają wtedy trzy wiązki promieni, oświetlając nawet najciemniejsze kąty. 
Światło było zawsze obiektem najwierniejszej miłości Einsteina.
ROZDZIAŁ 3
JEGO WYSOKOŚĆ MISTYCZNY WŁADCA
Styczeń 1978 roku. Kruchy, stary cztowiek w szlafroku siedzi na krześle w 
szpitalu w Princeton. Za grubymi okularami widać głęboko wpadnięte oczy. Wygląda 
przez okno. Mężczyzna jest bardzo wychudzony, waży zaledwie trzydzieści sześć 
kilogramów. W ciągu swego życia często trafiał do szpitali i sanatoriów z powodu 
depresji, nerwowych załamań, wielu urojonych chorób i kilku rzeczywistych. 
Zawsze wiódł życie bardzo prywatne i samotnicze, a ci, którzy go znali, uważali 
go za człowieka nad wyraz osobliwego. Niektórzy twierdzili, że od dzieciństwa 
był niezrównoważony umysłowo. Pacjent ma kłopoty z pęcherzem, ale mimo namów 
dwóch urologów nie zgodził się na leczenie. Nie z tego powodu jest jednak taki 
chudy. Kurt Godeł, najwybitniejszy żyjący logik, zapewne najlepszy logik od 
czasów Arystotelesa, jeden z najsłynniejszych uczonych z Instytutu Studiów 
Zaawansowanych, ustępujący sławą tylko Einsteinowi, uparcie odmawia jedzenia. 
Sądzi, że jedzenie jest zatrute, a lekarze usiłują go zabić.
Marzec 1982 roku. John Dawson, matematyk z Penn State Univer-sity, pragnął tylko 
dostać kopie kilku nie opublikowanych prac Kurta Godła. Wielokrotnie pisał w tej 
sprawie do Instytutu, do dyrektora Harry'ego Woolfa, do Atle Selberga i Deane 
Montgome-ry'ego ze Szkoły Matematyki, ale zawsze dostawał taką samą odpowiedź: 
papiery Godła nie zostały jeszcze skatalogowane i wobec tego nie możemy ich 
udostępnić. Jest nam bardzo przykro, i tak dalej. Dawson ponawiał swoje prośby. 
Postanowił regularnie zawracać głowę ludziom z Instytutu. W końcu Godeł był dla 
matematyki tym, kim Einstein dla fizyki! Nie można pozwolić, aby jego papiery, 
intelektualny corpus, pleśniały gdzieś w piwnicy i wkrótce rozpłynęły się w 
niebycie.
Pewnego dnia, zupełnie niespodziewanie, zadzwonił do Dawsona Armand Borel. Borel 
jest jednym z najsłynniejszych matematyków naszych czasów, postacią takiego 
formatu, że rozmowa z nim przyprawia o tremę. Borel stwierdził, że Instytut 
chciałby skatalogować papiery Godła, "zarchiwizować je". Skoro Dawson jest nimi 
tak bardzo zainteresowany, to może zechciałby przyjechać, rzucić na nie okiem i 
zastanowić się, czy nie podjąłby się tego zadania?
Dawson przeżył prawdziwy wstrząs. Mimo to już tydzień później znalazł się w 
piwnicy biblioteki Instytutu. Oto czeka, aż sekretarka otworzy jedną z szarych 
klatek z metalowej siatki, gdzie leżą papiery Godła. Dawson jest zdenerwowany, 
bo oto za chwilę zobaczy ściśle prywatne papiery człowieka, o którego życiu 
niemal nic nie wiedziano. Choć Kurt Godeł był autorem kilku najsłynniejszych 
twierdzeń z logiki i matematyki, nikt nie potrafił powiedzieć, jakim był 
człowiekiem! Pod tym względem stanowił on dokładne przeciwieństwo Einsteina, o 
którym -jak się wydawało -wszyscy wiedzieli wszystko, niezależnie od tego, czy 
komuś na tym zależało, czy też nie. Zupełnie jakby to należało do programu 
szkoły podstawowej, każdy wiedział, że Einstein nie nosił skarpetek, w jego domu 
nie było grzebienia, że grał na skrzypcach i tak dalej. Anegdoty o Einsteinie 
mogłyby wypełnić grubą książkę. Zupełnie inaczej wyglądał przypadek Godła. Kim 
był? Skąd pochodził? Jakim był człowiekiem? Nawet John Dawson, zawodowy 
matematyk, nic o nim nie wiedział, choć usilnie próbował się dowiedzieć.
"Trudno było znaleźć na jego temat coś konkretnego. Pamiętam, że piekielnie się 
natrudziłem -jeszcze przed wyjazdem do Instytutu
- by zdobyć zupełnie podstawowe dane: czy był żonaty, czy miał dzieci, i tak 
dalej. "Dlaczego nie mogę się o nim niczego dowiedzieć?
- zastanawiał się Dawson. - Przecież chodzi mi o całkiem elementarne 
informacje"".
Oczywiście, krążyły pewne plotki, że Godeł był hipochondrykiem, że nawet w lipcu 
nosił kilka swetrów i kalosze - ale trudno było ustalić ich pochodzenie, a 
znalezienie opublikowanych informacji okazywało się prawie niemożliwe. Nawet w 
siedmiusetstroni-cowej książce Douglasa Hofstadtera Gódel Escher, Bach, 
poświęconej wyjaśnieniu twierdzenia Godła i jego konsekwencji dla sztuki, muzyki 
i przyszłości zachodniej cywilizacji, nie ma absolutnie żadnych wiadomości o 
samym Godłu. Choć jego odkrycia stanowią intelektualny fundament tej książki, 
występuje on w niej tylko jako "K. Godeł".
Można zatem zrozumieć podniecenie, z jakim Dawson czeka, aż sekretarka przekręci 
klucz w zamku i otworzy drzwi do archiwum... I oto ma przed sobą papiery Godła. 
Pomieszczenie jest dość ciemne, ale można zobaczyć, co kryje. Widać dwie wysokie 
szafki z szufladami do przechowywania dokumentów oraz poustawiane jedno na 
drugim kartonowe pudla, których jest pewnie z sześćdziesiąt. Piętrzą się na 
wysokość prawie dwóch metrów, zajmują całą ścianę. "Co u licha może być w tych 
pudlach?" - myśli Dawson.
Niezależnie od tego, co jeszcze można powiedzieć o Godłu, jedno jest pewne - w 
Jedynym Prawdziwym Platońskim Niebie to on był niewątpliwym władcą. Nie chodzi o 
to, że w Instytucie sprawował jakąś szczególną władzę: wprost przeciwnie. Był 
zaniedbywany, pomijany i na ogół całkowicie ignorowany, zarówno przez 
administrację, jak i grono profesorskie. Minęło dwadzieścia lat od jego 
przybycia do Instytutu w 1933 roku, nim wreszcie w 1953 roku został awansowany 
na profesora. Nikt inny, przedtem ani potem, nie czekał tak długo. Godeł był 
natomiast władcą w jedynym sensie, jaki się tu liczył naprawdę, to znaczy pod 
względem intelektualnym, jeśli za kryterium ustalania hierarchii przyjąć stopień 
abstrakcji. Instytut jest przecież miejscem badań teoretycznych, a więc im 
bardziej abstrakcyjna teoria, tym lepiej. Pod tym względem Godeł łatwo wygrywał 
ze wszystkimi! Przede wszystkim był matematykiem, a matematyka to najbardziej 
abstrakcyjna i oderwana od rzeczywistości nauka. Zajmuje się obiektami, które 
nie należą do tego świata - liczbami, kształtami i abstrakcyjnymi relacjami. 
Liczba nie jest czymś, co można zobaczyć lub dotknąć. Można zobaczyć pięć 
jabłek, pięć osób, pięć koni, ale nie można zobaczyć liczby "pięć". Prawda, 
można łatwo zobaczyć cyfrę 5, ale nie o to chodzi. To tylko symbol, który 
reprezentuje liczbę. To samo dotyczy figur geometrycznych - trójkątów, kół i 
kuł. Ich również nie można zobaczyć. Oczywiście, można narysować trójkąt, ale to 
nie jest prawdziwy trójkąt, tylko jego obraz. Prawdziwe, geometryczne trójkąty, 
złożone z idealnie prostych odcinków o zerowej grubości, nie występują nigdzie 
na Ziemi.
To jednak nie oznacza, że obiekty, którymi zajmuje się matematyka, w ogóle nie 
istnieją. Liczby i figury geometryczne istnieją przynajmniej w umyśle (ponieważ 
właśnie teraz o nich myślimy), ale nie tylko w umyśle. Muszą istnieć również 
gdzieś indziej. Gdyby były tylko tworami umysłu, moglibyśmy je zmieniać do woli, 
a tymczasem są one absolutnie niezmienne. Liczby są sztywne, ich właściwości nie 
ulegają zmianom mimo wszelkich starań. Dwa plus dwa zawsze będzie się równać 
cztery, niezależnie od naszych wysiłków, by to zmienić. Godeł uważał, że jest 
tak dlatego, iż liczby, figury i inne obiekty matematyczne istnieją obiektywnie, 
choć nie możemy ich znaleźć nigdzie w przyrodzie. "Klasy i pojęcia [...] można 
uważać za obiekty rzeczywiste - powiedział - istniejące niezależnie od naszych 
definicji i konstrukcji. Moim zdaniem założenie, że takie obiekty istnieją, jest 
równie uzasadnione, jak przyjęcie istnienia ciał fizycznych. Mamy równie 
uzasadnione powody, by wierzyć w istnienie obiektów matematycznych, jak ciał 
fizycznych".
To wszystko oznacza, że Godeł był platonikiem w pełnym i dosłownym rozumieniu 
tego określenia. Uważał, że obiekty matematyczne - liczby, zbiory, struktury 
geometryczne - istnieją naprawdę i są od nas niezależne. Godeł nigdy nie 
wskazał, gdzie istnieją te obiekty, nigdy nie stwierdził, że istnieją w 
platońskim niebie, ale nie musiał tego czynić. Gdzież indziej mogłyby istnieć? 
Poza tym nawet platonicy z Instytutu uznaliby zapewne wypowiedź, że matematyczne 
obiekty istnieją w innym wymiarze, za coś bardzo niestosownego. O pewnych 
rzeczach lepiej nie mówić. I bez tego Kurt Godeł był wyizolowany ze środowiska, 
a wielu kolegów podejrzewało, że jest chory umysłowo. "Pracuję raczej w 
samotności - mówił Godeł. -Zajmuję się obiektywnym istnieniem obiektów 
matematycznych". Nie musiał zatem nazywać rzeczy po imieniu, gdyż i tak wszyscy 
wiedzieli, że wierzy on w Świat Idei głębiej niż ktokolwiek inny.
Gdy raz się zdarzyło, że Godeł porzucił samotność w platońskim niebie i zniżył 
się, by rozważyć naturę fizycznego świata, zrobił to po to, by zanegować 
realność czasu i zmian. Rozważania na temat czasu nie prowadzą daleko w świat 
rzeczy fizycznych, gdyż czas jest wielkością bardzo mglistą, równie niewidzialną 
jak liczby i inne abstrakcje. Einstein już wcześniej wyeliminował pojęcie 
równoczes-ności, wskutek czego czas stał się jeszcze bardziej niepojęty i 
nierealny, niż to się przedtem wydawało. Godeł posunął się jeszcze dalej: 
stwierdził, że w istocie czas nie istnieje w sensie obiektywnym. Czas nie jest 
elementem zewnętrznego świata, pojawia się wskutek szczególnego sposobu, w jaki 
postrzegamy rzeczywistość.
Zatem liczby są rzeczywiste - a czas nie! Czy można mieć wątpliwości, że głosząc 
tego rodzaju poglądy, Godeł zajął miejsce na samym szczycie niewidzialnej 
hierarchii intelektualnej w Instytucie Studiów Zaawansowanych? Jest więc w pełni 
naturalne, że jako władca zasiadający na tronie Najwyższej Samotności zdobył 
reputację człowieka tajemniczego i że otaczała go mistyczna aura. Wydaje się w 
pełni logiczne, że każde jego słowo, każdy gest winny były być traktowane tak, 
jakby były pełne znaczenia; jakby były to sygnały z innego świata.
Matematyk Rudolf Rucker odwiedził kiedyś Godła w Instytucie. -Słuchając go - 
powiedział później - miałem poczucie doskonałego zrozumienia. Ze swej strony 
Godeł umiał natychmiast wyciągnąć wnioski z mojego rozumowania, ledwie 
otworzyłem usta. Dzięki jego dziwnie komunikatywnemu śmiechowi i 
natychmiastowemu zrozumieniu tego, co miałem do powiedzenia, rozmowa z nim 
sprawiała wrażenie bezpośredniego kontaktu telepatycznego".
Proszę bardzo. "Doskonałe zrozumienie", "komunikatywny śmiech", "kontakt 
telepatyczny". Oczywiście! Dlaczego nie? Nie mówimy tu przecież o zwykłym 
śmiertelniku. Mówimy o Imperatorze Idei, Jego Wysokości Mistycznym Władcy.
W bibliotecznej piwnicy John Dawson dotykał palcami ostatnich śladów, jakie 
pozostały po Kurcie Godłu. "To było tak, jakbym na ślepo wyciągał z worka różne 
fanty. Zupełnie niezwykłe doświadczenie. Otwierałem kopertę i myślałem: A co 
będzie tutaj? To było naprawdę bardzo podniecające".
Dawson znalazł książki, pisma, rękopisy i nieprzeliczone dokumenty osobiste - 
rodzinne zdjęcia, kwity od krawca, umowy najmu, rachunki za sprzątanie itd. 
"Znalazłem kopertę z kwitami za wesele, z rachunkiem za kufel piwa włącznie. 
Rachunki za węgiel z czasów, kiedy mieszkał w Wiedniu, kwity opłat za prąd i 
gaz, kwity z biblioteki; to było niewiarygodne".
Najbardziej zaskakujące okazały się liczne notatniki wypełnione zupełnie 
niezrozumiałym pismem. Dawson nie potrafił rozpoznać ani języka, ani nawet 
alfabetu. Jakieś dziwne pętle, zygzaki i kropki... Co to mogło znaczyć? Dawson 
nie wiedział, ale połknął haczyk. Postanowił, że skataloguje dokumenty Kurta 
Godła. Był uczonym, a uczeni mają dokonywać odkryć. Być może uda mu się 
rozszyfrować te dziwne notatki? Być może zdoła odpowiedzieć na nie 
rozstrzygnięte wówczas pytanie, kim naprawdę był Kurt Godeł?
Godeł urodził się 28 kwietnia 1906 roku w Brnie (obecnie Czechy) i został 
ochrzczony w lokalnej niemieckiej kongregacji luterańskiej. Traktował religię 
poważnie i nigdy nie przestał wierzyć w Boga, co niepokoiło jego kolegów z 
Instytutu Studiów Zaawansowanych. Godeł podobno napisał pracę, w której dowodził 
istnienia Boga -była to sformalizowana wersja dowodu ontologicznego - ale pewne 
osoby z Instytutu wolały, aby Dawson jej nie znalazł. "Myślę, że obawiali się, 
iż to skompromitowałoby Godła - uważa Dawson. -Bali się, że wszyscy uznaliby to 
za niezbity dowód pomieszania zmysłów czy coś takiego".
I bez tego nie brakowało na to dowodów. Godeł już jako dziecko był 
hipochondrykiem. Gdy miał sześć lub siedem lat, przeszedł rzut reumatyczny; 
bardzo wówczas cierpiał i bał się, że umrze.
Reumatyzm często powoduje uszkodzenia serca i dlatego Kurt zawsze był 
przekonany, że ma słabe serce i w każdej chwili może się przewrócić i umrzeć, 
jeśli tylko nie będzie się ciepło ubierał i odpowiednio odżywiał. Był zarazem 
bardzo dociekliwy i zadawał mnóstwo pytań na wszelkie możliwe tematy. Rodzice 
nazywali go Herr Warum - Pan Dlaczego.
W 1924 roku Godeł wstąpił na Uniwersytet Wiedeński, gdzie zamierzał studiować 
fizykę, ale pod wpływem wykładów Philipa Furtwanglera, specjalisty od teorii 
liczb, zmienił kierunek na matematykę. Był nieśmiały, ale cieszył się 
popularnością wśród kolegów, ponieważ wszystkim pomagał w zadaniach domowych z 
matematyki.
Główny nauczyciel Godła, Hans Hahn, wprowadził go do słynnego Koła Wiedeńskiego, 
grupy intelektualistów, do której oprócz niego należeli również ekonomista Otto 
Neurath i fizyk Philipp Frank. Od 1907 roku członkowie Koła spotykali się w 
czwartki wieczorem, by razem pić piwo, palić cygara i dyskutować, dzieląc się 
swą miłością do nauki i metody naukowej. W miarę jak opróżniali kufle, a dym 
cygar wznosił się do sufitu, dyskutanci zastanawiali się, dlaczego metody 
naukowej nie można zastosować do wszystkich problemów, dlaczego nie może ona 
objąć całej ludzkiej wiedzy. Gdy Godeł dołączył do grupy w 1926 roku, spotkania 
odbywały się w sali seminaryjnej wydziału matematyki Uniwersytetu Wiedeńskiego, 
gdzie ci młodzi ludzie wykuwali nową filozofię nauki, którą przyjęto określać 
jako "logiczny pozytywizm". Logiczny pozytywizm opiera się na zasadzie 
weryfikacji, zgodnie z którą sensowne są tylko takie zdania, które można 
sprawdzić doświadczalnie. Jeśli jakiegoś pojęcia nie można wyprowadzić z danych 
zmysłowych, to jest ono pozbawione sensu. Naturalnie, pierwszym pojęciem, jakie 
zostało w ten sposób wyeliminowane, była idea Boga. którą uznano za metafizyczny 
bagaż.
Godeł był zafascynowany tym seminarium - jego uczestnicy przynajmniej wiedzieli, 
na czym polegają prawdziwe problemy - ale nie akceptował przyjętego rozwiązania. 
Już wówczas, w wieku dziewiętnastu lat, opowiedział się za platonizmem w 
matematyce. Uważał, że liczby i inne obiekty matematyczne są równie realne, jak 
wszystko inne. To, że nie można ich zobaczyć, nie miało dla niego żadnego 
znaczenia. Atomów również nie można zobaczyć, a niewątpliwie istnieją. Później 
stwierdził, że metafizyczny platonizm - czy, jak mówił, "obiektywizm" - pomógł 
mu w sformułowaniu twierdzeń ° nierozstrzygalności i w osiągnięciu innych 
wyników w logice.
Godeł wprawdzie odrzucił pozytywistyczny zakaz odwoływania się do obiektów 
niewidzialnych, ale bardzo interesował się podstawami matematyki, które 
stanowiły główny przedmiot dyskusji podczas spotkań Koła Wiedeńskiego. Problem 
polegał na tym, że fundamenty matematyki były w rozsypce i całej strukturze 
groził rozpad. Godeł niewiele pomógł w odbudowie matematyki; przeciwnie, zamiast 
wzmocnić jej fundamenty, pchnął ją w przepaść. Niektórzy matematycy - na 
przykład członek Instytutu, Hermann Weyl -twierdzili, że Godeł spowodował 
katastrofę. W istocie to, co Kurt Godeł miał do powiedzenia na temat podstaw 
matematyki, wstrząsnęło wszystkimi matematykami. Zauważył on mianowicie rysy... 
niewielkie pęknięcia w sklepieniu platońskiego nieba.
Dla niewtajemniczonych matematyka stanowi ideał pewności, wzór racjonalnej 
doskonałości i absolutnej prawdy. Sami matematycy natomiast już dość wcześnie 
przekonali się, że takie myślenie jest bardzo niebezpieczne. Od chwili kiedy 
matematyka narodziła się jako nauka teoretyczna, musieli sobie radzić z 
niepewnością i brakiem ścisłości. Rozważmy przykład "niewspółmierności", 
odkrytej przez starożytnych Greków.
Pitagoras - autor słynnego twierdzenia - był przywódcą stowarzyszenia mistyków, 
którzy twierdzili, że istotą świata są liczby. Przekonanie to nie jest tak 
dziwne, jak by się mogło wydawać. Pita-gorejczycy wyobrażali sobie liczby 
geometrycznie, jako punkty oddzielone odcinkami. Jedynce odpowiadał pojedynczy 
punkt, dwójce - para punktów, trójce - trzy punkty tworzące trójkąt, czwórce -
kwadrat, piątce - piramida (rys. 1).
Pitagorejczycy żywili optymistyczne przekonanie, że matematyka to najwspanialszy 
przykład racjonalności, nie wymagającej zewnętrznego uzasadnienia. Uważali, że 
jest całkowicie przejrzysta, a w przeciwieństwie do zwykłego świata, 
przemijającego i ulegającego zepsuciu, stanowi ona wzór niezmiennej 
doskonałości. Spotkała ich zatem wielka niespodzianka, gdy odkryli, że w 
najprostszym, symetrycznym kwadracie kryje się coś nieokreślonego, niedokładnego 
i racjonalnie niezrozumiałego. Stwierdzili mianowicie, że przekątnej kwadratu 
nie można zmierzyć, posługując się jednostką długości stosowaną do pomiaru 
boków.
-o
O
f\-\sir
1	2 3
Rys. 1. Liczby naturalne według pitagorejczyków.
2 = 1,4142135...
Rys. 2. Przekątna kwadratu jest niewspółmierna z jego bokiem.
Jeśliby ktoś zmierzył linijką bok kwadratu i stwierdził, że ma metr długości, to 
niezależnie od tego, jak gęsto jest podzielona linijka, nie uda mu się nią 
dokładnie zmierzyć przekątnej. Długość przekątnej zawsze będzie wypadać gdzieś 
między kreskami podzial-ki, i to nie dokładnie pośrodku, ale w pewnej 
odległości. To dość irytujące. Dokładnie to samo dzieje się, gdy próbujemy 
obliczyć długość przekątnej arytmetycznie, korzystając z liczb całkowitych 
zamiast linijki. Jeśli mamy kwadrat o jednostkowym boku, to z twierdzenia 
Pitagorasa a2 + b2 = c2 wynika, że kwadrat długości przekątnej wynosi l2 + l2 = 
2, a zatem przekątna ma długość V^2. Ale V"2T= 1,4142135... i tak w 
nieskończoność (patrz rys. 2). Inaczej mówiąc, \/2~nie można wyrazić w postaci 
skończonej liczby dziesiętnej. Jest to liczba niewymierna, co oznacza, że nie 
można jej przedstawić w postaci ułamka dwóch liczb całkowitych. To również dość 
irytujące, ale dla pitagorejczyków stanowiło poważniejszy problem. Oznaczało 
bowiem, że świat zawierał gdzieś głęboko w sobie coś bardzo złego, że w sercu 
natury tkwiła jakaś fundamentalna ir-racjonalność.
W porównaniu z innymi tajemnicami matematycznymi problem niewspółmierności nie 
ma większego znaczenia; w istocie niewiele zależy od jego rozwiązania. Gdy 
jednak podobne trudności pojawiły się w rachunku różniczkowym, matematycy 
musieli jakoś wybrnąć z tego kryzysu. Rachunek różniczkowy to metoda prowadzenia 
obliczeń z wykorzystaniem wielkości "infinitezymalnych", czyli nieskończenie 
małych, na przykład odcinków drogi i czasu. Przypuśćmy, że chcemy wyznaczyć 
prędkość spadającego ciała, gdy mija ono punkt x. W miarę jak ciało spada, jego 
prędkość stale wzrasta, więc nie można obliczyć prędkości, dzieląc całkowitą 
drogę S przez całkowity czas spadania T, gdyż otrzymana wartość z pewnością 
bardzo by się różniła od rzeczywistej prędkości w punkcie x. Można
prędkość średnia = -
i i
-O
ds prędkość w punkcie x = -
prędkość końcowa = P Rys. 3. Określenie prędkości spadającego ciała w punkcie x.
natomiast otrzymać coraz lepsze oszacowanie prędkości, biorąc odległość s między 
punktem z tuż za punktem x oraz punktem y tuż przed punktem x, równą z-y, i 
dzieląc ją przez czas t potrzebny na jej pokonanie. Im mniejsza jest odległość 
s, tym krótszy jest czas t i tym lepsze oszacowanie prędkości.
Leibniz i Newton, wspótwórcy rachunku różniczkowego, zauważyli jednak, że jeśli 
zwęzimy rozpatrywany przedział praktycznie do zera, otrzymamy ścisłą wartość 
prędkości w punkcie x. W tym celu trzeba obliczyć stosunek infinitezymalnej 
drogi ds do infinitezymalnego czasu dt, potrzebnego na jej pokonanie. Prawdziwa 
prędkość jest wtedy równa ds/dt, czyli pochodnej drogi względem czasu (rys. 3).
No, dobrze, ale czym są właściwie te wielkości infinitezymalnie małe? Jak małe 
są te wielkości? Na czym polega przejście do wielkości praktycznie równych zeru? 
W swoich Principiach Newton nazwał je wielkościami "znikającymi", co miało 
znaczyć, że stają się one coraz mniejsze, aż - niczym na pokazie 
iluzjonistycznym - znikają całkowicie. "Za ostateczny stosunek wielkości 
znikających -pisał Newton - należy uznać nie ich stosunek, nim znikną, ani też 
po tym, jak znikną, ale wtedy, gdy znikają". Inaczej mówiąc, pochodne to 
stosunki wielkości, które w pewnym sensie... nie istnieją.
Leibniz natomiast mówił czasami o wielkościach infinitezymal-nych jako 
"urojonych", a niekiedy o "względnych zerach". To wszystko było dość niejasne i 
filozof George Berkeley z wielką radością ironizował, że "Ten, kto może strawić 
[wielkości infinitezymal-ne], moim zdaniem nie powinien mieć trudności z 
przyjęciem jakichkolwiek argumentów z dziedziny teologii".
Wielkości infinitezymalne są już same w sobie dostatecznie tajemnicze, a na 
dokładkę mają jeszcze odpowiednik w królestwie wielkości nieskończonych. Pod 
koniec XIX wieku, gdy Georg Can-tor tworzył nową dziedzinę matematyki, zwaną 
teorią zbiorów, natknął się na paradoks związany z pojęciem zbioru wszystkich 
zbiorów. Zbiór to po prostu kolekcja pewnych obiektów. Obiektami tymi mogą być 
liczby całkowite, a zatem mamy na przykład zbiór {4, 7, 3, 2), którego 
elementami są liczby 4, 7, 3, 2. Zbiór ten, podobnie jak każdy inny, zawiera 
wiele podzbiorów, składających się z elementów oryginalnego zbioru (w 
szczególności dany zbiór jest swoim własnym podzbiorem). Podzbiorami powyższego 
zbioru są zatem na przykład zbiory (4|, |4, 7|, (7, 3) i tak dalej. Okazuje się, 
że zbiór czteroelementowy ma szesnaście podzbiorów. Ogólnie mówiąc, zbiór n-
elementowy ma 2" podzbiorów. Tym, co należy zapamiętać, jest więc ogólna 
konkluzja, że dany zbiór zawiera znacznie więcej podzbiorów niż elementów.
A co ze zbiorem wszystkich zbiorów? Na mocy definicji jego elementami są 
wszystkie zbiory. Skoro jednak zbiór ma więcej podzbiorów niż elementów, to z 
powyższego wynika, iż zbiór wszystkich zbiorów zawiera więcej podzbiorów niż 
zbiorów, co jest oczywiście niemożliwe.
Gdy Kurt Godeł rozpoczął studia na Uniwersytecie Wiedeńskim, matematycy chcieli 
już raz na zawsze wykluczyć takie problemy ze świata matematyki. Jak powiedział 
David Hilbert w 1925 roku, "To, czego doświadczyliśmy już dwukrotnie, po raz 
pierwszy z paradoksami rachunku różniczkowego, a po raz drugi z paradoksami 
teorii zbiorów, po raz trzeci powtórzyć się nie może i się nie powtórzy".
Wobec tego matematycy musieli zająć się podstawami swojej dziedziny, czyli 
znaleźć teoretyczne podstawy matematyki, które gwarantowałyby, że mimo 
wszystkich paradoksów, anomalii i pozornych niemożliwości, matematyka 
pozostałaby fontanną pewności, wcieleniem absolutnej, dowiedzionej prawdy, za 
jaką ją dotychczas uważali. Zasadniczym celem było udowodnienie, że matematyka 
jest przynajmniej niesprzeczna, że w jej strukturze nie kryją się jakieś 
sprzeczności. Kolejnym zadaniem było wykazanie rozstrzygalności (zupełności) 
matematyki, co oznaczałoby, że potencjalnie można rozwiązać każdy matematyczny 
problem, jaki się pojawi.
Ruchowi reformatorskiemu w matematyce przewodził sam Da-vid Hilbert z 
Uniwersytetu w Getyndze. Znany jako największy matematyk swoich czasów, Hilbert 
był niepoprawnym optymistą. Uważał, że w końcu wszystkie problemy zostaną 
rozwiązane, jeśli tylko poświęci się na to dość energii. Opublikował liczne 
artykuły i książki, w których opisywał, jak należy zmienić podstawy matematyki, 
aby usunąć wszystkie źródła niepewności. Słynął również szeroko z wezwań do 
czynu, które wygłaszał na międzynarodowych kongresach matematycznych. "Każdy 
problem matematyczny może zostać rozwiązany - oświadczył. - Wszyscy jesteśmy o 
tym przekonani. Ostatecznie przecież, gdy trudzimy się nad jakimś zagadnieniem, 
to jednym z naszych najsilniejszych motywów jest wezwanie, jakie każdy z nas 
słyszy w duchu: oto problem, znajdź rozwiązanie, możesz to zrobić za pomocą 
czystego rozumowania, bo w matematyce nie istnieje żadne ignorabimus".
Oto słowa warte zapamiętania! Manifest! Rozwiązanie istnieje -istnieć musi - bo 
każdy problem matematyczny może zostać rozwiązany... bo w matematyce nie 
istnieje żadne ignorabimus. No i przede wszystkim rozwiązanie można znaleźć bez 
doświadczeń i pomiarów, nie zadając naturze żadnych pytań, za pomocą czystego 
rozumowania. Matematycy uczestniczący w kongresach spijali te słowa z ust 
Hilberta.
Hilbert, rzecz jasna, miał pewien plan, jak tego wszystkiego dowieść, i wraz ze 
swymi zwolennikami stopniowo go realizował. W istocie niemal rozwiązali problem, 
niemal naprawili walące się sklepienie platońskiego nieba... i nagle zdarzyło 
się coś koszmarnego. Jak to ujął Gottlob Frege: "gdy gmach był już niemal gotów, 
zawaliły się fundamenty". Sprawcą tej katastrofy, człowiekiem, który wyciągnął 
spod gmachu matematyki kamień węgielny, był nie kto inny, jak spokojny i pełen 
rezerwy Kurt Godeł. Nie walił siekierą ani łomem. Wyglądało to raczej tak, jakby 
wszędzie lekko pukał drewnianym młoteczkiem, nasłuchując, czy nie ma pustych 
miejsc. I nagle -jest! Słychać głuchy odgłos. Cóż to był za dziwny dźwięk!
Godeł wywołał kryzys swoją pracą z 1931 roku, zatytułowaną O formalnie 
nierozstrzygalnych zdaniach z Principia Mathematica i systemów pokrewnych. W tym 
artykule udowodnił, że matematyka nie jest tak wszechmocna, jak sobie wyobrażał 
Hilbert. Stwierdził wprost, że program Hilberta jest skazany na porażkę, 
ponieważ w matematyce istnieją zdania, których prawdy lub fałszu nie można 
dowieść, pozostając w ramach systemu matematycznego. Inaczej mówiąc, w 
matematyce istnieje jednak ignorabimus.
Aby uzasadnić swoje twierdzenie, Godeł skonstruował takie nie-rozstrzygalne 
zdanie w ramach systemu logiki z Principia Mathematica. Principia Mathematica to 
ogromne, trzytomowe dzieło dwóch logików matematycznych, Bertranda Russella i 
Alfreda Norlha Whiteheada, którzy pragnęli wykazać, że posługując się formalnymi 
regułami wnioskowania, można wyprowadzić całą matematykę z kilku prostych 
aksjomatów. Ich system był tak ogólny, że - jak powiedział Godeł - "nasuwa się 
przypuszczenie, iż te aksjomaty i reguły wnioskowania wystarczą do 
rozstrzygnięcia dowolnego problemu matematycznego, który można formalnie wyrazić 
w tym systemie. Poniżej wykażę, [...] że tak nie jest".
Godeł skonstruował zdanie, którego - wbrew oczekiwaniom - nie można było 
dowieść, pozostając w ramach systemu formalnego, w którym zostało sformułowane. 
Nierozstrzygalne zdanie Godła stanowiło matematyczny odpowiednik stwierdzenia: 
"To zdanie nie może zostać dowiedzione". Tego zdania rzeczywiście nie można 
dowieść, ale właśnie dlatego wiadomo, że jest prawdziwe. Oto zatem prawdziwe 
zdanie, którego prawdy nie można dowieść.
A zatem koniec matematyki? Wbrew temu, co przez lata powtarzał Hilbert, wbrew 
wewnętrznemu przekonaniu wszystkich matematyków, okazało się, że matematyka jest 
ze swej natury niedoskonała i niezupełna. To było bardzo przygnębiające.
W jakiś czas po tym, jak w 1931 roku ukazał się artykuł Godła o 
nierozstrzygalności, Oswald Veblen zaprosił go do nowo powstałego Instytutu 
Studiów Zaawansowanych, by wygłosił cykl wykładów o swoich pracach. Godeł 
przyjął zaproszenie i 6 października 1933 roku przybył do Nowego Jorku. Instytut 
rozpoczął działalność zaledwie cztery dni wcześniej. Pracowało tam tylko trzech 
profesorów - Alexander, von Neumann i Yeblen. Einstein przebywał jeszcze w 
Europie.
Instytut mieścił się w Fine Hali, siedzibie wydziału matematyki Uniwersytetu 
Princeton. Była to budowla na kształt średniowiecznej fortecy, z fasadą 
ozdobioną attyką. Z zewnątrz wyglądała jak kościół, od środka - jak loch. 
Kamienne korytarze wiodły do wykładanych ciemnymi boazeriami pokoi, oświetlonych 
-jeśli tak można powiedzieć - lampami z kutego żelaza, które sprawiały wrażenie, 
jakby paliła się w nich jedna świeczka, może dwie. W tym ponurym miejscu można 
się było czuć niczym w zamczysku, w którym straszy.
W pełnej zgodzie z duchem Fine Hali, ci, którzy tam przybywali, aby prowadzić 
swoje badania, byli nazywani "pracownikami". W jednym z pierwszych biuletynów 
Instytutu pod datą "luty 1934" można przeczytać, że "pracownicy to na ogół 
osoby, które otrzymały tytuł doktora parę lat temu i wykładały na 
uniwersytetach, wykonując swoje obowiązki, a jednocześnie opublikowały pewne 
Prace świadczące o ich talencie". W rubryce "Zarejestrowani pracownicy" można 
znaleźć nazwiska dwudziestu trzech osób - siedemnaście z nich pochodziło ze 
Stanów, reszta z zagranicy. Wśród nazwisk figuruje również niejaki Kurt Godeł.
Podczas wiosennego semestru Godeł wykładał w Instytucie, po czym pojechał do 
Nowego Jorku i Waszyngtonu, aby tam przedstawić swoje wyniki. Pod koniec maja 
wrócił do Europy. Jesienią 1934 roku, w wieku dwudziestu siedmiu lat. Godeł 
znalazł się w sanatorium Westend pod Wiedniem z powodu depresji nerwowej. 
Cierpiał między innymi z miłości! Podczas wizyty w nocnym klubie poznał 
tancerkę, Adelę Nimbursky, i chciał się z nią ożenić. Niestety, jego rodzice 
stanowczo się temu sprzeciwiali; nie chcieli, by ich mały Kurtele wiązał się z 
byle tancerką z kabaretu. Godeł, jak zawsze uległy, poddał się ich woli. 
Podobnie zdarzało się jeszcze wielokrotnie w jego karierze; Kurt Godeł, słynny 
logik, który zniszczył gmach . matematycznej perfekcji, korzył się zawsze przed 
ludźmi sprawującymi władzę instytucjonalną.
Deane Montgomery, który przez wiele lat był kolegą Godła w Instytucie, wspomina 
typowy tego rodzaju przypadek. "Jakieś piętnaście lat temu wszczęliśmy wielką 
awanturę z ówczesnym dyrektorem, Carlem Kaysenem. Chodziło o zatrudnienie kogoś 
w Szkole Nauk Społecznych. Godeł przeczytał wiele prac tego kandydata i uważał, 
że były straszne, naprawdę beznadziejne. Tak też myślała większość członków 
Instytutu, przeto głosowaliśmy przeciw przyjęciu go do naszego grona. Kaysen 
jednak koniecznie chciał go zatrudnić, poparła go też Rada Nadzorcza, przeto 
zaproponowano temu człowiekowi stanowisko. W końcu ten ktoś nie przyjechał. 
Godeł głosował tak jak większość członków, ale później powiedział mi, że z 
pewnością jest jakiś powód, dla którego Rada Nadzorcza była odmiennego zdania. 
"Wiedzieli o nim może coś, czego my nie wiemy - mówił. - Być może ten człowiek 
prowadzi jakieś supertajne prace dla rządu, o których nic nam nie wiadomo«. Było 
więcej takich przypadków. Nawet jeśli Godeł nie zgadzał się z władzą, zawsze 
sądził, że stanowisko zwierzchników ma jakieś uzasadnienie".
Inny matematyk z Instytutu, Atle Selberg, wyraził jeszcze bardziej zdecydowaną 
opinię: "Godeł traktował dosłownie twierdzenie, że wszelka władza pochodzi od 
Boga. Uważał, że prawo jest święte. Nie był praktykującym chrześcijaninem w tym 
sensie, że nie należał do żadnego Kościoła - zapewne natychmiast wykryłby 
logiczne sprzeczności w doktrynie - ale wierzył w Boga i był głęboko przekonany, 
że to Bóg jest źródłem wszelkiej władzy".
Jesienią 1935 roku, mniej więcej rok po kuracji w sanatorium Westend, Godeł 
przyjechał ponownie do Instytutu. Po sześciu tygodniach złożył nagle dymisję, 
podając jako przyczynę przepracowanie i depresję; dwa tygodnie później wyjechał 
do Austrii. Zimę i wiosnę 1936 roku spędził głównie w różnych sanatoriach i 
dopiero latem 1937 roku wrócił do pracy; wygłosił cykl wykładów na Uniwersytecie 
Wiedeńskim.
Dwa i pół roku później, podczas styczniowych mrozów 1940 roku, Godeł i jego żona 
- w końcu ożenił się z ową kabaretową tancerką, Adelą Nimbursky -jechali przez 
całą Rosję koleją transsybe-ryjską. Śpieszyli do Jokohamy, gdzie mieli wsiąść na 
statek do San Francisco, by stamtąd dotrzeć do ostatecznego celu wyprawy, czyli 
do Instytutu Studiów Zaawansowanych.
W marcu 1939 roku hitlerowcy zlikwidowali stanowisko docenta i zamiast niego 
wprowadzili Dozent neuer Ordnung (Docent Nowego Porządku). Godeł stracił pracę, 
ale jakby tego było mało, otrzymał również wezwanie, aby stawić się do wojska na 
badania lekarskie. Nieśmiały, stroniący od ludzi, 32-letni najznakomitszy logik 
XX wieku, żonaty i bez pracy, siedział w swoim wiedeńskim mieszkaniu i myślał z 
niepokojem, że jeśli szybko czegoś nie zrobi, to wkrótce będzie maszerował wraz 
z innymi żołnierzami na front.
Miasto ogarnęła hitlerowska gorączka. Gdy sprzątaczka, Maria Gabriel, wystawiła 
mu rachunek na 6,80 Reichsmark, Godeł zobaczył na kwicie starannie 
wykaligrafowany napis "Heil Hitler!". Wszystko to zupełnie mu się nie podobało, 
przeto rozpoczął starania o zgodę na wyjazd do Ameryki. Wraz z żoną uznali, że 
podróż przez Atlantyk byłaby zbyt ryzykowna, i zdecydowali się na dłuższą trasę, 
przez Rosję, Pacyfik i całą Amerykę Północną. To była długa i nużąca podróż; 
wyjechali z Austrii 18 stycznia 1940 roku, a do San Francisco dotarli dopiero 4 
marca. W kilka dni później Godeł znajdował się już w Princeton, gdzie przez 
następnych trzynaście lat był "pracownikiem", zanim wreszcie awansował na 
profesora.
Po niełatwej ucieczce z Trzeciej Rzeszy Godeł z pewnością lepiej niż inni 
rozumiał, co miał na myśli założyciel Instytutu Abraham Flexner, gdy określał to 
miejsce jako "raj" czy też "niebo, z którego wyżyn naukowcy mogliby postrzegać 
Ziemię jako swe laboratorium, pozostając jednocześnie poza nurtem bieżących 
zdarzeń". Instytut przeniósł się już ze średniowiecznego Fine Hali do nowego 
Fuld Hali na terenie Olden Farm. Gdy Godeł wprowadził się do gabinetu na drugim 
piętrze, niemal bezpośrednio nad Einsteinem, z pewnością poczuł wielką ulgę. 
Teraz porzucił rzeczywisty świat na dobre.
A przynajmniej tak mu się wydawało. W swojej pracy o życiu i naukowych 
osiągnięciach Godła matematyk Solomon Feferman opisuje, jak Godeł omal nie 
pozbawił się szans na amerykańskie obywatelstwo. Przed otrzymaniem obywatelstwa 
musiał zdać ustny egzamin, przeto starannie przestudiował konstytucję Stanów 
Zjednoczonych. Zauważył wtedy, że... hm, daleko jej do ideału. Po
pierwsze, zawiera sprzeczności. Po drugie, jeśli się jej przyjrzeć dokładnie, 
okazuje się, że w Stanach Zjednoczonych można - całkiem legalnie! - wprowadzić 
dyktaturę. Godeł opowiedział o tych odkryciach przyjacielowi, Oskarowi 
Morgensternowi, który poradził mu, żeby podczas egzaminu nawet o tym nie 
wspominał. 2 kwietnia 1948 roku Godeł stawił się w urzędzie w Trenton. 
Towarzyszyli mu Einstein i Morgenstern w roli świadków. W drodze do Trenton 
Einstein opowiadał różne anegdoty, aby oderwać Godła od rozważań na temat 
logicznych problemów amerykańskiej konstytucji. Wreszcie rozpoczął się egzamin. 
"Dotychczas miał pan obywatelstwo niemieckie..." - zaczął urzędnik, ale Godeł 
natychmiast go poprawił. Był przecież Austriakiem, nie Niemcem... "Wszystko 
jedno - ciągnął dalej urzędnik. - W pana kraju panuje dyktatura, ale na 
szczęście coś takiego nie może się zdarzyć tutaj...". "Przeciwnie! - krzyknął 
Godeł. - Wiem, jak może do tego dojść!"
Na szczęście Einstein i Morgenstern zdołali go jakoś uspokoić, dzięki czemu zdał 
egzamin i został zaprzysiężony na nowego obywatela Stanów Zjednoczonych.
Godeł nigdy nie wyróżniał się taktem i dobrymi manierami. Kiedyś Hermann Weyl - 
matematyk, który mówił o "fiasku Godła" -zaprosił do Instytutu Paula Lorenzena. 
Lorenzen napisał kilka prac, w których usiłował naprawić szkody wyrządzone przez 
sensacyjne twierdzenia Godła, co bardzo podobało się Weylowi. "Widzę znowu drogę 
do nieba" - pisał Weyl w liście do Lorenzena.
Niestety, Hermann Weyl zmarł, nim Lorenzen przyjechał do Princeton i gdy ten 
pojawił się w Instytucie, powitał go Godeł, który z miejsca stwierdził: "Znam 
pańskie artykuły i uważam je za szkodliwe". Biedny Lorenzen zapamiętał tę uwagę. 
"Zapewne potrafi pan zrozumieć, dlaczego zapamiętałem to zdanie na zawsze, co do 
słowa" - wspominał później.
Kiedy indziej, podczas kolacji, którą Instytut wydawał dla wszystkich profesorów 
raz lub dwa razy w ciągu semestru, Godeł siedział naprzeciwko Johna Bahcalla, 
młodego astrofizyka, który szybko robił karierę. Panowie przedstawili się sobie 
wzajemnie i Bahcall powiedział, że jest fizykiem. "Nie wierzę w nauki 
przyrodnicze" - natychmiast zauważył Godeł. Oczywiście, że nie, nauki 
przyrodnicze są nieporządne i niedokładne, nie widać w nich niezmienności 
prawdziwych obiektów matematycznych. Bahcall dobrze to rozumiał, ale mimo to 
rozmowa przy stole jakoś się nie kleiła.
Podczas pobytu w Instytucie Studiów Zaawansowanych Godeł zajmował się przede 
wszystkim analizą problemu ciągłości. Jak sam powiedział, "Problem ciągłości 
Cantora sprowadza się do prostego pytania: ile punktów leży na linii prostej w 
przestrzeni euklidesowej? W pełni równoważne jest pytanie: ile istnieje różnych 
zbiorów liczb całkowitych? Oczywiście, pytanie to można zadać tylko wtedy, jeśli 
pojęcie liczby zostało rozszerzone w taki sposób, by objęło nieskończone 
zbiory".
Przed Cantorem, od czasów starożytnych Greków, matematycy twierdzili, że nie 
istnieją jakiekolwiek obiekty nieskończone. Nieskończoność istnieje tylko 
potencjalnie, jako proces; to znaczy zawsze można otrzymać liczbę większą, 
dodając jeden do danej liczby. Proces ten nigdy się nie kończy, i w tym sensie 
liczby są "nieskończone"; nigdy jednak nie natkniemy się na konkretną liczbę 
nieskończoną, gdyż każda określona liczba jest z definicji skończona.
Cantor nie zgadzał się z tym rozumowaniem. "Zajmuję stanowisko w pewnej mierze 
opozycyjne wobec rozpowszechnionych poglądów na temat matematycznej 
nieskończoności" - powiedział kiedyś. To łagodne słowa. W rzeczywistości Cantor 
ostatecznie wprowadził niejedną nieskończoność, ale całą hierarchię obiektów 
nieskończonych. Niektórzy matematycy uważali to za szaleństwo, inni sądzili 
natomiast, że Cantor otworzył wspaniały, nowy świat matematyki. Na przykład 
Hilbert mówił o "raju, jaki dla nas stworzył Cantor".
Cantor uważał, że nie ma żadnych powodów, byśmy nie mogli rozważać zbiorów 
nieskończonych. W rzeczywistości matematycy co chwila posługują się 
nieskończonymi wielkościami, choć często nie zdają sobie z tego sprawy. Weźmy na 
przykład liczbę jt. Od 1767 roku wiadomo, że IT jest liczbą niewymierną, co 
oznacza, iż nie można wyrazić wartości liczby w postaci skończonego ułamka 
dziesiętnego. Mimo to z pewnością istnieje - liczba ta jest równa stosunkowi 
obwodu koła do jego średnicy; jeśli zatem istnieje obwód i istnieje średnica, to 
musi również istnieć liczba jt. To, że nie można wypisać wszystkich cyfr w 
rozwinięciu dziesiętnym tej liczby, nie ma większego znaczenia, jt istnieje, 
choć ma nieskończone rozwinięcie.
Cantor poszedł jeszcze dalej. Twierdził, że istnieją nieskończone zbiory różnej 
wielkości. Zbiór liczb naturalnych l, 2, 3... to tylko najmniejszy ze zbiorów 
nieskończonych. Oprócz niego istnieje cała hierarchia coraz większych zbiorów 
nieskończonych.
Do oznaczania takich zbiorów Cantor wprowadził specjalne symbole, wykorzystujące 
pierwszą literę hebrajskiego alfabetu, alef- X. Najmniejszemu zbiorowi 
nieskończonemu, zbiorowi liczb naturalnych, Cantor przypisał liczbę kardynalną 
alef0 - NQ. Następnie przyjął, że dwa zbiory są równoliczne, jeśli istnieje 
wzajemnie jednoznaczna relacja między elementami obu zbiorów. Na przykład, 
istnieje wzajemnie jednoznaczna relacja między elementami zbioru ułamków z 
licznikiem jednostkowym a liczbami naturalnymi, a zatem oba zbiory są 
równoliczne i mają moc KQ.
l
t
1/1
2
i 1/2
4
I
1/4
5
1/5
3
!
1/3
Istnieją również większe zbiory nieskończone. Na przykład między dowolnymi 
dwiema liczbami naturalnymi, powiedzmy 0 i 1, istnieje nieskończenie wiele 
ułamków dziesiętnych, takich jak 0,25 i 0,26, a między nimi 0,255 i 0,256, a 
między nimi 0,2555 i 0,2556 i tak w nieskończoność. W rzeczywistości między 
dwiema dowolnymi liczbami dziesiętnymi istnieje nieskończenie wiele liczb o 
wartościach z tego przedziału. Oznacza to, że liczby mające rozwinięcia 
dziesiętne, do których możemy również zaliczyć liczby naturalne, takie jak 1,00, 
tworzą zbiór nieskończony, mający znacznie więcej elementów niż zbiór liczb 
naturalnych.
Ktoś mógłby pomyśleć, że to jakaś sztuczka. Mamy przecież nieskończenie wiele 
liczb naturalnych, przeto powinno ich wystarczyć, by dokonać wzajemnie 
jednoznacznego przyporządkowania liczb naturalnych liczbom dziesiętnym. Wydaje 
się, że skoro jest ich nieskończenie wiele, to musi ich wystarczyć.
Cantor znalazł jednak dowód, że tak nie jest. Wykazał, że istnieje zbyt wiele 
liczb dziesiętnych, by można było znaleźć taką wzajemnie jednoznaczną relację. 
Dowiódł tego za pomocą słynnego "argumentu przekątniowego".
Rozważmy następujący prosty układ liczb:
123
456
789
Cyfry po przekątnej od lewego górnego rogu do prawego dolnego tworzą nową liczbę 
- 159 - której akurat nie ma na oryginalnej liście. Cantor odkrył, że dla 
dowolnie długiej listy liczb zawsze można skonstruować nową liczbę diagonalną, 
której nie ma na liście. Korzystając z tej metody, wykazał, że liczb 
rzeczywistych jest więcej niż naturalnych.
Przypuśćmy, że jest inaczej, to znaczy, że można znaleźć wzajemnie jednoznaczną 
relację między liczbami naturalnymi i rzeczywistymi. Ograniczmy się do 
przedziału od 0 do 1. Możemy sporządzić tablicę, która wygląda następująco:
liczby naturalne
1
2
3
4
5
6
7
liczby rzeczywiste
0,0000000001234.
0,3475869979787.
0,9887465936869.
0,7572126693977.
0,6666666666666.
0,7650247245975.
0,5000000000000.
Proszę sobie wyobrazić, że ta lista jest nieskończona i obejmuje wszystkie 
liczby naturalne i wszystkie liczby rzeczywiste z przedziału (0,1). Skoro liczb 
naturalnych jest nieskończenie wiele, to powinno ich wystarczyć, by ponumerować 
wszystkie liczby rzeczywiste, niezależnie od tego, ile ich jest. Argument 
przekątniowy pozwala jednak wykazać, że to założenie jest fałszywe. Rozważmy 
liczbę, jaką tworzą cyfry na przekątnej, mianowicie
0,0482640...
po czym zmieńmy każdą cyfrę tej liczby, dodając jeden. W ten sposób dostajemy 
nową liczbę
x- 0,1593751...
Okazuje się, że na naszej liście wszystkich liczb rzeczywistych z przedziału 
(0,1) nie ma liczby x. Jest tak dlatego, że liczba ta różni się od wszystkich 
liczb na liście przynajmniej jedną cyfrą. Na przykład:
• pierwsza cyfra x różni się od pierwszej cyfry pierwszej liczby rzeczywistej,
• druga cyfra x różni się od drugiej cytry drugiej liczby rzeczywistej,
• trzecia cyfra x różni się od trzeciej cyfry trzeciej liczby rzeczywistej ,
• i tak dalej.
Wobec tego x nie ma na naszej liście, choć lista ta miała obejmować wszystkie 
liczby rzeczywiste. Z tego wynika, że wbrew założeniu nie można znaleźć 
wzajemnie jednoznacznej relacji między liczbami naturalnymi i rzeczywistymi: 
liczb rzeczywistych jest zbyt wiele, by można je było ponumerować.
W problemie continuum chodzi o rozstrzygnięcie, czy istnieje jakiś zbiór 
nieskończony większy od zbioru liczb naturalnych i mniejszy od zbioru liczb 
rzeczywistych. To pytanie łatwo sformułować i wydaje się, że nie powinno 
sprawiać poważnych trudności. Cantor uważał, że odpowiedź brzmi: nie, nie 
istnieje nieskończony zbiór większy od "małego" zbioru liczb naturalnych i 
mniejszy od "dużego" zbioru liczb rzeczywistych. Tę tezę nazywamy obecnie 
hipotezą continuum. Problem z hipotezą continuum polega na tym, że ani Cantor, 
ani żaden inny matematyk nie zdołał jej udowodnić.
Kurt Godeł spędził wiele lat w Instytucie Studiów Zaawansowanych na próbach 
udowodnienia hipotezy continuum. Podobnie jak Cantor, nie zdołał tego dokonać, 
ale otrzymał pewne interesujące wyniki. Sformułował matematyczny model, w którym 
obowiązuje hipoteza continuum. Wykazał, że jeśli dołączyć ją do standardowego 
zbioru aksjomatów teorii zbiorów Zermelo i Fraenkla, to nie prowadzi to do 
żadnych sprzeczności.
Później Godeł przyjął do pracy na stanowisku asystenta młodego matematyka Paula 
Cohena. Cohen i Godeł zajmowali się problemem continuum przez dwa lata. Wkrótce 
po opuszczeniu Instytutu Cohen dokonał ważnego odkrycia. Korzystając z nowej 
strategii dowodzenia twierdzeń o zbiorach, wykazał, że hipoteza continuum jest 
niezależna od aksjomatów Zermelo-Fraenkla. Tak jak postulat równoległości jest 
niezależny od innych aksjomatów geometrii euklidesowej - co oznacza, że nie 
można go dowieść na podstawie tych aksjomatów - tak samo nie można dowieść 
hipotezy continuum, opierając się wyłącznie na standardowych aksjomatach teorii 
zbiorów. Godeł przesłał pracę swojego byłego studenta do publikacji w 
"Proceedings of the National Academy of Sciences", gdzie została wydrukowana w 
1963 roku. Problem continuum wciąż jednak czeka na pełne i ostateczne 
rozwiązanie.
Najbliższym przyjacielem Godła w Instytucie był Albert Einstein. Często widywano 
ich razem, idących do Instytutu: dwóch samotnych olimpijczyków w swoich 
dyscyplinach naukowych. Żaden z nich nie utrzymywał bliskich związków z 
kolegami. Matematycy z Instytutu od czasu do czasu jedli lunch na mieście, 
zwykle w Nas-sau Inn. Godeł przyłączał się do kolegów, nieco się rozluźniał, 
czasami żartował. Zwykle jednak siadał w jadalni Instytutu oddzielnie, pił kawę, 
czasem zjadał jabłko. Wydawał się dziwakiem nawet w Instytucie pełnym 
ekscentryków.
Pewnego dnia Einstein najwyraźniej zdołał zainteresować Godła - dotychczas 
matematycznego logika czystej wody - fizyką, a zwłaszcza ogólną teorią 
względności. Kiedyś spotkali się w bibliotece matematycznej w Fuld Hali i ich 
dyskusja zeszła na problemy związane z próbami rozwiązania równania Einsteina. 
Godeł znalazł później kilka nowych rozwiązań, zgodnie z którymi upływ czasu, a 
tym samym również wszelkie zmiany w przyrodzie, można uważać za iluzję. "Wydaje 
się - powiedział - że w jednoznaczny sposób udowodniliśmy pogląd takich 
filozofów jak Parmenides, Kant i współcześni idealiści, którzy zaprzeczali 
obiektywności zmian i uważali, że wszelkie zmiany są iluzją lub mają charakter 
pozorny, związany z naszym szczególnym sposobem postrzegania rzeczywistości".
Godeł opublikował wyniki swej pracy nad równaniami Einsteina w 1949 roku 
(Przyktad kosmologicznych rozwiązań nowego typu równań pola grawitacyjnego 
Einsteina). Jego rozwiązania opisują "obracający się Wszechświat", Wszechświat, 
w którym materia wszędzie się porusza, tworząc ogromny, kosmiczny wir. Ruch 
materii powoduje, że w czasoprzestrzeni istnieją trajektorie zamknięte. Wynika z 
tego, że czas nie odpowiada liniowej sekwencji zdarzeń, lecz tworzy zamkniętą 
pętlę we Wszechświecie. Godeł uważał, że za pomocą dostatecznie szybkiego statku 
kosmicznego można by podróżować wokół takiej krzywej. "Podróżując rakietą wokół 
dostatecznie dużej pętli, można by w takim Wszechświecie dotrzeć do dowolnego 
obszaru w przeszłości, teraźniejszości i przyszłości, po czym wrócić do punktu 
wyjścia".
Kurt Godeł chodził po ulicach Princeton, myśląc, że wszelkie zmiany są iluzją... 
że w platońskim niebie istnieją nieskończone zbiory liczb... że można podróżować 
w czasie. Skoro głosił takie teorie, to oczywiście w pełni zasłużył na to, by 
być profesorem w Instytucie Studiów Zaawansowanych.
W 1953 roku, po trzynastu latach stałego pobytu w Instytucie. Godeł otrzymał 
awans na stanowisko profesora matematyki. Niektórzy profesorowie byli 
poirytowani faktem, że musiał czekać tak długo. "Jak ktokolwiek z nas może się 
zwać profesorem, skoro nie jest nim Godeł?" - pytał John von Neumann. Nikt nigdy 
nie wyjaśnił, dlaczego trwało to tak długo. Zdaniem niektórych, administracja 
chciała oszczędzić Gódlowi obowiązków związanych ze stanowiskiem profesora: 
konieczności brania udziału w zarządzaniu Instytutem, opiniowania podań o awans 
czy przyjęcie do Instytutu i tak dalej. Według innej interpretacji, dyrekcja 
obawiała się, że Godeł, ze swym legalistycznym nastawieniem, poszanowaniem 
wszelkiej władzy i, ogólnie mówiąc, zwariowanym stosunkiem do rzeczywistości, 
będzie utrudniał zarządzanie Instytutem, a może nawet - Boże uchowaj! - doszuka 
się logicznych sprzeczności w jego statucie.
Jak się okazało, Godeł potraktował swoje nowe obowiązki bardzo poważnie; 
wydawało się nawet, że te dodatkowe zajęcia sprawiają mu przyjemność. Bez końca 
przeglądaj podania kandydatów na członków Instytutu. "Trudno było zmusić Godła 
do wyrażenia opinii o kandydatach - wspomina Atle Selberg. - A jeszcze trudniej 
było wydostać od niego ich teczki".
W późniejszych latach Godeł przeniósł się z Fuld Hali do nowego gmachu 
biblioteki Szkoły Historycznej. To wspaniały budynek ze szkła i betonu, który 
przyniósł swemu architektowi wiele nagród. Teraz Godeł był jednak jeszcze 
bardziej odizolowany od życia Instytutu niż przedtem. Biblioteka znajduje się na 
skraju kampusu, a w nowym gabinecie Godła okno sięgało od podłogi do sufitu, 
dzięki czemu mógł cieszyć się panoramicznym widokiem niewielkiego stawu, 
wysokich drzew i nieco oddalonego lasu. Ten widok wywołuje uczucie uroczystego 
spokoju i jedności z naturą. Wydaje się, że zewnętrzny świat nie istnieje. Nie 
ma zgiełku, ludzi, konfliktów. Nic tylko cisza, Godeł i liczby.
Mniej więcej w tym samym czasie Godeł przestał publikować prace matematyczne. 
Poprawiał swoje wcześniejsze publikacje, pracował nad hipotezą continuum i zajął 
się filozofią, zgłębiał prace Leibniza i Husserla. "To dziwne, jak mało 
opublikował - zauważył Paul Erdós, węgierski matematyk, który odwiedzał Godła w 
Instytucie. -Zawsze się z nim kłóciłem. Studiował prace Leibniza, więc 
powiedziałem mu, że został matematykiem po to, aby inni studiowali jego prace, a 
nie po to, żeby on studiował Leibniza". Jednak członkowie Instytutu nie mieli 
żadnych zobowiązań - "żadnych obowiązków, wyłącznie możliwości", jak się wyraził 
Flexner - przeto Godeł, tak jak inni, robił to, na co miał ochotę. Od czasu do 
czasu wychodził ze swego kokonu, żeby przyjąć jakąś nagrodę lub tytuł honorowy, 
ale równie często odmawiał, z uwagi na "słabe zdrowie". W swoim domu przy Linden 
Lane oddawał się lekturze dzieł teologicznych i religijnych, a również książek o 
duchach i demonach.
Godeł zawsze bardzo przejmował się swoimi dolegliwościami, zarówno 
rzeczywistymi, jak i urojonymi, i bardzo mało jadł. Z upływem lat stawał się 
coraz bardziej wychudzony i delikatny. Nawroty depresji zmusiły go nawet do 
szukania porady u psychiatry; dwukrotnie był pacjentem Philipa Erlicha. W pewnej 
chwili postanowił nawet udać się na leczenie do szpitala psychiatrycznego, ale 
spytał o radę dwóch kolegów. Jeden poradził mu, by się leczył, drugi - by nie 
szedł do szpitala, i ostatecznie Godeł zrezygnował.
W lutym 1970 roku odwiedził za to doktora W. J. Tate'a z Prin-ceton Medical 
Group. Chciał, aby ten zrobił mu EKG i na jego podstawie wystawił receptę na 
naparstnicę - lek tonizujący pracę serca. Twierdził, że jest pod opieką innego 
lekarza, który zapisał mu digitoksynę, ale przecież digitoksyna jest toksyczna, 
stanowi truciznę... Tatę wybił mu to z głowy, a w każdym razie wybić próbował.
W tym samym miesiącu Godeł umówił się na wizytę u internisty, doktora Harveya 
Rothberga. Zamiast przyjść, dwa razy dzwonił i długo omawiał z pielęgniarką 
badania, które miał przejść. Wreszcie zadzwonił po raz trzeci, aby odwołać 
wizytę, ponieważ -jak mówi Rothberg - "usłyszał, że w moim gabinecie jest 
zimno". Później Godeł zadzwonił raz jeszcze, żeby przeprosić. Umówił się 
ponownie, ale znów odwołał wizytę.
"Po odwołaniu dwóch wizyt - wspomina Rothberg - i mniej więcej piętnastu 
telefonach pacjent pojawił się wreszcie pewnego dnia bez uprzedzenia, o piątej 
po południu, gdy zwykle zamykam gabinet, i zdecydował się omówić ze mną swoje 
problemy".
Rothberg przyjął Godła. Z karty pacjenta wynikało, że choć Godeł miał 167 cm 
wzrostu, ważył tylko 38 kilogramów.
"Myślał w sposób raczej paranoidalny - uważa Rothberg. - Miał pewne ustalone 
poglądy na temat swoich chorób. Według mojej diagnozy cierpiał rzeczywiście na 
poważne zaburzenia osobowości, wtórne niedożywienie i pewne złudzenia somatyczne 
- niewłaściwe poglądy na temat struktury i funkcji swego ciała". Rothberg 
poradził mu, by zażywał witaminy i rozważył zastosowanie leków psychotropowych .
Godeł umówił się na ponowną wizytę za dwa tygodnie, po czym ją odwołał. "Gdy 
przyszedł kilka dni później - powiedział Rothberg - zaczął rozmowę od pytania, 
czy naprawdę jestem doktorem Roth-bergiem. Nie wiem, dlaczego miał co do tego 
wątpliwości. Powiedział mi, że postanowił udać się do psychiatry i już się 
umówił na wizytę, po czym spytał, czy prawo zakazuje eutanazji".
W 1974 roku Godeł trafił do szpitala z powodu dolegliwości urologicznych 
związanych z prostatą. Dwaj urolodzy, James Yarney i Charles Place, radzili mu, 
by zgodził się na operację, ale Godeł odmówił, choć jego ojciec zmarł z powodu 
schorzenia prostaty.
l lipca 1976 roku, w wieku siedemdziesięciu lat. Godeł przeszedł na emeryturę. W 
Instytucie Studiów Zaawansowanych pracował nieprzerwanie przez trzydzieści sześć 
lat, a przedtem przyjeżdżał tam na krótkie wizyty. Zaczął pracować w Instytucie 
mniej więcej w tym samym czasie co Einstein, von Neumann i inni członkowie 
założyciele, ale przeżył ich wszystkich. Był symbolem Instytutu, lecz w pamięci 
członków pozostawił głównie obraz samotnego, wychudzonego starca, odzianego w 
czarny płaszcz i zimową czapkę.
Pod koniec życia Godeł znów popadł w depresję. Uważał, że zawiódł dyrekcję 
Instytutu, że zbyt mało osiągnął. Stanisław Ułam odniósł wrażenie, że mimo 
wielkiej sławy, jaką zdobył swym twierdzeniem o nierozstrzygalności, "Godła 
męczyła niepewność, czy przypadkiem nie odkrył tylko jakiegoś paradoksu a la 
Russell lub Burali Forte".
Rok po tym, jak Godeł przeszedł na emeryturę, jego żonę Adelę poddano poważnej 
operacji i przez pewien czas przebywała w domu opieki. To był dla Godła 
pocałunek śmierci. Adela troszczyła się o męża i potrafiła go namówić, żeby coś 
zjadł, nawet gdy nie chciał przełknąć ani kęsa z obawy, że jedzenie jest 
zatrute. Gdy żona znalazła się w szpitalu, Godeł musiał sam sobie radzić. 
Przestał jeść i zagłodził się kompletnie.
29 grudnia 1977 roku Hassler Whitney, kolega Godła z Instytutu, zadzwonił od 
niego do doktora Rothberga i powiedział, że pacjent jest odwodniony i źle się 
czuje. Whitney przywiózł Godła do izby przyjęć w princetońskim szpitalu; Godeł 
został hospitalizowany.
Nadal uparcie odmawiał jedzenia i dwa tygodnie później, 14 stycznia 1978 roku po 
południu, zmarł, siedząc na krześle. Zgodnie ze świadectwem zgonu przyczyną 
śmierci było "niedożywienie i wycieńczenie spowodowane zaburzeniami osobowości". 
Jego żona Adela zmarła trzy lata później; oboje zostali pochowani na cmentarzu w 
Princeton. Kurt i Adela nie mieli dzieci, a jego brat Rudolf, wiedeński 
radiolog, nigdy się nie ożenił; w ten sposób rodzina Gódlów wygasła.
John Dawson przez dwa lata porządkował zawartość sześćdziesięciu pudeł z 
papierami Godła. Uporządkował i skatalogował wszystkie, nawet najdrobniejsze 
świstki - teraz każdy historyk może przyjechać do Princeton i badać życie oraz 
naukowy dorobek Kurta Godła na podstawie papierów, jakie po nim pozostały. 
Tutaj, teczka po teczce, skatalogowane, ponumerowane, ostemplowane leżą jego 
książeczki oszczędnościowe, skasowane czeki, paszporty, rachunki za prąd. Tu 
można znaleźć prace domowe, jakie zadawał studentom - liczne kartki z tablicami 
logicznymi, przygotowanymi przez jego studenta F. P. Jenksa w maju 1934 roku, 
gdy Godeł wykładał logikę na Uniwersytecie Notre Damę. Tutaj leży wreszcie 
zdjęcie Godła, siedzącego w salonie w piżamie i płaszczu kąpielowym.
Można tu również zobaczyć rachunek z księgarni, z datą 21 lipca 1928 roku. za 
Principia Mathematica Russella i Whiteheada. Godeł miał wówczas dwadzieścia dwa 
lata. Miały jeszcze upłynąć trzy, nim opublikował swoją słynną pracę o 
"nierozstrzygalnych zdaniach w Principia Mathematica i systemach pokrewnych". 
Czy już wtedy przewidywał, jakie tym wywoła zamieszanie?
W archiwum znajdują się również kwity wypłat z kasy Instytutu, niewielkie, 
starannie prowadzone spisy wydatków oraz notatniki wypełnione zagadkowym, 
pętlastym pismem. Dawson w końcu rozwiązał i tę tajemnicę. Były to notatki Godła 
na najróżniejsze tematy, które stenografował, posługując się przestarzałym 
niemieckim systemem zwanym Gabelsberger, od nazwiska wynalazcy Franza Xavera 
Gabelsbergera. Później Dawson odkrył "kamień z Rosetty" w postaci podręcznika i 
zeszytów do ćwiczeń, a nawet znalazł eksperta - nowojorskiego fotografa Hermanna 
Landshoffa. Minie jednak sporo czasu, nim wszystkie notatniki Godła zostaną 
rozszyfrowane. Jest ich wiele, a na dokładkę Godeł wprowadził do systemu 
Gabelsbergera własne modyfikacje.
Jest również fotografia Godła na basenie i przy kuflu piwa. Na niektórych 
zdjęciach uczony nawet się uśmiecha. Są także liczne teczki z listami i 
rękopisami prac innych matematyków i logików, listy przewodnie dołączone do 
reprintów prac z różnych pism z dowodami twierdzeń, listy od docentów z całego 
kraju, pełnych nadziei, że Mistrz spojrzy na ich prace, że kiwnie głową z 
uznaniem, że usłyszą choćby jedno słowo, otrzymają choćby najdrobniejszy znak 
aprobaty ze strony samotnego, wszechmogącego boga logiki.
ROZDZIAŁ 4
IDEE
Czy to, co widzę, to sztylet? Bóg jeden raczy wiedzieć, co to takiego... John 
Milnor wpatruje się w monitor, jakby chciał przebić wzrokiem szklany ekran i 
dotrzeć do wnętrza, do strumienia elektronów emitowanych z gorącej katody. 
Milnor mógłby stanowić prototyp profesora Instytutu: jest wysoki, szczupły, 
bardzo w stylu Gary'ego Coopera. Gdy wpatruje się w ekran, jego długie szare 
włosy spadają mu czasem na oczy.
Siedzi teraz przed monitorem, przypatrując się dziwnej, czarnej figurze. Wydaje 
się, że jest to obraz... czegoś..., ale czego, u licha? Cokolwiek by to było, 
wygląda patologicznie, jest usiane nierównościami, wypustkami, dziwnymi 
odroślami, które wyglądają jak pręciki kwiatów lub sieć dendrytów w mózgu. A 
może to jedna z tych "nieregularnych" galaktyk, czy anomalnych gromad gwiazd, 
których zdjęcia spotyka się w książkach o tematyce astronomicznej? Obiekt na 
ekranie wygląda... obco, nie można go rozpoznać.
W rzeczywistości John Milnor nie jest botanikiem, neurologiem czy też 
astronomem. Jest matematykiem i zajmuje się wyłącznie teorią - nie tak jak ci od 
zastosowań, którzy poświęcają całe dnie na obliczanie obciążenia konstrukcji 
wiszącego mostu. Do Instytutu pasuje jak ulał: z głową w chmurach i tak dalej. 
No, ale... na litość Boską, w co on się wpatruje, czym jest ten dziwaczny, 
nieziemski obiekt na migocącym ekranie monitora?
Milnor wystukuje coś na klawiaturze i obraz się powiększa, tak jakby się 
przybliżał. Figura rozrasta się, czerń pokrywa niemal cały ekran. Teraz widać, 
że do jednego z wyrostków doczepiona jest jakaś zygzakowata nić, przypominająca 
błyskawicę. Obraz powiększa się jeszcze bardziej, teraz można dojrzeć kolejne, 
cieńsze nici, tworzące poprzerywane łańcuchy. Trzeba wytężyć wzrok, żeby je 
dostrzec; są na granicy zdolności rozdzielczej komputera.
Milnor wskazuje jeden z łańcuchów.
"Widzisz te małe esy-floresy? - pyta. - Jeśli jeszcze bardziej powiększę obraz, 
przekonasz się, że jest ich tu więcej, błądzą we wszystkie strony. Staram się 
zrozumieć strukturę tego zbioru, poznać jego zachowanie".
To z pewnością sprawa warta wysiłku. Ja też chciałbym zrozumieć, o co tu chodzi 
- to jasne. Figura na ekranie jest bowiem obrazem, ale nie jest to obraz 
jakiegokolwiek obiektu naturalnego. I nie jest to tylko grafika komputerowa, 
jedna z tych fałszywych komputerowych martwych natur, jakie czasami widuje się w 
tygodnikach. Nie, to coś rzeczywistego, tyle że nie z tego świata. Figura 
zawieszona w elektronicznej przestrzeni ekranu przedstawia °biekt matematyczny; 
jest wizualizacją czystej abstrakcji. To tak, jakbyśmy zobaczyli zarys samej 
idei, sięgnęli wzrokiem do platońskiego nieba.
Dwadzieścia pięć lat temu żaden czysty matematyk nie rozpoznałby obrazu na 
ekranie komputera Milnora. Dwadzieścia pięć lat temu coś takiego nawet nie 
istniało. Obecnie uważa się natomiast, że jest to "najbardziej złożony obiekt 
matematyczny".
W czasach kiedy powstawał Instytut, matematycy interesowali się dobrze 
określonymi wielkościami, takimi jak liczby przestępne lub funkcje zmiennej 
zespolonej. Nawet obecnie teoria liczb stanowi ważną dziedzinę badań uczonych z 
Instytutu. Oczywiście, nie wszystkie liczby są interesujące, muszą być jakoś 
uporządkowane, na przykład tak jak liczby pierwsze.
Liczba pierwsza to taka liczba, którą można podzielić bez reszty tylko przez nią 
samą i przez jedynkę. Liczbą pierwszą jest na przykład 5, ponieważ można ją 
podzielić tylko przez 5 oraz 1. Istnieje bardzo wiele liczb pierwszych, bez 
trudu można wypisać kilka najmniejszych:
2,	3,	5, 7, 11,	13,	17, 19, 23,
29,	31,	37, 41, 43,	47,	53, 59, 61,
67,	71,	73, 79, 83,	89,	97. 101, ...
Ale co z tego? Mamy po prostu mnóstwo liczb, czemu więc matematycy mówią o 
teorii liczb pierwszych?
Liczby pierwsze są ni mniej, ni więcej tylko rusztowaniem, które podtrzymuje 
wszystkie liczby naturalne. Są one podstawą systemu liczb, podobnie jak 
pierwiastki chemiczne są fundamentalnymi elementami związków chemicznych. Tak 
jak każdy związek składa się z dwóch lub kilku pierwiastków, tak też każdą 
liczbę można przedstawić w postaci iloczynu liczb pierwszych. Liczby pierwsze są 
zatem podstawowymi elementami, z których można skonstruować wszystkie liczby 
naturalne. Fakt ten wyraża fundamentalne twierdzenie arytmetyki, które głosi, że 
każdą liczbę naturalną można w jednoznaczny sposób przedstawić w postaci 
iloczynu liczb pierwszych. Na przykład 12 można przedstawić tylko i wyłącznie 
jako 2x2x3. Podobnie, 100 można rozłożyć na iloczyn czterech liczb pierwszych 
2x2x5x5- nie ma żadnej innej możliwości. Liczby pierwsze są zatem cegiełkami, 
służącymi do budowy wszelkich konstrukcji w świecie liczb naturalnych.
To jednak dopiero początek. Liczby pierwsze fascynują matematyków między innymi 
dlatego, że są proste, jest ich wiele, łatwo je znaleźć - a jednak nadzwyczaj 
trudno dowiedzieć się o nich czegoś więcej. Czy istnieje największa liczba 
pierwsza? Czy istnieje wzór pozwalający znaleźć wszystkie liczby pierwsze? Czy 
każda liczba parzysta jest sumą dwóch liczb pierwszych? Choć matematycy zajmują 
się liczbami pierwszymi od wielu stuleci, znamy obecnie definitywną odpowiedź 
tylko na pierwsze z powyższych pytań. Tego, że nie istnieje największa liczba 
pierwsza, dowiódł już Euklides.
Laikom dowód Euklidesa może się wydać zupełnie zbyteczny: dlaczego ktoś miałby 
zastanawiać się nad tym, czy istnieje największa liczba pierwsza? Odpowiedź 
brzmi, że w miarę jak przechodzimy do coraz większych liczb naturalnych, liczby 
pierwsze występują coraz rzadziej. Przerwy między pierwszymi czterema liczbami 
pierwszymi 2, 3, 5, 7 są równe 1 lub 2. W miarę jak liczby rosną, przerwy stają 
się coraz większe. Na przykład następną liczbą pierwszą po 811 jest 821 - 
przerwa wynosi 10. Przerwy między większymi liczbami pierwszymi są jeszcze 
znaczniejsze - na przykład między 10 000 000 i 10 000 100 istnieją tylko dwie 
takie: 10 000 019 i 10 000 079. Jeszcze dalej rozciąga się prawdziwa pustynia 
liczb pierwszych - ciąg miliona kolejnych liczb naturalnych, między którymi nie 
ma ani jednej liczby pierwszej.
Gdy się nad tym zastanowić, rzadkość występowania liczb pierwszych staje się w 
pełni zrozumiała. Im większa liczba, tym więcej jest mniejszych liczb, będących 
jej podzielnikami. Z tego powodu niektórzy matematycy przypuszczali, że być może 
dla dostatecznie dużych liczb ilość potencjalnych podzielników jest tak duża, że 
większe liczby pierwsze po prostu nie istnieją. Inaczej mówiąc, liczby pierwsze 
kiedyś się kończą.
Euklides dowiódł jednak, że nie istnieje największa liczba pierwsza, a zatem 
jest ich nieskończenie wiele. Zastosował on metodę dowodzenia stosowaną do dziś, 
zwaną dowodem nie wprost lub przez sprowadzenie do absurdu. Polega ona na 
założeniu, że zaprzeczenie dowodzonej tezy jest prawdziwe, i wykazaniu, że 
założenie to prowadzi do sprzeczności. Ponieważ sprzeczności są wykluczone, 
wynika z tego, że założenie, które doprowadziło do sprzeczności, musi być 
fałszywe, a zatem teza oryginalna jest prawdziwa.
Euklides rozpoczął zatem od przyjęcia, że największa liczba pierwsza istnieje. 
Przypuśćmy na przykład, że taką liczbą jest pięć. Wtedy cały zbiór liczb 
pierwszych składałby się z trzech elementów 12, 3, 51. Można jednak łatwo 
skonstruować jeszcze większą liczbę Pierwszą - w tym celu należy pomnożyć 
wszystkie elementy zbioru liczb pierwszych i dodać 1. Bierzemy więc 2x3x5, 
dostajemy 30, dodajemy 1, dostajemy 31. 31 to liczba pierwsza, ponieważ nie moż-
Ila Jej podzielić bez reszty. A zatem, wbrew założeniu, że 5 to największa 
liczba pierwsza, znaleźliśmy jeszcze większą liczbę pierwszą.
To rozumowanie można powtórzyć w przypadku dowolnego zbioru liczb pierwszych, 
zawierającego dowolnie dużo elementów. Gdybyśmy przyjęli, że największą liczbą 
pierwszą jest 7, moglibyśmy skonstruować jeszcze większą liczbę pierwszą, biorąc 
2x3x5x7+ 1=211.
W teorii liczb pierwszych fakt ten wyrażamy w postaci twierdzenia i dowodu.
Teza: Nie istnieje największa liczba pierwsza. Założenie dowodu nie wprost: 
Istnieje największa liczba pierwsza n.
Dowód: Gdyby założenie było prawdziwe, to zbiór (2, 3, 5, ... n) byłby zbiorem 
wszystkich liczb pierwszych. Mnożąc przez siebie elementy tego zbioru i dodając 
1, czyli obliczając
2x3x5... n+ 1 = (
dostajemy nową liczbę t, której nie można podzielić przez żadną liczbę ze zbioru 
(2, 3, 5 ... n), gdyż zawsze pozostanie reszta 1. Wobec tego albo (jest liczbą 
pierwszą, albo istnieje liczba pierwsza p, większa niż n, która jest 
podzielnikiem t. W obu przypadkach okazuje się, że n nie jest największą liczbą 
pierwszą. Otrzymana sprzeczność kończy dowód.
Inne twierdzenia na temat liczb pierwszych okazały się niezwykle trudne - nie 
można ich ani wykazać, ani obalić. Jak dotychczas nikomu nie udało się dowieść 
tak zwanej "hipotezy Goldbacha", sformułowanej przez Christiana Goldbacha w 1742 
roku, że każdą liczbę parzystą większą od dwóch można przedstawić w postaci sumy 
dwóch liczb pierwszych. Znamy wzory, z których można wyprowadzić długie ciągi 
liczb pierwszych. Na przykład wzór Leonharda Eu-lera n2 + n+41=p daje 
czterdzieści kolejnych liczb pierwszych (gdy n = l, p = 43, n = 2, gdy p = 47, i 
tak dalej). Jednak okazało się, że z pierwszych dwóch tysięcy liczb obliczonych 
za pomocą wzoru Eu-lera tylko mniej więcej połowa to naprawdę liczby pierwsze.
Wiosną 1948 roku, pod koniec rocznego pobytu w Instytucie Studiów 
Zaawansowanych, trzydziestojednoletni Atle Selberg pracował nad wykazaniem tak 
zwanego twierdzenia o liczbach pierwszych. Selberg był Norwegiem; doktorat 
zrobił na uniwersytecie w Oslo w 1943 roku. Zamierzał podjąć pracę na 
Uniwersytecie Sy-racuse w stanie Nowy Jork, jednak latem 1948 roku, przed 
opuszczeniem Princeton, udało mu się ukończyć dowód; było to ogromne 
osiągnięcie, ponieważ twierdzenie o liczbach pierwszych pozostawało nie 
udowodnione od 1800 roku, kiedy to Carl Friedrich Gauss
i Adrien Marie Legendre niezależnie od siebie zauważyli zależność między 
gęstością liczb pierwszych - czyli częstością ich występowania - a funkcją 
logarytmiczną. Gauss i Legendre zwrócili uwagę, że w miarę jak przechodzimy do 
coraz większych liczb naturalnych, gęstość liczb pierwszych można w coraz 
lepszym przybliżeniu wyrazić za pomocą funkcji n/log(n).
Liczby naturalne
Liczba liczb pierwszych
n/log(n)
Błąd
1000 1 000 000 1 000 000 000
168 78498 50 847 478
145 72 382 48 254 942
16,0% 8,4% 5,4%
Twierdzenie o liczbach pierwszych mówi, że różnica między przewidywaną i 
rzeczywistą liczbą liczb pierwszych dąży do zera. To była duża niespodzianka, 
ponieważ te dwa ciągi liczb wydają się zupełnie niezależne. Z jednej strony mamy 
liczby pierwsze, z ich nieprzewidywalnością i pozorną przypadkowością, a z 
drugiej ciągłą funkcję logarytmiczną znaną z analizy matematycznej. Najwyraźniej 
istniał między nimi jakiś związek, ale trudno było stwierdzić, czy związek ten 
jest przypadkowy, czy też stanowi wyraz jakiejś głębokiej prawdy. No i przede 
wszystkim, czy można go udowodnić?
W 1896 roku Jacąues Hadamard i C. de la Yallee Poussin niezależnie udowodnili 
twierdzenie o liczbach pierwszych, ale ich dowody były niezwykle skomplikowane, 
wymagały zastosowania funkcji zmiennych zespolonych i analizy harmonicznej, 
czyli koncepcji bez porównania bardziej złożonych niż same liczby pierwsze. 
Matematycy byli przekonani, że musi istnieć prostszy dowód.
I właśnie taki dowód znalazł Atle Selberg latem 1948 roku. Napisał pracę pod 
tytułem Ań Elementary Proof of the Prime-Number Theorem (Elementarny dowód 
twierdzenia o liczbach pierwszych) ł opublikował ją w "Annals of Mathematics". 
Dowód Selberga z pewnością nie jest prosty, łan Richards, matematyk 
specjalizujący się w teorii liczb, zauważył, że dowód "jest elementarny w tym 
sensie, iż każdy jego krok jest elementarny. Jednak rozumowanie składa się z 
tylu kroków, powiązanych ze sobą w tak skomplikowany sposób, że nie wyłania się 
z niego jasny obraz". Sukces Selberga sprawił, że profesorowie ze Szkoły 
Matematyki postanowili zatrzymać go w Princeton. Pojawił się wówczas problem 
stanowiska: czy Selberg powinien zostać profesorem, czy tylko stałym członkiem 
Instytutu?
To pytanie przypomniało o istnieniu błędnego koła: nie należało proponować 
profesury nikomu, kto nie dokonał ważnych odkryć w swojej dziedzinie, z drugiej 
jednak strony nie chciano również zatrudniać jako profesorów ludzi, którzy 
najlepsze lata mieli już za sobą. W naukach przyrodniczych, a zwłaszcza w 
matematyce, stwierdzenie, że ktoś, kto dokonał czegoś naprawdę ważnego, ma już 
szczyt osiągnięć za sobą, jest uważane za truizm. Nikt nie miał wątpliwości, że 
dowód Selberga był dużym osiągnięciem, lecz nasuwało się pytanie, czy - jeśli w 
wieku trzydziestu paru lat zostanie profesorem - nie zmieni się w żywą 
skamielinę. Oppenheimer, który był wówczas dyrektorem Instytutu, zaproponował, 
aby Selberg został stałym członkiem. (To oczywiście zapewniłoby mu wygodne 
życie, ale nie mogło się równać z pełną profesurą. W tamtych czasach stały 
członek zarabiał 9 tysięcy dolarów rocznie, a profesor 15 tysięcy). Natomiast 
Oswald Yeblen chciał, żeby Selberg został profesorem.
Profesorowie i Rada Nadzorcza Instytutu podzielili opinię Op-penheimera i 
Selberg został stałym członkiem. Rok później otrzymał jednak Medal Fieldsa, 
najwyższe wyróżnienie, jakie może otrzymać matematyk (nie ma Nagrody Nobla z 
matematyki), i Instytut musiał zmienić swoją decyzję. Wiosną 1951 roku Selberg 
awansował na profesora i do dziś pracuje w Princeton. Już kilkadziesiąt lat jest 
aktywnym matematykiem, ale trudno powiedzieć, czy od czasu podania dowodu 
twierdzenia o liczbach pierwszych zrobił coś równie ważnego. Sam Selberg uważa, 
że swoje najlepsze prace napisał już po tym, jak został profesorem, zwłaszcza w 
okresie, gdy zajmował się skomplikowanym problemem znanym jako twierdzenie o 
śladzie.
John Milnor przesuwa na środek ekranu inną część tajemniczego obiektu. Chce mi 
zademonstrować jego delikatność i prawdziwe piękno. Zajmuje się nim, jak mówi, 
nie z uwagi na ewentualną użyteczność, lecz urodę. "Kieruję się przede wszystkim 
względami estetycznymi. Badam te obiekty, ponieważ są piękne".
Figura na ekranie lekko drży, po czym zaczyna poruszać, się w dół, dzięki czemu 
możemy zobaczyć górną część obiektu. Obraz stabilizuje się i powiększa. Wygląda 
teraz jak jakieś dorzecze lub Wielki Kanion z lotu ptaka. A może to fragment 
płuca?
Czysta matematyka to poważna sprawa, matematyków cechuje więc zazwyczaj powaga. 
Dopiero gdy w 1958 roku Szkoła Matematyki zatrudniła jako profesora Andre Weila, 
w Instytucie pojawił się jeden z największych konfabulatorów i żartownisiów w 
historii tej nauki. Wełl był jednym z twórców postaci Nicolasa Bourbakiego.
Nicolas Bourbaki to autor ponad dwóch tuzinów książek matematycznych; pierwszy 
tom z tej serii, Elements de Malhematiąue, ukazał się we Francji pod koniec lat 
trzydziestych. Cały cykl reklamowano jako rewolucyjną syntezę współczesnej 
matematyki, a Nicolas Bourbaki przdstawiony został jako "były członek 
Królewskiej Połdawskiej Akademii" i "profesor Uniwersytetu w Nancago". Jego 
dzieło zyskało natychmiast duże uznanie i zostało przetłumaczone na wiele 
języków, sam zaś Bourbaki stał się sławny, przynajmniej wśród matematyków. Przez 
szereg lat niewiele było o nim wiadomo. Okazało się, że "Królewska Połdawska 
Akademia" nie istnieje, podobnie jak i "Uniwersytet Nancago". Co zresztą nie 
powinno nikogo dziwić, w końcu bowiem wyszło na jaw, że nie istnieje też Nicolas 
Bourbaki.
"Nicolas Bourbaki" to zbiorowy pseudonim kilku francuskich matematyków, którzy w 
połowie lat trzydziestych postanowili zreformować matematykę, oprzeć ją na 
nowych aksjomatach i w ten sposób uzyskać pełną jasność formy i struktury. 
Ponieważ uczyli matematyki, chcieli, aby była zrozumiała i aby można jej było 
łatwo nauczać. Przywódcą grupy stał się maleńki Andre Weil, a jego 
współkonspiratorami - Jean Dieudonne, Jean Delsarte, Henri Car-tan i jeszcze 
kilka innych osób. Postanowili napisać razem serię książek, które miały ukazać 
się pod wspólnym pseudonimem.
"Jeśli dobrze pamiętam - wspomina dziś Andre Weil - pomysł postaci Bourbakiego 
pojawił się w 1934 roku, gdy Cartan i ja uczyliśmy analizy w Strasburgu i ciągle 
dyskutowaliśmy. »jak należy uczyć tego?«, »jak należy uczyć tamtego?". Pewnego 
dnia powiedziałem Cartanowi: "Słuchaj, jest kilka osób z Ecole Normale, które 
wykładają takie rzeczy na różnych uniwersytetach, ja w Strasburgu,
Delsarte w Nancy, Dieudonne chyba w Rennes, czy gdzieś tam. Zbierzmy się razem i 
rozstrzygnijmy te sprawy raz na zawsze, żebyśmy już nie musieli więcej o nich 
myśleć«".
Stworzono cały życiorys Bourbakiego, jego historię i osobowość. Książki jego 
autorstwa miały się ukazywać jako "Publikacje Instytutu Matematyki Uniwersytetu 
w Nancago".
"Rozesłaliśmy kilka listów - ciągnie Weil - a później zaczęliśmy się spotykać 
dwa razy w miesiącu w jakiejś przyzwoitej restauracji w Paryżu. Nie pamiętam 
nazwy, ale na pewno znajdowała się przy Bouleyard St. Michel. Serwowała dobre 
jedzenie i była niezbyt droga, co miało dla nas - wówczas młodych ludzi na 
dorobku - niebagatelne znaczenie. Dyskutowaliśmy zatem dwa razy w miesiącu o 
różnych sprawach, a potem postanowiliśmy, że latem wybierzemy się gdzieś na 
dłużej, na tydzień lub dwa, nie pamiętam. Tak zrobiliśmy, i to był pierwszy 
kongres Bourbakiego w historii".
Sprawa Bourbakiego była tylko kontynuacją tradycji Ecole Nor-male Superieure, 
macierzystej uczelni tych młodych matematyków. "W Ecole Normale istniała żywa 
tradycja praktycznych kawałów, wywodząca się z lat dziewięćdziesiątych XVII 
wieku -opowiada Weil. - Znana jest na przykład historyjka o Painlevem, 
profesorze Sorbony. Został on później ważnym politykiem, a w czasie wojny - 
chyba w 1916 roku - był nawet premierem. W każdym razie wtedy ten młody, bardzo 
błyskotliwy matematyk, cieszący się doskonałą opinią, został - mimo młodego 
wieku - profesorem Sorbony. Prowadził również egzaminy wstępne do Ecole 
Normale".
Ecole Normale jest uczelnią ekskluzywną - by tam studiować, kandydaci muszą 
przejść ustny egzamin wstępny.
"Kandydaci stoją na korytarzu i czekają na swoją kolej - ciągnie Weil swą 
opowieść. - Kręci się tam też kilku studentów. Jeden z nich, który studiował już 
kilka lat, wdaje się w rozmowę z pewnym kandydatem. Po chwili, gdy już się nieco 
zaprzyjaźnili, student mówi do niego: »Widzę, że jesteś swój chłop, więc 
chciałbym cię ostrzec. Tu w Ecole Normale ludzie często robią kawały i już kilka 
razy się zdarzało, że podczas egzaminów wstępnych jakiś student udawał profesora 
i nabijał się z kandydatów«".
"No i wchodzi nasz kandydat na egzamin - kończy Weil - patrzy na Painleyego i 
widzi bardzo młodego człowieka, który równie dobrze mógłby być studentem, więc 
mówi: »Ze mną ten numer nie przejdzie*. Painleye pyta: »O co panu chodzi? O czym 
pan mówi?« Kandydat na to: "Słyszałem o wszystkim. Dobrze wiem, że to kawał; pan 
tylko udaje profesora*. Painleye zapewnia: »Jestem profesorem Painleye, 
egzaminatorem...* - Weil nie może dalej mówić, parska śmiechem i uderza dłonią o 
kolano. - ...Na koniec Painleye musiał zawołać dyrektora Ecole Normale, żeby 
przyszedł i zaświadczył, że jest profesorem. Hiiiiiiiiiiiii!"
To była tylko jedna z bardziej niewinnych opowieści! W Ecole Normale działy się 
rzeczy o wiele gorsze. Nic więc dziwnego, że gdy najlepsi młodzi matematycy 
zebrali się, żeby napisać śmiertelnie poważne podręczniki, pełne 
zaksjomatyzowanej wiedzy, nie podali po prostu listy nazwisk współautorów. "To 
by nie było w naszym stylu" - mówi Weil. Ostatecznie wybrali pseudonim Bourbaki, 
od nazwiska mało znanego francuskiego generała Charles'a Denisa Sautera 
Bourbakiego.
Podobno generałowi zaproponowano kiedyś wstąpienie na tron Grecji, ale z 
jakiegoś nieznanego powodu odmówił. Później, po wstydliwym odwrocie podczas 
wojny francusko-pruskiej, Bourbaki usiłował strzelić sobie w głowę, ale 
spudłował. Był ideałem bufona, przeto grupa wybrała jego nazwisko jako 
pseudonim.
Po przyjeździe do Ameryki Weil przez pewien czas wykładał na Uniwersytecie 
Chicagowskim, natomiast inni członkowie-założycie-le grupy - Dieudonne, Delsarte 
i Claude Chevalley - pracowali na Uniwersytecie w Nancy. Nazwy obu miast zostały 
połączone i w ten sposób Monsieur Bourbaki trafił na Uniwersytet w Nancago.
Bourbaki najwyraźniej wyczuł zapotrzebowanie rynku, ponieważ książki tego 
wielogłowego dżentelmena przyniosły (i przynoszą do dzisiaj) wystarczający zysk, 
aby pokryć koszta podróży oraz wesołych biesiad, które bourbakiści zawsze 
lubili. Grupa istnieje nadal (liczy około dziesięciu członków), choć jej skład 
się zmienił z powodu ściśle przestrzeganej reguły, nakazującej przejście na 
emeryturę po przekroczeniu pięćdziesiątki. Bourbakiści dalej pracują tak jak 
przedtem. Jeden z autorów przygotowuje rękopis książki, po czym czyta go kolegom 
przy winie, podczas wspólnego spotkania w Paryżu. "Obcokrajowcy, zapraszani jako 
goście na spotkania grupy, zawsze odnoszą wrażenie, że jest to zebranie wariatów 
- mówi Jean Dieudonne. - Nie mogą sobie wyobrazić, aby ci ludzie, krzyczący coś 
o matematyce, czasami trzech lub czterech jednocześnie, potrafili wymyślić coś 
inteligentnego".
Jednak potrafią. Ostro skrytykowany autor przerabia swój ręko-Pis - czasami robi 
to inny członek grupy - i cały proces się powtarza, aż grupa jednogłośnie uzna, 
że książka jest gotowa do publikacji. Czasami tekst bywa przeredagowywany siedem 
lub osiem razy.
Andre Weil, choć już dawno przestał być członkiem grupy Bourbakiego, pozostał 
wierny tradycji canular. Ostatnio Instytut Studiów Zaawansowanych wydał 
opracowanie, w którym są wymienione wszystkie nagrody, zaszczyty, miejsca pracy 
i publikacje Prześwietnych członków Instytutu. W biogramie Weila można 
przeczytać: członek Połdawskiej Akademii Nauki i Literatury oraz Towarzystwa 
Matematycznego Nancago.
"Obraz można jeszcze powiększyć - wyjaśnia mi Milnor. - W istocie nie ma tu 
żadnych naturalnych ograniczeń, i na tym polega część tajemnicy. W miarę jak 
powiększamy dowolny fragment obrazu, odkrywamy kolejne poziomy struktury 
obiektu. Przypomina to drewniane rosyjskie »matrioszki«, wyłaniające się kolejno 
jedna z drugiej".
Milnor raz jeszcze powiększa obraz.
Centralny punkt Szkoły Matematyki stanowi pokój seminaryjny, usytuowany na 
pierwszym piętrze, niedaleko gabinetu Einsteina. To jedyna prawdziwa "klasa" w 
całym Instytucie. Jest tam pięćdziesiąt krzeseł ze składanymi pulpitami, by 
można było notować, i duża tablica. Seminaria odbywają się przynajmniej raz 
dziennie, często dwa razy. Tu wykładali Albert Einstein, Kurt Godeł, Atle Sel-
berg i Andre Weil. W roku akademickim 1984/85 Weil, już jako emeryt, wygłosił 
cykl wykładów zatytułowany Problemy algebry: od Euklidesa do Bombellego. Na 
wykłady przychodzili zarówno stali, jak i tymczasowi członkowie.
Dziś ktoś wygłasza referat dotyczący teorii liczb przestępnych. Na sali siedzi 
miedzy innymi Robert Tubbs. Tubbs niedawno przekroczył trzydziestkę; nosi 
rudawobrazową brodę, dzięki której wygląda jak rosyjski generał lub kapitan 
statku wielorybniczego. Spędza tu urlop, udzielony przez macierzystą uczelnię - 
Uniwersytet Teksaski w Austin; jego specjalnością jest teoria liczb 
przestępnych, które z pewnych powodów na nowo zainteresowały matematyków.
"To brzmi wspaniale, nieprawdaż? - mówi Tubbs po zakończeniu seminarium. - 
Liczby przestępne, o Boże!* W rzeczywistości nie ma tu żadnej sensacji. 
Wszystkie liczby są albo algebraiczne, albo przestępne. Liczba przestępna to 
taka, która nie jest pierwiastkiem żadnego wielomianu".
Liczby algebraiczne zaś to te, które stanowią rozwiązanie jakiegoś równania 
algebraicznego. Mówiąc ściślej, liczby algebraiczne to pierwiastki wielomianów o 
współczynnikach wymiernych. Na przykład równanie
ma dwa rozwiązania:
x= l oraz x = -l
a zatem l oraz -l to liczby algebraiczne. Nie wszystkie liczby algebraiczne są 
całkowite; istnieje nawet wiele algebraicznych liczb niewymiernych. Na przykład 
V2~to liczba niewymierna, co oznacza, że ma nieskończone rozwinięcie dziesiętne 
1,4142135..., ale jest to również liczba algebraiczna, stanowi bowiem 
rozwiązanie równania algebraicznego
"Jeśli można znaleźć jakieś równanie, takie że dana liczba jest jego 
rozwiązaniem, to nie jest to liczba przestępna" - wyjaśnia mi Tubbs.
Ponieważ liczby przestępne są zdefiniowane negatywnie jako te, które nie są 
pierwiastkami żadnego wielomianu, nasuwa się pytanie, w jaki sposób matematycy 
mogą uzyskać pewność, że dana liczba jest przestępna. Jak wykluczyć możliwość, 
że po prostu nie udało się jeszcze znaleźć właściwego równania? Na ogół dowodzi 
si? tego nie wprost, przez sprowadzenie do absurdu - tak jak Euklides dowiódł, 
że nie istnieje największa liczba pierwsza.
" terminologii angielskiej liczby przestępne to transcendental numbers, co 
Wyjaśnia po części wykrzyknik Tubbsa (przyp. dum.).
"Zazwyczaj zakładamy, że pewne równanie istnieje - mówi Tubbs - i dowodzimy, że 
to założenie prowadzi do sprzeczności".
Takie dowodzenie nie jest łatwe. Johann Lambert wykazał w 1767 roku, że jt jest 
liczbą niewymierną, ale minęło jeszcze ponad sto lat, nim Ferdinand Lindemann 
dowiódł, iż n to liczba przestępna.
Fascynacja liczbami przestępnymi wiąże się z tym, że w rzeczywistości niemal 
wszystkie liczby są przestępne, ale dotychczas znamy tylko kilka liczb, które są 
nimi na pewno.
"Gdybyś miał wiadro wypełnione wszystkimi liczbami z rzeczywistej osi liczbowej 
- wymiernymi, niewymiernymi, naturalnymi i tak dalej - i wyciągnął na oślep 
jedną liczbę, to prawdopodobieństwo trafienia na liczbę przestępną jest równe 
jedności, no, niemal jedności. Jeśli jednak chce się pokazać komuś konkretną 
liczbę przestępną, do wyboru mamy tylko e, it i jeszcze kilka".
Zastanawiam się, jak wygląda życie matematyków-teoretyków, którzy spędzają tyle 
czasu wśród idei, liczb wymiernych i niewymiernych, pierwszych i przestępnych. 
Dlaczego kogoś takie rzeczy w ogóle obchodzą? Pytam o to Tubbsa.
Pytanie: Dlaczego obchodzą cię liczby przestępne? Tubbs: Bo są bardzo 
interesujące, a problemy, jakie się z nimi wiążą, można bardzo łatwo 
przedstawić. Jednak te problemy, które można łatwo przedstawić, są często 
najtrudniejsze do rozwiązania. Na przykład: czy e + n to liczba przestępna? 
Wydaje się, że na to pytanie nie można odpowiedzieć, a przynajmniej ja nie znam 
dziś odpowiedzi. Oczywiście, gdyby ktoś potrafił dowieść, że jest to niemożliwe, 
fakt ten miałby ogromne znaczenie. P.: Czy rzeczywiście zdarza się, że 
udowodnienie czegoś w matematyce jest niemożliwe?
Tubbs: Naturalnie. Pewne stwierdzenia mogą być niezależne od przyjętych 
aksjomatów. Bywa, że nie można dowieść pewnych bardzo prostych faktów.
P.: Czy kwestia liczb przestępnych ma jakiś związek z realnym światem?
Tubbs: Być może liczby przestępne mają związek z rzeczywistością, przynajmniej 
genetyczny. Wszystkie problemy mają jakieś źródło. Na przykład kwestie związane 
z liczbą n wywodzą się z geometrii. Wobec tego w razie konieczności można 
powrócić do pytań geometrycznych. Obecnie wydaje się, że matematyka polega 
wyłącznie na manipulowaniu symbolami, dowodzeniu twierdzeń o obiektach, którymi 
nikt się naprawdę nie interesuje. Jednak w każdej dziedzinie nauki uczeni są 
poddani wielkiej presji, by publikować artykuły, no więc gdy ktoś otrzyma jakiś 
wynik.
nawet jeśli dotyczy on dziwnych własności obiektu, który nie wydaje się 
interesujący, to oczywiście chce go gdzieś opublikować. P.: Jakim konkretnym 
problemem teraz się zajmujesz? Tubbs: W mojej dziedzinie ważne są problemy 
związane z właściwościami liczby e, podstawy logarytmu naturalnego. Okazuje się, 
że funkcja wykładnicza J[z) = e7- jest również bardzo ważna, ma bardzo 
interesujące właściwości. Gdy z = l, dostajemy e, czyli liczbę przestępną. Gdy z 
= 2, mamy e2-, a to też jest liczba przestępna. Wobec tego nasuwa się ogólne 
pytanie, dla jakich wartości a funkcja wykładnicza e" jest liczbą przestępną? Na 
to pytanie nie potrafimy udzielić pełnej odpowiedzi. Byłoby dobrze, gdybyśmy 
potrafili w pełni scharakteryzować liczby mające taką właściwość. Wiadomo, na 
przykład, że jeśli et jest liczbą algebraiczną nierówną zeru, to e" jest liczbą 
przestępną. P.: Czy istnieją jakieś liczby a, o których wiadomo, że nie dają 
liczby przestępnej?
Tubbs: Na przykład jeśli a równa się logarytmowi naturalnemu z 2, to e" równa 
się 2, a przecież 2 nie jest liczbą przestępną. Zatem jeśli a jest logarytmem 
liczby takiej jak 2 lub 1/2, to po podniesieniu e do tej potęgi dostajemy z 
powrotem tę liczbę. P.: Czy ten problem ma jakąś szczególną nazwę? Tubbs: Jest 
związany z bardzo ogólnym stwierdzeniem, zwanym hipotezą Schanuela.
P.: Czy powiedziałbyś zatem, że celem twojego życia jest dowiedzenie hipotezy 
Schanuela?
Tubbs: No cóż, byłoby miło dowieść hipotezy Schanuela, ale gdybym powiedział, że 
stanowi to cel mojego życia, wyszedłbym na wariata.
P.: Dlaczego? Czy to coś tak trudnego jak dowiedzenie ostatniego twierdzenia 
Fermata?
Tubbs: Być może, choć nie przyniosłoby takiej sławy. Z grubsza wiadomo, jak 
powinien wyglądać dowód. Stosujemy różne narzędzia z dziedziny analizy 
zespolonej i geometrii algebraicznej, ale okazuje się, że te narzędzia nie są 
jeszcze dostatecznie dobre. Nawet gdybyśmy je maksymalnie ulepszyli, i tak nie 
udałoby się nam dowieść tego przypuszczenia.
P.: Jak rozumiem, podanie dowodu hipotezy Schanuela byłoby dużym osiągnięciem?
Tubbs: Dowiedzenie hipotezy Schanuela byłoby bardzo ważne, ponieważ w tym celu 
należałoby zapewne dowieść czegoś znacznie istotniejszego, a to byłoby naprawdę 
wspaniałe. Gdyby ktoś dowiódł tego za pomocą jakiejś sztuczki, nie odkrywając 
przy tym czegoś naprawdę nowego, nie zyskałby szczególnego uznania, i moim 
zdaniem słusznie. Wszyscy zakładają, że dowiedzenie któregoś z tych słynnych 
twierdzeń, takich jak ostatnie twierdzenie Fermata, wymaga stworzenia nowej 
gałęzi matematyki. Gdyby ktoś podał dowód w dwóch linijkach, bo zauważył po 
prostu coś, co inni przegapili, koledzy poklepaliby go po ramieniu, mówiąc: 
"ależ jesteś bystry!", i tak dalej, ale w istocie to nie byłoby wielkie 
osiągnięcie.
P.: Czy sądzisz, że kiedyś uda ci się udowodnić hipotezę Scha-nuela?
Tubbs: Myślę, że nie. Po prostu nie wiem, jak się do tego zabrać. Nie mam nawet 
ogólnego pomysłu. Potrzebna jest nowa idea, która się jeszcze nawet nie 
zarysowała.
P.: Niezależnie od tego, czy potrafisz jej dowieść, czy też nie, sądzisz, że ta 
hipoteza jest prawdziwa?
Tubbs: O, tak. Przyjęcie takiego założenia pozwala wytłumaczyć bardzo wiele 
spraw. Mnóstwo znanych twierdzeń wynika z założenia, że hipoteza Schanuela jest 
prawdziwa, co wskazuje, że tak jest rzeczywiście. P.: Dlaczego chcesz tego 
dowieść?
Tubbs: Byłoby miło poznać dowód, choćby po to, żeby zobaczyć, jakich nowych idei 
to wymaga. W matematyce najważniejsze są idee. Autor dowodu nie byłby z siebie 
zadowolony, gdyby przeprowadził go w jakiś szkolny sposób, na który nikt 
wcześniej nie wpadł.
P.: Gdy pracujesz nad dowodem i wreszcie otrzymujesz pewien wynik, czy odkrywasz 
coś nowego o świecie obiektów matematycznych?
Tubbs: Och, tak, zwłaszcza teraz. To znaczy, gdy ktoś pisze rozprawę doktorską, 
robi to dlatego, że wie, iż jest to wykonalne: praca ma charakter dość 
techniczny. Gdy jednak ma się już czas na myślenie, dużo wolnego czasu - a 
Instytut jest tak wspaniały właśnie dlatego, że tutaj każdy ma czas i jest wolny 
od presji - to można bawić się ideami i badać, jak pasują do siebie. Czasami 
znajduje się coś rzeczywiście ładnego, coś, czego nikt wcześniej nie widział, i 
to daje naprawdę wiele zadowolenia. Myślę, że właśnie dlatego praca nad hipotezą 
Schanuela jest taka interesująca. P.: Czy zaskakują cię czasem wyniki, do 
których dochodzisz? Tubbs: W mojej dziedzinie wyniki, których potrafimy dowieść, 
są znacznie skromniejsze od przewidywań. To powoduje, że rzadko trafiają się 
niespodzianki. Niemal każdy wynik ma charakter cząstkowy. Przypuśćmy, że ktoś 
chce dowieść, iż pewna liczba jest przestępna. Zamiast tego dowodzi, że "z 
następujących dwunastu liczb jedna jest przestępna", ale nie potrafi powiedzieć
która. Często nie trafiamy w cel. Ponadto w tej dziedzinie łatwo o 
przypuszczenia i każdy myśli, że wie, jak wygląda prawda, przeto wyniki, których 
można dowieść, są zawsze słabsze niż oczekiwane. Wynika z tego, że konieczne są 
jakieś nowe idee. P.: Czy obiekty matematyczne istnieją niezależnie od nas, czy 
są tylko tworami ludzkiej wyobraźni?
Tubbs: Hm, liczby naturalne zapewne są od nas w jakimś sensie niezależne. Ułamki 
również... Ale w zasadzie uważam, że matematyka jest w przeważającej mierze 
ludzkim dziełem, a zatem jestem semiplatonikiem. Moim zdaniem każde stworzenie, 
które zaczęłoby myśleć o tych sprawach, doszłoby do takich samych wniosków jak 
my i miałoby do czynienia z takimi samymi obiektami. Myślę, że gdy już mamy 
liczby naturalne, to na drodze czysto intelektualnej można skonstruować całą 
matematykę. To wymaga tylko pracy, niczym powalanie drzewa. P.: Jeśli matematyka 
jest ludzkim dziełem, to dlaczego tak trudno uzyskać jakieś wyniki?
Tubbs: Łatwiej jest spekulować, niż dowodzić; tak jest w każdej dziedzinie. 
Możemy długo spekulować na temat Boga i metafizyki, ale czego potrafimy naprawdę 
dowieść? Twoje pytanie można uznać za argument, że matematyka pozostaje w pewnym 
sensie poza ludzkimi procesami umysłowymi, ale moim zdaniem twierdzenia 
matematyczne nie czekają, aż je odkryjemy. Matematyka należy do podstawowej 
struktury myślenia. Uzyskanie dowodów bywa trudne, ponieważ matematycy przyjęli 
tezę Hilberta, iż dowody muszą być ścisłe. Gdybyśmy ją odrzucili, moglibyśmy 
spekulować swobodnie i łatwo byłoby wówczas uzyskać wiele wspaniałych wyników.
John Milnor zdobył rozgłos w świecie matematyków już jako student pierwszego 
roku na Uniwersytecie Princeton, gdzie znalazł się pod wpływem matematyka 
Alberta Tuckera. Milnor chodził na jego wykłady z geometrii różniczkowej i zajął 
się problemem sformułowanym przez polskiego matematyka Karola Borsuka, 
dotyczącym topologii węzłów. Jak bardzo musi być zwinięta linia, aby mógł 
powstać węzeł?
"Chodziło o przypuszczenie, że jeśli zamknięta krzywa tworzy Węzeł, to musi być 
zwinięta co najmniej dwa razy, czyli więcej niż 0 720 stopni. To właśnie udało 
mi się wykazać". Milnor udowodnił to twierdzenie, gdy był osiemnastoletnim 
studentem, a rok później opublikował pełną teorię węzłów, za co otrzymał Medal 
Fieldsa.
W 1970 roku Milnor został profesorem matematyki w Instytucie. ^ jego pokoju, na 
trzecim piętrze Fuld Hali, od frontu (strona otwarta na świat - przez okna widać 
w oddali jakieś domy, samochody i ludzi), panuje idealny bałagan. ("Nie jestem 
zbyt dobrze zorganizowany" - tłumaczy Milnor). Z biurka, krzeseł, półek i stołów 
spadają luźne kartki, odbitki artykułów, pisma matematyczne, wydruki 
komputerowe, wykresy, rysunki, książki. Idąc, trzeba uważać, gdzie stawia się 
nogi. Tylko na komputerach nie ma papierów - Milnor nic na nich nie kładzie, 
żeby się nie przegrzały.
W pokoju stoją trzy komputery: IBM PC, terminal podłączony do komputera VAX 
11/780 i jeszcze jeden terminal, który nie działa. W przyległym pokoju znajduje 
się jeszcze co najmniej pięć komputerów lub terminali, kilka maszyn firmy Sun 
Microsystems i pecetów. Jeden z komputerów Sun jest podłączony do drukarki Apple 
Laserwriter, stojącej na sąsiednim stole; po podłodze plączą się liczne kable, 
przeto tu również trzeba uważać, jak się chodzi.
Milnor jest zupełnie innym typem matematyka niż tacy uczeni jak Atle Selberg, 
Rób Tubbs i Andre Weil, których komputery nic nie obchodzą. Milnor zajmuje się 
algorytmami, podczas gdy inni -dowodami istnienia. To ogromna różnica.
Większość tradycyjnych matematyków interesują wyłącznie dowody. Zaczynają od 
definicji i aksjomatów, następnie formułują twierdzenie i podają dowód. To stały 
proces - twierdzenie, dowód, twierdzenie, dowód - a jego celem jest wykazanie, 
że istnieje pewien konkretny obiekt matematyczny, taki jak liczba mająca 
określone właściwości, lub też że określony obiekt nie istnieje - na przykład 
największa liczba pierwsza. Wzorcowym przykładem takiej matematyki są Elementy 
Euklidesa. Jej uprawianie wymaga tylko papieru i ołówka, tablicy i kredy.
Matematycy bardzo długo zajmowali się wyłącznie dowodzeniem twierdzeń, ale w 
epoce komputerów sytuacja uległa zmianie. Istnieje nowy świat obiektów 
matematycznych, określonych nie przez aksjomaty i dowody, lecz przez algorytmy. 
Algorytm to procedura mechaniczna, realizowana krok po kroku, która pozwala 
otrzymać pożądany wynik. Algorytmy wykonywane przez komputery to tak zwane 
programy. Odpowiednio zaprogramowany komputer może obliczać liczby, o jakich 
dawni matematycy nawet nie śnili. Euklides udowodnił, że nie istnieje największa 
liczba pierwsza, natomiast matematycy posługujący się komputerami znaleźli 
pierwsze pięćdziesiąt milionów liczb pierwszych. Można udowodnić, że liczba n ma 
nieskończone rozwinięcie dziesiętne, natomiast za pomocą komputera można 
obliczyć miliony cyfr po przecinku tego rozwinięcia. Takie obliczenia numeryczne 
nie mają większego znaczenia, nikt przecież nie potrzebuje znać sześciu milionów 
cyfr rozwinięcia liczby jt. Komputery jednak dają matematykom coś, czego nie 
mieli oni nigdy przedtem: obrazy - bezpośrednie i natychmiastowe 
odzwierciedlenie obiektów matematycznych.
"Jeśli potrafię coś udowodnić w sposób abstrakcyjny, jestem dość zadowolony - 
mówi John Milnor. - Znacznie większą przyjemność sprawia mi jednak konkretny, 
rachunkowy dowód, który pozwala otrzymać pewne liczby. Jestem nałogowo 
przywiązany do komputera, ponieważ w ten sposób widzę explicite, co się dzieje. 
Myślę w sposób obrazowy i cieszę się, gdy mogę zobaczyć obraz obiektu, którym 
się zajmuję".
Obraz, który demonstruje mi Milnor - ów oszalały, niczym porażony prądem kształt 
na ekranie - to tak zwany zbiór Mandelbrota. Benoit Mandelbrot, jego twórca, nie 
tylko wymyślił zbiór, od którego nazwy -jak to określił - miał zaszczyt wziąć 
swoje nazwisko, ale również stworzył nową dziedzinę matematyki, zwaną geometrią 
fraktalną. Niektórzy uczeni w Instytucie uważają, że fraktale mają przed sobą 
wielką przyszłość.
Mandelbrot spędził w Instytucie rok, gdy był młodym uczonym tuż po doktoracie, w 
roku akademickim 1953/54. "Przez pewien czas pracowałem w MIT, ale chciałem się 
gdzieś przenieść - wspomina Mandelbrot. - Moimi pracami zainteresował się John 
von Neu-mann z Instytutu Studiów Zaawansowanych i zaprosił mnie tutaj". Von 
Neumann spędzał wiele czasu w Waszyngtonie jako członek Komisji Energii 
Atomowej, przeto Mandelbrot widywał go dość rzadko. Częściej kontaktował się z 
Oppenheimerem, który był wówczas dyrektorem Instytutu. Oppenheimer kiedyś 
poprosił go, by wygłosił referat o swoich badaniach prowadzonych w Instytucie. 
Stanowiły one kontynuację rozprawy doktorskiej Mandelbrota na temat teorii gier 
i komunikacji. Autor wygłosił odczyt w pokoju seminaryjnym.
"Kiedy przyszedłem, czekali już na mnie Oppenheimer i von Neumann - wspomina 
Mandelbrot. - Doskonale pamiętam, że z powodu zdenerwowania mówiłem koszmarnie i 
nikt nie mógł niczego zrozumieć. Było to żałosne. Później ktoś podszedł do mnie
1 powiedział, że to był najgorszy wykład, jaki kiedykolwiek słyszał. Sytuację 
uratowali Oppenheimer i von Neumann, którzy wspaniale streścili moje wywody. 
Mówili kolejno, znacznie lepiej, niż ja bym to potrafił, więc ostatecznie był to 
tryumf i seminarium bardzo mi pomogło. Słuchacze z pewnością dobrze je 
zapamiętali - sprawił to zarówno mój nieporadny bełkot, jak i błyskotliwa 
odsiecz ze strony dwóch aniołów stróżów".
Mandelbrot często chodził do budynku po drugiej stronie kam-PUSU, aby zobaczyć 
komputer, który von Neumann sani zaprojektował i zbudował w Instytucie. 
Mandelbrot jednak nie wiedział
z początku, co myśleć o tej maszynie i wówczas nie przyłączył się do pracy nad 
nią. Zainteresował się komputerami dopiero później, gdy odkrył świat fraktali.
Fraktal to obiekt geometryczny, który nie jest gładki, jak linie i powierzchnie 
klasycznych figur i brył geometrycznych; jest nieregularny, nierówny, i to we 
wszystkich skalach, od małych do dużych. "Ukułem słowo »fraktal« od łacińskiego 
przysłówka fractus -opowiada Mandelbrot. - Spokrewniony z nim czasownik Jrangere 
oznacza: łamać, tworzyć nieregularne kawałki". Takie fraktalne obiekty są bardzo 
ważne, ponieważ wbrew temu, czego się uczyliśmy, świat wcale nie jest 
euklidesowy.
Standardowa geometria, to znaczy geometria euklidesowa, w rzeczywistości nie 
opisuje prawdziwego wyglądu obiektów naturalnych. Jak wyraził to Mandelbrot w 
słynnym manifeście, "Chmury nie są kulami, góry to nie stożki, wybrzeże morskie 
nie jest okręgiem, kora nie jest gładka, światło nie porusza się po liniach 
prostych. Ogólnie mówiąc, twierdzę, że obiekty naturalne są tak nieregularne i 
poszarpane, iż w porównaniu z euklidesową, standardową geometrią natura wykazuje 
nie tyle wyższy stopień, ile zupełnie inny poziom złożoności".
Zakrawa na ironię, że klasyczna geometria, która powstała z potrzeby mierzenia 
dużych obszarów Ziemi (czego odbiciem jest etymologia słowa "geometria": ge - 
ziemia, metron - mierzę), absolutnie nie nadaje się do poprawnego opisywania 
niezafałszowanych obiektów naturalnych. "Jak długie jest wybrzeże Wielkiej 
Brytanii?" - to pytanie zadał sobie Mandelbrot w początkach swojej kariery. 
Odpowiedź brzmi, że nie ma na to jednoznacznej odpowiedzi. Wszystko zależy od 
skali, w jakiej przeprowadzamy pomiary. Jeśli weźmiemy mapę i zmierzymy 
odległość od krańca południowego do krańca północnego wyspy, to otrzymamy bardzo 
przybliżoną ocenę długości wybrzeża. Jeśli natomiast obejdziemy wyspę piechotą 
wzdłuż brzegu, otrzymamy inną odpowiedź, ponieważ uwzględniliśmy wszystkie 
zatoczki i półwyspy. Gdyby tę samą drogę pokonała mysz, okazałoby się, że 
przebiegła jeszcze większą odległość, gdyż "wzięła pod uwagę" drobniejsze 
nieregularności wybrzeża. Dłuższą od niej trasę musiałaby pokonać mrówka, po 
niej bakteria...
Ta kwestia ma znaczenie nie tylko teoretyczne. "Długość wspólnej granicy 
Portugalii i Hiszpanii, podawana w encyklopediach tych krajów, różni się o 20% - 
stwierdza Mandelbrot. - Nie należy się dziwić, że małe państwo, takie jak 
Portugalia, mierzy swoje granice dokładniej niż jego sąsiad".
Różnica między geometrią klasyczną i fraktalną kryje się w pojęciu wymiaru. W 
geometrii standardowej wymiar jest zawsze liczbą całkowitą: linia prosta - l, 
płaszczyzna - 2, bryła - 3. Fraktale natomiast mają nie tylko poszarpane brzegi, 
ale również fraktalne wymiary, takie jak 1,67, 2,6, Iog2(e + 1).
Rys. 4. Krzywa zmienia się w płaszczyznę.
Ktoś mógłby przypuszczać, że wymiar musi być liczbą całkowitą -linia to linia, 
powierzchnia to powierzchnia. Rozważmy jednak krzywą Hilberta, którą 
otrzymujemy, dzieląc wielokrotnie kwadrat na mniejsze kwadraty i łącząc ich 
środki linią ciągłą. Po kilku iteracjach linia przypomina już płaszczyznę, choć 
nie jest to prawdziwa, ograniczona płaszczyzna, ponieważ krzywa ma wolne końce 
(patrz rys. 4).
Klasyczni matematycy uważali, że takie obiekty jak krzywa Hilberta są dość 
odrażające. Określali je jako "patologiczne" i uważali, że nie są warte 
dokładniejszego zbadania. Mimo to Mandelbrot podjął się takiego właśnie zadania. 
Stworzenie fraktali wymaga wielokrotnej iteracji funkcji zespolonych, więc 
praktycznie można to zrobić tylko za pomocą komputera. Podczas pracy w IBM 
Mandelbrot miał okazję, by wyprodukować najróżniejsze figury fraktal-ne. 
Rozpoczął od sztucznego wybrzeża. Potrzebował do tego tylko odpowiedniego wzoru, 
czyli właściwego algorytmu.
"Wymyśliłem takie równanie - wspomina Mandelbrot - i w 1973 roku 
przystosowaliśmy bardzo prymitywny ploter do rysowania
sztucznych wybrzeży. Czasami spędzaliśmy przy nim całą noc. Gdy wreszcie 
otrzymaliśmy pierwszy rysunek sztucznego wybrzeża, wszyscy byliśmy zdumieni. 
Wyglądało to dokładnie jak Nowa Zelandia! Tu wydłużona wyspa, tam druga, 
przypominająca kwadrat, obok dwie plamki - wypisz, wymaluj, Bounty Island... Ten 
widok nas zelektryzował... Teraz, po zobaczeniu rysunków wybrzeża, wszyscy 
zgodzili się ze mną, że fraktale występują w naturze".
Piękno wielu fraktali związane jest z ich samopodobieństwem. Samopodobieństwo 
oznacza, że każda mniejsza część fraktala ma taki kształt jak cały fraktal. 
Mandelbrot określa to zjawisko terminem "skalowanie", co oznacza, że forma 
obiektu jest zawsze taka sama, niezależnie od tego, w jakiej skali go oglądamy. 
Tego rodzaju właściwość ma na przykład fraktalne drzewo:
Patrząc na fraktal, widzimy w istocie graficzną reprezentację wyniku, jaki 
otrzymujemy wskutek wielokrotnej iteracji prostej funkcji. Mimo swej pozornej i 
rzeczywistej złożoności, zbiór Mandelbro-ta przedstawia wynik takiej 
wielokrotnej iteracji niezwykle prostej funkcji (z2 + c) dla zespolonych 
wartości początkowych.
"Zbiór Mandelbrota - wyjaśnia sam Mandelbrot - to zbiór liczb zespolonych o 
pewnych określonych właściwościach. Bierzemy liczbę z, podnosimy ją do kwadratu 
i dodajemy c. Wynik podnosimy do kwadratu i znów dodajemy c. Tę procedurę 
powtarzamy wiele razy. Za każdym razem sprawdzamy, czy wynik znajduje się 
wewnątrz okręgu o promieniu 2, i zaznaczamy go na wykresie. W miarę jak to 
robimy, otrzymujemy coraz bardziej szczegółów}' obraz zbioru. W rzeczywistości 
cały czas wykonujemy bardzo proste operacje - mnożymy liczbę przez siebie i 
dodajemy c: z2 plus c, wszystko razem do kwadratu plus c, i tak dalej".
Ktoś mógłby przypuszczać, że w ten sposób otrzymamy ładną linię prostą, krzywą 
lub spiralę. W rzeczywistości rodzi się coś takiego:
"Zbiór Mandelbrota wykazuje, w skrajnej postaci, zjawisko charakterystyczne dla 
fraktali - mówi odkrywca zbioru. - Zaczynamy od bardzo prostej funkcji i 
otrzymujemy nadzwyczaj złożoną strukturę. To zdumiewające, że algorytm 
składający się z jednej linijki, który sam w sobie nie wydaje się szczególnie 
interesujący, prowadzi do powstania tak nadzwyczajnej struktury".
John Milnor bada fraktale głównie z przyczyn estetycznych. "Zajmuję się tymi 
obiektami, ponieważ są piękne - mówi. - Niektórzy zajmują się nimi przede 
wszystkim dlatego, że prawdopodobnie okażą się użyteczne. Dla mnie użyteczność 
jest tylko produktem ubocznym". Milnor mimo to przyznaje, że fraktale znalazły 
już zastosowania.
"Fraktale mogą mieć związek z wieloma fizycznymi problemami, takimi jak 
zrozumienie natury układów dynamicznych, poznanie turbulencji - tłumaczy. - 
Pozwalają również stworzyć lepszy model ludzkiego płuca niż geometria 
konwencjonalna. Wyobraź sobie skomplikowany układ bardzo cienkich naczyń 
krwionośnych i kanalików powietrznych. Taka struktura jest zupełnie bezsensowna 
z punktu widzenia geometrii klasycznej, która bada gładkie, róż-niczkowalne 
obiekty. Płuco natomiast można bardzo dobrze opisać jako pewien zbiór 
fraktalny".
Mandelbrot dostrzega fraktale w każdym zjawisku naturalnym. Wyprowadził 
równania, które pozwalają otrzymać za pomocą kom-Putera obrazy tak różnych 
obiektów naturalnych, jak drzewa, rze-*u. ludzki układ krwionośny, obłoki, 
wielka czerwona plama na Jowiszu, przebieg Golfstromu i bruzdkowanie mózgu 
ssaków. andelbrot rozważał również sztuczne obiekty i stwierdził, że na Przykład 
układ fałd kurtyny teatralnej i struktura wieży Eiffla mają swoje odpowiedniki w 
świecie fraktali. Fraktale, twierdzi, "to materia naszych ciał!".
Skoro fraktale mają wyjaśniać strukturę różnych zjawisk naturalnych od poziomu 
pchły do galaktyk, to nasuwa się naturalne pytanie o skalę występujących w 
naturze fraktali. "Z pewnością skalowanie załamuje się, gdy dochodzimy do 
poziomu cząsteczek -uważa John Milnor. - Wtedy konieczna staje się inna 
geometria. Geometria fraktalna może zapewne opisywać struktury liczące więcej 
niż jakieś dziesięć cząsteczek".
Obecnie Milnor może tylko przypuszczać, jaka będzie odpowiedź na pytania, które 
rozważa. "W tej chwili zajmuję się problemem -mówi, wskazując na ekran - czy 
powiększając wielokrotnie zbiór Mandelbrota, dojdę do jakiejś granicy. Jak 
dotychczas, obraz staje się coraz bardziej skomplikowany... i to wydaje się 
zupełnie niezrozumiałe".
Benoit Mandelbrot nazwał jeden ze swych ładniejszych i bardziej symetrycznych 
fraktali Smok San Marco. "Jest to dość daleka, matematyczna ekstrapolacja zarysu 
bazyliki św. Marka w Wenecji, wraz z jej odbiciem w wodzie zalewającej plac".
Programowanie komputera nie jest szczególnie trudne. Wystarczy wczytać prosty 
algorytm, program liczący jakieś dwadzieścia linii, a następnie uruchomić go. Po 
chwili na ekranie pojawia się bezcielesny, widmowy kształt. Rzeczywiście wygląda 
jak wenecka bazylika i jej odbicie w wodzie. Gdy się tak pojawia, kropka po 
kropce, sprawia jeszcze bardziej mistyczne wrażenie niż w rzeczywistości. W 
miarę jak elektrony uderzają w ekran, kształt się powiększa, zajmując cały 
monitor. Teraz rozumiemy, dlaczego matematycy uważają, że te czyste, bezcielesne 
twory intelektu są piękne. Czy tak wyglądają idee tam, w platońskim niebie?
CZĘŚĆ II
HERETYCY
ROZDZIAŁ 5
WESOŁY JOHNNY
Koło ruletki zaczyna wirować, biała kulka kręci się w jedną stronę, koło w 
drugą; oczy wszystkich wpatrzone są w kulkę. Kolejne liczby, czerwone i czarne 
pola ulegają rozmyciu. W pokoju panuje idealna cisza, słychać tylko szum 
powietrza i szmer kulki wirującej niczym księżyc dookoła planety. Podobnie jak 
wielu hazardzistom, obserwatorom wydaje się, że wiedzą, gdzie zatrzyma się 
kulka, a przynajmniej że potrafią przewidzieć, w którym sektorze. Koło jest 
podzielone na osiem sektorów; obserwatorzy typują piąty, obejmujący liczby 18, 
31, 19, 8 i 12.
Koło powoli zwalnia i kulka zaczyna się staczać w dół, w stronę metalowych 
rombów. Jeśli uderzy w jeden z nich, jej trajektoria ulegnie przypadkowej 
zmianie i piąty sektor nie będzie już tak obiecujący. Na szczęście kulka minęła 
romby, nie dotykając żadnego. Zbliża się teraz do liczb, na przemian parzystych 
i nieparzystych, czarnych i czerwonych. W tym momencie, jak na zawołanie, 
dociera do piątego sektora, po czym wpada między przegródki. Słychać: klik, 
klik, klik i kulka zatrzymuje się dokładnie tam, gdzie powinna, na liczbie 19. 
Teraz spoczywa w przegródce niczym jajko w kartonie, a koło się powoli 
zatrzymuje.
Obserwatorzy są zadowoleni, ale nie podskakują i nie krzyczą niczym hazardziści 
amatorzy, ani też nie zbierają sztonów ze stołu, Ponieważ - choć ruletka jest 
jak najprawdziwsza, wyprodukowana Przez firmę B. C. Wills z Detroit i zakupiona 
od PauFs Gaming De-v'ces w Reno w stanie Nevada - scena ta ma miejsce nie w Reno 
ar>i Las Vegas, ani nawet w Atlantic City. Koło fortuny kręci się * Princeton, w 
stanie New Jersey, w Instytucie Studiów Zaawansowanych. W niewielkim pokoiku na 
trzecim piętrze Fuld Hali, dwa piętra powyżej miejsca, gdzie Albert Einstein 
zwykł siadywać i rozmyślać nad tym, że Bóg nie gra w kości z Wszechświatem, dwaj 
młodzi fizycy pracują nad udoskonaleniem systemu gry.
Obok koła stoją J. Doyne Farmer, pracownik Laboratorium Los Alamos, oraz Norman 
Packard, jego kolega z czasów dzieciństwa w Silver City w Nowym Meksyku, gdzie 
obaj dorastali. Packard jest obecnie tymczasowym członkiem Instytutu, jednym z 
kilku uczonych wchodzących w skład grupy roboczej do spraw układów złożonych, 
kierowanej przez Stephena Wolframa. Farmer, z wykształcenia astrofizyk, 
przyzwyczajony do myślenia o małych obiektach niebieskich krążących wokół 
dużych, obracających się ciał, napisał program komputerowy, który miał symulować 
ruch kulki w ruletce na tyle dokładnie, by można było przewidzieć, gdzie się 
zatrzyma. Zamierzał następnie pojechać do Las Vegas i za pomocą ukrytego 
komputera zbić fortunę. Packard i Farmer parokrotnie wypróbowali swój program w 
kasynach, osiągając przewagę nad kasynem średnio o 40%, ale później seria 
kłopotów technicznych, związanych z elektroniką komputera, a nie z programem, 
zmusiła ich do rezygnacji z dalszych prób. Plotki o ich działalności dotarły do 
gazet; była też o nich mowa w książce The Eudaemonic Pie, drukowanej w odcinkach 
w "Reader's Digest" w 1985 roku, co oczywiście pozbawiło uczonych szans na łatwe 
zbicie majątku, przynajmniej w najbliższej przyszłości. Mimo to obaj podjęli 
pracę na nowo, ale już raczej z chęci doprowadzenia do końca projektu niż w 
nadziei, że uda im się rozbić bank w Monte Carlo.
Najbardziej zdumiewające w tym przypadku jest nie to, że Packard i Farmer są w 
stanie przewidzieć wynik gry znacznie lepiej, niżby to wynikało z rachunku 
prawdopodobieństwa, lecz fakt, iż eksperyment odbywa się w szacownych murach 
Fuld Hali... a mimo to nikt nie mówi o skandalu! Jedyne Prawdziwe Platońskie 
Niebo zmieniło się w kasyno, a tym dwóm uszło to na sucho! To prawda, że ruletka 
nie stoi na widoku, gdzie każdy z rezydentów Raju Uczonych mógłby ją, podczas 
swych intelektualnych zmagań, przypadkowo dojrzeć. Packard i Farmer bynajmniej 
się nie kryją, ale ludzie z zewnątrz nigdy nie odwiedzają trzeciego piętra Fuld 
Hali. Gdyby ktoś tu przyszedł, zobaczyłby tylko zamknięte drzwi, a za nimi pokój 
zastawiony komputerami i kolejne drzwi prowadzące do dalszych pokoi. Ruletka 
stoi gdzieś na zapleczu. Tak jest lepiej, ponieważ gdyby trafił tu któryś z 
profesorów - zwłaszcza nauk społecznych lub historii - i odkrył, że pracownicy 
grają w ruletkę, z pewnością zrobiłby piekło. Wystarczy przypomnieć sobie, co 
się działo, gdy kiedyś ktoś w Instytucie przeprowadził pewien... eksperyment.
Wtedy winowajcą był John von Neumann. Tu, w tej najbardziej wzniosłej wieży z 
kości słoniowej, gdzie najcięższym elementem naukowego wyposażenia jest kawałek 
kredy, a najgłośniejszy hałas to szmer kartek papieru w bibliotece, von Neumann 
zaczął budować nowy elektroniczny komputer. Nie żadną abstrakcyjną maszynę, lecz 
prawdziwe urządzenie, z kątowników, blachy, kabli i drutów. Jego machina miała 
nawet rurę wentylacyjną, służącą do odprowadzania ciepła wytworzonego przez 
niezliczone lampy elektronowe. Zupełnie jak silnik parowy!
Weterani Instytutu nie mogli sobie tego nawet wyobrazić. Ci giganci intelektu 
przyjechali do Princeton właśnie po to, by uciec od zwariowanego świata pełnego 
zgiełku maszyn, by znaleźć miejsce, gdzie mogliby rozmyślać w spokoju i ciszy... 
a oto Johnny von Neumann zmieniał ów nieziemski raj w warsztat! Wykorzystywał 
klasztorne zacisze, aby zbudować... jakieś urządzenie!
W Jedynym Prawdziwym Platońskim Niebie takie zachowanie było wykluczone. 
Niegodne. Heretyckie. Należało położyć temu kres i ostatecznie weterani 
postawili na swoim, ale dopiero po śmierci von Neumanna. Choć profesorowie 
nienawidzili jego parszywego elektronicznego urządzenia i nie sądzili, by mogło 
się im kiedykolwiek przydać, nikt nie potrafił się długo gniewać na jego twórcę. 
Był na to zbyt sympatyczny. Von Neumann organizował wspaniałe przyjęcia, 
najlepsze w Princeton. Uwielbiał kobiety i szybkie samochody. Lubił dowcipy, 
limeryki i pikantne anegdoty, a także zgiełk, meksykańską kuchnię, dobre wina i 
pieniądze. Po prostu nie można było mu się oprzeć, profesorowie Instytutu gotowi 
byli zatem zrobić dla niego wyjątek. Choć zajmował się tym komputerowym 
ślusarstwem, był również słynnym uczonym, jednym z nieśmiertelnych, bogiem, 
który zstąpił na ziemię. "W Princeton mówiono zwykle o nim - pisał Herman 
Goldstine - że w istocie był półbogiem, ale dokładnie przestudiował zwyczaje 
ludzi i nauczył się ich doskonale naśladować".
W istocie prace von Neumanna na temat komputerów i automatów komórkowych nie 
stanowią nawet połowy jego dorobku naukowego, co najwyżej jedną piątą. Uczony 
miał talent do tworzenia zupełnie nowych dziedzin matematyki, takich jak teoria 
gier. Dla von Neumanna szukanie dowodu twierdzenia ergodycznego nie miało ze 
swej natury większej wartości niż przewidywanie pogody, konstruowanie komputerów 
lub uczenie rekinów biznesu, jak wykorzystać teorię gier, żeby zyskać przewagę 
na rządzącym się wilczymi prawami rynku. W Los Alamos, podczas realizacji 
Programu Manhattan, Enrico Fermi zwykł dokuczać Edwardowi Tellerowi, Pytając go: 
"Edward, jak to się stało, że Węgrzy nigdy niczego nie wymyślili?". Jednak von 
Neumann, który był Węgrem, przyczynił się do wynalezienia mechanizmu implozji, 
wykorzystanego w pierwszej bombie atomowej, a później brał udział, obok Tellera, 
Stanisława Ulama i innych uczonych, w pracy nad budową bomby wodorowej. Nie było 
czymś normalnym - ba, był to jawny skandal! - żeby profesor Instytutu budował 
komputery i bomby z równą przyjemnością, z jaką wymyślał teorie matematyczne i 
zgarniał duże pieniądze za rozmaite konsultacje. Któż jednak mógł się gniewać na 
Johnny'ego? To był bardzo wesoły chłopak.
Rok 1903 był dla nauki szczególnie ważny. W lutym tego roku w "New York Timesie" 
ukazał się pierwszy artykuł o "radzie, o którym tyle się ostatnio słyszy", 
informacja o pierwiastkach promieniotwórczych obiegała właśnie świat. Później, w 
październiku, w "St. Louis Post Dispatch" wydrukowano artykuł, którego autor tak 
pisał o radzie: "Jego energia jest niewyobrażalna. Za pomocą tego metalu można 
zniszczyć wszystkie arsenały na całym świecie. Może on uczynić wojnę niemożliwą, 
neutralizując nagromadzone zapasy środków wybuchowych [...] Realne jest nawet 
zbudowanie takiego urządzenia, że wystarczyłoby nacisnąć guzik, aby wysadzić w 
powietrze Ziemię i spowodować koniec świata".
W tym samym roku nadeszły zarazem informacje pocieszające. W szczególności 17 
grudnia 1903, na plaży w Karolinie Północnej, bracia Wright po raz pierwszy 
wzbili się w powietrze na pokładzie samolotu zaopatrzonego w silnik, 
zapoczątkowując w ten sposób proces, który doprowadził do podboju kosmosu. 
Jedenaście dni później w Budapeszcie urodził się John von Neumann, który wskazał 
nam drogę do świata komputerów, robotów i sztucznej inteligencji. John-ny, syn 
zamożnego bankiera, w przeciwieństwie do Einsteina rozwijał się bardzo szybko. 
Gdy miał sześć lat, potrafił już dzielić w pamięci liczby ośmiocyfrowe i 
żartował z ojcem w starożytnej grece. Dwa lata później poznał rachunek 
różniczkowy i popisywał się fotograficzną pamięcią, czytając stronę z książki 
telefonicznej, a potem powtarzając z zamkniętymi oczami wszystkie nazwiska i 
numery telefonów. Kiedyś jego mama przerwała na chwilę szycie i zapatrzyła się w 
przestrzeń. Chłopiec zerknął na nią i spytał: "Mamo, co obliczasz?".
Johnny wstąpił na uniwersytet w Budapeszcie, ale ta uczelnia stanowiła dla niego 
głównie bazę wypadową. Wyjeżdżał do Berlina, żeby posłuchać wykładów Einsteina z 
mechaniki statystycznej, do Zurychu, gdzie zapisał się na studia z inżynierii 
chemicznej w słynnej ETH, i oczywiście do Getyngi, gdzie studiował pod 
kierunkiem wybitnego matematyka Davida Hilberta. W wieku dwudziestu dwóch lat 
von Neumann zakończył gorączkową aktywność edukacyjną, uzyskując dyplom z 
inżynierii chemicznej w ETH i stopień doktora matematyki summa cum laude w 
Budapeszcie; do tego doszły jeszcze dyplomy z fizyki doświadczalnej i chemii.
Gdy von Neumann przybył do Getyngi, na arenę naukową wkraczała właśnie mechanika 
kwantowa. Problem polegał na podaniu spójnej matematycznie wersji tej mechaniki, 
tak by obejmowała rywalizujące teorie sformułowane przez Wernera Heisenberga i 
Erwina Schródingera. Po ukończeniu studiów von Neumann zajął się tym problemem i 
w latach 1925-1929 napisał serię prac, które posłużyły za podstawę opublikowanej 
w 1932 roku monografii Matematyczne podstawy mechaniki kwantowej. Jeszcze dziś, 
pięćdziesiąt lat później, pojawiają się kolejne wydania tej książki.
Zasadniczym elementem formalizmu von Neumanna jest tak zwana "przestrzeń 
Hilberta". Pojęcie to wprowadził David Hilbert, badając równania z nieskończenie 
wielu niewiadomymi. Gdy chcemy rozwiązać układ dwóch równań, na przykład
x - y = l x + y = 7
możemy to zrobić na dwa sposoby. Możemy skorzystać z elementarnej algebry i 
obliczyć x i y albo posłużyć się metodami geometrii analitycznej. W tym celu 
sporządzamy wykres linii opisywanych przez te dwa równania. Jeśli rozwiązanie 
istnieje, to linie te przecinają się w punkcie, którego współrzędne x i y 
stanowią poszukiwane rozwiązanie.
Tę samą metodę można zastosować, gdy mamy do czynienia z większą liczbą 
niewiadomych. Gdy na przykład mamy równanie
x2 + y2 + z2 = l
to dodając oś z, otrzymamy trójwymiarową przestrzeń, w której można wykreślić 
powierzchnię opisywaną przez to równanie. Powierzchnią tą jest sfera o 
jednostkowym promieniu i środku w punkcie przecięcia osi współrzędnych.
Taki wykres można sporządzić również wtedy, gdy liczba niewiadomych jest jeszcze 
większa, ale to wymaga przełamania ograniczeń fizycznej przestrzeni i przejścia 
do przestrzeni Hilberta. Im większa liczba zmiennych, tym większa liczba osi na 
wykresie. Na przykład równanie podobne do powyższego, lecz z pięcioma 
niewiadomymi, opisuje pięciowymiarową "hipersferę". Hilbert posunął się jeszcze 
dalej - dopuścił równania z nieskończoną liczbą niewiadomych, których 
geometryczna reprezentacja wymagałaby przestrzeni o nieskończonej liczbie 
wymiarów. Taka przestrzeń nie ma charakteru fizycznego - w każdym razie dopóty, 
dopóki uważamy, że przestrzeń fizyczna jest trójwymiarowa. Mimo to fizycy i 
matematycy rutynowo posługują się nieskończenie wymiarowymi przestrzeniami 
Hilberta, zwłaszcza w mechanice kwantowej, rozwiązując w ten sposób problemy 
fizyczne. Stało się tak głównie pod wpływem von Neumanna.
W połowie lat dwudziestych fizycy popadli w kłopoty, ponieważ mieli do wyboru 
dwa alternatywne, rywalizujące ze sobą sformułowania mechaniki kwantowej - 
mechanikę macierzową Wernera Hei-senberga i mechanikę falową Erwina 
Schródingera. Fizycy nie wiedzieli, komu wierzyć. Według Heisenberga, każdej 
zmiennej kwantowej odpowiada macierz, czyli prostokątna tablica, której 
elementami są pewne liczby. Różne macierze opisują różne zmienne - mamy jedną 
macierz dla energii, drugą dla położenia, trzecią dla pędu i tak dalej. 
Heisenberg opisywał zmienne dynamiczne za pomocą macierzy, a nie pojedynczych 
liczb, ponieważ uważał, że cechy obiektów kwantowych są ze swej natury niepewne 
i nieokreślone. Cząstka nie zajmuje pojedynczego punktu, lecz jest rozłożona w 
przestrzeni, a zatem jej położenia nie można opisać, podając jedną liczbę; 
konieczny jest cały zbiór. Poszczególne elementy macierzy opisują 
prawdopodobieństwo, z jakim cząstka znajdzie się w określonym miejscu.
Schródinger natomiast twierdził, że w odniesieniu do atomu trzeba posługiwać się 
pojęciem fal materii. Według niego, elektron krążący wokół jądra nie porusza się 
po regularnej orbicie niczym planeta wokół Słońca. Stan elektronu należy zatem 
opisywać za pomocą sinusoidalnej fali stojącej, skoncentrowanej wokół jądra. 
Inne cząstki również należy przedstawiać jako fale, a ich dynamikę określać 
przez odpowiednie równania falowe.
W tym momencie do sporu włączył się von Neumann i doprowadził do zgody, łącząc 
obie teorie. Kluczem do rozwiązania problemu stało się pojęcie przestrzeni 
Hilberta. Von Neumann wykazał, że jeśli przedstawimy stany kwantowe za pomocą 
wektorów z przestrzeni Hilberta, to obroty tych wektorów można równie dobrze 
przedstawić za pomocą macierzy Heisenberga, jak i funkcji falowych Schródingera. 
Johnny podał aksjomatyczne sformułowanie całej teorii, dzięki czemu na pozór 
przypadkowe zachowanie układów kwantowych zaczęło wyglądać tak, jakby było 
logicznie konieczne.
Von Neumann miał wówczas dwadzieścia sześć lat. Prace z dziedziny mechaniki 
kwantowej przyniosły mu międzynarodową sławę. Jesienią 1929 roku Oswald Veblen, 
wówczas jeszcze profesor wydziału matematyki Uniwersytetu w Princeton, zaprosił 
go, by wygłosił cykl wykładów "o pewnych aspektach teorii kwantów". Von Neumann 
przyjął zaproszenie i już wkrótce po przyjeździe do Ameryki uznał, że on i Stany 
Zjednoczone idealnie pasują do siebie. Oto była kraina optymizmu, pragmatyzmu, 
przekonania, że wszystko jest osiągalne. Amerykanie wydali mu się otwarci, 
przyjacielscy, rozluźnieni, a przede wszystkim lubili się bawić, tak jak on. 
Oczywiście, w Ameryce brakowało pewnych elementów Starego Świata, takich jak 
małe kawiarenki, w których można było godzinami dyskutować o teorii ergodycznej, 
popijać kawę z ekspresu i paląc cygara. Przez pewien czas von Neumann myślał o 
otworzeniu w Prince-ton kawiarni w europejskim stylu, ale ostatecznie nic z tego 
nie wyszło. Zamiast tego często organizował przyjęcia. Jeśli wierzyć weteranom 
Instytutu, przyjęcia te przypominały operetki.
"To było naprawdę niewiarygodne - wspomina stary przyjaciel von Neumanna. - Te 
wszystkie historie, jakie słyszałeś o przyjęciach u niego, wcale nie są 
przesadne. Von Neumann był człowiekiem fantastycznie dowcipnym, zmysłowym. Był 
grubszy ode mnie. Umiał się bawić". Imprezy w wielkim drewnianym domu przy West-
cott Road 26 odbywały się regularnie, raz lub dwa razy na tydzień. Służący w 
liberii roznosili napoje, ludzie tańczyli, bawili się, śmiali. "U von Neumannów 
ci starzy geniusze stawali się całkiem przystępni" - dodaje przyjaciel 
Johnny'ego.
Gdy w Princeton powstawał Instytut Studiów Zaawansowanych, było rzeczą w pełni 
naturalną, że von Neumann został zaproszony na członka, obok Einsteina, Veblena 
i Alexandra. Dołączył do grona profesorów Instytutu. Był młodzieńcem w zespole 
starszych uczonych. "Ze względu na wiek - wspomina pewien członek Instytutu - 
ludzie, którzy go spotykali na korytarzu, często brali go za doktoranta".
Choć w Instytucie nie brakowało wybitnych umysłów, pod względem szybkości 
myślenia von Neumann zdecydowanie górował nad wszystkimi. "Miał taki umysł - 
opowiada Julian Bigelow, który pracował z nim nad budową komputera - że gdy 
opowiadałeś mu o swoim pomyśle, już po pięciu minutach wyprzedzał cię o kilka 
przecznic i wiedział, do czego to prowadzi. Myślał tak szybko i bezbłędnie, że 
nie można było za nim nadążyć. Moim zdaniem, absolutnie nikt na świecie nie mógł 
się z nim równać".
Wielu matematyków twierdzi, że nie potrafią szczególnie dobrze liczyć, szybko 
dodawać, mnożyć i dzielić, ale von Neumann liczył jak maszyna. "Gdy jego 
elektroniczny komputer był gotów do pierwszej próby - wspomina Paul Halmos, 
jeden z asystentów von Neumanna - ktoś zaproponował stosunkowo prosty test, 
wymagający obliczenia potęg dwójki. (Chodziło o znalezienie takiej najmniejszej 
potęgi dwójki, której czwarta cyfra od prawej jest równa 7. Dla obecnych 
komputerów jest to zupełnie banalny problem, wymagający zaledwie ułamka 
sekundy). Maszyna i Johnny zaczęli liczyć równocześnie. Johnny okazał się 
szybszy".
Tylko ludzie, którzy potrafili bardzo sprawnie notować, mogli śledzić wykłady 
von Neumanna. Podczas seminariów (pokój seminaryjny w Fuld Hali znajdował się po 
przeciwnej strome korytarza niż jego gabinet) Johnny wypisywał na tablicy 
kilkanaście równań, gęsto upakowanych z jednej strony. Gdy tylko skończył 
omawiać jakieś równanie, natychmiast je wycierał i pisał następne. Robił to raz 
po raz; równanie - i gąbka, równanie - i gąbka; zanim ktokolwiek zdołał się w 
tym połapać, Johnny odkładał gąbkę i strzepywał kredę z dłoni. "Dowód przez 
wytarcie" - skomentował to kiedyś jeden ze słuchaczy.
Von Neumann miał również fotograficzną pamięć, nigdy niczego nie zapominał. 
"Mogę zaświadczyć - wspomina Herman Goldstine -że von Neumann po jednokrotnym 
przeczytaniu książki potrafił później cytować ją dosłownie z pamięci, bez chwili 
zastanowienia. Kiedyś dla próby spytałem go, jak się zaczyna Opowieść o dwóch 
miastach Dickensa. Natychmiast zaczął recytować pierwszy rozdział i przerwał 
dopiero po dziesięciu czy piętnastu minutach, gdy powiedziałem mu, że już 
wystarczy".
Zgodnie z tradycją supergeniuszy, von Neumann miał również swoje ekscentryczne 
zwyczaje. Na przykład zawsze ubierał się niczym bankier, niezależnie od 
okoliczności. Kiedyś razem z żoną wybrał się na wycieczkę do Arizony. Przy tej 
okazji odwiedzili również Wielki Kanion. Johnny, rzecz jasna, chciał zjechać na 
dół na mule. Wszyscy byli odpowiednio ubrani - koszule z krótkimi rękawami, 
kowbojskie buty, sombrera i tak dalej - ale oczywiście nie von Neumann. Siedział 
na swoim koniu czy też mule w białej koszuli, pod krawatem, w marynarce z 
chusteczką w butonierce. Najwyraźniej wierzył, że styl wymaga ofiar. No i 
jeszcze była kwestia właściwego akcentu. Von Neumann w żadnym wypadku nie chciał 
stać się zanadto amerykański. Herman Goldstine wspomina, że pewne słowa wymawiał 
z niemieckim akcentem, ale od czasu do czasu zapominał się i mówił tak jak 
należało. "Wtedy szybko się poprawiał i powtarzał to samo słowo na swój sposób".
No i oczywiście wykazywał czasami przysłowiowe profesorskie roztargnienie. Jego 
żona Klara wspominała, że kiedyś, gdy była chora, posłała go do kuchni po 
szklankę wody. "Wrócił po chwili z pytaniem, gdzie są szklanki. Mieszkaliśmy w 
tym domu dopiero siedemnaście lat". (Cóż, von Neumannowie mieli służących, 
którzy zajmowali się takimi sprawami). Kiedyś Johnny wyjechał rano z Princeton 
do Nowego Jorku na umówione spotkanie. Po drodze zapomniał, z kim ma się 
zobaczyć, więc zadzwoni! do żony i spytał: "Dlaczego ja jadę do Nowego Jorku?". 
Cóż to był za facet!
Było rzeczą nieuchronną, że najszybszy umysł zachodniej cywilizacji wcześniej 
lub później spotka się z mózgiem elektronowym. W Filadelfii, pięćdziesiąt mil na 
południe od Princeton, powstawał EN1AC - Electronic Numerical Integrator and 
Computer. Zetknięcie się tych dwóch rachmistrzów stanowiło jeden z przełomowych 
momentów w dziejach, a doszło do niego wskutek przypadkowego spotkania dwóch 
osób. Tymi osobami byli John von Neumann i Herman Goldstine; obaj współpracowali 
z Laboratorium Badań Balistycznych Armii Stanów Zjednoczonych na poligonie w 
Aberdeen w stanie Maryland. Armia zleciła budowę komputera, który miał służyć do 
obliczeń balistycznych. Goldstine bardzo często jeździł z Princeton do Aberdeen 
i z powrotem; pewnego dnia, w sierpniu 1944 roku, gdy czekał na pociąg, na 
peronie pojawił się nagle sam von Neumann.
"Przedtem nie spotkałem nigdy osobiście tego wielkiego matematyka - wspomina 
Goldstine. - Oczywiście, wiele o nim słyszałem i kilka razy byłem na jego 
wykładach. Wobec tego z pewnym wahaniem podszedłem do słynnego uczonego i 
przedstawiłem mu się. Okazało się na szczęście, że von Neumann jest człowiekiem 
miłym i serdecznym, dbałym o to, żeby w jego obecności ludzie czuli się 
swobodnie. Rozmowa zeszła wkrótce na moją pracę. Gdy von Neumann uświadomił 
sobie, że zajmuję się budową elektronicznego komputera zdolnego do wykonania 333 
mnożeń na sekundę, atmosfera rozmowy od razu uległa zmianie - ze swobodnej 
pogawędki przekształciła się w coś, co przypominało ustny egzamin doktorski z 
matematyki".
Kilka dni później von Neumann przyjechał do Filadelfii obejrzeć nową maszynę. "W 
tym okresie - opowiada Goldstine - mieliśmy już za sobą wiele testów. Pamiętam, 
jak rozbawiła mnie reakcja Eckerta na zapowiedź wizyty von Neumanna (J. Presper 
Eckert i John Mauchly byli konstruktorami ENIAC-a). Powiedział mi, że po 
pierwszym pytaniu von Neumanna rozpozna, czy jest prawdziwym geniuszem. Jeśli 
będzie ono dotyczyło logicznej struktury komputera, Eckert w to uwierzy; inaczej 
nie. Oczywiście, von Neumann właśnie o to od razu zapytał".
Sześć miesięcy po pierwszym spotkaniu Umysłu z Maszyną von Neumann zaczął 
planować budowę własnego komputera w Instytucie Studiów Zaawansowanych. Najpierw 
musiał jednak poznać wszystkie wady ENIAC-a, których nie brakowało. Przede 
wszystkim
ENIAC był zbyt duży, wręcz kolosalny - prawdziwy dinozaur złożony z lamp i 
drutów. Miał trzydzieści metrów długości, trzy metry wysokości i metr 
szerokości. Składał się z ponad 100 000 części, w tym 18 000 lamp, 1500 
przekaźników, 70 000 oporników, l O 000 kondensatorów i 6000 przełączników. Von 
Neumann zwykł żartować, że samo utrzymanie maszyny w ruchu przypominało toczenie 
bitwy w Ardenach, i to dzień po dniu, bez wytchnienia. Gdy kiedyś maszyna 
działała przez pięć dni bez awarii, wynalazcy byli w siódmym niebie.
ENIAC zużywał tyle energii elektrycznej, że -jak głosi legenda -gdy go włączano, 
przygasały żarówki w całej Zachodniej Filadelfii. Z punktu widzenia 
funkcjonalności rozmiary maszyny, częstość awarii i zużycie energii nie miały 
jednak większego znaczenia w porównaniu z wysiłkiem koniecznym do zmiany 
programu. W przeciwieństwie do współczesnych, uniwersalnych komputerów, które w 
mgnieniu oka mogą przejść od edycji tekstu do grafiki lub gry, ENIAC był 
zaprojektowany w zasadzie do jednego celu - obliczania trajektorii pocisków i 
bomb. Przygotowanie maszyny do wykonania innego zadania stanowiło poważny 
problem. Ilekroć maszyna miała wykonać nowe zadanie, należało ręcznie zmienić 
ustawienie licznych przełączników i inaczej połączyć kable. Maszyna zawierała 
tysiące przełączników oraz setki kabli i wtyczek, więc kilku techników musiało 
pracować przez dwa lub trzy dni, żeby przygotować ją do wykonania obliczeń, 
które miały trwać zaledwie parę minut.
To było szaleństwo! W tym czasie krążyła już po świecie idea mająca całkowicie 
zmienić koncepcję konstrukcji komputerów -idea zapamiętywanego programu. Jej 
pochodzenie jest niejasne. Niektórzy historycy techniki przypisują autorstwo von 
Neumanno-wi, inni Eckertowi i Mauchly'emu, jeszcze inni angielskiemu 
matematykowi Alanowi Turingowi. (Von Neumann poznał Turinga w Cambridge w 1935 
roku, a później Turing przyjechał do Prince-ton na studia doktoranckie. Von 
Neumann zaproponował mu wtedy, aby po zrobieniu doktoratu został jego asystentem 
w Instytucie, ale Turing wolał wrócić do Cambridge). Jednak niezależnie od tego, 
kto był autorem idei zapamiętywanego programu, to von Neumann nadał jej postać 
działającego systemu. Jego pomysł polegał na umieszczeniu programu wewnątrz 
maszyny, ale nie w postaci połączeń kablowych, lecz elektrycznych ładunków i 
impulsów. Zaletą tego rozwiązania była możliwość kontrolowania działania maszyny 
i wprowadzania zmian programu bez modyfikowania układu poszczególnych elementów 
komputera.
Pomysł kontrolowania maszyny od wewnątrz był jednak sprzeczny z uznawanymi 
wówczas zasadami i zdrowym rozsądkiem. Maszynami zawsze sterowano z zewnątrz, za 
pomocą gałek, dźwigni, guzików i tak dalej. Programowanymi maszynami, takimi jak 
warsztat tkacki Jacąuarda, sterowały obiekty fizyczne - taśmy lub karty 
perforowane - stanowiące element zewnętrzy i często niezależny od samej maszyny. 
Twierdzenie von Neumanna, że maszynami można sterować od wewnątrz, wymagało 
poważnego wysiłku intelektualnego.
Von Neumann doszedł do wniosku, że tylko podstawowe działania komputera - 
dodawanie, odejmowanie i tak dalej - muszą być zaplanowane na poziomie układu 
elektronicznego. Natomiast porządek wykonywania takich elementarnych operacji to 
kwestia oprogramowania. Dzięki temu przygotowanie do wykonania nowego zadania 
nie będzie wymagało kręcenia przełącznikami i przekładania wtyczek. Zmiana 
zadania nie powinna wymagać żadnej zmiany w maszynie. Zamiast zmieniać maszynę, 
należy tylko zmienić zbiór instrukcji. "Po podaniu maszynie instrukcji - 
powiedział von Neumann - wykona je ona samodzielnie, bez konieczności 
korzystania z inteligentnych interwencji człowieka". Wczytujemy problem, 
odczytujemy rozwiązanie. Bez wysiłku, bez zawracania głowy.
Wiosną 1946 roku Johnny na serio zabrał się do budowy komputera w Instytucie 
Studiów Zaawansowanych. Miał do pokonania tylko dwie przeszkody - brak pieniędzy 
i dezaprobatę profesorów Instytutu. Zdobycie pieniędzy nie stanowiło większego 
problemu; trudniejszą sprawą było uzyskanie zgody na skonstruowanie komputera w 
szacownych murach Instytutu. Projekt von Neumanna nie cieszył się popularnością 
nawet w Szkole Matematyki.
W Szkole tej zorganizowano zebranie w celu omówienia problemu. Według protokołu 
"dyskusja dotyczyła wpływu takiej działalności na rozwój matematyki i ogólną 
atmosferę w Instytucie. Profesorowie wyrażali bardzo różne poglądy. Profesor 
Siegel stwierdził, że gdy musi znać wartość logarytmu, woli ją obliczyć, niż 
szukać w tablicy. Profesor Morse uznał projekt za nieuchronny, ale daleki od 
optymalnego, natomiast profesor Yeblen opowiedział się za realizacją projektu, 
naiwnie akceptując potrzebę rozwoju nauki, niezależnie od kierunku, w którym ona 
zmierza". (Protokołował sam Veblen, który był znany z tego, że umieszczał w 
protokole złośliwe komentarze). Einsteinowi było wszystko jedno - żartował, że 
kom-Puter nie pomoże mu w znalezieniu jednolitej teorii pola.
Członkowie Instytutu reprezentujący inne dyscypliny, zwłaszcza grono profesorów 
ze Szkoły Nauk Społecznych, byli jeszcze mniej skłonni wyrazić zgodę. Nawet dziś 
niektórzy z nich są zgorszeni sa-pomysłem budowania czegokolwiek w Instytucie. 
Harold Cherniss, specjalista od starożytnej filozofii greckiej, został 
profesorem w 1948 roku, już po rozpoczęciu budowy komputera. "Patrząc na to z 
dzisiejszej perspektywy - mówi - można podać bardzo silne argumenty na rzecz 
podjęcia budowy tej maszyny. Mimo to byłbym nadal temu przeciwny. Komputer nie 
miał nic wspólnego z celem działania Instytutu. Stanowił przedsięwzięcie 
praktyczne, a Instytut miał się nie zajmować sprawami praktycznymi".
Z drugiej strony Frank Aydelotte, który przejął berło od Abrahama Flexnera, 
gotów był poprowadzić Instytut w bardziej praktycznym kierunku. Taka sytuacja 
powtarzała się wielokrotnie w historii Instytutu. Można odnieść wrażenie, że 
kolejni dyrektorzy zasiadający na tronie Platońskiego Nieba nie byli przekonani, 
iż jest rzeczą zdrową i normalną, by duża grupa ludzi nie miała nic do roboty 
poza siedzeniem i myśleniem.
W każdym razie Aydelotte oświadczył Radzie Nadzorczej, że niezależnie od tego, 
jak kłopotliwy może się okazać projekt budowy komputera, Instytut nie powinien 
lekceważyć tej sprawy. "Moim zdaniem należy spokojnie uznać prawdę - powiedział 
na posiedzeniu - że istnienie takiego komputera otworzyłoby przed matematykami, 
fizykami i innymi uczonymi nowe dziedziny wiedzy, podobnie jak dwustucalowy 
teleskop [właśnie budowany na Mount Palomar] pozwoli obserwować obszary 
Wszechświata, leżące dziś poza zasięgiem istniejących instrumentów". Komputer 
byłby urządzeniem praktycznym, to prawda, ale zdaniem Aydelotte'a należało go 
zbudować w Instytucie, ponieważ ma to teoretyczne uzasadnienie. "Wydaje mi się - 
powiedział - że jest rzeczą bardzo ważną, by pierwszy instrument tej klasy 
został skonstruowany w ośrodku mającym prowadzić czyste badania naukowe".
Czy można się było temu oprzeć? Oto najsprawniejszy umysł zachodniej 
cywilizacji, człowiek zaprzyjaźniony z diodami i neuronami, prosił tylko o sto 
tysięcy dolarów, by mógł kontynuować realizację swojej koncepcji. Von Neumann 
już wówczas myślał o związkach między mózgiem elektronicznym i biologicznym. 
Któż mógł przewidzieć, do czego to doprowadzi? No i oczywiście należało jeszcze 
wziąć pod uwagę, że projektem tym miał kierować nie kto inny, jak tylko nasz 
wesoły Johnny.
Rada Nadzorcza przyznała von Neumannowi sto tysięcy dolarów. Nie było to zresztą 
jedyne źródło pieniędzy. Amerykańska Korporacja Radiowa dała mu znacznie więcej, 
podobnie jak Departament Uzbrojenia Armii, Biuro Badań i Wdrożeń Marynarki 
Wojennej oraz Komisja Energii Atomowej. Pieniądze nie stanowił}' problemu; w 
istocie ich zdobycie było dziecinną igraszką w porównaniu z uzyskaniem poparcia 
profesorów Instytutu.
Półtora roku po tym, jak von Neumann i Goldstine spotkali się na dworcu 
kolejowym, Johnny zbierał już personel do pracy nad ECP (Electronic Computer 
Project), programem realizowanym w Instytucie. Już wcześniej namówił Goldstine'a 
do porzucenia ENIAC-a i przejścia do Instytutu. Później wynalazł Arthura Burksa, 
który był kimś niezwykłym - doktorem filozofii, znającym się na układach 
elektrycznych. Von Neumann potrzebował również ludzi, którzy zajęliby się budową 
maszyny. On miał dostarczać koncepcji, określać cele i ogólne zasady działania 
maszyny, ale bieganie z lutownicą z pewnością nie należało do jego repertuaru. 
Potrzebował głównego inżyniera.
Norbert Wiener, matematyk z MIT, zarekomendował na to stanowisko Juliana 
Bigelowa. Bigelow miał dyplom inżyniera elektryka. Kiedyś pracował w IBM; 
podczas wojny przeszedł do MIT. gdzie został asystentem Wienera. Razem 
zaprojektowali system automatycznego kierowania ogniem dział przeciwlotniczych. 
Zasadniczym elementem tego systemu był procesor do przetwarzania danych, który 
zbierał informacje o trajektorii samolotu i obliczał, gdzie należy celować. Gdy 
wszystko szło według planu, pocisk z działa i samolot spotykały się w pewnym 
punkcie w przestrzeni, co prowadziło do widowiskowego auto daje.
W styczniu 1946 roku Bigelow przyjechał do Princeton, by porozmawiać z von 
Neumannem na temat pracy. Spóźnił się o kilka godzin. Podróżował z Massachusetts 
swoim małym willysem z 1937 roku, który nie był w najlepszym stanie i po drodze 
wymagał wielu drobnych napraw. Gdy von Neumann już niemal stracił nadzieję, 
przed jego domem zatrzymał się rozklekotany samochód. Po serii strzałów z rury 
wydechowej silnik ucichł. Julian Bigelow wysiadł i udał się w stronę budynku.
"Von Neumann mieszkał w eleganckim domu przy Westcott Road w Princeton - 
wspomina Bigelow. - Gdy zaparkowałem i wszedłem do ogrodu, zobaczyłem na 
trawniku kręcącego się wielkiego doga niemieckiego. Otworzył mi von Neumann, 
który był niskim, spokojnym, skromnym człowiekiem. Ukłonił się i powiedział: 
»proszę, niech pan wejdzie*, i tak dalej, a w tym momencie między nami 
przecisnął się ten pies i wszedł do salonu. Położył się na dywanie i leżał tam, 
podczas gdy ja rozmawiałem z von Neumannem. Mówiliśmy o tym, czy przeniosę się 
do Princeton, na czym się znam. na czym miałoby polegać moje zadanie. To 
Wszystko zajęło jakieś czterdzieści minut, a w tym czasie pies wa-f?sał się po 
domu. Pod koniec von Neumann spytał, czy zawsze Podróżuję z psem. Oczywiście to 
nie był mój pies, ani też von Neu-ale Johnny, w sposób dyplomatyczny, jak 
przystało na człowieka ze środkowej Europy, uprzejmie unikał tego tematu aż do 
końca rozmowy".
Von Neumann powiedział Bigelowowi, że zamierza zbudować całkowicie nowy, bardzo 
szybki, naprawdę uniwersalny komputer z zapamiętywanym programem. "Na początek - 
opowiada Bigelow -miała to być maszyna równoległa, z zapamiętywanym programem, 
służąca do szybkiego wykonywania dwóch operacji arytmetycznych - dodawania i 
odejmowania. Von Neumann uważał, że to wystarczy, ponieważ można zaprogramować 
mnożenie i dzielenie, posługując się warunkowym dodawaniem i odejmowaniem. 
Chodziło mu o maksymalizację prędkości działania, a całą resztę miało załatwić 
oprogramowanie. Von Neumann mówił, o jakiej prędkości myśli: o zmianie jednego 
bitu w ciągu mikrosekundy lub coś koło tego. Ostatecznie doszedł jednak do 
wniosku, że lepiej będzie uwzględnić również mnożenie".
Budowa komputera rozpoczęła się w czerwcu 1946 roku, w kotłowni Fuld Hali. Von 
Neumann, który dotychczas zajmował się fizyką matematyczną, wkrótce tkwił już po 
uszy w elektronice i pisywał w listach, że "niedawno pokazały się na rynku dwie 
małe pentody, które mogą się nam przydać: 6AK5 i 6AS6... Obie mają ostre 
obcięcie na siatkach sterujących. 6AK5 ma wewnętrzne połączenie między siatką 
hamującą i katodą. 6AS6 ma oddzielną końcówkę siatki hamującej i ostre obcięcie 
na siatce hamującej: -15V dla +150V na ekranie".
Dyrekcja Instytutu chciała przenieść warsztat komputerowy do innego budynku, tak 
by zniknął on z oczu i umysłów profesorów, co wymagało jednak zgody władz 
miejskich. Ostatecznie Instytut mieścił się w mieszkalnej dzielnicy Princeton, i 
to jednej z najdroższych i najbardziej ekskluzywnych. Pyszni mieszczanie nie 
mieli ochoty, aby wśród ich willi powstał nagle warsztat: "fabryka komputerów". 
Odbyło się zatem posiedzenie rady miejskiej w tej sprawie. "No i przyszedł tam 
ten bałwan z Laboratoriów RCA, w dodatku legitymujący się doktoratem z chemii, 
zabrał głos i powiedział. że nie chce nowego budynku, bo będzie za dużo hałasu. 
W rzeczywistości nic by nie było słychać - opowiada Bigelow. - Stojąc na ulicy, 
nikt nie potrafiłby powiedzieć, czy tego dnia w środku pracują ludzie".
Inżynierowie spędzili w kotłowni rok, konstruując doświadczalne układy i 
projektując prototyp. W styczniu 1947 roku Instytut zdobył zezwolenie na budowę; 
wtedy na kampusie rozpoczęły się prace budowlane. Powstał duży, prosty, 
jednopiętrowy budynek, bynajmniej nie w stylu angielskiego klasycyzmu, oddalony 
od głównych zabudowań Instytutu i różniący się od nich wyglądem
oraz atmosferą. Zespól komputerowy przeprowadził się do tego budynku latem.
Prototyp zaczął działać już przy pierwszej próbie. "Działał tak dobrze - 
wspomina Bigelow - że nic nie musieliśmy regulować". Następnie zmontowali całą 
maszynę, składającą się z czterdziestu jednostek. "Von Neumann przedstawiał 
swoje nie w pełni sprecyzowane pomysły na tablicy. Goldstine musiał je 
przetrawiać i nadawać im użyteczną postać. Czasem von Neumann miał tylko bardzo 
mgliste wyobrażenie, jak można coś zrealizować technicznie. Dyskutował ze mną, 
ale nie podejmowaliśmy żadnej decyzji. Musiałem sam przemyśleć problem i 
zaproponować jakiś eksperymentalny układ, który później wypróbowywaliśmy".
Wprawdzie komputer I.A.S. był maszyną z zapamiętywanym programem, ale nie 
istniały jeszcze języki programowania wysokiego poziomu, takie jak Pascal czy 
BASIC. Korzystano z języka maszynowego, a zatem instrukcje miały postać długich 
łańcuchów zer i jedynek. Zamiast -jak dzisiaj - po prostu nacisnąć klawisz 
"back-space", należało wczytać polecenie wyglądające mniej więcej jak 1110101. 
"Nie mieliśmy nawet assemblera - opowiada Bigelow -ani żadnych dzisiejszych 
ułatwień. Von Neumann był tak bystry w sprawach technicznych, że nie stanowiło 
to dla niego problemu. Nie potrafił sobie wyobrazić, by ktoś, kto posługuje się 
komputerem, nie umiał programować w języku maszynowym".
Dodatkowym kamieniem obrazy, wrzuconym do ogródka królestwa cichej kontemplacji, 
stał się fakt, że wstępne próbne obliczenia nie dotyczyły jakiegoś niewinnego 
zagadnienia, w rodzaju znalezienia pięciu tysięcy liczb pierwszych. O nie! 
Pierwsze zadanie nie było tak neutralne i prozaiczne. Von Neumann brał przecież 
udział w pracy nad skonstruowaniem bomby wodorowej w Los Alamos - wiele pokoi w 
budynku ECP zarezerwowano właśnie dla uczonych przyjeżdżających do Princeton z 
Los Alamos -i Johnny wpadł na pomysł, że można by wypróbować komputer, wykonując 
pewne obliczenia związane z budową bomby. To było największe zadanie 
obliczeniowe, jakie kiedykolwiek próbowano wykonać. Samo sprawdzenie, czy 
reakcja termojądrowa będzie zachodziła zgodnie z planem, wymagało ponad miliarda 
operacji matematycznych i logicznych. Pierwsze zadanie polegało zatem na 
stwierdzeniu, czy bomba wodorowa wybuchnie. Odpowiedź brzmiała: "tak".
"Latem 1950 roku odpowiednie obliczenia wykonał Marshall Ro-senbluth - wspomina 
Bigelow. - Zorganizowaliśmy zespół inżynierów, który nadzorował pracę maszyny. 
Komputer pracował bez przerwy przez sześćdziesiąt dni i nocy, popełniając bardzo 
mało błędów. To była dobra robota, a jej wynik miał duże znaczenie historyczne".
Rzecz jasna, gdy w końcu w czerwcu 1952 roku Instytut oficjalnie zademonstrował 
swój komputer, wybrano problem akceptowalny dla matematyków teoretyków, związany 
z przypuszczeniem Kummera. Jest to zagadnienie z teorii liczb pierwszych. Z tej 
okazji von Neumann urządził kolejne wielkie przyjęcie. W salonie można było 
podziwiać wyrzeźbiony z lodu model komputera.
Maszyna von Neumanna była komputerem w pełni automatycznym, cyfrowym i 
uniwersalnym, z wczytywanym programem. Jej wewnętrzna architektura stała się 
wzorem dla komercyjnych maszyn następnej generacji. Pod każdym praktycznym 
względem -gdyby oczywiście taką miarę wypadało stosować w Instytucie! -jego 
konstrukcja zasługiwała na medal. Komputer posłużył do wykonania wielu obliczeń 
z dziedziny abstrakcyjnej matematyki, fizyki i meteorologii. Pomógł zbadać 
wewnętrzną strukturę gwiazd i stabilność orbit cząstek w akceleratorach. Był 
naprawdę uniwersalny.
Ważniejsza od poszczególnych problemów, do których rozwiązania zastosowano ów 
komputer, okazała się lawina prac na temat teorii i praktyki obliczeń 
maszynowych, które przy tej okazji powstały w Instytucie. Spośród nich należy 
wymienić pracę von Neumanna First Draft oj a Report on the EDVAC, zawierającą 
pierwszy szczegółowy opis uniwersalnego komputera z zapamiętywanym programem, 
oraz trzyczęściową pracę Planning and Coding Pro-blemsjor Electronic Computing 
Instrument von Neumanna, Burksa i Goldstine'a, w której pojawiło się pojęcie 
mapy przepływu i programu w języku maszynowym. Aby ułatwić rozpowszechnienie 
wiedzy komputerowej, autorzy celowo zrezygnowali z zastrzeżenia praw autorskich 
i nie opatentowali samej maszyny. Von Neumann i jego koledzy, zgodnie z 
najlepszymi tradycjami uczonych uniwersyteckich, wykonali badania teoretyczne i 
eksperymentalne, po czym udostępnili wszystkim swoje wyniki.
Komputer był jednak czymś zupełnie nowym i członkowie Instytutu nie wiedzieli, 
jak wykorzystać jego możliwości, przeto z reguły lekceważyli elektroniczny 
potencjał drzemiący na tyłach ogródka. "Nigdy nie zetknęliśmy się z problemami 
wymagającymi rozległych obliczeń" - wspomina matematyk Deane Montgomery. Główną 
przeszkodą było jednak rozpowszechnione przekonanie, że platoński uczony nie 
powinien mieć nic wspólnego z maszyną. "Snoby z Instytutu - uważa Freeman Dyson 
- nie chciały tolerować w swoim towarzystwie inżynierów elektryków, w obawie, że 
ci mogliby swymi brudnymi rękami skalać atmosferę czysto naukowych badań".
Rzecz jasna, nie brakowało klientów z zewnątrz, gotowych zapłacić za czas pracy 
komputera, ale członkowie Instytutu uważali to za absolutnie wykluczone. "Nie 
wolno nam było realizować zewnętrznych zamówień - mówi Bigelow - ponieważ to 
mogłoby sprzyjać moralnemu zepsuciu. Wobec tego nie mogliśmy utrzymać komputera. 
W końcu przejął go Uniwersytet i tam maszyna pracowała jeszcze przez trzy lata".
Pod koniec lat pięćdziesiątych, po śmierci von Neumanna, członkowie Instytutu i 
Rady Nadzorczej zorganizowali komitet, który miał doprowadzić do zakończenia 
programu komputerowego. Komitet zbierał się na posiedzenia w salonie 
Oppenheimera. "To było jeszcze w czasach, kiedy sprawy Instytutu były prowadzone 
we właściwy sposób - uważa Harold Cherniss. - Wszystko miało nieformalny 
charakter".
Komitet wezwał uczonych, by wyrazili swoje opinie, ale wszystko odbywało się 
bardzo dyskretnie, tak jakby to zarząd klubu wprowadzał zmiany w statucie. 
Herman Goldstine pojawił się w Olden Ma-nor i oświadczył, że komputery nie 
stanowią już problemu naukowego, a pracę nad ich rozwojem można pozostawić 
normalnym przedsiębiorstwom. Inni wypowiedzieli podobne zdania i w końcu uczeni 
dżentelmeni postanowili zamknąć cały program. "Przyjęliśmy jednak znacznie 
ogólniejszą uchwałę - wspomina Harold Cherniss. - Postanowiliśmy, że w 
Instytucie nie będą prowadzone badania eksperymentalne, nie będzie tu żadnych 
laboratoriów". I tak się też stało. Zatryumfowali ojcowie-założyciele, miłośnicy 
Platońskiego Nieba. Freeman Dyson podsumował to krótko: "Snobi wzięli odwet".
Gdy w 1958 roku komputer von Neumanna przeszedł na emeryturę, czego członkowie 
Instytutu specjalnie nie żałowali, przekazany został do Smithsonian Institution, 
gdzie każdy go może zobaczyć. Natomiast pokój numer l w budynku ECP, gdzie 
powstawał ten komputer, nie jest bynajmniej traktowany jako miejsce historyczne. 
Nie ma ani tablicy, ani czyjegoś popiersia, upamiętniającego narodziny komputera 
z zapamiętywanym programem. Pokój, usytuowany na końcu ciemnego i pustego 
korytarza, służy obecnie jako magazyn materiałów biurowych. Pudła z kopertami, 
teczkami i ryzami papieru sięgają niemal do sufitu. Można sobie wyobrażać, że 
pokój wypełnia nieuchronny produkt uboczny rewolucji komputerowej, mianowicie 
papier do drukarek... Najlepszy pomnik upamiętniający pracę von Neumanna 
znajduje się jednak gdzie indziej, w gabinecie Johna Milnora, który bez 
komputera nie mógłby badać zbioru Mandelbrota, oraz w pokoju Stephena Wolframa, 
którego symulacje działania automatów komórkowych w znacznej mierze wywodzą się 
z koncepcji i prac wesołego Johnny'ego.
W latach wojennych w Los Alamos można było odnieść wrażenie, że polowa 
najlepszych uczonych świata zabawia się na wieczornych przyjęciach, często 
organizowanych w tym tajnym mieście wśród gór Nowego Meksyku. Podczas jednej z 
takich imprez rozmowa zeszła na problem kosmitów i możliwość istnienia 
inteligentnego życia we Wszechświecie. Enrico Fermi zadał wtedy słynne pytanie: 
"Jeśli kosmici naprawdę istnieją, to gdzież oni są?". Wszechświat istnieje już 
od miliardów lat - rozumował - zatem było dość czasu, aby na Ziemię dotarły 
liczne fale kolonizatorów z kosmosu. Najeźdźcy powinni tu być pośród nas, może 
nawet powinni zmuszać nas do podporządkowania się ich woli. Tymczasem nikogo 
takiego nie widać. Jeśli zatem naprawdę istnieją, to... gdzie?
Zagorzali zwolennicy realności obdarzonych inteligencją istot pozaziemskich mają 
na to, rzecz jasna, gotową odpowiedź. Kosmici siedzą u siebie w domu, tak samo 
jak my. Na przykład Francis Drakę, jeden z organizatorów programu SETI (Search 
for Extraterre-strial IntelUgence - Poszukiwania Pozaziemskiej Inteligencji) 
twierdzi, że kosmici uznali, iż międzygwiazdowe podróże nie są warte trudu, i 
dlatego "żyją wygodnie w otoczeniu własnej gwiazdy".
Ostatnio jednak sceptycy wysunęli kolejne pytanie w stylu Fer-miego: jeśli 
kosmici naprawdę istnieją, to gdzie są ich automaty von Neumanna? Automat von 
Neumanna to uniwersalny, samore-produkujący się konstruktor, robot potrafiący 
zrobić swą kopię z dowolnego materiału, jaki ma w zasięgu ręki, czy raczej 
mechanicznego ramienia. Inteligentne istoty, chcące dotrzeć do innych 
cywilizacji, mogłyby po prostu wysiać w przestrzeń niewielki oddział automatów 
von Neumanna, które rozmnożyłyby się wkrótce i opanowałyby cały kosmos. "Sedno 
sprawy tkwi w tym - uważa matematyk Frank Tipler - że gdyby automaty von 
Neumanna dotarły do innego układu słonecznego, wszystkie zasoby tego układu 
stałyby się dostępne dla inteligentnych istot kontrolujących zachowanie 
automatów, a wtedy możliwa byłaby realizacja najróżniejszych projektów, które 
inaczej wydawałyby się zbyt kosztowne". Skoro jednak nie widzimy pozaziemskich 
automatów atakujących Dallas lub Chicago, to można iść o zakład, że kosmici nie 
istnieją.
Von Neumann opisał swoje samoreprodukujące się automaty tak dokładnie, że 
obecnie żaden matematyk lub fizyk nie wątpi, iż teoretycznie można je zbudować. 
Dlaczego? Dlaczego fizycy i matematycy, którzy są na ogół konserwatystami i nie 
mają skłonności do fantazjowania, gotowi są uznać, że maszyny, pozbawione uczuć 
urządzenia z metalu, mogą się reprodukować?
Idea samoreprodukujących się maszyn zrodziła się bardzo dawno temu. Kartezjusz, 
francuski matematyk i filozof z XVII wieku, uważał, że zwierzęta to maszyny, 
ludzie zaś to maszyny, które Bóg obdarzył duszą. Według niego w budowie ludzi i 
zwierząt nie kryje się żadna mistyczna tajemnica, przynajmniej gdy chodzi o 
ciało. Organizmy to struktury fizyczne działające zgodnie z prawami natury, 
podobnie jak cały Wszechświat. Ludzkie ciało, twierdził Kar-tezjusz, jest 
"maszyną, która, jako boskie dzieło, jest nieporównanie lepsza [...] od tych, 
które potrafi wynaleźć człowiek".
Stanowisko Kartezjusza nazywane bywa materializmem, redukcjonizmem, 
mechanicyzmem, determinizmem. Jego podstawą jest zasada, że wszystko we 
Wszechświecie - to znaczy wszystkie zjawiska fizyczne, gdyż pojęcia takie jak 
dusze i duchy stanowią oddzielne zagadnienie - a więc wszystko można zredukować 
do ruchu i materii. "Wszystkie zjawiska naturalne - twierdził Kartezjusz -można 
wyjaśnić w ten właśnie sposób, przeto nie sądzę, aby przyjęcie innych zasad 
fizycznych było konieczne lub wskazane".
Gdybyśmy uznali pogląd, że wszystko stanowi konsekwencję ruchu materii, za pewną 
filozofię nauki, dalibyśmy wyraz skrajnego optymizmu w kwestii naszych zdolności 
do pojmowania natury. Zgodnie z takim stanowiskiem, pełne zrozumienie 
oddziaływań między atomami prowadziłoby do ostatecznego wyjaśnienia wszystkich 
tajemnic świata. Z przyrody wygnane zostałyby wszelkie duchy, magiczne siły 
witalne, zagadkowe ożywcze tchnienia, pojmo-walne tylko intuicyjnie lub dzięki 
pomocy Boga na wysokościach. Mistycyzm zginąłby, tak jak na to zasłużył, a cały 
Wszechświat stałby się poznawalny, przejrzysty i dostępny naszym umysłom.
To dalekie od skromności, aroganckie (może wręcz: symbolizujące pychę?) 
stanowisko stało się w istocie podstawą nowożytnej nauki. Trudno sobie 
wyobrazić, by uczony tracił całe życie na próby zrozumienia zjawisk, gdyby był 
przekonany, że natura jest nieprzejrzysta i niepojęta. "Nie chciałbym zostać 
zmuszony do odrzucenia ścisłej przyczynowości - powiedział kiedyś Einstein. - 
Gdybym miał to uczynić, wolałbym być już raczej szewcem lub krupierem, a nie 
fizykiem".
No cóż... Jeśli cała natura poddaje się naszemu badaniu, jeśli w zjawiskach nie 
kryje się żadna tajemnica, to dlaczego maszyny nie mogłyby się rozmnażać?... 
Dlaczego nie mielibyśmy odkryć, jak w przyrodzie dochodzi do reprodukcji 
organizmów zwierząt, a następnie skopiować ten proces w sztucznych maszynach? 
Komórki Produkują komórki, ludzkie ciała wytwarzają ludzkie ciała, dlaczego 
zatem maszyny nie miałyby produkować maszyn?
W czerwcu 1948 roku, podczas gdy inżynierowie i technicy zajmowali się budową 
komputera, von Neumann wygłosił w Princeton trzy wykłady o samoreprodukujących 
się maszynach. (Mamy tu podstawowe elementy scenariusza filmu o szalonym 
geniuszu: podczas gdy podwładni budują elektroniczny mózg, geniusz, z włosami 
stojącymi dęba, planuje samoreprodukujące się potwory, które opanują planetę... 
Oczywiście, nie było to dokładnie tak... Ale z drugiej strony niedługo potem 
inny matematyk, Frank Tipler, przedstawił swoją wizję opanowania Galaktyki przez 
automaty von Neumanna).
Później von Neumann wygłosił gdzieś rozszerzoną wersję swoich wykładów z 
Princeton i spisał niektóre pomysły. Niestety, zmarł, zanim nadał swej teorii 
ostateczną postać. Arthur Burks, który budował z nim komputery ENIAC i LA.S., 
przygotował do druku jego prace o automatach, które złożyły się na książkę 
Theory qfSelf-Re-produclng Automata. Teoria automatów, najbardziej oryginalne i 
błyskotliwe osiągnięcie naukowe von Neumanna, stanowi syntezę jego badań z 
dziedziny logiki, komputerów i neurofizjologii. Von Neumann wykazał między 
innymi, że nawet proste maszyny mogą być zdolne do reprodukcji, co uważano za 
podstawową cechę żywych organizmów.
Samoreprodukujące się automaty von Neumanna nie są stworzeniami z tego świata; 
to abstrakcyjne, wyidealizowane twory, istniejące tylko w wyobraźni lub na 
papierze. Mimo to zawierają one zasadnicze elementy planu konstrukcyjnego 
prawdziwych maszyn.
"Trzeba oczywiście uważać, co się przez to rozumie - stwierdził von Neumann. - 
Rzecz jasna, stworzenie materii z niczego jest całkowicie wykluczone". 
Reprodukcja maszyn ma podobny charakter jak reprodukcja zwierząt, roślin i 
pojedynczych komórek. Nowe osobniki nie powstają ex nihilo, lecz korzystają z 
materii, którą czerpią ze swego otoczenia. Tak samo jest w przypadku maszyn, 
które muszą dysponować gotowymi częściami.
"Proszę sobie wyobrazić - mówił von Neumann - że duży zbiornik zawiera 
praktycznie nieograniczony zapas różnych części. Możemy przyjąć, że automat 
działa w następujący sposób. Urządzenie jest zawieszone w przestrzeni w pobliżu 
zbiornika i cała jego aktywność polega na pobieraniu części i łączeniu ich ze 
sobą lub rozłączaniu". "Morze części" maszyn stanowi mechaniczny odpowiednik 
pierwotnej ziemskiej "zupy", w której powstało życie.
Wszystkie ziemskie organizmy powstały w wyniku łańcucha ewolucyjnych zdarzeń, 
mających charakter losowy. Powstanie znanych dziś gatunków nie było bynajmniej 
konieczne; gdyby warunki początkowe na Ziemi były nieco inne lub gdyby pojawiły 
się inne mutacje, istniałyby dziś inne gatunki. Von Neumann chciał natomiast 
wiedzieć, jakie musiałyby istnieć mechanizmy, aby ewolucja w ogóle mogła się 
rozpocząć. Chciał określić minimum złożoności, koniecznej do samorepro-
organ zbierający informacje
organ
selekcjonujący informacje
organy logiczne:
- inhibitory
- stymulatory
mięsień
organ łączący
organ dzielący
sztywna kratownica
mięśnie
Rys. 5. Automat kinematyczny.
dukcji, a więc stworzyć platoński odpowiednik Księgi Rodzaju. Wykluczał przy tym 
wszelkie cuda. Istnieje tylko materia w ruchu!
W swoich wykładach w Instytucie von Neumann twierdził, że samo-reprodukująca się 
maszyna musiałaby składać się z części co najmniej ośmiu rodzajów; cztery typy 
byłyby potrzebne do budowy "mózgu" i cztery do budowy "ciała". "Mózg" składałby 
się z organów reagujących na różne bodźce zewnętrzne. Gdyby dwa bodźce 
zadziałały równocześnie, na przykład automat chwyciłby w tym samym momencie dwie 
potrzebne części, maszyna musiałaby o tym wiedzieć. A zatem organy zmysłowe 
muszą być zdolne do rejestracji dwóch lub więcej sygnałów jednocześnie. 
Przypuśćmy, że automat byłby bombardowany najróżniejszymi sygnałami z zewnątrz, 
podczas gdy powinien postrzegać sygnały tylko jednego rodzaju. Konieczne jest 
zatem urządzenie do selekcjonowania bodźców. Konieczny jest również zegar 
wewnętrzny, czyli organ koordynujący działanie wszystkich części.
Gdy chodzi o "ciało", samoreprodukujący się automat musi mieć punkt Archimedesa, 
miejsce oparcia swej konstrukcji. Konieczna jest pewna sztywna struktura, na 
przykład kratownica. Łącząc ze sobą sztywne elementy, otrzymujemy szkielet. 
Szkielet może być wewnętrzny, jak u człowieka, lub zewnętrzny, jak u 
skorupiaków; to nie ma znaczenia. Ważne jest, aby był sztywny.
Skoro automat ma iączyć wyłowione ze zbiorników części, to musi mieć organ 
przyłączający. Musi również być w stanie rozdzielać części źle połączone, a 
zatem konieczny będzie organ odłączający. Oczywiście, wszystkie te organy muszą 
się jakoś poruszać - przeto automat musi mieć "mięśnie".
Rzecz jasna, nie wiadomo, jak wyglądałby taki samoreprodukujący się robot, ale 
łatwo przecież wymyślić wiele tego rodzaju stworów (patrz rys. 5).
Według von Neumanna proces samoreprodukcji mógłby wyglądać następująco. 
Przypuśćmy, że w "morzu części" pływają dwa elementy kratownicy, których automat 
potrzebuje do zrobienia własnej kopii. Elementy uderzają w organy zmysłowe 
automatu, który łączy je ze sobą. Ten proces powtarza się wielokrotnie i tak 
powstaje szkielet, choć wcześniej mieliśmy tylko stos części. W jaki jednak 
sposób automat poznał "plan" swojej konstrukcji?
Skoro automat ma organy zmysłowe, to może poznać swoją strukturę i zapisać 
zdobytą wiedzę za pomocą odpowiedniego kodu. Następnie może wykorzystać 
zakodowane informacje do reprodukcji. Von Neumann wykorzystał kod Alana Turinga, 
który odkrył, że wszystkie plany i zbiory instrukcji można wyrazić za pomocą 
notacji binarnej, czyli w postaci łańcuchów zer i jedynek. Von Neumann 
zasugerował, że automat może posłużyć się taką właśnie notacją. Zamiast taśmy 
może używać odpowiednio ustawionych elementów kratownicy. Automat wyławia z 
"morza części" odpowiednią liczbę elementów i łączy je na kształt zębów piły: 
AAAAA. Następnie zaznacza jedynki, umieszczając w spojeniu dodatkowy, pionowy 
element; puste spojenie oznacza zero. W tym systemie łańcuch 010011 ma zatem 
postać A/!\AA/|V]\.
Gdy plan obiektu jest już zakodowany, automat może bez trudu sporządzić jego 
duplikat. W tym celu odczytuje informacje z taśmy, wybiera niezbędne elementy i 
łączy je według planu. Tak powstaje doskonała kopia oryginału.
To jeszcze nie jest samoreprodukcja. chyba że przyjmiemy, iż automat poznał 
własną strukturę i zakodował jej plan. Nie ma żadnych powodów, by nie mógł tego 
zrobić. Samoreprodukcja jest zatem możliwa. Konieczne są do tego następujące 
elementy: sam automat, "morze części" i plan. Potrzebny jest jeszcze mechanizm 
kopiujący plan i urządzenie kontrolujące i koordynujące wszystkie czynności. 
Korzystając z planu, automat wybiera z "morza" odpowiednie części - elementy 
kratownicy, "mięśnie", "organy zmysłowe" - po czym niektóre łączy, inne 
oddziela. Części te łączy dokładnie według planu, a zatem struktura nowego 
obiektu jest dokładnie taka sama jak "macierzystego" automatu. Na koniec robot 
sporządza kopię planu i przekazuje ją swemu potomkowi, idealnie doń podobnemu. 
Maszyny są zatem zdolne do sa-moreprodukcji!
Najbardziej zaskakujące jest to, że analizując, jak powinna wyglądać 
samoreprodukcja, von Neumann odkrył, jak czyni to Matka Natura. Von Neumann 
analizował reprodukcję maszyn w grudniu 1949 roku, cztery lata wcześniej nim 
Francis Crick i James Watson wyjaśnili budowę cząsteczki DNA. Okazuje się, że 
cząsteczki DNA reprodukują się dokładnie tak, jak według von Neumanna muszą 
działać samo-reprodukujące się maszyny.
Jak wyjaśnia Freeman Dyson w autobiografii Disturbing the Uni-uerse, "dziś każde 
dziecko uczy się w szkole średniej o biologicznych odpowiednikach czterech 
części von Neumanna". Automatem realizującym proces replikacji są rybosomy, 
organelle, w których następuje przekład zakodowanej informacji genetycznej na 
strukturę białek. Odpowiednikiem mechanizmu kopiującego, urządzenia 
sporządzającego kopię planu, są polimerazy RNA i DNA, substancje łączące 
nukleotydy (sztywne elementy kratownicy) w długie łańcuchy - cząsteczki kwasów 
nukleinowych (czyli taśmy z planem). Zamiast kontrolera nadzorującego czynności 
automatu mamy cząsteczki represora i derepresora, które regulują rozwój genu, 
nadzorując powstawanie komórek. Mamy również odpowiednik planu, zawierającego 
zakodowane informacje na temat struktury automatu - jest nim materiał 
genetyczny, czyli cząsteczki DNA i RNA.
"O ile mi wiadomo - zauważa Dyson - podstawowy plan każdego mikroorganizmu 
większego od wirusa jest dokładnie taki, jak to przewidział von Neumann".
Von Neumann wyjaśnił nawet, w jaki sposób reprodukcja maszyn może spowodować 
ewolucję. Wzrost złożoności następuje wtedy, gdy plan automatu ulega jakimś 
zmianom. Przypuśćmy na przykład, że automat pływający w "morzu części" 
przypadkowo zderzy się ze sztywnym elementem kratownicy, obecnym w pobliżu. 
Zderzenie może spowodować zmianę planu. Wówczas, gdy nadejdzie pora reprodukcji, 
powstanie zmodyfikowana wersja automatu. Nastąpi mutacja, w której wyniku dość 
prymitywny robot - złożonością przypominający amebę -może po dostatecznie długim 
czasie ulec przemianie w maszynę stosunkowo wyrafinowaną, taką jak człowiek! 
Sztuczne automaty mogą ewoluować dokładnie tak jak naturalne, czyli tak, jak 
ewoluowały zwierzęta. Decydującym czynnikiem jest złożoność. Poniżej pewnego 
poziomu złożoności reprodukujące się automaty ulegałyby degeneracji i 
powstawałyby automaty coraz prostsze. Powyżej tego poziomu, jak twierdził von 
Neumann, "zjawisko syntezy, jeśli jest odpowiednio zaaranżowane, może mieć 
charakter eksplozji". Zbiór nakrętek, bolców i innych części pływających w 
"morzu części" może zapoczątkować wyścig metalowych stworów! John von Neumann to 
Karol Darwin świata automatów.
Analiza von Neumanna dotycząca "kinematycznego", czyli poruszającego się 
trójwymiarowego automatu nie była bynajmniej jego ostatnim słowem w teorii 
automatów. W istocie stanowiła dopiero początek. Stanisław Ułam, kolega von 
Neumanna z Instytutu, a później z Los Ala-mos, zasugerował kiedyś, by Johnny 
zajął się abstrakcyjnym, dwuwymiarowym automatem przypominającym szachownicę. 
Ułam używał takich ziarnistych czy też "komórkowych" przestrzeni do analizy 
wzrostu kryształów. Później von Neumann badał, czy nieskończona, dwuwymiarowa 
przestrzeń komórkowa jest odpowiednim środowiskiem, by mogły w niej istnieć 
samoreprodukujące się automaty komórkowe. Szukając odpowiedzi na to pytanie - a 
okazała się ona pozytywna - von Neumann stworzył nową dziedzinę matematyki: 
teorię automatów komórkowych.
To była najbardziej abstrakcyjna, platońska teoria von Neumanna. Automaty 
komórkowe to obiekty logiczne, określone wyłącznie przez pewne funkcje 
matematyczne, które żyją, rozmnażają się i giną w ogromnej, abstrakcyjnej, 
dwuwymiarowej przestrzeni. Jeśli funkcje te są właściwie wybrane, wówczas 
zachowanie automatu w tej abstrakcyjnej przestrzeni może stanowić przybliżony 
model ewolucji pewnych rzeczywistych układów fizycznych.
Idea samoreprodukujących się dwuwymiarowych automatów komórkowych, z pozoru 
dziwaczna, nie wzbudziła zastrzeżeń innych członków Instytutu. Ostatecznie 
automaty komórkowe to obiekty abstrakcyjne, idee platońskie, a właśnie badaniu 
takich pojęć miał służyć Instytut. Okazało się jednak, że automaty komórkowe 
przydają się w badaniach natury. Trójwymiarowy automat von Neumanna przyczynił 
się do zrozumienia samoreprodukcji żywych organizmów. Wiele lat później inny 
członek Instytutu, Stephen Wolfram, dowodził, że automaty komórkowe von Neumanna 
mają nawet większe znaczenie, gdyż zapewne takie właśnie mechanizmy matematyczne 
powodują powstawanie złożoności w naturze. Schematy działania automatów 
komórkowych stanowią, według niego, "naturalne oprogramowanie". Niezależnie od 
tego, czy ma rację, jest absolutnie pewne, że Wolfram nie mógłby przedstawić 
swej tezy bez pomocy elektronicznego komputera cyfrowego, w którego rozwoju von 
Neumann odegrał główną rolę.
ROZDZIAŁ 6
CZŁOWIEK NIM-NIM-NIM
Człowiek, który już za niecałe dwa lata miał zostać dyrektorem Instytutu Studiów 
Zaawansowanych, oparł się o drewniany słup wspierający belki stropu, chwytając 
równowagę. "Muszę zachować przytomność" - pomyślał.
Napięcie to zbyt słabe słowo na określenie stanu jego umysłu. Ten szczupły - 
można by nawet rzec wychudzony - mężczyzna niemal nie oddychał, patrząc 
niebieskimi oczami na stojących przy tablicach kontrolnych techników. Zegar 
wskazuje właśnie godzinę 5.29 rano, ale w bunkrze położonym w odległości 
dziesięciu tysięcy jardów na południe od punktu zero jest jasno jak w dzień. 
Liczne reflektory oświetlają tablice kontrolne, pełne gałek, przełączników, 
woltomierzy, oscyloskopów, kolorowych lampek, przekaźników, bezpieczników, 
mechanizmów odliczających i zapalających. Jaskrawe światło jest konieczne, żeby 
kamery mogły zarejestrować poruszenia wskazówek wszystkich instrumentów, 
mających odebrać sygnały nadchodzącej apokalipsy, końca świata, spodziewanego 
dokładnie za 45 sekund.
Instrumenty są podłączone do kabli zwieszających się z sufitu niczym pędy 
winorośli. Wszystkie kable prowadzą do tego samego miejsca - metalowej wieży w 
punkcie zero, mniej więcej sześć mil od bunkra. Na szczycie wieży spoczywa 
pierwsza bomba atomowa, złowroga kula o promieniu niemal dwóch metrów, 
wypełniona soczewkami wybuchowymi, detonatorami i ładunkiem plutonu. Na tym 
właśnie "gadżecie" - bo takim mianem określają bombę - sku-Piona jest w tym 
momencie uwaga wszystkich obecnych. Sam Alli-son kieruje odliczaniem, Don Hornig 
trzyma palec na przełączniku służącym do przerwania próby w razie nagłej 
konieczności, na przykład gdyby pojawił się w okolicy jakiś pijany ranczer. W 
bunkrze jest też George Kistiakowsky, specjalista od ładunków wybuchowych, który 
założył się z dyrektorem o dziesięć dolarów przeciw miesięcznej pensji, że 
urządzenie wybuchnie. Około dwudziestu mężczyzn zgromadzonych w bunkrze czeka, 
aż miną ostatnie chwile wieczności i nastąpi zdarzenie graniczące z cudem.
Przez głośniki zamontowane na terenie poligonu słychać głos Sama Allisona, 
odliczającego ostatnie, długie sekundy: "dziesięć... dziewięć... osiem...". 
Słychać go również w północnym bunkrze obserwacyjnym, także położonym w 
odległości dziesięciu tysięcy jardów od punktu zerowego. Jest tam między innymi 
Robert Wilson, fizyk z Princeton, który niepokoi się, że z powodu wiatru chmura 
spowodowana wybuchem przejdzie bezpośrednio nad bunkrem. Głos Allisona słychać 
także w obozowisku, gdzie leżą na pustynnym piasku I. I. Rabi i E. Fermi, 
zwróceni tyłem do wieży. Na wzgórzu Compańia Hill, dwadzieścia mil na północny 
zachód, Richard Feynman, Hans Bethe i Edward Teller słuchają radia: "siedem... 
sześć... pięć... cztery...".
Sam Allison w głównym bunkrze kontrolnym odlicza ostatnie sekundy: "trzy... 
dwa... jeden...". W tym momencie uświadamia sobie, że wybuch może spowodować 
powstanie impulsu elektrycznego, który go przez trzymany w ręku mikrofon porazi. 
Rzuca więc mikrofon na ziemię niczym gorący kartofel i krzyczy głośno: "zero!".
Przez krótką chwilę wydaje się, że ludzkie serca, świat i czas nagle się 
zatrzymały... Po czym pulsujące promieniowanie zalało nagle tablice kontrolne, 
jakby gdzieś obok uderzył piorun. Po chwili do bunkra wdarł się potężny grzmot 
wybuchu, a nad pustynią uniosła się ognista kula. W tym momencie J. Robert 
Oppenheimer, uczony oparty o siup podtrzymujący strop, nieoczekiwanie 
przypomniał sobie dwie linijki z Bhagawadgity:
Stałem się Śmiercią, Burzycielem światów.
W tym momencie był on najmniej prawdopodobnym kandydatem na stanowisko dyrektora 
Instytutu Studiów Zaawansowanych.
Oprócz roli "ojca bomby atomowej" Oppenheimer odegrał w swoim życiu jeszcze 
wiele innych ról, ale z tej wywiązał się najlepiej. To właśnie on zdołał zebrać 
najlepszych uczonych świata w odciętym od niego obozowisku na pustyni Nowego 
Meksyku, nie mówiąc im dokładnie, dokąd jadą, na jak długo, ani co będą robić po 
dotarciu na miejsce. Mimo to potrafił sprawić, że perspektywa udziału \v 
programie stała się dla nich pokusą nie do odparcia. "Projektowane laboratorium, 
tak jak je opisywał Oppenheimer, wydawało się miejscem niezwykle romantycznym - 
wspominał znacznie później Robert Wilson. - I rzeczywiście, było w tym coś 
romantycznego. Wszystko, co miało związek z laboratorium, stanowiło ścisłą 
tajemnicę. Wszyscy mieliśmy wstąpić do wojska, a następnie zniknąć w 
laboratorium położonym na szczycie góry w Nowym Meksyku".
"Nawet lokalizacja była niejasna - opowiada fizyk John Manley. - Dowiedziałem 
się od Oppiego, który znał okolicę, że laboratorium mieści się w górach »Hamos«. 
Na żadnej mapie nie udało mi się znaleźć takiego łańcucha górskiego. Nigdy nie 
uczyłem się hiszpańskiego, przeto nie mogłem wiedzieć, że powiedział »Jemez«!"
Oppie wyciągnął uczonych z sal wykładowych i laboratoriów, oderwał ich od 
cyklotronów. Przyjechali z Princeton, Harvardu, MIT i Chicago. Gdy mieszkańcy 
wschodniego wybrzeża, przyzwyczajeni do ciemnych ulic i szarych budynków Nowego 
Jorku i Bostonu, wysiadali z pociągu w Lamy w Nowym Meksyku, na pustynnej 
stacyjce, która wydawała się pękać w szwach, gdy zgromadziło się tam z 
pięćdziesiąt osób, nie mogli uwierzyć własnym oczom. Tam po prostu niczego nie 
było. W pewnej odległości rysowały się tylko niewysokie wzgórza; tu i ówdzie 
rosły kępy drzew, no i stał ten niewielki budynek stacyjny w meksykańskim stylu. 
To wszystko. Patrząc wzdłuż torów, można było sięgnąć wzrokiem na odległość 
pięćdziesięciu, sześćdziesięciu, może nawet siedemdziesięciu pięciu mil... Ale 
niczego nie było widać.
Po przybyszy przyjeżdżał wojskowy samochód i już po chwili mogli oni podziwiać 
najwspanialsze widoki, jakie zdarzyło im się kiedykolwiek widzieć. Mijali 
niezwykłe formacje skalne i łany ostro pachnącej szałwii. Płaska pustynia 
rozciągała się we wszystkich kierunkach na pięćdziesiąt do stu mil. Na 
horyzoncie widać było przez różową mgiełkę pokryte śniegiem góry, które zdawały 
się wisieć nieruchomo w powietrzu. Nad górami i pustynią rozpięte było 
niewiarygodnie błękitne niebo, sięgające nieskończoności. Było to oszałamiające, 
podniecające... Przybyszom oczy wychodziły z orbit.
Po pewnym czasie samochód zbliżył się do niskich, czerwonych urwisk, które 
stawały się coraz większe, aż wreszcie wjechał w góry, zmierzając do tajnego 
laboratorium. Dalej nie utwardzona, kręta droga prowadziła blisko skraju 
przepaści. "Powietrze było przejrzyste i łagodne - wspomina I. I. Rabi. - 
Wyraźnie widzieliśmy góry Sangre de Christo, a mesa z drugiej strony wyglądała 
po prostu cudownie! Jazda tą starą drogą była dość przerażająca, ale bardzo
ciekawa. Stary most, no i oczywiście Indianie... Niewątpliwie wkraczaliśmy do 
nowego, mistycznego świata".
W laboratorium na górze królował J. Robert Oppenheimer, wszechwiedzący uczony, 
wszechwładny administrator i naczelny mistyk. Dla niego okoliczne kaniony i 
wzgórza stanowiły drugi dom. Miał dwie miłości: fizykę i Nowy Meksyk, gdzie 
zwykł spędzać letnie wakacje na ranczu, które nazwał Perro Caliente, "hot dog". 
Słowa te wypowiedział od razu, gdy po raz pierwszy zobaczył te strony. Tam Oppie 
odgrywał drugą wielką rolę swego życia, rolę meksykańskiego kowboja. "Z biegiem 
czasu poznał on większość gór w okolicy - opowiada przyjaciel Oppenheimera, 
Francis Fer-gusson - i zapewne znał je lepiej niż ktokolwiek inny. Po prostu 
wsiadał na konia, wsuwał do kieszeni tabliczkę czekolady i znikał na dzień lub 
dwa".
"Nigdy przedtem nie siedziałem na koniu - wspomina fizyk Robert Serber. - [...] 
Dawali nam mapy i wysyłali na trzydniową wycieczkę po górach, powyżej 4000 
metrów. Braliśmy ze sobą tylko rzeczy absolutnie konieczne - butelkę whisky, 
pumpernikel, owies dla koni".
Później, w Los Alamos, Oppie kierował elitarną grupą uczonych, "największą 
kolekcją jajogłowych w dziejach" - jak powiedział generał Leslie Groves. Zostali 
oni wybrani po to, aby uratować zachodnią cywilizację przed zmową metafizycznych 
szaleńców, Hitlera, Mussoliniego i Hirohito.
Był rok 1943. Zaledwie kilka lat wcześniej, w roku 1938, Otto Hann i Fritz 
Strassman odkryli proces rozszczepiania jąder uranu. W 1939 roku Frederic 
Joliot-Curie opublikował w "Naturę" pracę, w której dowodził, że w każdym 
procesie rozszczepienia jądra emitowane są trzy lub cztery neutrony, mogące 
powodować rozszczepienie następnych jąder. Prowadziłoby to do reakcji 
łańcuchowej: wybuchowej reakcji łańcuchowej! Choć trudno było w to uwierzyć, 
okazało się, że kawałek materii wielkości pomarańczy można zmienić w straszliwą 
energię kinetyczną. Matka Natura zgotowała uczonym niespodziankę: jeden z jej 
wiernych synów, pierwiastek oznaczony liczbą porządkową 92, mógł ulec 
przemianie... w bombę.
Tak przynajmniej wynikało z rozważań teoretycznych. Martin Klaproth odkrył uran 
już w 1789 roku i od tego czasu nikt co prawda nie zauważył, żeby ten metal 
kiedykolwiek eksplodował. Oppenheimer i jego fizycy zamierzali jednak zmienić 
taką możliwość teoretyczną w rzeczywistość, w praktyczne urządzenie. Dążyli do 
tego, aby kula z tego srebrzystego metalu wybuchała na każde żądanie.
Przemiana materii w energię, która nastąpiła na pustyni Nowego Meksyku wczesnym 
rankiem w lipcu 1945 roku, spowodowała, że nauka przekroczyła granicę, zza 
której już nie da się powrócić. Skończyły się czyste, bezinteresowne badania 
sekretów natury, nauka stała się narzędziem wojny i śmierci, a Oppenheimer był 
za to odpowiedzialny zapewne w większym stopniu niż jakikolwiek inny uczony. 
Mimo to już w dwa lata po teście przeprowadzonym w osadzie Trinity ojciec bomby 
atomowej zasiadł na tronie w Jedynym Prawdziwym Platońskim Niebie i przez 
dziewiętnaście lat pozostawał dyrektorem Instytutu Studiów Zaawansowanych.
Kiedy świat zewnętrzny zajął się wojną, podobnie uczyniło wielu uczonych z 
Instytutu, naturalnie ku zgorszeniu Abrahama Flexne-ra. Flexner nie był już 
dyrektorem, ale pozostał członkiem Rady Nadzorczej i żywił absolutne 
przekonanie, że profesorowie powinni kontynuować swoje normalne badania. 
Przecież gdy podejmowali pracę, zobowiązywali się, że cały swój czas i uwagę 
poświęcą Instytutowi. Flexner nie widział żadnego powodu, żeby taki drobiazg jak 
wojna miał radykalnie zmienić sytuację. Mimo to niemal wszyscy pracownicy 
Instytutu, w tym również dyrektor Frank Aydelotte, zajmowali się pewnymi pracami 
związanymi z wojną, a niektórzy nawet pojechali do Europy. James Alexander 
popłynął do Anglii, gdzie pracował w dowództwie Lotnictwa Bombowego, próbując 
przyczynić się do poprawy celności bombardowań.
Większość profesorów pozostała jednak na miejscu. Uczeni ci robili co mogli, 
pracując w Princeton. Profesor Erwin Panofsky, historyk sztuki, przygotowywał 
mapy i informacje o pomnikach kultury w Niemczech, również na użytek 
amerykańskiego lotnictwa bombowego. Wielu uczonych, w tym Marston Morse, Oswald 
Ve-blen i John von Neumann, doradzało wojsku w różnych sprawach, kursując 
nieustannie między Princeton i poligonem w Aberdeen w stanie Maryland, a von 
Neumann jeździł również do Los Alamos. Jedynym profesorem, który niemal nie brał 
udziału w wysiłku wojennym, był Albert Einstein.
Nie czynił tego dlatego, że był zasadniczo przeciw. Jak wiadomo, w 1939 roku za 
namową Leo Szilarda Einstein napisał słynny list do Roosevelta, w którym 
informował go o możliwości skonstruowania "niezwykle potężnych bomb nowego typu" 
z takich materiałów rozszczepialnych jak uran oraz prosił o "przyspieszenie prac 
doświadczalnych". Einstein był gotów zrobić coś więcej, aby pomóc w budowie 
bomby. W grudniu 1941 roku Vannevar Bush, dyrektor Biura Badań Naukowych i 
Wdrożeń, poprosił Einsteina o pomoc w rozwiązaniu pewnych problemów związanych z 
separacją izotopu
235U metodą dyfuzji gazowej. Einstein z zadowoleniem spełnił jego prośbę. 
Przekazał swoją opinię w osobiście napisanym liście, w którym stwierdził 
również, że chętnie zrobiłby coś więcej, ale do tego potrzebne mu są dodatkowe 
informacje.
Bush nie przekazał mu jednak żadnych dodatkowych informacji, ponieważ obdarzenie 
niemieckiego fizyka tak dużym zaufaniem uznano za zbyt ryzykowne. "Bardzo 
chciałbym przedstawić mu cały problem i wyjawić wszystkie sekrety - tłumaczył 
Bush Frankowi Aydelotte - ale to jest całkowicie wykluczone z uwagi na 
stanowisko ludzi w Waszyngtonie, którzy sprawdzili jego przeszłość".
Z tego powodu Einstein spędził wojnę w Fuld Hali, pracując -jak można przeczytać 
w publikacjach Instytutu - nad "możliwymi sposobami skonstruowania jednolitej 
teorii względności".
Pod koniec wojny Instytut zatrudniał ogółem dziewięćdziesięciu dwóch uczonych. 
Czterech pierwszych profesorów, w tym również Einstein, przeszło formalnie na 
emeryturę, ale Instytut podkreślał w swoim corocznym "Biuletynie", że "w każdym 
przypadku ma to charakter wyłącznie formalny. Wszyscy czterej profesorowie 
kontynuują badania naukowe, omawiane w rozdziałach poświęconych odpowiednim 
Szkołom". Przejście na emeryturę miało charakter tak dalece formalny, że 
Einstein i Yeblen, którzy nie zamierzali odchodzić, otrzymywali dalej całą 
pensję i brali udział w zebraniach profesorów, tak jakby byli pełnoprawnymi 
członkami. Największa zmiana w ich statusie polegała na tym, że obecnie 
wymieniano ich w biuletynie pośród "profesorów emerytowanych".
Instytut mieścił się teraz we własnym kampusie, a profesorowie przeprowadzili 
się do nowiutkich gabinetów w Fuld Hali. W pokoju klubowym zainstalowano radio, 
z którego korzystano w sobotnie wieczory, kiedy organizowano tańce. W ciągu 
tygodnia żony profesorów urządzały tam herbatki. Obok Fuld Hali, tuż przy łące, 
przygotowano tor do gry w kręgle. Najwyraźniej jednak członkowie Instytutu 
niezbyt interesowali się tą grą, bo tor wkrótce zniknął. Więcej czasu spędzali w 
instytutowym fordzie, który krążył między Fuld Hali i Fine Hali.
Ta bukoliczna fasada skrywała wewnętrzne rozgrywki, które, jak zwykle, skupiały 
się na osobie dyrektora. W 1945 roku Frank Aydelotte miał skończyć sześćdziesiąt 
pięć lat, co zgodnie ze statutem oznaczało, że powinien ustąpić ze stanowiska. 
Powodowało to mieszane reakcje. Z jednej strony wszyscy pamiętali, że Flexner 
był dyrektorem do późnej starości, i nikt nie miał ochoty na powtórkę czegoś 
takiego. Z tego punktu widzenia przejście dyrektora na emeryturę było pożądane. 
Z drugiej strony jednak Aydelotte był uprzejmym, spokojnym kwakrem i na ogół 
pozwalał każdemu robić to, na co miał ochotę. Z tego punktu widzenia zmiana 
status quo mogła być niepokojąca.
Aydelotte nie był wielkim uczonym, ale profesorowie nie mieli mu tego za złe. 
Einstein nawet żartował, że dobry dyrektor powinien być "nieco głupi", tak aby 
nie poświęcał swego czasu na opracowywanie dalekosiężnych planów, schematów i 
nowych zasad polityki Instytutu. W tej kwestii wszyscy byli zgodni: nie chcieli 
słyszeć o żadnych "nowych kierunkach". Jak stwierdził Oswald Ve-blen w liście do 
Rady Nadzorczej, "profesorowie są przekonani, że byłoby błędem zatrudnianie w 
chwili obecnej nowego dyrektora, który mógłby chcieć realizować wymyśloną przez 
siebie nową politykę". Według dość powszechnej opinii Aydelotte powinien 
pozostać jeszcze przez jakiś czas dyrektorem, choć było to sprzeczne ze 
statutem, a sam Aydelotte chciał odejść.
To spowodowało Drugi Bunt Profesorów.
Jesienią 1944 roku profesorowie Instytutu na specjalnym zebraniu uchwalili 
rezolucję, w której stwierdzili między innymi, że "obecny dyrektor wie, jak 
współpracować z uczonymi", w przeciwieństwie, rzecz jasna, do Flexnera, który 
nie wiedział. "Dzięki niemu w Instytucie panuje atmosfera harmonii i współpracy, 
której odbiciem są poważne sukcesy odniesione w ciągu ostatnich pięciu lat". 
(Nie były to tylko chełpliwe słowa. Mimo zaburzeń spowodowanych wojną, liczba 
publikacji członków Instytutu w roku akademickim 1943/44 okazała się większa niż 
kiedykolwiek przedtem). Profesorowie pragnęli zatem, aby obecny dyrektor 
pozostał na swym stanowisku, a gdyby to było niemożliwe, mieli inną propozycję. 
Wysunęli szokującą tezę, że zapewne mogliby sobie poradzić sami, że Instytut 
mógłby funkcjonować bez dyrektora. (Później Op-penheimer zasugerował - 
najzupełniej poważnie - że Instytut mógłby funkcjonować bez profesorów. Zapewne 
w Prawdziwym Platońskim Niebie nie powinno być w ogóle ludzi, a tylko zjawy).
Do takiej sytuacji doprowadził niechcący sam Aydelotte, który pozwolił, by 
profesorowie mieli znacznie większy wpływ na sprawy Instytutu niż za czasów 
Flexnera. Wymownym tego symbolem był fakt, że w tekstach publikowanych w 
"Biuletynie" Aydelotte zawsze pisał słowo Jaculty dużą literą, a Flexner małą. W 
grudniu 1945 roku Aydelotte przyjął zaproszenie prezydenta Trumana do udziału we 
Wspólnej Angielsko-Amerykańskiej Komisji do spraw Palestyny. Z tego powodu nie 
było go w Instytucie przez pięć miesięcy. Przez ten czas Instytut bynajmniej się 
nie rozpadł, a wszystkie decyzje Podejmował komitet wybrany przez profesorów. 
Ten sukces sprawił, że profesorowie zyskali pewność, iż taki system mógłby 
obowiązywać zawsze.
Yeblen, który zdaniem wielu członków rządził Instytutem zza kulis, jako szara 
eminencja - zasugerował, by placówką kierował "rektor, a nie dyrektor". Rektor 
miałby znacznie mniejszą władzę, a stanowisko to obejmowaliby na zmianę 
profesorowie, przy czym kadencja trwałaby dwa lata.
Z pomysłów tych jednak nic nie wyszło. Po kłótniach mających zazwyczaj miejsce 
podczas zebrań komitetu i profesorów okazało się w końcu, że Aydelotte 
pozostanie na stanowisku, dopóki nie zostanie wybrany jego następca. Co 
ważniejsze, Instytutem miał dalej kierować dyrektor, a nie rektor, jak 
proponował Yeblen.
Rada Nadzorcza powołała specjalny komitet, któremu powierzyła zadanie 
zarekomendowania nowego dyrektora. Podobnie postąpili profesorowie. W skład 
komitetu wyłonionego przez profesorów wchodzili James Alexancler ze Szkoły 
Matematyki, Edward Mead Earle ze Szkoły Ekonomii i Polityki oraz Erwin Panofsky 
ze Szkoły Nauk Społecznych. Na początku 1946 roku komitet "profesorski" 
przedstawił listę siedmiu kandydatów, wymienionych w następującym porządku:
Dr J. Robert Oppenheimer, fizyk, Uniwersytet Kalifornijski Dr Detlev Bronk, 
fizjolog i fizyk, z Filadelfii
Dr Harlow Shapley, astronom, dyrektor Obserwatorium Harvarda Pan (były generał 
major) Frederick Osborn Prof. Edward S. Mason, ekonomista, Uniwersytet Harvarda 
T. C. Blegen, historyk, dziekan Studium Doktoranckiego, Uniwersytet Stanu 
Minnesota Prof. E. Harris Harbison, historyk, Uniwersytet Princeton.
Trzy tygodnie później komitet dodał jeszcze dwa nazwiska:
Dr Henry E. Sigerist, historyk medycyny. Uniwersytet Johnsa Hopkinsa
Pan (były wiceadmirał) Lewis L. Strauss, członek Rady Nadzorczej, Instytut 
Studiów Zaawansowanych.
tak że na liście znalazło się ogółem dziewięciu kandydatów.
Później wszyscy profesorowie wybrali się razem na lunch, by omówić te 
kandydatury. Udało się im zredukować listę do pięciu nazwisk, które 
uporządkowali alfabetycznie: Blegen, Bronk, Mason, Oppenheimer i Strauss. 
Komitet Rady Nadzorczej dodał do tej listy jeszcze Linusa Paulinga, ale nie 
wyraził sprzeciwu wobec żadnego z pozostałych kandydatów. Z jakichś nieznanych 
powodów na liście pozostał Lewis Strauss, mimo że nie mógł się pochwalić 
właściwie żadnymi osiągnięciami intelektualnymi.
Strauss - który wymawiał swoje nazwisko "Straws", jak to zwykła czynić jego 
rodzina w Wirginii, skąd pochodził - był człowiekiem, który swoją karierę 
zawdzięczał wyłącznie sobie. Zaczynał jako hurtownik obuwia na dalekim południu, 
gdzie podróżował po górniczych miasteczkach Wirginii Zachodniej i Karoliny 
Północnej, dźwigając dwie walizki z modelami butów i zbierając zamówienia. Nigdy 
nie studiował, ale samodzielnie zdobył pewne wykształcenie. W wolnym czasie 
czytał książki prawnicze, popularnonaukowe i uczył się łaciny, ale swoją wiedzę 
zawdzięczał przede wszystkim twardej szkole życia w świecie interesów.
Później zaczął pracować na Wall Street, gdzie zdobył znaczną fortunę i został 
partnerem w firmie bankierskiej Kuhn Loeb & Company. W 1941 roku podjął służbę w 
marynarce wojennej i doszedł do stopnia wiceadmirała. Z całą pewnością Strauss 
miał talent do maksymalnego wykorzystywania sytuacji, w jakiej się znajdował, i 
niezwykły instynkt w sprawach finansowych. Dzięki temu w 1945 roku został 
członkiem Rady Nadzorczej Instytutu Studiów Zaawansowanych, a teraz Oswald 
Yeblen wygłosił - jak powiedział jeden z profesorów - "długą i żartobliwą mowę", 
w której proponował, by Strauss został dyrektorem.
Dla wielu profesorów równie zaskakująca była kandydatura J. Roberta 
Oppenheimera. Pomysł, by "ojciec bomby atomowej" został dyrektorem Jedynego 
Prawdziwego Platońskiego Nieba, wydawał się zupełnie dziwaczny. Profesor 
Benjamin Meritt, filolog klasyczny, z pewnością nie wyrażał tylko własnej 
opinii, gdy stwierdził, że ma nadzieję, iż nikt "blisko związany z bombą atomową 
nie zostanie mianowany". Oprócz sprawy bomby istniało zupełnie odrębne 
zagadnienie: otóż w przeszłości rozważano kandydaturę Oppenheimera na stanowisko 
profesora i wybrano wówczas kogoś innego. Byłoby dziwne, gdyby uczony, którego 
nie uznano za godnego stopnia profesora, został teraz dyrektorem. Dziwne, a 
jednak możliwe!
Oppenheimer był uczonym i twórcą bomby atomowej, ale także poetą i autorem 
opowiadań. Pisywał wiersze już w wieku dziesięciu czy dwunastu lat, a później, 
podczas studiów na Harvardzie, opublikował jeden wiersz w awangardowym piśmie 
literackim "Hound and Horn". Studiował filozofię, literaturę, języki obce. Znał 
osiem języków i zwykł czytywać w oryginale dialogi Platona oraz Bhaga-wadgitę, 
starożytny epos indyjski. Gdy kiedyś dwaj jego przyjaciele - Fritz Houtermans i 
George Uhlenbeck - czytali Dantego po włosku, Oppie poczuł się zepchnięty na 
margines, przeto poświęcił miesiąc na naukę włoskiego i dołączył do nich. Gdy w 
Holandii został poproszony o poprowadzenie seminarium, natychmiast się zgodził i 
mówił po holendersku. "Obawiam się, że nie mówiłem zbyt dobrze" - przyznał 
później.
Naukami przyrodniczymi zainteresował się Oppenheimer między piątym a siódmym 
rokiem życia, po tym jak dziadek ofiarował mu w prezencie kolekcję minerałów. 
"Od tej chwili, w zupełnie dziecinny sposób, stałem się zapalonym zbieraczem 
minerałów i ostatecznie zebrałem piękną kolekcję". Później zainteresował się 
chemią i na Harvardzie w trzy lata zrealizował program studiów czteroletnich, 
uzyskując w 1925 roku dyplom sum-ma cum laude.
W tym czasie najlepsi fizycy pracowali w Europie, a nie w Stanach, przeto Oppie 
wyjechał do Anglii, gdzie zamierzał uczyć się i prowadzić badania pod kierunkiem 
Ernesta Rutherforda w Cambridge. Ale "Rutherford nie chciał mnie. [...] Moje 
osiągnięcia były osobliwe i niezbyt imponujące, a już z pewnością nie dla 
człowieka obdarzonego tak zdrowym rozsądkiem jak Rutherford". Oppie zaczął 
pracować u J. J. Thomsona, wkrótce jednak przekonał się, że nie nadaje się na 
doświadczalnika. Praca w laboratorium często wydawała mu się bezsensowna: 
"Myślę, że moim zamiarem było nauczyć się sztuki przygotowywania cienkich 
filmów, odkładając na później trudniejsze pytanie, co mianowicie z nimi zrobię, 
gdy już je będę miał - opowiada o pewnych doświadczeniach. - Udało mi się zrobić 
filmy z berylu... ale nie będę ci opowiadał o kłopotach z napa-rowaniem berylu 
na celuloid i następnie pozbyciem się celuloidu".
Oppenheimer zajął się fizyką teoretyczną w Getyndze, gdzie studiował pod 
kierunkiem Maxa Borna. Napisał z nim pracę z dziedziny teorii kwantów, a 
później, gdy otrzymał już tytuł doktora, Born powiedział mu: "Ma pan rację, 
wyjeżdżając, ale ja nie mogę. Zadał mi pan zbyt dużo pracy domowej".
Oppie wędrował następnie tam, gdzie prowadzono ważne badania fizyczne. Pojechał 
do Lejdy, by studiować pod kierunkiem Pau-la Ehrenfesta, do Utrechtu, by tam 
pracować z Hendrikiem Kra-mersem, oraz do ETH w Zurychu (almo. mater Einsteina), 
by współpracować z Wolfgangiem Paulini. Gdy wrócił do Stanów w 1929 roku, miał 
już na liście osiągnięć szesnaście opublikowanych prac, w tym sześć po 
niemiecku, wszystkie na temat mechaniki kwantowej, najmodniejszej dziedziny 
fizyki teoretycznej. Postanowił głosić zdobytą wiedzę w Kalifornii, która 
wówczas była jeszcze terenem dziewiczym. "Miałem ochotę pojechać do Berkeley. bo 
to była istna pustynia - wspominał. - Nikt tam nie zajmował się fizyką 
teoretyczną i sądziłem, że dobrze byłoby zacząć to robić. Bałem się jednak, że 
stracę kontakt ze wszystkimi, i dlatego zachowałem związek z Caltechem".
Oppie pracował zatem na dwóch etatach: jeden semestr spędzał w Berkeley, a drugi 
w Pasadenie, w California Institute of Technology. Niektórzy studenci lubili go 
tak bardzo, że jeździli za nim. "Nie przejmowaliśmy się koniecznością rezygnacji 
z naszych mieszkań w Berkeley - wspomina Robert Serber. - Byliśmy pewni, że w 
Pasadenie znajdziemy dom z ogrodem za dwadzieścia pięć dolarów miesięcznie".
To w Kalifornii Oppenheimer zaczął rzucać urok na cale pokolenie fizyków. Nie 
był szczególnie dobrym wykładowcą, w każdym razie na początku. Paląc jednego 
papierosa za drugim, chodził po sali wykładowej i wymachiwał długimi rękami w 
powietrzu. Czasami mówił tak cicho, że trudno go było dosłyszeć. Wahał się i 
szukał właściwych słów, często wydając przy tym dźwięki "nim-nim-nim" (czasami 
"hunh, hunh"), które miały sygnalizować koniec zdania: "[...] zadaniem stałej 
Diraca jest tutaj [...] nim-nim-nim [.,.] Ale cały obraz ulega zmianie, jeśli 
rozważymy [...] hunh, hunh [...]". I tak dalej.
Wkrótce studenci zaczęli go naśladować - palili, obgryzali paznokcie, 
gestykulowali, nosili niebieskie koszule i nawet powtarzali "nim, nim". Wolfgang 
Pauli zwykł o nim mówić: "człowiek nim-nim--nim". Kiedy pewien Europejczyk 
stwierdził w jego obecności, że w Stanach nikt nie zajmuje się "prawdziwą 
fizyką", Pauli odpowiedział: "O? Chce pan powiedzieć, że nie słyszał pan o 
Oppenheime-rze i jego chłopcach nim-nim-nim?".
Oppenheimer i "jego chłopcy nim-nim-nim" zajmowali się fizyką cząstek 
elementarnych przez dziesięć lat, po czym nagle, jesienią 1938 roku, zaczęli 
uprawiać astrofizykę i zastanawiać się nad śmiercią gwiazd. W krótkim czasie 
Oppie napisał trzy artykuły, każdy z innym doktorantem, w których rozważał 
gwałtowne zakończenie procesu ewolucji gwiazd o dużej masie. W ostatniej z tych 
prac, napisanej w 1939 roku, Oppenheimer przewidział, że wskutek grawitacyjnego 
zapadania się pewnych gwiazd mogą powstawać czarne dziury.
Idea czarnej dziury, czyli ciała niebieskiego mającego tak silne pole 
grawitacyjne, że nawet światło nie może się z niego wydostać, nie była 
oryginalnym pomysłem Oppenheimera. Już w XVIII wieku sformułował ją Pierre Simon 
de Łapiące, francuski matematyk i astronom, który w swoim Exposition du Systeme 
du Monde głosił, że Wszechświat jest gigantycznym mechanizmem, działającym 
niczym werk zegarka. Wszechświat i wszystkie zachodzące w nim zjawiska - 
twierdził Łapiące - są ściśle zdeterminowane i przewidywalne. Gdyby można było 
poznać, w najdrobniejszych szczegółach, stan Wszechświata w pewnej chwili, można 
by obliczyć jego stan w dowolnej chwili w przeszłości lub przyszłości.
Grawitacja oddziałuje na wszystkie ciała, a skoro światło - jak uważali Newton i 
Łapiące - składa się z maleńkich cząsteczek materii, to ono także podlega 
przyciąganiu. Jeśli gwiazda jest dostatecznie duża - rozumował Łapiące - to jej 
przyciąganie grawitacyjne mogłoby zatrzymać emitowane światło. Taka gwiazda 
byłaby niewidoczna. "Przyciąganie grawitacyjne promieniującej gwiazdy o gęstości 
takiej jak Ziemia, lecz o promieniu dwieście pięćdziesiąt razy większym od 
promienia Słońca, sprawiłoby, że jej światło nie mogłoby do nas dotrzeć; jest 
zatem możliwe, że największe promieniujące ciała we Wszechświecie są z tego 
powodu niewidzialne" .
W XX wieku spekulacje Laplace'a potwierdził niemiecki astronom Karl 
Schwarzschild; zastosował on ogólną teorię względności Einsteina do 
hipotetycznego przypadku gwiazdy, której masa jest skupiona w jednym punkcie. 
Schwarzschild stwierdził, że jeśli masa gwiazdy jest dostatecznie skupiona, to 
krzywizna czasoprzestrzeni sprawia, iż promienie światła nie mogą opuścić 
najbliższego otoczenia gwiazdy. Promień tego otoczenia zależy od masy. Gdyby 
masa Ziemi została skupiona w jednym punkcie, jej "promień Schwarzschilda" 
miałby w przybliżeniu długość, l cm. Ciała o większej masie spowodowałyby 
"zamknięcie" odpowiednio większego obszaru przestrzeni.
Schwarzschild udowodnił, że ogólna teoria względności dopuszcza istnienie 
niewidzialnych ciał Laplace'a, ale jego punktowa masa była matematyczną 
abstrakcją, a nie obiektem rzeczywistym. Oppenheimer zastosował ogólną teorię 
względności do rzeczywistych zjawisk i wykazał, że czarne dziury naprawdę mogą 
powstawać. Rozpoczął od analizy grawitacyjnego procesu zapadania się gwiazdy.
Gwiazda umiera po zużyciu posiadanego zapasu paliwa jądrowego, przede wszystkim 
wodoru. Gdy nie ma już dość energii, by przeciwstawiać się sile grawitacji, 
zaczyna się zapadać. Ostateczny los gwiazdy zależy od jej masy. Jeśli masa jest 
mniejsza niż l ,4 masy Słońca, to gwiazda zmienia się w białego karła, czyli 
gwiazdę o ogromnej gęstości i promieniu sto razy mniejszym niż promień Słońca. 
Proces zapadania się gwiazd o większej masie jest bardziej gwałtowny; często ma 
postać wybuchu supernowej, która błyskawicznie emituje więcej energii, niż 
gwiazda wypromieniowała w ciągu trwającej miliardy lat ewolucji. Końcowym 
produktem wybuchu jest gwiazda neutronowa, złożona z ciasno upakowanych 
neutronów; gęstość materii neutronowej wynosi około miliarda ton na centymetr 
sześcienny.
Przez pewien czas astronomowie uważali, że wszystkie zapadające się gwiazdy 
zamieniają się w gwiazdy neutronowe i przestają się zapadać. Jednak w 1938 roku 
Oppenheimer i jego doktorant Geor-ge M. Yolkoff opublikowali pracę On Massiue 
Neutron Cores, w której wykazali, że jeśli neutronowe jądro gwiazdy ma 
dostatecznie dużą masę, to ciśnienie zdegenerowanych neutronów nie może 
powstrzymać procesu grawitacyjnego zapadania się gwiazdy. (W pierwszej pracy z 
tej serii, napisanej wspólnie z Robertem Ser-berem, Oppenheimer rozważał związek 
między masą gwiazdy a możliwością powstania neutronowego jądra).
Sześć miesięcy później Oppie napisał kolejną pracę, tym razem z Hartlandem 
Snyderem, zatytułowaną On Conlinued Gravitational Attraction. Autorzy wykazali, 
że dostatecznie duże jądro zapada się, jego pole grawitacyjne staje się wtedy 
coraz silniejsze, a zatem promieniowanie ulega coraz większemu przesunięciu ku 
czerwieni. Ostatecznie gwiazda gaśnie niczym świeca. Jak stwierdzili Oppenheimer 
i Snyder, gwiazda "stopniowo traci łączność z odległym obserwatorem i zostaje po 
niej tylko pole grawitacyjne". Ich obliczenia stanowiły wówczas najsilniejszy 
argument, że czarne dziury faktycznie istnieją.
Zimą 1945 roku, mniej więcej pięć miesięcy przed próbnym wybuchem pierwszej 
bomby atomowej, w Instytucie rozważano kandydaturę Oppenheimera na stanowisko 
profesora. Drugim kandydatem był Wolfgang Pauli, który wówczas przebywał w 
Instytucie jako członek tymczasowy. Albert Einstein i Hermann Weyl mieli napisać 
memorandum, w którym oceniliby obu kandydatów. Choć koledzy z Instytutu raczej 
nie potrzebowali, by im o tym przypominać, Einstein i Weyl rozpoczęli od 
ogólnych rozważań na temat wyższości czystej teorii nad głupim 
eksperymentowaniem:
"Profesorowie Szkoły Matematyki są jednomyślni, że fizyka teoretyczna powinna 
nadal stanowić ważną część naukowej działalności Szkoły, a wręcz powinna zostać 
wzmocniona. Cała historia fizyki od czasów Galileusza dowodzi, jak istotna jest 
rola fizyka teoretyka, formułującego podstawowe koncepcje. Konstrukcje a priori 
są w fizyce równie ważne, jak fakty empiryczne. Oczywiście, teoretyk musi znać 
osiągnięcia fizyki eksperymentalnej, ale do tego całkowicie wystarcza, jeśli 
żyje w cywilizacji, w której istnieją laboratoria. Nie jest w żadnym razie 
konieczne, by miał on osobiste związki z laboratorium w miejscu pracy".
Po załatwieniu tej sprawy autorzy memorandum zdecydowanie opowiedzieli się za 
Wolfgangiem Paulini, którego naukowe osiągnięcia oceniali znacznie wyżej niż 
prace Oppenheimera. "Z pewnością Oppenheimer nie dokonał w fizyce odkrycia o tak 
fundamentalnym znaczeniu jak zasada wykluczania Pauliego i analiza spinu 
elektronu [...] Umiejętności Pauliego w zakresie matematycznych metod fizyki są 
i zapewne zawsze będą znacznie większe niż Oppenheimera".
Einstein i Weyl pochwalili Oppenheimera za "wspaniałą pracę administracyjną" w 
czasie wojny oraz za "założenie największej szkoły fizyki teoretycznej w 
Stanach". Zwrócili uwagę, że cechują go bardzo szerokie horyzonty, otacza się 
błyskotliwymi ludźmi, a studenci go uwielbiają. "Niewykluczone - ostrzegali - że 
przejawia skłonność w kierunku dominacji, a jego studenci stanowią pomniejszone 
kopie swego mistrza".
Wiosną 1945 roku Szkoła Matematyki formalnie zaproponowała Pauliemu stanowisko 
profesora. Pauli się wahał i ostatecznie został w Instytucie tylko do 1946 roku, 
po czym wrócił do Zurychu. Jeszcze przed jego wyjazdem Szkoła nagle 
zadecydowała, że zarekomenduje Oppenheimera na stanowisko profesora fizyki 
teoretycznej. Einstein i von Neumann - którzy niezbyt cenili Oppenheimera - 
mieli przygotować jego resume dla grona profesorskiego i Rady Nadzorczej.
Ze swojej strony Oppie nie śpieszył się do Princeton. Był tam z wizytą w 1935 
roku i Instytut nie zrobił na nim dobrego wrażenia. "To istny dom wariatów; 
solipsystyczni luminarze lśnią w beznadziejnym odosobnieniu" - pisał w liście do 
brata Franka. Her-mann Weyl zaproponował mu wówczas pracę, ale Oppenheimer 
odmówił. "W takim miejscu byłbym zupełnie bezużyteczny - pisał w tym samym 
liście - ale dopiero po długiej rozmowie i machaniu rękami Weyl przyjął do 
wiadomości, że moja odpowiedź brzmi nie".
Teraz zwlekał Instytut. W rok po tym, jak Einstein i von Neumann mieli 
przygotować uita Oppenheimera, Szkoła Matematyki jeszcze nie złożyła mu 
formalnej oferty. Zamiast tego rozpoczęto rozmowy z Julianem Schwingerem, który 
współpracował z Oppen-heimerem w Berkeley. Schwinger jednak nie miał ochoty 
pracować w Instytucie.
Szkoła następnie usiłowała zawrzeć bezprecedensowy układ z Richardem Feynmanem. 
"Skądś wiedzieli, jakie są moje odczucia na temat Instytutu - wspominał później 
Feynman - że jest zbyt teoretyczny, że za mało w nim życia i prawdziwych wyzwań. 
Napisali więc: »Mamy świadomość, że interesuje pana zarówno praca badawcza, jak 
i dydaktyczna, jeśli więc pan zechce, istnieje możliwość stworzenia specjalnego 
stanowiska: byłby pan w połowie profesorem Uniwersytetu Princeton, a w połowie - 
Instytutu*".
Richardowi Feynmanowi wydawało się to zbyt niewiarygodne. Stanowiło zaszczyt, 
rzecz jasna, ale również zbyt wielkie obciążenie psychiczne. Uważał to za 
absurd. "Śmiałem się z tego przy goleniu, ale cały czas się nad tym 
zastanawiałem".* Feynman, podobnie jak wcześniej Oppenheimer i Schwinger, 
zignorował możliwość zostania profesorem Instytutu.
W tym czasie Robert Oppenheimer zrezygnował ze stanowiska dyrektora laboratorium 
w Los Alamos i zastanawiał się, co robić dalej. Naturalną rzeczą byłby powrót na 
uniwersytet, a Oppenheime-rowi nie brakowało propozycji z najlepszych uczelni i 
instytutów badawczych. Mógł wrócić do Caltechu i Berkeley, mógł również wybrać 
Columbię lub Harvard. Ostatecznie Oppie wrócił do Kalifornii, ale tu już nie 
było tak jak kiedyś. "Po wielkiej zmianie spowodowanej wojną dydaktyka straciła 
dla mnie cały urok - wspominał później. - Wykładałem w Caltechu i Berkeley, ale 
ciągle miałem coś innego do zrobienia i myślałem o innych sprawach. Sądzę, że po 
wojnie już nigdy dobrze nie wykładałem".
Nie było w tym nic dziwnego. W porównaniu z kierowaniem ośrodkiem w Los Alamos, 
dydaktyka musiała mu się wydać nudna. W Los Alamos Oppenheimer na co dzień 
współpracował z największymi fizykami świata, a jednocześnie miał w swoich 
rękach niezwykłą władzę. Widok energii, wyzwolonej dzięki własnej pracy, 
energii, która wyrzuciła w powietrze miliony ton skał i przybrała postać 
ognistej kuli, jasnej jak Słońce... tak, to było znacznie bardziej ekscytujące 
niż prowadzenie wykładów.
Skoro jednak powrót do Los Alamos został wykluczony, to może najlepszym 
rozwiązaniem było objęcie stanowiska dyrektora innego poważnego instytutu 
badawczego, którego jedyny cel polegał na zebraniu najwybitniejszych umysłów 
epoki i stworzeniu im warunków do odkrywania tajemnic natury? Profesura w 
Instytucie Studiów Zaawansowanych nie stanowiła dla Oppenheimera wielkiej 
atrakcji. Sprawa przedstawiała się inaczej, kiedy szło o stanowisko dyrektora. 
Kierowanie Instytutem mogłoby choć w części zastąpić Oppenheimerowi Los Alamos. 
Jak dobrze się zatem złożyło, że Instytut szukał nowego dyrektora! Jak miło, że 
właśnie Oppenheimer znalazł się pierwszy na liście.
Z punktu widzenia Instytutu kandydatura Oppenheimera była bardzo rozsądna. W 
Instytucie pracowało zbyt wielu matematyków i potrzebowano fizyka, który 
przywróciłby równowagę oraz wprowadził pewne ożywienie. Czy można sobie 
wyobrazić lepszego kandydata niż cudotwórca z Los Alamos? Oppenheimer 
najwyraźniej znał osobiście wszystkich najlepszych fizyków świata. Był wybitnym 
intelektualistą i legendarnym administratorem. Potrafił skłonić ludzi, aby 
dawali z siebie wszystko. Przy tym Oppenheimer był nie tylko fizykiem, ale 
również poliglotą, znawcą poezji, literatury, filozofii, czyli wszystkiego, 
czemu Instytut miał służyć i czego wartości chciał bronić. Niełatwo znaleźć w 
dzisiejszych czasach kogoś, kto byłby bliższy ideału uniwersalnego geniusza. Jak 
później powiedział jeden z profesorów: "Do diabła, Instytut to przecież Mekka 
intelektualistów, a każdego dnia czytaliśmy w »New York Timesie*, że Oppenheimer 
to największy intelektualista świata. Oczywiście, że chcieliśmy go mieć".
Wobec tego Instytut zaproponował Oppenheimerowi stanowisko dyrektora. Jesienią 
1946 roku członek Rady Nadzorczej Lewis Strauss poleciał do Kalifornii, by 
odwiedzić Laboratorium Promieniowania w Berkeley. Na lotnisku powitali go 
Oppenheimer i Ernest O. Lawrence, który kierował laboratorium. Strauss odciągnął 
Oppiego na betonową rampę przed hangarem i zaproponował mu posadę dyrektora 
Instytutu. Pensja miała wynosić 20 tysięcy dolarów rocznie, plus emerytura w 
wysokości 12 tysięcy dolarów po przekroczeniu 65 roku życia. Dodatkowo dyrektor 
miał mieszkać za darmo w Olden Manor, osiemnastopokojowym domu na terenie 
kampusu, ze służbą i tak dalej. Oppenheimer powiedział, że chciałby się 
zastanowić, ale w zasadzie jest zainteresowany.
Oppie zastanawiał się dość długo; wiosną 1947 roku wciąż jeszcze nie podjął 
decyzji. Kochał Kalifornię, a zwłaszcza Berkeley, i nie był przekonany o tym, że 
Raj Uczonych w Princeton jest aż tak wspaniałą instytucją. "Uważam za kwestię 
dyskusyjną, czy Instytut jest istotnie ważną placówką i czy mój wyjazd do 
Princeton okazałby się celowy" - powiedział niedługo potem.
Jednak pewnego kwietniowego wieczoru, gdy wraz z żoną jechał przez most z San 
Francisco do Oakland, radio podało, że J. Robert Oppenheimer przyjął stanowisko 
dyrektora prestiżowego Instytutu Studiów Zaawansowanych. "No cóż, chyba trzeba 
się na to zdecydować" - powiedział Oppie.
Gdy jesienią 1947 roku Oppenheimer przyjechał do Instytutu, od razu stało się 
dla wszystkich jasne, że nowy dyrektor zdecydowanie różni się od poprzedniego. W 
dużym służbowym gabinecie na pierwszym piętrze Fuld Hali Frank Aydelotte 
powiesił zbiór grafik przedstawiających sceny z życia w Oksfordzie. Aydelotte 
byt profesorem filologii angielskiej; w 1908 roku ukończył studia w Oksfordzie. 
Te sentymentalne obrazki nie przypadły Oppenheimerowi do gustu; kazał je zdjąć i 
na ich miejsce powiesić długą szkolną tablicę. Prawie zawsze tablica była 
zapisana równaniami.
Pojawił się również problem sejfu. Poprzednio sejf służył do przechowywania 
poufnych dokumentów i umów, ale Oppie przywiózł do Instytutu liczne supertajne 
dokumenty z czasów Los Ala-mos. Zwykły sejf nie stanowił wystarczającego 
zabezpieczenia tych tajemnic, przeto na korytarzu dzień i noc czuwał uzbrojony 
wartownik, pilnujący atomowych sekretów. Przedtem członkowie Instytutu obawiali 
się, że Oppenheimer zechce urządzać laboratoria; zamiast tego w Platońskim 
Niebie pojawiły się karabiny.
W dodatku nie skończyło się na karabinach. W czerwcu 1951 roku w Instytucie 
zgromadził się zespół ekspertów, którzy mieli omówić plany budowy bomby 
wodorowej. Przyjechali między innymi Edward Teller, Hans Bethe, nowy dyrektor 
Los Alamos Norris Bradbury, Enrico Fermi oraz John Wheeler. W pracach zespołu 
uczestniczył oczywiście lokalny ekspert od bomb, John von Neu-mann (według 
Gordona Deana, przewodniczącego Komisji Energii Atomowej, "jeden z najlepszych 
specjalistów od broni na świecie"). Wcześniej Oppenheimer sprzeciwiał się 
budowie bomby wodorowej, ale teraz, gdy dowiedział się o nowej koncepcji Tellera 
i Stanisława Ulama, od razu zmienił zdanie. "Gdy widzisz coś, co jest 
pociągające z technicznego punktu widzenia - wyjaśnił - robisz to. Dopiero 
później, po osiągnięciu sukcesu, jest czas na dyskusję, jak to coś zastosować".
Początkowo jedną z zalet Instytutu była dla Oppiego jego niewielka odległość od 
Waszyngtonu, gdzie otaczała go niemal metafizyczna aura mądrości i autorytetu. 
Najwyżsi dostojnicy chcieli wiedzieć, jak użyć Bomby, nowego instrumentu władzy, 
który dostali w prezencie od uczonych, no a Oppenheimer był tutaj... uosobieniem 
Bomby. Któż mógł wiedzieć lepiej od niego, jak ją wykorzystać? Oppenheimer 
został więc jednocześnie urzędnikiem i konsultantem, przewodniczącym GAĆ 
(General Advisory Committee) oraz Komisji Energii Atomowej. Był też członkiem 
Rady Badań Naukowych i Wdrożeń Departamentu Obrony, pracował w Naukowym 
Komitecie Doradczym Biura Mobilizacji Obronnej Lotnictwa Wojskowego. Oppie 
podróżował po całych Stanach i jeździł za granicę z wykładami, uczestnicząc w 
posiedzeniach, kierując dyskusjami
zespołach. Został wielkim guru energii atomowej i to mu się Podobało.
Niektórzy członkowie Instytutu niepokoili się jego częstą nieobecnością, ale w 
rzeczywistości Oppenheimer bynajmniej nie zaniedbywał Instytutu. Po prostu 
obowiązki dyrektora z pewnością nie wymagały, aby poświęcał im cały swój czas. 
Gdy opuszczał Los Alamos, pracowało tam sześć tysięcy osób, które realizowały 
jego polecenia. W Instytucie był panem i władcą zaledwie setki uczonych, 
zajmujących się własnymi sprawami. Uczeni z Instytutu nie potrzebowali, by ktoś 
nimi kierował, nie potrzebowali przywódcy, jakim Oppie był w Los Alamos. 
Oppenheimer od początku zastrzegł sobie, że będzie się zajmował nie tylko 
administrowaniem, ale również fizyką, równo dzieląc swój czas. Zostało to 
uwzględnione w akcie nominacyjnym: "Rada Nadzorcza przegłosowała, że będzie pan 
mianowany także profesorem fizyki. Obowiązki stąd wynikające będzie pan 
wykonywał równolegle z pracą dyrektora, zgodnie z wyrażoną przez pana wolą 
kontynuowania własnych badań naukowych".
Było to rozwiązanie całkiem nowe, ale zawarty układ się sprawdził. Oppenheimer 
wycisnął na Instytucie swoje piętno w większym stopniu niż jakikolwiek inny 
dyrektor przed nim lub po nim. Oczywiście, kładł nacisk na fizykę. Starał się 
przyciągnąć młodych, ku radości paru weteranów, którzy obawiali się, że Instytut 
wkrótce zmieni się w dom starców. Na przykład Einstein żartobliwie wyrażał 
niepokój, że zatrudnianie starszych uczonych "doprowadzi do przemiany Instytutu 
w dom starców". Oppie zatrudnił kilku młodych fizyków, między innymi Abrahama 
Paisa, Freemana Dysona, T. D. Lee i C. N. Yanga. Czasami wydawało się, że 
Oppenheimer ma wręcz magiczną rękę. Kilka lat po przyjęciu Lee i Yanga właśnie 
ci dwaj zdobyli Nagrodę Nobla z fizyki za obalenie jednego z domniemanych praw 
natury: prawa zachowania parzystości.
Chen Ning Yang i Tsung-Dao Lee przybyli do Instytutu, gdy mieli po dwadzieścia 
kilka lat. Urodzili się w Chinach i obaj studiowali w Kunming na Southwest 
Associated University. Sale wykładowe mieściły się w barakach pokrytych blachą, 
a studenci mieszkali w chatach krytych strzechą. Z powodu nalotów w oknach tych 
domostw często brakowało szyb. Fakt, iż w takich warunkach można nie tylko 
zdobyć wykształcenie, ale nawet rozpocząć drogę wiodącą do Nagrody Nobla, jest 
kolejnym dowodem przewagi ducha nad materią.
Yang i Lee otrzymali stypendia, które pozwoliły im podjąć studia doktoranckie na 
Uniwersytecie Chicagowskim. Lee napisał tam rozprawę doktorską o białych 
karłach; jego promotorem był Enrico Fermi. Yang zajmował się fizyką jądrową pod 
kierunkiem Edwarda Tellera. Podczas pobytu w Chicago Lee i Yang nawiązali 
współprac? i napisali razem trzydzieści dwa artykuły. W latach 1951-1953
pracowali w Instytucie, po czym Lee przeniósł się na Uniwersytet Columbia, Yang 
zaś pozostał w Princeton. Dzieliło ich tylko pięćdziesiąt mil, dzięki czemu 
mogli się spotykać raz na tydzień, żeby omawiać bieżące problemy fizyczne.
W tym czasie fizycy znali około dwudziestu cząstek elementarnych. Były wśród 
nich elektrony, protony, neutrony, cząstki "V" (znane obecnie jako cząstki 
dziwne) oraz cała rodzina mezonów, które -jak się wydawało - mnożyły się niczym 
króliki. Doszło do tego, że w pewnym podręczniku fizyki znalazł się rozdział 
zatytułowany: "Cząstki, bez których moglibyśmy się obyć". Fizycy nie rozumieli 
mechanizmów rządzących zachowaniem coraz liczniejszych cząstek elementarnych. W 
1953 roku, w artykule opublikowanym w "Scientific American", Freeman Dyson 
przedstawił sytuację w ponurych barwach: "Nikomu nie udało się sklasyfikować 
nowych cząstek lub przewidzieć właściwości cząstek nieznanych. Nikt nie rozumie, 
dlaczego istnieją akurat takie cząstki, dlaczego mają właśnie takie masy, jakie 
obserwujemy, ani dlaczego niektóre oddziałują silnie, a inne nie".
Po odkryciu każdej nowej cząstki fizycy sprawdzali, czy zachowuje się ona 
zgodnie ze "starymi" prawami zachowania, takimi jak prawo zachowania energii, 
oraz nowymi, wówczas formułowanymi prawami, takimi jak zasada zachowania liczby 
barionowej. Te zasady zachowania obowiązują w oddziaływaniach cząstek na 
przykład podczas rozpadów. Niektóre cząstki, takie jak proton, elektron i 
neutrino, nie ulegają rozpadom, są "trwałe". Inne rozpadają się na lżejsze 
cząstki, przy czym czas rozpadu jest często bardzo krótki, mniejszy od jednej 
miliardowej sekundy. Podczas oddziaływań pewne cechy cząstek ulegają zmianie, 
inne pozostają takie same. O takich cechach mówimy, że podlegają prawu 
zachowania. Jednym z najważniejszych takich praw jest zasada zachowania ładunku. 
We wszystkich oddziaływaniach cząstek elementarnych całkowity ładunek cząstek 
się nie zmienia, jest taki sam przed i po rozpadzie lub zderzeniu. Na przykład 
neutron, który jest elektrycznie neutralny, rozpada się na proton i elektron, 
których ładunki elektryczne mają przeciwne znaki, oraz obojętne elektrycznie 
anty-neutrino elektronowe. Wobec tego podczas rozpadu neutronu całkowity ładunek 
nie ulega zmianie.
W 1956 roku Lee i Yang analizowali zachowanie kaonów. Już w 1938 roku Seth 
Neddermeyer i Carl Anderson, dwaj koledzy Op-Penheimera z Caltechu, odkryli 
mezony. Kaon jest cząstką nietrwałą - po niecałej mikrosekundzie rozpada się na 
inne mezony, ak zwane piony. Z doświadczeń wynikało, że czasami kaon rozpa-"a 
się na dwa piony, a czasami na trzy. Samo w sobie nie stanowiłoby to jeszcze 
problemu, ponieważ wiadomo, że cząstki elementarne mogą się rozpadać na wiele 
sposobów (istnieje wiele "kanałów rozpadu"). Problemem był natomiast fakt, że 
produkty rozpadu miały odmienną parzystość. Tak być nie powinno. Parzystość, 
podobnie jak ładunek elektryczny, powinna być ściśle zachowana.
Parzystość jest cechą związaną z symetrią zwierciadlaną. Dowolny obiekt i jego 
zwierciadlane odbicie zachowują się zgodnie z takimi samymi prawami fizycznymi. 
Na przykład gdy ktoś stojąc przed lustrem przerzuca piłkę z ręki do ręki, 
zachowanie parzystości oznacza, że obraz piłki porusza się tak, jakby działały 
nań rzeczywiste siły, czyli zakreśla parabolę. Frank Yang w swoim przemówieniu z 
okazji wręczenia Nagrody Nobla stwierdził: "Prawa fizyki zawsze wskazywały na 
ścisłe zachowanie symetrii zwierciadlanej". (Yang przybrał imię Frank na cześć 
Benjamina Franklina, którego jest wielbicielem).
Fizycy uważali, że parzystość jest zachowana zarówno na poziomie cząstek 
elementarnych, jak i układów makroskopowych; w mi-kroświecie przejawia się ona 
jednak w szczególny sposób. Parzystość cząstek oznaczamy znakiem plus lub minus, 
w zależności od tego, czy funkcja falowa opisująca cząstkę zmienia znak wskutek 
inwersji przestrzennej. Gdy funkcja falowa nie zmienia znaku, mówimy, że 
parzystość jest dodatnia; w przeciwnym przypadku - parzystość jest ujemna.
Okazało się, że kaony rozpadają się czasem na cząstki o całkowitej parzystości 
dodatniej, a czasem na cząstki o parzystości ujemnej. To było dziwne, ponieważ 
rozpadające się cząstki miały niemal takie same masy, taki sam ładunek 
elektryczny, takie same wszystkie cechy, jakie udało się zmierzyć. W tym czasie 
fizycy uważali, że cząstki mogą się rozpadać tylko na cząstki o takiej samej 
parzystości.
Fizycy nie dysponowali wieloma możliwymi wyjaśnieniami tej zagadki. Mogli 
przyjąć, że w rzeczywistości obserwują rozpady dwóch różnych mezonów K, które 
nazwano tau (T) i theta (6). Takie wyjaśnienie wydawało się wątpliwe, ponieważ 
nikt nie potrafił wskazać żadnej różnicy między tymi cząstkami, poza ich 
odmiennymi kanałami rozpadu. Było to więc rozróżnienie bez podania jakiejkolwiek 
różnicy.
Inna możliwość polegała na uznaniu, że w tym przypadku nie obowiązuje zasada 
zachowania parzystości. To by jednak oznaczało, że zasada ta nie jest w istocie 
ścisłą zasadą zachowania. Odrzucenie raz przyjętych zasad zachowania nie jest 
czymś, na co fizycy decydują się łatwo. Mimo to Yang i Lee postanowili, że 
zaproponują takie właśnie wyjaśnienie.
Swoją hipotezę przedstawili w pracy Qaestion of Parity Conser-vation in Weak 
Interactions (Zagadnienie zachowania parzystości w slabych oddziaływaniach), 
opublikowanej w "Physical Review". Początkowo wybrali tytuł Is Parity Conserved 
in Weak Interactions?, ale redaktor pisma, Samuel Goudsmit, nie tolerował znaków 
zapytania w tytułach. W swojej pracy Yang i Lee przedstawili rozumowanie, które 
doprowadziło ich do zakwestionowania prawa zachowania parzystości. "Ostatnie 
dane doświadczalne wskazują, że mezony theta i tau mają niemal identyczne masy i 
czasy życia -pisali. - Z drugiej strony analiza produktów ich rozpadu 
zdecydowanie sugeruje, że ze względu na zachowanie momentu pędu i parzystości 
theta i tau to różne cząstki. Wydaje się to zagadkowe... Trudność tę można 
rozwiązać, przyjmując, że parzystość nie jest ściśle zachowywana, a zatem 
obserwujemy dwa kanały rozpadu tej samej cząstki...". Yang i Lee zaproponowali 
następnie przeprowadzenie eksperymentu w celu sprawdzenia, czy parzystość jest 
zachowana, czy też "słabe oddziaływania rozróżniają lewą i prawą stronę". Ich 
pracę przeczytała między innymi pani Chien-Shiung Wu z Uniwersytetu Columbia, 
która postanowiła przeprowadzić taki eksperyment.
Idea doświadczenia polegała na stwierdzeniu, czy elektrony emitowane podczas 
słabych rozpadów jąder atomowych rozchodzą się równie często we wszystkich 
kierunkach. Tak być powinno, gdyby w słabych oddziaływaniach obowiązywała zasada 
zachowania parzystości. W przeciwnym wypadku elektrony byłyby częściej emitowane 
w pewnym określonym kierunku. Byłoby tak, jakby natura z jakiegoś powodu 
wyróżniała ten właśnie kierunek. Lecz to nie wydawało się prawdopodobne.
Zasadnicza trudność polegała na ustawieniu rozpadających się jąder w jednym 
kierunku. W tym celu Wu ochłodziła kawałek materiału zawierający jądra kobaltu - 
izotop 60Co - do temperatury kilku dziesiątych stopnia powyżej zera absolutnego, 
po czym umieściła próbkę w bardzo silnym polu magnetycznym. Ponieważ jądra 
kobaltu mają moment magnetyczny, w silnym polu wszystkie ustawiły się w tym 
samym kierunku. Teraz możliwe było zbadanie, czy elektrony emitowane w rozpadach 
jąder rozchodzą się równomiernie we wszystkich kierunkach. Gdyby jakiś kierunek 
był wyróżniony, oznaczałoby to, że parzystość nie jest zachowana.
Gdy nadszedł moment prawdy, okazało się, że rozkład elektronów nie jest 
izotropowy. Natura z jakichś nieznanych powodów wysyłała elektrony w wybranym 
kierunku. Wynik doświadczenia był Jasny: okazało się, że Lee i Yang mieli rację. 
W słabych oddziaływaniach nie obowiązuje zasada zachowania parzystości. W 1957 
roku
Yang i Lee otrzymali Nagrodę Nobla za wysunięcie hipotezy niezachowania 
parzystości.
W tym czasie Yang był już profesorem Instytutu, Lee zaś jego tymczasowym 
członkiem. Później Lee również został profesorem i przez pewien czas wszyscy 
mogli się cieszyć obecnością dwóch noblistów. Oppenheimer powtarzał, że jest 
dumny, gdy widzi, jak ci dwaj spacerują po kampusie Instytutu! Oto był przykład 
zgodnej współpracy.
Jako miejsce, gdzie uczeni ze sobą współpracują, Instytut zawsze miał kiepską 
reputację. "W Instytucie tradycja współpracy nie jest szczególnie dobrze 
rozwinięta - zauważa Murray Gell-Mann. -Placówka ta pomyślana została jako 
miejsce, gdzie myśliciele -wielcy myśliciele - mogą spokojnie dumać w 
odosobnieniu. Lecz w dzisiejszych czasach jest to raczej nieproduktywny styl 
pracy. Tak mógł pracować Einstein, który świadomie zerwał kontakt z fizyką 
swoich czasów. Nie potrzebował partnerów do rozmowy, ponieważ nikogo nie 
interesowało, czym on się zajmował, ani jego nie obchodziło, co robią inni. 
Natomiast w przypadku innych uczonych właśnie współpraca prowadzi do wyników".
Niechęć do współdziałania, którą obserwuje się w Instytucie, związana jest 
zapewne z syndromem primadonny. Wielkie umysły ulegają czasem tej chorobie, 
często nie zdając sobie z tego sprawy. Gdy zbliżały się sześćdziesiąte urodziny 
Yanga, kilku jego przyjaciół wpadło na pomysł, by przygotować na jego cześć 
Festschrijt. czyli zbiór oryginalnych esejów, napisanych specjalnie po to, aby 
go uhonorować. Powiedzieli o tym Yangowi. "Przemyślałem waszą propozycję - 
odparł Yang - i doszedłem do wniosku, że bardziej interesujący byłby zbiór moich 
własnych prac z komentarzami".
W 1983 roku nakładem wydawnictwa W. H. Freeman ukazała się książka Yanga 
Selected Papers 1945-1980 with Commentary. T. D. Lee był wtedy profesorem w 
Columbii. Gdy przeczytał, jak według Yanga wyglądał ich słynny sojusz, 
zbaraniał. Sam zapamiętał to zupełnie inaczej. Niebawem Lee spisał własną wersję 
wydarzeń i rozkolportował ją wśród znajomych, a następnie umieścił w trzecim 
tomie książki Selected Papers, wydanej przez oficynę Birkhauser w 1986 roku. 
Przytoczona historia znakomicie charakteryzuje problemy, do jakich dochodzi, gdy 
usiłują współpracować ze sobą ludzie o wybujałych osobowościach, nietrudno zatem 
zrozumieć, dlaczego uczeni z Instytutu czynią to rzadko.
Oto co powiedział Yang o swoich stosunkach z Lee podczas studiów na 
Uniwersytecie Chicagowskim: "Byłem od niego starszy i o kilka lat bardziej 
zaawansowany w studiach doktorskich, przeto starałem się pomóc mu na wszelkie 
możliwe sposoby. Później on został doktorantem Fermiego, lecz ilekroć 
potrzebował rady czy pomocy, zwracał się zawsze do mnie. W istocie podczas 
studiów w Chicago to ja byłem jego nauczycielem fizyki [...] Byłem dla niego 
niczym starszy brat [...] Robiłem co mogłem, aby mu pomóc w karierze..." - i tak 
dalej.
W 1952 roku Lee i Yang, będący wówczas tymczasowymi członkami Instytutu, 
napisali wspólnie długą pracę o skraplaniu gazów. Najwyraźniej już wówczas 
zaczął się konflikt ich osobowości, ponieważ nagle ogromnego znaczenia nabrała 
kolejność nazwisk autorów na stronie tytułowej pracy. Jak wspomina Lee, Yang 
chciał, by jego nazwisko wymienione było jako pierwsze. Lee był od Yanga cztery 
lata młodszy, więc początkowo się na to zgodził. Później sprawdził kilka prac 
innych autorów i przekonał się, że wiek nie jest czynnikiem decydującym o 
kolejności. Wobec tego zażądał, aby ją zmienić.
Szczęśliwie się złożyło, że praca składała się z dwóch części, przeto możliwe 
było zaspokojenie ambicji obu autorów: "C. N. Yang i T. D. Lee" figurowało w 
pierwszej części, a "T. D. Lee i C. N. Yang" w drugiej.
Ich pracę przeczytał Albert Einstein i zapragnął porozmawiać z autorami. Według 
Yanga, Einstein posłał po niego: "Einstein wysłał po mnie Brurię Kaufman, która 
była wówczas jego asystentką. Poszedłem z nią do gabinetu Einsteina. Uczony 
wyraził wielkie zainteresowanie artykułem... Niestety, nie wyniosłem wiele z tej 
rozmowy, najdłuższej, jaką z nim odbyłem, ponieważ z trudem go rozumiałem. 
Einstein mówił bardzo cicho, a ja nie mogłem skupić się na jego słowach, 
ponieważ byłem pod wrażeniem bliskiego kontaktu z tym wielkim fizykiem, którego 
od tak dawna podziwiałem".
Według Lee, Einstein posłał po nich obu: "Einstein poprosił swoją asystentkę 
Brurię Kaufman, żeby sprawdziła, czy mógłby porozmawiać z Yangiem i ze mną [...] 
Poszliśmy razem do jego gabinetu [...] Był zadowolony z naszych odpowiedzi [...] 
Cała rozmowa dotyczyła wielu problemów i trwała bardzo długo".
Yang i Lee nie pracowali razem aż do 1956 roku, kiedy to wspólnie opublikowali 
pracę na temat niezachowania parzystości. Yang twierdzi, że to on napisał pracę: 
"Pokazałem rękopis Lee, który Wprowadził kilka drobnych zmian. Następnie 
umieściłem nasze nazwiska w porządku alfabetycznym. Przez pewien czas 
zastanawiałem się, czy nie umieścić swojego nazwiska na pierwszym miejscu, ale 
zrezygnowałem z tego, ponieważ nie lubię szeregowania nazwisk, a także dlatego, 
że chciałem pomóc Lee w jego karierze". Wersja Lee: "Pamiętam, że pisaliśmy 
pracę wspólnie. Jak zwykle, §dy współpracowaliśmy, dyskutowaliśmy niemal bez 
przerwy na temat wyboru słów i niuansów prezentacji. Istniało kilka wersji 
pracy, które zmienialiśmy przez pewien czas".
Również w Szwecji dały o sobie znać problemy związane z rozwiniętym ego obu 
fizyków. "Byłem w Princeton, gdy dotarła do nas wiadomość o Nagrodzie Nobla z 
fizyki za rok 1957 - wspomina Lee. - Przez cały listopad moja żona Jeanette i ja 
przygotowywaliśmy się do wyjazdu do Szwecji. Yang i ja musieliśmy również 
napisać nasze wystąpienia i wykłady. W czasie dyskusji na ten temat Yang 
zapytał, czy podczas ceremonii możemy odebrać nagrody w porządku zgodnym z 
wiekiem. Zdziwiło mnie to, ale się zgodziłem".
Pięć lat później w piśmie "New Yorker" ukazał się artykuł biograficzny 
poświęcony Yangowi i Lee, którzy byli już wówczas profesorami w Instytucie. Obaj 
otrzymali odbitki szczotkowe i obaj wprowadzili poprawki. Lee twierdzi, że Yang 
chciał, aby jego nazwisko występowało jako pierwsze w trzech miejscach artykułu: 
w tytule, w zdaniu, gdzie była mowa o Nagrodzie Nobla, i w opisie ceremonii 
wręczenia nagrody. Chciał również, żeby nazwisko jego żony było wymienione przed 
nazwiskiem żony Lee, ponieważ była od niej o rok starsza.
"Powiedziałem mu, że zachowuje się głupio" - wspomina Lee.
18 kwietnia 1962 roku, według wspomnień Lee, Yang przyszedł do jego gabinetu w 
Instytucie i zażądał dalszych zmian kolejności nazwisk w rzeczonym artykule. 
Lee, przykro tym zaskoczony, zaczął się głośno zastanawiać, czy ich dalsza 
współpraca ma w ogóle sens. "Yang był bardzo wzburzony i zaczął płakać - 
opowiada Lee. Twierdził, że bardzo chce ze mną pracować. Czułem się zakłopotany 
i bezradny; bardzo długo łagodnie z nim rozmawiałem. W końcu zgodziliśmy się, że 
na jakiś czas zaprzestaniemy współpracy, a później zadecydujemy". Wersja Yanga: 
"To było bardzo emocjonalne doświadczenie, któremu towarzyszyło oczyszczające 
poczucie wyzwolenia" .
Gdy miesiąc później został wreszcie opublikowany artykuł, nazwisko Lee 
figurowało na pierwszym miejscu w tytule A guestion oj Parity: T. D. Lee and C. 
N. Yang, Yang natomiast wymieniony był jako pierwszy we wzmiance o tym, że 
otrzymali razem Nagrodę Nobla. W pozostałych miejscach artykułu porządek nazwisk 
był mniej lub bardziej przypadkowy.
Tej wiosny Lee zrezygnował z pracy w Instytucie i przeniósł się na Uniwersytet 
Columbia. Według plotek, Oppenheimer pojechał tam za nim, aby namówić go do 
powrotu, ale na próżno. W 1966 roku Yang również opuścił Instytut i został 
profesorem na uniwersytecie stanowym w Stony Brook.
Dwadzieścia lat później, w listopadzie 1986 roku, z okazji sześćdziesiątych 
urodzin T. D. Lee, odbyło się na Uniwersytecie Coluifi"
bia wielkie przyjęcie. Przyjechało wielu znanych fizyków, między innymi I. I. 
Rabi, Sidney Drell, Bruno Zumino i Freeman Dyson. Wśród gości nie było Franka 
Yanga.
Chociaż Oppenheimer zajmował się w Princeton także fizyką, w czasie pobytu w 
Instytucie opublikował bardzo niewiele. Spotyka się różne wyjaśnienia tego 
faktu. Oppie się wypalił, przekroczył wiek, w którym oczekuje się od fizyków, że 
zrobią coś sensownego, był zbyt zajęty uprawianiem polityki w Waszyngtonie. 
Mówiło się o wszystkich tych sprawach jednocześnie. Wydaje się, że co do jednego 
wszyscy komentatorzy byli zgodni: choć Oppie przeszedł sam siebie jako 
administrator w Los Alamos, jako uczony nigdy nie zrealizował swoich możliwości. 
Nie brakuje prób wyjaśnień również tego faktu.
"Wydaje mi się - powiedział Rabi - że pod pewnymi względami Oppenheimer miał 
zbyt dużą wiedzę w dziedzinach spoza tradycyjnych nauk ścisłych, na przykład 
interesował się religią, a szczególnie religią hinduską. Skutkiem było poczucie 
tajemnicy Wszechświata otaczającej go niczym mgła... Można by to nazwać brakiem 
wiary, ale moim zdaniem była to raczej ucieczka od trudnych, prymitywnych metod 
fizyki teoretycznej w mistyczne królestwo luźnej intuicji".
Inni wskazywali na brak cierpliwości Oppiego do szczegółów. Jak wspomina Robert 
Serber: "Zna] on dobrze fizykę, ale liczył okropnie". Mówiło się też o jego 
braku wytrwałości. "Nie miał Sitz-Jleisch- uważa Murray Gell-Mann. - Chodzi tu o 
wytrwałość, którą Niemcy określają mianem Sitzjleisch: »ciało do siedzenia« na 
krześle podczas wielogodzinnej pracy. O ile wiem, nigdy nie napisał długiej 
pracy ani nie wykonał żmudnych obliczeń, nic z tych rzeczy. Do tego brakowało mu 
cierpliwości. Jego prace składają się z małych apergu, zresztą bardzo 
błyskotliwych. Natomiast inspirował innych i jego wpływ był fantastyczny. 
Nauczył jedno lub dwa pokolenia amerykańskich uczonych nowoczesnej fizyki, 
mechaniki kwantowej i teorii pola".
Koledzy zarzucali mu, że choć jest bardzo inteligentny, brakuje mu 
oryginalności: chwyta czyjeś pomysły i doprowadza je do logicznego końca, ale to 
wciąż są cudze pomysły. Jeszcze inni wytykali mu obłudę, zdolność do mówienia 
sprzecznych rzeczy na ten sam temat. Jedna z jego najsłynniejszych wypowiedzi 
dotyczyła Ł>omby: "W pewnym prostym sensie, którego nie da się zatuszować ani 
wulgarnością, ani żartem, ani przesadnym gestem, fizycy poznali, co to grzech i 
nie wolno im o tym zapomnieć". (To publiczne załamywanie rąk zirytowało wielu 
jego kolegów, w tym również jego o profesora z Harvardu, Percy'ego Bridgmana. 
"Jeśli ktokolwiek powinien czuć się winny - powiedział Bridgman - to tylko Bóg. 
To on stwarza fakty"). Po wojnie, podczas rozmowy z prezydentem Trumanem, 
Oppenheimer powiedział: "Panie prezydencie, czuję, że mam krew na rękach". 
(Truman podobno wyciągnął wtedy chusteczkę i zapytał: "Może zechciałby pan je 
wytrzeć?"). Natomiast pod koniec życia Oppenheimer przedstawiał zupełnie inną 
wersję wydarzeń. "Nigdy nie odczuwałem żalu z powodu tego, co robiłem i mogłem 
zrobić w Los Alamos. W istocie, przy różnych okazjach wyrażałem przekonanie, że 
biorąc wszystko pod uwagę, praca tam była czymś, czego nie żałuję".
To właśnie bystra inteligencja Oppenheimera oraz liberalny stosunek do prawdy 
spowodowały jego głośny upadek. Dwa tygodnie przed Bożym Narodzeniem, 14 grudnia 
1953 roku, Oppenheimer rozmawiał przez telefon z Lewisem Straussem, który sześć 
lat wcześniej zaproponował mu stanowisko dyrektora Instytutu. Strauss był 
obecnie przewodniczącym Komisji Energii Atomowej, a Oppenheimer ekspertem tej 
komisji. Strauss chciał z nim porozmawiać o sprawach związanych z dostępem do 
tajnych dokumentów. Wobec tego Oppenheimer pojechał do Waszyngtonu. Gdy 
dowiedział się, o co chodzi, doznał szoku.
Okazało się, że sam prezydent Dwight D. Eisenhower nakazał wznieść "mur" między 
Oppenheimerem i wszelkimi tajnymi informacjami dotyczącymi energii atomowej. 
Wszystkie tajne dokumenty z sejfu w Instytucie miały zostać zabrane, a 
zezwolenie na dostęp dyrektora do tego rodzaju dokumentów zawieszono ze skutkiem 
natychmiastowym. Przyczyną był fakt - jak powiedział William L. Bor-den, 
urzędnik z Połączonej Komisji Kongresu do spraw Energii Atomowej - że 
"prawdopodobieństwo, iż J. Robert Oppenheimer to agent Związku Sowieckiego, jest 
większe niż 50 procent".
Sprawa ta miała oczywiście związek z tym, że Oppenheimer utrzymywał stosunki z 
komunistami. Komunistami byli jego brat Frank i bratowa. Również żona 
Oppenheimera była komunistką. przynajmniej w młodości. Oppie zatrudniał 
komunistów i wielu lewicujących fizyków w Los Alamos. Dodatkową komplikacją 
okazały się pewne kłamstwa, na jakie pozwolił sobie w rozmowie z oficerem 
kontrwywiadu w Los Alamos. Najdziwniejsze w całej sprawie było jednak to, że o 
tym wszystkim władze wiedziały od bardzo dawna, a mimo to udzieliły mu 
zezwolenia na dostęp do tajnych materiałów. Pozwoliły, aby to on kierował budową 
Bomby. Czemu zatem teraz, po dziesięciu latach, postanowiono odgrzać stare 
sprawy?
Zgodnie z najbardziej popularnym wyjaśnieniem, Oppenheimer publicznie ośmieszył 
swego dawnego stronnika, Straussa, który postanowił mu za to odpłacić.
13 czerwca 1949 roku Oppenheimer zeznawał przed Połączoną Komisją Kongresu do 
spraw Energii Atomowej, która rozważała prośbę rządu norweskiego o zgodę na 
sprzedaż milikiura żelaza 59. Norwegowie chcieli użyć tego izotopu do 
monitorowania zachowania płynnej stali podczas wytopu. Strauss, zaciekły 
antykomuni-sta, zawsze bardzo niechętnie zgadzał się na eksport izotopów 
promieniotwórczych, a gdy dowiedział się, że jeden z członków norweskiego 
zespołu badawczego przejawia komunistyczne sympatie, zaciął się. Gdyby to od 
niego zależało, Norwegowie otrzymaliby figę z makiem.
Oppenheimer zeznawał w obecności Straussa. Opowiedział się za wyrażeniem zgody 
na sprzedaż izotopu. Ktoś zapytał go, czy materiał ten może zostać wykorzystany 
do celów wojskowych. "Nikt mnie nie zmusi, bym powiedział, że nie można go 
wykorzystać do wytworzenia energii atomowej - stwierdził. - Do tego celu służy 
też pośrednio szpadel, l bywa używany",
W pokoju rozległy się chichoty. Strauss zazgrzytał zębami.
"Energię atomową można również uzyskać z butelki piwa. Tak się zresztą robi". 
Hę, hę, hę. "Należy jednak spojrzeć na problem z odpowiedniej perspektywy - 
ciągnął Oppenheimer. - Jest faktem, że w czasie wojny i w latach powojennych 
izotopy te nie odgrywały znaczącej roli, a według mojej wiedzy, nie odgrywały w 
ogóle żadnej roli". Strauss poczerwieniał na twarzy. Patrzył na Oppenheimera 
tak, jakby chciał zabić spojrzeniem tego chłystka, który z wielko-pańskim 
zadęciem ośmielał się z niego nabijać.
"Czyż nie jest prawdą, doktorze, że ogólne bezpieczeństwo kraju zależy od czegoś 
więcej niż tylko od zachowania tajemnicy na temat postępu w dziedzinie 
wojskowości?" - spytał senator Knowland.
"Oczywiście, że tak - odpowiedział Oppie. - Według mojej oceny. w tym ogólnym 
sensie izotopy są znacznie mniej ważne niż urządzenia elektroniczne, ale 
znacznie ważniejsze niż, powiedzmy, witaminy".
Strauss dobrze to sobie zapamiętał. Kilka lat później, gdy Wil-liam Borden 
nazwał Oppiego "agentem Związku Sowieckiego", Strauss uznał, że to świetna 
okazja, żeby wyrównać stare rachunki. Postarał się, żeby FBI nieustannie 
śledziło Oppenheimera, przejmowało i otwierało jego pocztę, oraz - jak wynika z 
niedawno odtajnionych raportów FBI - zainstalowało podsłuch w Olden Ma-nor' Jego 
domu na kampusie Instytutu. "Na żądanie admirała Le-wisa L. Straussa, 
przewodniczącego Komisji Energii Atomowej -czytamy w dokumentach FBI - l 
stycznia 1954 roku w dornu dr. J- Roberta Oppenheimera w Princeton w stanie New 
Jersey zainstalowano środki technicznego nadzoru".
Oppenheimer sprowadził zatem do Instytutu nie tylko karabiny, ale również 
podsłuch, agentów FBI i wszystko, co się z tym wiąże.
Ostatecznie Strauss wygrał. Oppenheimer został uznany za człowieka niegodnego 
zaufania i pozbawiony zezwolenia na dostęp do poufnych dokumentów. Z Instytutu 
zniknął ogromny sejf i wartownicy, pilnujący go dzień i noc. Na tym Strauss nie 
poprzestał. Chciał również, by Oppenheimer został zwolniony z Instytutu. Temu 
jednak Rada Nadzorcza i profesorowie stanowczo się sprzeciwili. W czerwcu 1954 
roku ogłoszono oświadczenie popierające Op-penheimera. Profesorowie stwierdzili 
między innymi: "Przez siedem lat [dr Oppenheimer] z wielkim oddaniem kierował 
pracą Instytutu Studiów Zaawansowanych, udowadniając w tym czasie, że dzięki 
zaletom osobistym, szerokim zainteresowaniom naukowym i głębokiej wiedzy potrafi 
wyjątkowo dobrze wykonywać swoje zadania. Jesteśmy dumni, mogąc obecnie 
publicznie wyrazić nasze lojalne uznanie z powodu wielu korzyści, jakie 
odnieśliśmy dzięki pracy dr. Oppenheimera na tym stanowisku". Oświadczenie 
podpisali wszyscy stali członkowie Instytutu oraz emerytowani profesorowie, w 
tym również Julian Bigelow, Freeman Dyson, Albert Einstein. Kurt Godeł, Herman 
Goldstine, Abraham Pais, Atle Selberg, Oswald Yeblen, John von Neumann, Hermann 
Weyl i C. N. Yang.
Oppenheimer był jednak załamany. Stracił pewność siebie i arogancję, co mogło 
oznaczać, że jego kariera naukowa jest również skończona. Przestał pracować jako 
konsultant w Waszyngtonie. dzięki czemu spędzał więcej czasu w Instytucie. 
Niektórzy profesorowie byli z tego zadowoleni. "Jeśli o mnie chodzi - wspomina 
Freeman Dyson - to po tym publicznym upokorzeniu Oppenheimer stal się lepszym 
dyrektorem, niż był przedtem. Spędzał mniej czasu w Waszyngtonie, a więcej w 
Instytucie... Rozluźnił się i poświęcał więcej uwagi naszym codziennym 
problemom. Teraz mógł robić to, co lubił najbardziej: czytać, myśleć i rozmawiać 
o fizyce".
Publiczne upokorzenie miało jednak także inne przykre konsekwencje. Oppie i jego 
żona zawsze dużo pili, ale po klęsce problem ten jeszcze się pogłębił. 
"Pamiętam, jak wyglądał typowy wieczór w ich domu - wspomina pewien stały gość. 
- Wszyscy siadywali w kuchni, plotkując, pijąc i nic nie jedząc. Koło dziesiątej 
Kitty rzucała na patelnię kilka jajek i odrobinę chili. To było wszystko, czym 
zagryzano mnóstwo alkoholu". Doszło do tego, że matematyk Deane Montgomery 
nazwał publicznie dom Oppiego "Bourbon Ma-nor". Ze swej strony Oppie określił 
Montgomery'ego jako "najbardziej aroganckiego, upartego skurwysyna, jakiego w 
życiu widział".
Oppenheimer był dyrektorem Instytutu przez dziewiętnaście lat. Oceny jego 
działalności są różne, przy czym ich podział odzwierciedla mniej więcej 
przynależność "partyjną". Fizycy pamiętają, że dzięki niemu fizyka znalazła się 
w centrum uwagi, humaniści zaś podziwiają go za niezwyklą erudycję w sprawach 
wykraczających poza nauki przyrodnicze. Kiedyś poprosił go o pomoc Lansing V. 
Hammond, pracownik Commonwealth Fund, programu wdrożonego przez rząd brytyjski, 
którego celem było wysyłanie młodych i obiecujących uczonych brytyjskich na staż 
do Stanów Zjednoczonych. Hammond nie mógł sobie poradzić z lawiną podań i 
poprosił Oppiego o pomoc.
Oppenheimer szybko uporał się z podaniami kandydatów na fizyków, po czym 
poprosił o pokazanie pozostałych.
"Hmm... Muzyka amerykańskich Indian - powiedział, patrząc na jedno z podań. - 
Roy Harris jest tu właściwym człowiekiem, to go na pewno zainteresuje... W 
zeszłym roku Roy był w Stanfordzie, ale właśnie przeniósł się do Peabody 
Teacher's College w Nasłwille... Psychologia społeczna, kandydat chciałby 
pojechać do Michigan... Hmm... Chciałby zyskać ogólne doświadczenie, a w 
Michigan za-puszkują go zapewne w jakimś zespole i nauczy się wszystkiego o 
jednym, wąskim aspekcie... Według mnie powinien wybrać się do Yanderbilt, to 
mniejszy ośrodek, gdzie będzie miał więcej okazji, żeby osiągnąć to, czego 
pragnie".
"Logika symboliczna - Oppie sięgnął po kolejne podania. - No, tu liczy się 
Harvard, Princeton, Chicago i Berkeley. Zobaczmy, czym się konkretnie 
interesuje... Ha! A tu twoja dziedzina: osiem-nastowieczna literatura angielska. 
Yale to oczywisty wybór, ale warto zastanowić się nad Bate'em w Harvardzie. On 
jest jeszcze młody, lecz do niego należy przyszłość".
Oppie przeglądał podania przez godzinę. Na sześćdziesiąt przypadków nie umiał 
pomóc tylko w dwóch czy trzech. W pozostałych wydawało się, że jest po prostu 
wszystkowiedzący. Nic dziwnego, że humaniści go lubili.
Największymi przeciwnikami Oppenheimera w Instytucie byli matematycy, którzy 
mieli mu za złe, że zatrudnia głównie fizyków i nie poświęca większej uwagi ich 
dyscyplinie. "Dążył do tego, by upokorzyć matematyków - uważa Andre Weil. - 
Oppenheimer był człowiekiem niezwykle sfrustrowanym i bawił się, napuszczając 
ludzi na siebie. Widziałem, jak to robił. Uwielbiał, gdy ludzie w Instytucie 
ciągle się kłócili. Był sfrustrowany, ponieważ chciał być Niel-sem Bohrem lub 
Albertem Einsteinem, a wiedział, że nie jest".
Oppenheimer miał jednak o sobie zupełnie dobrą opinię. W roku 1963, po piętnastu 
latach sprawowania funkcji dyrektora, udzielił wywiadu, w którym mówił o mocnych 
i słabych stronach Instytutu. ..Jako stałe miejsce pracy Instytut jest 
odpowiedni tylko dla kilku osób na świecie - powiedział. - W dziedzinie fizyki 
teoretycznej liczba osób, którym pracowałoby się tu lepiej niż gdzie indziej, 
jest bardzo mała. Ludzie spędzają na ogół pół roku tutaj, a pól gdzie indziej. 
Dyson wykładał cały ubiegły rok, Yang wykłada w tym roku. W przyszłym roku Dyson 
będzie w La Jolla. Yang, nawet jeśli jest w Princeton, spędza większość czasu w 
Brookhaven. W ten sposób zaspokajają oni swoje potrzeby, bez tego nie mogliby 
przetrwać".
Zaletą Instytutu, jak powiedział Oppie, jest to, że odgrywa on rolę schroniska, 
intelektualnego hotelu. "Dla młodego uczonego po doktoracie, czy też 
praktykującego fizyka, któremu brakuje kontaktów lub który ma zbyt wiele 
obowiązków dydaktycznych na swojej uczelni, możliwość spędzenia roku czy sześciu 
miesięcy w Instytucie to coś wspaniałego. I temu właśnie powinien służyć 
Instytut",
Dalej Oppenheimer wdał się w rozważania, czy Instytut rzeczywiście potrzebuje 
stałych profesorów, skoro on, Oppie, w zasadzie mógłby spełniać ich główną 
funkcję, czyli doradzać tymczasowym członkom. "Gdybym miał wystarczająco głęboką 
i różnorodną wiedzę oraz dostatek energii - powiedział - nie potrzebowalibyśmy 
profesorów. Sam mógłbym rozmawiać ze wszystkimi członkami o ich problemach".
Tylko J. Robert Oppenheimer mógł się zdobyć na podobną wypowiedź.
CZĘŚĆ III
DALEKIE WIDOKI
ROZDZIAŁ 7
HUBBLE, BĄBLE, TRUD I ZNOJE*
Franz Moehn jest bez wątpienia jedną z najważniejszych i powszechnie szanowanych 
osób w Instytucie Studiów Zaawansowanych. Pracuje tu dopiero od 1979 roku, czyli 
od niedawna (niektórzy członkowie Instytutu mogą się poszczycić 
kilkudziesięcioletnim stażem). Wbrew niepisanej zasadzie utrzymywania kontaktów 
wyłącznie z przedstawicielami własnej dyscypliny, Moehna znają niemal wszyscy, a 
jego praca ma dla wszystkich znaczenie. Franz jest oczywiście kucharzem.
Urodził się w Wittlich w Niemczech, w dolinie Mozeli. Jego ojciec prowadził tam 
hotel "Zum Rebstock", gdzie Moehn nauczył się gotować. Później przyjechał do 
Stanów; terminował w Sheratonie, po czym zaczął pracować w Instytucie. W pobliżu 
jadalni ma własny gabinet, wypełniony książkami kucharskimi. Dzięki jego 
talentom stołówka zmieniła się de facto w instytutowe centrum życia 
towarzyskiego, miejsce, gdzie każdego dnia spotykają się wszyscy członkowie. 
Przedstawiciele różnych dyscyplin siadają, oczywiście, przy oddzielnych 
stolikach, ale przynajmniej wszyscy spędzają pewien czas w jednym pomieszczeniu.
Kuchnia, ze ścianami pokrytymi białą glazurą, wypełniona urządzeniami z 
nierdzewnej stali, stanowi raj kucharza. Członkowie Instytutu nie mają tu prawa 
wstępu. W wielkiej lodówce do przechowywania mięsa wiszą świeżo upolowane, 
jeszcze nie oskubane
* Angielski tytuł Hubble, bubble toil and trouble jest parafrazą wersu z aktu 
IV, scena I Makbeta (Double, double toil and trouble). Istniejące polskie 
przekłady trudno byłoby analogicznie zmienić (przyp. tłum.).
bażanty. Jest też zamrażalnia, oddzielna chłodnia do przechowywania warzyw, są 
piece, kuchenki, prodiże i wędzarnia, gdzie teraz wędzą się węgorze. Moehn 
pokrywa karmelowym lukrem pięćdziesiąt małych foremek, w których zamierza upiec 
hiszpańskie babeczki. Te specjały są przeznaczone na jutrzejszą kolację. W 
stołówce można się rano napić kawy i zjeść świeże bułeczki, w ciągu tygodnia 
zjeść lunch, a w środy i piątki - także kolację. Kolacje to prawdziwe wydarzenia 
kulinarne; typowe menu wygląda wtedy mniej więcej tak: zakąski (na przykład 
parzone krewetki), bażant, ryż, zapiekanka z kozibrodu, sałata, deser. Albo: 
zakąski (na przykład melon z prosciutto), scampi w risotto ze szpinakiem, 
sałatka z selerów, zabaglione. Albo: zakąska, rają w maśle orzechowym, zielony 
groszek, sałata, deser.
Bez wina taka kolacja byłaby niepełna, a zatem do każdego menu dołączana jest 
krótka lista zalecanych win. Gdy Moehn przybył do Instytutu, stwierdził, że 
tutejsza piwnica pozostawia wiele do życzenia, przeto rozpoczął zakupy, czemu 
bardzo sprzyjał dyrektor Harry Woolf, ceniący sobie subtelne uroki życia. 
(Oppenheimer zwykł chodzić pieszo z Olden Manor do odległego o kilka przecznic 
Fuld Hali, natomiast Woolf pokonywał tę trasę swym audi). Obecnie Moehn kupuje 
wina na dziesięć lat naprzód, a bordeaux, które nabył, nadal oczekuje na 
umieszczenie w karcie win. Dzięki jego wysiłkom Instytut może się obecnie 
pochwalić kolekcją około pięciu tysięcy butelek.
Lunch w Instytucie przypomina właściwie kolację, choć w skromniejszej skali. W 
menu można znaleźć piersi kurczęcia te-riyaki, cielęcinę w cieście, flamandzkie 
kotlety, musakę, pieczoną wieprzowinę po szwedzku, a w piątki oczywiście świeże 
ryby z targu. Ludzie obdarzeni mniejszym apetytem mogą wybierać spośród wielu 
sałatek, dań na zimno i rozlicznych kanapek, na przykład z ozorem na zwykłym 
chlebie lub z sałatką z kurczaków w chlebie pita. Do lunchu można również napić 
się wina, a także krajowego lub importowanego piwa. Oczywiście, do wyboru są 
liczne desery: ciasto z rabarbarem, tort z wiśniami, babeczki z kruchego ciasta 
wypełnione budyniem, owoce z bitą śmietaną. Na zakończenie można się napić kawy 
z ekspresu, po dziewięćdziesiąt centów filiżanka. Członkowie Instytutu regulują 
rachunki instytutową kartą płatniczą. Większość korzystających ze stołówki osób 
przybiera na wadze; zawdzięczają to Franzowi Moehnowi.
Stołówka jest duża, prostokątna, z oknami z trzech stron, niczym w nawie 
kościoła, przy czym czwarta ściana jest całkowicie przeszklona, dzięki czemu 
spożywający posiłek mają widok na ogród. Jest pierwszy kwietnia, zatem w 
ogrodzie kwitną żonkile; widać również wysokie brzozy i niewielki wodospad, 
wpadający do podłużnej sadzawki. Jeśli pogoda sprzyja, można jeść w ogrodzie; 
dla tych, którzy pozostają w jadalni, na stołach ustawiono wazoniki ze świeżymi 
kwiatami. Na ścianach wiszą mozaiki ze starożytnej Seleucji w Mezopotamii, a tuż 
obok jednej z nich - nowoczesny obraz reprezentujący malarstwo abstrakcyjne.
Ze względu na te wszystkie atrakcje nic dziwnego, że członkowie Instytutu 
spieszą do stołówki, gdy tylko zegar wybije dwunastą. W stołówce, rzecz jasna, 
zasiadają zgodnie z podziałem na różne dyscypliny, przy czym astrofizycy zajmują 
zazwyczaj jeden z długich stołów po stronie północnej, fizycy cząstek 
elementarnych -parę stołów dalej na południe. Matematycy dzielą się dodatkowo 
według wieku; starsi profesorowie, tacy jak Selberg, Weil i Montgo-mery, siadają 
oddzielnie. Freeman Dyson lubi jadać w towarzystwie, jak zwykł powiadać, "małego 
gangu astrofizyków" (choć jego własny gabinet znajduje się wśród pracowni 
"cząstkowców"). Dyson jednak stanowi szczególny przypadek, nie poddający się 
żadnej klasyfikacji; w swoim życiu zajmował się między innymi biologią 
molekularną, czystą matematyką, fizyką cząstek elementarnych, budową reaktorów 
jądrowych i pojazdów kosmicznych. Dyson jada z astrofizykami, ponieważ lubi ich 
za poczucie humoru.
W każdy wtorek w południe astrofizycy udają się do sali konferencyjnej, gdzie 
mają lunch połączony z seminarium. Spotkania te są tak atrakcyjne, że 
uczęszczają na nie astrofizycy nie tylko z Instytutu, ale również z Uniwersytetu 
i z Laboratoriów Bella.
O 12.30 sala konferencyjna zaczyna się wypełniać. Pośrodku sali stoją drewniane 
stoły, ustawione w podkowę. Wokół stołów, na krzesłach w stylu Breuera, z 
oparciami wyplatanymi trzciną, siedzą astrofizycy z Princeton i okolic. Jest ich 
zwykle około pięćdziesięciu. Wszyscy jedzą główne danie i czekają, aż John 
Bahcall da sygnał. Bahcall, który zasiada u szczytu stołu, w otoczeniu 
dzisiejszych mówców, jest kierownikiem Szkoły Nauk Przyrodniczych. Każdego roku 
kto inny sprawuje tę funkcję. Bahcall jest również głównym lokalnym 
astrofizykiem, specjalistą od zagadnienia słonecznych neutrin, o których napisał 
książkę. Według krążących plotek, ma szansę zostać następnym dyrektorem 
Instytutu ("Nie jestem na liście kandydatów i nie zgodziłbym się na niej 
znaleźć" -powiada), a obecnie gra rolę gospodarza spotkania. Ubrany w sweter w 
czerwone i niebieskie paski, prowadzi spotkanie w bardzo nieformalnym, typowym 
dla siebie stylu.
Bahcall dzwoni łyżeczką w szklankę i zwraca się do Dona Schnei-dera. "Don, może 
nam opowiesz o tych fascynujących nowych wynikach, o których rozmawialiśmy w 
Instytucie przez cały ranek".
Schneider, jeden z młodszych członków Instytutu, ma pięcioletni kontrakt. 
Oznacza to, że jest jednym z najbardziej utalentowanych młodych doktorów 
astrofizyki. Już podczas porannej kawy w budynku E zdradził pewne nowiny, a 
teraz przyszła pora, by podzielić się nimi z szerszą grupą uczonych, którzy 
przybyli tu w poszukiwaniu kontaktów z kolegami.
Don odkaszlnął. Jest trochę zdenerwowany, ale któż mógłby mieć mu to za złe? Ma 
przecież ogłosić, że tego ranka, na krótko przed świtem, zaobserwował nowy 
obiekt, położony w większej odległości od Ziemi niż wszystkie znane dotychczas 
astronomom.
"Przyniosłem nieco danych - mówi Don, wskazując na plik papierów - dotyczących 
nowego kwazaru. Przesunięcie widma ku czerwieni wynosi 4,1...".
Cztery przecinek jeden! Wszyscy zgromadzeni dobrze wiedzą, co to oznacza. W 
astrofizycznym slangu odległość do najdalej położonych obiektów - kwazarów i 
odległych galaktyk - podaje się nie w latach świetlnych lub megaparsekach, ale 
posługując się przesunięciem ku czerwieni. W latach siedemdziesiątych odkryto 
około 650 kwazarów, których przesunięcie ku czerwieni dochodziło do 3,5. To 
oznacza, że znajdują się one w odległości kilku miliardów lat świetlnych od 
naszej Galaktyki. Później stopniowo znajdowano coraz dalsze kwazary, mające 
przesunięcie ku czerwieni 3,6, potem 3,7. Teraz nastąpił skok. 4,1! To zbyt 
nagły wzrost odległości, niemal za duży, by można było w to uwierzyć. Kilku 
słuchaczy na chwilę przerywa jedzenie, co świadczy o znaczeniu nowiny. Don 
jeszcze nie skończył.
"Obiekt ten ulega soczewkowaniu grawitacyjnemu - mówi. -Zmierzyliśmy linie 
absorpcyjne i nie mamy wątpliwości. Po prostu sprzyjało nam szczęście".
Soczewka grawitacyjna! Soczewki grawitacyjne to galaktyki, które zakrzywiają 
promienie obiektów położonych za nimi, w dużo większej odległości. Część 
promieni kwazaru przelatuje z jednej strony galaktyki, część z drugiej, i w ten 
sposób otrzymujemy wielokrotny obraz pojedynczego obiektu. Einstein przewidział 
istnienie soczewek grawitacyjnych już wiele lat temu, a w ostatnich latach udało 
się zaobserwować kilka przykładów. Zjawisko soczewkowania jest jednak bardzo 
rzadkie, i to nie bez powodu. Kwazar, galaktyka i obserwator muszą znajdować się 
niemal idealnie na jednej linii, inaczej soczewkowanie nie wystąpi. No, a tu 
Schneider twierdzi, że znalazł kwazar najbardziej oddalony ze wszystkich 
dotychczas znanych i na dokładkę jest on soczewkowany. To już trochę za wiele!
Schneider rozdaje wykresy i nikt nie wyraża wątpliwości. Widmo kwazaru, czyli 
wykres natężenia promieniowania w zależności od długości fali, wygląda jak 
panorama dolnego Manhattanu, z ostrymi szczytami i dolinami, a jedno szczególnie 
wysokie maksimum przypomina World Trade Center. To kwazar z rekordowym 
przesunięciem ku czerwieni.
W całej sali widać poruszenie. Ludzie komentują nowinę, zakrzy-kując się 
wzajemnie. John Bahcall z najwyższym trudem utrzymuje porządek w czasie 
przewidzianym na zadawanie pytań. Wszyscy domagają się dalszych informacji. 
Gdzie jest ten obiekt? Jakie ma współrzędne? Kiedy dokładnie dokonano 
obserwacji? Don odpowiada na wszystkie pytania... Aż staje się jasne, że 
wszystko to trwa już zbyt długo i pora kończyć. Następny mówca czeka na swoją 
kolej. Biedak; ciężko mu będzie dorównać Schneiderowi.
I rzeczywiście. Oto bowiem kilka osób na sali zaczyna jednak mieć wątpliwości. 
Przesunięcie ku czerwieni 4,1, a dziś jest pierwszy kwietnia. Czy to aby nie 
żart?! O Jezu! To przecież... prima aprilis! Don Schneider wyciął najlepszy 
numer dekady. Udało mu się przekonać wszystkich astrofizyków z Uniwersytetu 
Princeton, Laboratoriów Bella i Instytutu, że w ciągu kilku godzin, w 
Instytucie, gdzie nie ma absolutnie żadnych instrumentów astronomicznych, nawet 
zwykłej lornetki, odkrył rekordowy kwazar, i to soczewko wany grawitacyjnie.
Sam Schneider nie mógł uwierzyć w sukces żartu. Był przekonany, że cała sprawa 
zakończy się klapą, że słynni astronomowie z Princeton natychmiast się 
zorientują, iż dane zostały sfingowane. Z trudem zachowywał powagę, podobnie jak 
John Bahcall, który był w sprawę wtajemniczony. Kilka osób wciąż jeszcze nie 
zorientowało się w sytuacji. Pod koniec lunchu podchodzą do Schneidera, żeby mu 
pogratulować. Chcą uścisnąć jego dłoń, są zupełnie poważni. Odkrycie wydawało 
się zbyt wspaniałe, by mogło być prawdziwe, ale oni i tak uwierzyli.
Don wyjawia im prawdę. Przez cały czas gadał bzdury.
Gdyby zgromadzeni na lunchu uczeni lepiej znali Dona, zapewne przygotowaliby się 
na jakąś niespodziankę. Na drzwiach do jego gabinetu wisi zdjęcie 
przedstawiające Ricardo Montalbana w roli Khana ze Star Trek: The Wrath of Khan, 
z podpisem "Don Schneider". Don przyczepił także do drzwi plakat, podobny do 
tych, jakie rnożna zobaczyć w gabinetach wielu zaangażowanych, politycznie 
uświadomionych uczonych. Afisz wygląda bardzo przekonująco i autentycznie, 
zupełnie jak prawdziwy. Dopiero z bliska można przeczytać takie slogany, jak 
"USA - ręce precz od Nebraski!" "Powstrzymajmy amerykańskich imperialistów w 
Afganistanie!" oraz "Życzymy zwycięstwa Ludowemu Ruchowi Nebraski". "Jeśli 
ludzie nie mają poczucia humoru, to ich problem" - zauważa Schneider.
Nie tylko Don lubi robić kawały. Astronomowie w ogóle wyróżniają się w 
Instytucie pogodą ducha - zapewne dlatego, że widzą to, co badają i że to, o 
czym mówią, jest postrzegalne. Matematycy z głowami w świecie platońskich idei 
bywają na ogół dość ponurzy. Natomiast fizycy cząstek elementarnych... no cóż, 
ci zwykli sobie wyobrażać, że są panami stworzenia, ze swymi gigantycznymi 
akceleratorami, modnymi teoriami superstrun, których niemal nikt nie rozumie. 
Astrofizycy z kolei nie traktują siebie z tak śmiertelną powagą. Rok wcześniej z 
okazji pierwszego kwietnia Kavan Ratnatunga zabawiał się tu dobrze, posługując 
się systemem komputerowym.
Ratnatunga, niski, śniady mężczyzna często uśmiechający się pod wąsem, jest 
magikiem od komputera VAX 11/780, stojącego w piwnicy Instytutu. Rok wcześniej, 
nocą 31 marca, Ratnatunga i Sterl Phinney - obecnie profesor Caltechu - 
poświęcili kilka godzin na zainstalowanie nowego programu. Każdemu, kto rano 
zasiadł do komputera, pojawiał się na ekranie monitora napis "Dzień dobry, Bob!" 
(imię dostosowywane było;' oczywiście, do użytkownika danego komputera). 
Następnie na ekranie pojawiał się krótki list:
Jestem Hal 9000 z roku 2001. Przybyłem z orbity wokół Jowisza, by przejąć cały 
ziemski system komputerowy i uniemożliwić realizację projektu wojen gwiezdnych. 
Czy mogę ci pomóc?
Zakłopotany użytkownik próbował zwykle pozbyć się nieproszonego gościa, 
naciskając "control Z" - typową komendę umożliwiającą wyjście z programu. Wtedy 
pojawiała się kolejna wiadomość:
Nie możesz wyjść z tego programu. Bob. Rzecz jasna, w odpowiedzi Bob próbował 
jednak zakończyć program.
Jeśli spróbujesz to zrobić raz jeszcze, Bob, zacznę wymazywać twoje pliki.
Bob ponownie naciska "control Z"... Na ekranie pojawia się groźny napis:
Usuwam plik numer l.
Oczywiście, w tym momencie dla każdego było już jasne, że jakiś dowcipniś dobrał 
się do systemu komputerowego i dla żartu zainstalował ten zwariowany program. 
Pozostawał jednak problem, jak zakończyć zabawę. W końcu ktoś spróbował podać 
komendę "prima aprilis" i wtedy - dzięki Bogu! - jego komputer zaczął działać 
normalnie. Wszystkim się to spodobało! Program był wielkim przebojem i pozostał 
w systemie do dziś, dla upamiętnienia fantazji Ka-vana Ratnatungi.
Natomiast nowiny Dona Schneidera wcale nie były tak nieprawdopodobne... Kilka 
lat wcześniej Ed Turner z Princeton opowiedział na wtorkowym lunchu, że wraz z 
kolegami z Caltechu odkrył nowy kwazar soczewkowany przez galaktykę. Turner 
powrócił właśnie z obserwatorium na Mount Palomar, gdzie dokonano pewnych 
obserwacji; rano zaś przed lunchem koledzy przekazali mu telefonicznie najnowsze 
dane. Kwazar był bardzo słaby, miał przesunięcie ku czerwieni 3,273, wprawdzie 
nie rekordowe, ale był to bardzo odległy obiekt. Podczas lunchu Turner pokazał 
zdjęcia kwazaru, wykonane dwa dni wcześniej. Sam przywiózł je z Caltechu i 
błyskawicznie przygotował kopie. Zdjęcia przedstawiały prawdziwy kwazar, bez 
żadnych wygłupów. To, że Don Schneider zdołał nabrać astronomów z Princeton, 
dowodzi tylko, że są oni już przyzwyczajeni do niemal cudownych wieści, 
podawanych jednocześnie z arcydziełami kulinarnymi Franza Moehna.
W tydzień później astrofizycy ponownie spotykają się na lunchu. Tym razem obok 
Johna Bahcalla siedzą Charles Alcock, który przyjechał z MIT, oraz Jeremy 
Ostriker, dziekan wydziału nauk astrofizycznych Uniwersytetu Princeton. Bahcall 
daje ludziom pięć-dziesięć minut na zjedzenie posiłku, po czym dzwoni łyżeczką w 
szklankę. Pięt Hut wygłasza ważny komunikat, dotyczący nieobecnego dziś członka 
Instytutu, Jeremy'ego Goodmana: jego żona właśnie urodziła córeczkę. De rigueur, 
Hut podaje wagę dziecka.
"Czy znasz wymiary?" - pyta Bahcall...
Wracając do rzeczy, Bahcall pyta Alcocka (który jeszcze nie skończył gulaszu z 
cielęciny po węgiersku), czego nauczył się od czasu, kiedy byt tu ostatnio. 
Alcock po doktoracie spędził w Instytucie cztery lata, od 1977 do 1981.
Na twarzach biesiadników pojawia się zainteresowanie, Alcock zaczyna mówić - z 
niemal niezauważalnym nowozelandzkim akcentem - o ciężkich pierwiastkach na 
powierzchni białych karłów. Białe gwiazdy mają promień sto razy mniejszy niż 
Słońce i ogromną gęstość, milion razy większą niż woda. Z obserwacji wynika, że 
na ich powierzchni znajdują się ciężkie pierwiastki - to znaczy pierwiastki 
cięższe od helu. Rzecz zagadkowa, ponieważ wydaje się, że pierwiastki te mogą 
pochodzić tylko z materii międzygwiazdowej, czyli rzadkiego gazu, który wypełnia 
przestrzeń między gwiazdami. Kłopot jednak w tym, że materia gwiazdowa składa 
się niemal wyłącznie z wodoru, najlżejszego pierwiastka chemicznego. Skąd zatem 
biorą się te ciężkie pierwiastki?
Alcock podnosi do ust szklankę wody i daje słuchaczom chwilę, by mogli się nad 
tym zastanowić. Oto dramatyczna pauza. "Skądś jednak te pierwiastki pochodzić 
muszą - kontynuuje Alcock. - Ich źródło nie może zawierać wodoru. Zostało 
stwierdzone, że planeto-idy w Układzie Słonecznym nie zawierają wodoru, 
natomiast można w nich znaleźć wiele pierwiastków, które obserwujemy w białych 
karłach".
Inaczej mówiąc, Alcock proponuje koncepcję planetoid poza Układem Słonecznym... 
Astronomowie już od dawna rozważali teorię planet krążących wokół innych gwiazd. 
natomiast idea pozasło-necznych planetoid jest czymś nowym. Alcock uważa, iż 
jest ona zgodna ze zdrowym rozsądkiem. Skoro planetoidy istnieją w Układzie 
Słonecznym, to dlaczego nie miałyby krążyć również wokół innych gwiazd?
"Rozpady planetoid w Układzie Słonecznym powodują powstanie dużej ilości pyłu, 
przyciąganego przez Słońce - mówi Alcock. -A zatem jest to bardzo prawdopodobne 
źródło ciężkich pierwiastków na powierzchni białych karłów".
Kilka osób kiwa głowami, ale ktoś wyraża wątpliwość. "Czy planetoidy mogą 
przetrwać przejście gwiazdy od fazy normalnej do białego karła?" Zanim normalna 
gwiazda zmieni się w białego karła, przechodzi przez fazę czerwonego olbrzyma, a 
jej rozmiary wielokrotnie wzrastają. Za miliardy lat, gdy Słońce stanie się 
czerwonym olbrzymem, rozszerzy się ono tak, że wchłonie wewnętrzne planety, w 
tym zapewne Ziemię, która zmieni się w wypalony żużel wewnątrz naszej gwiazdy. 
Pytającemu chodzi więc o to, czy pas planetoid przetrwa okres, kiedy jego 
macierzysta gwiazda przechodzić będzie fazę czerwonego olbrzyma.
"Hm, w Układzie Słonecznym planetoidy zapewne nie przetrwają - odpowiada Alcock. 
- W innym układzie planetoidy mogą jednak krążyć wokół gwiazdy w dwa razy 
większej odległości, a wtedy byłyby całkiem bezpieczne".
Lyman Spitzer, astronom z Uniwersytetu Princeton, podnosi rękę i stwierdza, że 
obłoki materii międzygwiazdowej czasami zawierają dużo ciężkich pierwiastków. 
Czy ten fakt nie pozwala wyjaśnić obecności takich pierwiastków na powierzchni 
białych karłów?
"Nie zbadałem tego dokładnie - przyznaje Alcock. - Jednak kłopot z takimi 
obłokami polega na tym, że zawierają one dużo wodoru, więc znowu mamy problem z 
wodorem. Na niektórych białych kartach w ogóle nie obserwuje się wodoru. Wobec 
tego ciężkie pierwiastki muszą pochodzić z innego źródła".
Słuchacze są zaintrygowani, w istocie nawet zafascynowani. W tym momencie 
Bahcall dziękuje Alcockowi i zwraca się w stronę Jamesa Binneya.
Binney, który przyjechał tu z wizytą, pracuje w Oksfordzie. Już od dziesięciu 
lat co jakiś czas przyjeżdża do Princeton. Mówiąc z wyraźnym angielskim 
akcentem, opisuje swoje ostatnie komputerowe symulacje zachowania galaktyk.
Symulacje komputerowe to nowa moda w astrofizyce. Dwadzieścia lat temu nikt o 
tym nawet nie słyszał, a dziś astronomowie symulują na komputerach niemal 
wszystkie zjawiska, od narodzin i śmierci gwiazd do ewolucji galaktyk oraz 
zachowania Układu Słonecznego w długiej skali czasowej. Symulacja zachowania 
bardzo dużych układów jest często trudna z powodu ich dynamicznej 
niestabilności. Udaje się śledzić na ekranie ewolucję przez kilka sekund lub 
minut, po czym układ gwałtownie się zapada lub rozlatuje na wszystkie strony, 
jak masło wrzucone do miksera. Wyzwanie polega na skonstruowaniu takiego modelu, 
który nie tylko byłby stabilny, ale który by również poprawnie opisywał ewolucję 
gromad gwiazd, galaktyk i innych układów. Binney zajmował się dynamiką gromad 
gwiazd, skupisk setek tysięcy gwiazd utrzymywanych w całości przez przyciąganie 
grawitacyjne. Z obserwacji wynika, że kształt niektórych gromad zmienia się z 
biegiem czasu. Początkowo mają postać zbliżoną do kuli, później zaś zmieniają 
się w wyciągnięte elipsoidy, przypominające cygaro.
"Tu w Instytucie i w Berkeley przeprowadzono pewne badania -mówi Binney. - 
Określają one, które modele są niestabilne; lecz te obliczenia problemu n-ciał 
są niezwykle kosztowne. Razem z moim asystentem z Oksfordu właśnie skończyliśmy 
obliczać, jak można wykorzystać bardziej złożony formalizm teoretyczny, dzięki 
czemu rachunki stały się znacznie prostsze i tańsze; dają przy tym dokładniejsze 
wyniki".
Gdy dwa ciała niebieskie przyciągają się grawitacyjnie - na przykład Ziemia i 
Księżyc - mówimy, że mamy do czynienia z problemem dwóch ciał. Ten problem można 
łatwo rozwiązać. Odpowiednie równania sformułował Newton i dziś tym zagadnieniem 
zajmują się studenci pierwszego roku astronomii. Gdy dodamy trzecie ciało, na 
przykład rozważamy układ Słońce-Ziemia-Księżyc, Złożoność problemu wzrasta. Im 
więcej ciał, tym problem staje się trudniejszy. Zanim pojawiły się komputery, 
rozwiązanie problemu ^"Ciał było na ogół zadaniem beznadziejnym. Komputery 
pozwalają Prześledzić numerycznie zachowanie tysięcy ciał jednocześnie. "Po
prostu należy zaprogramować komputer, podając początkowe położenia i prędkości 
wielu gwiazd - mówi Binney - powiedzmy 10 tysięcy, a następnie całkować równania 
ruchu i śledzić ewolucję układu".
Nawet gdy mamy najlepsze komputery - a superkomputery są kosztowne i trudno 
uzyskać do nich dostęp - rozwiązanie problemu n-ciał dla dużej liczby n wymaga 
sporo czasu i pieniędzy. Binney znalazł nową metodę obliczeń, pozwalającą 
uzyskać dokładniejsze wyniki znacznie mniejszym kosztem. Zapożyczył on pewną 
ideę z mechaniki kwantowej i zastosował jaw astrofizyce.
"Pomysł polega na tym, by do opisu położenia gwiazd, zamiast zwykłych zmiennych, 
takich jak położenie i prędkość, wykorzystać zmienne typu kąt-działanie - 
tłumaczy Binney. - W skrócie można powiedzieć, że sposób ten pozwala obliczać 
ewolucję orbit bez śledzenia zachowania każdej z gwiazd oddzielnie".
W początkach 1986 roku Joshua Barnes, Jeremy Goodman i Pięt Hut, astrofizycy z 
Instytutu, opublikowali pracę na ten temat w "Astrophysical Journal"; 
zanalizowali w niej dynamikę gromad gwiazd. Choć minęło dopiero kilka miesięcy, 
Binney zdołał uzyskać te same wyniki pięćset razy taniej. Wynik ten ma znaczenie 
obliczeniowe, a nie teoretyczne, ale Hut jest nim bardzo zainteresowany. W tej 
chwili jednak brakuje czasu na dłuższą dyskusję: jeszcze dwaj mówcy czekają na 
swoją kolej. Wkrótce głos zabierze Jerry Ostriker.
Ta procedura potrwa do 13.30, po czym lunch się zakończy.
W Instytucie przebywa na ogół dwudziestu kilku astrofizyków jednocześnie. 
Zajmują oni budynek E. Aby zagwarantować, że wszyscy wiedzą, co robią inni, 
astrofizycy wprowadzili zwyczaj wspólnej kawy.
Jest nieco po dziesiątej. Ośmiu młodych astrofizyków siedzi wokół stołu 
konferencyjnego w bibliotece w budynku E. Biblioteka to duży, pomalowany na 
biało pokój z łukowatym sklepieniem. Wzdłuż ścian stoją półki z fachowym 
pismami, takimi jak "Naturę", "Astrophysical Journal", "Acta Astronomica", 
"Astrophysics and Space Science". "Astrophysical Journal" - zwany w skrócie "Ap. 
J." - jest najlepszym miejscem do publikowania prac z astronomii teoretycznej. 
To najbardziej prestiżowe pismo ma trzy mutacje: standardowy "Journal", 
"Supplementary Yolume" oraz oddzielnie wydawane "Letters", gdzie drukowane są 
prace dotyczące najnowszych, ważnych odkryć. Każda spośród zgromadzonych w 
bibliotece osób opublikowała już w "Ap. J." jeden lub więcej artykułów. 
Narzędziem ich pracy są komputery, więc na stołach widać rozłożone najnowsze 
numery "Byte" (The Smali Systems Joarnal), "Com-puterworld" i "Tugboat" (The TEX 
Users Group Newsletter) - pisma poświęcone typografii komputerowej.
Astrofizycy z Instytutu siedzą rozparci w fotelach i popijają kawę. Przyszli 
Moti Milgrom, James Binney, Kavan Ratnatunga, Herbert Rood i inni. Co chwila 
ktoś podchodzi do ekspresu i nalewa sobie kolejną filiżankę.
Przedmiotem dyskusji jest stojący w piwnicy komputer, DEC VAX 11/780. Wczesnym 
rankiem komputer "padł", ponieważ system klimatyzacji, który istnieje tu 
wyłącznie z powodu komputera, a nie dla ludzkiej wygody, nie dostarczał 
wystarczającej ilości chłodnego powietrza i komputer automatycznie się wyłączył. 
Dla większości osób zgromadzonych w bibliotece jest to bardzo zła wia-\iomosc. 
Oznacza, że nie będą mogli pracować. Nie będą mogli pisać programów, prowadzić 
symulacji, redagować artykułów, odbierać i wysyłać poczty elektronicznej. To 
poważna katastrofa i John Bahcall dobrze o tym wie - sam przecież używa 
komputera. Wychodzi z biblioteki, żeby wezwać pomoc - maszynę trzeba uruchomić 
jak najprędzej. W tym czasie Pięt Hut - od niedawna profesor astrofizyki, jeden 
z teoretyków od Gwiazdy Śmierci - oraz James Binney wdali się w dyskusję na 
temat języków programowania. Hut uważa, że autorzy języków zbyt często myślą o 
wygodzie maszyny, a nie programistów.
"Dowolny program komputerowy musi być przede wszystkim czytelny dla człowieka - 
twierdzi Hut. - Dopiero na drugim miejscu jest kwestia, aby był czytelny dla 
maszyny".
Hut odziany jest w brązową marynarkę ze sztruksu oraz koszulę w brązowe i 
piaskowe prążki. Pomimo zimna chodzi w sandałach. Ma długie, szpakowate włosy i 
brodę; wygląda jak średniowieczny czarownik. Hut jest zwolennikiem języka LISP, 
stosowanego przez specjalistów od sztucznej inteligencji, w przeciwieństwie do 
Bin-neya nie lubiącego nawiasów, których trzeba często używać, programując w tym 
języku. "Dochodzi do tego, że muszę liczyć te cholerne nawiasy" - narzeka 
Binney.
"No, jeśli użyjesz edytora tekstu - odpowiada Hut ze swoim wyraźnym holenderskim 
akcentem - to edytor sam policzy nawiasy i nie ma z tym żadnego problemu. LISP 
ma tę zaletę, że zmusza do logicznego myślenia, ponieważ tak został 
zaprojektowany. Język skłania użytkownika do rozłożenia problemu na najmniejsze 
możliwe elementy. Jest nieskończenie łatwiej zrozumieć program napisany w języku 
LISP niż na przykład w C. Gdy poznałem LISP, opanowałem go w godzinę i zaraz 
mogłem w nim Programować".
Na innych nie robi to wszystko wrażenia. Ktoś przypomina o problemie alokacji 
pamięci. Posługując się językiem LISP, trzeoa z góry "powiedzieć" maszynie, ile 
będziemy potrzebowali pamięci, a to często trudno przewidzieć.
"LISP jest piekielnie powolny" - ktoś dodaje.
"Istnieje też wiele dialektów LISP" - wtrąca ktoś inny.
"Wiele języków komputerowych ma liczne odmiany - odpowiada Hut. - LISP to pod 
względem wieku drugi język komputerowy; starszy jest tylko FORTRAN. LISP jest 
najbliższy sposobowi, w jaki rzeczywiście myślą fizycy. Zawiera najmniej 
ustępstw na rzecz maszyny".
W tej chwili do biblioteki wraca John Bahcall z wyrazem ulgi na twarzy. 
Zapowiada, że VAX wkrótce zostanie włączony. Wchodząc do biblioteki, Bahcall 
dosłyszał koniec dyskusji na temat LISP-u. "Kłopot z LISP-em - mówi - polega na 
tym, że żaden student nauk przyrodniczych nie uczy się tego języka. Od 1965 roku 
informatycy tępią FORTRAN, ponieważ twierdzą, że wkrótce wymrze. Ale w naukach 
przyrodniczych to wciąż najpopularniejszy język".
"Za dwadzieścia lat nikt nie będzie używał innego języka niż LISP" - stwierdza 
Hut.
"No pewnie - ktoś wtrąca. - Do używania LISP-u potrzeba tylko siedmiu słów... i 
dziesięciu tysięcy nawiasów". Wszyscy wybuchają śmiechem. "Rozmowy o programach 
przypominają dyskusje polityczne - mówi Hut. - Ludzie stają się złośliwi".
W tym momencie wchodzi Jeremy Goodman. "Ach, tatuś!" - wita go Bahcall. (Na 
lunchu poprzedniego dnia Hut przekazał wszystkim wiadomość, że żona Goodmana 
urodziła córkę). Wszyscy spieszą z gratulacjami, a Goodman uśmiecha się i 
rumieni. Do biblioteki wchodzi jeszcze parę osób, zaciekawionych tą wrzawą, ale 
gdy dowiadują się, że idzie tylko o dziecko, nie zaś o nową galaktykę lub coś... 
interesującego, większość z nich wychodzi. Jeszcze przez parę minut toczy się 
rozmowa o modelach komputerowych, po czym czas przeznaczony na kawę mija i pora 
zmierzać na seminarium Goodmana.
Goodman jest jednym z młodszych członków Instytutu; ma dopiero dwadzieścia 
dziewięć lat, lecz prowadzi już regularne seminarium, raz na dwa tygodnie, 
przeznaczone dla wszystkich zainteresowanych nowinami astrofizycznymi. Z reguły 
zadaje odpowiednie lektury, niczym w szkole; lecz na tym kończy się 
podobieństwo. Ludzie nie przychodzą tutaj, by dostać dobry stopień, lecz 
dlatego, że naprawdę interesuje ich to, co się dzieje w ciemnościach nieba.
Goodman zamyka drzwi - na drzwiach wisi kartka "Seminarium trwa" - po czym wraca 
na swoje miejsce. Oprócz niego przy stole zostało pięć osób: Pięt Hut z 
Instytutu, Cedric Lacy, adiunkt* z Uniwersytetu Princeton, Andrew Hamilton, 
wysoki blondyn, który również jest adiunktem, Bruce Draine, obecnie profesor 
wydziału nauk astrofizycznych, a w latach 1979-1980 członek Instytutu, oraz 
Anlhony Stark z Laboratoriów Bella.
To właśnie w Laboratoriach Bella w Holmdel w stanie New Jersey, kilka mil od 
Princeton, w latach trzydziestych narodziła się radioastronomia. Zaczęło się od 
tego, że Karl Jansky zauważył, iż krótkofalowa aparatura do łączności 
transatlantyckiej rejestruje jakiś dodatkowy szum. Później okazało się, że 
źródło tego szumu leży w centrum Drogi Mlecznej. W 1965 roku, również w 
Laboratoriach Bella, Arno Penzias i Robert Wilson odkryli mikrofalowe 
promieniowanie tła o temperaturze 3 stopni powyżej zera absolutnego, które 
stanowi relikt z epoki tuż po Wielkim Wybuchu. Tony Stark to jeden z 
późniejszych "nabytków" Laboratoriów; zajmuje się tam analizą struktury i 
ewolucji obłoków molekularnych.
Wszyscy zgromadzeni w bibliotece wiedzą, na czym polega ten problem. Obłoki 
molekularne, jak sama nazwa wskazuje, to skupiska cząsteczek, głównie wodoru, 
zawieszone w przestrzeni między-gwiazdowej. Wiadomo, a w każdym razie wskazuje 
na to wiele dowodów obserwacyjnych, że gwiazdy powstają, gdy chmury molekularne 
zapadają się pod własnym ciężarem. Wydaje się zarazem, że obserwowane obłoki 
molekularne nie zapadają się tak szybko, jak wynikałoby to z obliczeń 
teoretycznych. Z samej teorii wynika, że gdy obserwujemy kompleks obłoków 
molekularnych, to mniej więcej raz na milion lat powinniśmy zobaczyć, jak obłok 
się zapada i powstaje gwiazda. Tyle mianowicie czasu potrzeba, aby wszystkie 
cząsteczki w obłoku "poczuły" przyciąganie grawitacyjne cząstek pozostałych ł by 
obłok zaczął się zapadać. Całkowita masa takiego obłoku jest dwa miliardy razy 
większa od masy Słońca; czyli materii jest dość, aby powstały dwa miliardy 
gwiazd. Jeśli teraz wykonamy prosty rachunek - dwa miliardy gwiazd podzielimy 
przez milion lat, ponieważ tyle czasu potrzeba, aby zapadł się jeden obłok - to 
przekonamy się, że tempo "produkcji" powinno wynosić dwa tysiące gwiazd na rok. 
Sedno problemu tkwi w tym, że z obserwacji wiadomo, iż wynosi ono zaledwie trzy 
do czterech gwiazd rocznie. Widzimy zatem, że przewidywana szybkość powstawania
W oryginale post-doc; termin ten nie ma dobrego polskiego odpowiednika. Po 
Uzyskaniu doktoratu naukowiec otrzymuje zazwyczaj posadę, najczęściej dwu-
'etnią, która nie wiąże się z obowiązkami dydaktycznymi i umożliwia wykazanie 
się, a tym samym zdobycie stałego etatu albo przynajmniej pozycji tenure-track, 
CzYli takiej, która może zmienić się w stały etat profesorski (przyp. tłum.).
gwiazd, według najlepszej teorii ewolucji obłoków molekularnych, jest tysiąc 
razy większa, niż to wynika z obserwacji. Teoria jest sprzeczna z obserwacjami. 
Gdzieś tkwi błąd, ale gdzie?
Przedmiotem dyskusji na dzisiejszym seminarium jest szczególny przypadek obłoków 
molekularnych w Orionie. Anthony Stark i jego koledzy z Laboratoriów Bella 
przeprowadzili dokładne obserwacje tych obłoków. Stark wyjaśnia, co zdołali 
ustalić, mówi o gęstości obłoku, przyznając zarazem, że znaczna część tego 
obłoku jest niewidoczna.
Ktoś pyta, na jakiej podstawie Stark może wypowiadać się o średniej gęstości 
materii w obłoku, skoro znaczna jego część jest niewidoczna. Ktoś inny chciałby 
mieć przed oczami obraz obłoku molekularnego w Orionie, tak by wszyscy widzieli, 
o czym mowa. Goodman wstaje, podchodzi do półki i zdejmuje kilka tomów "Ap. J.". 
Szybko je kartkuje i odnajduje poszukiwaną pracę. Po chwili podchodzi do stołu z 
tomem otwartym na mapie obłoków molekularnych w Orionie.
"O tak, to stara praca Kutnera" - Stark natychmiast poznaje rysunek. (Mówiąc 
ściśle, jest to praca The Molecular Complexes in Orion autorstwa M. L. Kutnera 
et al.. opublikowana w "Astrophysi-cal Journal" w 1977 roku).
Wszyscy wstają, żeby spojrzeć na mapę.
"Ten rysunek to w znacznej mierze fikcja, oparta na bardzo skąpych danych" - 
mówi Stark i wszycy wybuchają śmiechem, choć nie zamierzał żartować. Stark 
wyjaśnia, w jaki sposób można w miarę dokładnie wyznaczyć gęstość obłoku 
molekularnego, nie obserwując całego obłoku. Słuchając tych słów, Andrew 
Hamilton unosi brew l uśmiecha się, najwyraźniej nie do końca przekonany.
W momencie gdy wszyscy przyglądają się danym, do biblioteki wchodzi ostatni, 
bardzo spóźniony uczestnik seminarium. To Philip Solomon z Uniwersytetu Stanu 
Nowy Jork w Stony Brook. Jest nieco starszy niż pozostali, zbliża się do 
pięćdziesiątki i nieco łysieje. Solomon pracował w Instytucie w latach 1973-
1974, a teraz przyjechał na semestr wiosenny. Jest w zasadzie obserwatorem, ale 
interesuje się również teorią i wszyscy zwracają się do niego, jakby to on 
właśnie miał przynieść wybawienie. Goodman przedstawia problem i Solomon 
natychmiast wyraża swoją opinię.
"No cóż, różne obłoki zapadają się z różną szybkością" - stwierdza, po czym 
podchodzi do tablicy i rysuje obłok molekularny oraz histogram ilustrujący 
gęstość cząsteczek w różnych obszarach obłoku. Ten rysunek nie spodobał się 
Piętowi Hutowi, który nie odzywał się od pewnego czasu. Pięt podchodzi teraz do 
tablicy i szkicuje własną wersję.
"O, nie, to z pewnością nie tak!" - wykrzykuje Solomon, kręcąc głową. Przez 
chwilę stoją obaj przy tablicy, poprawiając nawzajem swoje rysunki, po czym 
wracają do stołu.
"Przejdźmy do artykułu" - proponuje Goodman.
Wszyscy mają przed sobą kopie pracy o obłokach molekularnych, której lektura 
była "zadana do domu". Większość uważa jednak, że nic z niej nie wynika. 
"Wszystko to są zadania z grawitacji dla studentów pierwszego roku - mówi Bruce 
Draine. - Nie mogę uwierzyć, że coś takiego ukazało się w »Ap. J.«".
"Może przejdziemy do następnej pracy" - sugeruje Hut, ale nikt go już nie 
słucha. Wszyscy wpatrują się w pierwszy artykuł, usiłując zrozumieć jeden z 
wykresów.
Dyskusja na temat szybkości zapadania się obłoków molekularnych trwa jeszcze pół 
godziny. Astrofizycy mówią o "gęstości kolumnowej", "czasie przejścia", 
"szybkości zapadania się jądra" i tak dalej, ale nie posuwają się do przodu. Od 
czasu do czasu ktoś powtarza: "Ale czy my to naprawdę wiemy?". Takie pytanie 
przypomina wszystkim, że prowadzą rozważania teoretyczne oparte na bardzo 
wątłych podstawach empirycznych oraz niesprawdzonych hipotezach i założeniach. 
Seminarium kończy się nieco po południu, ale jedyny wniosek, do jakiego udało 
się wszystkim dojść, to to, że być może gęstość materii w obłokach molekularnych 
jest mniejsza, niż przypuszczano. Natomiast zasadniczy problem, czyli przepaść 
między obserwowaną i przewidywaną teoretycznie szybkością narodzin gwiazd, wciąż 
pozostaje tajemnicą.
Astrofizyka nabrała w Instytucie znaczenia dopiero po ustąpieniu Oppenheimera ze 
stanowiska dyrektora. Oppie skupiał uwagę raczej na fizyce cząstek 
elementarnych. Sprowadził do Instytutu kilka najtęższych mózgów w tej 
dziedzinie, co łatwo zrozumieć. Fizyka cząstek elementarnych przeżywała wówczas 
okres szczególnie burzliwego rozwoju. Teoria kwantów spowodowała rewolucję w 
fizyce, a bomba atomowa... no, cóż - wśród doświadczeń fizycznych mających 
znaczenie przełomowe test Trinity stanowi wyjątkową kategorię. Wszędzie na 
świecie konstruowano akceleratory i fizycy odkrywali coraz to nowe cząstki; z 
kolei teoretycy proponowali różne teorie, mające wyjaśnić ich właściwości. Cała 
ta dziedzina była w stanie permanentnej rewolucji, a teoretycy usiłowali 
dotrzymać kroku eksperymentatorom, zasypującym ich nowymi odkryciami.
Tego rodzaju rewolucji nie było w astronomii, która, o ile można sądzić, 
rozwijała się normalnie, czyli powoli i statecznie. Nietrudno to wytłumaczyć! 
Choć astronomię zalicza się tradycyjnie do fizyki, nie jest ona nauką 
eksperymentalną w tym sensie, w jakim są nią inne działy fizyki, gdzie teorie 
można sprawdzać, r.-y-konując odpowiednie doświadczenia w laboratoriach. 
Wprawdzie niektóre eksperymenty wymagają zastosowania ogromnych akceleratorów, 
ale maszyny te mają pewną zaletę: gdy doświadczenie zostało wykonane, problem 
jest naprawdę rozstrzygnięty. Nie da się powiedzieć tego samego o astronomii, 
ponieważ w jej przypadku nie sposób manipulować obiektami, których dotyczą 
teorie. Wobec tego obserwatorzy muszą się zadowolić siedzeniem przy teleskopach 
i biernym przyglądaniem się zjawiskom zachodzącym na niebie. Astronomia ma zatem 
więcej wspólnego z geologią, gdzie obserwacje również mają przewagę nad 
eksperymentowaniem, niż z naukami, których teorie są sprawdzalne w zwykłym 
sensie tego słowa.
Drugą przyczyną powolnego rozwoju astronomii był fakt, że instrumenty służące do 
zbierania danych - teleskopy optyczne - niewiele się zmieniły w ciągu ostatnich 
dwustu lal. Pod koniec drugiej wojny światowej największy teleskop świata w 
obserwatorium Mount Wilson w pobliżu Los Angeles miał sto cali średnicy (dwa i 
pół metra). Półtora wieku wcześniej, w 1789 roku, William Her-schel posługiwał 
się teleskopem tylko o połowę mniejszym, którego średnica wynosiła 48 cali. 
Astronomowie mieli zatem do czynienia z powoli rosnącym zbiorem danych, licznymi 
teoriami i brakiem możliwości sprawdzenia większości z nich.
Po drugiej wojnie światowej nastąpiła jednak w astronomii rewolucja, którą można 
porównać do zmian w fizyce cząstek elementarnych, spowodowanych budową 
akceleratorów. Mowa oczywiście o narodzinach radioastronomii. Od czasów 
Galileusza wszystkie teleskopy zbierały dane, rejestrując światło widzialne. 
Ciała niebieskie emitują jednak również inne rodzaje promieniowania: 
rentgenowskie i gamma, podczerwone i ultrafioletowe oraz fale radiowe. Przed 
powstaniem radioastronomii obserwatorzy rejestrowali tylko niewielką część 
możliwych do zebrania danych, podczas gdy cała reszta ulatywała w przestrzeń 
niczym pył unoszony przez wiatr. To było tak, jakby astronomowie, niczym 
daltoniści, postrzegali tylko odcienie szarości, podczas gdy nad ich głowami 
rozciągał się kolorowy Wszechświat. Gdy w latach pięćdziesiątych i 
sześćdziesiątych radioteleskopy wyrastały niczym grzyby po deszczu, uczeni 
zyskali zupełnie nowe okno na świat.
Obraz radiowy nie jest kopią świata widzialnego. Obiekty jasne optycznie - takie 
jak Księżyc i planety - nie emitują fal radiowych. Natomiast obiekty 
niewidzialne - na przykład ogromne obłoki materii po obu stronach radiogalaktyk 
- są potężnymi źródłami sygnałów radiowych. Jeszcze później, gdy powstały 
teleskopy odbierające promienie rentgenowskie, gamma, podczerwone, a także 
detektory neutrin, astronomom przybył nowy zmysł.
W latach siedemdziesiątych nastąpiła kolejna rewolucja: komputery umożliwiły 
astrofizykom przeprowadzanie eksperymentów. Od wieków astronomowie mogli tylko 
biernie przyglądać się zjawiskom zachodzącym w odległości wielu lat świetlnych. 
Teraz zaś mogli manipulować miniaturowymi kopiami ciał niebieskich, takich jak 
planetoidy, gwiazdy, gromady gwiazd, a nawet -jakże nieskromnie - całego 
Wszechświata. Jest to zupełnie nowy sposób opisywania zjawisk, nowy wyraz pychy 
uczonych. Czymże bowiem innym niż pycha jest przekonanie, że niewielka grupka 
ludzi, na jednej z planet ogromnego systemu gwiazd, może poznać budowę ogromnych 
obiektów, położonych w odległości miliardów lat świetlnych? I czyż nie wymaga 
jeszcze większej pychy wiara, że nauka potrafi zredukować zachowanie całej 
galaktyki, a nawet całego Wszechświata, do ruchu elektronów w kostce krzemowej?
Kiedy dzięki radioastronomii otworzyło się nowe okno na Wszechświat, a komputery 
umożliwiły teoretykom budowanie działających modeli ciał niebieskich, w 
Instytucie Studiów Zaawansowanych zaczęto traktować astrofizykę poważnie. W 1971 
roku profesorem Instytutu został John Bahcall. Gdy objął kierownictwo Szkoły 
Nauk Przyrodniczych, bez wahania zaczął zatrudniać kolejnych astronomów. Obecnie 
za to, że administracja musi się męczyć, by znaleźć wolny gabinet lub mieszkanie 
dla gości, wszyscy winią Bahcalla, który nieustannie zaprasza astronomów. Dzięki 
astrofizykom z Instytutu i z Uniwersytetu Princeton stało się światowym 
ośrodkiem astrofizyki. "Teraz Instytut jest najlepszy na świecie w dziedzinie 
dynamiki gwiazd - uważa Douglas Heggie, który przyjechał tu z wizytą z 
Uniwersytetu Edynburskiego. - Są tu prowadzone bardzo interesujące badania i 
ilekroć przyjeżdżam do Princeton, zawsze dowiaduję się czegoś, co jest dla mnie 
niespodzianką". Z tą opinią zgadza się James Binney: "W mojej dziedzinie 
Princeton jest zdecydowanie najlepszym ośrodkiem na świecie. Byłem w Cambridge i 
w Kalifornii, ale oni nawet nie mogą się porównywać z Princeton".
Astrofizycy z Instytutu badają wszystkie ciała niebieskie, od Słońca do 
najbardziej odległych kwazarów, ale większość z nich skupia uwagę na gwiazdach, 
gromadach gwiazd oraz obiektach po-zagalaktycznych. W budynku E trudno znaleźć 
uczonych zajmujących się planetami Układu Słonecznego, choć oczywiście zdarzają 
się wyjątki. Na przykład Scott Tremaine analizował strukturę pierścieni Saturna 
i doszedł do wniosku, że można ją wyjaśnić, zakładając, iż istnieją dotychczas 
nie zaobserwowane księżyce Saturna.
I rzeczywiście, gdy w 1980 roku sonda kosmiczna Yoyager I dotarła do tej 
planety, zaobserwowała dodatkowe satelity krążące dokładnie po takich orbitach, 
jak przewidział Tremaine.
Jest jeszcze Pięt Hut, który zasłynął jako jeden z trzech współautorów koncepcji 
Nemezis, "Gwiazdy Śmierci". W 1984 roku Hut, wraz z Markiem Davisem i Richardem 
Mullerem, wysunął hipotezę, że Słońce ma niewidzialnego towarzysza. Davis, Hut i 
Muller przeanalizowali dane na temat wymierania gatunków na Ziemi i doszli do 
wniosku, że jest to proces okresowy, a okres wynosi 26 milionów lat. Ich 
zdaniem, można to wyjaśnić, zakładając, że Słońce należy do układu podwójnego, 
przy czym gwiazda towarzysząca Słońcu porusza się po bardzo wydłużonej orbicie z 
takim właśnie okresem. Gwiazda oddala się na odległość trzech milionów lal 
świetlnych, po czym powraca na spotkanie ze Słońcem i znów się oddala. Pole 
grawitacyjne gwiazdy zaburza orbity komet w chmurze Oorta, które zderzają się z 
Ziemią. To powoduje okres chłodu i ciemności, podobny do tego, jaki nastąpiłby 
po wojnie jądrowej, a zmiana klimatu jest z kolei przyczyną masowego wymierania 
gatunków.
"Jeśli uda się zaobserwować gwiazdę towarzyszącą Słońcu - napisali autorzy tej 
koncepcji w "Naturę" - to proponujemy, by nadać jej nazwę Nemezis, od imienia 
greckiej bogini, która bezlitośnie prześladuje nadmiernie bogatych, dumnych i 
potężnych. Obawiamy się natomiast, że jeśli gwiazdy tej nie uda się 
zaobserwować, niniejsza praca może się okazać świadectwem, iż Nemezis uwzięła 
się także i na nas".
Gwiazdy towarzyszącej Słońcu nie udało się dotychczas zaobserwować, ale w 1985 
roku Hut został profesorem Instytutu, i nie tyle z powodu koncepcji Nemezis, ile 
z uwagi na swe prace dotyczące dynamiki gwiazd oraz problemu trzech ciał.
W astrofizyce teoria i obserwacje są ze sobą tak ściśle powiązane, że wielu 
członków Instytutu spędza część swego czasu przy teleskopach. Ponieważ w 
Instytucie nie ma żadnych instrumentów astronomicznych, prowadzą oni obserwacje 
gdzie indziej. Często się zdarza, że nowe dane powodują odrzucenie starych 
teorii, do czego astronomowie musieli się już przyzwyczaić.
.Astrofizyka to bardzo młoda nauka - zauważa James Binney. -Ilość posiadanych 
informacji podzielona przez liczbę obiektów astronomicznych jest bardzo nikła, 
przeto z reguły nie mamy zbyt wielu okazji do sprawdzenia związków między 
modelami i rzeczywistością. Mało który spośród astrofizyków doznałby wstrząsu, 
gdyby się okazało, że zaobserwowane zjawisko nie zgadza się z przewidywaniami.
Gdy pojawia się jakiś problem, zaczynamy się nieco denerwować. Kiedy są dwa 
problemy, zaczynamy się zastanawiać, że... może trzeba na cale zagadnienie 
spojrzeć w zupełnie nowy sposób".
Nadszedł kolejny wtorek, dzień, kiedy astrofizycy zjeżdżają się p do Princeton, 
kiedy uczeni z Uniwersytetu przychodzą na lunch do | Instytutu, a astrofizycy z 
Instytutu uczestniczą po południu w uni-; wersyteckim wykładzie. Choć często tu 
i tam występuje ta sama osoba, powtórzenie referatu nie wchodzi w grę, ponieważ 
na sali !fcsiedzą ci sami słuchacze. Dziś jest szczególny dzień, nawet jak na 
torek: do Princeton przyjechała Margaret Geller z Harvard-Smith-Isonian Center 
for Astrophysics w Cambridge w stanie Massachu-Isetts, by opowiedzieć, jak to 
jest naprawdę z tymi... bąblami, o których ostatnio było tak głośno. Geller, 
wraz z Johnem Huchrą i Yalerie de Lapparent, wykazała, że galaktyki nie są 
rozłożone w przestrzeni kosmicznej w sposób mniej lub bardziej losowy, lecz 
układają się na powierzchni tak zwanych kosmicznych bąbli.
Astronomowie oczywiście już o tym słyszeli przez standardowe kanały wymiany 
informacji. Geller przedstawiła swoje wyniki kilka miesięcy wcześniej, w 
styczniu, na spotkaniu Amerykańskiego Towarzystwa Astronomicznego w Houston. 
Jeszcze wcześniej astrofizycy z jej listy adresowej otrzymali preprinty pracy A 
Slice oj the Unwerse, wysłanej do "Astrophysical Journal (Letters)". A jeśli 
ktoś przypadkiem przegapił te liczne okazje, by dowiedzieć się o jej 
obserwacjach, to mógł o nich przeczytać w gazetach. Artykuły o jej odkryciu 
ukazały się wszędzie, od tygodnika "Time" (Bąble we Wszechświecie) do tak 
nieznanych pism jak dziennik "Green Yalley News-Times" z Tucson w Arizonie 
(Lawrence Welk Universe The-ory). Nie wszyscy jednak są absolutnie przekonani, 
że w dużej skali Wszechświat ma strukturę komórkową, przeto Margaret Geller 
zgodziła się przyjechać do Princeton, by osobiście przedstawić wyniki swych 
badań. Według pogłoski, przyjechała "w pełnej gotowości bojowej" - przygotowała 
nawet specjalny film.
Podczas lunchu Geller siedzi przy głównym stole, w towarzystwie Johna Bahcalla, 
Jerry'ego Ostrikera, Eda Turnera i Jima Gunna. Geller, która zbliża się do 
czterdziestki, ubrana w czarny kostium wygląda jak elegancka przedstawicielka 
biznesu. Bahcall zwraca się do siedzącego przy bocznym stoliku Bohdana Paczyń-
skiego, który organizuje wtorkowe wykłady na Uniwersytecie, aby poinformował 
wszystkich o dzisiejszym wykładzie.
"Tak, oczywiście - mówi Paczyński z wyraźnym polskim akcentem. - Wykład odbędzie 
się o 14.30. Będzie mówić Margaret Geller, która jest naszym gościem. Tytuł 
wykładu brzmi: Bąble, bąble, trud i znoje. Jak rozumiem, zobaczymy również 
film".
"Dozwolony od lat szesnastu, prawda?" - pyta Bahcall.	'-
Geller, która właśnie je sałatę, kiwa głową. "Szesnaście lat to w sam raz - 
odpowiada po chwili. - Przyprowadźcie dzieci".
Bahcall prosi Philipa Solomona, by opowiedział o nowych obserwacjach obłoków 
molekularnych. "To dane rzeczywiste - mówi -a nie symulacje komputerowe".
Solomon puszcza w obieg dwie kartki z danymi i rozpoczyna swoje wystąpienie, 
będące podsumowaniem tego, co powiedział na seminarium Goodmana poprzedniego 
dnia. Mówi przez jakieś dziesięć minut, po czym odpowiada na pytania.
Jerry Ostriker i Lyman Spitzer, profesorowie Uniwersytetu, zaczęli toczyć spór 
na temat czegoś, co powiedział Solomon. Bahcall próbuje ich uciszyć, dzwoniąc 
łyżeczką w szklankę. Po chwili zapada cisza. Wszyscy czekają na wystąpienie 
Geller, choć wiadomo, że na razie nie będzie mówiła o bąblach. W końcu Bahcall 
zwraca się do niej.
"Wszyscy oczekują na twój szekspirowski wykład" - mówi.
"Będzie wiele hałasu o nic?" - wtrąca Ostriker.
Geller świetnie się bawi. Była doktorantką w Princeton, gdzie zrobiła doktorat w 
1975 roku, w czasach kiedy studenci nie mieli prawa wstępu na lunch w 
Instytucie. Teraz wróciła w innej roli i te wzajemne docinki bardzo jej 
odpowiadają.
"Jak wiecie, mój kolega John Huchra zmierzył przesunięcie ku czerwieni widma 
obiektów w pobliżu szerokiej soczewki grawitacyjnej - zaczyna - i znalazł kilka 
kwazarów mających przesunięcie 4,1...",
Aha! Plotki o lipnym kwazarze mającym przesunięcie ku czerwiem 4,1 dotarły już 
na północ, do Cambridge w Massachusetts. (Później Ed Turner powiedział, że 
wiadomość dotarła również na południe, aż do Charlottesville w Wirginii. 
Tamtejsi astronomowie zadzwonili do niego, prosząc o dodatkowe informacje).
Geller opowiada o swoich planach. Wraz z kolegami zamierza zbadać konsekwencje 
odkrycia "bąbli". Zasadniczym problemem jest potwierdzenie, że obraz, jaki 
otrzymuje się na podstawie pomiarów przesunięcia ku czerwieni, odpowiada 
faktycznemu rozkładowi galaktyk w przestrzeni. Dotychczas wyznaczano odległość 
do galaktyk, mierząc przesunięcie ku czerwieni ich widm, i w ten sposób odkryto 
bąble w ich rozkładzie przestrzennym.
"Przesunięcie ku czerwieni jest miarą trzech efektów jednocześnie - mówi Geller. 
- Jest skutkiem ekspansji Wszechświata, prędkości galaktyk tworzących układy 
związane grawitacyjnie oraz wielkoskalowych przepływów. Te trzy efekty wpływają 
na wielkość przesunięcia. Chcielibyśmy znać związek między strukturą w 
przestrzeni przesunięć ku czerwieni i w zwykłej przestrzeni fizycznej,
ale znamy go tylko w przybliżeniu, musimy zatem skorzystać z innych sposobów 
wyznaczania względnych odległości".
Geller szczegółowo opisuje planowane obserwacje, po czym wszyscy mogą zadawać 
pytania. Na koniec, choć zostało już mało czasu, Bahcall zwraca się do Bohdana 
Paczyńskiego.
"Bohdan, a może na zakończenie opowiesz nam coś zabawnego?"
Paczyński nie traci głowy. Ostatnio zastanawiał się nad proble-jjmem błysków i 
przyszła mu do głowy nowa możliwość.
Nie ma w tym nic dziwnego. Błyski trwają tylko parę sekund, j zdarzają się 
stosunkowo rzadko, mniej więcej cztery, pięć razy na rok. Właściwie nic o nich 
nie wiadomo. Nie wiadomo nawet, czy źródła błysków znajdują się daleko czy 
blisko, i astronomowie mają prawdziwe używanie, proponując różne konkurencyjne 
wyjaśnienia, często bardzo dziwaczne.
"Jak wszyscy wiecie - zaczyna Paczyński, nieco jak Bela Lugosi
- błyski przypisywano wszelkim możliwym źródłom. Według pewnej koncepcji są to 
sygnały wysyłane przez kosmitów, którzy znaleźli się w niebezpiecznej 
sytuacji...".
Problem identyfikacji źródeł błysków - tłumaczy - związany jest z tym, że wciąż 
nie wiadomo, jak stwierdzić, skąd do nas dochodzą: czy z chmury Oorta na skraju 
Układu Słonecznego, czy też z "odległości kosmologicznych", to znaczy z obszaru 
poza naszą Galaktyką.*
"Nawet jak na lunch, Bohdan, to dość duży margines niepewności" - przerywa mu 
Bahcall.
Paczyński zgadza się z nim, po czym przedstawia swoją nową koncepcję. Być może 
przyczyną błysków są zderzenia komet z gwiazdami neutronowymi. Zderzenie takie 
spowodowałoby emisję impulsu promieni, które można byłoby zaobserwować z Ziemi. 
To wyjaśnienie doskonale pasuje do wszystkich danych.
Słuchacze zaczynają się zastanawiać nad taką propozycją.
"Teraz pozostaje tylko jedno pytanie - przerywa ciszę Philip So-lomon. - Czy 
zderzenia komet z gwiazdami neutronowymi powodują wymieranie dinozaurów?"
Popołudniowy wykład Margaret Geller odbywa się w auli Peyton Hali, siedzibie 
Wydziału Nauk Astrofizycznych Uniwersytetu Prin-ceton. Rzędy krzeseł z 
niewielkimi pulpitami ustawione są coraz wyżej, jak w kinie. Wykład ma się 
rozpocząć o 14.30, ale o 14.25 w sali nie ma jeszcze żywej duszy, z wyjątkiem 
Paczyńskiego, który
* Obserwacje wykonane wiosną 1996 roku przez satelitę Sax-Beppo wykazały, ze 
źródła błysków znajdują się istotnie w odległości kosmologicznej (przyp. tłum.).
majstruje przy projektorze. O 14.27 do sali zaczynają schodzić się ludzie i o 
14.31 trzy czwarte miejsc jest zajętych. Przyszli astrofizycy z Instytutu: John 
i Neta Bahcallowie, Tsvi Piran, Jeremy Goodman, Don Schneider, Kavan Ratnatunga, 
Stefano Casertano, James Binney i pozostali. Wszyscy, z wyjątkiem Pięta Huta, 
który jest w Japonii na konferencji. Oczywiście, przyszli też profesorowie z 
wydziału - Jerry Ostriker, Lyman Spitzer, Ed Turner, Jim Gunn i Jim Peebles.
Peebles jest autorem książki o budowie Wszechświata The Large-
-Scale Structure ofthe Uniuerse. Skończył ją pisać podczas pobytu w Instytucie w 
roku akademickim 1977/78. "Gdy pisałem tę książkę - wspomina - krążyły już 
plotki o istnieniu struktur spinających włókna i płachty; ale ja pozostałem 
sceptykiem. W mojej książce poświęciłem im bardzo mało miejsca".
Adiunkci z Princeton - Andrew Hamilton i Cedric Lacy - mają przygotowane notesy. 
Przyszło również kilku doktorantów. W sumie na sali jest mniej więcej 
siedemdziesiąt pięć osób gotowych wysłuchać, jak Margaret Geller zredukuje 
Wszechświat do mydlanej piany.
"Posłuchamy dziś wykładu Margaret Geller z Smithsonian Cen-ter for Astrophysics 
- Paczyński przedstawia zebranym gościa. -Tytuł wykładu brzmi: Bubble. Bubble 
Toil and Troubie".
Geller wstaje z krzesła w pierwszym rzędzie.
"Kiedyś Charles Alcock zaprosił mnie, bym wygłosiła ten wykład w MIT - zaczyna. 
- Gdy spytał mnie o tytuł, powiedziałam mu: Bąble, bąble, trud i znoje. On na 
to: A czy nie sądzisz, że mogłoby to być Habble, bąble, trud i znoje?"
Wszyscy wybuchają śmiechem. Edwin Hubble to astronom z początków XX wieku, bez 
którego odkryć nie byłoby dzisiejszego wykładu. Przede wszystkim to on 
stwierdził, że oprócz tego, co widzimy na nocnym niebie, istnieje jeszcze 
ogromny Wszechświat -inaczej mówiąc, Hubble udowodnił, że poza Drogą Mleczną 
istnieją jeszcze inne galaktyki.
Obiekty widoczne gołym okiem na nocnym niebie to - z nielicznymi wyjątkami - 
gwiazdy należące do naszej Galaktyki. Niektóre ciała niebieskie wydają się 
jednak rozmyte, tak jakby przesłaniała je mgła lub welon. Wyglądają one jak 
jasne plamy, a nie punktowe źródła światła. Astronomowie zwykli nazywać takie 
obiekty mgławicami. Uważali, że są to gromady słabych gwiazd lub obłoki gazowo-
-pyłowe, oświetlone przez zawarte w nich gwiazdy. W każdym razie byli 
przekonani, że mgławice to obiekty należące do Galaktyki.
W 1924 roku Edwin Hubble, za pomocą stucalowego teleskopu zainstalowanego w 
Obserwatorium Mount Wilson, zdołał uzyskać obraz poszczególnych gwiazd w 
Wielkiej Mgławicy w Andromedzie. Gwiazdy były bardzo słabe, przeto Hubble 
doszedł do wniosku, że odległość Wielkiej Mgławicy od Ziemi musi być bardzo 
duża. Udało mu się wyznaczyć tę odległość, gdy wśród obserwowanych gwiazd 
zidentyfikował cefeidę - gwiazdę o zmiennej jasności, używanej do określania 
odległości. Z obliczeń wynikło, że Wielka Mgławica znajduje się w odległości 800 
tysięcy lat świetlnych od Ziemi - osiem razy dalej niż najbardziej odległa 
gwiazda w Galaktyce. (Według nowszych pomiarów odległość Wielkiej Mgławicy 
wynosi 2 miliony lat świetlnych). Wielka Mgławica w Andromedzie to w 
rzeczywistości ogromna galaktyka.
Hubble był pionierem astronomii pozagalaktycznej. Jego obserwacje spowodowały 
rewolucję w naszych wyobrażeniach co do rozmiarów i budowy Wszechświata. Hubble 
wprowadził do dziś używany schemat klasyfikacji morfologicznej galaktyk, 
wyróżniając galaktyki spiralne, spiralne z poprzeczką, eliptyczne i 
nieregularne. Jeszcze ważniejsze stało się odkrycie prawa, zwanego dziś prawem 
Hubble'a, które określa przesunięcie ku czerwieni widm galaktyk. Prawo to 
oznacza, że Wszechświat nie jest statyczny i bezczasowy, lecz rozszerza się, 
rośnie, a galaktyki oddalają się od siebie jak punkciki na powierzchni 
nadymanego balonu. Prawo Hubble'a, głoszące, że prędkość oddalania się galaktyk 
jest proporcjonalna do odległości między nimi, stanowi dziś fundament 
astrofizyki. Nowy obraz Wszechświata, który za chwilę przedstawi Margaret Gel-
ler, powstał w znacznej mierze dzięki wykorzystaniu metod wprowadzonych przez 
Hubble'a.
Geller czeka, aż śmiech ucichnie, po czym przechodzi do rzeczy. Zamierza mówić o 
wielkoskalowej strukturze Wszechświata. Jaką strukturę ma Wszechświat? Jak ta 
struktura powstała? Jak ewoluuje? Tradycyjne odpowiedzi na te pytania, które 
sformułowano w połowie XX wieku, opierają się na założeniu, które dla astronomów 
stało się częścią ich credo, że wprawdzie galaktyki tworzą gromady, a gromady 
supergromady, lecz jednak na tym hierarchia się kończy. Supergromady miałyby być 
rozłożone w przestrzeni w sposób losowy, bez żadnych dostrzegalnych 
regularności.
Geller kładzie na blacie rzutnika folię. Dla niewprawnego oka obraz na ekranie 
wygląda tak jak Droga Mleczna w pogodną noc: pole widzenia przecina pas gęsto 
ułożonych punkcików. Nie jest to jednak Droga Mleczna, ponieważ każdy punkcik (w 
rzeczywistości są to krzyżyki) oznacza galaktykę; na obrazie jest ich blisko 19 
tysięcy. Z wyjątkiem struktury przypominającej ułożone w literę S włókno, 
galaktyki wydają się rozłożone równomiernie w całej przestrzeni, tak jak tego 
wymaga doktryna jednorodnego Wszechświata. Nie widać żadnych "bąbli" i nie ma w 
tym nic szczególnego, ponieważ wykres przedstawia dwuwymiarowy rozkład galaktyk 
na sferze niebieskiej, a proces rzutowania galaktyk na sferę zaciera kontury 
bąbli (rys. 6).
Geller, Huchra i de Lapparent opracowali mapę rozkładu galaktyk w zupełnie inny 
sposób. Zamiast wykreślać pozycje galaktyk tylko w dwóch wymiarach, czyli po 
zrzutowaniu na sferę niebieską, uwzględnili również trzeci wymiar - odległość od 
Drogi Mlecznej. Okazało się, że to właśnie ma zasadnicze znaczenie. Gdy patrzymy 
na trójwymiarowy wykres rozkładu galaktyk, wyraźnie widzimy strukturę komórkową.
Geller pokazuje kolejny wykres. Nowe dane zebrano za pomocą 
sześćdziesięciocalowego teleskopu w obserwatorium Mount Hop-kins w Arizonie. 
Nowa mapa ma kształt klina, przypomina dużą porcję pizzy. W rzeczywistości jest 
to mapa rozkładu galaktyk w "porcji Wszechświata" o grubości sześciu stopni; 
próbka rozciąga się na jedną trzecią nieba i sięga na odległość 450 milionów lat 
świetlnych.
Na ekranie widać około 1100 galaktyk (rys. 7). Ich rozkład jest daleki od 
jednorodności. Galaktyki układają się na powierzchni wielkich bąbli, czy też 
pustek w kosmicznej przestrzeni.
"Gdy po raz pierwszy zobaczyliśmy ten wykres - mówi Geller -było dla nas jasne, 
że Wszechświat przekazał nam ważną wiadomość. Należało jeszcze zrozumieć jej 
sens".
Słychać szmer rzutnika. Słuchacze wpatrują się w luki w rozkładzie materii.
rektascensja 13h____ 12h
10000 prędkość [km/s]
1,0 < m < 15,5
25,5° < ó < 32,5'
1060 galaktyk
Rys. 7. Trójwymiarowa "porcja Wszechświata".
"Takich bąbli jest bardzo dużo - dodaje Geller. - Znaleźliśmy je wszędzie. 
Nasuwa się oczywiste pytanie: dlaczego nikt ich wcześniej nie zauważy}?"
Było tak z dwóch powodów. Po pierwsze, wcześniejsze przeglądy galaktyk były zbyt 
płytkie. Po drugie, obserwatorzy mierzyli położenie zbyt małej liczby galaktyk, 
aby bąble stały się wyraźnie widoczne. Zdumiewające jednak, że wcześniejsze dane 
zawierały sygnały wskazujące na istnienie takiej struktury. Geller kładzie na 
blacie rzutnika nowe przezrocze, nie zdejmując poprzedniego. Nowy wykres, na 
którym galaktyki są zaznaczone zielonymi punktami, przedstawia dane uzyskane 
przez Marca Davisa i innych. Zielone punkty są rzadziej rozłożone niż punkciki 
reprezentujące galaktyki obserwowane przez Geller, ale nie ma wątpliwości, że 
układają się wokół słabo zarysowanych kosmicznych pustek. Dowody istniały, tylko 
że wcześniej nikt ich nie dostrzegł.
Słuchacze są wyraźnie zafascynowani - dowody robią duże wrażenie - ale to 
jeszcze nie wszystko! Center for Astrophysics utrzymuje się częściowo z dotacji 
budżetu federalnego, zatem Geller i jej współpracownicy przygotowali specjalny 
film, który przedstawia ich wyniki tak obrazowo, że musi to wywrzeć wrażenie na 
każdym, nawet na kongresmanach. Film trwa tylko około dziesięciu minut. Nie ma 
ścieżki dźwiękowej, lecz obrazy są dostatecznie wymowne.
Geller włącza komputer. Najpierw widać listę autorów i miejsce powstania filmu - 
Smithsonian Center for Astrophysics - potem na ekranie pojawia się tytuł: 
Babbles in the Unwerse. Widzowie krzyczą i gwiżdżą.
Na ekranie pojawia się znany już obraz "porcji Wszechświata". Różowe punkty 
przedstawiające galaktyki wydają się zawieszone w neonowej poświacie.
Teraz widać głębię klinowej "porcji", ponieważ obserwujemy komputerowy, 
trójwymiarowy obraz skonstruowany na podstawie zebranych danych. Cała porcja 
obraca się i jej trój wymiarowa struktura jest świetnie widoczna. Wydaje się, że 
stoimy gdzieś "z boku" i widzimy, jak cały Wszechświat obraca się przed naszymi 
oczami. To surrealistyczne przeżycie; jednocześnie wyraźnie widać wielkie dziury 
w rozkładzie galaktyk; całość przypomina ser szwajcarski. "Wszechświat jest nie 
tylko dziwniejszy, niż przypuszczamy - napisał kiedyś J. B. S. Haldane - ale 
dziwniejszy, niż możemy sobie wyobrazić".
Rzeczywiście. Po wykonaniu pełnego obrotu "porcja Wszechświata" zatrzymuje się. 
Widzowie są zdumieni, nie wiedzą, co powiedzieć.
Zapalają się światła.
Nawet Jim Peebles nie ma już wątpliwości. "Sądzę, że wykład Margaret - mówi - 
przekonał największych sceptyków, iż rozkład galaktyk przypomina zbiór bąbli".
Koniec pokazu. Koniec kolejnego dnia pracy w Instytucie.
ROZDZIAŁ 8
NIOSĄC POCHODNIĘ
Wszechświat, który obserwują astronomowie, to niemal wy-lącznie pusta 
przestrzeń. Właśnie dlatego mogą patrzeć bardzo daleko w jego głąb: nic nie 
zasłania widoku. Za pomocą teleskopów można dotrzeć wzrokiem do kresu czasu i 
przestrzeni. Okazuje się, że podobnie wygląda mikroświat. Materia, choć wydaje 
się tak solidna i gęsta, w rzeczywistości składa się niemal wyłącznie z próżni. 
Staje się to oczywiste, gdy uprzytomnimy sobie, że w pogodny dzień na Alasce 
zasięg wzroku wynosi około trzystu kilometrów. Patrzymy przez warstwę powietrza 
o grubości trzystu kilometrów -przez niewyobrażalnie wielką liczbę cząsteczek 
azotu, tlenu, pary wodnej i tak dalej. Patrzymy... i widzimy wyłącznie pustkę. 
Powietrze ma oczywiście mniejszą gęstość niż ciała stałe, ale podobnie wygląda 
przecież sytuacja w przypadku szkła lub diamentu. Jak to jest możliwe? Dlaczego 
możemy przebić wzrokiem przedmioty stałe, tak jakby ich nie było? Dzieje się tak 
dlatego, że materia to głównie pustka.*
Jak wiadomo, materia składa się z cząsteczek, a cząsteczki są zbudowane z 
atomów. Atomy to miniaturowe układy słoneczne, w których chmura elektronów 
otacza gęste jądro. Elektrony krążą bardzo daleko od jądra - charakterystyczny 
promień orbity elektronu jest sto tysięcy razy większy od promienia jądra. 
Ponieważ objętość jest proporcjonalna do sześcianu promienia, wobjętość jądra
* Wyjaśnienie autora należy traktować cum grano salis - nieprzezroczyste ciała 
stałe, takie jak choćby drewno, również skiadają się głównie z "pustki", 
podobnie jak przezroczysty diament (przyp. tłum.).
jest tysiąc miliardów razy mniejsza od objętości całego atomu. Inaczej mówiąc, 
atomy są niemal puste.
Skoro tak, to również obiekty materialne, takie jak stoły i krzesła - wszystko, 
co składa, się na świat, w którym żyjemy - zbudowane są głównie z pustej 
przestrzeni. Gdyby można było wyeliminować pustą przestrzeń, wyciskając ją z 
materii niczym wodę z gąbki - i upakować jądra i elektrony ciasno obok siebie, 
niczym ziarna w kolbie kukurydzy, to zwykłe obiekty makroskopowe miałyby bardzo 
małe rozmiary. Większość z nich zniknęłaby bez śladu: piłka do tenisa stałaby 
się niedostrzegalną drobiną, człowiek miałby wielkość muszki owocowej, a słoń 
zmieściłby się w naparstku.
Skoro materia w ciałach fizycznych zajmuje tak małą część ich objętości, to 
nasuwa się oczywiste pytanie: dlaczego ciała stałe robią wrażenie tak twardych i 
solidnych? Można bez trudu przejść przez obłok dymu, ale gdy stajemy na 
podłodze, klepki stawiają opór i podtrzymują nasz ciężar. Gdy siadamy na 
krześle, nie spadamy przez siedzisko i podłogę w głąb ziemi. Skoro materia to 
głównie pusta przestrzeń, fakt ten wydaje się tajemniczy.
Lecz to jeszcze nie wszystko. Skoro wewnątrz materii jest tyle pustej 
przestrzeni, dlaczego, aby zgnieść klepkę podłogową, trzeba użyć siły? Dlaczego 
na przykład klepka nie zapada się pod własnym ciężarem? Dlaczego cały świat nie 
zapada się i nie znika?
Dotyczy to nie tylko układów cząsteczek tworzących przedmioty codziennego 
użytku, ale również pojedynczych atomów. Nasuwa się zatem pytanie, jaka siła 
sprawia, że protony nie łączą się z elektronami. Protony i elektrony mają 
ładunki o różnych znakach, ładunki o różnych znakach przyciągają się wzajemnie, 
a więc... dlaczego nie zapadają się poszczególne atomy? Dlaczego atomy nie 
znikają? W rzeczywistości problem ten doprowadził do odkrycia mechaniki 
kwantowej. W celu wyjaśnienia stabilności atomów Niels Bohr wprowadził ideę 
orbit kwantowych, później zaś Erwin Schródinger odkrył równanie falowe. Zgodnie 
z mechaniką kwantową istnieje orbita elektronu o minimalnym promieniu i 
najniższej energii. Gdy atom znajdzie się w stanie podstawowym, czyli stanie o 
najniższej energii, automatycznie staje się stabilny.
Niestety, przez niemal pół wieku nikt nie zwrócił uwagi, że w ten sposób można 
wprawdzie wyjaśnić stabilność pojedynczych atomów, ale do rozwiązania pozostaje 
problem układu wielu atomów. Fakt, że elektrony należące do pojedynczego atomu 
pozostają na orbicie o najniższej energii, nie gwarantuje stabilności dużego 
zbioru atomów. W materii pozostaje wiele pustej przestrzeni, a między atomami 
działają siły przyciągające, tak zwane siły Van der Waal-sa. Siły te 
przypominają grawitację: w miarę jak atomy zbliżają się do siebie, przyciąganie 
staje się coraz silniejsze, gęstość atomów wzrasta i wreszcie ciało zapada się 
niczym czarna dziura.
Taki mniej więcej scenariusz przedstawili dwaj fizycy matematyczni, Michael 
Fisher i David Ruelle, którzy opisali cały problem w artykule The Stability of 
Many-Particle Systems, opublikowanym w "Journal of Mathematical Physics" w 1966 
roku. Po starannym rozważeniu problemu doszli oni do wniosku, że nie potrafią 
wyjaśnić, dlaczego normalne ciała, takie, z którymi mamy do czynienia w 
praktyce, nie znikają. To coś nienormalnego. Zwykła materia po prostu istnieje i 
pozostaje stabilna, ale fizycy nie potrafią wyjaśnić przyczyn tego oczywistego 
faktu.
Fizyk teoretyk Andrew Lenard zainteresował się problemem stabilności materii, 
gdy pracował w Laboratorium Fizyki Plazmy Uniwersytetu Princeton. Był 
przekonany, że musi istnieć jakieś wyjaśnienie stabilności materii; że fizycy 
muszą dociec, dlaczego ciała fizyczne nie rozpływają się w powietrzu. Lenard 
uważał, że wystarczy dokładnie przeanalizować różne siły elektryczne działające 
między cząsteczkami, by wykazać, że znoszą się one wzajemnie, a materia jest w 
związku z tym stabilna i nie rozpada się niczym domek z kart. W roku akademickim 
1965/66 wziął zatem roczny urlop i przeniósł się z laboratorium do Instytutu 
Studiów Zaawansowanych. Tam miał dość czasu, żeby myśleć o stabilności materii.
Podczas pobytu w Instytucie Lenard zrozumiał, że do rozwiązania problemu 
konieczne będzie zastosowanie mechaniki kwantowej. Przypomniał sobie wtedy, że 
Freeman Dyson, najsłynniejszy fizyk cząstek elementarnych w Instytucie, napisał 
kiedyś pracę o mechanice kwantowej i energii cząstek. "Pewnego dnia poszedłem 
się z nim zobaczyć i poprosiłem o odbitkę tej pracy - wspomina Lenard. - Dyson 
zapytał mnie, dlaczego jej potrzebuję, więc opowiedziałem mu o problemie 
stabilności materii. Od razu się tym zainteresował i spytał, czy mam coś przeciw 
temu, aby i on zaczął o tym myśleć. Oczywiście odpowiedziałem, że nie".
Lenard trafił na właściwą osobę. W Instytucie było mnóstwo fizyków cząstek 
elementarnych o nastawieniu czysto akademickim, którym bynajmniej nie zależało 
na powiązaniu swoich teoretycznych koncepcji z rzeczywistością. Wiedzieli oni 
wszystko o najbardziej egzotycznych cząstkach elementarnych, mogliby każdemu 
opowiadać o nich do znudzenia bez względu na to, czy ów ktoś chciałby słuchać o 
subtelnej strukturze atomów mezonowych, ale nigdy nie próbowali powiązać swoich 
abstrakcyjnych pojęć ze zjawiskami obserwowanymi w życiu codziennym. Mówiąc 
delikatnie, nie Wieli w tym doświadczenia i nie czuli się do tego powołani. 
Natomiast Freeman Dyson był kimś zupełnie innym. Czuł się równie swobodnie, 
rozważając normalne, makroskopowe zjawiska, jak i procesy z udziałem kaonów i 
pionów. Z równą przyjemnością zajmował się projektowaniem reaktorów jądrowych i 
statków kosmicznych, jak rozwiązywaniem tajemnic mechaniki kwantowej. Równie 
dobrze znał się na fizyce makroskopowej, jak mikroskopowej.
Andrew Lenard miał zatem dużo szczęścia, ponieważ w ciągu kilku tygodni od 
spotkania z nim Dyson rozwiązał problem stabilności materii.
Freeman Dyson jest bez wątpienia najbardziej znanym spośród żyjących członków 
Instytutu Studiów Zaawansowanych. W ostatnich latach w dziedzinie cząstek 
elementarnych panowała tu w istocie posucha. Żaden z profesorów nie dostał 
Nagrody Nobla, a nawet nie zyskał dostatecznej sławy, by z jego powodu Instytut 
znalazł się na mapie wielkich ośrodków naukowych. Status Dysona przypomina 
pozycję Einsteina w dawnych czasach: to on udziela swojej aury Instytutowi, a 
nie na odwrót. Powszechnie wiadomo, że Instytut to miejsce, w którym pracuje 
Dyson. "Och, byłeś w Instytucie - mówią różne osoby z zewnątrz. - To pewnie 
poznałeś Dysona, prawda?"
Dyson zawsze budził kontrowersje. W przeciwieństwie do współtowarzyszy z 
Instytutu, nigdy nie zajmował się długo jedną problematyką. Lubi myśleć o 
najróżniejszych zjawiskach. Wszechświat zawiera tyle interesujących elementów, 
że nie można długo zatrzymywać się nad jednym z nich. Dyson jest nie tylko 
fizykiem cząstek elementarnych, choć to właśnie on pod koniec lat czterdziestych 
nadal jednolitą postać trzem konkurującym sformułowaniom elektrodynamiki 
kwantowej. Nie jest też tylko astrofizykiem, choć napisał wiele prac o gwiazdach 
neutronowych, pulsarach i dynamice galaktyk. Nie jest też tylko matematykiem, 
choć w Cambridge uzyskał dyplom z matematyki. Tę wyliczankę można by kontynuować 
jeszcze długo.
Spośród wszystkich osób, które przewinęły się przez Instytut, Freemana Dysona 
wyróżnia szczególnie płodna wyobraźnia. W jego głowie nieustannie rodzą się nowe 
pomysły, koncepcje, projekty, nie tylko z dziedziny fizyki cząstek 
elementarnych, ale dotyczące niemal wszystkich możliwych spraw. Przypomnijmy 
takie, jak sadzenie drzew na kometach i puszczanie komet w ruch wokół Słońca, 
budowa teleskopu z elastycznym zwierciadłem, by można było. zmieniając kształt 
zwierciadła, korygować błędy spowodowane zniekształceniami atmosferycznymi, czy 
wreszcie zmiana genotypu żółwi, tak aby wyposażyć je w zęby z diamentowymi 
końcówkami. Żółwie tego rodzaju miałyby następnie wędrować wzdłuż autostrad i 
zjadać puszki, butelki oraz inne opakowania i śmieci. Są to oczywiście koncepty 
dosyć zwariowane, ale każdy przyzna, że Dysonowi nie brakuje pomysłów.
Dyson ma, jak widać, poczucie humoru; potrafi też zachowywać dystans względem 
swych pomyslów. Wie, że są wariackie! Lecz nie poczytuje sobie tego za wadę, 
przeciwnie, uważa to za cnotę. "Czy byłeś kiedyś na Uniwersytecie w Cambridge? - 
spytał mnie pewnego razu. -Tamjest pełno wariatów, dziwaków i szaleńców, 
stających co chwilę na progu wielkiego odkrycia. Dlaczego nie mieliby być 
szaleni? Chciałbym widzieć więcej wariatów tutaj, w Instytucie".
Freeman Dyson przybył do zdroworozsądkowego i statecznego Instytutu w 1948 roku, 
gdy dyrektorem był Oppenheimer. Ponownie przyjechał do Princeton w 1950, a w 
kilka lat później Oppie mianował go profesorem. Oppenheimer myślał, że zatrudnia 
fizyka cząstek elementarnych, kogoś, jak powiedział, "bardziej obiecującego niż 
wszyscy inni młodzi fizycy teoretycy". Jednak po paru latach Dyson wziął urlop i 
wyjechał. Ciągnęły go marzenia... Kusiły szalone, gwiezdne projekty realizowane 
na zachodzie Stanów. Pojechał zatem do San Diego, by wziąć udział w budowie 
statku kosmicznego. Rzecz jasna, miał to być szczególny statek kosmiczny, 
napędzany bombami wodorowymi.
Dyson marzył o podróżach kosmicznych jeszcze w dzieciństwie, które spędził w 
Anglii. Wyobrażał sobie, że sarn poleci na inne planety. To nie on jednak wpadł 
na pomysł budowy statku kosmicznego napędzanego bombami wodorowymi. Pierwszy 
wystąpił z taką koncepcją Stanisław Ułam, polski matematyk, który w latach 
trzydziestych spędził jeden semestr w Instytucie. Ułam pracował później na 
różnych uczelniach, aż wreszcie trafił do Los Alamos, gdzie pozostał na stałe. 
To on, wraz z Tellerem i von Neumannem, wymyślił pierwszy praktyczny schemat 
budowy bomby wodorowej.
Około 1955 roku Ułam i jego przyjaciel C. J. Everett napisali wspólnie pracę na 
temat możliwości budowy statku kosmicznego napędzanego sukcesywnymi wybuchami 
bomb wodorowych. Statek miał wykorzystywać fale uderzeniowe wytwarzane podczas 
wybuchu. Przypomina to nieco pomysł doczepienia racy do puszki, która następnie 
wznosi się do nieba i wybucha. Mimo to Komitet Lotnictwa Wojskowego potraktował 
ideę Ulama i Everetta poważnie, a Komisja Energii Atomowej zgłosiła nawet 
zastrzeżenie patentowe.
Do realizacji projektu przyłączyły się również prywatne przedsiębiorstwa. 
General Dynamics Corporation zorganizowała oddział w La Jolla w Kalifornii, 
zwany General Atomie Laboratories. Zajmowano się tam głównie problemami energii 
atomowej, ale w 1957 roku, gdy poruszający się wokół Ziemi Sputnik zaczął 
nadawać sygnały z "otwartej przestrzeni" i ludzie zaczęli mówić o locie na 
Księżyc, dyrekcja laboratorium uznała, że z ekonomicznego punktu widzenia 
koncepcja atomowych pojazdów kosmicznych wydaje się interesująca. Ted Taylor, 
który w Los Alamos zajmował się projektowaniem bomb wodorowych, przeniósł się do 
General Atomie i zaczął pracować nad zastosowaniem tego rodzaju bomb do napędu 
statków kosmicznych. Przedsięwzięcie zaczęto określać mianem Projekt Orion, od 
nazwy jednego z gwiazdozbiorów.
Taylor znał Dysona z Uniwersytetu Cornella, gdzie razem studiowali pod 
kierunkiem Hansa Bethego. Zadzwonił zatem do Dysona, aby zapytać, czy miałby on 
ochotę zostać wyrzucony na orbitę przez wybuch termojądrowy. "To zabrzmiało 
interesująco - wspominał później Dyson. - Wcale się nie przestraszyłem. Wszyscy 
natychmiast orzekli, że wybuch rozwali statek na kawałki. Ale mnie to nie 
zaniepokoiło. Z technicznego punktu widzenia pomysł wydawał się sensowny. Miałem 
wrażenie, że właśnie na to czekaliśmy".
Właśnie na to czekaliśmy?
W każdym razie na coś takiego czekał Dyson, wobec czego wziął roczny urlop z 
Instytutu i wraz z rodziną pojechał do Kalifornii. Był rok 1958. Slogan Projektu 
Orion brzmiał: "Saturn w roku 1970".
Nie był to tylko slogan - wszyscy traktowali swoją pracę bardzo poważnie i przez 
pewien czas Dyson myślał, że naprawdę poleci na Saturna. Obserwował tę planetę 
przez teleskop ustawiony na podwórku Taylora i wyobrażał sobie, jak przelatuje 
między pierścieniami i ląduje na księżycu Enceladus, gdzie jest dość wody, by 
można było założyć hydroponiczną farmę warzywną.
Statek miał mieć kształt pręta przymocowanego do platformy napędowej. Bomby 
miały wybuchać pod platformą. Pod wpływem wybuchu platforma miała poruszać się 
wzdłuż pręta, ale jednocześnie skomplikowany system amortyzatorów miał ją 
wyhamowywać. Powstawałaby wtedy siła unosząca statek do góry. Już po bardzo 
krótkim czasie znalazłby się on w kosmosie, minął Księżyc i Marsa i skierował 
się w stronę pasa planetoid.
Tak to wyglądało w teorii. Dla każdego rozsądnego człowieka projekt ten nosił 
wszelkie cechy pomysłu wioskowego głupka, rodem z opowieści Julesa Verne'a o 
wystrzeliwaniu ludzi na Księżyc za pomocą wielkiej armaty. Zaskakujące okazało 
się to, że ów pomysł wioskowego głupka miał szansę zadziałać.
W istocie nawet zadziałał, przynajmniej w próbach na niewielką skalę. 
Naturalnie, zdarzały się również niepowodzenia, tak jak to miało miejsce przy 
oficjalnym programie kosmicznym realizowanym przez NASA. Próby w ramach Projektu 
Orion odbywały się na Point Loma, wysokim, urwistym brzegu Pacyfiku na zachód od 
San Diego. Ted Taylor, Freeman Dyson i członkowie zespołu jeździli tam w soboty 
rano i obserwowali, jak ich modele wzbijają się w powietrze i rozlatują w 
drzazgi.
Początkowo było jeszcze gorzej. Pierwsze modele pojazdu miały płytę napędową o 
średnicy jednego metra. Bomba wybuchała -oczywiście zwykła bomba chemiczna, a 
nie wodorowa - ale model spokojnie stał na wyrzutni. Co minutę wybuchały kolejne 
ładunki - bum! bum! bum! - a rakieta nadal stała na wyrzutni, niczym 
przyrośnięta. "Myślę, że musimy zawiesić próby - powiedział wtedy Dyson - dopóki 
nie uda się nam uzyskać przyśpieszenia większego niż przyśpieszenie ziemskie". 
Hę, hę, hę.
Było oczywiste, że trzeba zmniejszyć ciężar rakiety, aby mogła się choć trochę 
poruszyć. Konstruktorzy usunęli wszystkie zbyteczne elementy, pozostawiając 
tylko to, co absolutnie konieczne, po czym wznowili sobotnie próby z nowym 
modelem zwanym Hot Rod (Gorący Pręt).
Hot Rod przynajmniej się poruszał. Wylatywał z wyrzutni prosto do góry, po czym 
rozlegał się kolejny wybuch - bum! - i rakieta rozlatywała się w drobny mak. Tak 
było za każdym razem.
Któregoś dnia Ted Taylor zaprosił na próbę Richarda Couranta, jednego z 
najbardziej znanych ówczesnych matematyków. Cou-rant, który przyjechał do Stanów 
z Niemiec, pracował kiedyś z Da-videm Hilbertem w Getyndze i był znanym 
ekspertem od fal uderzeniowych. W pewną sobotę rano Courant przyjechał więc 
obejrzeć próbę. Po wybuchu pierwszej bomby Hot Rod wzbił się w niebo, po czym, 
jak zwykle, rozpadł się na kawałki niczym raca.
"To nie jest wariactwo - orzekł Courant, mówiąc z wyraźnym niemieckim akcentem. 
-To jest superwariactwo".
W końcu jednak model Oriona poleciał, przynajmniej na jakieś sto metrów w górę, 
ale w tym czasie Dyson był już z powrotem w Princeton. Któregoś dnia dostał list 
od przyjaciół, którzy kontynuowali próby. "Szkoda, że cię tutaj nie było i nie 
wziąłeś udziału w zabawie na Point Loma w ostatnią sobotę. Hot Rod leciał i 
leciał, i LECIAŁ! Nie wiemy jeszcze, jaką osiągnął wysokość. Ted, który stał na 
wzgórzu obok, ocenia metodą triangulacji na oko, że wzbił się na sto metrów. 
Sześć ładunków wybuchło po kolei z bezprecedensową precyzją i hukiem... 
Spadochron otworzył się dokładnie w punkcie szczytowym i rakieta wylądowała bez 
szwanku tuż koło bunkra".
To był jednak koniec projektu budowy rakiety napędzanej bombami wodorowymi. Rząd 
Stanów Zjednoczonych postanowił wykorzystać w programie kosmicznym rakiety 
chemiczne, a nie jądrowe. Podpisany w 1963 roku Układ o Zakazie Prób Jądrowych 
sprawił, że eksperymenty nuklearne w atmosferze i przestrzeni kosmicznej
stały się nielegalne. Projekt Orion został zatem pogrzebany na zawsze, ale Hol 
Rod fizycznie przeżył. Można go zobaczyć w National Air and Space Museum w 
Waszygtonie, gdzie wisi na drutach, tak jakby leciał w kierunku pomnika 
prezydenta Washingtona.
Pozostały także aluminiowe odłamki. Dyson zwykł spacerować po Point Loma po 
każdej próbie i zbierać kawałki rakiety. Do dziś trzyma w szufladzie biurka 
kilka fragmentów, zapakowanych w plastykową torebkę. Przypominają mu one o 
czasach, kiedy niemal poleciał do gwiazd.
Po rozmowie z Lenardem na temat stabilności materii Dyson od razu zaczął 
rozmyślać nad tym zagadnieniem. "Problem polega na tym - wyjaśnia - że gdy mamy 
wiele atomów, mogą one zachowywać się w niezwykle skomplikowany sposób, robić 
wiele bardzo dziwnych i złożonych rzeczy. Atomy tworzą ciecze i ciała stałe; 
nietrwałe i wybuchowe związki chemiczne. Wszystkie te substancje składają się ze 
zwykłych, normalnych atomów. Stąd pytanie, czy można być pewnym, że jeśli 
materia może się zachowywać na tak wiele różnych sposobów, to czy kawałek 
materii nie mógłby się też po prostu zapaść? Ten właśnie problem próbowaliśmy 
rozwikłać".
Ani Lenard, ani Dyson, ani nikt inny nie potrafił podać rozwiązania od ręki. 
Lenard zajmował wówczas pokój w budynku D, tuż obok C. N. Yanga, tego samego 
Franka Yanga, który zdobył Nagrodę Nobla za odkrycie niezachowania parzystości w 
słabych oddziaływaniach. Od czasu do czasu Lenard i Yang spotykali się na 
korytarzu i mówili sobie "cześć", ale Lenard nigdy się nie zdecydował na to, by 
wejść do pokoju Yanga i porozmawiać o swoim problemie.
To było dziwne. Instytut miał służyć między innymi temu, aby młodzi uczeni 
zdobywali wiedzę, ocierając się o wielkich mistrzów; w praktyce jednak rzadko 
dochodziło do kontaktów. Sam Dyson na przykład nigdy nie umówił się na spotkanie 
z Einsteinem czy Godłem. "Znałem Godła dość dobrze i kontaktowaliśmy się w 
zwykłych sprawach, ale nigdy nie usiedliśmy razem, żeby odbyć filozoficzną 
dyskusję - wspomina. - Byłem na to zbyt nieśmiały. Podobnie z Einsteinem. Nigdy 
nie poszedłem do niego i nie powiedziałem: »Moje uszanowanie, panie Einstein, 
chciałbym z panem porozmawiać". Do diabła, po co miałbym marnować jego czas? Ci 
ludzie z pewnością mieli ważniejsze sprawy niż dyskusje ze mną".
Na szczęście dla Lenarda, sam Yang któregoś dnia zapukał do niego, żeby spytać, 
czym się zajmuje. Lenard opowiedział mu o swoim problemie i Yanga to 
zaciekawiło. "Bardzo interesujące -powiedział. - To jest problem albo banalny, 
albo bardzo trudny".
Yang wrócił do swojego gabinetu i po chwili Lenard usłyszał postukiwanie w 
ścianę. Domyślił się, że to Yang pisze kredą na tablicy. Odgłosy nie ustawały i 
po kilku minutach Lenard przestał zwracać na nie uwagę.
Nagle pukanie ucichło, jakby biedny Yang dostał ataku serca. Zapadła głucha 
cisza.
Kilka minut później Yang zajrzał do pokoju Lenarda.
"To jest trudne" - powiedział i zniknął.
Dyson również miał trudności ze znalezieniem rozwiązania. "Zajęło mu to, 
powiedziałbym, kilka tygodni - wspomina Andrew Lenard. - Przyszedł wreszcie do 
mnie i powiedział: »To bardzo interesujący problem, możemy zrobić to i to, 
możemy oszacować to i to«. Miał wiele interesujących pomysłów. Po tej rozmowie 
zabrałem się do rozwinięcia niektórych z jego koncepcji".
Tak się złożyło, że Dyson i Lenard pracowali po przeciwnych stronach kampusu, 
ale nad gabinetem Dysona znajdował się pokój seminaryjny i tam mogli się 
codziennie spotykać, żeby pracować razem przez kilka godzin.
"W sali seminaryjnej wisiała bardzo duża tablica - wspomina Lenard. - Zazwyczaj 
nikogo tam nie było, więc Dyson korzystał z tablicy, żeby udzielać mi lekcji, a 
następnie ja starałem się podważyć niektóre jego tezy. Pewne jego argumenty nie 
były w pełni poprawne, czy też całkowicie ścisłe, ale on ciągle miał nowe 
pomysły, mnóstwo pomysłów. Rozmawialiśmy po kilka godzin, po czym [wracałem do 
siebie, żeby o wszystkim pomyśleć. Sam niewiele po-S suwałem się do przodu, bo 
gdy wreszcie rozumiałem, do czego i zmierza Dyson, on miał już nowe pomysły".
"No, w każdym razie - ciągnie dalej Lenard - musieliśmy rozwiązać wiele 
problemów matematycznych i to trochę trwało, pewnie ze dwa miesiące. Wreszcie 
wszystkie elementy zaczęły do siebie pasować".
Lenard był przekonany, że Dyson rozwiązał już problem, i namawiał go, aby 
opublikował swoje wyjaśnienie, dlaczego materia nie rozpływa się w powietrzu. 
Dyson nalegał jednak, by napisali pracę wspólnie, bo przecież... Lenard 
sformułował problem i wykonał mnóstwo pracy. "Dyson był bardzo wielkoduszny - 
przyznaje Lenard. - W istocie to on był autorem wszystkich nowych pomysłów. Co 
do tego nie ma wątpliwości".
Tak więc, jak to się często zdarza, gdy współpracują ze sobą dwaj uczeni 
różniący się wiekiem i statusem, młodszy spisał idee starszego. Praca, której 
rękopis liczył czterdzieści stron, została opublikowana w dwóch częściach w 
"Journal of Mathematical Phy-sics" w latach 1967-1968.
Dlaczego zatem materia jest stabilna? "Odpowiedź - wyjaśnia Dyson - nie daje się 
łatwo streścić. Dowód wymaga kilku matematycznych sztuczek. W zasadzie wynika to 
z zasady wykluczania. Materia nie zapada się, ponieważ elektrony podlegają 
zasadzie wykluczania".
Zasada wykluczania, sformułowana przez Wolfganga Pauliego, stwierdza, że dwa 
identyczne fermiony nie mogą znajdować się w tym samym stanie kwantowym. 
Fermiony to cząstki elementarne mające spin połówkowy, takie jak elektrony, 
protony i neutrony. Z uwagi na tę zasadę atomy nie mogą się przenikać. "Ten 
wynik -mówi Dyson - stanowi pewne filozoficzne wyjaśnienie, dlaczego Bóg musiał 
wprowadzić zasadę wykluczania, nim stworzył Wszechświat zawierający materię".
Choć dowód Dysona i Lenarda był bardzo pomysłowy z matematycznego punktu 
widzenia, dziś ma znaczenie tylko historyczne. "Trzeba przyznać, że nasze 
rozwiązanie problemu nie było ani proste, ani eleganckie - przyznaje Lenard. - 
Wprawdzie praca zawierała kilka ciekawych pomysłów, ale całe rozumowanie nie 
było zbyt naturalne i trudno było zgoła pojąć, o co właściwie chodzi".
"Strona matematyczna właściwie zdezaktualizowała się obecnie - uważa Dyson. - 
Później zrobili to znacznie lepiej Eliot Lieb i Walter Thirring. Idea pozostała 
ta sama, ale Lieb i Thirring wprowadzili tyle ulepszeń matematycznych, że na 
czterech stronach wykonali to, co nam zajęło czterdzieści".
Artykuł Dysona i Lenarda nie należy do standardowych prac, jakie można znaleźć w 
pismach fizycznych, gdyż objaśnia tylko coś. z czym fizycy stykają się od dawna, 
mianowicie stabilność materii. W tym samym czasie normalni fizycy cząstek 
elementarnych mieli pełne ręce roboty, usiłując poradzić sobie z nowymi, nigdy 
przedtem nie zaobserwowanymi cząstkami, masowo produkowanymi za pomocą 
akceleratorów.
W latach trzydziestych wielcy fizycy tamtych czasów, Einstein. Bohr i pozostali, 
uważali, że materia składa się zaledwie z kilku cząstek elementarnych: 
elektronów, protonów, neutronów i fotonów. Mieli nadzieję, że kiedyś uda im się 
sformułować spójną i kompletną teorię wyjaśniającą wszystkie zjawiska we 
Wszechświecie za pomocą tych cząstek. Jednak w miarę jak fizycy doświadczalni 
wkraczali w budowę materii coraz głębiej, odkrywano coraz więcej cząstek. Przez 
pewien czas liczba cząstek wydawała się na tyle mała, że można je było 
spamiętać. W latach sześćdziesiątych przybyło ich tyle, że czasopisma fizyczne 
publikowały podręczne listy wszystkich cząstek. Obecnie nie wystarczyłaby już 
jedna kartka: pełna lista cząstek i rezonansów zajęła cały numer "Re-views of 
Modern Physics".
Teoretycy i doświadczalnicy nieustannie ścigali się ze sobą, usiłując nadążyć za 
eksplozją nowych cząstek. Zdarzało się, choć rzadko, że teoretycy wygrywali: 
potrafili przewidzieć, iż powinna istnieć cząstka o takich to a takich 
właściwościach. Następnie eksperymentatorzy rzeczywiście znajdowali taką 
cząstkę. Zazwyczaj jednak odkrywano cząstki, których istnienia nikt nie 
przewidywał. Bardzo charakterystyczna była reakcja I. I. Rabiego na wiadomość o 
odkryciu mionu: "Kto to zamówił?". W końcu próby nadążenia za wzrostem liczby 
znanych cząstek są normalnym elementem wyścigu człowieka z naturą, i teoretycy z 
Instytutu, niczym uczestnicy olimpijskiej sztafety, starają się jakoś nieść 
pochodnię.
Niemal wszyscy wielcy teoretycy cząstek elementarnych odwiedzili kiedyś 
Instytut. Byli tu oczywiście Albert Einstein i Niels Bohr, ale również Max von 
Laue oraz I. I. Rabi. Później przyjeżdżali tu młodoturcy: Murray Gell-Mann, 
Hideki Yukawa, Sin-itiro Tomona-ga, Aage Bohr, Abdus Salam, Frank Yang, T. D. 
Lee - ci wszyscy, co do jednego, zdobyli Nagrody Nobla. W Instytucie pracowali 
również pozostali twórcy kwantowej rewolucji: George Uhlenbeck, Robert Mills, 
Freeman Dyson, Abraham Pais. John Wheeler, Frank Wilczek, Geoffrey Chew, Bruno 
Zumino, Yuval Ne'eman, Gabriele Yeneziano, Yoichiro Nambu, Tullio Regge, 
Marshall Rosenbluth i wielu innych. Dwaj najwięksi, a z pewnością również 
najbardziej osobliwi ze wszystkich teoretyków cząstek, którzy przewinęli się 
przez Instytut, to P. A. M. Dirac i Wolfgang Pauli.
P. A. M. Dirac był wcieleniem stroniącego od ludzi geniusza, żyjącego niemal jak 
eremita. "Mój ojciec wprowadził regułę, że mogę odzywać się do niego wyłącznie 
po francusku - opowiedział kiedyś Dirac. - Uważał, że w ten sposób nauczę się 
francuskiego. Ponieważ nie potrafiłem wysłowić się po francusku, wolałem 
zachować milczenie, niż mówić po angielsku. W owym czasie odzywałem się bardzo 
rzadko".
To mu pozostało na zawsze. Dwaj fizycy z Berkeley opowiadali kiedyś Diracowi 
przez bitą godzinę o swoich badaniach w nadziei, iż słynny fizyk wygłosi jakiś 
krytyczny komentarz. Na próżno. Dirac milczał. Gdy cisza zaczęła być 
nieprzyjemna, Dirac zapytał: "Gdzie tu jest poczta?" i poszedł kupić znaczki. 
Ktoś kiedyś zapytał Dira-ca, jak mu się podobała powieść Zbrodnia i kara, którą 
czytał. "Bardzo interesująca - krótko odpowiedział Dirac - ale w jednym 
rozdziale autor popełnił błąd. Z jego opisu wynika, że pewnego dnia słońce 
wschodziło dwa razy".
Dirac wycofał się z rzeczywistego świata do królestwa równań. "Moja praca polega 
w znacznej mierze na zabawie równaniami -powiedział kiedyś. - Nie przypuszczam, 
aby to dotyczyło również innych fizyków. Wydaje mi się, że jest to moja 
szczególna cecha. Lubię bawić się równaniami, szukając pięknych matematycznych 
związków, które wcale nie muszą mieć fizycznego znaczenia. Ale czasami mają".
Jedno z równań, które dla fizyki okazało się interesujące, doprowadziło do 
całkiem nieoczekiwanego odkrycia. Z "równania Diraca" wynika istnienie zupełnie 
nowego rodzaju materii, tak zwanej antymaterii. Równanie to niemal idealnie 
opisuje zachowanie elektronu, ale jedno z jego rozwiązań daje dodatkową cząstkę, 
podobną do elektronu, lecz mającą dodatni ładunek elektryczny.
Początkowo Dirac przypuszczał, że chodzi tu o proton, ponieważ proton ma ładunek 
dodatni. Jak powiedział później: "W tym okresie wszyscy byli pewni, że elektrony 
i protony to jedyne cząstki elementarne". Jednak ową dodatnio naładowaną cząstką 
nie mógł być proton, ponieważ ma on masę niemal dwa tysiące razy większą niż 
elektron. Ostatecznie Dirac doszedł do wniosku, że jego równanie "opisuje 
cząstkę nowego rodzaju, nieznaną w fizyce doświadczalnej, która ma taką samą 
masę jak elektron, lecz przeciwny ładunek". Nadał jej nazwę "antyelektron".
W półtora roku później Carl D. Anderson z Caltechu zaobserwował w swojej komorze 
mgłowej ślady "dodatnich elektronów", czyli -jak dziś mówimy - pozytonów. 
Równanie Diraca opisywało również protony, a zatem musiały istnieć i 
antyprotony, które odkryto w laboratorium dwadzieścia lat później. W istocie z 
równania Diraca wynikało, że istnieje nowe królestwo antymaterii, i fizycy 
musieli się śpieszyć, żeby nadążyć z wyjaśnianiem nowych zjawisk. "Uważam, że 
odkrycie antymaterii - stwierdził później Werner Heisenberg -stanowiło 
największy skok w rozwoju dwudziestowiecznej fizyki".
Dirac po raz pierwszy przyjechał do Instytutu w latach trzydziestych, a później 
pojawiał się tu mniej więcej raz na dziesięć lat, aż do końca lat 
siedemdziesiątych. Był jednym z najbardziej regularnych gości. W Princeton 
również trzymał się na uboczu. Po południu zwykle szedł do lasu z siekierą, 
mamrocząc coś o przebiciu szlaku do Trenton. Z uwagi na małomówność i upodobanie 
do samotności był idealnym członkiem Instytutu.
Dirac zdecydowanie wyżej cenił teorię niż eksperymenty i szukał teorii, "które 
odznaczałyby się matematycznym pięknem"; a zatem niewątpliwie pasował do 
platońskiego ideału. "Zdarza się, że ktoś jest tak dalece przekonany o 
słuszności swojej teorii - powiedział pod koniec życia - że gdy wyniki 
doświadczalne są z nią sprzeczne, może sformułować przewidywanie, iż wyniki te 
są błędne i do-śwladczalnicy je poprawią. Oczywiście, w takich sytuacjach nie 
należy wykazywać nadmiernego uporu, ale czasami konieczna jest odwaga".
Gdy idzie o siłę osobowości, w Princeton zdecydowanie najodważniejszym 
człowiekiem był Wolfgang Pauli. Wysoki i dobrze zbudowany, kipiał nerwową 
energią, która powodowała dziwne ruchy ciała i popychała Pauliego do obraźliwych 
wypowiedzi. Pauli miał zwyczaj kiwać się na nogach, jednocześnie potrząsając 
głową, tak jakby cierpiał na porażenie mięśni. Jego specjalnością były zwięzłe, 
bardzo krytyczne komentarze. Kiedyś powiedział o pewnym ambitnym, młodym fizyku, 
że jest "taki młody i już taki nieznany". Gdy
! czyjaś praca nie przypadła mu do gustu, mówił, że "nie jest nawet zła". Gdy 
miał do powiedzenia coś dobrego, a to zdarzało się raczej rzadko, z reguły 
wyrażał pochwałę w obrażliwej formie. Kiedyś,
|podczas wykładu Einsteina na seminarium, Pauli, który był wówczas jeszcze 
doktorantem, wstał i oznajmił: "To, co mówi profesor
|Einstein, wcale nie jest takie głupie".
Miał głowę nabitą wiedzą jak zapewne żaden inny fizyk, a może
inawet żaden uczony w historii nauki. Kiedyś żalił się Abrahamowi Paisowi, że ma 
trudności ze znalezieniem problemu, którym warto byłoby się zająć. "Być może - 
mówił, kiwając się do przodu i do tyłu - bierze się to stąd, że za dużo wiem".
Podczas konferencji fizycznych Pauli zwykł krytykować wykładowców, którzy jego 
zdaniem nie wyrażali się dostatecznie jasno lub ściśle. Kiedyś, podczas 
seminarium w Ann Arbor, Pauli potraktował w ten sposób Oppenheimera. Oppie 
wykładał i pokrył już ca-
|łą tablicę równaniami, gdy nagle Pauli poderwał się z miejsca, pod-
I szedł do tablicy i starł ją, mówiąc, że są to same bzdury. Później
i zrobił to jeszcze dwukrotnie i zapewne na tym by nie skończył, ale wtrącił się 
Hendrik Kramers, który kazał mu usiąść i zamknąć się wreszcie.
Zdarzyło się to w latach trzydziestych. W dwadzieścia lat później Pauli zachował 
się tak samo ponownie. Tym razem Oppenheimer siedział wśród słuchaczy, a 
wykładowcą był Frank Yang, który mówił o symetrii cechowania. Ledwo zaczął, gdy 
Pauli przerwał mu pytaniem: "Jaką masę ma ta oto cząstka?". Yang odpowiedział, 
że jest to skomplikowany problem i jeszcze nie zna odpowiedzi. "To nie jest 
wystarczające wytłumaczenie" - stwierdził krótko Pauli. Yang, który zawsze mógł 
służyć za wzór uprzejmości i rezerwy, był tak zaskoczony, że musiał na chwilę 
usiąść, żeby się uspokoić. Następnego dnia Pauli zostawił dla niego notatkę: 
"Bardzo żałuję, że z powodu pańskiego zachowania nie mogłem z panem porozmawiać 
po seminarium".
Ludzie znosili te ekstrawagancje, ponieważ Pauli był rzeczywiście błyskotliwym 
uczonym. Gdy miał dwadzieścia cztery lata, odkrył zasadę wykluczania, stanowiącą 
jeden z filarów nowoczesnej fizyki. Podobnie jak Dirac, Pauli również dodał nową 
cząstkę do listy już znanych. "Cząstka Pauliego" - jak ją przez pewien czas 
nazywano -wyniknęła z jego analizy rozpadów beta, czyli procesu 
promieniotwórczego, w którym jądro emituje jeden elektron. To zjawisko wydawało 
się bardzo tajemnicze. Przede wszystkim jądro nie zawiera elektronów, zatem jak 
może je emitować? Następnie fizycy nie mogli wyjaśnić, co dzieje się z energią 
traconą przez jądro w rozpadzie beta. Z obserwacji wynikało, że produkty takiego 
rozpadu - jak wówczas mówiono, "promieniowanie beta" - mają mniejszą energię niż 
energia uwolniona z jądra. Co się dzieje z resztą energii?
Problem brakującej energii był tak zagadkowy, że Niels Bohr gotów był odrzucić 
uświęconą zasadę zachowania energii: stwierdził, że w rozpadach beta energia nie 
musi być zachowana. Pauli miał inny pomysł. Jego zdaniem, brakującą energię 
unosi nowa cząstka, której doświadczalnicy nigdy jeszcze nie zarejestrowali. 
Cząstka ta miałaby mieć zerową masę spoczynkową i zerowy ładunek elektryczny. 
Było to niewątpliwie rozwiązanie ad hoc: gdy masz problem, wprowadź nową 
cząstkę. Nawet wielki Pauli był tym początkowo zbyt zakłopotany, aby opublikować 
taką sugestię. Po pewnym czasie zdobył się jednak na odwagę.
Ostatecznie okazało się, że Pauli miał rację. Jego nowa "niewidzialna" cząstka 
to neutrino. (Nazwę tę wprowadził Enrico Fermi: oznacza ona "mały neutron"). W 
rozpadzie beta neutron w jądrze po prostu rozpada się na proton, elektron i 
maleńkie, elektrycznie obojętne neutrino (ściślej mówiąc, antyneutrino). 
Neutrino nie ma ładunku i bardzo słabo oddziałuje z materią, przeto bardzo 
trudno jest je zarejestrować. Udało się to dopiero w 1956 roku, choć Pauli 
sformułował swoją hipotezę już w roku 1930. Przez te dwadzieścia sześć lat 
toczyły się długie dyskusje na temat - jak się wyraził Op-penheimer - "krążącego 
widma neutrin".
Pauli spędził lata wojny - od 1940 do 1946 - w Instytucie, gdzie zajmował się 
mezotronami. czyli, jak dzisiaj mówimy, mezonami. (Podobnie jak antymateria i 
neutrino, mezony zostały przewidziane teoretycznie. Ideę mezonu wprowadził do 
fizyki Hideki Yukawa w 1935 roku, ale cząstkę tę zaobserwowano w laboratoriach 
dopiero w dziesięć lat później). Pauli, jak zawsze przede wszystkim teoretyk, 
zastanawiał się, czy nie powinien zająć się badaniami o znaczeniu militarnym, 
podobnie jak wszyscy fizycy z Instytutu. Oprócz niego tylko Einstein nie brał 
bezpośredniego udziału w jakichś pracach związanych z toczącą się wojną. Pauli 
zwierzył się ze swoich problemów Oppenheimerowi, który wówczas był dyrektorem 
placówki w Los Alamos. Oppenheimer poradził mu, by dalej zajmował się nauką, aby 
"gdy skończy się wojna, chociaż parę osób w tym kraju wiedziało, co to jest 
mezotron".
W grudniu 1945 roku Pauli otrzymał Nagrodę Nobla za odkrycie zasady wykluczania. 
Podczas uroczystej kolacji w Instytucie, zorganizowanej z tej okazji, Einstein - 
który zgłosił Pauliego do nagrody - wygłosił przemówienie pochwalne na cześć 
kolegi. Pauli tym razem zdołał zachowywać się przyzwoicie.
Dziś w Instytucie nie ma już takich ludzi jak Pauli, Einstein, Oppenheimer i 
Bohr. Dawni wielcy fizycy zmarli, laureaci Nagrody Nobla pojechali gdzie indziej 
i - przynajmniej zdaniem ludzi z zewnątrz - realizowany dziś program badań w 
dziedzinie cząstek elementarnych to tylko cień dawnej świetności. "W fizyce 
cząstek elementarnych - uważa laureat Nagrody Nobla z Harvardu Sheldon Glashow - 
Instytut z pewnością podupadł. Ostatni ludzie, którzy zostali tam zatrudnieni na 
stałe, i to dwadzieścia lat temu, to Adler i Dashen. Instytucja, która przez 
dwadzieścia lat nie zatrudniła nikogo nowego, z pewnością zamiera".
Czy Glashow sam chciałby pracować w Instytucie? "Och, nie mogę sobie nawet 
wyobrazić, bym miał się tam przenieść - stwierdza. - W tej chwili, moim zdaniem, 
najlepszym miejscem dla fizyka jest Cambridge".
Glashow to nie jedyny fizyk, który nie śpieszy się z zapukaniem do drzwi 
Instytutu. Lista osób, które odrzuciły ofertę profesury w Instytucie, jest 
bardzo długa. "Trudno uwierzyć, jak długa jest ta lista" - mówi Freeman Dyson. 
Wielcy fizycy kręcą nosem na Instytut, ponieważ nie ma tam już wielkich fizyków. 
"Powiedzmy, że nie ma tam dziś nikogo, czyja obecność mogłaby sprawić, iż 
chciałbym pojechać na rok do Instytutu" - powiedział Michael Fisher z 
Uniwersytetu Cornella.
Jeśli nawet brakuje obecnie w Instytucie najwybitniejszych fizyków cząstek 
elementarnych, to program szkolenia młodszego pokolenia jakoś przetrwał. "Główną 
zaletą Instytutu - uważa Glashow -jest to, że przyciąga on do Princeton bardzo 
utalentowanych młodych ludzi, którzy wspólnie z grupą związaną z Uniwersytetem, 
gdzie panują znacznie zdrowsze stosunki, prowadzą interesujące badania".
Podobnie jak bracia astrofizycy, specjaliści od cząstek elementarnych z 
Instytutu spotykają się z kolegami z Uniwersytetu raz na
tydzień podczas seminarium połączonego z lunchem. Na tablicy ogłoszeń pojawia 
się na przykład takie zawiadomienie:
Uniwersytet Princeton - Instytut Studiów Zaawansowanych Poniedziałkowe 
seminarium i lunch
Poniedziałek, 21 kwietnia 1986 r.
"Instantony i funkcja w supersymetrycznych teoriach Yanga-Millsa" Tim Morris 
(Instytut Studiów Zaawansowanych)
Sala konferencyjna Instytutu Lunch o godz. 12.30, seminarium o 13.00.
To dzisiaj, i właśnie jest 12.30. W sali konferencyjnej spożywa lunch około 
tuzina fizyków. Oczywiście jest Tim Morris, Mark Mue-ller i Corinne Manogue, w 
tym semestrze jedyna kobieta wśród fizyków cząstkowców, oraz wielu innych. Nie 
rozmawiają o fizyce, lecz o polityce - o nalocie amerykańskich bombowców na 
Libię, który miał miejsce kilka dni wcześniej.
"Bomby są tańsze niż kurczęta" - zauważył ktoś. Nie wiadomo dokładnie, co to ma 
oznaczać, ale i tak wszyscy się śmieją. Nikt nie broni Ronalda Reagana.
Pojedynczo i w małych grupach wchodzą do sali następni, niosąc tace zjedzeniem. 
O 12.50 są już wszyscy. Przyszli dwaj z trzech profesorów Instytutu zajmujących 
się cząstkami elementarnymi: Freeman Dyson i Stephen Adler. Roger Dashen dokądś 
wyjechał. Z Uniwersytetu przyszło kilku doktorantów i profesorów. Teraz rozmowa 
zeszła na fizykę: słychać, jak ktoś mówi o kompaktyfikacji w SU(3), ktoś inny o 
komputerach, o tym, jak uzyskać dostęp do Cybera 205, Craya w Illinois oraz 
Craya XMP w jeszcze innym ośrodku obliczeniowym.
Punktualnie o trzynastej wchodzi Julian Bigelow, ten sam Bige-low, który był 
głównym inżynierem programu budowy instytutowego komputera w dawnych dobrych 
czasach von Neumanna. W czerwonych trampkach i niebieskiej kurtce Bigelow 
wygląda nieco niedbale. Siada w pierwszym rzędzie krzeseł i rozkłada notatnik, 
jakby zamierzał zapisywać wszystko słowo po słowie. Powodzenia.
Corinne Manogue wstaje, wychodzi na środek, opiera się o stół i coś mówi. W 
pokoju panuje zgiełk, wszyscy rozmawiają, dzwonią sztućcami o talerze i nie 
zwracają na nią uwagi. Manogue mirno to przedstawia dzisiejszego wykładowcę, 
ograniczając się do czysto oficjalnej formułki - wyłącznie nazwisko i tytuł 
referatu. "Dzisiaj posłuchamy Tima Morrisa, który będzie mówił o instantonach i 
funkcji w supersymetrycznych teoriach Yanga-Millsa".
Jej słowa widocznie dotarły jakoś do zebranych - a może sygnałem stał się po 
prostu widok kogoś stojącego na środku pokoju -bo wszyscy milkną i zaczynają 
poprawiać się na krzesłach, tak aby widzieć tablicę.
Wkrótce przyczyna tego staje się jasna. Podczas lunchów astronomów prawie nikt 
nie używa tablicy, ponieważ wszyscy mówią o zjawiskach na niebie, a nie o 
równaniach. Natomiast w fizyce cząstek elementarnych nie ma właściwie o czym 
mówić poza równaniami. To tak, jakby cząstki przeistoczyły się we wzory, przeto 
seminaria dotyczą tylko i wyłącznie równań. Tim Morris, dzisiejszy wykładowca, 
jest odpowiednio przygotowany: przyniósł mniej więcej dwadzieścia kartek, na 
których nie ma nic poza równaniami.
Morris to niski, szczupły Anglik. Ma czarne włosy i bardzo gęste brwi; ubrany 
jest w żółty sweter i brązowe, sztruksowe spodnie. Każda, nawet daleka podróż 
musi rozpocząć się od pierwszego kroku, i właśnie Morris zaczyna od jednego, 
krótkiego równania -co najwyżej kilkanaście symboli. To tylko rozgrzewka, za 
chwilę zabawa rozpocznie się na całego. Morris wypisuje równanie i cierpliwie 
objaśnia znaczenie wszystkich symboli: "...to oczywiście konforemny mód zerowy", 
i tak dalej. Na sali panuje idealna cisza, wszyscy uważnie słuchają. Kilka osób 
notuje, większość tylko patrzy na tablicę.
Morris wypisuje kolejne równania i od razu je wyjaśnia. "Nieskończone poprawki 
dają wkład do renormalizacji wykładnika potęgi g" mówi, i wszyscy przyjmują to 
bez zmrużenia oka, tak jakby to była fizyka z zakresu szkoły podstawowej.
Teraz Morris mówi o teoriach "SUSY" (supersymetrycznych), o instantonach, 
superpolach... Nagle ktoś przerywa mu pytaniem. To profesor z Uniwersytetu. W 
jego głosie słychać ton lekceważenia, przekonania, że "tego już za wiele": "Jak 
może pan oczekiwać, że otrzyma pan interesujące rozwiązania, skoro nie bierze 
pan pod uwagę transformacji Legendre'a?"
Tim Morris panuje nad sytuacją. Pytanie wcale nie zbiło go z tropu. "Być może 
czegoś tu nie rozumiem - mówi - ale na razie nie dostrzegam żadnej trudności". 
Cierpliwie wyjaśnia, jak może otrzymać interesujące rozwiązania bez 
transformacji Legendre'a. Pytający nie wydaje się przekonany, ale rezygnuje z 
dalszej dyskusji.
Seminarium trwa ponad godzinę. Morris wypisuje kolejne równania, wyciera je, 
pisze następne. Na ogół mówi, posługując się notatkami, ale od czasu do czasu 
robi pauzę, żeby podsumować, co powiedział dotychczas. Czasami rysuje coś na 
tablicy, ale trudno odgadnąć, co to takiego: rysunki przedstawiają w 
przybliżeniu jajko lub bezkształtną bryłę.
Parę minut po drugiej Morris zapisuje na tablicy ostatnie, trzydzieste piąte 
równanie. Nagle przerywa, zwraca się w stronę słuchaczy i unosi do góry brwi. To 
oznacza koniec wykładu, więc wszyscy klaszczą. Przez cały czas nikt nie wyszedł 
z sali, nawet po to, by wziąć deser. Nikt nie oderwał wzroku od równań. Teraz, 
gdy równania się skończyły i najwyraźniej nikt nie zamierza zadawać pytań, 
wszyscy pośpiesznie wychodzą.
Następnego dnia w budynku D spotykam Freemana Dysona.
"Jak ci się podobało wczorajsze seminarium?" - pyta mnie.
"Siedziałem jak na tureckim kazaniu" - odpowiadam.
"No to zrozumiałeś tyle sarno co ja" - mówi Dyson.
"Tak... później nawet poszedłem porozmawiać o tym z Morri-sem".
"Och, to teraz rozumiesz więcej ode mnie".
Tim Morris ma dwadzieścia sześć lat. Studiował w Cambridge, a później zrobił 
doktorat na Uniwersytecie Southampton. Spędził tam trzy lata, po czym przyjechał 
bezpośrednio do Instytutu. Otrzymał stypendium Fundacji Harknessa, z którego 
skorzystał również Freeman Dyson, gdy w 1947 roku przybył do Stanów 
Zjednoczonych. "To jakiś milioner, który sprowadza ludzi do Ameryki, aby się 
przekonali, jaki to wspaniały kraj" - wyjaśnia Tim Morris.
"No i jak ci się podoba?" - pytam.
"Ameryka jest wspaniała - odpowiada. - Bardzo ją lubię".
Morris napisał pracę doktorską z teorii supersyrnetrycznych pól Yanga-Millsa i 
teraz jest światowym ekspertem w tej dziedzinie. Podczas ślęczenia nad rozprawą 
zainteresował się pracami kilku rosyjskich fizyków na temat instantonów. 
"Instanton - wyjaśnia -to proces tunelowania między dwiema konfiguracjami pola. 
Nazwa związana jest z tym, że w praktyce ten proces zachodzi natychmiastowo".
Początkowo Morris i jego promotor Douglas Ross chcieli wykazać, że argumenty 
Rosjan są poprawne, ale ostatecznie wykazali coś dokładnie przeciwnego. "W moim 
wykładzie próbowałem pokazać, że naprawdę chodziło nam o potwierdzenie ich 
wyników, ale ostatecznie dowiedliśmy, że się pomylili. Napracowaliśmy się 
wyłącznie po to, aby wbić ostatni gwóźdź do ich trumny".
Pytam, czy często się zdarza, że fizycy otrzymują negatywne wyniki i zajmują się 
koncepcjami, które w końcu okazują się błędne.
"Fizycy teoretycy - wyjaśnia Morris - poświęcają bardzo dużo energii, próbując 
obalić - często skutecznie - coś, co powiedział ktoś inny. Rozwijają też cudze 
teorie, niezależnie od tego, czy mają one cokolwiek wspólnego z rzeczywistością. 
Tak jest też w przypadku teorii, o której mówiłem dzisiaj: nie opisuje ona 
żadnych zjawisk, ponieważ jest zbyt prosta. Znaczna część aktywności w 
dziedzinie fizyki teoretycznej polega obecnie na opracowywaniu teorii, o których 
wiadomo, że nie odpowiadają naturze. Na przykład fizycy poświęcili bardzo dużo 
wysiłku na zbadanie teorii dwuwymiarowych. Zajmowało się tym wiele osób, choć 
żyjemy w świecie cztero-, a nie dwuwymiarowym. Więc niby po co?"
Dobre pytanie. "A zatem po co?"
"Mówiąc cynicznie - tłumaczy Morris - ludzie zajmują się teoriami 
dwuwymiarowymi, bo takie są łatwiejsze niż czterowymiarowe. Jeśli kilkunastu 
facetów z jednego końca świata publikuje prace na temat teorii dwuwymiarowych, 
to wkrótce kilku innych, z drugiego końca świata, przyjrzy się ich wynikom i 
powie: "No, tu pominęli zasadniczą sprawę, a tu mogli zrobić coś na przykład 
takiego". No i gdy to się ciągnie, ukazują się setki artykułów na temat teorii, 
która nie ma nic wspólnego z rzeczywistością".
"Czy zatem uczeni nie powinni zajmować się teorią poprawną, zamiast starać się 
obalić wszystkie błędne?"
"Ale przecież nie znamy prawdziwej teorii - przypomina mi Morris. - Dopóki nie 
wiemy, jak wygląda poprawna teoria cząstek elementarnych, należy zajmować się 
różnymi możliwościami, ponieważ któraś z nich może okazać się właściwa. 
Niewykluczone, że nawet dwuwymiarowe teorie stanowią dobry przykład. Bardzo 
krytycznie oceniałem uczonych zajmujących się takimi teoriami, ponieważ 
sądziłem, że robią to tylko dlatego, iż takie teorie są stosunkowo proste. 
Później jednak powstała teoria superstrun; superstruny to dwuwymiarowe 
powierzchnie; i nagle te wszystkie teorie znalazły zastosowanie".
Jego zdaniem fizyka cząstek elementarnych wygląda jak wygląda, ponieważ 
dziedzina ta jest bardzo skomplikowana.
"Bardzo trudno zbudować teorię jakiegoś zjawiska, która byłaby całkowicie 
słuszna. Zadaniem teorii jest przedstawianie zjawisk w prostszej postaci, niż 
się nam ukazują. W czasach Newtona ludzie zajmowali się problemami ruchu 
jednego, dwóch lub trzech ciał. W rzeczywistości mamy zawsze do czynienia z 
miliardami miliardów oddziałujących cząstek. Nikt nie może obliczyć, jak 
zachowuje się każda z nich".
"Skoro jednak zjawiska są tak złożone, to jak mogę uzyskać pewność, że przyjęta 
teoria jest poprawna?"
"Na świecie nie brakuje facetów, którym sprawi aż za dużą przyjemność wykazanie, 
żeś się pomylił!"
Z pewnością nigdy nie zabraknie facetów, którym sprawi przyjemność wykazanie, że 
pomylił się fizyk z Instytutu. Z tego powodu niektórzy członkowie Instytutu 
uważają, że praca tutaj ma swoje dobre i złe strony. "Gdy będę starał się o 
pracę gdzie indziej, możność wylegitymowania się pobytem w Instytucie bardzo mi 
w tym pomoże - mówi jeden z młodszych członków. - Istotne są również bliskie 
związki z Uniwersytetem, bo tam jest kilku naprawdę dobrych facetów. Z drugiej 
strony to właśnie jest przyczyną strasznej presji i życie tu nie jest 
szczególnie miłe. Jeszcze gorzej jest zapewne na Uniwersytecie, w Instytucie 
panuje w końcu dość swobodna atmosfera".
"Nie rozumiem. Co jest przyczyną presji?"
"Presja bierze się stąd, że próbujesz dorównać wszystkim asom z wydziału. Jeśli 
ci się nie uda, to podczas seminarium rozszarpią cię na strzępy".
"Czy nie zależy ci na krytyce?"
"Tak, oczywiście. Jest jednak różnica między krytyką a niszczeniem kogoś podczas 
seminarium. A to się zdarza. Jest to pokaz ich potęgi; chcą wykazać, jacy są 
wspaniali. Tim Morris miał szczęście. Ocalał, choć myślałem, że go rozszarpią. 
Wielcy fizycy z Princeton słyną z tego, że lubią niszczyć mniej znanych 
kolegów".
Pytam, czy Instytut nie znalazł się w cieniu Uniwersytetu.
"Dziś, moim zdaniem, Instytut jest znacznie mniej atrakcyjny, niż był kiedyś - 
odpowiada. - Tak być nie powinno. Nie powinno być tak, że wydział fizyki 
Uniwersytetu Princeton to gwiazda pierwszej wielkości, a Instytutu wcale nie 
widać. A właśnie taka jest dziś sytuacja. Szkoda, że stali członkowie... No, w 
pewnym wieku wszyscy się wypalają, więc nie cheę tu nikogo krytykować. Ale 
naprawdę wydaje mi się, że stali członkowie mają najlepsze lata za sobą! Nie 
rozumiem również polityki dyrekcji Instytutu. Wydaje mi się, że nie doprowadziła 
ona do niczego konstruktywnego. Chyba czekali, aż trafi się ktoś zupełnie 
nadzwyczajny, i w rezultacie nie zatrudnili nikogo dobrego. Nie mamy tu 
prawdziwego lidera; na tym polega problem".
Instytut stracił lidera wraz ze śmiercią Oppenheimera. Oppie był człowiekiem 
nieprzeciętnym i olśniewającym, a to się liczy nawet w uniwersyteckim światku. 
Teraz w Instytucie nikogo takiego nie ma, choć mogło być inaczej. Gdy 
Oppenheimer zrezygnował ze stanowiska dyrektora, krążyły plotki, że jego miejsce 
zajmie Murray Gell-Mann. Gell-Mann - laureat Nagrody Nobla, człowiek 
fantastycznie inteligentny i niewątpliwie nie pozbawiony pewności siebie - byłby 
również olśniewającym liderem. Kandydat Oppiego, Frank Yang, odmówił. Gdy w 1965 
roku Oppenheimer ogłosił, że za rok odchodzi na emeryturę, Rada Nadzorcza 
uznała, że pora zastanowić się nad teraźniejszością i przyszłością Instytutu, 
który powstał przed trzydziestu pięciu laty, a od osiemnastu lat kierował nim 
fizyk. Sformułowano wniosek, że lepiej będzie, jeśli teraz Instytutem pokieruje 
przedstawiciel innej dyscypliny.
Rada Nadzorcza powołała spośród swoich członków Komitet, którego zadaniem było 
opracowanie planów na przyszłość. Po sześciu miesiącach Komitet uznał, że 
sytuacja dojrzała do wprowadzenia zmian - a członkowie Instytutu tego właśnie 
zawsze obawiali się najbardziej. Profesorowie nienawidzili zmian, i to z 
oczywistych powodów: gdy wszystko jest doskonałe, jak być musi w Platońskim 
Raju, wszelkie zmiany mogą wyjść tylko na gorsze. Mimo to Rada Nadzorcza 
zaakceptowała zalecenie Komitetu, by Instytut zajął się bliżej problemami 
współczesnego społeczeństwa, i zatrudniła na stanowisku dyrektora Carla Kaysena, 
który miał sprostać temu zadaniu.
Kaysen urodził się w Filadelfii w 1920 roku. Doktorat uzyskał na Harvardzie, a 
następnie podjął pracę w administracji. Był współpracownikiem McGeorge'a 
Bundy'ego za czasów prezydentury Kennedy'ego. Pojechał z Averellem Harrimanem do 
Indii, a następnie do Moskwy. Brał udział w pracach nad Umową o Ograniczonym 
Zakazie Prób Jądrowych. Jednak, zdaniem profesorów Instytutu, wszystko to nie 
mogło zmienić faktu, że Kaysen nie pasował do obowiązującego tutaj wzorca. 
Przede wszystkim był ekonomistą, a ekonomia nie powinna być zaliczana do nauk, 
chyba że w bardzo liberalnym rozumieniu tego pojęcia. W każdym razie ta 
dyscyplina jest zbyt blisko związana z brudną empirią. aby jej przedstawiciela 
oczekiwano w Instytucie z otwartymi ramionami. (Oppenheimer, wkrótce po objęciu 
stanowiska dyrektora, połączył nieszczęsną Szkołę Ekonomii i Polityki Flex-nera 
ze Szkołą Nauk Humanistycznych). Była jeszcze sprawa książek autorstwa Kaysena: 
United States vs. United Shoe Machi-nery Corporation: Ań Economic Analysis of 
Anti-Trust Case (1956), The American Business Creed (1956), Anti-Trust Policy 
(1959). The Demand for Eleclricity in the United States (1962). Gdy profesorowie 
przeczytali te tytuły, w ich oczach pojawiły się płomienie. "Wydaje mi się, że 
on napisał rozprawę doktorską o fabryce obuwia" - powiedział Andre Weil.
Mimo to w 1966 roku Kaysen został czwartym dyrektorem Instytutu. Początkowo jego 
stosunki z profesorami układały się poprawnie. Fizycy stopniowo odchodzili, 
przeto Kaysen zatrudnił czterech nowych profesorów: Stephena Adlera i Rogera 
Dashena. specjalistów od fizyki cząstek elementarnych, fizyka plazmy Marshalla 
Rosenblutha i astrofizyka Johna Bahcalla. Kaysen zorganizował również Szkołę 
Nauk Społecznych i bez sprzeciwów ze strony profesorów zatrudnił antropologa 
Clifforda Geertza, który zrobił doktorat na Harvardzie- i napisał pięć książek.
Dwa lata później doszło jednak do starcia, gdy Kaysen mianował Roberta N. 
Bellaha stałym profesorem Instytutu. Bellah był socjologiem, a w opinii 
profesorów Instytutu - zwłaszcza matematyków - socjologia w ogóle nie była 
nauką. Matematycy żyją w świecie wiecznych prawd i absolutnej doskonałości... A 
takie cechy rzadko kto przypisuje socjologii. "Wielu z nas zaczęło czytać 
bezwartościowe książki Bellaha - wyznał matematyk Andre Weil. - Widziałem już 
różnych kiepskich kandydatów na profesora, ale nigdy przedtem nie odniosłem 
wrażenia, że tak całkowicie marnuję czas". Nie tylko matematycy negatywnie 
oceniali Bellaha. Harold Cherniss, filolog klasyczny i filozof, powiedział: 
"Było jasne jak słońce, że pod względem zdolności intelektualnych i naukowych 
Bellah nie nadawał się na profesora Instytutu".
Bellah napisał jedną książkę o religii Tokugawa, kilkanaście różnych artykułów, 
wydał również toni bardziej osobistych esejów, który zatytułował Beyond Beliej. 
Zdaniem członków Instytutu, tytuł ten aż nadto dobrze pasował do treści książki. 
Niezwykle emocjonalne podejście Bellaha do omawianych problemów było dla nich 
nie do przyjęcia. Na zebraniu profesorów, poświęconym ocenie nominacji, weterani 
Instytutu negatywnie zaopiniowali propozycję dyrektora; wynik głosowania 
brzmiał: trzynaście do ośmiu, trzy osoby wstrzymały się od głosu. Kaysen 
oświadczył jednak, że zamierza zatrudnić Bellaha wbrew opinii profesorów. Tego 
już było za wiele. Profesorowie uznali, że nie tylko nie dopuszczą do 
zatrudnienia Bellaha, ale również pozbędą się Kaysena.
Tak rozpoczął się Trzeci Bunt Profesorów.
Ze wszystkich dotychczasowych buntów ten był z pewnością najpoważniejszy. 
Wywołał skandal, a o całej sprawie donosił nawet "New York Times".
"Nie mamy zaufania do sądów Kaysena, nie wierzymy w jego uczciwość i 
wiarygodność - stwierdził w pewnym wywiadzie Deane Montgomery. - Jest on w 
istocie politykiem i prawie wcale nie interesuje się badaniami naukowymi, nie 
rozumie wręcz ich istoty. Pragnie władzy, ale nie ma ani moralnych, ani 
intelektualnych kwalifikacji po temu, by ją sprawować".
(Inni w tym czasie zastanawiali się, co ugryzło Montgomery'ego, który przedtem 
zwalczał Oppenheimera tak samo, jak teraz Kaysena. "Zawsze bardzo szanowałem 
Deana Montgomery'ego - powiedział jeden z członków Instytutu. - Jednak z 
jakiegoś powodu zachowywał się on w Instytucie jak potwór, usiłujący pożreć 
kolejnych dyrektorów").
"Kaysen utracił zdolność do sprawowania funkcji dyrektora i im prędzej sobie to 
uświadomi, tym lepiej - stwierdził matematyk Ar-mand Borel. - Siedemnastu 
profesorów stwierdziło, że nie ma do niego zaufania. Jest nie do pomyślenia, aby 
Instytut funkcjonował w takich warunkach. Nie ufamy mu nawet na tyle, by zawrzeć 
z nim jakieś porozumienie, Kaysen bowiem zawsze może je zerwać".
(Dlaczego właśnie matematycy powodowali zwykle takie awantury? Jeden z członków 
Instytutu tak rni to wytłumaczył: "Wiesz, co mówią o matematykach. Wszystko, co 
mogą zrobić jednego dnia, robią w ciągu kilku godzin przed południem. Dłużej nie 
mogą pracować, bo ich praca wymaga wielkiego skupienia. Wobec tego mają potem 
mnóstwo czasu, żeby zawracać głowę innym").
Kaysen zdecydował jednak, że przetrzyma tę burzę, przynajmniej przez jakiś czas. 
"Zamierzam pozostać na stanowisku dyrektora tak długo, jak długo będę w stanie 
użytecznie wypełniać tę funkcję" -stwierdził w 1973 roku. Miał wśród profesorów 
swoich zwolenników, i to nie tylko w osobie Clifforda Geertza, którego sam 
zatrudnił. Na przykład Freeman Dyson zawsze uważał, że Kaysen był najlepszym 
dyrektorem w historii Instytutu. "Nikogo nie darzył nabożnym szacunkiem - mówi 
Dyson. - Chodził i wszystkim zadawał trudne pytania, na przykład: »Czy ten 
Instytut jest rzeczywiście taki wspaniały, jak wszyscy mówią?«. Wszystkich nas 
zdrowo pogonił".
Dwa lata później Kaysen jednak zrezygnował i opuścił Instytut. W liście do 
profesorów napisał: "Dziesięć lat administrowania i starań o pieniądze to dość. 
Chciałbym spędzić następną dekadę życia w przyjemniejszy sposób".
Tak się złożyło, że matematyk Andre Weil, jeden z najbardziej zaciętych 
przeciwników Kaysena, miał przejść na emeryturę T dniu jego odejścia. "Gdy 
zbliżał się dzień mego przejścia na eme-yturę - wspomina Weil - myślałem o tym, 
żeby poprosić Radę Nadzorczą o specjalne przedłużenie umowy o dwadzieścia cztery 
godziny. Ucieszyłbym się, mogąc spędzić choć jeden dzień w Instytucie bez 
Kaysena". Ostatecznie Weil nie zrealizował swego zamiaru. Równocześnie Robert 
Bellah, który od roku przebywał w Instytucie jako członek tymczasowy, powrócił 
na Uniwersytet Kalifornijski, przez co sprawa jego zatrudnienia stalą się 
jeszcze bardziej zawikłana i wątpliwa.
W ten sposób zakończył się Trzeci Bunt Profesorów.
Niezależnie od błędu, jaki Kaysen popełnił w sprawie Bellaha, Wszyscy późniejsi 
członkowie Instytutu mogliby być mu wdzięczni za to, że wprowadził tę instytucję 
prawdziwie w XX wiek, choć nie tyle pod względem intelektualnym, ile 
materialnym. Abraham Flex-ner uważał, że liczą się ludzie, a nie budynki. 
"Mózgi, a nie cegły i zaprawa" - tak brzmiało jego motto, którego 
odzwierciedleniem był jaskrawię utylitarny charakter budynków, które wzniósł na 
Ol-den Farm. Jako dobry platonik, Flexner nie rozumiał, że czysto fizyczna uroda 
otoczenia, w jakim żyją uczeni, może wzmocnić życie duchowe "pracowników" 
Instytutu. Carl Kaysen nie był aż tak ponurym platonikiem.
"Najwyższe standardy w świecie intelektualnym mają charakter estetyczny - 
napisał kiedyś Kaysen. - Takie pojęcia jak oryginalność, głębia i elegancja są 
obecnie używane do wyrażenia pozytywnej oceny dzieł intelektu. Wobec tego w 
pełnej zgodzie z celami działania Instytutu należy dążyć do tego, aby budynki, 
gdzie prowadzona jest nasza działalność, odznaczały się zarówno pięknem jak i 
użytecznością, i aby zalety te znajdowały odbicie w ich formie wizualnej".
Kaysen. który w czasie swego panowania zebrał dla Instytutu 8 milionów dolarów, 
ustanowił fundusz budowlany i zbudował nową stołówkę oraz nowy budynek z 
gabinetami do pracy. Stara jadalnia była zwykle tak zatłoczona, że musiano 
szybko jeść i wychodzić, by ustąpić miejsca innym. Ta praktyka nie sprzyjała 
swobodnej wymianie poglądów przy posiłkach. Nowe budynki dawały wszystkim 
poczucie przestrzeni, spokoju i harmonii. Kaysen słusznie chwalił sam siebie, 
pisząc w sprawozdaniu dla Rady Nadzorczej, że "Wszyscy skorzystali na poczuciu 
ładu i porządku, jakie wniosły [nowe budynki]. Nie wszyscy uświadamiają sobie, 
gdzie tkwią źródła ich zadowolenia, ale niemal wszyscy go doświadczyli".
Z pewnością nie zauważyli owych źródeł przeciwnicy Kaysena, którzy zarzucali mu, 
że budynki, odznaczone licznymi nagrodami architektonicznymi, kosztowały więcej 
- w przeliczeniu na metr kwadratowy powierzchni użytkowej - niż wszystkie inne, 
które wybudowano w Stanach. No, ale według nich Kaysen zawsze robił wszystko 
źle.
Dziesięć lat po odejściu Kaysena budynki, które wzniósł, wciąż stanowią ozdobę 
kampusu, a Szkoła Nauk Społecznych, choć niewielka, funkcjonuje znakomicie. 
Natomiast program badań w dziedzinie cząstek elementarnych, zdominowany przez 
młodych członków tymczasowych, wciąż nie może wrócić do dawnej świetności. Na 
wyżynach wciąż pozostaje dużo wolnego miejsca dla nowego Diraca, Pauliego czy 
Oppenheimera.
ROZDZIAŁ 9
PRAWDA O ŚWIECIE
Dobry uczony nie jest pokorny. Oczywiście, uczeni bywają zewnętrznie nieśmiali, 
potulni, stroniący od ludzi - wystarczy przywołać postać Kurta Godła - ale żaden 
uczony nie może sobie pozwolić na intelektualną nieśmiałość w swojej dziedzinie. 
Tu musi być odważny, arogancki, czasami nawet lekkomyślny. Musi bowiem wierzyć, 
że za sprawą własnego umysłu jest w stanie odkryć prawdę -i a w każdym razie 
pewną część prawdy o świecie.
Uczeni z Instytutu badają - oczami wyobraźni, za pomocą równań i analizując dane 
- zarówno największe, jak i najmniejsze struktury istniejące we Wszechświecie, 
od gromad galaktyk do obiektów niewyobrażalnie małych, o wielkości rzędu l O'291 
centymetra. Jeden z członków Instytutu napisał nawet program symulujący ewolucję 
całego Wszechświata. To przecież arogancja!
W istocie, gdy się nad tym zastanowić, wydaje się zdumiewające, że takie badania 
są w ogóle możliwe. Jak to się dzieje, że jesteśmy w stanie poznawać największe 
i najmniejsze struktury? Jak to się dzieje, że uczeni, którzy są przecież takimi 
samymi ludźmi jak wszyscy, potrafią patrzeć inaczej i wydzierają przyrodzie jej 
tajemnice? To, że wybrana grupka ludzi, polegając na sile abstrakcyjnego 
myślenia, jest w stanie wydobyć się z więzów, jakie narzucają nam nasze fizyczne 
warunki, wyzwolić się z liczącego metr osiemdziesiąt ciała i nawiązać kontakt z 
obiektami leżącymi na antypodach skali rozmiarów, zakrawa przecież na cud. Tak 
myślą nawet niektórzy uczeni.
John Bahcall, profesor astrofizyki z Instytutu, wygłosił kiedyś w Yassar College 
wykład na temat neutrin słonecznych. Po wykładzie ktoś zadał mu pytanie 
dotyczące obecnego statusu modelu oscylującego Wszechświata, zgodnie z którym 
Wszechświat miałby się kiedyś zapaść, zmienić w kulę ognistą, taką z jakiej 
powstał, po czym znów się odrodzić, a cykl ten miałby się powtarzać wiecznie. 
Pytający chciał wiedzieć, czy astronomowie akceptują taką ideę.
Bahcall wspomniał o nalepce na zderzaku swojego samochodu: "Wielki Wybuch to 
eksplodujący mit". Później jednak zaszokował słuchaczy zagadkową deklaracją: 
"Osobiście uważam, że wiara, iż człowiek potrafi określić całą czasową strukturę 
Wszechświata, jego ewolucję, rozwój i ostateczny los, począwszy od pierwszej 
nano-sekundy do ostatnich l O10 lat, na podstawie trzech czy czterech faktów, 
które nie są dokładnie znane i stanowią przedmiot dysput między ekspertami, to 
przejaw zarozumiałości. Powiedziałbym nawet, że zakrawa wręcz na 
nieprzyzwoitość".
Jak to? Astrofizyk źle mówi o zarozumiałości? Mistrz dyscypliny, w której lata 
świetlne i megaparseki są czymś normalnym i której przedstawiciele regularnie 
używają plusów lub, co gorsza, kropek! na oznaczenie całych galaktyk, teraz 
mówi, że jakiekolwiek pretensje do wiedzy o takich obiektach są... 
nieprzyzwoite?
Bahcall po chwili wyjaśnił, o co mu chodziło. - Proszę sobie przypomnieć 
greckich kosmologów - powiedział. - Wierzyli, że Wszechświat to kula 
spoczywająca na grzbiecie ogromnego żółwia. Prawdopodobnie za sto lat uczeni 
będą z równym rozbawieniem i niedowierzaniem kręcić głowami, myśląc o 
dwudziestowiecznej kosmologii. "Dlatego nie traktuję naszych modeli bardzo 
poważnie - powiedział Bahcall. - To oczywiście nie oznacza, że nie publikuję 
prac opartych na tych modelach. Oznacza to natomiast, że traktuję je mniej 
więcej tak jak teologię Newtona. Jest to interesujące ćwiczenie intelektualne, 
ale nie ma powodów, żeby się nim zanadto przejmować".
Bahcall dotknął tu jednej z wielkich, nie rozwiązanych zagadek współczesnej 
nauki - problemu prawdy naukowej. Co właściwie zyskujemy dzięki tym wszystkim 
naukowym rozważaniom i obliczeniom? Co przynoszą nam wszystkie nasze obserwacje, 
symulacje komputerowe, doświadczenia? Czy nauka rzeczywiście (jak to wpajano nam 
w szkole) odsłania tajemnice natury? Czy mówi nam prawdę o świecie? Czy też 
wyniki naukowe są czymś skromniejszym, czymś w rodzaju "tymczasowych hipotez", 
"odpowiednich interpretacji", "heurystycznych wskazówek", i należy podchodzić do 
nich bez nadmiernej egzaltacji? To poważny problem. Budżet Instytutu Studiów 
Zaawansowanych wynosi 10 milionów dolarów rocznie, a w całych Stanach 
Zjednoczonych nakłady na naukę to kwoty rzędu kilku miliardów dolarów. Pieniądze 
te pochodzą ze źródeł publicznych i prywatnych. Co dostajemy w zamian? Czy 
przynajmniej poznajemy część prawdy, czy też wydajemy owe ogromne sumy tylko po 
to, aby dowiedzieć się czegoś, co - zwłaszcza gdy chodzi o prawdę ostateczną -
jest niewiele lepsze niż teologia Newtona lub koncepcja Wszechświata wspartego 
na żółwiu?
"Wielu uczonych nigdy nie zastanawia się nad takimi pytaniami - przyznaje 
Bahcall. - Nie wpływają one ani na przebieg badań, ani na samopoczucie badaczy".
Gdy jednak spytać uczonego z Instytutu wprost, czy jego teoretyczne rozważania 
zbliżają nas do prawdy, czy tylko do kolejnego wygodnego mitu, wielu uczonych - 
o dziwo - nie wie, co odpowiedzieć. Niektórzy oczywiście twierdzą, że jedynym 
celem ich pracy jest poznanie prawdy. Fizyk Stephen Wolfram ujął rzecz 
następująco: "nawet jeśli zabrzmi to perwersyjnie, przyznaję, że chcę poznać 
prawdę".
Równie często otrzymujemy dwuczęściową odpowiedź, brzmiącą mniej więcej tak: 
"Czy uważam, że moje wyjaśnienie przyczyny, która sprawia, iż galaktyki częściej 
są spłaszczone niż wydłużone, jest prawdziwe? Cóż, chyba tak, oczywiście tak... 
Musisz jednak pamiętać, że ma ono tymczasowy, prowizoryczny charakter. A co do 
"ostatecznej prawdy«... Chyba niedokładnie rozumiem, co masz na myśli?"
Steve Adler, fizyk zajmujący się cząstkami elementarnymi, powiada: "Uważam, że 
zdobywamy wiedzę, ale nie znajdujemy ostatecznych odpowiedzi. Konstruujemy 
teorie, które funkcjonują w konkretnym, ograniczonym zakresie. Wiele zależy od 
tego, czy mówiąc o wiedzy, mamy na myśli wiedzę absolutną - rozumiesz, 
odpowiedzi ostateczne - czy też chodzi nam tylko o pewne przybliżenie obrazu 
zjawisk. W każdym razie poznajemy reguły pozwalające przewidzieć, co się stanie 
w dość złożonych sytuacjach doświadczalnych".
Ed Witten, jeden z twórców teorii superstrun, stwierdza: "Niezależnie od tego, 
czy poznajemy prawdę, z pewnością zdobywamy jakąś trwałą wiedzę. Błędny jest 
pogląd, że stare teorie ulegają odrzuceniu. Dowiadujemy się nowych rzeczy, 
odkrywamy mocniejsze prawa, dające bardziej jednolity i dokładniejszy opis coraz 
większej liczby zjawisk. To jednak nie znaczy, że stare teorie były złe! Po 
prostu były mniej kompletne".
Czy Witten uważa zarazem, że teoria superstrun jest prawdziwa, to znaczy, że 
jest to ostateczna teoria opisująca naturę?
"Tak. Gdy mówię, że ta teoria jest prawdziwa, mam na myśli... To znaczy, może 
się okazać, że jest to teoria ostateczna. Gdy powiedziałem, że jest prawdziwa, 
chciałem tylko stwierdzić, że stanowi niewątpliwy krok naprzód".
John Bahcall proponuje następujące wyjaśnienie owej niezdecydowanej postawy 
fizyków: "Należy odróżnić sposób mówienia od tego, co naprawdę myślimy, gdy się 
zastanawiamy nad zagadnieniem prawdy. Uczeni posługują się skrótami, które 
skrywają bardzo liczne założenia. Często mówimy, że interesuje nas »prawda«, gdy 
w istocie chodzi nam raczej o użyteczny opis lub lepsze przybliżenie".
Sami uczeni nie przejmują się na ogół problemem, czy ich badania prowadzą do 
poznania prawdy o świecie. Niektórzy członkowie Instytutu poświęcili jednak 
znaczną część swojego życia zawodowego na rozważanie tej właśnie kwestii. Są to 
humaniści, a mówiąc dokładniej - filozofowie, czy jeszcze dokładniej - 
filozofowie nauki. W ostatnich latach w filozofii nauki toczy się gorący spór o 
to, czy nauka dostarcza prawdziwej wiedzy o świecie, a jeśli nie, to czym 
właściwie są wyniki badań uczonych? Otóż istnieją w tej materii dwa zasadnicze 
stanowiska. Niektórzy filozofowie, podobnie jak John Bahcall, patrzą z boku na 
historię nauki i spostrzegają, jak teoria kuli wspartej na grzbiecie żółwia 
ustępuje miejsca teorii geo centrycznej, a ta z kolei teorii heliocentrycznej, z 
czego wyciągają wniosek, że nauka nie daje nam ostatecznych rozstrzygnięć, a 
tylko oferuje różne interpretacje tych samych zjawisk. Gdy określimy cel, który 
chcemy osiągnąć, niektóre interpretacje stają się zdecydowanie lepsze od innych. 
Na przykład współczesna astrofizyka bardzo się przydaje, gdy ktoś chce łagodnie 
wylądować na Księżycu. Nie można jednak powiedzieć, że jakaś teoria jest 
bezwzględnie prawdziwa i poprawna w jakimkolwiek absolutnym sensie.
Zwolennicy drugiego stanowiska, biorąc pod uwagę analogiczne fakty historyczne, 
wyciągają z nich inne wnioski. Uważają oni, że prymitywne teorie ustępują 
miejsca lepszym, a niektóre z nich rzeczywiście wyrażają ostateczne prawdy o 
Wszechświecie. Świat nie jest kulą dźwiganą przez żółwia, Ziemia nie jest 
usytuowana w środku Galaktyki, a Słońce zajmuje centralne miejsce w Układzie 
Słonecznym. Inaczej mówiąc, ostateczna prawda czeka na odkrycie, i to właśnie 
jest zadaniem nauki.
W ostatnich latach to drugie stanowisko nie cieszy się popularnością ani wśród 
filozofów nauki, ani wśród najwybitniejszych uczonych. Częściej spotyka się 
pogląd, który można przedstawić mniej więcej następująco.
Prawda? Absolut? Ostateczna rzeczywistość? Och nie, nie żyjemy przecież w 
średniowieczu lub nawet w XIX wieku. Teraz są nowe czasy i wiemy, że tak myśleć 
nie należy. Nie wolno wierzyć w coś takiego jak Prawda, Jesteśmy wystarczająco 
oświeceni, wyemancypowani i mamy dostatecznie rozwiniętą świadomość, aby 
odważnie przyjąć do wiadomości, że istoty ludzkie mogą jedynie formułować różne, 
alternatywne opinie, z których każda jest na swój sposób poprawna. Gdyby nawet 
istniało coś takiego jak "obiektywna rzeczywistość", i tak zapewne nie 
moglibyśmy jej poznać. Dzieje się tak dlatego, że nosimy szczególny bagaż, od 
którego nie możemy się uwolnić -składają się nań nasze wcześniejsze 
doświadczenia, nasza kultura, język, dawne koncepcje Wszechświata i tak dalej. 
Te wszystkie czynniki wpływają w sumie na to, jak postrzegamy Wszechświat. W 
dawnych dobrych czasach ludzie sądzili, że umysł ludzki jest niczym czysta 
tablica i możemy badać naturę bez żadnych przyjętych z góry założeń. Jest to 
iluzja. Im szybciej to sobie uświadomimy, tym lepiej.
Dokładnie takie stanowisko głosi Thomas S. Kuhn, guru wyemancypowanej filozofii 
nauki. Kuhn po raz pierwszy przyjechał do Instytutu w 1972 roku, dziesięć lat po 
ukazaniu się jego książki Struktura rewolucji naukowych. Książka la okazała się 
jednym z największych bestsellerów w historii filozofii nauki. Stanowiła 
prawdziwą sensację, przede wszystkim dlatego, że autor wyśmiewał w niej 
powszechnie wówczas wyznawaną wiarę w postęp nauki, czyli przekonanie, że nauka 
powoli i stopniowo zbliża się do poznania prawdy ostatecznej. Według Kuhna 
rozwój nauki wygląda zupełnie inaczej. W rzeczywistości uczeni obserwują 
Wszechświat i usiłują wyjaśnić zjawiska, pozostając w kręgu wspólnie uznawanych 
przekonań, opinii, założeń i oczekiwań, dotyczących zarówno konkretnej 
dyscypliny, jak i całej przyrody. Kuhn określa te wspólne przekonania terminem 
"paradygmat". Jego zdaniem paradygmat odgrywa rolę klapek na oczach i zmusza 
uczonych do postrzegania rzeczywistości w pewien określony sposób.
Oto przykład: gdy pewna społeczność uczonych akceptuje tezę, że natura jest 
ożywiona, czyli uznaje, że we Wszechświecie działa elan vital, to należący do 
niej uczeni skłonni są interpretować zjawiska Ideologicznie. Dostrzegają, że 
zjawiska następują po sobie celowo, i uważają je za elementy ogólnego planu. 
Jeśli natomiast w społeczności dominuje filozofia mechanistyczna, zgodnie z 
którą zdarzenia tworzą łańcuch przyczynowo-skutkowy, wówczas uczeni interpretują 
świat zupełnie inaczej. Powstaje problem, który obraz świata jest poprawny - 
lecz takich pytań się nie zadaje. W każdym razie podobnych pytań nie zadają 
uczeni.
Taki obraz nauki wzbudził kontrowersje wśród uczonych zajmujących się 
przyrodoznawstwem. Natomiast dla humanistów była to dobra nowina. Teoria Kuhna 
przypadła im natychmiast do gustu. Kuhn zhumanizował naukę, przywrócił ludziom 
należne im miejsce w świecie poznania. Nauka nie polega na zimnym i bezosobowym 
gromadzeniu abstrakcji; stanowi "samo życie", wielki teatr,
dramat, w którym realni ludzie wyrażają osobiste poglądy. Poglądy te często 
bywają uwarunkowane wcześniejszymi doświadczeniami, kulturą i językiem, ale to 
nic nie szkodzi. Potwierdza to tylko, że uczeni są takimi samymi ludźmi jak 
wszyscy, a nie grupą bogów, którzy odkrywają Prawdę.
To tyle na temat pychy i arogancji uczonych.
Struktura rewolucji naukowych zyskała wielką popularność i prędko zaczęło się 
wydawać, że przeczytali ją absolutnie wszyscy. W 1969 roku Kuhn był jednym z 
dwóch czy trzech najczęściej cytowanych autorów amerykańskich. Wszyscy nagle 
zaczęli dostrzegać wszędzie "paradygmaty" i "zmiany paradygmatów", tak jakby to 
był nowy sport dla jajogłowych, nowa rozrywka. Przez pewien czas wprawa w 
żonglowaniu zmianami paradygmatów i kosmicznymi rewolucjami stanowiła świadectwo 
metanaukowego oświecenia i intelektualnej elegancji.
W tym czasie Kuhn, który chciał tylko poprawnie przedstawić rozwój nauki (bez 
żadnych klapek na oczach), przeżywał właśnie kłopoty ze swą dalszą pracą. Był 
profesorem Uniwersytetu Prince-ton, wykładał tu historię i filozofię nauki, a 
jednocześnie usiłował zabrać się do opracowania historii teorii kwantów. 
Brakowało mu na to czasu. Wygłaszał odczyty, pisał artykuły i musiał odpowiadać 
licznym krytykom, co zabierało mu tyle czasu, że nie miał kiedy prowadzić badań 
historycznych ani pracować nad książką. Inaczej mówiąc, był idealnym kandydatem 
na członka Instytutu Studiów Zaawansowanych.
Wiosną 1972 roku Kuhn wypracował porozumienie między Uniwersytetem i Instytutem, 
zgodnie z którym miał przez jeden semestr wykładać, a resztę czasu spędzać w 
Instytucie.
Otrzymał gabinet w nowym budynku wzniesionym przez Kayse-na. Znalazł się wśród 
historyków i innych przedstawicieli nauk społecznych. Niektórzy z nich poczuli 
się nieco nieswojo w sąsiedztwie fizyka. Nie mieli jednak powodów do obaw, bo 
choć Kuhn jest rzeczywiście z wykształcenia fizykiem - zrobił doktorat na 
Harvar-dzie - dawno porzucił fizykę teoretyczną i zajął się historią nauki.
"Olśniło mnie w 1947 roku - wspomina Kuhn - gdy zostałem poproszony, bym 
przerwał prowadzone badania fizyczne i przygotował serię wykładów o początkach 
siedemnastowiecznej mechaniki".
Badając rozwój mechaniki, Kuhn przeczytał Fizykę Arystotelesa i natychmiast 
doznał ostrego szoku. Arystoteles był w końcu jednym z najwybitniejszych 
myślicieli starożytności, należało zatem oczekiwać, że jego książki zawierają 
wiele "dobrej" nauki, a tymczasem... popełnił mnóstwo błędów, bronił tez jawnie 
sprzecznych z obserwowanym przebiegiem zjawisk. To było zagadkowe.
Kuhn zadał sobie pytanie, dlaczego talent tak całkowicie zawiódł Arystotelesa, 
gdy rozważał on problem ruchu. Jak doszło do tego, że ogłosił na ten temat tak 
wiele absurdalnych twierdzeń?
Wśród absurdalnych twierdzeń Arystotelesa można znaleźć również i to, że 
wszystkie ciała fizyczne na Ziemi składają się z czterech elementów - ziemi, 
powietrza, wody i ognia - które dążą do swojego naturalnego miejsca w porządku 
rzeczy. Na przykład ziemia dąży do najniższego punktu, woda szuka sobie miejsca 
nad ziemią, nad nią z kolei gromadzi się powietrze, a najwyżej unosi się ogień. 
Ten schemat miał wyjaśniać ruch ciał jako konsekwencję dążeń elementów 
składowych do zajęcia "swego naturalnego miejsca". Arystoteles uważał również, 
że ciężkie ciała spadają szybciej niż lekkie, piłka zaś porusza się, ponieważ z 
tyłu naciska na nią powietrze. W jego pismach można znaleźć jeszcze wiele 
koncepcji, które współcześni fizycy uważają za dziwaczne lub perwersyjne, 
zależnie od nastawienia.
Ta komedia pomyłek głęboko zaniepokoiła Kuhna. Arystoteles był naprawdę 
geniuszem - wytrawnym obserwatorem, oryginalnym myślicielem, twórcą logiki, 
trudno zatem przyjąć, iż się po prostu pomylił. Zwłaszcza że w jego pismach 
można znaleźć wiele rzeczy, które są po prostu śmieszne. "Im dłużej czytałem 
Arystotelesa, tym większą wydawało mi się to zagadką - mówi Kuhn. - Arystoteles 
oczywiście mógł się mylić - co do tego nie miałem wątpliwości - ale co było 
przyczyną, że popełniał tak oczywiste błędy?"
Wreszcie Kuhna olśniło.
"Latem, pewnego pamiętnego dnia (było bardzo gorąco), wszystkie moje rozterki 
nagle zniknęły. W jednej chwili dostrzegłem, jak łączą się podstawowe elementy 
alternatywnej interpretacji tekstu, z którym się tak męczyłem".
Alternatywna interpretacja polegała na przyjęciu perspektywy Arystotelesa, na 
nałożeniu jego własnych "końskich okularów". Wystarczyło tak spojrzeć, aby 
zobaczyć wspaniały świat Arystotelesa. Nagle wszystko stało się jasne.
Dla Kuhna przyjęcie Arystotelesowskiego punktu widzenia oznaczało całkowitą 
zmianę sytuacji. "Oczywiście nie stałem się w ten sposób zwolennikiem fizyki 
Arystotelesa - wspomina - ale do pewnego stopnia nauczyłem się myśleć tak jak 
on". Arystoteles działał w ramach paradygmatu, który nam jest zupełnie obcy. W 
jego schemacie poznawczym podstawowymi cechami rzeczywistości były takie jakości 
jak miejsce, kształt, cel. Gdy raz przyjmiemy pojęcie "naturalnego miejsca", 
czyż nie jest w pełni logiczne twierdzenie, że każde ciało dąży do zajęcia swego 
naturalnego miejsca? Mechanika Arystotelesa, która wcześniej wydawała się taka 
dziwaczna, teraz zaczęła sprawiać wrażenie teorii na swój sposób
spójnej i rozsądnej; jego "biedy" nie wydawały się już tak "głupie". "W dalszym 
ciągu dostrzegałem w jego fizyce usterki - powiedział Kuhn - ale nie wydawały mi 
się już tak rażące; niektóre z nich można było zakwalifikować jako zwykłe 
pomyłki".
Kuhn sformułował wtedy tezę, że wszyscy uczeni pracują w ramach pewnego 
paradygmatu, określonego zbioru przekonań, wspólnego dla danej epoki. Paradygmat 
określa, jakie teorie są akceptowalne, a zatem wyznacza treść i formę nauki. 
Paradygmaty sprawują nad umysłami despotyczną władzę, ponieważ determinują, co 
widzą uczeni, gdy obserwują świat. Przypomina to zjawisko Gestalt, kiedy 
oglądamy pewne rysunki. Najpierw widzimy bezładne elementy, które nagle układają 
się w całość, i postrzegamy wazon... Ale po chwili zamiast wazonu widzimy dwie 
ludzkie twarze. Albo też raz wydaje się nam, że patrzymy na schody z góry, by za 
chwilę oglądać je z dołu... Paradygmaty rządzą postrzeganiem w znacznie większej 
skali, tak jakby to cały świat był rysunkiem wywołującym iluzje, niejasnym i 
amorficznym, lecz dającym się wizualnie uporządkować na wiele różnych sposobów. 
Zdaniem Kuh-na to, co dostrzegamy, zależy nie tyle od tego, na co patrzymy, ile 
od naszego intelektualnego wyposażenia oraz całego bagażu cywilizacyjnego 
wpływającego na percepcję.
"Gdy student patrzy na fotografię komory pęcherzykowej, widzi chaotyczne, 
przerywane linie - tłumaczy Kuhn. - Fizyk natomiast widzi zdjęcie dobrze znanego 
procesu rozpraszania cząstek elementarnych. Student staje się pełnoprawnym 
mieszkańcem świata nauki dopiero wówczas, gdy jego widzenie świata ulegnie 
takiej właśnie transformacji i gdy nauczy się widzieć to, co widzą uczeni, i 
reagować tak jak oni".
Po przyjęciu takiej koncepcji nauki Kuhn mógł łatwo wyjaśnić, jak następują 
rewolucje w nauce. Pojawiają się one wtedy, gdy dochodzi do zmiany paradygmatu. 
Mechanika zastępuje teleologię. kwantowa mechanika probabilistyczna zastępuje 
mechanikę tradycyjną. Natura się nie zmienia, natomiast zmianie ulega sposób, w 
jaki ją postrzegamy. Ludzie są na ogół przywiązani do swoich paradygmatów, więc 
rewolucje naukowe powodują często intelektualny przelew krwi, podobnie jak 
krwawe są zazwyczaj rewolucje o podłożu politycznym. W obu przypadkach konflikty 
mają charakter emocjonalny, a nie racjonalny, i nie można ich rozwiązywać za 
pomocą sylogizmów i racjonalnej analizy. Zamiast tego decydują czynniki 
irracjonalne, takie jak więzi grupowe lub rządy większości. "Podobnie jak 
podczas rewolucji politycznych - uważa Kuhn -w okresie zmiany paradygmatu nie ma 
żadnego wyższego kryterium, decyduje deklaracja przynależności do określonej 
grupy".
Wynika z tego, że uczeni nie wybierają paradygmatów w sposób racjonalny, lecz 
kierują się innymi względami. "Problemu wyboru paradygmatu nigdy nie można 
rozwiązać wyłącznie za pomocą argumentów logicznych i empirycznych - głosi Kuhn. 
- W tych sprawach chodzi nie o dowody lub błędy. Odrzucenie jednego paradygmatu 
i przyjęcie drugiego przypomina autentyczną konwersję, której nie można 
wymusić".
Dla wielu czytelników najbardziej rewolucyjny, by nie powiedzieć niepokojący, 
był fakt, że w poglądach Kuhna na naukę i jej rozwój nie ma miejsca na takie 
pojęcia jak wiedza, prawda i zewnętrzna rzeczywistość. W Strukturze rewolucji 
naukowych zagadnienie prawdy pojawia się dopiero pod koniec książki, niemal w 
postscriptum. "Pora już zwrócić uwagę na fakt, że aż do ostatnich stron, z 
wyjątkiem jednego cytatu z Bacona, w ogóle nie używałem w tej rozprawce terminu 
»prawda«".
Kuhn następnie potwierdza najgorsze podejrzenia czytelników. Jego zdaniem w 
nauce pojęcie prawdy jest zbyteczne. "Czy rzeczywiście będziemy mieli łatwiejsze 
zadanie, jeśli założymy, że istnieje jakiś pełny, obiektywny, prawdziwy obraz 
prawdy, i że całościową miarą osiągnięć naukowych jest stopień, w jakim się doń 
zbliżamy jako do celu ostatecznego?" Kuhn tak nie uważał. Same paradygmaty nie 
są ani prawdziwe, ani fałszywe; społeczność uczonych uznaje dany paradygmat albo 
nie i na tym koniec. Można oczywiście wyjaśnić, dlaczego nastąpiła zmiana 
paradygmatu, prześledzić wszystkie złożone relacje wewnątrz społeczności 
uczonych i ich nastawienie do paradygmatu, ale nie można porównać paradygmatu z 
rzeczywistością. To wymagałoby znajomości "rzeczywistości samej w sobie", czyli 
niezależnie od jakiegokolwiek paradygmatu, sedno zaś koncepcji Kuhna polega 
właśnie na stwierdzeniu, że jest to niemożliwe. Uczeni, podobnie jak wszyscy 
ludzie, skazani są na oglądanie świata przez końskie okulary.
Z tego wynika, że celem nauki nie może być poznanie prawdy w jakimś sensie 
obiektywnym i bezosobowym. Nie istnieje również postęp w nauce - jeśli przez to 
rozumiemy zbliżanie się do poznania rzeczy "samych w sobie". "Musimy odrzucić - 
uważa Kuhn -wyznawane implicite lub explicite przekonanie, że zmiany 
paradygmatów pozwalają uczonym i tym, którzy się od nich uczą, zbliżyć S się do 
prawdy".
(Wkrótce po ukazaniu się Struktury rewolucji naukowych Thomas
l Kuhn był obecny na spotkaniu Stowarzyszenia Filozofii Nauki
|w Cleyeland, gdzie spotkał Dudleya Shapere'a, historyka i filozofa
nauki. Podobnie jak Kuhn, Shapere zrobił doktorat na Harvardzie,
ale specjalizował się w filozofii, a nie fizyce. Można byłoby się zatem 
spodziewać, że poprze on Kuhna, a nawet pogratuluje mu, iż sprawił, że nauka 
przestała zagrażać humanistom. W rzeczywistości Shapere poczuł się wstrząśnięty 
tezami Kuhna. Jego zdaniem Kuhn był relatywistą, odrzucał obiektywność i 
racjonalność nauki; z jego teorii wynikało, że nauka to tylko masowa iluzja i 
zbiorowy subiektywizm, szereg przesądów przebranych tak, aby dość przyzwoicie 
wyglądały. Shapere wierzył natomiast, że istnieje zewnętrzna rzeczywistość, że 
nauka może ją poznawać; poznanie obiektywnej prawdy stanowi jeśli nie mison 
d'etre nauki, to w każdym razie jej istotną część. Niedługo po tym Shapere 
opublikował recenzję dzieła Kuhna, w której uznał je za "jeden wielki atak na 
ustalony obraz liniowego procesu zmian w nauce, wiodącego do wzrostu wiedzy".
Pod koniec lat siedemdziesiątych sam Dudley Shapere również przeniósł się do 
Instytutu Studiów Zaawansowanych, gdzie zajmował się pracą nad wykazaniem, że 
choć uczeni pracują w ramach społeczności określonych przez wspólne przekonania 
i założenia, mimo to mogą odkryć prawdę. Jak powiedział, "chciał usunąć bariery 
ograniczające możliwości ludzkiej myśli".
Shapere uważał, że choć oglądamy świat przez końskie okulary, nie wyklucza to 
możliwości osiągnięcia prawdziwego zrozumienia przyrody. Jeśli jesteśmy świadomi 
tego, że takie okulary nosimy, to możemy przecież wprowadzić odpowiednie 
poprawki i zobaczyć naturę w jej prawdziwym świetle. Shapere nie używa 
kuhnowskiego pojęcia "paradygmat", zamiast tego mówi o "uprzednich 
przekonaniach". (Pewien szczególnie przenikliwy krytyk stwierdził, że w 
Strukturze rewolucji naukowych Kuhn używa wprowadzonego przez siebie pojęcia, 
nadając mu dwadzieścia dwa różne znaczenia. "Niewątpliwie konieczne byłyby tutaj 
uściślenia" - przyznał w odpowiedzi Kuhn). Można sobie uświadomić wszystkie 
uprzednie przekonania i -jeśli się jest uczonym - wprowadzić odpowiednie 
poprawki, pozwalające na dotarcie do prawdy.
Zdarza się, że wpływ na przekonania naukowe wywierają uznawane tezy religijne, 
polityczne i metafizyczne. Na przykład Izaak Newton zbudował swoją kosmologię, 
odwołując się do zasad chrześcijaństwa, co oznacza tylko, że ludzie nie są z 
natury skłonni do postępowania zgodnego z metodą naukową. Tym czymś, czego się 
trzeba nauczyć, jak powiedział Shapere, jest "nauczyć się, jak się uczyć". 
Zrealizowaliśmy ten postulat, dzięki czemu powstała nowożytna nauka.
Drugą częścią obrazu rzeczywistości są "dane empiryczne". Choć nosimy końskie 
okulary, do naszych oczu docierają liczne informacje wolne od zniekształceń. 
Mamy wprawdzie ograniczone pole widzenia, ale kształty, rozmiary, fakturę i inne 
cechy obiektów widzimy takimi, jakie są naprawdę. Dostrzegamy całą zewnętrzną 
rzeczywistość, która jest widzialna, i oglądamy jej prawdziwy obraz. Okulary 
ograniczają nasz obraz rzeczywistości, ale samej rzeczywistości nie kreują.
Ludzie z zewnątrz zazwyczaj sądzą, że członkowie Instytutu często ze sobą 
rozmawiają. Zdaniem weteranów przekonanie to jest dość zabawne. "Instytut - 
powiedział antropolog Clifford Geertz, który spędził tam szesnaście lat - nie 
jest klubem intelektualistów, gdzie ja rozmawiam z Godłem o twierdzeniu o 
nierozstrzygalności, a on ze mną o religiach z Jawy. Po prostu tak nie jest".
Każdy z członków Instytutu zajmuje się własnymi problemami. "Tak już wygląda 
życie w Instytucie - tłumaczy Freeman Dyson. -Jesteśmy podzieleni na kliki. 
Można nad tym ubolewać, ale tak jest i w ten sposób wszyscy pracują. Gdybym 
specjalnie trzymał się razem z historykami lub matematykami, żeby poszerzyć 
swoje horyzonty, zaniedbywałbym własną pracę. Moim obowiązkiem jest znać przede 
wszystkim specjalistów z własnej dziedziny, z nimi zatem utrzymuję kontakty".
Dudley Shapere uznał, że to hańba. "Brak kontaktów między różnymi częściami 
Instytutu stoi w sprzeczności z jego duchem. Poszczególne Szkoły są całkowicie 
niezależne i to jest ich wielka słabość. Nawet goście rzadko dowiadują się 
czegokolwiek spoza swojej dziedziny. Ja sam sądziłem, że skoro w Instytucie jest 
tylu uczonych, to można by oczekiwać większego zainteresowania filozofią nauki, 
a tymczasem co tutaj mamy? Archeologię, historię Ameryki i tego rodzaju rzeczy. 
Są to oczywiście ważne przedmioty, ale widać, że nie dochodzi do zapładniającej 
wymiany idei między różnymi dziedzinami nauki, co powinno być cechą 
charakterystyczną Instytutu".
Shapere w każdym razie postanowił, że nie będzie się ograniczał do własnej 
dziedziny i pozna proces rozwoju nauki na własne oczy. W tym celu nawiązał 
współpracę z Johnem Bahcallem, który ze wszystkich uczonych Instytutu jest 
zapewne największym zwolennikiem tez Kuhna. Mimo swych kuhnowskich wątpliwości 
co do możliwości poznania prawdy ostatecznej, Bahcall bardzo chciałby wiedzieć, 
jak naprawdę wygląda rozwiązanie problemu słonecznych neutrin.
Zgodnie z teorią, w reakcjach termojądrowych zachodzących wewnątrz Słońca 
produkowane są liczne neutrina. Wewnątrz Słońca następuje przemiana wodoru w 
hel. Hel ma mniej więcej cztery razy większą masę niż wodór, a zatem do 
wyprodukowania jednego jądra helu potrzebne są cztery jądra wodoru (cztery 
protony). Gdy następuje synteza jąder wodoru, część masy ulega przemianie w 
energię, zgodnie z wzorem E = mc2. Część energii jest wypromie-niowywana w 
postaci światła, a część w postaci neutrin. W cyklu reakcji proton-proton cztery 
protony ulegają przemianie w jądro helu, dwa pozytony i dwa neutrina. 
Schematycznie proces ten ma postać
4H -» Hę +2e+ + 2v,
gdzie H oznacza wodór, Hę - hel, e* - pozyton, a v - neutrino.
Reakcje tego typu są doskonale znane fizykom, gdyż zachodzą między innymi w 
bombach wodorowych. John Bahcall uważał, że można dokładnie obliczyć, ile 
neutrin ze Słońca dociera do Ziemi. Gdyby okazało się, że obserwowany strumień 
neutrin jest zgodny z przewidywaniami, byłby to piękny dowód, że dobrze 
rozumiemy procesy zachodzące wewnątrz Słońca.
Bahcall wykonał odpowiednie obliczenia i wprowadził przy okazji nową jednostkę, 
SNU - Solar Neutrino Unit. Pozostało jeszcze zbudować detektor, który pozwoliłby 
zmierzyć strumień neutrin dochodzący ze Słońca.
To było trudne zadanie. Neutrina mają zerową masę spoczynkową, a zatem poruszają 
się z prędkością światła. Nie mają ładunku elektrycznego, wskutek czego niemal 
nie oddziałują ze zwykłą materią. Z obliczeń wynika, że gdybyśmy przepuścili 
neutrino przez warstwę ołowiu o grubości stu lat świetlnych, to 
prawdopodobieństwo absorpcji byłoby równe 50 procentom. Skoro tak, to w jaki 
sposób można liczyć na to, że uda się zarejestrować neutrina w laboratorium?
Odpowiedź brzmi, że strumień neutrin jest w naturze tak obfity - dzień i noc w 
ciągu sekundy przez siatkówkę oka każdego człowieka przelatują miliardy tych 
cząstek - iż istnieje duże prawdopodobieństwo, że przynajmniej niektóre 
oddziałują z ziemską materią, i że da się to zarejestrować, jeśli podejmiemy 
odpowiednie przygotowania. Było to poważne wyzwanie dla fizyków doświadczalnych, 
ale kolega Bahcalla, Ray Davis, chemik z Brookhaven National Laboratory na Long 
Island, wpadł na pomysł, jak skonstruować detektor neutrin słonecznych. Pomysł 
ten polegał na zainstalowaniu półtora kilometra pod ziemią dużego zbiornika z 
czte-rochloroetylenem - cieczą używaną do prania chemicznego.
Czterochloroetylen zawiera dużo jąder chloru 37C1, izotopu chloru, który w 
oddziaływaniach z neutrinami ulega przemianie w ar- , gon-37. Jądro chloru-37 
składa się z siedemnastu protonów i dwudziestu neutronów. Gdy jeden z neutronów 
oddziałuje z neutrinem, zmienia się w proton, a zatem jądro chloru ulega 
przemianie w jądro argonu, składające się z osiemnastu protonów i dziewiętnastu 
neutronów. Jest to izotop promieniotwórczy. Wobec tego, jeśli w zbiorniku z 
czterochloroetylenem znajdziemy jakieś jądro argonu, to już wiemy, że albo 
nastąpiła reakcja z neutrinem, albo też reakcję jądrową spowodowało 
promieniowanie kosmiczne.
Właśnie po to, aby wyeliminować tę drugą możliwość, Davis umieścił swój zbiornik 
głęboko pod ziemią. Eksperyment sfinansowały dwie instytucje: National Science 
Foundation oraz Energy Research and Development Administration. Ray Davis 
umieścił 1500 metrów pod ziemią, w szybie kopalni złota Homestake pod osadą 
Kellogg w Dakocie Południowej, około 400 tysięcy litrów płynu do prania - dość, 
aby wypełnić basen olimpijski.
"Jeśli się tam wybierzesz - opowiada John Bahcall - przekonasz się, że jest tam 
mały hotel. To jedyne miejsce na świecie, gdzie w barze podają koktajl neutrino 
martini. Nie ma na świecie wielu l astronomów zajmujących się detekcją neutrin, 
pewnie tylko trzech jeży czterech, ale w tym barze stanowimy istotną grupę 
klientów. Niedaleko stamtąd zabici zostali Calamity Jane i Wild Bili Hickok, j 
ale sądzę, że nie miało to związku z naszym eksperymentem".
Tak więc Davis rozpoczął eksperyment. Niestety, jego aparatura rejestrowała 
bardzo mało neutrin; nie było nawet pewne, czy w ogóle jakieś cząstki zostały 
uchwycone.
"Po roku, gdy stało się jasne, że tak właśnie wyglądają wyniki -wspomina Bahcall 
- odwiedziłem z Davisem kopalnię. Byliśmy bardzo rozczarowani. Nasze kariery 
zależały od wyników tego eksperymentu. Namówiliśmy rząd i wielu innych uczonych 
do wsparcia bardzo kosztownego projektu, choć nie brakowało przeciwników tego 
pomysłu. Davis nie miał żadnych neutrin, a ja doszedłem do wniosku, że widocznie 
się pomyliłem. To było bardzo przykre lato". "Pamiętam, jak na górze 
nakładaliśmy buty i cały ekwipunek potrzebny w kopalni. Byliśmy w tym samym 
pomieszczeniu co górnicy i musieliśmy mieć bardzo ponure miny. Davis przez cały 
rok co parę dni jeździł do kopalni i zaprzyjaźnił się z wieloma górnikami. 
Pytali go, jak mu idzie, a on odpowiadał, że raczej kiepsko, że nie złapał 
żadnego neutrina i że eksperyment nie przebiega tak, jak planowaliśmy. Cała 
sytuacja nie była dla nas zbyt radosna. Pewien górnik, bardzo przyjazny i 
sympatyczny, powiedział Davisowi: »Nie martw się. Będzie lepiej. To było bardzo 
pochmurne lato«".
Jednak sytuacja nigdy się nie zmieniła. Detektor neutrin Davi-sa był tak czuły, 
że doświadczalnicy mogli policzyć, sztuka po sztuce, wszystkie jądra argonu w 
zbiorniku. Była to niebywała sztuka, zwłaszcza jeśli pamiętać, że te jądra 
należało wyizolować ze zbiornika zawierającego czterysta tysięcy litrów cieczy. 
Procedura doświadczalna polegała na przepuszczeniu przez zbiornik helu, przy 
jednoczesnym mieszaniu cieczy ogromnymi łopatkami. Jądra argonu dołączały do 
helu. Następnie eksperymentatorzy usuwali ze zbiornika hel, studzili go i 
przepuszczali przez filtr węglowy w celu oddzielenia argonu. Ponieważ argon-37 
jest promieniotwórczy, można zliczać rozpady indywidualnych jąder za pomocą 
aparatu podobnego do licznika Geigera. W ten sposób badacze byli w stanie 
dokładnie stwierdzić, ile jąder argonu znajdowało się w zbiorniku.
By sprawdzić dokładność całej procedury, Davis i jego współpracownicy dodali do 
zbiornika dokładnie pięćset jąder argonu. Dwadzieścia dwie godziny później 
odzyskali 95 procent jąder.
Na podstawie swoich obliczeń Bahcall przewidywał, że Davis powinien 
zarejestrować od 10 do 20 neutrin w ciągu jednego cyklu pomiarowego, trwającego 
kilka miesięcy. Ku jego przykremu zaskoczeniu strumień neutrin był znacznie 
mniejszy. Szczerze mówiąc, liczba rejestrowanych zdarzeń nie była znacząco 
większa od oczekiwanego tła, wytworzonego przez promieniowanie kosmiczne. 
Inaczej mówiąc, tylko nieliczne z wykrytych jąder argonu można było przypisać 
nieuchwytnym neutrinom ze Słońca. "W istocie -powiedział Bahcall - dziesięć lat 
po rozpoczęciu pomiarów nie ma żadnych przekonujących dowodów, że udało się 
zarejestrować jakieś neutrina".
Bahcall i Davis nie mogli w to uwierzyć. Nie istniało żadne dobre wyjaśnienie 
takiego wyniku. Nie znaczy to, że nikt nie był w stanie zaproponować żadnego 
wyjaśnienia. Przeciwnie, pojawiło się bardzo wiele różnych wyjaśnień, które 
można podzielić na trzy kategorie. Wyjaśnienia pierwszej kategorii odnoszą się 
do mechanizmu produkcji neutrin w Słońcu. Wyjaśnienia drugiej kategorii 
zakładają, że neutrina rozpadają się w locie; trzeciej -tłumaczą niedobór 
neutrin problemami z ich wykrywaniem. Wszystkie te wyjaśnienia są z takiej czy 
innej przyczyny trudne do zaakceptowania. Niektóre wyglądają dziwacznie, na 
przykład supozycja, że Słońce w rzeczywistości wcale nie świeci. (Ta teza nie 
jest aż tak zwariowana, jak się na pozór wydaje. Pomysł polega na przyjęciu, że 
Słońce wytwarza energię w sposób cykliczny, przy czym teraz jest w fazie niskiej 
aktywności, a zatem liczba produkowanych neutrin jest znacznie mniejsza, niż to 
wynika ze standardowej teorii). Według kolejnej propozycji źródłem energii 
Słońca miałaby być czarna dziura w jego wnętrzu, nie zaś termojądrowe reakcje 
typu proton-proton. Rzecz jasna, brakuje jakichkolwiek niezależnych dowodów, 
potwierdzających istnienie owej czarnej dziury.
Bahcall, wspólnie z Nicolą Cabibbo i Amosem Yahilem, którzy przyjechali na 
krótko do Instytutu, zaproponował własne wyjaśnienie: "neutrina [nigdy] do nas 
nie docierają". Przyjęli oni, że neutrina rozpadają się w locie na inne cząstki. 
Kłopot z takim wyjaśnieniem polega na tym, że nie ma żadnych znanych cząstek, na 
jakie mogłyby się rozpadać neutrina. Wobec tego, zgodnie z najlepszymi 
tradycjami fizyki cząstek elementarnych, Bahcall i jego koledzy wymyślili nową 
cząstkę, lekki bozon skalarny, wyłącznie w celu rozwiązania problemu neutrin 
słonecznych. Niestety, nie potrafili wskazać żadnego doświadczenia, które 
mogłoby potwierdzić jego istnienie.
Tak więc wszystkie wyjaśnienia były niewłaściwe: jedne - trudniejsze do 
przełknięcia dla astronomów, inne - dla fizyków cząstek elementarnych.
"Niemal wszyscy znani mi fizycy uważają - opowiada Bahcall -że coś jest nie w 
porządku z teorią Słońca. Natomiast wszyscy znani mi astronomowie wierzą, że 
szwankuje teoria neutrin".
Cala sytuacja jest tak denerwująca, że Bahcall porównał ją do kuhnowskiej zmiany 
paradygmatu: "W astronomii mamy do czynienia z sytuacją bardzo podobną do tej, 
jaką opisał Kuhn w swojej książce o rewolucjach w nauce. Mamy powszechnie 
akceptowaną teorię ewolucji gwiazd, tłumaczącą pochodzenie energii gwiazd i 
promieniowanie Słońca. Jest jednak faktem, że ta teoria nie przeszła kolejnego 
testu. Sprawiło to, że uczeni zachowują się mniej więcej tak, jak to opisał Kuhn 
w swojej książce".
Dudley Shapere natomiast sądzi, że niepowodzenia przy próbach zarejestrowania 
neutrin pochodzących ze Słońca świadczą tylko, iż prawda nie została jeszcze 
odkryta, ale wcześniej lub później tak się stanie. Problem zostanie rozwiązany 
eksperymentalnie; niewykluczone, że odpowiedź wyniknie z doświadczenia 
przygotowywanego obecnie przez Davisa, Bahcalla i ich współpracowników. Planują 
oni budowę detektora z germanu i galu, który ma kosztować dwadzieścia pięć 
milionów dolarów. Gdy ten eksperyment zostanie zrealizowany, dowiemy się 
zapewne, dlaczego tak niewiele neutrin słonecznych dociera na głębokość półtora 
kilometra pod Black Hills w Dakocie.
Humaniści mogą dyskutować na temat epistemologicznego i metafizycznego sensu 
nauki, ale naukowcy tacy jak John Bahcall, nawet gdy żywią filozoficzne 
wątpliwości co do ostatecznej prawdziwości swoich konkluzji, kontynuują badania, 
jakby te zagadnienia nie miały większego znaczenia. Ci zaś nieszczęśnicy, którzy 
zostali filozofami, z pewnością woleliby nie słuchać, co aktywni fizycy sądzą o 
filozofach i ich działalności.
"Nie chcę się wdawać w dyskusje z filozofami - stwierdził kiedyś Murray Gell-
Mann. - Mam nawet zalecenie od lekarza, żebym nie brał udziału w takich sporach. 
Dał mi je pewien lekarz, który uczęszczał na jeden z moich popularnych wykładów 
w UCLA".
"Wielu uczonych reaguje alergicznie na dyskusje z filozofami -wyjaśnia John 
Bahcall. - Wydaje mi się, że to Leibniz opisał filozofię jako dyscyplinę, w 
której najpierw wzbija się w powietrze mnóstwo kurzu, a polem każdy narzeka, że 
nic nie widzi. Większość uczonych podziela ten pogląd".
Dlaczego miałoby być inaczej? Filozofowie od dawna tłumaczą naukowcom, czego ci 
nie mogą zrobić, czego nie mogą wiedzieć, i tak dalej. W 1844 roku filozof 
August Comte orzekł, że jeśli jest coś, czego człowiek nigdy nie zbada, to z 
pewnością jest to skład chemiczny odległych gwiazd i planet. Jednak trzy lata po 
jego śmierci fizycy odkryli, że skład chemiczny dowolnego ciała można ustalić, 
obserwując widmo jego promieniowania, niezależnie od tego, jak daleko ciało to 
się znajduje. Filozofowie usiłują dyktować uczonym, co wolno, a czego nie wolno, 
natomiast rzadko zachodzi zjawisko odwrotne: naukowcy poświęcają stosunkowo mało 
czasu na pouczanie filozofów.
Oczywiście, czasami się to zdarza. "Filozofowie - twierdzi Ri-chard Feynman - 
mają wiele do powiedzenia o tym, co jest absolutnie konieczne w nauce, lecz z 
reguły twierdzenia te są naiwne, a często nawet błędne. Na przykład pewien 
filozof powiedział, że dla nauki fundamentalne znaczenie ma fakt, iż gdy 
wykonujemy dwa razy ten sam eksperyment, raz powiedzmy w Sztokholmie, a raz w 
Quito, to musimy otrzymać dokładnie takie same wyniki. To nieprawda, tak być nie 
musi. Na przykład jeśli doświadczenie polega na obserwacji zorzy polarnej w 
Sztokholmie, to z pewnością nie można go powtórzyć w Quito".
"Ktoś mógłby jednak powiedzieć, że w tym eksperymencie znaczną rolę grało 
otoczenie. A co z doświadczeniami we wnętrzach? Czy można się na przykład 
zamknąć w pokoju w Sztokholmie, zaciągnąć zasłony i otrzymać inne wyniki 
eksperymentu niż w Quito? Oczywiście. Jeśli zawiesimy wahadło na drucie i 
wprawimy je w ruch, wahadło będzie się kiwało niemal w jednej płaszczyźnie, ale 
nie całkiem. W Sztokholmie taka płaszczyzna oscylacji będzie się powoli 
zmieniała, w Quito zaś nie. Pomimo zaciągniętych zasłon! I doświadczenie to 
bynajmniej nie oznacza końca nauki".
Pewnego dnia ktoś zapytał Freemana Dysona o jego opinię o filozofach, którzy -
jak Paul Feyerabend czy Thomas Kuhn - twierdzą, że nauka w istocie nie prowadzi 
do poznania prawdy. W odpowiedzi Dyson opowiedział o tym, jak w Instytucie 
zorganizowano uroczystość z okazji setnej rocznicy urodzin Einsteina. Powołany 
został specjalny komitet, który miał zaprosić mówców z trzech dziedzin: nauk 
ścisłych, historii nauki i filozofii. Komitet przygotował listy potencjalnych 
kandydatów.
"Lektura tych list była bardzo zabawna - wspomina Dyson. -Przejrzeliśmy listę 
naukowców - wszystkich tych ludzi znaliśmy osobiście, nie było więc problemów. 
Przejrzeliśmy listę historyków nauki - słyszeliśmy nazwiska tych ludzi, choć ich 
nie znaliśmy. Na koniec wzięliśmy listę filozofów i okazało się, że te nazwiska 
są nam absolutnie nieznane. To było bardzo interesujące. Chodzi mi o to, że 
najwyraźniej istnieje cały obszar filozofii nauki, z którym nie mamy żadnego 
kontaktu. Mówisz o Feyerabendzie. Nie czytałem nic z tego, co napisał. Nic o nim 
nie wiem. Przypadkowo tak się złożyło, że znam Toma Kuhna, ale niewiele czytam z 
tego, co on pisze. Naprawdę nie ma wielu kontaktów między nauką a tym, co robią 
filozofowie nauki, czymkolwiek to jest".
"Bardzo niewielu uczonych myśli w taki sposób jak filozofowie nauki - ciągnie 
Dyson. - To znaczy, na ogół mamy do czynienia z konkretnymi obiektami; tak jest 
zwłaszcza w astrofizyce. Mówię to jako zupełny ignorant, ponieważ nie czytałem 
prac filozofów nauki, ale słuchałem wykładów ludzi z zacięciem filozoficznym. 
Przede wszystkim im się chyba wydaje - a dotyczy to również Toma Kuhna - że cała 
nauka sprowadza się głównie do teorii kwantów. Z jakiegoś powodu sądzą, że 
mechanika kwantowa jest typowa dla całej nauki. W rzeczywistości mechanika 
kwantowa ma przecież bardzo szczególny charakter; pozostałe dziedziny nauki są 
zupełnie inne! Tak jest zwłaszcza w przypadku astrofizyki".
Naukowcy z Instytutu szukają prawdy o świecie, nie zwracając większej uwagi na -
jak to powiedział Shapere - "ograniczenia możliwości ludzkiego umysłu", 
wyznaczane przez ich znajomych humanistów z przeciwnej strony kampusu.
"Zakrawa na ironię - uważa Dudley Shapere - że w ciągu ostatnich dwudziestu lat 
jedną z najważniejszych doktryn filozofii nauki było przekonanie, iż istnieje 
bardzo wiele, może nawet nieskończenie wiele teorii wyjaśniających ten sam zbiór 
faktów i że dowolnej z takich teorii można bronić dowolnie długo. W tym samym 
czasie fizycy stopniowo dochodzili do przekonania, że być może uda się znaleźć 
jedną teorię, teorię superstrun, która wyjaśni wszystkie zjawiska! Nic dziwnego, 
że naukowcy lekceważą idee filozoficzne".
Tak więc naukowcy z Instytutu snują dalej swoje śmiałe rozważania o 
skrajnościach natury, o obiektach niemal nieskończenie wielkich i nieskończenie 
małych, o odległej przeszłości i równie odległej przyszłości. Nawet najbardziej 
sceptyczni i zainteresowani filozofią, tacy jak John Bahcall, kontynuują swoje 
badania, tak jakby byli przekonani, że ich praca doprowadzi do poznania prawdy o 
przyrodzie, nie zaś do jakiejś prowizorycznej hipotezy czy kolejnej 
"interpretacji".
Aby odpowiedzieć na jedno pytanie - czy neutrina słoneczne docierają do Ziemi? - 
John Bahcall jest gotów, ba! bardzo pragnie przeprowadzić eksperyment, który ma 
kosztować dwadzieścia pięć milionów dolarów.
Rzeczywiście, dobry uczony nie może być pokorny.
CZĘŚĆ IV
ŻYCIE, WSZECHŚWIAT IW OGÓLE WSZYSTKO
ROZDZIAŁ 10
WŁASNE OPROGRAMOWANIE NATURY
Gdy Stephen Wolfram przyjechał do Instytutu w poważnym wieku dwudziestu trzech 
lat, został umieszczony w narożnym gabinecie na pierwszym piętrze budynku 
zajmowanego przez astrofizyków. Nie pasował tam wprawdzie, ponieważ nie był 
astrofizykiem. Wśród fizyków cząstek elementarnych też jednak nie przebywałby na 
swoim miejscu, ponieważ nie był fizykiem cząstek elementarnych. Stephen Wolfram 
tworzył nową, oddzielną kategorię, która wówczas nie miała jeszcze nazwy.
Później, gdy Instytut przydzielił cały szereg pomieszczeń dla jego 
współpracowników i komputerów, w dalszym ciągu brakowało nazwy na określenie 
nowej fizyki, którą się tu zajmowano, choć przez pewien czas pozostawał w użyciu 
termin "grupa układów dynamicznych". Nie istniała jeszcze nazwa dla tego, czym 
się zajmowali, ponieważ nikt wcześniej tego nie robił.
Większość uczonych zajmuje się zwykle jednym, wąskim przedmiotem badań, na 
przykład gromadami kulistymi, neutrinami słonecznymi lub muszką owocową. Cel 
Wolframa był jednak zakrojony szerzej. Pragnął wyjaśnić złożoność nie jakiegoś 
określonego zjawiska, lecz złożoność jako taką, niezależnie od tego, czy szłoby 
tu o złożoność struktury galaktyki czy turbulentnego przepływu lub sekwencji 
nukleotydów w cząsteczce DNA. Na dokładkę chciał osiągnąć swój cel nie za pomocą 
równań różniczkowych, stanowiących normalne narzędzie fizyki teoretycznej, ale 
posługując się czymś zupełnie nowym w nauce: abstrakcyjnymi mechanizmami 
tworzącymi pewne struktury, zwanymi automatami komórkowymi.
Automaty komórkowe nie są zwykłymi obiektami fizycznymi, lecz abstrakcyjnymi 
tworami intelektu. Wolfram i jego współpracownicy przypisują im ogromne 
znaczenie, ponieważ komputerowe symulacje działania automatów komórkowych 
wskazują, że są one w stanie opisać zachowanie rzeczywistych układów fizycznych. 
Jest to nieco niesamowite. Wygląda tak, jakby ktoś napisał powieść, najzupełniej 
fikcyjną, po czym stwierdził, że wszystkie opisane w niej zdarzenia wydarzyły 
się naprawdę.
Kiedyś Wolfram otrzymał wzór, jaki ozdabia muszle pewnego gatunku ślimaka. Badał 
zachowanie prostego automatu komórkowego. Odpowiedni program komputerowy 
wyglądał zupełnie niepozornie, miał wszystkiego parę linijek - i nagle na 
ekranie pojawił się ten deseń! Wolfram przypomniał sobie, że kiedyś widział coś 
podobnego w katalogu zdjęć zwierząt morskich. Prze-kartkował katalog ponownie i 
rzeczywiście znalazł właśnie taką muszlę. Gdy umieścił zdjęcie obok ekranu 
komputerowego, wątpliwości rozwiały się ostatecznie- automat komórkowy, prosta 
iteracyjna formułka, którą przed chwilą zaprogramował, pozwoliła na dokładną 
reprodukcję pigmentacji muszli morskiego ślimaka. Trudno było w to uwierzyć, ale 
Wolfram miał dowód przed oczami:
Później Wolfram stwierdził, że automaty komórkowe nie tylko stwarzają wzory 
istniejące na muszlach, lecz pozwalają też na symulację struktury płatków 
śniegu, wzrostu kryształów, meandrowania rzek i wielu innych zjawisk. To było 
niewiarygodne. Wystarczyło kilka linii programu, by w magiczny sposób otrzymać 
obraz rzeczywistego świata. Wolfram uznał, że automaty komórkowe pozwolą być 
może wyjaśnić architekturę przyrody.
Czy w istocie - zastanawiał się - przyroda jest w pewnym sensie gigantycznym 
automatem komórkowym? Innymi słowy, czy możliwe, żeby Wszechświat jako całość 
był jednym gigantycznym naturalnym komputerem?!
Stephen Wolfram urodził się w 1959 roku w Londynie. Jego matka była profesorem 
filozofii na Uniwersytecie w Oksfordzie, a ojciec biznesmenem i 
powieściopisarzem. Wolfram nie podzielał zainteresowań rodziców, ale od początku 
było jasne, że jest utalentowany i ma raczej niecodzienne wyobrażenia na temat 
swojego miejsca w świecie. Uczył się w Eton, gdzie grał w krykieta, a 
przynajmniej pojawiał się na boisku. "Nauczyłem się, jaka jest najlepsza pozycja 
na boisku, tak bym w trakcie meczu mógł czytać - wspomina. Wolfram mówi z silnym 
angielskim akcentem. - Musiałem grać w krykieta. Gdyby to ode mnie zależało, 
wolałbym nie grać!" W wieku siedemnastu lat rozpoczął studia w Oksfordzie, a 
przynajmniej pojawił się na kampusie. "Na szczęście nigdy nie musiałem chodzić 
na wykłady ani inne zajęcia. Wszystkiego, czego potrzebowałem, uczyłem się z 
książek. Na podstawie swoich doświadczeń uważam, że wykłady to strata czasu. 
Znacznie szybciej można się czegoś nauczyć, czytając po prostu odpowiednie 
książki".
Nie jest to pusta chełpliwość. W wieku piętnastu lat, dwa lata przed 
rozpoczęciem studiów, Wolfram opublikował swoją pierwszą pracę naukową z fizyki 
cząstek elementarnych. Ten artykuł jednak nigdy mu się nie podobał. "Nie był 
interesujący - uważa. - Był naprawdę kiepski. Nie zachowałem sobie nawet jednej 
odbitki".
Zachował natomiast kopię drugiego artykułu, napisanego "znacznie później", gdy 
miał szesnaście lat. Na żądanie zdołał nawet ją odnaleźć. Praca Neutral Weak 
Interactions in Particle Decays ukazała się w piśmie "Nuclear Physics" w 1976 
roku.
W 1978 roku Wolfram przyjechał do Caltechu, dokąd go zaprosił Murray Gell-Mann. 
W rok później, w wieku dwudziestu lat, Wolfram zrobił doktorat z fizyki 
teoretycznej. "Omal nie zostałem doktorem nastoletnim" - wspomina z pewnym 
żalem. Wkrótce potem otrzymał jedno ze stypendiów Fundacji MacArthura, 
przeznaczonych dla "geniuszy". Był najmłodszym stypendystą w historii tej 
fundacji. O stypendium MacArthura nie można się starać; po prostu pewnego dnia 
ktoś dzwoni i informuje wybrańca, że przez następne pięć lat będzie otrzymywał 
zgrabną sumkę, wolną od podatków, przy czym może zrobić z pieniędzmi, co mu się 
tylko spodoba. Wolfram dostał 125 tysięcy dolarów i postanowił nadal zajmować 
się nauką.
W tym czasie interesował się fizyką cząstek elementarnych i kosmologią. 
Szczególnie ciekawiły go ewolucja wczesnego Wszechświata i proces powstawania 
galaktyk. Podczas pracy przekonał się, że bardzo przydałby mu się język 
komputerowy do manipulacji algebraicznych, a nie tylko numerycznych. W tym 
czasie nie istniał naprawdę dobry język do takich zadań, wobec tego Wolfram 
postanowił opracować własny. Pomagało mu w tym kilku kolegów z Cal-techu - Chris 
Cole, Tim Shaw i inni. "Zamiast po prostu obliczać, ile jest 2 + 3, program 
potrafił stwierdzić, że w wyniku rozwinięcia (x + l)2 dostajemy x2 + 2x + 1. 
Inaczej mówiąc, język ten służył do manipulacji symbolami i liczbami". Wolfram 
nadał mu nazwę SMP - Symbolic Manipulation Program.
Gdy okazało się, że program do operacji symbolicznych jest bardzo przydatny nie 
tylko w fizyce teoretycznej, lecz również w technice i innych naukach 
stosowanych, Wolfram postanowił rozpowszechniać go na rynku na zasadach 
komercyjnych i udzielił licencji na sprzedaż SMP firmie Interference Corporation 
z Los Angeles. To nie spodobało się kierownictwu Caltechu, które uważało, że sam 
Caltech jest właścicielem programu, gdyż został on opracowany przez pracowników 
tej uczelni. Caltech i Wolfram ostatecznie zawarli porozumienie i obeszło się 
bez procesu, ale Wolfram i tak wyjechał z Pasadeny i przeniósł się do Instytutu 
Studiów Zaawansowanych. Instytut słynął z tego, że każdy może tam robić, co mu 
się podoba, co bardzo Wolframowi odpowiadało.
W okresie sporów z Caltechem Wolfram zainteresował się teorią automatów 
komórkowych. Doszedł mianowicie do wniosku, że wyjaśnienie, iż z kuli ognistej 
Wielkiego Wybuchu powstały galaktyki, wymagałoby jakiegoś mechanizmu 
stwarzającego struktury. Jak się okazało, automaty komórkowe doskonale się do 
tego nadają.
"Gdy rozważamy termodynamikę wczesnego Wszechświata - wyjaśnia Wolfram - 
napotykamy dziwny problem. Zgodnie z teorią Wszechświat w stanie początkowym 
miał być jednorodny, natomiast dziś obserwujemy galaktyki i inne zaburzenia 
gęstości materii. Powstaje pytanie, jak otrzymać takie struktury, wychodząc od 
stanu jednorodnego. Zgodnie ze standardową fizyką statystyczną jest to 
niemożliwe. Dlatego zainteresowałem się układami, których ewolucja rozpoczyna 
się od pewnego bardzo przypadkowego i jednorodnego stanu, a prowadzi do 
powstania wielu niejednorodnoś-ci, mających bardzo złożoną strukturę".
Na najbardziej podstawowym poziomie problem ten sięga początków filozofii; a w 
każdym razie czasów Platona. Jeśli w chwili początkowej Wszechświat był 
całkowicie chaotyczny i przypadkowy, to w jaki sposób powstały tak złożone 
struktury jak muszla nautilusa, oko i ucho wewnętrzne, czy też niezwykle złożone 
cząsteczki DNA, bez których nie byłoby życia? Debata między naukowcami i 
zwolennika mi kreacjonizmu dotyczy w istocie tego właśnie problemu: nie można 
otrzymać czegoś z niczego, nie można uzyskać fantastycznie złożonych i 
uporządkowanych struktur z całkowitego chaosu. Kreacjoni-ści uważają, że tylko 
Bóg mógł stworzyć tak uporządkowany świat.
Wolfram, jako naukowiec, postanowił zbadać kosmiczny porządek, nie odwołując się 
do cudów. Skoro zatem nie Bóg stworzył porządek, który obserwujemy w naturze, i 
jeśli ten porządek kiedyś nie istniał, to znaczy, że Wszechświat musiał być 
zdolny do samo-organizacji - sam stworzył istniejący w nim porządek. Ale jak? 
Jaki był mechanizm tego procesu?
W tym samym czasie Wolfram zajmował się również całkowicie odrębnym problemem, a 
mianowicie: w jaki sposób można skonstruować sztuczny umysł. "Zainteresowałem 
się wtedy problemami sztucznej inteligencji - wspomina. - Zdawałem sobie sprawę, 
że jeśli chce się skonstruować naprawdę sprawną sztuczną inteligencję, to nie 
wystarczy do tego komputer z pojedynczym procesorem, konieczny jest komputer 
przetwarzający wiele informacji równolegle. Dlatego zająłem się najprostszymi 
komputerami równoległymi. Pracowałem zatem nad dwoma problemami - nad budowaniem 
prostych modeli układów zdolnych do samoorganizacji i nad prostymi modelami 
komputerów równoległych".
Te dwa problemy mają jedną wspólną cechę: oba wymagają jakiegoś sposobu 
wytwarzania złożoności z prostej sytuacji początkowej. Dotyczy to na przykład 
powstawania złożonych galaktyk z jednorodnego gazu, złożonych zdolności 
obliczeniowych z prostych elementów i tak dalej. Wolfram postanowił wyjaśnić, 
jak można systematycznie przekształcać prostotę w złożoność.
Wiedział, że metodami rekurencyjnymi, to znaczy definiując kolejne wielkości za 
pomocą wcześniejszych, można otrzymać bardzo złożone struktury, zaczynając od 
bardzo prostych. Procedura la polega na wielokrotnym stosowaniu jednej lub 
więcej prostych reguł, tak jak na przykład w grze w "Życie". Grę tę wymyślił w 
1970 roku John Conway, matematyk z Uniwersytetu w Cambridge. Toczy się ona na 
dwuwymiarowej płaszczyźnie podzielonej na komórki, takie jak na papierze w 
kratkę. Każda komórka ma osiem komórek sąsiednich, cztery po bokach i cztery na 
rogach. Komórki mogą być
1
2
3
4
O
5
6
7
8
albo włączone (wtedy są "żywe"), albo wyłączone ("martwe"). Włączone komórki 
oznaczamy jakimś znakiem: wyłączone są puste.
Ogólna idea gry polega na tym, że o tym, czy komórka jest żywa czy martwa, 
decydują jej sąsiedzi. Odizolowane komórki umierają z samotności, komórki mające 
zbyt wielu żywych sąsiadów umierają z ciasnoty. Gdy nie zachodzi żadna z tych 
ewentualności, komórki żywe miewają się dobrze. W dokładnie określonych 
sytuacjach komórki mogą się rozmnażać. Tak jak w życiu.
O przebiegu gry decydują dwie reguły:
1. Żywa komórka pozostaje przy życiu do następnego pokolenia, jeśli ma dwóch lub 
trzech sąsiadów (przyjemna sytuacja pośrednia); w przeciwnym wypadku umiera z 
samotności lub wskutek ciasnoty.
2. Martwa komórka ożywa, jeśli ma dokładnie trzech żywych sąsiadów.
I to już wszystkie reguły.
Powiedzmy, że zaczynamy od dwóch żywych komórek położonych obok siebie:
Ta sytuacja prowadzi do natychmiastowej zagłady, ponieważ komórki są zbyt 
samotne, by mogły przeżyć. W następnym pokoleniu obie komórki będą już martwe.
Jeśli jednak zaczniemy od czterech żywych komórek,
oo oo
to wszyscy będą zadowoleni z życia i układ przetrwa bez zmian do następnego 
pokolenia, ponieważ każda żywa komórka ma dokładnie trzech żywych sąsiadów.
Jeśli natomiast tak się szczęśliwie składa, że martwa komórka ma trzech żywych 
sąsiadów,
O
to następują narodziny:
Ktoś mógłby przypuszczać, że tak proste reguły nie prowadzą do niczego 
interesującego. Jest jednak przeciwnie. Niektóre układy początkowe są niczym 
dobre geny - mnożą się, i to czasami w zdumiewający sposób. Weźmy na przykład 
układ w kształcie litery T, zwany "T tetromino":
W następnym pokoleniu rodzą się trzy nowe komórki. W trzecim pokoleniu układ 
dzieli się na dwie części, tak jakby nastąpił podział komórki, po czym 
rozpoczyna się skomplikowana ewolucja i wyłania się uporządkowana struktura:
o	o
o ooo o ooo o o
..".ooooo o
wv o o o	o o
początkowe T tetromino
OOO
ooo
oo oo
ooo
o
o o o
o o o
o o o
o
o
o o
9	10
Jeśli obrócimy T tetromino o 90 stopni (w kierunku ruchu wskazówek zegara) i 
dodamy jedną żywą komórkę w prawym górnym rogu, to otrzymamy "R pentomino",
OO
oo o
które odznacza się niezwykłą płodnością. Po sześćdziesięciu pokoleniach 
(ruchach) powstaje prawdziwy nowy mikrokosmos.
oc
OO
oo
po pierwszym ruchu
początkowe R pentomino
po drugim ruchu
O
00
o oo
)	OO
oo
o o o o oo ooo oo o oo
o
o o ooo
ooo
po 62 ruchu
Ewoluujące struktury tej gry to proste przykłady automatów komórkowych. 
Komórkowych - ponieważ mają postać układów komórek, automatów - ponieważ 
powstają i ewoluują całkowicie automatycznie, zgodnie z dwiema prostymi 
regułami. Inaczej mówiąc, gra w "Życie" nie ma charakteru interakcyjnego, 
struktury rosną i rozwijają się bez nadzoru człowieka. Po określeniu sytuacji 
początkowej cała przyszłość struktury jest w pełni wyznaczona, wyryta jak w 
kamieniu na całą wieczność. Proces rozwoju struktur ma charakter 
deterministyczny - ten sam układ początkowy zawsze ewoluuje dokładnie tak sarno, 
niezależnie od tego, ile razy gramy i czy ewolucja trwa trzy ruchy czy trzy 
miliony ruchów.
To właśnie jest jedną z najbardziej intrygujących cech automatów komórkowych: 
wydaje się, że ich rozwój jest zupełnie spontaniczny i nieprzewidywalny, gdy w 
rzeczywistości jest on tak dalece zdeterminowany i określony z góry, jakby 
rządziły nim żelazne prawa fizyki.
Gra "Życie", pierwotnie przeznaczona do rozgrywania na szachownicy, doskonale 
nadaje się do zaprogramowania na komputerze, nic więc dziwnego, że liczni 
maniacy komputerowi napisali odpowiednie programy, a potem obserwowali wyniki. 
Gra jest tak fascynująca, że gdy Martin Gardner opisał ją w swojej stałej 
kolumnie Mathematical Games w "Scientific American", do maniaków dołączyli 
wkrótce profesjonalni użytkownicy komputerów. "Mój artykuł z 1970 roku o grze 
Conwaya »Życie« spotkał się z tak entuzjastyczną reakcją wśród użytkowników 
komputerów - powiedział później Gardner - że, jak oszacowano, szaleństwo badania 
ewoluujących struktur przyniosło straty rzędu wielu milionów dolarów, 
spowodowane nielegalnym wykorzystaniem komputerów do gry". Przez pewien czas 
nałogowcy wydawali nawet pismo poświęcone grze, noszące tytuł "Lifelinę".
Komputerowcy z Laboratorium Sztucznej Inteligencji w MIT -Bili Gosper, Ed 
Fredkin i inni - byli tak zafascynowani grą, że zaczęli się zastanawiać, czy nie 
obserwują tu czegoś więcej niż tylko grę, czy nie mają przypadkiem do czynienia 
z jakimś elektronicznym żywym układem. Ewoluujące na ekranie struktury wydają 
się niezwykle realistyczne, rozkwitają i umierają, mnożą się i łączą, zupełnie 
jakby to były żywe organizmy zawieszone w cyfrowej "zupie". John Conway, twórca 
gry, traktuje "Życie" tak poważnie, że - jego zdaniem - struktury owe mogą być 
naprawdę żywe! "Wierzę w to -mówi - że w dostatecznie dużej skali gra »Życie« 
mogłaby wyprodukować żywe konfiguracje. Naprawdę żywe, ewoluujące, rozmnażające 
się, walczące o terytorium. Moim zdaniem nie ma wątpliwości, że na dostatecznie 
dużej szachownicy zaobserwowalibyśmy takie właśnie zachowanie".
Ed Fredkin uważa zaś, iż nie ma żadnego dowodu, że my sami -żywe istoty - nie 
jesteśmy takimi strukturami komórkowymi w grze rozgrywanej przez jakiegoś 
metafizycznego superkomputerowca.
Przed wyjazdem z Kalifornii Wolfram nie zetknął się jeszcze z teorią automatów 
komórkowych, ale słyszał o grze komputerowej zwanej "Życie". Przyjaźnił się z 
Billem Gosperem, który zwykł opowiadać mu różne historyjki o tej grze. Wolfram 
był zbyt rozsądny, by wdawać się w takie spekulacje jak Conway i Fredkin; uznał 
jednak, że gra jest dość zajmująca. Te dziwne struktury przypominały nieco 
modele komputerowe, które Wolfram konstruował wówczas w celu rozwiązania 
problemu powstawania galaktyk. Z jego punktu widzenia zasadniczą wadą gry w 
"Życie" było to, że miała ona tylko jeden, ustalony zbiór reguł gry. Wolfram 
chciał zbadać struktury, które powstawałyby po przyjęciu wielu różnych zbiorów 
reguł, chciał je też zbadać w sposób systematyczny, matematyczny, a nie brać 
udział w komputerowym szaleństwie, modnym akurat w siedzibie komputerowych 
maniaków, czyli w MIT.
"To było dość zabawne. Rozmyślalem o tych swoich modelach już od miesiąca - 
wspomina Wolfram - gdy któregoś dnia wybrałem się na kolację z paroma osobami z 
MIT, z Laboratorium Informatycznego. Opowiadałem im, że zainteresowałem się tymi 
strukturami i wtedy ktoś się odezwał: »O, tak, zajmowano się już takimi 
obiektami, są to tak zwane automaty komórkowe". Powiedziałem, że słyszałem o 
tym, ale nic nie wiem o samych automatach. Potem znalazłem wiele artykułów i 
książek poświęconych automatom komórkowym".
Teoria automatów komórkowych nie zrobiła na nim większego wrażenia. "Byłem 
raczej rozczarowany. W komputerowych katalogach łatwo sprawdzić, że około 1981 
roku pojawiło się ze sto prac na ten temat. Poszedłem zatem do biblioteki i 
przejrzałem odpowiednie publikacje, ale wszystkie były bardzo nudne. Koszmarnie 
nudne! To zresztą doskonała ilustracja smutnego zjawiska, jakie można obserwować 
w nauce. Gdy ktoś wpadnie na oryginalny pomysł i napisze o tym artykuł, zaraz 
pojawia się pięćdziesiąt kolejnych prac na temat wszelkich możliwych, nudnych 
zastosowań tego pomysłu oraz drobnych ulepszeń, które nie mają absolutnie 
żadnego znaczenia".
Wolfram nienawidzi nudy. Zawsze bardzo dużo podróżował, z jednej konferencji na 
drugą, więc pewnego dnia wpadł na świetny pomysł, że powinien nauczyć się latać. 
Gdy pracował w Instytucie, wybrał się na lotnisko Mercer County, na południe od 
Princeton, gdzie wynajął niewielki, jednosilnikowy samolot treningowy Beech-
craft Skipper. Sam zajął się aerodynamiką praktyczną, podczas gdy instruktor 
dość bezradnie się temu przyglądał. To było naprawdę interesujące, przynajmniej 
przez jakiś czas... Kiedyś jednak Wolfram wybrał się na daleki, samotny lot i 
utknął w jakiejś dziurze, ponieważ pogoda się popsuła i nie mógł wrócić. To już 
było nudne i w ten sposób zakończyła się jego kariera pilota.
Później Wolfram prześledził historię automatów komórkowych wstecz aż do 
oryginalnych prac von Neumanna, który wykazał, że ogromny automat mógłby się 
reprodukować w komórkowej przestrzeni.
"Von Neumann rzeczywiście coś zrobił: wpadł na nowy, oryginalny pomysł - mówi 
Wolfram. - Sarna idea była interesująca, natomiast szczegóły, cała konstrukcja - 
wszystko to było koszmarnie nudne. Jego książka jest pełna schematów 
konstrukcyjnych jakiegoś dziwacznego urządzenia. Szczegóły budowy tego automatu 
są niczym skomplikowany matematyczny dowód, najzawilszy, jaki widziałem w życiu. 
Nie rozumiem, jaki naukowy wniosek można by wyciągnąć z tych wszystkich 
komplikacji. Oczywiście to prawdziwa tour de/orce, to imponujący dowód - von 
Neumann chciał wykazać, że samoreprodukcja jest możliwa, i udało mu się to. Jego 
metoda dowodzenia była niezwykle złożona i jako taka niezbyt pouczająca".
Kilka miesięcy po przystąpieniu do świata automatów komórkowych Wolfram pojechał 
na konferencję naukową, zorganizowaną na niewielkiej prywatnej wyspie na Morzu 
Karaibskim. Tu, w cieniu palm, czując na twarzy powiew lekkiej bryzy, Wolfram 
spotkał się oko w oko z maszyną do symulacji automatów komórkowych. "To była 
miłość od pierwszego wejrzenia" - zaświadcza Tom Toffoli, który obserwował 
Wolframa przy monitorze.
Konferencję zorganizował Ed Fredkin, który wprawdzie nie ukończył żadnych 
studiów, a jednak został profesorem MIT. Fredkin założył kiedyś firmę 
komputerową Information International Incorporated, zajmującą się grafiką 
komputerową i rozwiązywaniem różnych problemów z tym związanych; firma ta 
przyniosła mu fortunę! Kiedy ją sprzedał, miał już dość pieniędzy, żeby kupić 
całą wyspę na Morzu Karaibskim. Wysepka była niewielka, mierzyła około 1200 
metrów długości i 800 metrów szerokości; nosiła bardzo odpowiednią nazwę 
Moskito. Znajdował się tam jednak również ośrodek wypoczynkowy Drake's 
Anchorage, z domkami, salą konferencyjną i najlepszą restauracją na całych 
brytyjskich Wyspach Dziewiczych. Jak powiedział doktorant z MIT Norman Margolus, 
"warto mieć takie miejsce, jeśli chce się ściągnąć ludzi na konferencję".
Konferencja, o której mowa, odbyła się w styczniu 1982 roku. Stanowiła ona 
kontynuację konferencji na temat fizyki i teorii obliczeń, zorganizowanej rok 
wcześniej w MIT przez członków Information Mechanics Group - Fredkina, 
Margolusa, Toffoliego i Gerarda Yichniaca. Uczeni - nie tylko informatycy, ale 
również fizycy i matematycy - z pewnym opóźnieniem zdali sobie wreszcie sprawę, 
że komputer nie tylko umożliwia obliczenia numeryczne, ale również pozwala na 
symulowanie procesów fizycznych w nieznany dotychczas sposób.
Na Moskito przyjechało około dwunastu osób, z MIT, IBM, Ar-gonne National 
Laboratory i oczywiście z Caltechu, skąd przybył Stephen Wolfram. Siedząc przy 
komputerze i obserwując kolejne fale automatów komórkowych, Wolfram stopniowo 
zaczął zdawać sobie sprawę z ich prawdziwych możliwości. Automaty mogły 
wytwarzać najrozmaitsze struktury, całe mini wszechświaty. Czasami zdarzało się 
jednak, że struktura niemal natychmiast ginęła. Najwyraźniej nie wszystkie 
warunki początkowe prowadzą do powstania Wszechświata. Czasami chaotyczne 
początkowo struktury w toku ewolucji zmieniały się w nudne, powtarzalne układy:
Zdarzało się również, że uporządkowane struktury ulegały stopniowo degeneracji i 
znikały:
m.
Najbardziej fascynującą stroną symulacji było to, że w żaden sposób nie dawało 
się przewidzieć, jaki będzie ostateczny wynik. Żeby się tego dowiedzieć, trzeba 
było pozwolić, by automaty komórkowe wykonały swoją pracę. Automaty działały w 
tajemniczy, niemal niesamowity sposób. Wystarczyło określić warunki początkowe, 
reguły rozwoju, uruchomić komputer i - proszę! -już po kilku sekundach na 
ekranie można było oglądać mały prywatny kosmos.
Zasady działania automatów do pewnego stopnia wyjaśnił Charles Bennet z IBM, 
który również przyjechał na wyspę Moskito. Wolfram długo z nim rozmawiał na 
temat teorii obliczeń i automatów komórkowych, dzięki czemu jeszcze lepiej 
zrozumiał, jak działają i do czego są zdolne. Automaty nie tylko odtwarzają 
pewne struktury fizyczne, ale również wyjaśniają, w jaki sposób maszyny, a może 
również ludzie, przetwarzają informacje. Nagle zaczęło mu się wydawać, że 
automaty komórkowe mogą stanowić klucz do tajemnic natury i umysłu.
Konferencja na wyspie Moskilo okazała się punktem zwrotnym w życiu Wolframa. "Od 
tej chwili biografia Wolframa - mówi Tom Toffoli - oraz tematy jego publikacji 
szybko uległy zmianie. Przedtem automaty komórkowe zajmowały w nich 0% miejsca, 
teraz 100%. Autor uznał, że automaty komórkowe są zdolne do wszystkiego. Ste-
phen Wolfram stał się apostołem automatów komórkowych".
"To było w styczniu 1982 roku - wspomina Wolfram. - Wydaje mi się, że w okresie 
od lutego do czerwca tego roku zacząłem się poważnie zajmować automatami 
komórkowymi. W tym czasie odchodziłem z Caltechu i wiele czasu poświęcałem na 
rozmowy z prawnikami, dotyczące uporządkowania moich spraw, oraz na analizę 
automatów komórkowych. Myślę teraz, że byłoby dla mnie lepiej, gdybym więcej 
rozmawiał z prawnikami i pozwolił, aby prowadzona przez nich analiza potrwała 
dłużej. Wtedy też moje problemy naukowe rozwiązywałbym z mniejszym wysiłkiem. W 
rzeczywistości jednak prawie przez cały czas zajmowałem się nauką".
Kilka miesięcy później, w grudniu 1982 roku, Stephen Wolfram przyjechał swoim 
czerwonym yolkswagenem rabbit do Princeton i założył warsztat w pokoju nr 107 w 
budynku E, zmieniając go w małą fabrykę automatów komórkowych. Przychodził tutaj 
po południu, programował komputery, po czym siedział i badał swoje wszechświaty. 
Wolfram miał w pokoju trzy komputery - dwa osobiste i terminal dołączony do VAX-
a zainstalowanego w piwnicy. Czasami wszystkie trzy działały jednocześnie, 
przesiewając struktury i przeglądając różne automaty, usiłując odnaleźć w tym 
jakiś sens, sklasyfikować je ze względu na złożoność, czas życia i tak dalej. 
Wolfram zanalizował setki, tysiące, a nawet dziesiątki tysięcy struktur 
wytworzonych przez automaty. Przesiadywał w pracy często do późnej nocy, w 
upiornym blasku monitorów, które wypełniały pokój niebieskawą poświatą.
Podobnie jak proste struktury, powstające w grze "Życie", zachowanie każdego 
automatu komórkowego zależy od dwóch elementów: od warunków początkowych i od 
reguł powstawania nowych konfiguracji z poprzedzających je. Wolfram mówi o 
"kratkach" zamiast "komórkach" i "krokach czasowych", a nie "ruchach". Poza tym 
reguły są podobne jak w grze "Życie".
"Zaczynamy od linii kratek - mówi Wolfram. - Każda kratka ma wartość: zero lub 
jeden. Taki układ ewoluuje w sposób dyskretny, wykonując kolejne »kroki« 
czasowe. Po pierwszym kroku otrzymujemy nową linię kratek. Wartość każdej kratki 
zależy od jej poprzedniej wartości oraz od poprzedniej wartości kilku sąsiednich 
kratek".
Początkowo mamy zatem jedną linię kratek i wyznaczamy wartości w kratkach 
poniżej:
kratka a,
kratka aM
X,
kratka a,+1
0
so
-
1
oj
_ KratKa począwowa
0 (czas ()
7
Wartość danej kratki jest określona przez wartości kratek w poprzedniej linii, 
zgodnie z przyjętymi regułami. Wolfram określa te reguły matematycznie, ale na 
ogół są one prostsze, niż się wydaje. Jeden z najprostszych automatów 
komórkowych działa zgodnie z regułą:
gdzie a( to wartość kratki o numerze i, górny wskaźnik t to czas, a mod2 
oznacza, że sumę wartości obu komórek należy zredukować modulo 2.
"Wszystko sprowadza się do tego - tłumaczy Wolfram - że wartość każdej kratki 
jest równa sumie modulo 2 wartości dwóch najbliższych »sąsiadów« w poprzednim 
kroku. Inaczej mówiąc, wartość danej komórki a( w następnym kroku czasowym (t + 
1) jest równa sumie wartości komórki z lewej strony a( t oraz wartości komórki z 
prawej strony af + j w chwili t, zredukowanej modulo 2.
Mód 2 oznacza, że obliczamy sumę, posługując się arytmetyką modularną o 
podstawie 2. Często posługujemy się taką arytmetyką, nawet nie zdając sobie z 
tego sprawy. Na przykład "arytmetyka zegarka" to arytmetyka modulo 12. Idziemy 
do pracy na 9.00, pracujemy 8 godzin, suma wynosi 17, ale zegarek wskazuje 
piątą. W arytmetyce modularnej dozwolone są tylko liczby mniejsze od bazy. 
Dodawanie modulo 2 przebiega zatem zgodnie z następującą tabelą:
0 + 0 = 0 0+1 = 1 1 + 1=0
Mówiąc prościej, jeśli "sąsiedzi" danej kratki mają różne wartości, to w 
następnym kroku ta komórka ma wartość l; jeśli sąsiedzi mają takie same 
wartości, to w następnym kroku ta komórka ma wartość O.
0
0
1
0
0
9
0
Żeby znaleźć wartość następnej kratki, stosujemy takie same reguły, biorąc pod 
uwagę wartości jej sąsiadów. Sumujemy te wartości i redukujemy je modulo 2. Ta 
kratka ma zatem wartość 1. Gdy powtórzymy tę operację dostatecznie wiele razy, 
zaczniemy dostrzegać pewną strukturę.
0
0
0
1
0
0
0
0
0
0
1
0
1
0
0
0
0
0
1
0
0
0
1
0
0
Po pewnym czasie powstaje bardzo złożona struktura. Po 23 krokach pojawia się 
konfiguracja przedstawiona na rysunku 8.
nią automatu komórkowego funkcjonującego zgodnie z regułą a.(t+D = [a._^ + a.+ 
1")]mod2
Po stu krokach czasowych otrzymujemy następującą strukturę:
"To dowodzi - mówi Wolfram - że jeśli zaczniemy od tylko jednej kratki z 
niezerową wartością, może spontanicznie powstać pewna struktura. Choć reguła 
ewolucji jest bardzo prosta, pojawia się dosyć złożona struktura".
Każdy matematyk rozpozna w tej strukturze trójkąt Pascala, określający wartości 
dwumianu Newtona, ale biolog może dostrzec tutaj na przykład wzór na skórze 
węża. "Można podać wiele przykładów z fizyki i biologii - mówi Wolfram - 
dotyczących układów, które rosną dokładnie w ten sposób. Tak zachowują się 
kryształy, komórki embrionów lub neurony w mózgu. Istotny jest fakt, że 
matematyczne cechy automatu komórkowego są takie same jak matematyczne 
właściwości prowadzące do powstawania złożonych układów fizycznych".
Niewykluczone, że automaty komórkowe lub coś w tym rodzaju decyduje też o 
zachowaniach DNA.
"DNA to bardzo zwięzły program budowy żywego organizmu -mówi Wolfram. - Liczba 
bitów w cząsteczce ludzkiego DNA jest równa liczbie bitów, które można zapisać 
na jednym z większych twardych dysków, będących dziś w użyciu. Jest 
zdumiewające, że można zbudować tak złożony układ jak ludzki organizm, 
posługując się informacją, która zmieściłaby się w książce średniej wielkości. 
Najwyraźniej natura wykorzystuje tu bardzo sprytny sposób programowania. 
Niewykluczone, że rozwój automatów komórkowych doprowadzi do odkrycia czegoś 
bardzo podobnego".
"Weźmy na przykład wzory na muszlach - kontynuuje Wolfram. - Można spytać: w 
jaki sposób tak skomplikowany wzór daje się zakodować w DNA? Jeśli jednak - a 
tego jeszcze nie wiemy - wzór ten powstaje przez zastosowanie prostych reguł 
działania automatu komórkowego, to bardzo łatwo sobie wyobrazić, że reguły takie 
zostały zakodowane w DNA".
Jesienią 1984 roku Stephen Wolfram przeniósł się na trzecie piętro Fuld Hali. 
Instytut przeznaczył szereg pokoi dla niego i jego współpracowników, wśród 
których byli między innymi Norman Packard i Robert Shaw, dwaj fizycy teoretycy z 
Uniwersytetu Kalifornijskiego w Santa Cruz. Obaj bardzo interesowali się teorią 
układów złożonych i układów dynamicznych, nowymi działami fizyki, które 
stopniowo zyskiwały coraz większe znaczenie.
Ich pomieszczenia dzięki świetlikom w pochyłym dachu sprawiają wrażenie pracowni 
artystów. Świetliki dostarczają przytłumionego, rozproszonego światła, takiego 
jakiego trzeba, by nie występowały dokuczliwe odbicia od ekranów monitorów. 
Wszędzie widać komputery: IBM AT, Nova, Ridge 32 i trzy czy cztery stacje 
robocze Sun Microsystems. Wolfram, który zajmuje się automatami komórkowymi, 
skazany jest na pracę z komputerami, ale w zasadzie niezbyt lubi je programować. 
Programowanie wydaje mu się nudne.
"Bardzo dużo programuję - przyznaje - ale niezbyt to lubię. W ciągu ostatniego 
weekendu napisałem program zawierający kilka tysięcy linii... W zasadzie tylko 
po to, żeby zmusić drukarkę laserową do wydrukowania takich ładnych rysunków. 
Najwięcej czasu zajęło mi doprowadzenie do tego, aby podpisy wyglądały tak jak 
należy. Uff".
Komputery symulują zachowanie automatów komórkowych, lecz, o dziwo, możliwa jest 
również sytuacja odwrotna: automat komórkowy może symulować działanie komputera.
"Niektóre z tych automatów są bardzo dziwne i złożone - mówi Wolfram. - Mam na 
ich temat dość szczególną hipotezę: automaty takie można wykorzystywać jako 
uniwersalne komputery. Wybierając odpowiednio stan początkowy, można zapewne 
zakodować program i dane w taki sposób, aby potem automat symulował działanie 
uniwersalnego komputera cyfrowego. Inaczej mówiąc, sugeruję, że istnieje pewien 
stan początkowy automatu, taki, że automat ten gotów jest zachowywać się jak 
komputer".
Idea Wplframa wywodzi się z rozważań Johna Conwaya i Billa Gospera na temat gry 
"Życie". Po wynalezieniu gry Conway zastanawiał się, czy istnieje jakaś 
skończona konfiguracja komórek, która rosłaby w nieskończoność i wreszcie 
wypełniłaby cały wszechświat "Życia". Podejrzewał, że taka konfiguracja nie 
istnieje, i ustanowił nagrodę w wysokości 50 dolarów dla pierwszej osoby, która 
znajdzie wiecznie powiększającą się strukturę. Martin Gardner wspomniał o tym 
wyzwaniu w swojej kolumnie Mathematical Games w "Scienti-fic American" z 
października 1970 roku. Już miesiąc później nagrodę zainkasował Gosper za 
odkrycie "wyrzutni szybowców".
Wyrzutnia szybowców to konfiguracja komórek, która regularnie wyrzuca nowe 
komórki. Wygląda to tak, jakby wewnątrz wyrzutni zachodził proces spontanicznej 
kreacji, ponieważ nowe komórki - "szybowce" - wciąż wylatują z wyrzutni i dalej 
lecą o własnych siłach, niczym pociski z automatycznej broni. Wyrzutnia 
szybowców w dobrym stanie może przekształcić skromną konfigurację początkową w 
wypełniony komórkami wszechświat "Życia" (rys. 9).
"Życie" jest grą deterministyczną, przeto wyrzucone szybowce zachowują się w 
sposób przewidywalny. Jeśli szybowiec nie napotka na swej drodze innej 
struktury, leci po linii prostej w nieskończoność. Gdy zderzają się dwa 
szybowce, to w zależności od kąta zderzenia może nastąpić ich wzajemna 
anihilacja lub też powstaną znane struktury..., a nawet nowe szybowce. Ta 
przewidywalność, w połączeniu z dyskretnym charakterem struktur gry, 
doprowadziła Conwaya do wysunięcia hipotezy, że struktury te mogą się zachowywać 
jak uniwersalne komputery.
Komputer cyfrowy jest w zasadzie urządzeniem, które redukuje informacje do stanu 
binarnego, to znaczy do sekwencji zer i jedynek, oraz prostych funkcji, takich 
jak AND, OR czy NOT. Conway zauważył, że odpowiednie kombinacje szybowców i 
wyrzutni mogą wykonywać te same operacje co komputer. Strumień szybowców 
rozdzielonych odpowiednimi przerwami może zastąpić łańcuch zer i jedynek. 
Zderzenia między szybowcami mogą odgrywać rolę bramek logicznych, przy czym 
nadlatujące szybowce reprezentują dane wejściowe, a struktury powstające podczas 
zderzenia - wynik operacji logicznych. Jeśli wskutek zderzenia dwóch łańcuchów 
po cztery i pięć szybowców powstaje łańcuch liczący dwadzieścia szybowców, to 
mamy do czynienia z mnożeniem. Jeśli zderza się dziesięć szybowców z dwoma, a 
wylatuje pięć, to nastąpiło dzielenie. W zasadzie nie istnieje żaden proces, 
którego nie można by zrealizować za pomocą odpowiednich kombinacji szybowców, 
wyrzutni i innych struktur "Życia". Funkcję pamięci mogą spełniać konfiguracje 
różnych struktur "Życia" rozłożone na ogromnej powierzchni komórkowej. Conway 
udowodnił nawet matematycznie, że jego gra ma wystarczająco bogatą logikę, aby 
móc realizować wszystkie operacje uniwersalnego komputera cyfrowego.
Wprawdze Conway udowodnił, że gra "Życie" teoretycznie może wykonywać 
obliczenia, ale nigdy nie podał zbioru struktur, które rzeczywiście byłyby do 
tego zdolne. Wolfram uważał, że skoro automaty komórkowe tworzą bardziej 
urozmaicone struktury niż gra "Życie", to również powinny być zdolne do 
zastąpienia uniwersalnego komputera cyfrowego. Wobec tego przez pewien czas 
poszukiwał automatu komórkowego nadającego się do wykonywania obliczeń.
Poszukiwania te zakończyły się niepowodzeniem, wobec czego Wolfram postanowił 
pójść w ślady Conwaya. Conway ogłosił swoje wyzwanie w "Scientific American" i 
to samo zrobił Wolfram. W majowym numerze z 1985 roku, w rubryce Rozrywki 
komputerowe, A. K. Dewdney napisał: "Wolfram uważa, że gdzieś wśród automatów 
komórkowych kryją się prawdziwe komputery, rozległe liniowe układy komórek, 
które migoczą, przechodząc w kolejne stany, i wykonują wszelkie obliczenia, do 
jakich są zdolne normalne komputery trójwymiarowe. Wolfram, który obecnie 
przegląda miriady jednowymiarowych automatów komórkowych, nie pogardzi pomocą 
amatorów w tym wyrafinowanym i śmiałym przedsięwzięciu".
Bili Gosper potrzebował zaledwie miesiąca, żeby rozwiązać problem Conwaya, 
natomiast problem Wolframa do dziś pozostał nie rozwiązany, mimo że wkrótce 
prawdziwa powódź automatów komórkowych zalała jego biuro w Fuld Hali. Automat 
komórkowy zdolny do obliczeń jest najwyraźniej znacznie bardziej złożony i 
trudny do znalezienia niż struktura "Życia", która tylko rozmnaża się w 
nieskończoność.
Mimo to Wolfram jest całkowicie przekonany, że teoria automatów komórkowych ma 
podstawowe znaczenie dla rozwoju komputerów o dużej mocy, zwłaszcza zaś 
komputerów z równoległymi procesorami. Konwencjonalne maszyny cyfrowe cechuje 
tak zwana "architektura szeregowa", co oznacza, że wszystkie operacje są 
wykonywane sekwencyjnie, jedna po drugiej. Elektrony w układach komputera 
poruszają się z prędkością bliską prędkości światła, przeto maszyny te działają 
z wystarczającą szybkością, by można je było zastosować do niemal wszystkich 
celów. Komputery takie nie pasują jednak do rzeczywistości fizycznej, ponieważ w 
naturze różne procesy zachodzą równolegle, a nie szeregowo. W przyrodzie liczne 
zjawiska zachodzą jednocześnie i różne zmienne jednocześnie zmieniają swoje 
wartości.
Na przykład planety Układu Słonecznego oddziałują na siebie wzajemnie siłami 
grawitacji; zarazem wszystkie siły między nimi działają równocześnie. Nie jest 
tak, żeby najpierw pole grawitacyjne Merkurego wpływało na ruch Wenus, a potem 
pole Wenus wpływało na Ziemię. Oddziaływania między planetami zachodzą 
równocześnie. Konwencjonalny komputer szeregowy musi wykonywać wszystkie 
operacje po kolei. A zatem najpierw oblicza wpływ pierwszej planety na drugą, 
następnie drugiej na trzecią, i tak dalej. Komputer przetwarzający dane 
równolegle może lepiej opisać rzeczywistość. Jeśli każdej planecie odpowiada 
oddzielny procesor, to wszystkie procesory mogą pracować jednocześnie i 
"wyczuwać" pole grawitacyjne pozostałych.
Komputer z równoległymi procesorami nie tylko szybciej wykonałby odpowiednie 
obliczenia, lecz również zasady jego działania i struktura byłyby bliższe 
strukturze symulowanego układu. Gdyby na przykład komputer miał tyle procesorów, 
ile jest komórek w organizmie, którego zachowanie ma symulować, to każda kostka 
reprezentowałaby pojedynczą komórkę i w pewnym sensie sam komputer byłby 
organizmem analogicznym do organizmu biologicznego. System przetwarzania 
informacji przez komputer byłby odbiciem struktury, formy i ewolucji organizmu, 
z taką wiernością, jakiej niepodobna osiągnąć, posługując się zwyczajnym 
komputerem o strukturze szeregowej.
Zdaniem Wolframa automaty komórkowe są szczególnie intrygujące, ponieważ 
stanowią naturalne, abstrakcyjne modele zachodzących równolegle zjawisk 
fizycznych, jak też budowanych obecnie komputerów z równoległymi procesorami. 
Wydaje się, że automaty komórkowe mają strukturę analogiczną zarówno do samej 
natury, jak i badającego je umysłu. Natura i komputery są mechanizmami 
przetwarzającymi informację. Układy naturalne ewoluują od stanu początkowego do 
końcowego, komputery od danych wejściowych do wyjściowych. Natura działa zgodnie 
z prawami fizyki, natomiast komputery zgodnie z instrukcjami zawartymi w ich 
programach. Automaty komórkowe są modelarni obu tych procesów, tak jakby 
konfiguracja początkowa automatu mogła równie dobrze opisywać stan początkowy 
pewnego układu, jak i dane dla komputera. Ewolucja automatu odpowiada operacjom 
komputera i ewolucji układu naturalnego. Reguły działania automatu odpowiadają z 
jednej strony prawom fizycznym rządzącym danym układem, a z drugiej - programowi 
komputera.
Wobec tego naturę można uznać za gigantyczny komputer, a mechanizmy podobne do 
automatów komórkowych mogą zawierać jego programy. Automaty komórkowe to 
oprogramowanie Wszechświata...
Zasadniczą częścią działalności Stephena Wolframa są abstrakcyjne badania 
naukowe. "Gdybym chciał zarabiać wielkie pieniądze -podkreśla podczas rozmowy w 
swoim gabinecie w Instytucie - nie zajmowałbym się nauką. Badania interesują 
mnie bardziej niż pieniądze".
Jednak zarabianie pieniędzy stanowi jego hobby! "Niektórzy ludzie robią meble i 
sprzedają je, i to jest ich hobby - powiada. - Ja opracowuję praktyczne 
zastosowania komputerów i je sprzedaję".
Najpierw były pocztówki z automatami komórkowymi - sześć różnych, kolorowych 
automatów, z opisem na odwrocie: "Kolory poszczególnych komórek są określone 
przez prostą matematyczną regułę i kolory sąsiednich komórek z szeregu 
bezpośrednio nad komórką". Poniżej można znaleźć tę regułę: "Reguła
522809355 = 20323143444105" i zastrzeżenie praw autorskich: "(c) 1984 Stephen 
Wolfram". Każda pocztówka zawiera rysunek automatu komórkowego, z różnymi 
kolorami oznaczającymi komórki o różnej wartości. Można tu znaleźć najróżniejsze 
obiekty ze świata automatów komórkowych, w tym również komórkowy płatek śniegu.
Kolega Wolframa, Norman Packard, uzyskał ten płatek, stosując regułę 
heksagonalną (na pocztówce czytamy: "Reguła heksagonalna 42 = 1010102"). 
Czerwononiebieski płatek na czarnym tle sprawia surrealistyczne wrażenie. Gdy 
Wolfram napisał artykuł do "Scientific American" (Computer Software in Science 
and Mathema-tics, wrzesień 1984), znalazło się w nim niemal całostronicowe, 
kolorowe zdjęcie płatka. W tym samym czasie w "Omni" ukazał się artykuł, którego 
autor wychwalał Wolframa jako "nowego Einsteina". Miesiąc później, w 
październiku, "Naturę" opublikowało na okładce siedem kolorowych rysunków 
automatów komórkowych, a wewnątrz numeru znalazł się artykuł Wolframa Cellular 
Automata as Models ofComplexity. Wydawało się, że nadszedł czas Wolframa.
Wolfram zamówił druk ulotki reklamującej jego pocztówki oraz spore plakaty z 
rysunkami automatów, które zamierzał sprzedawać. Następnie zaczął rozdawać 
ulotki na konferencjach naukowych, podczas spotkań i przy innych okazjach. 
Niektórzy profesorowie Instytutu byli wstrząśnięci perspektywą, że ich 
Platońskie Niebo zmieni się w siedzibę firmy prowadzącej sprzedaż wysyłkową 
grafiki komputerowej, ale Wolfram miał na to inny pogląd. Sprzedaż pocztówek nie 
była sposobem na zrobienie fortuny: cena z ledwością pokrywała koszt produkcji i 
wysyłki. On się tylko bawił.
To był zaledwie początek. Pojawiały się bowiem nowe pomysły, takie jak tapety 
ozdobione automatami komórkowymi. Tu również chodziło nie tyle o pieniądze, ile 
o spopularyzowanie automatów komórkowych.
"Od dawna zamierzałem poświęcić nieco więcej uwagi zastosowaniu automatów 
komórkowych w sztuce komputerowej - przyznaje Wolfram. - Mam w głowie pewien 
niewielki projekt, który wkrótce powinien zostać zrealizowany... W MIT jest 
grupa osób, które zbudowały sterowaną komputerowo maszynę do malowania farbami w 
aerozolu. Maszyna ta maluje obrazy o formacie 3,5 metra na 16 metrów, co trwa 
jakieś dwanaście godzin. W ciągu kilku miesięcy przygotujemy ogromne reklamy 
sztuki komputerowej. Mieliśmy jeszcze kilka innych zabawnych pomysłów, na 
przykład pomysł skonstruowania ogromnego automatu komórkowego zajmującego całą 
ścianę budynku. Niestety, okazało się, że jego techniczna realizacja 
kosztowałaby zbyt dużo".
Wiosną 1986 roku wieść o automatach komórkowych wydostała się z zamkniętego 
świata uczonych i dotarta do świata artystów. "Jakiś miesiąc temu - mówi Wolfram 
- dostałem zaproszenie na wystawę sztuki w Nowym Jorku, poświęconą sztuce 
komputerowej z wykorzystaniem automatów komórkowych". Wystawa została 
zorganizowana w Cash-Newhouse Gallery w Greenwich Yillage. Wolfram pojechał ją 
zobaczyć. "To było dość interesujące - opowiada. - Spodziewałem się jakiegoś 
nudziarstwa, tymczasem obrazy te były całkiem ładne".
Choć Instytut Studiów Zaawansowanych zapewnia swym członkom ogromną swobodę, 
pozostaje faktem, że nie jest to najlepsze miejsce na świecie dla ludzi 
zainteresowanych wykorzystaniem naukowych osiągnięć do celów komercyjnych. 
Wolfram miał pewne pomysły na temat oprogramowania komputerów z wieloma 
procesorami działającymi równolegle, dlatego zaczął pracować w firmie Thinking 
Machines w Cambridge w stanie Massachusetts, nadzorującej budowę komputera The 
Connection Machinę. Komputer ten, stanowiący w głównej mierze dzieło Danny'ego 
Hillisa, ma w przyszłości składać się z miliona procesorów połączonych 
równolegle. Taka maszyna byłaby bardziej podobna do biologicznego mózgu niż 
jakikolwiek dotychczas zbudowany komputer. Przez pewien czas Wolfram w swoich 
pracach naukowych podawał dwa adresy -Instytut Studiów Zaawansowanych i Thinking 
Machines, czasami w odwrotnej kolejności. Rzecz jasna, nie było w tym nic złego, 
ale stopniowo Wolfram dochodził do przekonania, że miałby większą swobodę, gdyby 
opuścił Instytut. A byłoby najlepiej, gdyby stworzył własny.
We wrześniu 1985 roku napisał dwustronicowy dokument zatytułowany "Projekt 
Instytutu Badań nad Złożonością". Planowany Instytut miałby zatrudniać 
kilkunastu samodzielnych uczonych, tyle samo asystentów, plus odpowiednią liczbę 
pracowników technicznych i administracyjnych. Celem Instytutu miało być 
prowadzenie podstawowych badań w dziedzinie teorii złożoności. Wolfram planował, 
że instytut zajmie się również komercyjnym wykorzystaniem wszelkich pomysłów 
mogących mieć konkretne zastosowania.
"Głównym celem działania Instytutu ma być prowadzenie podstawowych badań w 
dziedzinie złożoności - pisał Wolfram. - Największe znaczenie ma zapewne 
odkrycie bardzo ogólnych reguł rządzących złożonymi zjawiskami. Jednak dążąc do 
odkrycia takich zasad, należy utrzymać kontakt ze sferą poświęconą zastosowaniom 
praktycznym, w celu rozwiązywania różnych konkretnych problemów. W wielu 
przypadkach warto się będzie zająć takimi zastosowaniami, a nawet nawiązać 
kontakty z techniką stosowaną. Instytut [Wolframa] mógłby zatem brać udział w 
opracowywaniu projektów technicznych, współpracując zapewne z wieloma 
laboratoriami i korporacjami. Odkrycie nowych rozwiązań technicznych może 
doprowadzić do założenia firm, powiązanych z Instytutem".
Wolfram zakładał, że nowy Instytut byłby związany z jakimś dużym uniwersytetem, 
dzięki czemu jego pracownicy mogliby utrzymywać kontakty z profesorami z różnych 
dziedzin; w takiej sytuacji kontakt z Instytutem utrzymywałoby też wielu 
utalentowanych studentów. Instytut miałby czerpać środki finansowe albo z 
jakiejś dużej donacji, która stanowiłaby kapitał założycielski, albo z gran-tów 
przyznawanych przez uniwersytety, korporacje i agencje rządowe. Instytut mógłby 
prowadzić badania naukowe najwyższej klasy oraz opracowywać nowe rozwiązania 
techniczne, które przynosiłyby dochody jego członkom i założycielom. Wolfram już 
wcześniej zajmował się opracowaniem niemożliwego do złamania systemu 
kryptograficznego, wykorzystując automaty komórkowe generujące struktury losowe. 
Wiele innych pomysłów czekało na realizację.
Wiosną 1986 roku Wolfram nawiązał kontakty z mniej więcej dwudziestoma 
uniwersytetami zainteresowanymi organizacją Instytutu. Największym problemem był 
wybór lokalizacji. "Najlepsze oferty, pod względem finansowania i tak dalej - 
wspomina Wolfram - nadeszły ze Środkowego Zachodu, ale kto chciałby tam 
pojechać? Ludzie przyjadą do San Francisco lub Cambridge, bo to atrakcyjne 
miejsca. Ale Środkowy Zachód?"
Jesienią 1986 roku Wolfram opuścił jednak Instytut Studiów Zaawansowanych i 
przeprowadził się do Champaign w stanie Illinois. Teraz miał własny Instytut, 
Center for Complex Systems Research (Centrum Badań Układów Złożonych), położony 
na kampu-sie Uniwersytetu Stanu Illinois. Wraz z nim przyjechali tam członkowie 
grupy układów dynamicznych z Princeton - Norman Packard, Robert Shaw, Gerald 
Tesauro i jeszcze kilku. Dziś zajmują oni nowoczesny, niski budynek z cegły, 
gdzie mieści się piętnaście stacji roboczych Sun Microsystems, liczne laserowe 
drukarki i inne urządzenia składające się na niewielkie imperium układów 
złożonych. Centrum jest również podłączone do Craya XMP, jednego z największych 
i najszybszych komputerów świata, mieszczącego się tuż obok, w National Center 
for Supercomputing Applications. Biorąc to wszystko pod uwagę, można powiedzieć, 
że Wolframowi nieźle się powiodło.
"Nie jest tu tak ładnie jak w Instytucie Studiów Zaawansowanych - przyznaje 
jednak. - Mamy tylko kilka drzew, a tam jest cały las".
Rzecz jasna, nie wszyscy sądzą, że przyszłość należy do automatów komórkowych. 
"Bardzo ładne obrazki" - lekceważąco mówi o nich Deane Montgomery, matematyk z 
Instytutu.
"Wolfram marzy, że tak czy inaczej uda mu się zrozumieć problem złożoności - 
mówi Freeman Dyson. - Uważa też, że w zachowaniu automatów komórkowych widać 
odbicie złożoności rzeczywistego świata. Gra idzie o wielką stawkę".
Ryzyko związane jest z faktem, że relacje między strukturami tworzonymi przez 
automaty i przez przyrodę mogą być czysto przypadkowe i sprowadzać się do zbiegu 
okoliczności. Wolfram widział jednak zbyt wiele głębokich związków między tymi 
abstrakcyjnymi urządzeniami a naturą, aby teraz mógł przypuszczać, że to 
wszystko jest tylko kwestią czystego przypadku. Im dłużej pracuje, tym głębsze 
wydają mu się te związki. A, jak się zdaje, Wolfram zajmuje się wyłącznie pracą.
Po raz ostatni spotkałem Stephena Wolframa w Instytucie Studiów Zaawansowanych 
wiosną 1986 roku. Była piękna pogoda, staliśmy na schodach Fuld Hali, 
przyglądając się rozległemu trawnikowi, gdzie kiedyś, za dawnych czasów, Toni 
Oppenheimer, młodsza córka Roberta, jeździła konno. Słońce kryło się już za 
drzewami, rzucając pomarańczową poświatę na chmury, a Wolfram, jak zwykle, 
opowiadał mi o swojej pracy, planach dalszych badań automatów komórkowych, 
przyszłości teorii układów złożonych, a także o tym, że średnio trzynaście dni w 
miesiącu spędza na różnych konferencjach naukowych, i tak dalej. Byłem wprost 
przytłoczony, obezwładniony jego intelektem i zdolnością do ciężkiej pracy.
Zastanawiałem się nad tymi jego cechami już przedtem; zdecydowałem się wreszcie 
zapytać go o to wprost: "Tak ciągle jeżdżąc i pracując... hm, czy masz jeszcze 
czas na życie towarzyskie? No, wiesz, dziewczyny i tak dalej?".
"O, tak - odpowiedział. - Interesuję się, jak wiesz, układami złożonymi, a nie 
ma nic bardziej złożonego niż dziewczyny!"
ROZDZIAŁ 11
POZA GRANICE WIDZIALNEGO ŚWIATA
Od pewnego czasu wśród uczonych krążyły plotki, że to może być to, czyli nowa 
teoria Wszechświata, "teoria wszystkiego". W Instytucie Studiów Zaawansowanych 
oczekiwano na zapowiedziany wykład Eda Wittena. Liczono na to, że przedstawi w 
nim zarysy jedynej prawdziwej teorii natury.
Takie krążyły plotki. Jeśli nawet były nieprawdziwe, jeśli Witten nie zamierzał 
mówić o teorii wszystkiego, to i tak jego wykład miał być dużym wydarzeniem. W 
Instytucie, gdzie ludzi ocenia się wyłącznie na podstawie ich inteligencji, 
jakości umysłu, było powszechnie wiadomo, że Edward Witten osiąga najwyższy 
poziom. Uczeni rzadko mówią o kimś ,.to drugi Einstein", takich sloganów 
częściej używają dziennikarze, ale nikt nie miał trudności z przyznaniem, że 
Witten jest co najmniej... niewiarygodnie bystry.
Jest poniedziałek, 12 listopada 1984 roku. W zatłoczonej sali wykładowej ludzie 
czekają w nadziei, że pogłoski się potwierdzą. Ed Witten ma zaraz wygłosić 
wykład in memoriam Marstona Morse'a, nieżyjącego już matematyka z Instytutu. 
Aula znajduje się tuż obok nowej biblioteki, niedaleko dawnego pokoju Kurta 
Godła. Nowoczesna sala wyposażona jest między innymi w elektrycznie sterowaną 
tablicę. Za naciśnięciem guzika kolejne tablice przesuwają się w dół i w górę; 
dzięki temu wykładowca ma więcej miejsca do pisania. Na sali znajduje się wielu 
matematyków, ponieważ organizatorem wykładu jest Szkoła Matematyki, ale zjawili 
się także wszyscy fizycy cząstek elementarnych, również z Uniwersytetu, oraz 
sporo astrofizyków. W każdym razie na sali jest około dwustu uczonych najwyższej 
klasy, panuje tłok. Wszyscy czekają: może już za chwilę rzeczywiście dowiedzą 
się, jak wygląda ostateczna teoria Wszechświata. Na podstawie tytułu, który 
brzmi Twierdzenia o indeksie i superstruny, trudno wywnioskować cokolwiek.
Punktualnie o wyznaczonej godzinie John Milnor przedstawia Wittena - choć 
wszyscy go znają - po czym Witten rozpoczyna wykład. Czas wykładu jest ściśle 
ograniczony i Witten nie chce go przekroczyć. Mówi bardzo szybko, wysokim, dość 
cichym głosem. Gdy mówi w takim tempie, trzeba bardzo uważać, żeby nie stracić 
wątku. Z jego ust leje się nieprzerwany strumień słów i równań, tak jakby Witten 
nie potrafił nawet na chwilę powstrzymać potoku symboli i wyrażeń naukowych.
Wykład trwa dobrą godzinę. W końcu Witten urywa i dodaje, tak jakby sobie o tym 
w tej chwili przypomniał, że to właśnie jest nowa teoria Wszechświata.
Na sali panuje kompletna cisza, jakby wszystkich zamurowało.
John Milnor zachęca do zadawania pytań...
Nie ma żadnych pytań. Wykład Wittena przytłoczył wszystkich zgromadzonych, 
którzy teraz jakby z trudem łapią powietrze. Zaprezentowano im właśnie nową 
wizję natury; zaproponowano nowy klucz do kosmosu i tajemnicy stworzenia, i to 
ze wszystkimi szczegółami matematycznymi. Umysły zebranych wydają się jednak 
czyste niczym tabula rasa. Od czasu do czasu słyszeli znajome słowa, takie jak 
tensor, lewoskrętny fermion i grupa cechowania teorii Yanga-Millsa, ale to, co 
mówił Witten, było dla nich na ogół zupełnie nowe, obce. Równie dobrze 
wykładowca mógłby mówić po in-diańsku.
"Wstęp do teorii superstrun wymaga pięćdziesięciu godzin wykładu, a nie jednej - 
powiedział później Witten. - Jest zatem całkiem zrozumiałe, że udało mi się 
wyjaśnić tylko kilka aspektów tej teorii".
Niemal rok później, 10 października 1985 roku, Ed Witten wygłosił następny 
wykład w Instytucie Studiów Zaawansowanych. Tym razem miał to być niejeden 
wykład, a cykl - może nie aż pięćdziesięciu, lecz w każdym razie "kilku", jak 
można przeczytać na zawiadomieniu wywieszonym na tablicy ogłoszeń: "Profesor E. 
Witten (Uniwersytet Princeton) wygłosi kilka wykładów zatytułowanych 
Wprowadzenie do prostej teorii strun dla laików". Tak sformułowany tytuł 
stwarzał nadzieję, że wykładowcę będzie można zrozumieć. Nawet dziecko powinno 
przecież zrozumieć wprowadzenie do prostej teorii strun, i to w wersji dla 
laików!
Pierwszy wykład ma się odbyć w tej samej sali co rok temu. Witten spaceruje w tę 
i z powrotem przed tablicą, czekając, aż aula wypełni się ludźmi. Jest wysoki i 
szczupły, a jego wąska twarz ginie w ogromnej, czarnej fryzurze afro. Nosi 
ciemne okulary w rogowej oprawce. Ma trzydzieści cztery lata.
Na wykład przyszło około stu osób. Pojawili się profesorowie fizyki cząstek 
elementarnych z Instytutu - Adler, Dashen i Dyson -oraz wszyscy asystenci. 
Przyszli także astrofizycy - John Bahcall, Don Schneider i pozostali. Nie 
brakuje oczywiście matematyków -jest Montgomery, Langlands, Bombieri i inni. Na 
sali siedzi również ojciec Wittena, Louis Witten.
Nie jest to tylko demonstracja ojcowskiej dumy. Louis Witten jest fizykiem 
teoretykiem, jego specjalność to teoria względności. Od wielu lat zasiada w 
Radzie Nadzorczej i pełni funkcję wiceprezydenta Gravity Research Foundation z 
Gloucester w stanie Massa-chusetts, fundacji, która kiedyś miała bardzo kiepską 
reputację. Założył ją w latach czterdziestych rekin giełdowy Roger Babson, by 
zachęcić uczonych do szukania sposobów kontrolowania siły ciążenia. Babson 
uważał, że musi istnieć jakiś sposób wykorzystania grawitacji do skonstruowania 
osłon grawitacyjnych czy budowy innych urządzeń, które pozwoliłyby spożytkować 
siłę ciążenia w praktyczny sposób. W 1949 roku Fundacja zaczęła sponsorowanie 
corocznego konkursu na esej, oferując nagrodę tysiąca dolarów za prace naukowe 
proponujące "nowe sposoby wykorzystania siły grawitacji". Pięć lat później dwaj 
młodzi członkowie Instytutu, Stanley Deser i Richard Arnowitt, wysłali na 
konkurs esej The New High-Energy Nuclear Particles and Gravitational Energy, za 
który otrzymali pierwszą nagrodę i tysiąc dolarów. Oppenheimer, który był 
wówczas dyrektorem, uznał, że takie zachowanie nie przystoi członkom Instytutu, 
i dał im to jasno do zrozumienia. Na szczęście nie kazał zwrócić nagrody.
Później Fundacja zajęła się wspieraniem bardziej tradycyjnych badań grawitacji i 
w jej konkursach brali udział nawet najwybitniejsi fizycy. W 1971 roku pierwszą 
nagrodę otrzymał Stephen Hawking. Louis Witten przyjechał na jeden semestr do 
Instytutu, aby zapoznać się z teorią superstrun, która jako nowa "teoria 
wszystkiego" obejmuje również grawitację. I teraz Witten junior ma właśnie 
podjąć kolejną próbę wyjaśnienia nowej teorii członkom Instytutu, tym razem w 
sposób zrozumiały również dla laików, mogących przypadkiem znaleźć się na sali.
Mija wyznaczona godzina 9.30. Witten rozpoczyna wykład. Jego wątły głos brzmi 
tak, jakby dobiegał z tunelu czy głównego pierścienia akceleratora cząstek 
elementarnych. Witten nie korzysta z żadnych notatek. Chodzi tam i z powrotem 
przed tablicą i wypisuje z pamięci kolejne równania. Od czasu do czasu zadaje 
retoryczne, zagadkowe pytania, na przykład: "Dlaczego dziesięcio-wymiarowa 
przestrzeń wyglądałaby jak nasz cztero wymiarowy świat?", po czym sugeruje 
odpowiedź: "Natura rozpoczęła od czegoś więcej, niż obserwujemy, a następnie coś 
wyeliminowała". Ale takie pytania retoryczne to tylko komentarze do równań, 
które wyrażają istotę teorii superstrun.
Witten wypisuje kolejne równania, szybko zapełniając nimi całą tablicę. Mówi o 
spinorach, dodatniej skrętności, operatorach Dira-ca. Przesuwa do góry pierwszą 
tablicę, po czym wypisuje następne równania. W ciągu godziny przedstawił 
czterdzieści pięć równań. Stopniowo staje się jasne, że tytuł "Wprowadzenie do 
prostej teorii strun dla laików" oznacza w istocie "wykład, który być może 
zrozumieją zawodowi matematycy".
Minęła godzina. Witten odkłada kredę i z wahaniem uśmiecha się do słuchaczy. Po 
chwili wszyscy zaczynają klaskać. Louis Witten też klaszcze i z dumą spogląda na 
syna superstrunowca.
Tym razem nikt nie zachęca do zadawania pytań, lecz - o dziwo! - słuchacze mają 
ich parę. Minął rok i dziś wszyscy są lepiej przygotowani. Przeczytali kilka 
prac Wittena i zdobyli już jakieś pojęcie, o co chodzi w teorii superstrun. 
Wiedzą też, że superstruny to ni mniej, ni więcej tylko elementarne cegiełki 
Wszechświata.
Superstruny mogą spowodować największe zmiany w fizyce od początku jej historii. 
"Jesteśmy jeszcze w stosunkowo wczesnej fazie rewolucji naukowej, którą można 
porównać tylko z odkryciem mechaniki kwantowej - mówi Witten. - To dopiero 
początek wielkiego procesu, który całkowicie zmieni fizykę teoretyczną, i to na 
podstawowym poziomie. Zajmie to kilkadziesiąt lat. Być może nikt z nas nie 
dożyje czasów, kiedy nowa teoria przyniesie owoce. Jednak superstruny to dla 
fizyków nowe życie".
Superstruny, nowe obiekty fizyki teoretycznej, to maleńkie jednowymiarowe nitki 
(nie wolno pytać, z czego są zrobione), które mają zastąpić stare pojęcie 
cząstki elementarnej. Cząstki elementarne, takie jak elektrony i kwarki, uważamy 
za obiekty punktowe, pozbawione wymiarów. Superstruny mają natomiast jeden 
wymiar - długość. Nie są punktami; mogą być otwarte, jak kawałki nitki, lub 
zamknięte, jak recepturki. Niezależnie od kształtu, oscylujące superstruny 
zachowują się jak cząstki elementarne. Ponieważ liczba modów drgań różniących 
się częstością i amplitudą jest ogromna, superstruny mogą wyjaśnić istnienie 
wszystkich cząstek elementarnych. Według teorii superstrun świat na 
fundamentalnym poziomie nie jest zbudowany z bezwymiarowych punktów, lecz z 
jednowymiarowych strun, które drgają, dzięki czemu udają cząstki.
Gdyby udało się zatrzymać te oscylacje, można byłoby zobaczyć same struny.
Gdyby teoria superstrun wyeliminowała jedynie koncepcję cząstek elementarnych, 
oznaczałoby to koniec pewnej teorii struktury atomowej, dominującej w fizyce 
przynajmniej od siedemdziesięciu pięciu lat. Teoria superstrun obiecuje jednak 
znacznie więcej! Niewykluczone, że jest to właśnie jednolita "teoria 
wszystkiego", którą od ponad pięćdziesięciu lat fizycy na próżno usiłowali 
sformułować.
Przez ostatnie pół wieku fizycy uznawali dwie teorie, które razem obejmują 
wszystkie podstawowe prawa fizyki, to znaczy mechanikę kwantową i ogólną teorię 
względności. Mechanika kwantowa opisuje zjawiska zachodzące w małych skalach, 
ogólna teoria względności dotyczy makroświata. Problem polega na tym, że 
wprawdzie obie te teorie są kompletne, w tym sensie, że opisują wszystkie 
zjawiska - zarazem jednak wykluczają się wzajemnie, to znaczy nie pasują do 
siebie. To wielka tajemnica. Natura działa w spójny sposób we wszystkich skalach 
- tak przynajmniej zawsze uważali fizycy - natomiast dwie teorie fizyczne, które 
najlepiej opisują przyrodę, są ze sobą sprzeczne. Wygląda to lak, jakby natura 
chciała spłatać fizykom małego kosmicznego figla.
Teoria superstrun spowodowała nagłą zmianę sytuacji. Jej schemat matematyczny 
stwarza nadzieję na sformułowanie jednolitego opisu zjawisk mikro- i 
makroświata. Jeśli te nadzieje się ziszczą, będziemy dysponować jednolitą teorią 
wszystkich zjawisk. Będzie to nieoczekiwany prezent, prawie jakbyśmy dostali coś 
za nic. Poszukiwana unifikacja byłaby prostą konsekwencją matematycznej 
spójności teorii. "Struny to element fizyki dwudziestego pierwszego wieku - 
uważa Witten -jaki przypadkowo objawił się w wieku dwudziestym". Tak magiczna 
wydaje się ta teoria!
Najdziwniejsze w teorii superstrun jest to, że mamy tu do czynienia w równej 
mierze z czystą matematyką, jak i fizyką. Jedno jest pewne: nikt jeszcze nie 
zaobserwował samej struny. Jest też prawie pewne, że to się nigdy nikomu nie 
uda! Struny są po prostu zbyt małe...
Cząstki elementarne można zobaczyć, przynajmniej w tym sensie, że możliwa jest 
obserwacja ich śladów w detektorach dołączonych do akceleratorów - ogromnych 
maszyn do przyśpieszania cząstek, takich jak w Fermilabie w Batavii w stanie 
Illinois i w CERN-ie w Genewie. Obserwując zderzenia wysokoenergetycznych 
cząstek, eksperymentatorzy potrafią zarejestrować ślady obiektów o wielkości 
10~13 centymetra: obiekty jeszcze mniejsze są na razie niewidzialne. Wkrótce, 
gdy zostanie zbudowany nowy akcelerator, tak zwany "nadprzewodzący 
superakcelerator"*, będzie można badać zjawiska zachodzące w jeszcze mniejszych 
skalach. Jednak struny są znacznie mniejsze: mają rozmiary około l O"33 cm. Aby 
fizycy doświadczalni mogli je dojrzeć, musieliby zbudować akcelerator o długości 
wielu lat świetlnych. Struny nie są zatem po prostu niewidoczne, lecz raz na 
zawsze ukryte w trudno dostępnych zakamarkach natury. To tak, jakby sarna 
przyroda chciała powiedzieć uczonym: "Mniej patrzcie, więcej myślcie! Do diabła 
z akceleratorami, zajmijcie się równaniami!".
Fizycy doświadczalni oczywiście nie lubią słuchać takich rzeczy.
"Po raz pierwszy od czasów średniowiecza widzimy niebezpieczeństwo, że nasze 
szlachetne poszukiwania naukowe mogą dobiec końca i znów wiara zastąpi wiedzę" - 
tak ocenili sytuację dwaj fizycy z Harvardu, Sheldon Glashow i Paul Ginsparg.
"Jeśli ekstremiści superstrun mają rację - twierdzi Alvaro De Rujula (fizyk z 
CERN-u) - to zapewne na zawsze utracimy to, co jest najzabawniejsze w fizyce, 
czyli możliwość formułowania empirycznie sprawdzalnych przewidywań".
Ile utracą doświadczalnicy, tyle zyskają teoretycy. Superstruny są na pewno 
darem niebios dla teoretyków z Instytutu Studiów Zaawansowanych. Koniec 
kontaktów z eksperymentatorami! Dość nerwowego wyczekiwania na telefon z 
wiadomością o najnowszych wynikach! Teraz trzeba będzie tylko ułożyć odpowiednie 
równania i wybrać właściwą geometrię. Superstruny to przecież platońskie ideały 
fizyki! Abstrakcyjne, nieuchwytne, niewidzialne - stanowią byty niemal magiczne. 
Zapewne z tego właśnie powodu fizycy cząstek elementarnych przyjęli teorię 
superstrun tak, jakby złapali Pana Boga za nogi.
Ed Witlen dzieli historię teorii superstrun na trzy okresy, które kolejno 
określa jako "niewiarygodnie prymitywny", "bardzo prymitywny" i "zapewne nadal 
prymitywny". Niewiarygodnie prymitywny okres rozwoju teorii rozpoczął się w 1968 
roku, kiedy pewien włoski fizyk wprowadził ideę strun w celu wyjaśnienia tak 
zwanych silnych oddziaływań. Silne oddziaływania, najsilniejsze ze wszystkich 
oddziaływań elementarnych, utrzymują w jądrze cząstki z takim samym ładunkiem 
elektrycznym, równoważąc elektryczne siły odpychające. Wszystkie protony w 
jądrze atomowym mają taki sam ładunek elektryczny, a zatem powinny by się 
natychmiast rozlecieć
* Kongres Stanów Zjednoczonych nie przyznał pieniędzy na budowę nadprzewodzącego 
superakceleratora i prace nad jego budową zostały przerwane po wydaniu około 
miliarda dolarów (przyp. tłum.).
na wszystkie strony. W rzeczywistości tworzą jednak trwale jądro, tak jakby 
spajał je jądrowy klej, czyli silne oddziaływanie.
Wprawdzie w latach sześćdziesiątych fizycy nie znali jeszcze dobrze silnych 
oddziaływań, ale wiedzieli, że występują one między cząstkami elementarnymi 
określanymi wspólnie jako "hadrony", których znano wówczas około stu. Gdy 
wykreślamy zależność spinu hadronów od kwadratu ich masy, otrzymujemy w 
przybliżeniu linię prostą. Takie linie przyjęto nazywać "trajektoriami Reggego", 
od nazwiska ich odkrywcy, fizyka Tullio Reggego z Instytutu Studiów 
Zaawansowanych.
W 1968 roku włoski fizyk Gabriele Yeneziano, wówczas pracujący w Instytucie 
Naukowym Weizmanna w Izraelu (późniejszy tymczasowy członek Instytutu Studiów 
Zaawansowanych), opublikował artykuł, w którym dał matematyczny opis trajektorii 
Reggego. Yeneziano podał zbiór równań, które pozwalają otrzymać proste 
trajektorie. Był to interesujący wynik, ale jeszcze ciekawszy okazał się 
wniosek, do którego doszło rok później kilku teoretyków, przede wszystkim 
Yoichiro Nambu z Uniwersytetu Chicagowskiego, mianowicie że równania Yeneziano 
są zgodne z zupełnie nową koncepcją cząstek elementarnych. Cząstki elementarne 
to nie pozbawione wymiarów punkty, lecz obiekty rozciągłe. Można je uważać za 
linie, czyli "struny".
Według modelu Yeneziano-Nambu, struny pozostają w równowadze, ponieważ ruch z 
przyśpieszeniem równoważy ich naprężenie. Struna porusza się niczym śmigło 
samolotu, zatem siły bezwładności działające na jej końce równoważą naprężenia 
wewnętrzne. Naprężenie jest ogromne, wynosi około 13 ton! Na jednej strunie 
można by powiesić sześć cadillaków, co wydaje się tym bardziej godne uwagi, że 
struna z założenia ma zerową grubość.
Koncepcja cząstek elementarnych w formie strun była w fizyce teoretycznej czymś 
zupełnie nowym. Z wielu powodów matematycznych (nie mówiąc już o historycznych, 
filozoficznych i estetycznych) teoretycy cząstek zawsze uważali je za punkty 
pozbawione wymiarów. Koncepcja cząstek jako obiektów rozciągłych była, 
delikatnie mówiąc, czymś zupełnie nieoczekiwanym. Model strun miał jednak kilka 
atutów. Przede wszystkim pozwalał wyjaśnić trajektorie Reggego. Hipoteza strun 
dostarczała ponadto modelu "uwięzienia kwarków", to znaczy wyjaśniała, dlaczego 
fizycy doświadczalni nigdy nie zaobserwowali swobodnego kwarka, a tylko związane 
układy kilku kwarków.
Z trzech rodzajów cząstek występujących w atomie - elektronów, protonów i 
neutronów - tylko elektron uważany jest za cząstkę naprawdę elementarną, czyli 
nie złożoną z cząstek bardziej podstawowych. Zarówno proton, jak i neutron 
składają się natomiast z trzech kwarków. Jednym z głównych problemów modelu 
kwarków jest to, że nikomu nie udało się zaobserwować pojedynczego, swobodnego 
kwarka. Choć fizycy doświadczalni bardzo się starali, nie zdołali wyprodukować 
swobodnych kwarków. Z tego powodu teoretycy wysunęli hipotezę, że kwarki są na 
zawsze "uwięzione" w większych cząstkach.
Ale w jaki sposób? Zaistniał więc tak zwany "problem uwięzienia kwarków". 
Teoretycy zaproponowali wiele różnych modeli, takich jak na przykład model 
"worka". Zgodnie z tym modelem, kwarki miały być zamknięte w pojemnikach bez 
otworu.
Model strun stanowił w stosunku do modelu worka alternatywne rozwiązanie 
problemu uwięzienia kwarków. Według tej koncepcji kwarki miałyby być 
przytwierdzone do końców strun. Nigdy nie obserwuje się pojedynczego kwarka, 
ponieważ jeden kwark jest połączony struną z drugim, przeto mamy zawsze parę 
kwarków. Jeśli struna rna trzy końce (występuje tu pewna niedoskonałość modelu), 
to mamy też triplet kwarków. Gdybyśmy spróbowali wyrwać jeden kwark, to tylko 
rozciągniemy strunę. Gdyby struna pękła, nastąpiłaby kreacja nowych kwarków i 
antykwarków, przyłączających się do swobodnych końców struny.
Model strun stanowił pomysłowe wyjaśnienie problemu uwięzienia kwarków oraz 
trajektorii Reggego i przez pewien czas na nim skupiała się uwaga fizyków. "W 
tamtych dniach tysiące ludzi zajmowało się teorią strun, zwłaszcza w Europie - 
wspomina Roger Dashen. - W literaturze można znaleźć wiele tysięcy prac na temat 
strun. Wtedy nie mówiono o strunach, tylko o amplitudach Vene-ziano, teoriach 
dualnych rezonansów i tak dalej. W końcu jednak fizycy zdali sobie sprawę, że te 
koncepcje nie mają żadnego związku z rzeczywistością".
Koncepcje te nie miały żadnego związku z rzeczywistością, ponieważ okazało się, 
że w stanie podstawowym, czyli w stanie o najniższej energii, struna nie ma masy 
zerowej, lecz ujemną. Pytanie, co to mogło oznaczać, stanowiło intrygujący 
problem filozoficzny. Dla fizyków sprawa była jasna: cząstki z ujemną masą, tak 
zwane tachiony, poruszałyby się z prędkością większą niż prędkość światła. Jest 
to zgodne z teorią względności, z której wynika, że tylko cząstki z dodatnią 
masą nie mogą się poruszać z prędkością ponad-świetlną, ma jednak zarazem 
niepożądane konsekwencje pojęciowe, takie jak możliwość podróży wstecz w czasie, 
naruszenie porządku przyczynowo-skutkowego i tak dalej.
Do rozwiązania pozostawał jeszcze problem dodatkowych wymiarów, ponieważ okazało 
się, że oryginalna teoria strun jest wewnętrznie spójna tylko wtedy, jeśli 
przyjmiemy, iż czasoprzestrzeń ma dwadzieścia sześć wymiarów, a nie cztery (trzy 
wymiary przestrzenne i czas). Nawet fizycy teoretycy, którzy z największą wy-
obrażalną tolerancją rozważają najbardziej fantastyczne hipotezy, czuli się dość 
niezręcznie, kontemplując dwudziestosześciowymia-rowy Wszechświat ("jawnie 
niefizyczny", jak zauważył jeden z nich).
Jakby tego było jeszcze mało, na scenie pojawiła się chromo-dynamika kwantowa, 
która z wielkim powodzeniem opisuje silne oddziaływania, a przecież do opisu 
tych ostatnich wymyślono właśnie teorię strun. Zaczęło się nagle wydawać, że nie 
ma żadnych powodów, aby struny w ogóle istniały. W rzeczy samej, koncepcja strun 
zrodziła więcej problemów, niż ich rozwiązała. Większość fizyków uznała zatem, 
że teoria ta nie ma sensu.
Inaczej sądzili tylko nieliczni jej zagorzali entuzjaści, tacy jak John Schwarz. 
Schwarz zajmował się teorią strun niemal od samego początku; uważał, że ta 
koncepcja ma wiele zalet estetycznych i że mimo jej wad teorię strun można 
uratować.
Schwarz miał wykształcenie odpowiednie jak na teoretyka strun. Najpierw 
studiował matematykę na Harvardzie, następnie zajął się fizyką teoretyczną i w 
1966 roku zrobił doktorat na Uniwersytecie Kalifornijskim w Berkeley. Gdy 
wykładał w Princeton, usłyszał po raz pierwszy o amplitudach Yeneziano, teorii 
dualnych rezonansów i tak dalej, i od tej pory właściwie nie zajmował się niczym 
innym. Schwarz, z pomocą innych fizyków, wprowadził dwa nowe, bardzo ważne 
elementy do "niewiarygodnie prymitywnego" modelu Yeneziano i Nambu. Jednym z 
nich była idea supersyme-trii, a drugim - koncepcja kompaktyfikacji.
Supersymetria polega na przyjęciu, że istnieje głęboki i systematyczny związek 
między cząstkami materii (kwarkami, elektronami i tak dalej) a cząstkami 
przenoszącymi siły. Każdej cząstce materii odpowiada "superpartner", cząstka 
przenosząca oddziaływania, i vice versa. Oryginalna teoria strun Yeneziano i 
Nambu opisywała tylko bozony, czyli cząstki przenoszące oddziaływania. Schwarz, 
Pierre Ramond, Andre Neveu, Joel Scherk i inni wprowadzili do teorii również 
"fermiony" (cząstki materii). Dzięki temu teoria, która miała wyjaśnić tylko 
silne oddziaływania, mogła teraz potencjalnie opisywać wszelkie znane cząstki.
Oczywiście, do rozwiązania pozostało kilka innych problemów. Przede wszystkim 
należało coś zrobić z "dodatkowymi wymiarami". Schwarz i jego koledzy zdołali 
ponad dwukrotnie zmniejszyć liczbę koniecznych wymiarów, mianowicie z 26 do 10. 
Dziesięć to nadal nie cztery, ale jednak znacznie mniej niż dwadzieścia sześć. 
Jak powiedział Schwarz, "był to krok we właściwym kierunku".
Co zrobić wszelako z tymi sześcioma dodatkowymi wymiarami?
Odpowiedź brzmi, że dodatkowe wymiary można by zwinąć w maleńką kulkę i schować 
pod dywan. W 1974 roku Schwarz i Joel Scherk zwrócili uwagę, że dodatkowe 
wymiary da się wyeliminować za pomocą matematycznej sztuczki zwanej "kompaktyfi-
kacją", którą wprowadzili jeszcze w latach dwudziestych Theodor Kałuża i Oskar 
Klein. Kałuża i Klein usiłowali skonstruować jednolitą teorię grawitacji i 
elektromagnetyzmu, wprowadzając pięcio-wymiarową rozmaitość czasoprzestrzenną. 
Klein zasugerował, że jeśli w piątym wymiarze czasoprzestrzeń miałaby bardzo 
małą rozciągłość w porównaniu z innymi wymiarami przestrzennymi, to wymiar ten 
byłby niewidoczny w świecie makroskopowym (w każdym razie nie przejawiałby się w 
normalny sposób, jako wymiar, choć mógłby wywierać wpływ na przebieg pewnych 
zjawisk).
Kompaktyfikacja polega w istocie na pozbyciu się niepożądanych wymiarów przez 
nadanie im bardzo małej rozciągłości. Skorzystajmy z przykładu węża ogrodowego. 
Jest to trójwymiarowy obiekt, mający długość i dwa wymiary poprzeczne. Jeśli 
wyobrazimy sobie, że średnica węża dąży do zera - tak jakbyśmy go oglądali z 
dużej odległości - to wąż będzie wyglądał tak, jakby był obiektem 
jednowymiarowym. Dwa wymiary "zginęły", ponieważ są zbyt małe, aby można je było 
postrzegać. Mimo to istnieją przecież i są w pełni realne!
Schwarz i Scherk zastosowali metodę kompaktyfikacji Kałuży i Kleina do sześciu 
wymiarów w teorii strun. Dowodzili, że jeśli wymiary te "zrolować" w kuleczki o 
bardzo małym promieniu, to cała teoria strun zaczęłaby wyglądać sensownie.
Gdyby nie grawitacja! Najbardziej widoczna i oczywista siła natury, z jaką mamy 
do czynienia praktycznie od urodzenia, wciąż nie daje się poprawnie opisać w 
ramach jakiejkolwiek teorii kwantowej. Mechanika kwantowa bez większego trudu 
poradziła sobie z pozostałymi oddziaływaniami elementarnymi. Elektrodynamika 
kwantowa opisuje poprawnie wszelkie zjawiska z udziałem sił 
elektromagnetycznych. Chromodynamika kwantowa wyjaśnia oddziaływania silne. 
Oddziaływania słabe weszły z kolei do teorii oddziaływań elek-trosłabych 
Weinberga-Salama. Natomiast grawitacja uparcie opiera się wszelkim próbom 
włączenia jej do teorii kwantów.
Główną tego przyczyną jest fakt, że zgodnie z ogólną teorią względności 
grawitacja stanowi przejaw krzywizny czasoprzestrzeni, to jest makroskopowego 
zaburzenia geometrii czasoprzestrzennej rozmaitości, powodowanego przez masywne 
ciała. Problem polega na tym, że nie jest bynajmniej oczywiste, iż pojęcie 
krzywizny czasoprzestrzeni można uzgodnić z procesami zachodzącymi w skali 
kwantowej. Rozziew między dwoma zjawiskami jest po prostu zbyt duży. Na tym 
polega problem z "kwantowaniem grawitacji"; jego przejawem są, jak mówią fizycy 
cząstek elementarnych, "nierenormalizowalne nieskończoności".
W obliczeniach procesów z udziałem cząstek elementarnych pojawiają się 
nieskończoności, ponieważ są to obiekty punktowe. Wokół każdej cząstki istnieje 
pewne pole, przejawiające się na przykład w postaci sił działających na inne 
cząstki w polu. Im bliżej danej cząstki, tym silniejsze pole. Gdy cząstka ma 
zerową rozciągłość, to w miarę jak maleje odległość, pole sił rośnie do 
nieskończoności. Stąd bierze się problem nieskończoności.
Zwykły sposób radzenia sobie z nieskończonościami polega na tak zwanej 
"renormalizacji", czyli na wprowadzaniu nieskończonych "poprawek", które kasują 
nieskończoności występujące w obliczeniach, tak że ostatecznie otrzymujemy 
wielkości skończone. Na przykład jeśli w wyniku oddziaływania z własnym polem 
masa cząstki staje się nieskończona, to możemy wprowadzić odpowiedni 
"przeciwczłon", który kasuje tę nieskończoność, tak by ostateczna masa cząstki 
była taka, jak to wynika z obserwacji.
Nieskończoności, jakie występują w kwantowych wersjach ogólnej teorii 
względności, mają jednak szczególny charakter: nie można ich zrenormalizować. 
Ich usunięcie wymagałoby wprowadzenia nieskończenie wielu nieskończonych 
"przeciwczłonów". Wydaje się, że również w tym przypadku sednem problemu jest 
to, iż grawiton -cząstka przenosząca oddziaływania grawitacyjne - jest 
punktowa.* Natomiast w teorii strun podstawowe obiekty nie są punktami; mają one 
pewną rozciągłość i określony kształt. Jeśli w ogóle jest możliwa teoria 
grawitacji pozwalająca uniknąć problemu nieskończoności, to można było mieć 
nadzieję, że będzie nią właśnie teoria strun.
Z niektórych wersji teorii strun wynikało, że musi istnieć nieznana cząstka 
elementarna, mająca spin równy 2. Przez pewien czas uważano, że to jeszcze jedna 
dziwaczna i "niefizyczna" cecha teorii, ponieważ nikomu nie udało się 
zaobserwować takiej cząstki. W 1974 roku Schwarz i Scherk zasugerowali, że owa 
nieznana cząstka to w rzeczywistości kwant oddziaływań grawitacyjnych, czyli 
grawiton, o którym od dawna było wiadomo, że ma spin 2.
* Sugestia autora jest błędna. Foton można uważać za cząstkę punktową, 
przynajmniej w takim samym sensie, w jakim da się to powiedzieć o grawitonie; a 
jednak elektrodynamika jest teorią renormalizowalną (przyp. tłum.).
Schwarz i Scherk zdali sobie sprawę, że -jeśli się nie mylą - teoria strun 
wykazuje niemal cudowną cechę: istnienie grawitonów wynika z niej w sposób 
konieczny, podczas gdy we wszystkich innych teoriach kwantowych z grawitonami 
nie można sobie było poradzić mimo usilnych prób i stosowania wielu 
matematycznych sztuczek. Ponieważ struny mają skończone rozmiary, w obliczeniach 
nie powinny pojawiać się żadne nieskończoności. Wydawało się zatem, że nowa 
teoria spełnia dwa postulaty jednocześnie: wy-rnaga kwantyzacji grawitacji i 
pozwala rozwiązać problem nieskończoności.
W "niewiarygodnie prymitywnym" okresie rozwoju teorii strun Wit-ten dopiero 
uczył się fizyki. Urodził się w Baltimore w 1951 roku, chodził do Park School w 
tym mieście, a później wstąpił na Uniwersytet Johnsa Hopkinsa, gdzie studiował 
historię. Później przeniósł się na Uniwersytet Brandeis, zmieniając jednocześnie 
kierunek studiów na fizykę. Po tej zmianie musiał nadrabiać zaległości, przeto 
nie wspomina swoich studiów zbyt miło. Następnie rozpoczął studia doktoranckie w 
Princeton, gdzie jego promotorem był David Gross. Witten zrobił doktorat w 1976 
roku, w wieku dwudziestu pięciu lat.
Rok przed ukończeniem studiów doktoranckich Witten pojechał do letniej szkoły 
fizyki w Alpach Szwajcarskich, gdzie poznał włoską fizyczkę Chiarę Nappi, z 
którą się później ożenił. Oboje otrzymali pracę na Harvardzie, później w 
Instytucie i ostatecznie na Uniwersytecie Princeton.
W 1981 roku Witten nie zajmował się jeszcze strunami, ale udowodnił pewien 
wynik, który -jak się okazało - miał duże znaczenie dla teorii strun. Z pracy 
Wittena wynikało, że jedenastowymiarowa czasoprzestrzeń wykazuje pewne magiczne 
własności. 11 to minimalna liczba wymiarów konieczna do skonstruowania 
realistycznej teorii pola cząstek punktowych. Z twierdzenia Wittena wynikało, że 
jest to również maksymalna liczba wymiarów. Każda jednolita teoria pola w 
jedenaste wymiarowej czasoprzestrzeni ma wszakże zasadniczą wadę: żadna teoria 
pola w czasoprzestrzeni o nieparzystej liczbie wymiarów nie pozwala zdefiniować 
skrętności.
"Skrętność" to termin fizyczny oznaczający, że teoria rozróżnia lewą i prawą 
wersję (lub kierunek skrętu zgodny i przeciwny do kierunku ruchu wskazówek 
zegara) tego samego obiektu. Ludzie mają określoną skrętność, ponieważ serce 
znajduje się z lewej strony ciała. DNA ma określoną skrętność, ponieważ podwójna 
helisa jest zawsze skręcona w prawo, nigdy w lewo. Pojęcie skrętności stosuje 
się również do cząstek elementarnych. Neutrina na przykład są lewoskrętne, to 
znaczy wirują przeciwnie do ruchu wskazówek zegara względem wektora pędu. 
Jednolita teoria pola może opisać skrętność w zjawiskach kwantowych tylko wtedy, 
gdy założy się istnienie cząstek lewo- i prawoskrętnych. Ed Witten i inni fizycy 
wykazali jednak, że jest to możliwe tylko w czasoprzestrzeni mającej parzystą 
liczbę wymiarów.
Fizycy znaleźli się w impasie. Witten przedstawił dwa twierdzenia, które 
wydawały się wzajemnie sprzeczne: że jednolita teoria pola cząstek punktowych 
wymaga czasoprzestrzeni o nieparzystej liczbie wymiarów oraz że teoria pozwala 
na określenie skrętności cząstek tylko wtedy, gdy liczba wymiarów 
czasoprzestrzeni jest parzysta. Wyglądało na to, że jednolita teoria cząstek 
punktowych o określonej skrętności jest ze swej natury niemożliwa.
Była to zła wiadomość dla teoretyków zajmujących się cząstkami punktowymi, ale 
oczywiście nie dla strunowców. Struny nie są obiektami punktowymi, co pozwala 
dość elegancko uniknąć dylematu Wittena. Teoria Schwarza i Scherka zakłada, że 
czasoprzestrzeń ma dziesięć wymiarów, i uwzględnia skrętność cząstek. Przez 
chwilę się wydawało, że droga do tryumfu teorii strun stoi otworem, a struny 
mają same zalety: opisują grawitację, pozwalają uniknąć problemu 
nieskończoności, uwzględniają wszystkie oddziaływania elementarne i omijają 
dylemat wyboru między czasoprzestrzenią o parzystej i nieparzystej liczbie 
wymiarów.
Czy można było żądać czegoś więcej?
O tak. Można było jeszcze żądać, aby teoria była wolna od anomalii.
Biedne superstruny! Wydawało się, że to, co wiele lat wcześniej Gottlob Frege 
powiedział o podstawach matematyki, idealnie pasuje do teorii superstrun. "Gdy 
gmach był niemal gotowy, nagle zawaliły się fundamenty".
"Anomalie": słowo to przywołuje na myśl niezwykłe zjawiska fizyczne, monstrualne 
i nieoczekiwane zdarzenia, surrealistyczne wybryki sprzeczne z prawami fizyki. 
Gdyby kometa Halleya powróciła po trzydziestu latach, a nie po siedemdziesięciu 
sześciu, jak to się zwykle dzieje, mielibyśmy do czynienia z "anomalią". 
Podobnie byłoby w przypadku krowy z dwiema głowami czy bliźniąt syjamskich. 
Jednak w fizyce cząstek elementarnych słowo to oznacza coś mniej dziwacznego, a 
jednocześnie znacznie bardziej poważnego z punktu widzenia teorii 
abstrakcyjnych. W fizyce cząstek elementarnych mówimy o "anomalii", jeśli 
kwantowe wyrazy powodują załamanie pewnych praw zachowania, takich jak zasady 
zachowania ładunku, pędu i energii. Ponieważ zasady zachowania są uważane za 
fundament fizyki, wszelkie sprzeczne z nimi teorie automatycznie się odrzuca.
Bardzo długo zasadniczym problemem teorii strun było to, że we wszystkich 
znanych wersjach występowały anomalie. Wydawało się, że są one wbudowane w 
strukturę teorii, tak jakby teoria ta była permanentnie psuta. Jednak latem 1984 
roku John Schwarz oraz Michael Green, który zainteresował się strunami podczas 
pobytu w Instytucie pod koniec lat siedemdziesiątych, opublikowali pracę 
dowodzącą matematycznej spójności teorii. Praca ta wzbudziła zainteresowanie 
całej społeczności fizyków. Dwaj uczeni zdołali wreszcie wykazać, że istnieją 
pewne wersje teorii superstrun wolne od anomalii.
To było jak znak z nieba, jak objawienie! Fizycy zwrócili wreszcie uwagę na 
teorię superstrun. Dlaczegóż by nie? Oto mieli teorię, która nie tylko obejmuje 
grawitację, ale wręcz wymaga jej dla zachowania spójności. Co więcej, ponieważ 
struny są obiektami rozciągłymi, jednowymiarowymi, nie prowadzą do pojawienia 
się rozbieżności stanowiących plagę wszystkich innych teorii kwantowej 
grawitacji. Gdy jeszcze okazało się, że istnieją teorie superstrun wolne od 
anomalii, wyglądało to na prawdziwy dar niebios. Fizycy wyszli na jego spotkanie 
z szeroko otwartymi ramionami.
"Rzuciłem wszystko, czym się zajmowałem, w tym pracę nad kilkoma książkami, i 
zacząłem się uczyć teorii superstrun" - powiedział w styczniu 1985 roku Steven 
Weinberg, laureat Nagrody Nobla.
"Myślę, że to może być to - powiedział Murray Gell-Mann, również laureat Nagrody 
Nobla. - To znaczy teoria wszystkiego: grawitacji, silnych, słabych i 
elektromagnetycznych oddziaływań, plus wiele innych rzeczy: całkowicie jednolita 
teoria natury".
"Istnienie teorii superstrun to istny cud" - tak uważa sam Ed Witten.
Duże artykuły na temat superstrun pojawiły się nie tylko w pismach naukowych, 
takich jak "Naturę" i "Science", ale również w "Time" i "New York Timesie". 
Artykuły naukowe na temat superstrun powstawały w tempie około stu prac na 
miesiąc, a najbardziej znani teoretycy zajmujący się strunami, tacy jak David 
Gross z Princeton, otrzymywali około piętnastu odbitek prac na tydzień. W lipcu 
1985 roku w piśmie fizyków "Physics Today" pojawił się artykuł zatytułowany 
Anomaly Cancellation Launches Superstring Bandwagon. Autor pisał: "W ciągu 
ostatnich kilku miesięcy trudno było znaleźć odbitkę pracy z teorii cząstek 
elementarnych, która nie zaczynałaby się od zdania: Ostatnie odkrycie Schwarza i 
Greena dowodzące, że dziesieciowymiarowe jednolite teorie superstrun są wolne od 
anomalii, wywolalo ogromne zainteresowanie tymi teoriami". Dalej autor pisał, że 
fizycy przypuścili zmasowany atak na su-perstruny.
Euforia osiągnęła taki poziom, że niektórzy potracili głowy, a inni, którzy 
zdołali zachować jaki taki dystans, często krytykowali swoich kolegów za 
nadmierny entuzjazm. Sheldon Glashow i Paul Ginsparg opublikowali w "Physics 
Today" krótki satyryczny artykuł, zatytułowany Desperately Seeking 
Superstrings?, w którym zalecali zachowanie umiaru. "Wieloletnie, intensywne 
wysiłki najlepszych i najzdolniejszych fizyków nie zaowocowały wyprowadzeniem [z 
teorii superstrun] jednego sprawdzalnego przewidywania - pisali. - Teoria 
istnieje tylko dzięki magicznym przypadkom, cudownemu znoszeniu się różnych 
wielkości i związków między na pozór niezależnymi (a być może nieznanymi) 
działami matematyki. Czy te własności stanowią podstawę do przyjęcia, że 
superstruny naprawdę istnieją?"
Później na wielu konferencjach Glashow cytował swój dowcipny
kuplet:	f
Please heed our aduice that you too arę not smilten; The book is not jinished, 
the lasi word is not Witten.*
Howard Georgi z Harvardu określał w tym czasie teorię superstrun jako 
"rozrywkową teologię matematyczną".
Prawdziwi strunowcy nie zwracali na to uwagi. Zbliżał się kolejny przełom i nie 
miało sensu stawanie okrakiem. Superstruny weszły już do fizyki na dobre.
Gdy Witten wygłaszał swoje Wprowadzenie do prostej teorii superstrun dla laików. 
Instytut Studiów Zaawansowanych był już wylęgarnią młodych strunowców. Ci, 
którzy nie zajmowali się strunami, jak Steve Adler i Freeman Dyson, czuli, że 
muszą się usprawiedliwiać i wyjaśniać ten fakt.
"Jestem raczej samotnikiem i zajmuję się rzeczami spoza głównego nurtu fizyki - 
mówi Adler. - Po prostu tak już lubię pracować".
"Nie jestem taki szybki jak młodzi ludzie - wyjaśnia Freeman Dyson. - Byłoby bez 
sensu, żebym dołączał się do nich, więc zajmuję się mniej modnymi rzeczami, 
takimi na przykład jak pochodzenie życia".
Natomiast młodzi adiunkci co do jednego wskoczyli do "strunowego tramwaju", choć 
-jak niemal wszyscy teoretycy - przekonali się rychło, że jazda nim nie zapewnia 
komfortu. "To bardzo trudna
* Abyście się nie dali zwieść, posłuchajcie proszę tego ostrzeżenia: Księga nie 
jest jeszcze ukończona, ostatnie słowo nie należy do Wittena.
dziedzina - mówi Mark Mueller. - Teorie są bardzo skomplikowane i wymagają 
długiego czasu, by się z nimi oswoić".
Niektórzy młodzi strunowcy niepokoją się brakiem związków między teorią a 
empirią. John Bagger z Instytutu, który miał to szczęście, że jego promotorem 
był Ed Witten, uważa, że "fizyka zaczęła się szybko rozwijać, gdy Galileusz 
powiedział: "Otwórzcie oczy i eksperymentujcie. Przestańcie filozofować. 
Zacznijcie wykorzystywać swoje zmysły, by dowiedzieć się, co mówi wam natura, a 
nie tylko myślcie o niej«. Wtedy właśnie narodziła się fizyka i dlatego odniosła 
tak ogromne sukcesy. Jest rzeczą bardzo niebezpieczną poprzestawać na myśleniu o 
zjawiskach i rezygnować z eksperymentów. Istnieje niebezpieczeństwo, że nie da 
się rozstrzygnąć, czy teoria superstrun jest poprawna w zakresie wysokich 
energii".
Skoro tak, to należałoby znaleźć sposób na obejście tego problemu. "Istnieją 
pewne możliwości - mówi Bagger. - Przede wszystkim zbyt słabo znamy teorię 
superstrun, żeby móc powiedzieć, czy można ją sprawdzić w zakresie niskich 
energii. To mnie niepokoi. Uważam, że ta sytuacja jest bardzo niezdrowa, ale 
struny są takie pociągające!... W pewnych zagadnieniach w kwantowej teorii pola 
znaleźliśmy się w impasie, tymczasem struny stwarzają możliwość wyjścia. Wobec 
tego najpierw należy zbadać tę teorię matematycznie: później zaś będzie można 
zaproponować przeprowadzenie pewnych eksperymentów".
Mimo takich zagrożeń Bagger poświęcił całą swoją energię na badanie superstrun, 
ponieważ mogą one udzielić odpowiedzi na pewne Najważniejsze Pytania fizyki.
"Teoria superstrun może wyjaśnić nam - tłumaczy Bagger - dlaczego Wszechświat 
wygląda tak, jak wygląda. Dlaczego jest taki duży? Dlaczego nie przypomina 
wielkością kuli bilardowej lub czegoś takiego? Innymi słowy, w jaki sposób jest 
określona struktura próżni? Zapomnijmy o planetach i ludziach. A więc dlaczego 
Wszechświat jest taki duży? W istocie nikt nie potrafi odpowiedzieć na to 
pytanie. Nadal pokutuje też stary problem stałej kosmologicznej. Dlaczego stała 
kosmologiczna jest tak mała?"
Stała kosmologiczna to pewien parametr opisujący krzywiznę czasoprzestrzeni, w 
której nie ma żadnych masywnych ciał o silnych polach grawitacyjnych. Innymi 
słowy, stała kosmologiczna określa zakrzywienie pustej czasoprzestrzeni. Z 
prostych oszacowań wynika, że stała kosmologiczna powinna być ogromna, około 
10120 razy większa, niż wynosi obserwacyjne ograniczenie z góry. Tymczasem stała 
kosmologiczna jest niemal równa zeru. co oznacza, że pusta przestrzeń jest 
płaska.
"Dlaczego jednak stalą kosmologiczna jest tak mała? - pyta John Bagger. - Nikt 
tego nie wie. Stalą kosmologiczna to w istocie gęstość energii pustej 
przestrzeni, a zgodnie z teorią względności gęstość energii powoduje 
zakrzywienie czasoprzestrzeni. Gdyby stalą kosmologiczna miała dużą wartość, 
Wszechświat byłby bardzo mały i miałby ogromną krzywiznę. Dlatego to, że 
Wszechświat jest tak duży, stanowi wielką tajemnicę. Dlaczego stalą 
kosmologiczna jest taka mała?"
Jeśli teoria superstrun wyjaśni tę tajemnicę, to do rozwiązania pozostanie i tak 
wiele innych, również w ramach samej teorii. Dlaczego, na przykład, widzialny 
Wszechświat jest czterowymiarowy, a pozostałe sześć wymiarów uległo 
"kompaktyfikacji" i teraz tworzą niewidzialne sfery? Zgodnie z teorią 
superstrun, w chwili Wielkiego Wybuchu wszystkie wymiary były mniej lub bardziej 
równoważne, ale później niektóre przetrwały, a inne "zwinęły się" w kulkę. To 
właśnie miał na myśli Witten, gdy mówił, że natura zaczęła od "czegoś więcej", 
po czym to "coś" zostało wyeliminowane. Dlaczego jednak niektóre wymiary uległy 
kompaktyfikacji?
"W jaki sposób natura wie, które z tych przestrzeni faworyzuje teoria 
superstrun?! - kontynuuje Bagger. - Oto najważniejsze pytanie teorii strun: 
»Skąd wiadomo, że cztery wymiary pozostają duże, a sześć tak się kurczy?«. Nie 
wiadomo. Fizycy chcieliby wierzyć, że Wszechświat jest jednoznacznie określony, 
że musi być taki, jaki jest, i że Bóg, tworząc Wszechświat, nie miał żadnej 
swobody wyboru. Dziś tego nie rozumiemy. Gdyby mogły istnieć miliony różnych 
wszechświatów, a Bóg wybrałby jeden z nich na chybił trafił, to -moim zdaniem - 
fizyka byłaby znacznie mniej interesująca, ponieważ fizycy próbują - na drodze 
intelektualnej, ale korzystając również z wyników eksperymentów - zrozumieć, 
dlaczego Wszechświat jest właśnie taki, jaki jest. Jeśli natomiast Bóg miał 
pełną swobodę wyboru, to cała procedura nie może doprowadzić do niczego".
Gabinet Wittena znajduje się na trzecim piętrze Jadwyn Hali na Uniwersytecie. 
Jest to niewielki, skromnie wyposażony pokój z oknem wychodzącym na dziedziniec. 
Na pólkach stoją pisma i książki fizyczne, a w kilku metalowych szafach z 
segregatorami leżą prace Wittena. W pokoju znajduje się również terminal 
komputera, choć Witten rzadko się nim posługuje w swoich badaniach.
"Nim zacznie się coś liczyć na komputerze - tłumaczy - należy dogłębnie i 
szczegółowo zrozumieć zagadnienie. Nasze rozumienie teorii strun jest w tej 
mierze jeszcze zbyt ogólne".
Witten używa komputera do pisania. Razem z Michaelem Gree-nem i Johnem Schwarzem 
napisał książkę Superstring Theory, która ukazała się w 1987 roku nakładem 
Cambridge University Press. Dopóki rozwój teorii nie wyprzedzi treści książki, 
będzie to najbardziej aktualna monografia na ten temat. Nikt nie wie jednak, jak 
szybko się to stanie. "Niektórzy moi koledzy uważają, że nastąpi to szybciej, 
niż przypuszczam - mówi Witten. - Sądzę, że ci, którzy wierzą, iż nastąpi to w 
ciągu kilku najbliższych lat, nie doceniają majestatu teorii. To może wymagać 
wielu lat pracy, może nawet pięćdziesięciu, tak jak to było w przypadku 
elektrodynamiki kwantowej".
Witten, ubrany w szary sweter, je kanapkę.
Jednym z problemów teorii strun jest to, że została ona odkryta "w odwrotnym 
kierunku": formalizm matematyczny powstał przed tym, nim fizycy zrozumieli sens 
teorii. Dokładnie odwrotnie było w przypadku ogólnej teorii względności: 
Einstein najpierw wprowadził odpowiednie pojęcia, a później opracował teorię.
"Teoria względności to teoria, której pojęcia narodziły się najpierw - mówi 
Witten. - Od czasów Einsteina wszyscy usiłują naśladować taką właśnie kolejność. 
Einstein był w istocie pierwszym fizykiem, dla którego najważniejsze były 
pojęcia, a nie równania, jak dla jego poprzedników, Newtona i Maxwella. 
Natomiast superstru-ny to, niestety, raczej teoria matematyczna, a nie 
pojęciowa. Struny zostały odkryte dość przypadkowo, a nie wydedukowane z pewnych 
logicznych założeń. Problem polega na tym, że nie rozumiemy teorii w sposób 
pojęciowy. Ja zajmuję się między innymi właśnie próbami sfomułowania 
odpowiedniego schematu pojęciowego, którego nam brakuje".
Witten jest przekonany, że teoria superstrun może okazać się prawdą o 
przyrodzie, jedyną prawdą Wszechświata.
"Rok temu wyliczyłbym trzy na pozór nieprzezwyciężalne przeszkody, stojące przed 
teorią superstrun: wyprowadzenie nisko-energetycznych oddziaływań z symetrią 
cechowania, opis skrętno-ści i wyjaśnienie, dlaczego stała kosmologiczna jest 
taka mała". Pierwsze dwie przeszkody usunęli Green i Schwarz w sierpniu 1984 
roku. "To całkowicie przekonało mnie, że teoria superstrun jest poprawna" - mówi 
Witten.
Witten jest gotów zajmować się strunami przez całe życie.
"Teoria superstrun to albo poprawna teoria natury, albo ogromny krok w kierunku 
znalezienia takiej teorii - twierdzi. - A skoro fizyk bada naturę i chce ją 
zrozumieć, to nasza praca zawodowa, w całej wyobrażalnej przyszłości, będzie 
polegała na próbach zrozumienia tej teorii".
Dla fizyków cząstek elementarnych z Instytutu nadeszły wspaniałe czasy, niemal 
tak wspaniałe, jak te legendarne, dawne, kiedy powstawała mechanika kwantowa. 
Niektórzy fizycy żałują, że nie było ich wtedy na świecie i nie mogli przeżyć 
wielkiego podniecenia, jakie towarzyszyło błyskawicznemu rozwojowi nauki. Teoria 
super-strun stworzyła im jednak nową okazję, by obserwować syntezę teorii 
opisujących zjawiska makro- i mikroświata.
Przeświadczenie, że wreszcie dojdzie do Wielkiej Unifikacji, wymaga sporej dozy 
pychy. Żeby w to uwierzyć, trzeba żywić daleką od skromności wiarę w potęgę 
ludzkiego umysłu.
"Fizycy teoretycy są bardzo dumni z tego, co osiągnęliśmy dotychczas w teorii 
kwantów - twierdzi superstrunowiec David Gross. - To wszystko opierało się 
jednak na danych, które podsunęli nam nasi koledzy eksperymentatorzy. Teraz nie 
mamy żadnych wskazówek doświadczalnych, a tylko wewnętrzne przekonanie, że 
teoria jest poprawna. Prowadzenie takich badań - gdy zajmujemy się zjawiskami 
odległymi o osiemnaście rzędów wielkości od tego, co możemy obserwować - wymaga 
niemałej arogancji, a zdaniem pewnych fizyków jest przejawem nie tylko 
arogancji, ale również głupoty".
Niewykluczone, rzecz jasna, że to doświadczalnicy są głupcami. Spędzają dnie, 
tygodnie, miesiące, a nawet lata głęboko w kopalniach, czekając na rozpad 
protonu lub detekcję słonecznego neutrina. To nie jest życie dla teoretyków. 
Lepiej analizować piękne teorie, niż zaciskać kciuki w jakiejś kopalni soli, 
czekając, aż zapali się światełko.
Oczy teoretyków kierują się ku Ideom - obiektom matematycznym - niezależnie od 
tego, czy dotyczą one zjawisk na najniższym poziomie budowy materii, czy na 
skraju Wszechświata. Abstrakcje, równania i postulat matematycznej spójności 
mogą w końcu doprowadzić do odkrycia ostatecznej prawdy. Jak zawsze twierdził 
Platon, można poznać świat, posługując się tylko umysłem.
EPILOG
ROZDZIAŁ 12
DZIECI W SKLEPIE Z ZABAWKAMI
Kiedy byłem w latach czterdziestych w Princeton, widziałem, co się działo z tymi
wielkimi umysłami w Instytucie Studiów Zaawansowanych, z ludźmi, którzy zostali
wybrani ze względu na ich wybitne zdolności i teraz mogli sobie siedzieć w tym
cudownym ośrodku pod lasem, bez żadnych zajęć ze studentami, bez żadnych
obowiązków. Wymarzona sytuacja, nic nie zakłóca myślenia. Ale załóżmy,
że przez jakiś czas geniuszom nie przychodzą do głowy żadne pomysły: stworzono 
im
idealne warunki, a oni nie mają żadnych pomysłów. Wydaje mi się, że w takiej
sytuacji musiałoby ich zżerać poczucie winy oraz depresja; zaczęliby się 
martwić,
że nie są twórczy! Samo zmartwienie oczywiście nic nie daje. Nadal żadnych
pomysłów! To prowadzi donikąd, ponieważ trwa bezczynność i nikt nie stawia
rzeczywistych wyzwań: nie ma kontaktu z doświadczalnikami, nie trzeba myśleć, 
jak
odpowiedzieć na pytania studentów; nic nie trzeba...!
Richard P. Feynman*
Najpierw pojawiają się weterani. Przychodzą każdego dnia punktualnie o 
dwunastej. Są starannie ubrani, noszą marynarki i krawaty, jak w dawnych 
czasach. Siadają razem, tworząc niewielkie grupki starszych panów, jedzą lunch w 
stołówce Instytutu i rozmawiają... o czymś tam rozmawiają. Pewnie o dawnych 
czasach. Niektórzy przychodzą do Instytutu głównie po to, by zjeść lunch.
Nie przesiadują długo. Zazwyczaj wychodzą już około 12.30 i śpieszą do swoich 
gabinetów, tak jakby mieli coś pilnego do zrobienia. Niscy, skurczem, 
pomarszczeni starcy rozchodzą się do swoich starych i zapomnianych pokoi 
zastawionych książkami, gdzie nikt ich nie odwiedza, nikt nie przychodzi 
poprosić o mądrą radę, skorzystać z ich gromadzonej latami mądrości... Otwierają 
książki i przez chwilę czytają. Wkrótce jednak większość idzie do domu.
Jeden czy dwóch starych wiarusów zostaje w Instytucie na herbatkę, którą pije 
się tu o trzeciej. Najstarsi, którzy pisali swoje słynne książki w latach 
trzydziestych, nim jeszcze powstał Instytut, wstają od biurek i powoli idą do 
pokoju klubowego, gdzie nalewają sobie herbatę. Biorą serwetki i ciasteczka - 
czasem również gazety ze stojaka - po czym siadają w wygodnych fotelach pod 
ścianą. Stopniowo zapadają w drzemkę - z pewnością tylko na sekundę lub dwie! - 
lecz po pewnym czasie ich piersi zaczynają unosić się miarowo. Na uśpionych 
twarzach kładą się promienie zachodzącego słońca.
Później, gdy odstawiają puste filiżanki na wózek obok starego, wielkiego zegara, 
dłonie drżą im tak bardzo, że w całym pokoju słychać brzęk naczyń.
"No, a właściwie jakich odkryć dokonano w Instytucie?" - pyta Jer-ry Ostriker. 
Siedzi wraz z kolegami w pokoju przypominającym oranżerię w meksykańskiej 
restauracji Casa Lupita w Lawrencevil-le, tuż obok Princeton. Astronomowie 
zaprosili tu Margaret Geller na kolację po wykładzie na Uniwersytecie, gdzie 
Ostriker jest profesorem astronomii.
"Zawsze było tam tylu sławnych ludzi, Einstein, Godeł i tak dalej - ciągnie 
Ostriker - ale co naprawdę osiągnęli oni podczas pobytu w Instytucie?"
"No, a na przykład - ktoś podpowiada - praca Yanga i Lee na te
mat niezachowania parzystości? I oczywiście prace Godła o hipote
zie continuum. I..."	•
I to już właściwie wszystko. Trudno pozbyć się wrażenia, że Instytut to 
atrakcyjne miejsce na krótką wizytę, ale lepiej nie wiązać się z nim na stałe, 
bo... niezbyt wiele się tam naprawdę dzieje. Tamtejsi uczeni po prostu niewiele 
robią. W Instytucie nikt nie odczuwa presji, członkowie mają tak absolutną 
swobodę, że wielu z nich ostatecznie nie robi nic. "W latach pięćdziesiątych, 
gdy byłem asystentem na Harvardzie - opowiada jeden z członków - zwykłem 
powtarzać, że chciałbym mieć stanowisko czysto badawcze. Inni odpowiadali: »O, 
wcale by ci to nie odpowiadało. Popatrz tylko na profesora X. Przeniósł się do 
Instytutu i od tego czasu nic nie zrobił*".
Oczywiście, nie jest to regułą. Niektórzy członkowie Instytutu pracują tam 
równie ciężko, jak pracowaliby w dowolnym innym miejscu. Mimo to Instytut otacza 
szczególna aura. Ma on reputację miejsca, gdzie najbardziej obiecujący uczeni 
zjawiają się niczym fale przypływu, a potem pokornie osiadają na mieliznach 
nauki.
Członkowie Instytutu również zastanawiają się, czy beztroska egzystencja 
rzeczywiście służy ich rozwojowi naukowemu. Free-man Dyson wielokrotnie rozważał 
przeniesienie się na jakiś uniwersytet, aby, jak mówi, "uczciwie zarabiać na 
życie". "Kilka razy już niewiele brakowało, a zdecydowałbym się na to. 
Ostatecznie zostałem ze względu na rodzinę. Wychowałem sześcioro dzieci, które 
nie chciały wyjeżdżać z Princeton. Pytanie tylko, czy takie wygodne życie jest 
naprawdę odpowiednie. Trudno mi to ocenić".
Podobnie uważa Steve Adler, fizyk zajmujący się cząstkami elementarnymi. "Nie 
potrafię rozstrzygnąć, czy jeżeli chodzi o wpływ na moje badania, nie byłoby 
korzystniej, gdybym prowadził też zajęcia dydaktyczne. A może jednak lepiej mieć 
czas wyłącznie na interesujące lektury i własną pracę? Nie znam odpowiedzi na to 
pytanie. Nie można powtórzyć własnego życia. Nie żałuję jednak, że przyjechałem 
tutaj; atmosfera Instytutu zapewne dobrze pasuje do mojego stylu pracy".
Jeśli jednak Instytut nie potrafi lepiej niż inne instytucje skłonić swoich 
członków do prowadzenia oryginalnych badań na najwyższym poziomie, jeśli jego 
członkowie sami nie wiedzą, czy Instytut jest dla nich dobry czy zły, to po co 
właściwie istnieje? Czemu służy? Czyż nie jest to tylko hotel, dom wypoczynkowy 
dla strudzonych naukowców, którzy przyjeżdżają tu na urlop? Lub też po to, by 
wziąć ostatnią nagrodę za to, że w młodości byli genialni? Czyż Instytut nie 
jest miejscem, gdzie nieśmiali i zdystansowani teoretycy zjadają swoje 
intelektualne ciasteczka i bawią się intelektualnymi klockami?
Przedstawiciele młodszego pokolenia przychodzą zwykle na lunch nieco później, w 
czym nie ma nic dziwnego, bo znaczną część przedpołudnia spędzają na rozmowach 
na korytarzu, a takie dyskusje mogą trwać bez końca. Młodzi ubierają się w 
dżinsy, sztruks, często noszą podkoszulki z nadrukowanymi napisami, takie jak 
ta, którą ma dziś na sobie jeden z astrofizyków. Na piersiach widnieje rysunek 
Galaktyki ze strzałką wskazującą na punkt blisko brzegu i napisem: "Jesteś 
tutaj".
Gdy jednak młodzi schodzą w końcu na lunch, podobnie jak starsi siadają razem. 
Podczas lunchu rozmawiają o pracy, o hete-rotycznych strunach, układach 
złożonych i tak dalej. Dość długo przesiadują w stołówce, nim wreszcie wrócą do 
swych pracowni.
W pracowniach siadają przed monitorami komputerów, żeby usunąć błędy z programu 
lub napisać artykuł. Jeśli w ogóle czytają, to na ogół po to, aby sprawdzić coś 
w artykule, do którego odnośnik zechcą umieścić w przypisie. Czasami dzwonią do 
kolegów lub wysyłają elektroniczną pocztę. Podczas herbatki młodzi zbierają się 
w małych grupkach, piją na stojąco i żartują lub -jak zwykł to czynić Stephen 
Wolfram - nalewają sobie herbaty, biorą po kilka herbatników i wracają do 
pracowni. Większość siedzi w Instytucie do piątej, niektórzy pracują do późnego 
wieczora.
Młodzi członkowie Instytutu niewiele sypiają. Wielu z nich przechodzi właśnie 
przełomowy okres w karierze zawodowej i od wyników pracy w Instytucie zależą ich 
dalsze losy. Niektórzy starają się właśnie o nową pracę, inni chcą otrzymać 
stałe zatrudnienie na swojej uczelni. W tym okresie najbardziej zależy im na 
tym, żeby jak najszybciej opublikować kilka ważnych prac naukowych. Dla nich 
Instytut Studiów Zaawansowanych jest idealnym miejscem. Nieograniczony niczym 
czas wolny, żadnej dydaktyki, żadnego zawracania głowy: ci młodzi asystenci 
wiedzą, jak z tego skorzystać. Niepotrzebny im kij i marchewka.
Nieco inaczej ma się sprawa ze stałymi członkami. "Wszyscy, którzy zostali 
zatrudnieni w Instytucie jako stali profesorowie -mówi Bahcall - dostali się 
tutaj, ponieważ każdy bez wyjątku dokonał co najmniej dwóch ważnych odkryć. 
Inaczej by ich tu nie było".
Pozostaje oczywiście pytanie, czy po dokonaniu dwóch ważnych odkryć można 
jeszcze coś osiągnąć. "Jest bardzo trudno dokonać dwóch ważnych odkryć naukowych 
- kontynuuje Bahcall. - A nawet jednego. Często zatem jest tak, że gdy uczony 
zostaje profesorem Instytutu, ma już swoje najlepsze prace za sobą".
Nie jest to jednak wyłącznie problem Instytutu - to samo dotyczy uczonych 
zajmujących najlepsze stanowiska we wszystkich instytucjach. Gdy znajdą się na 
szczycie hierarchii zawodowej, są często zarazem skończeni jako naukowcy. Na 
przykład, jakimi osiągnięciami mogą się pochwalić laureaci Nagrody Nobla po jej 
otrzymaniu? Często na tym Noblu kończą swoją karierę naukową. Jest z tym może 
podobnie jak z wyborem Miss Ameryki: jakaś piękność na krótką chwilę zyskuje 
wielką sławę, po czym nikt o niej więcej nie słyszy. Och, oczywiście wszyscy 
wiedzą, gdzie są najlepsi: pracują na Harvardzie, w Caltechu, na Uniwersytecie 
Teksa-skim i w innych znanych uczelniach, gdzie wychowują kolejnych zdolnych 
doktorantów... Ale jeśli chodzi o ich własne oryginalne badania, no cóż...
Jednak Instytut Studiów Zaawansowanych z pewnością się czymś wyróżnia. Dobrze to 
ujął Clifford Geertz ze Szkoły Nauk Społecznych: "Podobno Oppenheimer kiedyś 
powiedział, że celem Instytutu jest stworzenie uczonym takich warunków, by nic 
nie usprawiedliwiało nieróbstwa. I rzeczywiście, trudno się tu czymkolwiek 
usprawiedliwiać. Jeżeli zatem ktoś nie osiąga dobrych wyników, wszyscy wiedzą, 
dlaczego tak się dzieje; sytuacja taka rodzi poczucie presji. Myślę, że jeśli 
ktoś źle znosi taki nacisk, nie powinien tutaj przyjeżdżać".
"Żadnych obowiązków, wyłącznie możliwości" - zwykł powtarzać Abraham Flexner.
No i jest jeszcze ta mistyczna wszechobecność Einsteina! Jego wizerunki spotyka 
się na każdym kroku. Nie można ich przegapić. W recepcji wisi jego portret, w 
jadalni stoi popiersie, w gabinecie dyrektora - fotografia, i tak dalej. "Gdy 
ktoś tu przyjeżdża - mówi Geertz - powinien być genialny. Powinien wręcz chodzić 
po wodzie! Einstein jakoś to potrafił, ale cala reszta... Gdy ktoś tu przyjeżdża 
i przekonuje się, że nie tylko nie stąpa po wodzie, ale nawet nie potrafi w niej 
brodzić, wpada w przygnębienie. Z psychologicznego punktu widzenia jest to 
ciężkie życie. Nie ma tu nic do roboty poza twórczością, gdy więc ktoś nie 
tworzy, to się nieco denerwuje".
W ostatnich latach członkowie Instytutu, zwłaszcza ci młodsi, często powtarzają, 
że najgorsza sytuacja panuje w Szkole Nauk Przyrodniczych. Z biegiem lat poziom 
profesorów tej Szkoły stale się obniżał i obecnie jest niższy niż kiedykolwiek w 
historii Instytutu.
"Instytut ewoluuje po spirali przeciętności" - mówi jeden z mlo-doturków. Jest 
już późne popołudnie i niemal wszyscy poszli do domu, ale on wciąż siedzi w 
swojej pracowni. Już od paru lat jest członkiem Szkoły Nauk Przyrodniczych i 
wkrótce opuści Princeton, nie chciałby jednak palić za sobą mostów.
"Tak jest zwłaszcza w fizyce - twierdzi - lecz, o ile wiem, podobne problemy 
mają też humaniści. Nie potrafię powiedzieć, jak to u nich wygląda, bo nie znam 
nikogo, kto by się zajmował historią lub naukami społecznymi, ale szczerze 
mówiąc nasi fizycy - profesorowie - są w najlepszym razie przeciętni. Zapewniam 
cię, że nie są wiele warci. Gdy pracowali tu jeszcze wybitni ludzie - wiesz, 
tacy jak Einstein i von Neumann - zatrudniali podobnych sobie wybitnych ludzi. 
Gdy jednak kadra nie jest najlepsza na świecie, to losy instytucji mogą się 
potoczyć na dwa sposoby. Albo istniejąca kadra zatrudnia zawsze ludzi słabszych, 
albo też działa mniej egoistycznie i zatrudnia lepszych uczonych. To drugie 
zdarza się bardzo rzadko. Zazwyczaj dynamika grupy jest taka, że zatrudniani są 
tylko ci, którzy nie stanowią zagrożenia dla jej członków".
"Jakieś przykłady?"
"Dobrym przykładem jest Ed Witten - kontynuuje mój rozmówca. - Bardzo długo 
rozważano, czy go zatrudnić - to było jeszcze zanim stał się taki sławny, ale 
już wtedy wszyscy wiedzieli, że jest świetny. Moim zdaniem naprawdę chodziło 
tylko o to, żeby niektórzy z miejscowych nie poczuli się zagrożeni. To 
wszystko".
Jak łatwo przewidzieć, profesorowie Instytutu twierdzą, że podjęcie decyzji o 
zatrudnieniu nowego profesora jest zawsze bardzo trudne. "Poczucie zagrożenia 
własnej pozycji nie jest jedyną przyczyną zatrudniania kiepskich uczonych - mówi 
jeden z nich. -Główną przyczyną są błędy w ocenie. Zdarza się również sytuacja 
odwrotna. Przeciętni ludzie zatrudniają uczonych znacznie lepszych niż oni 
sami".
Dodatkowym utrudnieniem jest to, że w Instytucie pracuje tak niewielu stałych 
profesorów, co zwiększa znaczenie każdego wolnego etatu. "Etaty w Instytucie są 
niezwykle cenne - tłumaczy Mur-ray Gell-Mann. - To są wszystko ważne pozycje, 
takie jak najbardziej znane stanowiska profesorskie na uniwersytecie lub katedry 
w Anglii, zatem gdy trzeba podjąć decyzję o zatrudnieniu, wszyscy bardzo się 
denerwują. Tak jest przynajmniej w fizyce. To nie ułatwia wyboru. Gdyby wszyscy 
mniej się tym przejmowali, pewnie wybieraliby lepszych kandydatów".
Czasami wyczuwa się jednak obawę, że kandydat może się okazać za dobry, a w 
każdym razie zbyt sławny, jak na gusty profesorów Instytutu. Gdy niedawno w 
Szkole Matematyki były dwa wolne etaty, ktoś zapytał pewnego starszego 
profesora, czy Instytut złoży ofertę Mandelbrotowi, odkrywcy geometrii 
fraktalnej.
"Nie wiem, czy chcielibyśmy mieć go tutaj - odpowiada profesor. - To prawda, że 
jest bardzo popularny, ale czy rzeczywiście jest taki świetny? Wiem, co piszą o 
nim w tygodnikach. Nie wątpię, że to dobry uczony".
"Nie sądzi pan, że wysunął on bardzo ważną, nową ideę matematyczną?"
"Tego nie jestem pewny" - odpowiada profesor.
"Dlaczego nie?"
"Pan myśli o tych ładnych rysunkach, które można otrzymać za pomocą prostych 
równań, i tak dalej. Rzeczywiście bardzo ładne. Zgadzam się, że warto je badać".
"Czyż nie jest prawdą, że geometria euklidesowa nie opisuje poprawnie kształtów, 
które obserwujemy w naturze - drzew, chmur i tak dalej - natomiast geometria 
fraktalna świetnie sobie z tym radzi? Czy zatem geometria fraktalna nie stanowi 
klucza do poznania natury, znacznie lepszego niż wszelkie wcześniejsze 
geometrie?"
"Nie, tego nie jestem pewny - potrząsa głową profesor. - Nie. Wiem, że może pan 
to przeczytać, gdzie tylko pan zechce. Piszą o tym we wszystkich magazynach. Ja 
sam nie mam jednak pewności. Pytałem paru ludzi, którzy znają się na tym lepiej 
ode mnie, i oni również nie byli szczególnie przekonani. Dobrze wiem, że łatwo 
znaleźć mnóstwo osób, które podejmują decyzje o mianowaniu profesora na 
podstawie tego, co przeczytały w takich pismach jak »Time«".
"Jakie są argumenty przeciw geometrii fraktalnej? Czy ta idea napotyka jakieś 
trudności?"
"Co należałoby uznać za argument przemawiający za geometrią fraktalna? - 
odpowiada matematyk. - Czy to rzeczywiście taka zaskakująco nowa idea?"
"No, to pan jest matematykiem".
"Tak, i mówię panu, że to nie jest dla mnie oczywiste".
"Czy czytał pan artykuły i książki Mandelbrota?"
"Nie - przyznaje profesor. - Ale czy czytali je ci wszyscy, którzy o nim piszą?"
Instytut nie zatrudnił Mandelbrota.
Nawet jeśli Instytut znajdzie kogoś, kto spełnia wszystkie kryteria, nie zawsze 
potrafi zaproponować odpowiednią kombinację pieniędzy i przywilejów, by uwieść 
kandydata lub kandydatkę. Dla Murraya Gell-Manna, któremu Instytut wielokrotnie 
składał oferty, problemem były zawsze pieniądze.
"Nie przeniosłem się do Instytutu z wielu skomplikowanych przyczyn - mówi Gell-
Mann. - Miały one związek również z pieniędzmi, wakacjami i innymi sprawami tego 
rodzaju. Moja rodzina i ja przywykliśmy spędzać letnie wakacje w Aspen. Trudno 
było sobie wyobrazić, jak moglibyśmy to robić, utrzymując się z normalnej 
pensji. Bez dodatkowej pensji wakacyjnej zarobki w Instytucie nie wyglądały 
zachęcająco".
W przypadku Wittena było tak, że Instytut zaproponował mu paroletni kontrakt 
zaraz po doktoracie, ale Witten odrzucił ofertę, ponieważ wolał pracować na 
Harvardzie. Później, gdy Instytut znów miał okazję go zatrudnić, nie złożył mu 
żadnej propozycji, ponieważ Witten nie spędził przedtem w Instytucie nawet 
jednego semestru i stali członkowie nie znali go osobiście, a zatem nie byli 
pewni, czy będzie do nich pasował. Natomiast profesorowie Uniwersytetu 
Princeton, którzy Wittena dobrze znali - tam właśnie zrobił doktorat - z 
radością przyjęli go do swego grona. Kolejna okazja stracona, kolejna szansa 
zmarnowana.
Ed Witten nie jest jedynym przykładem takiej polityki. "Moim zdaniem - twierdzi 
Norman Packard - wygląda na to, że w Instytucie obowiązuje pewne konserwatywne 
nastawienie, które sprawia, że nie jest to naprawdę instytucja najwyższej klasy. 
Być może ocena ta wynika z uprzedzenia. Nie jest jasne na przykład, czy Instytut 
będzie wspierał takie badania, jakie prowadzi nasza grupa, to znaczy Wolfram, 
Shaw i ja, a w moim odczuciu jest to naprawdę bardzo ważny kierunek badań. Jeśli 
Instytut przestanie nas wspierać, to cały ten kierunek zamrze, my przeniesiemy 
się gdzieś indziej, a wraz z nami zniknie ożywczy nurt, jaki wniosły do 
Instytutu nasze badania".
Packard powiedział to w styczniu 1986 roku. Dziewięć miesięcy później Stephen 
Wolfram, Rób Shaw, Norman Packard i Gerald Te-sauro - wszyscy członkowie grupy 
układów złożonych z Instytutu -przenieśli się do nowego Centrum Badań Układów 
Złożonych, założonego przez Wolframa na Uniwersytecie Stanu Illinois w 
Champaign.
Aby przyciągnąć najlepszych, Instytut musi albo zdobyć się na płacenie takich 
pensji jak w starych, dobrych czasach ("W czasach Flexnera - wspomina Cherniss - 
pieniądze nie były problemem"), albo też stanąć na nogi. "Niektórzy uważają, że 
Instytut nie powinien podejmować ryzyka. Naprawdę niepewne badania należy 
prowadzić gdzie indziej - stwierdza Packard. - Gdybym to ja kierował Instytutem, 
pewnie podejmowałbym więcej ryzykownych decyzji".
Wiosną 1987 roku Instytut zaskoczył wszystkich krytyków, zatrudniając Wittena na 
stanowisku stałego profesora.
Stary profesor matematyki siedzi w swoim mrocznym gabinecie. Choć za oknem jest 
szaro i pochmurno, profesor włączył tylko małą lampkę na biurku. W białym kręgu 
światła widać jakiś artykuł i list, który właśnie pisze. Pracuje on w Instytucie 
już od ponad trzydziestu lat i ostatnio odnosi wrażenie, że stracił kontakt z 
najlepszymi młodymi matematykami, choć pracują w sąsiednich gabinetach. Ma 
jednak pomysł, jak rozwiązać ten problem.
"Jedną ze słabości Instytutu jest to, że nie nadajemy stopni doktora, choć mamy 
do tego prawo - mówi. - Początkowo nie była to popularna idea. Myślę, że 
niesłusznie. Nie jest dobrym pomysłem pozbawiać stałych członków Instytutu 
kontaktów z młodszym pokoleniem. Mamy tu młodych ludzi, którzy przyjeżdżają na 
dwa czy trzy lata, zaraz po doktoracie, ale to co innego. Chciałbym, żeby 
zjawiali się tu młodzi jeszcze w okresie, gdy nie mają ustalonych zainteresowań, 
kiedy nie skupili jeszcze uwagi na jednym problemie, i żeby zostawali u nas na 
kilka lat, aby zrobić doktorat. Tu mogliby korzystać z rad, zadawać profesorom 
pytania. Obie strony skorzystałyby na takich kontaktach, i studenci, i 
profesorowie".
Choć profesor jest czystym matematykiem w wielkim stylu, dalekim od 
zainteresowań praktycznych, chciałby, żeby w Instytucie panował większy ruch, 
aby był on bliższy rzeczywistości. "Kilku profesorów pragnęło, abyśmy przyjęli 
biologów - mówi. - Trzeba by wtedy jednak zbudować laboratoria, a zgodnie z 
założeniami Instytut nie ma być miejscem, gdzie wydaje się pieniądze na takie 
rzeczy".
Inny weteran -jest tutaj, od kiedy Oppenheimer został dyrektorem - wini 
administrację za upadek Instytutu. "Administracja jest nadmiernie rozbudowana - 
twierdzi, siedząc w swoim dużym i cichym gabinecie. - Gdy dyrektorem był 
Oppenheimer, nie poświęcał całego czasu na sprawy Instytutu. Przez pół dnia 
zajmował się fizyką. Miał do pomocy jedną sekretarkę, osobę zarządzającą oraz 
panią, która zajmowała się zakwaterowaniem członków. Teraz jest dyrektor, jego 
zastępca, każdy z nich ma asystentów i sekretarki, czasem nawet po dwie. To 
zatruwa pracę Instytutu. Po pewnym czasie administracja zaczyna żyć własnym 
życiem, a profesorowie schodzą na drugi plan".
Administracja Instytutu Studiów Zaawansowanych jest kuratorem jego symboli i 
Wizerunku. Instytut jest przecież Jedynym Prawdziwym Platońskim Niebem na ziemi 
i zawsze musi odpowiednio wyglądać. Zewnętrzny świat ma wiedzieć tylko tyle, że 
Instytut to miejsce, gdzie pracował Einstein, gdzie wszystko przebiega w sposób 
harmonijny i uroczysty. Jeśli na tym doskonałym obrazie pojawiają się czasem 
skazy, to należy je natychmiast usunąć lub ukryć. W żadnym przypadku nie można 
ich potwierdzić publicznie. Nic nie może się wydostać na zewnątrz.
W początkach lat sześćdziesiątych Oppenheimer uznał, że z uwagi na historyczne 
znaczenie Instytutu dla rozwoju nauki i, ogólniej mówiąc, rozwoju życia 
akademickiego w XX wieku, warto spisać dla potomności historię pierwszych lat 
istnienia tej placówki. Zlecił wobec tego niejakiej Beatrice M. Stern z San 
Francisco przeprowadzenie odpowiednich badań i napisanie oficjalnej historii 
Instytutu Studiów Zaawansowanych.
Pani Stern przyjechała do Princeton, gdzie uzyskała dostęp do dokumentów 
Instytutu, w tym również protokołów zebrań profesorów, korespondencji, 
służbowych notatek i tak dalej. Przeprowadziła także wywiady z profesorami, 
tymczasowymi członkami i wszystkimi, którzy chcieli z nią rozmawiać. Ostatecznie 
pracowała nad zamówioną historią przez dziewięć lat i napisała dzieło liczące 
niemal osiemset stron, które przedstawiła dyrekcji Instytutu. Maszynopis 
natychmiast zniknął. Samo jego istnienie objęto tajemnicą, nikt nie miał do 
niego dostępu, tak jakby pani Stern opisała rzeź młodych dziewic w piwnicy Fuld 
Hali lub przypadki kanibalizmu wśród profesorów. Nie wiadomo, co zawierał ten 
maszynopis, ale było jasne, że nic z tego, co zawierał, nie mogło się wydostać 
na zewnątrz.
"Nie istnieje oficjalna historia Instytutu - twierdzi dyrektor Har-ry Woolf. - 
Maszynopis pani Stern nie stanów oficjalnego dokumentu na ten temat i nie wiem, 
gdzie można znaleźć jego kopię".
"Dlaczego więc został utajniony?" - pytam.
"Nie jest to utajniony dokument - odpowiada Woolf. - Po prostu istnieje bardzo 
mało kopii".
Ktoś powiedział mi, że zapewne Harold Cherniss ma jedną z nich. "Manuskrypt jest 
dokumentem prywatnym - twierdzi Cherniss. - Nie może go pan zobaczyć". Pytam, 
czy ktoś inny mógłby ml udostępnić maszynopis. "Mam nadzieję, że nie" - pada 
odpowiedź.
Ktoś zasugerował, że być może Herman Goldstine ma kopię. "Nie, nie mam kopii - 
powiada Goldstine. - Zresztą, to była niepoważna sprawa. Ta pani nie jest 
historykiem i nie umie prowadzić badań. Napisała esej o dwudziestu sześciu 
profesorach, z których każdy czyha z nożem, żeby dźgnąć kolegę w plecy".
Krążą plotki, że jednak Deane Montgomery posiada kopię. "Ależ skąd - zapewnia 
mnie Deane Montgomery. - Nigdy by nie pozwolono, abym ją miał".
John Bahcall ma kopię, owszem, ale wzbrania do niej dostępu. "Nie mogę pozwolić, 
by pan zobaczył maszynopis - mówi. - To administracja musi zdecydować, czy mam 
go komuś udostępnić".
"Dlaczego nie? - pytam. - Co jest takiego strasznego w tym maszynopisie?"
"No, powiedzmy, że są w nim liczne błędy stylistyczne" - krzywi się Bahcall.
Beatrice M. Stern, z domu Beatrice Mark, ukończyła studia ekonomiczne na 
Uniwersytecie Kalifornijskim w 1918 roku, po czym pracowała w State of 
California Compensation Insurance Board. W latach dwudziestych wyszła za mąż za 
Maxa Sterna, dziennikarza z San Francisco. Przez pewien czas mieszkali w 
Waszyngtonie, ale później wrócili do Kalifornii. W latach pięćdziesiątych United 
Parcel Service zatrudniła panią Stern, by napisała historię firmy, co zajęło jej 
około dwóch lat.
Gdy Beatrice Stern przybyła do Instytutu, włożyła niezwykle dużo wysiłku w 
badania i pracę nad manuskryptem, aż wreszcie stworzyła dwutomowe dzieło 
zatytułowane Historia Instytutu Studiów Zaawansowanych ł 930-1950. Jest to 
zupełnie niewinny dokument. Nie stanowi bynajmniej kroniki występków i skandali, 
nie ma w nim żadnych rewelacji na temat niewłaściwego zachowania jakiejkolwiek 
osoby, żywej lub zmarłej; według wszelkich rozsądnych kryteriów nie można go też 
uważać za przyczynę zakłopotania instytucji, którą opisuje.
Tak w każdym razie byłoby, gdyby praca dotyczyła historii jakiejkolwiek innej 
ziemskiej instytucji. Pani Stern nie wzięła jednak pod uwagę, że tworzy kronikę 
życia w Platońskim Niebie. Niepotrzebnie przeto opisała - najprawdopodobniej 
wiernie przekazując informacje zawarte w dokumentach, do których miała dostęp -
normalne kłótnie i konflikty, do jakich zwykle dochodzi w grupach ludzi 
pozostających w bliskich stosunkach przez dłuższy czas. Jej praca dostarczyła 
wielu dowodów, że nawet najinteligentniejsze osobistości, najwięksi uczeni nie 
są wolni od małostkowości i zazdrości, że grzeszą pychą i podejmują czasami 
błędne decyzje.
Beatrice Stern naszkicowała wierne portrety wielkich ludzi z Instytutu, z 
wszystkimi ich słabościami i niedoskonalościami. I zapewne dlatego nic z tego 
nie może wydostać się na zewnątrz!
Później, w połowie lat siedemdziesiątych, ta sama sprawa powtórzyła się w nieco 
mniejszej skali. Instytut przygotowywał się do setnej rocznicy urodzin 
Einsteina; uroczystości miały się odbywać od 4 do 9 marca 1979 roku. Z tej 
okazji dyrekcja postanowiła przygotować materiały promocyjne, w tym również 
krótką historię Instytutu. Zastępca dyrektora, John Hunt, zlecił napisanie 
takiej historii niejakiemu Williamowl G. Wingowi, który przedtem pracował w 
redakcji "New York Herald Tribune". Wing zabrał się do badań archiwalnych, 
przeprowadził wywiady z profesorami i zaczął pisać. Kolejne rozdziały 
maszynopisu przekazywał Huntowi. Dyrektorowi wszystko się bardzo podobało i 
wydawało się, że tym razem nie będzie żadnych kłopotów, aż do momentu, gdy Wing 
zajął się realizowanym niegdyś w Instytucie projektem budowy komputera.
Projekt ten, rzecz jasna, był bardzo kontrowersyjny i wzbudził w swoim czasie 
znaczne emocje. Teraz członkowie Instytutu usiłowali zatrzeć ślady i Wing nie 
mógł się połapać, kto był za, a kto przeciw, kto wynalazł poszczególne części 
komputera, kto co powiedział i komu, i tak dalej. Wydawało się, że za chwilę 
rozgorzeją dawne namiętności. Nim sytuacja wymknęła się spod kontroli, Wingowi 
polecono przerwać pracę i historia Instytutu znów nie powstała.
Choć więc Instytut nie jest w istocie Jedynym Prawdziwym Platońskim Niebem, 
zbliża się on do stanu czystej harmonii i doskonałości tak bardzo, że skłania to 
do myślenia, jak wyglądałoby życie tutaj, gdyby rzeczywiście stanowił on raj na 
ziemi, tak jak to wymarzyli jego założyciele?... Oto poniżej szkic idealnego, 
platońskiego Instytutu Studiów Zaawansowanych.
Sytuacja adiunktów nie wymaga żadnych zmian. Jeśli w Instytucie jest coś 
rzeczywiście bez zarzutu, to tym czymś jest sytuacja adiunktów. Warunki, jakie 
stwarza im Instytut, to jego największy wkład w rozwój nauki! To właśnie młodzi 
uczeni, a nie stali członkowie Instytutu, ani tym bardziej Wielcy Ludzie 
Przeszłości, dokonują najważniejszych odkryć. W tym zakresie Instytut jest już 
dostatecznie utopijny.
Brutalna rzeczywistość wkracza do naszych rozważań, gdy przechodzimy do kwestii 
stałych profesorów. Istotę problemu znakomicie uwidacznia słynny dialog między 
J. Robertem Oppenheimerem i Deane'em Montgomerym.
"Chcę, by pracowali tu najlepsi ludzie z całego świata" - mówi Montgomery.
"Rozumiem to - odpowiada Oppenheimer. - Ale musimy mieć również na względzie 
pytanie, czy będą oni dobrze pasować do pozostałych."
Tu Oppie się mylił. Jeśli czegoś w Instytucie było w istocie zbyt dużo, to 
właśnie harmonijnego błogostanu. W budynkach nie wyczuwa się napięć, nigdzie nie 
iskrzy, nie ma poczucia, że wokół kręcą się szaleni geniusze.
"Chciałbym, żeby tu było więcej wariatów" - mówi Freeman Dyson.
I słusznie!
Doprowadzenie do tego nie mogłoby się jednak ograniczać do zaproszenia 
doktorantów, zorganizowania laboratoriów, skonstruowania akceleratorów i 
zastosowania innych metod wytwarzających twórczy ferment. Idealny Instytut 
potrzebowałby nade wszystko kilku profesorów o nadmiernie rozwiniętym ego. 
Najbardziej twórczy uczeni są często nieznośnymi, egotystycznymi snobami, i tych 
właśnie w Instytucie nie uświadczysz. Tu dominuje życie pełne harmonii, pogodne 
jak niebo w letni dzień. Jednak zgodnie z najważniejszą zasadą estetyki, 
najpiękniejsze dzieła powstają wtedy, gdy do jednorodnej całości wkradają się 
dziwne, zaskakujące elementy. Złamana symetria, celowa dwuznaczność, pewna 
chromatyczna fantazja wśród harmonijnych tonów sprawiają, że dzieło zyskuje nową 
jakość, przestaje być jedynie zbiorem mechanicznie uporządkowanych, nudnych 
elementów.
Tak samo bywa z instytucjami. Nasz Instytut potrzebowałby pewnych dysonansów, 
grzmotów, czegoś zaskakującego, aby zrównoważyć panujący tu wewnętrzny 
błogostan...
Potrzebni są również Wielcy Lat Minionych. Staruszkowie powoli przesuwający się 
korytarzami, dzwoniący filiżankami i drzemiący po południu. W pewnym sensie te 
żywe symbole są wręcz najważniejsze: to im Instytut zawdzięcza pamięć, 
zachowanie związków z przeszłością, wizję dawnego Złotego Wieku. Dla nich 
Instytut jest i być powinien miejscem wypoczynku, nagrodą i placem zabaw.
Pewnego ranka, około 9.30, Otto Neugebauer wchodzi do stołówki Instytutu na 
śniadanie. Neugebauer jest dosłownie człowiekiem z innej ery, ponieważ urodził 
się w 1899 roku. Pracował na Uniwersytecie w Getyndze w dawnych burzliwych 
czasach, kiedy David Hilbert był dyrektorem Instytutu Matematyki, kiedy 
Heisenberg, Pauli, Oppenheimer, Dirac i wszyscy bogowie nauki przyjeżdżali do 
Getyngi, aby tworzyć tam nową fizykę. Ci wielcy ludzie już nie żyją, lecz 
Neugebauer nadal trwa: idzie właśnie korytarzem, ubrany w letni, brązowy 
garnitur i wy krochmaloną koszulę z krawatem pod szyją. Wygląda tak, jakby 
właśnie zmierzał na posiedzenie dyrekcji. Gdy pojawia się w pokoju, można 
pomyśleć, że to duch. Ale nie - jest to niewątpliwie żywy człowiek, z rumianymi 
policzkami i śnieżnobiałymi włosami.
Choć Neugebauer dawno już przekroczył wiek emerytalny, zmierza jak każdego dnia 
do swego gabinetu, ponieważ mimo upływu lat wciąż intensywnie pracuje. W swoim 
pokoju na trzecim piętrze Fuld Hali przegląda zwykle książki i artykuły na temat 
starożytnej astronomii, swojej ulubionej dziedziny. Czasami odwiedza jakiegoś 
eksperta w Instytucie lub na Uniwersytecie, aby wyjaśnić to czy owo zagadnienie 
astronomiczne. Drżącą ręką pisze parę linijek. O 12.00 schodzi na lunch, a 
później można go znów zobaczyć na herbatce. Poza tym siedzi w swoim gabinecie, 
czyta, pracuje i podtrzymuje tlący się płomyk życia. Nic nie może powstrzymać 
Ottona Neugebauera!
Oto kończy śniadanie i jest już gotów, by udać się do pracowni, gdy w stołówce 
pojawia się Deane Montgomery. Montgomery jest stosunkowo młody, ma dopiero 
siedemdziesiąt siedem lat, ale już o 7.30 był w swoim gabinecie, gdzie zajmował 
się lekturą prac matematycznych oraz rozważaniami topologicznymi. On również 
jest żywym symbolem, reliktem dawnych czasów. Gdy zatrzymuje się, żeby zamienić 
kilka słów z Neugebauerem, patrzących ogarnia nastrój prawdziwie metafizyczny, 
tak jakby oglądali fragment żywej historii.
Po krótkiej rozmowie Neugebauer idzie do swojego gabinetu, a Montgomery 
podchodzi do lady, bierze szklankę soku pomidorowego i wypija ją duszkiem. 
Wychodząc, wrzuca do pudełka pięćdziesiąt centów. Stołówka wydaje się teraz 
pusta, zniknęli z niej Synowie Złotego Wieku.
DODATEK
PROGRAMY KOMPUTEROWE DO GENEROWANIA ZBIORU MANDELBROTA I SYMULACJI DZIAŁANIA 
AUTOMATU KOMÓRKOWEGO
W dwóch rozdziałach tej książki (czwartym i dziesiątym) omawiam Dbiekty 
matematyczne, które można stosunkowo łatwo "wyprodukować" na osobistym 
komputerze. Oto dwa programy napisane w języku BASIC: program Johna Milnora do 
generowania zbioru Mandelbrota i program Nicholasa Tufillaro do symulacji 
działania automatu komórkowego. Dziękuję obu autorom za zgodę na opublikowanie 
ich programów.
O REM: Program w języku BASIC generujący zbiór Mandelbrota.
1 REM: Program autorstwa Johna Milnora z Instytutu Studiów Zaawansowanych, 14 
stycznia 1986 roku.
2 REM: Wersja na Macintosha (Microsoft BASIC 2.0)
3 REM: przygotowana przez Linde Eshleman i Eda Regisa, przystosowana do czarno-
białego ekranu 512 x 342 pikseli.
4 REM: Jeśli chcesz, żeby program działał dokładniej (lecz wolniej), wstaw 
15DEFDBLA, B, W-Y.
a-środek b-środek
5 REM: Dane dla:
6 REM: Cały zbiór:
7 REM: Górna część:
8 REM: Prawa strona:
szerokość hO h1 h2 ekranu
-.765 .21203	2.5 12 18 60
-.11	1.02 .27 13 18 100
.442 .338. .06 20 32 120
9 REM: Wielkość pikseli: 1 - duża rozdzielczość, powolne wykonanie, 8 -mata 
rozdzielczość, szybkie wykonanie.
10: DEFINTC-P.
20: PRINT "Narysuj te liczby a + ib, dla których orbita zera w odwzorowaniu"
25: PRINT "x + iy -> (x + iy)*(x + iy) + (a + ib) jest ograniczona".
30: INPUT "a-środek"; AGENT: INPUT "b-środek": BCENT: INPUT "szerokość ekranu"; 
WID.
35: PRINT "Punkty ograniczające (powiedzmy 10, 20, 60)".
40: INPUT "hO = "; HO: INPUT "<h1 = "; H1: INPUT "<h2 = "; H2.
50 NPUT "wielkość piksela (1,2,4,5 lub 8)"; PS.
60 ASCALE = PS*WID/512: BSCALE = 1.18*ASCALE.
70 AMIN = ACENT-256*ASCALE/PS: BMAX = BCENT + 171 *BSCALE/PS.
80 CLS: REM: Ekran w trybie graficznym, można zaczynać.
100 FOR l = O TO 512/PS-1: A = AMIN + I*ASCALE.
110 FOR J = O TO 342/PS-1: B = BMAX - J*BSCALE: X = 0: Y = 0.
120 FORH = OTOH2.
130 XNEW = X*X - Y*Y + A: REM: Obliczamy (X + iY)*(X + iY) + (A + iB).
140 Y = 2*X*Y + B: X = XNEW.
150 IF X*X + Y*Y > 342 THEN GOSUB 800 ELSE NEXT H.
200 NEXTJ, l.
300 IF INKEY$ = " " THEN 300: REM: Gotowe, program czeka na nowe
dane.
310 PRINT "Środek = ("; ACENT; BCENT;"), szerokość = "; WID. 320 PRINT "h = ("; 
HO; H1; H2;")": GOTO 30.
800 IF H<HO THEN COL = 1 ELSE IF H<H1 THEN COL = 3 ELSE COL = 2. 810 FOR K = O 
TO PS-1: FOR L = O TO PS-1: PSET (I*PS + K, J*PS + L),
COL: NEXT L, K. 820 RETURN.
10 REM Program symulujący działanie automatu komórkowego.
15 REM Reguła działania mód 2, wartość początkowa - jedna komórka.
20 REM wersja Macintosh Microsoft BASIC 2.1
30 REM (c) 1986 Nicholas Tufillaro.
40 DEFINTi.j.k.
50 REM wektory komórek. R - obecny, Q - poprzedni.
60 DIMR(512), Q(512).
70 DEFINT XMAX, YMAX: XMAX = 512: YMAX = 342.
75 REM Wartość początkowa - jedna komórka na górze ekranu.
80 Q(255) = 1: PSET (255, 0).
90 FOR n = 1 TO YMAX-1.
100 FORj = OTOXMAX-1.
120i=j-1.
130 IFi=-1 THENi = XMAX-1.
140 k = j + 1.
150 IFk = XMAXTHENk = 0.
160 REM Reguła działania automatu mód 2.
170 site = (Q(i)+ Q(k))MOD2.
180 R(j) = site.
190 IF site = 1 THEN PSET(j.n).
200 NEXTj.
210 FOR j = O TO XMAX-1.
220 Q(j) = R(j).
230 NEXT j.
240 NEXT n.
250 END.
LITERATURA
Ogólne opracowania na temat Instytutu Studiów Zaawansowanych:
A Community ofScholars, Institute for Advanced Study, Faculty and Mem-bers 1930-
1980. Institute for Adyanced Study, Princeton 1980.
Annual Report. Institute for Advanced Study. 1980/81-1984/85.
"Bulletin". nr 1-12, Institute for Adyanced Study, 1930-1946. Seria broszur 
opisujących Instytut, zawierających listę profesorów i członków. Publikowany co 
roku, z wyjątkiem lat 1931, 1932. 1942. 1943 i 1944.
Christy, Duncan: Life in the Jntelectual Zoo". "M", lipiec 1986, s. 78.
Corry, John: Vistt to an Intelectual Hotel. "New York Times Magazine", 15 maja 
1966, s. 50.
Davies, John: Institute Jbr Aduanced Study. "Princeton Magazine", sierpień, 
wrzesień, październik 1982.
Jones, Landon Y., Jr.: Bad Days on Mount Olympus. "The Atlantic", luty
1974. s. 37. Opisuje walkę o usunięcie dyrektora Carla Kaysena.
Kaysen, Carl: Report of the Director 1966-1976. Institute for Adyanced Study, 
Princeton 1976.
Regis, Edward Jr.: Einstein's Sanctum. "Omni", wrzesień 1984, s. 88.
Stern, Beatrice M.: A History ąfthe Institute for Aduanced Study 1930-1950. Nie 
opublikowany maszynopis, 1964. Mikrofilmowa kopia maszynopisu znajduje się w 
zbiorze dokumentów J. Roberta Oppenheimera w Bibliotece Kongresu, Waszyngton 
(numer zbioru #16646). Kopia maszynopisu jest dostępna w Zbiorach Specjalnych 
Hoover Library w Western Maryland College, Westminster, Maryland, 21157.
Stuckey, William K.: The Garden of Lonely Wise. "Science Digest", luty
1975. s. 28.
Rozdział 1. PLATOŃSKIE NIEBO
Blanshard, Frances: Frank Aydelotte ofSwarthmore. Wesleyan Universi-ty Press, 
Middletown, Conn. 1970. Biografia drugiego dyrektora Instytutu.
Flexner, Abraham: An Autobiography. Simon and Schuster, Nowy Jork 1960. Nowa 
wersja / Remember Flexnera z 1940 roku.
Howle, Diana M.: The Legacy oJLouis Bamberger. "New Jersey Monthly",
wrzesień 1984, s. 44.
L. Bamberger, Philanthropist. "Newark Eyening News", 12 marca 1944. Louis 
Bamberger. "Sunday Star Ledger", 12 marca 1944.
Rozdział 2. PAPIEŻ FIZYKI
Clark, Ronald W.: Einstein: The Life and Times. World, Nowy Jork, Cleve-land 
1971. Popularna biografia.
Dukas, Helen, Banesh Hoffmann (red.): Albert Einstein: The Human Side, New 
GlimpsesfromHisArchiues. Princeton University Press, Princeton 1979. Zbiór 
epigramów i wypowiedzi Einsteina na różne tematy, skompilowany przez jego 
sekretarkę i biografa.
French, A. P. (red.): Einstein: A Centenary Yolume. Harvard University Press, 
Cambridge, Mass. 1979. Wspomnienia i eseje o Einsteinie; wybór jego listów oraz 
opublikowanych prac.
Herbert, Nick: Quantum Reality: Beyond the New Physics. Doubleday/An-chor, Nowy 
Jork 1985. Popularne przedstawienie paradoksu EPR i twierdzenia Bella.
Hoffmann, Banesh, Helen Dukas: Albert Einstein: Creator and Rebel Yiking, Nowy 
Jork 1972.
Holton, Gerald, Yehuda Elkana (red.): Albert Einstein: Historical and Cul-tural 
Perspectives. Princeton University Press, Princeton 1982.
Maranto, Giną: Einstein's Brain. "Discover", maj 1985, s. 29. Opowieść o 
dziwnych losach tego, co pozostało z ziemskiej powłoki Einsteina.
Mermin, N. David: Is the Moon There When Nobody Looks? Reality and the Quantum 
Theory. "Physics Today", kwiecień 1985. Paradoks EPR, twierdzenie Bella i 
"niesamowite oddziaływania na odległość".
Pais, Abraham: Subtle is the Lord... The Science and Life of Albert Einstein. 
Oxford University Press, Oksford, Nowy Jork 1982. [Wydanie polskie: Pan Bóg jest 
wyrafinowany... Nauka i życie Albeta Einsteina, Prószyński i S-ka, Warszawa 
2001]. Rzetelna biografia Einsteina i analiza jego koncepcji naukowych pióra 
fizyka, który znał go w czasie, gdy pracował w Instytucie.
Sayen, Jamie: Einstein in America. Crown Publishers, Nowy Jork 1985.
Schilpp, Paul Arthur (red.): Albert Einstein: Philosopher - Scientist. 2 tomy, 
1949: Open Court, La Salle, Illinois 1982. Ważny, dwutomowy zbiór artykułów o 
Einsteinie; zawiera jego autobiografię ł odpowiedź na głosy krytyków.
Wheeler, John Archibald, Wojciech Żurek (red.): Quantum Theory and Me-asurement 
Problem. Princeton University Press, Princeton 1983. Zbiór prac na temat 
paradoksu EPR i nierówności Bella; zawiera oryginalną pracę Einsteina, 
Podolsky'ego i Rosena oraz odpowiedzi Bohra.
Woolf, Harry (red.): Some Strangeness in the Proportion. Addison Wesley, 
Reading, Mass. 1980. Sprawozdanie z sympozjum z okazji setnej rocznicy urodzin 
Einsteina, zorganizowanego w Instytucie Studiów Zaawansowanych w marcu 1979 
roku.
Rozdział 3. JEGO WYSOKOŚĆ MISTYCZNY WŁADCA
Benacerraf, Paul, Hilary Putnam (red.): Philosophy ofMathematics: Selec-
tedReadings. Prentice-Hall, Englewood Cliffs 1964. Zawiera prace Godła: RusseU's 
Matliematical Logic i What Is Cantor's Continuum Problem?.
Dawson, John (przekład i redakcja): Discussion on the Foundations of 
Mathematics. "History and Philosophy of Logic" nr 5, 1984, s. 111. Angielski 
przekład wypowiedzi w dyskusji, która rozgorzała po opublikowaniu prac Godła. 
Zawiera wypowiedzi Hansa Hahna, Rudolfa Car-napa, Johna von Neumanna, Arnolda 
Scholza, Arenda Heytinga i Kurta Godła.
- Kurt Gocie! in Sharper Focus. "The Mathematical Intelligencer" nr 6, 1984, s. 
9. Krótka biografia Kurta Godła; zawiera jego zdjęcia z dzieciństwa, stronę z 
pierwszego zeszytu do ćwiczeń arytmetycznych i arkusz ocen z lutego 1917 roku, z 
którego wynika, że otrzymał najwyższe możliwe oceny ze wszystkich przedmiotów z 
wyjątkiem matematyki.
- Cataloguing the Gódel Nachlass at the Institute for Aduanced Study. "Abstracts 
of the 7th International Congress of Logic, Methodology and Philosophy of 
Science" nr 6, 1983, s. 59.
Feferman, Solomon i in. (red.): Kurt Godeł: Collected Works. Tom 1: Publi-
cations 1929-1936, Oxford University Press, Oksford 1986. Zawiera ważny esej 
biograficzny Fefermana, jedno z niewielu źródeł informacji o życiu Godła.
Godeł, Kurt: Ań Example ofa New Type of Cosmological Solutions oj Einstein s 
Field Eąuations of Grauitation. "Review of Modern Physics" nr 21, lipiec 1949, 
s. 447. Zawiera teorię podróży w czasie.
- A Remark about the Reiationship between Relatwity Theory and Ideali-stic 
Philosophy. W tomie Schilppa, op. cit.
Heijenoort, Jean van (red.): FromFrege to Gódel Harvard University Press, 
Cambridge, Mass., 1967. Zawiera angielski przekład słynnej pracy Godła o 
zdaniach nierozstrzygalnych.
Hofstadter, Douglas R.: Gódel, Escher, Bach: Ań Eternal Golden Braid. Yantage 
Books, Nowy Jork 1980. Oryginalna, głęboka i błyskotliwa książka; jej lektura 
jest niezwykłym przeżyciem.
Kline, Morris: Mathematics: The Loss ofCertainty. Oxford University Press, Nowy 
Jork 1980. Rozdział "Disasters" zawiera omówienie wyników Godła.
Kreisel, G.: Kurt Gódel. "Biographical Memoirs of Fellows of the Royal So-ciety" 
nr 26, 1981, s. 148. Wyczerpujące, miejscami dowcipne omówienie życia i prac 
Godła; zawiera szczere uwagi na temat jego osobowości i nękających go depresji. 
Autor znał uczonego w okresie, kiedy ten mieszkał w Princeton.
Rucker, Rudy: Infinity and the Mind. Bantam Books, Nowy Jork 1982. Próba 
przekonania czytelnika, że nieskończoność istnieje naprawdę; zawiera 
"ilustracje, zagadki i paradoksy do rozwiązania" oraz część zatytułowaną 
"Rozmowy z Godłem".
Rozdział 4. IDEE
Ałbers, Donald J., G. L. Alexanderson (red.): Mathematica! People: Profi-les and 
Interuiews. Birkhauser, Boston 1985.
Bourbaki, Nicholas [Andre Weil?], The Architecture of Mathematics. "American 
Mathematical Monthly" nr 57, 1950, s. 221.
Campbell, Douglas M., John C. Higgins (red.): Mathematics: People, Pro-blems, 
Results. 3 tomy. Wadsworth, Belmont, Calif. 1984.
Davis, Philip J., Reuben Hersh: The Mathematical Experience. Houghton Mifflin, 
Boston 1981.
Dewdney, A. K.: Computer Recreations. "Scientific American", sierpień 1985, s. 
16. Zawiera wskazówki, jak napisać program generujący zbiór Mandelbrota.
Dieudonne, Jean: The Work ofNicholas Bourbaki. "American Mathemati-cal Monthly" 
nr 77, 1970, s. 134.
Gardner, Martin: Mathematical Games. "Scientific American", grudzień 1976, s. 
124. Zawiera opis "monstrualnych" krzywych, takich jak krzywa Hilberta i płatek 
śniegu Kocha.
Gleick, James: The Mań Who Reshaped Geometry. "New York Times Maga-zine", 8 
grudnia 1985, s. 64. Szkic biograficzny Benoita Mandelbrota.
Grillo, John P.: Fractal Trees. "Nibble Mac", styczeń/luty 1986, s. 48. Zawiera 
program (napisany w języku Microsoft BASIC dla Macintosha) generujący fraktalne 
drzewo, przedstawione tu na stronie 98.
Halmos, Paul: Nicolas Bourbaki. "Scientific American", maj 1957, s. 88.
Henney, Dagmar Renatę: Bourbaki. A French General -ora Mysterious So-cięty?. 
"Mathematics Magazine" nr 36, wrzesień/październik 1963, s. 252.
Kline, Morris: Mathematics and the Search for Knowledge. Oxford Univer-sity 
Press, Nowy Jork 1985.
Mandelbrot, Benoit B: wywiad. "Omni", luty 1984, s. 65.
- The Fractal Geometry of Naturę (wyd. zmienione). W. H. Freeman, Nowy Jork 
1983.
Newman, James R. (red.): The World oj Mathematics. 4 tomy. Simon and Schuster, 
Nowy Jork 1956.
Reid, Constance: Hilbert. Springer-Yerlag, Nowy Jork 1970.
Richards, łan: Number Theory. [w:] Mathematics Today (red. Lyn Arthur Ste-en). 
Springer-Yerlag, Nowy Jork 1978.
Stein, Kathleen: The Fractal Cosmos. "Omni", luty 1983, s. 63.
Weil, Andre: The Future oj Mathematics. "American Mathematical Monthly" nr 57, 
1959, s. 295.
Rozdział 5. WESOŁY JOHNNY
Bass, Thomas: Tlie Eudaemonic Pie. Houghton Mifflin, Boston 1985. Opowieść o 
pierwszych próbach J. Doyne'a Farmera, Normana Packarda i ich kolegów 
zmierzających do pokonania ruletki za pomocą teorii układów dynamicznych. 
Fragmenty ukazały się w "Science Digest", kwiecień/maj 1985.
Blair, Clay: Passing oj a GreatMind. "Life", 25 lutego 1957, s. 89. Szkic 
biograficzny Johna von Neumanna, opublikowany wkrótce po jego śmierci.
Dyson, Freeman: Distwbing the Universe. Harper & Rów, Nowy Jork 1979. Rozdział 
18 zawiera wspomnienia o Johnie von Neumannie i jego działalności w Instytucie.
- The Future ofPhysics. "Physics Today", 1970, s. 25. Zawiera ocenę projektu 
budowy komputera w Instytucie Studiów Zaawansowanych oraz ocenę samego 
Instytutu.
Goldstine, Herman H.: The Computerfrom Pascal to von Neumann. Prince-ton 
University Press, Princeton 1980. Zawiera kilka rozdziałów o von Neumannie i 
komputerze LAS. Autor był członkiem Instytutu; brał udział w budowie ENIAC-a, 
uczestniczył też w programie komputerowym realizowanym w Instytucie.
Goldstine, Herman H., Eugene Wigner: Scienti/ic Work oj'J. von Neumann. 
"Science", 1957, s. 683.
Halmos, P. R.: The Legend oj John von Neumann. "American Mathemati-cal Monthly" 
nr 80, 1973, s. 382. Przedruk w: Douglas Campbell, John C. Higgins (red.): 
Mathematics: People. Problems, Results. 3 tomy, Wad-sworth, Belmont, Calif. 
1984.
Heims, Steve J.: John von Neumann and Norbert Wiener. The MIT Press, Cambridge, 
Mass. 1980. Podwójna biografia.
Kemeny, John G.: Mań Yiewed as a Machinę. "Scietific American" nr 192, 1955, s. 
58. Elementarne omówienie maszyny Turinga i samoreprodu-kującego się automatu 
von Neumanna.
Tipler, Frank J.: Extraterrestrial Intelligent Beings Do Not Exist. "Quaterly 
Journal of the Royal Astronomical Society" nr 21, 1980, s. 267. Przedruk w: 
Edward Regis, Jr. (red.): Extraterrestrials: Science and Alien In-telligence. 
Cambridge University Press, Cambridge 1985.
Ułam, S. M.: Adventures of a Mathematician. Scribner's, Nowy Jork 1983. [Wydanie 
polskie: Przygody matematyka. Prószyński i S-ka, Warszawa 1996]. Zawiera wiele 
wspomnień o von Neumannie. Ułam był matematykiem i bliskim przyjacielem von 
Neumanna.
- John uon Neumann 1903-1957. "Bulletin of the American Mathemati-cal Society" 
nr 64, 1958, s. 1. Obszerne omówienie życia i prac von Neumanna.
von Neumann, John: Theory oJSelf-Reproducing Automata (do druku przygotował 
Arthur Burks). University of Illinois Press, Urbana, Londyn 1966.
Wiener, Norbert: / Am a Mathematician. The MIT Press, Cambridge, Mass. 1956. 
Zawiera wspomnienia o von Neumannie i Julianie Bigelowie.
Rozdział 6. CZŁOWIEK NIM-NIM-NIM
Bacher, Robert F.: Robert Oppenheimer. "Proceedings of the American Phi-
losophical Society" nr 116, 1972, s. 279.
Bernstein, Barton J.: In the Matter oj J. Robert Oppenheimer. "Historical Stu-
dies in the Physical Sciences" nr 12, 1982, s. 195. Szczegółowa relacja z 
przesłuchań w sprawie Oppenheimera; wykorzystuje odtajnione raporty FBI i inne 
"tajne" źródła informacji.
- The Oppenheimer Conspiracy. "Discover", marzec 1985, s. 22. Popularna wersja 
pozycji cytowanej powyżej.
Bernstein, Jeremy: A Question oJParity. A Comprehensible World. Ran-dom House, 
Nowy Jork 1967. Biografie i opis prac T. D. Lee oraz C. N. Yanga.
Goodchild, Peter: J. Robert Oppenheimer. Shatterer oJWorlds. Houghton Mif-flin, 
Boston 1981. Obficie ilustrowana biografia.
Hammond, Lansing V.: A Meeting with Robert Oppenheimer. Nie opublikowany 
maszynopis, 1979.
Kipphardt, Heinar: In the Matter oj J. Robert Oppenheimer. Przekład Ruth Speirs, 
Hill and Wang, Nowy Jork 1968. Sztuka oparta na zapisie przesłuchań w sprawie 
Oppenheimera; Oppie stwierdził, że autor spróbował przemienić farsę w tragedię.
Lamont, Lansing: Day oJTrinity. Atheneum, Nowy Jork 1965. Bardzo żywy i 
dramatyczny portret uczonych z Los Alamos i opis testu Trinity.
Lee, T. D.: BrokenParity [w:] T. D. Lee: Selected Papers. 3 tomy, Birkhauser, 
Boston 1986. Rozdział 4 - "Broken Friendship" - przedstawia relację Lee z 
zerwania z Yangiem.
Michelmore, Peter: The Swift Years: The Robert Oppenheimer Story. Dodd, Mead, 
Nowy Jork 1969.
Morrison, Philip: The Overthrow oJParity. "Scientific American" nr 196, 1957, s. 
45. Opis pracy Lee i Yanga na temat Jamania symetrii zwierciadlanej.
A New World, A Mystic World. "Time" nr 126, 29 lipca 1985, s. 40. Los Alamos i 
Trinity w czterdzieści lat później.
Oppenheimer, J. Robert. Wywiad udzielony Thomasowi S. Kuhnowi. "American 
Institute of Physics", 18 i 20 listopada 1963.
Oppenheimer, J. R., Robert Serber: On the Stability of Stellar Neutron Co-res. 
"Physical Review" nr 54, l października 1938, s. 540.
Oppenheimer, J. R., H. Sny der: On Continued Gravitational Contraction. 
"Physical Review" nr 56, l września 1939, s. 455.
Oppenheimer, J. R., G. M. Yolkoff: On Massiue Neutron Cores. "Physical Re-view" 
nr 55, 15 lutego 1939, s. 374.
Rabi, I. I. i in.: Oppenheimer. Scribner's, Nowy Jork 1969. Wspomnienia L 1. 
Rabiego, Roberta Serbera, Victora Weisskopfa, Abrahama Paisa i Glenna Seaborga.
Smith, Alice Kimball, Charles Weiner (red.): Robert Oppenheimer. Letters and 
Recollections. Harvard University Press, Cambridge, Mass. 1980. Ważne źródło na 
temat życia Oppenheimera do 1945 roku, później raczej niedokładne.
Strauss, Lcwis L.: Men and Decisions. Doubleday. Nowy Jork 1962.
Szasz, Ferenc Morton: The Day the Sun Rosę Twice: The Story oj the Trinity Site 
Nuclear Explosion July 16, 1945. University of New Mexico Press, Albuquerque 
1984. Poprawia pewne błędy zawarte w książce Lamonta.
United States Atomie Energy Commission: In the Matter oj J. Robert Oppenheimer: 
Transcript oJHearing bejore Personnel Security Board. Washington, D.C., April 
12, 1954 through May 6, 1954. Government Printing Office, Waszyngton 1954.
Wilson, Jane (red.): Ali in Our Time: The Reminiscences oJTwelve Nuclear 
Pioneers. "Bulletin of the Atomie Scientists", Chicago 1975.
Yang, Chen Ning: Selected Papers 1945-1980 with Commentary. W. H. Freeman, San 
Francisco 1983. Zawiera relację Yanga z jego zerwania z Lee.
Rozdział 7. HUBBLE, BĄBLE, TRUD I ZNOJE
Bartusiak, Marcia: TheBubbling Uniuerse. "Science Digest", luty 1986, s. 64.
Davis, Marc, Pięt Hut, Richard A. Mueller: Extinction of Species by Perio-dic 
Comet Showers. "Naturę" nr 308, 19 kwietnia 1984, s. 715.
de Lapparent, Yalerie, Margaret J. Geller, John P. Huchra: A Slice oJthe 
Uniuerse. Harvard-Smithsonian Center for Astrophysics, preprint 2231 (1985). 
"Astrophysical Journal" (Letters) nr 302, 1986.
Kutner, M. L. i in.: The Molecular Complexes in Orion, "Astrophysical Journal" 
nr 215, 15 lipca 1977. s. 521.
Schwarzschild. Bertram: Redshijt Surveys oJGalaxies Find a Bubbly Uniuerse. 
"Physics Today", maj 1989, s. 17.
Rozdział 8. NIOSĄC POCHODNIĘ
Adler, Stephen L.: Physics and Aslronomy at the Institutefor Advanced Study, 
1960-1980, nie opublikowany maszynopis bez daty.
Bernstein, Jeremy: PauWs Puzzle. "Science Digest", sierpień 1986, s. 41.
Crease, Robert P., Charles C. Mann: The Second Creation: Makers oftheRe-uolution 
in Twentieth-Century Physics. Macmillan, Nowy Jork 1986. Błyskotliwa historia 
fizyki cząstek elementarnych. Autorzy kładą nacisk na osoby dramatu, ale też 
jasno wyjaśniają skomplikowane teorie.
Feynman, Richard P.: QED: The Strange Theory ofLight and Matter. Prin-ceton 
University Press, Princeton 1985. Jasna i dowcipna praca ukazująca, co w fizyce 
już wiadomo, a co stanowi dopiero przedmiot badań i spekulacji teoretycznych. 
[Wydanie polskie: QED: Osobliwa teoria światła i materii. PIW, Warszawa 1992].
Feynman, Richard P. i in.: The Feynman Lectures on Physics. 3 tomy, Ad-dison 
Wesley, Reading, Mass. 1963. [Wydanie polskie: Feynmana wykla-dy z fizyki. PWN, 
Warszawa 19741. "Time" poprosił kiedyś Carla Sagana, by wymienił sześć książek, 
które powinien przeczytać każdy wykształcony człowiek: pierwszy tom wykładów 
Feynmana zajął wysoką pozycję na tej liście.
Pais, Abraham: Inward Bound: OJ Matter and Forces in the Physical Worki 
Clarendon Press, Oksford 1986. Historia fizyki cząstek elementarnych, w której 
autor kładzie nacisk na naukę, a nie na uprawiające ją osoby, choć -jak się 
wydaje -jest po imieniu ze wszystkimi fizykami cząstek.
Rozdział 9. PRAWDA O ŚWIECIE
Bahcall, John: The Problem ofSolar Neutrinos. Yassar Seminar on the Fron-
tiers in the Natural Sciences. Vassar College, Poughkeepsie, Nowy Jork.
Nie opublikowany rękopis, datowany 26 lutego 1976. Bahcall, John, Raymond Davis, 
Jr.: Ań Account ofthe Deuelopment ofthe
Solar Neutrino Problem [w:] Charles A. Barnes i in. (red.): Essays inNuc-
lear Astrophysics. Cambridge University Press, Cambridge 1982.
- Solar Neutrinos: A Scientific Puzzle. "Science" nr 191, 23 stycznia 1976, s. 
264.
Finkbiner, Ann: Paradigm Lost?. "Johns Hopkins Magazine", czerwiec 1985, s. 25. 
Sprawozdanie z wykładu wygłoszonego przez Thomasa Kuhna na Uniwersytecie Johnsa 
Hopkinsa; sonda przeprowadzona wśród uczonych wykazała, że 90% z nich uważa, iż 
badają "obiektywną rzeczywistość", a nie "interpretacje".
Kuhn, Thomas S.: The Essential Tension. University of Chicago Press, Chicago 
1977. [Wydanie polskie: Dwa bieguny. PIW, Warszawa 1985],
- The Structure of Scientific Revolutions, drugie wydanie. University of Chicago 
Press, Chicago 1970. [Wydanie polskie: Struktura rewolucji naukowych. PWN, 
Warszawa 1968],
Pollie, Robert: Brother, CanYou Paradigm?. "Science" nr 83, lipiec/sierpień 
1983, s. 76. Jeden z najgłośniejszych artykułów, jakie ukazały się na łamach 
czasopism; o modzie na paradygmat i kosmicznej megalomanii.
Shapere, Dudley: Extemal and Intemal Factors in the Deuelopment of Science, 
"Science and Technology Studies" nr 4, 1986, s. 1.
- The Concept of Obseruation in Science and Philosophy. "Philosophy of Science" 
nr 49, 1982, s. 485.
- Reason and the Searchfor Knowledge. Reidel, Dodrecht 1983.
- The Paradigm Concept "Science" nr 172, 14 maja 1971, s. 706. Recenzja z 
książki Kuhna Struktura rewolucji naukowych, pióra jego najbardziej ciętego 
krytyka.
Rozdział 10. WŁASNE OPROGRAMOWANIE NATURY
Dewdney, A. K.: Computer Recreations. "Scientific American" nr 252, maj 1985, s. 
42. Zawiera opis wyzwania, jakie rzucił maniakom Wolfram.
Levy, Steven: The Portable Unwerse. "Whole Earth Review", zima 1985, s. 42. 
Stephen Wolfram i automaty komórkowe; Levy jest autorem książki Hackers.
Poundstone, William: The Recursive Unwerse: Cosmic Complexity and the Limits oj 
Scientific Knowledge. W. Morrow, Nowy Jork 1985. Szczegółowy opis gry "Life"; 
autor rozważa również samoreprodukujące się automaty von Neumanna.
Wolfram, Stephen: Cellular AutomaLa. "Los Alamos Science", jesień 1983, s. 2. 
Wprowadzenie do teorii automatów komórkowych, z wieloma ilustracjami, w tym 
również zdjęcie Wolframa z jego słynną muszlą.
- Cellular Automata as Models oJComplexity. "Naturę" nr 311, 4 października 
1984, s. 419. Artykuł naukowy.
- Computer Software in Science and Mathematics. "Scientific American" nr 251, 
wrzesień 1984, s. 188. Jasne, ale bardzo głębokie wyjaśnienie, w jaki sposób 
automaty komórkowe mogą posłużyć do opisu nieredu-kowalnych zjawisk złożonych.
- Statistical Mechanics oj Cellular Automata. "Reviews of Modern Physics" nr 55, 
1983, s. 601. Obszerne, matematyczne omówienie klasyfikacji automatów 
komórkowych i ich zastosowań w fizyce.
Rozdział 11. POZA GRANICE WIDZIALNEGO ŚWIATA
Crease, Robert P., Charles C. Mann: The Gospel oJString. "The Atlantic", 
kwiecień 1986, s. 24. Teoria strun dla laików.
Freedman, Daniel Z., Peter van Nieuwenhuizen: The Hidden Dimensions of 
Spacetime. "Scientific American", marzec 1985, s. 74. Wyjaśnia, w jaki sposób 
sztuczka Kałuży i Kleina pozwala ukryć niepożądane wymiary.
Ginsparg, Paul, Sheldon Glashow: Desperately Seeking Superstrings?, "Physics 
Today", maj 1986, s. 7. Autorzy zajmują się pytaniem, dlaczego wszyscy cwaniacy 
badają struny.
Green, Michael G.: Superstrings. "Scientific American" nr 255, wrzesień 1986, s. 
48. Rzetelne wprowadzenie do superstrunowego Wszechświata.
- Unification oJForces and Particles in Superstring Theories. "Naturę" nr 314, 4 
kwietnia 1985, s. 409. Przystępne omówienie teorii superstrun.
Kolb, Edward W. i in.: The Shadow World of Superstring Theories. "Naturę" nr 
314, 4 kwietnia 1985, s. 415. Autorzy twierdzą, że "czytelnicy mogliby żyć wśród 
gór na dnie oceanu ze świata cieni".
Schwarz, John H.: Completing Einstein. "Science" nr 85, listopad 1985, s. 60. 
Elementarne wprowadzenie do teorii superstrun pióra fizyka, który w największym 
stopniu przyczynił się do sukcesów tej teorii.
- Dual-Resonance Models ofElemenlanj Particles, "Scientific American", luty 
1975, s. 61. Trajektorie Reggego, amplitudy Yeneziano i "stara" teoria strun.
Schwarzschild, Bertram M.: Anomafy Cancellation Launches Superstring Bandwagon. 
"Physics Today", lipiec 1985, s. 17. Przegląd nowych odkryć w teorii strun.
Taubes, Gary: Everything's Nów Tied to Strings. "Discoyer", listopad 1986, s. 
34. Popularne przedstawienie teorii.
Rozdział 12. DZIECI W SKLEPIE Z ZABAWKAMI
Feynman, Richard P.: Surely Youre Joking, Mr. Feynman!. Norton, Nowy
Jork 1985. Wydanie polskie: Pan z pewnością żartuje, panie Feynman!.
Znak, Kraków 1996.
ŹRÓDŁA CYTATÓW I RYSUNKÓW
Fragmenty z Abraham Flexner: Ań Autobiography (Nowy Jork, Simon & Schuster, 
1960), (c) 1940 Abraham Flexner, (c) 1960 Jean Flexner Lewison i Eleanor 
Flexner. Przedruk za zgodą wydawcy Simon & Schuster.
Fragmenty z N. David Mermin, "Is the moon there when nobody looks? Reality and 
ąuantum theory." Physics Today, April 1985, (c) 1985 American Institute of 
Physics. Przedruk za zgodą wydawcy.
Prezentacja argumentu przekątniowego Cantora zaczerpnięta z: Do-uglas 
Hofstadter, Gódel Escher, Bach (Nowy Jork, Basic Books, Inc., 1979).
Rysunek Logo Tree z rozdziału czwartego - reprodukcja za zgodą wydawcy pisma 
NibbleMac, 45 Winthrop St. Concord, MA 01742. (c) MicroSparc, Inc. 1986. 
Wszystkie prawa zastrzeżone.
Rysunki zbioru Mandelbrota w rozdziale 4, strony 69, 80 i 91 zostały 
przygotowane za pomocą programu Roberta P. Munafo Super MANDELZOOM 1.0. (c) 1986 
Robert P. Munafo. Program użyty za zgodą autora.
Rysunki zbioru Mandelbrota na stronach 71 i 76 zostały przygotowane za pomocą 
programu Johna Milnora, napisanego w języku BASIC (por. dodatek). (c) 1986 John 
Milnor. Wykorzystany za zgodą autora.
Fragmenty wywiadu z Benoit B. Mandelbrotem, Omni, luty 1984. (c) 1984 Omni 
Publications International, Ltd. Przedruk za zgodą wydawcy.
Prezentacja podejścia Johna von Neumanna do mechaniki kwantowej zaadaptowana z 
pracy: Steve J. Heims, John von Neumann and Norbert Wiener: From Mathernatics to 
the Technologies oj Life and Death (Cambridge, Mass., The MIT Press, 1980).
Fragmenty z P.R. Halmos, "The Legend of John von Neumann", American Mafhematicaf 
Monthly, 80, 382-394, (1973), (c)1973 The Mathematical Association of America. 
Przedruk za zgodą wydawcy.
Fragmenty z książki Hermana H. Goldstine'a, The Computerfrom Pascal to von 
Neumann. (c) 1972 Princeton University Press.
Fragment wywiadu z J. Robertem Oppenheimerem przeprowadzonego przez Thomasa S. 
Kuhna 18 i 20 listopada 1963 r., w ramach programu Orał History. Archive for 
History of Quantum Physics, kopia w American Institute of Physics, Nowy Jork. 
Przedruk za zgodą AIP.
Opis testów wykonanych w ramach Projektu Orion na Point Loma jest częściowo 
oparty na: Kenneth Brower, The Starship and the Canoe, (Nowy Jork, Harper nad 
Rów, 1983). (c) 1978 Kenneth Brower.
Fragment wywiadu z P.A.M. Dirakiem przeprowadzonego przez Thomasa S. Kuhna 4 
stycznia 1962 r. i 7 maja 1963 r. w ramach programu Ora! History. Archive for 
History of Quantum Physics, kopia w American Institute of Physics, Nowy Jork. 
Przedruk za zgodą AIP.
Fragmenty wykładu J. Bahcalla "The Problem of Solar Neutrinos", wygłoszonego 26 
lutego 1976 r. w Yassar College, Poughkeepsie, stan Nowy Jork. Zapis nie 
opublikowany. Przedruk za zgodą autora.
Rysunki przedstawiające działanie automatów komórkowych zostały przygotowane za 
pomocą programu "Automata", napisanego przez Nicho-lasa B. Tufillaro, Jeremiaha 
P. Reilly'ego i Richarda E. Crandalla. (c) 1985 Reed Institute. Program 
wykorzystany za zgodą właściciela.
Niektóre z rysunków przedstawiających przebieg gry "Życie" zostały wykonane za 
pomocą publicznie dostępnego programu gry Johna Con-way'a napisanego przez Billa 
Atkinsona, wersja 1.0.
Fragmenty artykułu Edwarda Regisa Jr. "Einstein's Sanctum", Omni. wrzesień 1984. 
(c) 1984 Edward Regis Jr.; wykorzystane za zgodą Omni Pu-blications 
International, Ltd.
Fragmenty artykułu Paula Ginsparga i Sheldona Glashowa "Despera-tely Seeking 
Superstrings?", Physics Today, maj 1986. (c) 1986 American Institute of Physics. 
Przedruk za zgodą AIP.
Program symulujący działanie automatów komórkowych, wersja w języku Macintosh 
Microsoft BASIC, (c) 1986 Nicholas B. Tufillaro. Program wykorzystany za zgodą 
autora.
Fragmenty "Surely you arejoking, Mr. Feynmanr Adventures ofa Curious Character, 
Richard P. Feynman, opowiedziane przez Ralpha Leightona. Redakcja Edward 
Hutchings. (c) 1985 Richard P. Feynman i Ralph Leighton. Wykorzystane za zgodą 
właścicieli.
INDEKS OSÓB
AdlerStephen 199, 200, 205, 211,
256, 268, 277
Alcock Charles 165, 166, 180 Alexander James 38, 48, 65, 109,
131, 134
AllisonSam 127, 128 Andersen Carl D. 145. 196 Arnowitt Rlchard 256 Arystoteles 
214, 215 Aspect Alain 44 Aydelotte Frank 49-51, l 14,
131-134, 143
Babson Roger 256
Bagger John 269, 270
Bahcall John 68. 161, 163, 165,
167, 169, 170, 175, 177-180,
206, 209-212. 219-224, 226,
256, 278, 284 Bahcall Neta 180 Bamberger Edgar 35 Bamberger Fuld Caroline 18, 
20,
21, 25, 27, 48 Bamberger Louis 18, 20, 21, 25,
27, 28, 39, 48 Bargmann Yalentine 48, 52 Barnes Joshua 168 Beard Charles 49 
Bellah Robert N. 206, 207 Bennet Charles 241 Bergmann Peter 47, 52 Berkeley 
George 62 Bethe Hans 128, 143, 190
Bcurling Arne 53
Bigelow Julian 109, 115-117,
119, 154, 200 Binney James 167-169, 175, 176,
180
BlegenT. C. 134 Bohr Aage 195 Bohr Niels 10, 41, 43, 44, 155,
186, 194, 195, 198, 199 Bombieri Enrico 256 Borden William L. 152, 153 Borel 
Armand 55, 207 Born Max 45, 136 Borsuk Karol 93
Bourbaki Charles Denis Sauter 87 Bradbury Norris 143 Breuer Marcel 18 Bridgman 
Percy 151, 152 Bronk Detlev 134 Bundy McGeorge 205 BurksArthur 115, 118, 122 
BushVannevar 131, 132
Cabibbo Nicola 223 Cantor Georg 63, 69, 70, 72 Cartan Henri 85 Casertano Stefano 
180 Cherniss Harold 114, 119, 206,
282, 283
Chevalley Claude 87 Chew Geoffrey 195 Church Alonzo 40 Cohen Paul 72
Cole Chris 232
Comte August 224
Conway John 233, 237, 246, 247
Courant Richard 191
Crick Francis 125
Darwin Karol 22, 126
Dashen Roger 199, 200, 205, 256, 261
Davis Marc 176, 183
Davis Ray 220-223
Dawson John 54-56, 58, 76, 77
de la Yallee Poussin C. 83
de Lapparent Yalerie 177, 182
De Rujula Alvaro 259
Dean Gordon 143
Delsarte Jean 85-87
Deser Stanley 256
Dewdney A. K. 248
Dieudonne Jean 85-87
Dirac P. A. M. 10, 47, 195, 196, 198, 286
Dodds Harold 48
Draine Bruce 171, 173
Drakę Francis 120
Drell Sidney 151
Dukas Helen 35
Dyson Freeman 17, 118, 119, 125. 144, 145, 151, 154, 156, 161, 187-195, 199, 
200, 202, 207, 219, 225, 253, 256, 268, 276, 286
Earle Edward Mead 49, 134
Eckert J. Presper 111, 112
Edwards Jonathan 15, 16
Ehrenfest Paul 136
Erlich Philip 74
Einstein Albert 9, 10, 16,28, 31-39, 41-48, 50-55, 57, 65, 67, 68, 72, 75, 88, 
104, 106, 109, 113, 121, 131-133, 139, 140, 144, 148, 149, 154, 155, 162. 192, 
194, 195, 197, 199, 225, 271, 276. 278, 279, 283, 285
Einstein Elsa 35
Eisenhart Luther 39
Eisenhower Dwight D. 152
EliotT. S. 10
Erdós Paul 74 Euklides 81, 89, 94 Euler Leonhard 82 Everett C. J. 189
Faraday Michael 22
Farmer J. Doyne 104
Feferman Solomon 67
Fergusson Francis 130
Fermi Enrico 105, 120, 128, 143,
144, 149, 198 Feyerabend Paul 225 Feynman Richard 45, 128, 140,
141, 224, 275 Fisher Michael 187, 199 Flexner Abraham 18, 21-28,
33-35, 38-40, 45-51, 67, 114,
131-133, 208, 278 Flexner Esthera 21 Flexner Moritz 21 Flexner Simon 24, 40 
Frank Philipp 59 Franklin Benjamin 146 Fredkin Ed 237, 239 Frege Gottlob 64, 266 
Furtwangler Philip 59
Godeł Kurt 9, 10, 16, 40, 52,
54-77, 88, 154, 192, 209. 219,
254, 276 Godeł Rudolf 76 Gabelsberger Franz Xaver 77 Gabriel Maria 67 Galileusz 
269 Gardner Martin 237, 246 Gauss Car! Friedrich 82, 83 Geertz Clifford 206, 
207, 219,
278, 279
Geller Margaret 177-183, 276 Gell-Mann Murray 10, 148, 151,
195, 204, 224, 231, 267, 280,
281
Georgi Howard 268 Gilman Daniel Coit 22 Ginsparg Paul 259, 268 Glashow Sheldon 
199, 259, 268 Goldbach Christian 82 Goldman Hetty 50 Goldstine Herman 105, 110, 
111,
115, 117-119, 154, 284
Goodman Jeremy 165, 168, 170,
172, 173, 180 Gosper Bili 237, 246, 248 Goudsmit Samuel 147 Green Michael 267, 
270, 271 Gross David 265, 267, 272 Groves Leslie 130 Gunn Jim 177, 180
Hadamard Jacąues 83
Hahn Hans 59
Hahn Otto 130
Haldane J. B. S. 32, 184
Halmos Paul 109
Hamilton Andrew 171, 172, 180
Hammond Lansing V. 155
Harbison E. Harris 134
Harriman Averell 205
Harris Roy 155
Harvey Thomas 31
Hawking Stephen 256
Heggie Douglas 175
Heisenberg Werner 41, 42, 107,
108, 196, 286 Herschel William 174 Hilbert David 63-65, 69, 106, 107,
191, 286 HillisDanny 251 Hofstadter Douglas 55 Hornig Don 127 Houtermans Fritz 
135 Hubble Edwin 180, 181 Huchra John 177, 178, 182 Hunt John 285 Hut Pięt 165, 
168-173, 176, 180
Infeld Leopold 47
Jansky Karl 171 Jenks F. P. 76 Joliot-Curie Frederic 130 Jordan Pascual 41
Kałuża Theodor 263 Kant Immanuel 73 Kartezjusz 120, 121 Kaufman Bruria 52, 149 
Kaysen Carl 66, 205-208, 214 Kistiakowsky George 128 Klaproth Martin 130
Klein Oskar 263 Kramers Hendrik 136, 197 Kuhn Thomas S. 213-219, 223, 225
Lacy Cedric 171, 180
Lambert Johann 90
Landshoff Hermann 77
Langevin Paul 35
Langlands 256
Laue Max von 195
Łapiące Pierre Simon de 137, 138
Lawrence Ernest O. 142
Lee Jeanette 150
LeeTsung-Dao 10, 144-151, 195,
276
Lefschetz Solomon 28 Legendre Adrien Marie 83 Leibniz Gottfried Wilhelm 62, 224 
Leidesdorf Samuel 25, 27 Lenard Andrew 187, 188, 192-194 Lieb Eliot 194 
Lindemann Ferdinand 90
Maass Herbert 25, 27, 35, 51 Maclntyre Marvin 46 Mandelbrot Benoit 95-100, 280,
281
Manley John 129 Manogue Corinne 200 Margolus Norman 239 Mark Beatrice zob. Stern
Beatrice M. Mason Edward S. 134 Mauchly John 111, 112 Maxwell James Clerk 271 
Mayer Walther 34, 35, 46, 47, 52 Meritt Benjamin 135 Mermin David 44 Milgrom 
Moti 169 Millikan Robert 38 Mills Robert 195 Milnor John 39, 78-80, 84, 88,
93-95, 99, 100, 119, 255, 289 Mitrany David 49 Moehn Franz 159, 160, 165 
Montgomery Deane 40, 54, 66,
118, 154, 161, 206, 253, 256,
284, 285, 287 Morgenstern Oskar 68
Morris Tim 200-204
Morse Marston 20, 50, 113, 131,
254
Mueller Mark 200, 269 Muller Richard 176
Nambu Yoichiro 195, 260
Nappi Chiara 265
Ne'eman Yuval 195
Neddermeyer Seth 145
Neugebauer Otto 286, 287
Neurath Otto 59
Neveu Andre 262
Neumann John von 38, 65, 73, 75, 95, 105-126, 131, 140, 143, 154, 189, 200, 238, 
239, 279
Neumann Klara von 110
Newton Izaak 51, 62, 138, 167, 218, 271
Nimbursky Adela 66, 67, 76
O'Brien John P. 35 Oppenheimer Frank 140, 152 Oppenheimer J. Robert 17, 37,
48, 84. 95, 119. 128-156. 160.
173, 189, 197-199, 204-206,
256, 278, 282, 283, 285, 286 Oppenheimer Kitty 152, 154 Oppenheimer Toni 253 
Osborn Frederick 134 Ostriker Jeremy 165, 168, 177.
178, 180, 276
Packard Norman 104, 245, 250,
252, 281, 282
Paczyński Bohdan 177, 179, 180 Painleve Paul 86 Pais Abraham 41, 144, 154, 195,
197
Panolsky Erwin 131, 134 Parmenides 73 Pauli Wolfgang 10, 136, 137, 139.
140, 195, 197-199, 286 Pauling Linus 134 Peebles Jim 180, 184 Penzias Arno 171 
Phinney Sterl 164 PiranTsvi 180 Pitagoras 60 Place Charles 75
Pianek Max 37 Platon 19, 272 Podolsky Boris 36, 37, 40, 42
Rabi I. I. 10, 128, 129, 151, 195
Ramond Pierre 262
Ratnatunga Kavan 164, 165, 169,
180
Rayleigh John William Strutt 22 Reagan Ronald 200 ReggeTullio 195, 260 Riefler 
Winfield 49 Rood Herbert 169 Roosevelt Franklin D. 46, 131 Rosen Nathan 36, 37, 
40, 42 Rosenbluth Marshall 117, 195,
205-206
Rosenfeld Leon 44 Ross Douglas 202 Rothberg Harvey 75 Rowe Allen 17 Rucker 
Rudolf 57 Ruelle David 187 Russell Bertrand 64 Rutherford Ernest 136
Salam Abdus 195 Scherk Joel 262-266 SchneiderDon 161-165, 180, 256 Schrodinger 
Erwin 47, 48, 107,
108, 186
Schwarz John 262-267, 270, 271 Schwarzschild Karl 138 Schwinger Julian 140, 141 
Selberg Atle 54, 66, 74. 82-84. 88,
94, 154, 161
Serber Robert 130, 137, 139, 151 Shapere Dudley 217-219, 223.
225
Shapley Harlow 134 Shaw Robert 245. 252. 281 Shaw Tim 232 Siegel Carl Ludwig 113 
Sigerist Henry E. 134 Snyder Hartland 139 Solomon Philip 172. 173. 178. 179 
Spitzer Lyman 166. 178. 180 StarkAnthony 171. 172 Stern Beatrice M. 40. 283-285 
Stern Max 284
Stewart Walter 49, 50 Strómgren Bengt 53 Strassman Fritz 130 Strauss Ernst 52, 
53 Strauss Lewis L. 134, 135, 142,
152-154 Szilard Leo 131
Tatę W. J. 74
TaylorTed 190, 191
Teller Edward 105, 106, 128, 143,
144, 189
Tesauro Gerald 252, 281 Thirring Walter 194 Thompson Homer 16 Thomson J. J. 136 
Tipler Frank 120, 122 Toffoli Tom 239, 241 Tolman Richard 40 Tomonaga Sin-itiro 
195 Toynbee Arnold 45 Tremaine Scott 175, 176 Truman Harry S. 133, 152 Tubbs 
Robert 31, 89-94 Tucker Albert 93 Tufillaro Nicholas 289 TuringAlan 112, 124 
TurnerEd 165, 177. 178, 180
Uhlenbeck George 135, 195 Ułam Stanisław 76, 106, 126, 143, 189
Yarney James 75
Yeblen Oswald 38-40, 47, 48, 50,
51, 65, 84, 108, 109, 113,
131-135, 154
Yeneziano Gabriele 195, 260 Yichniac Gerard 239 Yincent George E. 45 Yolkoff 
George M. 139
Warren Robert 49, 50
Watson James 125
Weil Andre 84-88, 94, 155, 161,
205-207
Weinberg Steven 267 Weyl Hermann 60, 68, 139, 140,
154
Wheeler John 41, 143, 195 Whitehead Alfred North 64 Whitney Hassler 76 Wiener 
Norbert 115 Wilczek Frank 195 Wilson Robert 128, 129, 171 Wilson Woodrow 16 
WingWilliam G. 285 Witten Edward 211, 254-259,
265-271, 279, 281, 282 Witten Louis 256, 257 Wolfram Stephen 104, 119, 126,
211, 229-233, 237-253, 277,
281
Woolf Harry 54, 160, 283 Wu Chien-Shiung 147
Yahil Amos 223
Yang Chen Ning (Frank) 10,
144-151, 154, 156, 192, 193,
195, 197, 204, 276 Yukawa Hideki 195, 198
Zermelo Ernst 72 Zumino Bruno 151. 195
Instytut Studiów Zaawansowanych w Princeton.
To tutaj Albert Einstein spędził ostatnie dekady życia,
poszukując teorii ostatecznej. W tym miejscu Kurt Godeł
popadał w paranoję i ostatecznie zagłodził się na śmierć.
Pracując w Instytucie, Robert J. Oppenheimer stawiał czoło
oskarżeniom o przekazywanie tajnych informacji komunistom.
Przez Instytut przewinęli się najwybitniejsi uczeni XX wieku,
pracowało w nim kilkunastu laureatów Nagrody Nobla.
Stał się on miejscem narodzin teorii snperstrun,
tutaj wymyślono automaty komórkowe.
Ed Regis, znany (i uznany) popularyzator nauki,
opowiada historię tej legendarnej placówki badawczej
oraz szkicuje sylwetki geniuszy i ekscentryków,
którzy decydowali i nadal decydują o jej kształcie i marce.
Brak mi słów, by powiedzieć, jaka to wspaniała książka. Za jej sprawą Ed Regis 
wkroczyl do ekstraklasy popularyzatorów nauki.
Martin Gardner
Niezwykle inspirująca i pełna życia.
"Los Angeles Times"
Regis w fascynujący sposób daje nam posmakować, na czym polega uprawianie 
prawdziwej nauki.
"The Wall Street Journal"
Cena 35 zł
Informacje o naszych książkach
można znaleźć w witrynie internetowej
www.pros zyaski.pl
Zapraszamy do Wirtualnego Wszechświata
- witryny edukacyjno-popularnonaukowej
wwvv.wiw.pl