Edward Radziński 

STALIN

Z rosyjskiego przełożyli
Irena Lewandowska i Michał Jagiełło
Opracowanie indeksu nazwisk
Stanisław Derejczyk
Projekt obwoluty, okładki i opracowanie graficzne
Krzysztof Findziński
Opracowanie graficzne wkładki ze zdjęciami
Andrzej Bolimowski
Redaktor
Małgorzata Źbikowska
Korekta
Lidia Sadowska
Igor Brudziński
© Copyright 1996 by Edward Radziński
? Copyright for Polish translation by Wydawnictwo MAGNUM Sp. z o.o.
© Copyright for Polish edition by Wydawnictwo MAGNUM Sp. z o.o.
Warszawa 1996
Wydawnictwo MAGNUM Sp. z o.o.
02-536 Warszawa, ul. Narbutta 25a
tel. 646 00 85, tel./fax 48 55 05
Skład i diapozytywy - Studio komputerowe RADIUS
Warszawa, ul. Nowogrodzka 31, tel. 621 39 20
Druk i oprawa - Drukarnia Wydawnictw Naukowych S.A.
Łódź, ul. Żwirki 2
ISBN 83-85852-22-0
SPIS TREŚCI
Od Autora
Prolog
Wstęp
CZĘŚĆ PIERWSZA Soso: jego życie i śmierć
1. Maleńki anioł
2. Zagadki dzieciństwa i młodości
3. Koniec Soso
CZĘŚĆ DRUGA Koba
4. Zagadki Koby
5. Nowy Koba
6. Partie wielkiego szachisty
7. Wielka utopia
8. Specjalista od katastrof
9. Narodziny Stalina
CZĘŚĆ TRZECIA Stalin: jego życie, jego śmierć
10. Koniec przywódców Października
11. Koniec wodza Października
12. Złamany kraj
13. Śmierć Nadieżdy. Straszny rok 1932
14. Zjazd zwycięzcy
15. Thriller rewolucji
16. Zniszczenie „Rózgi gniewu mego"
6 SPIS TREŚCI
17. „Ulubieniec partii" ujawnia tajemnicę
18. Powstanie nowego kraju
19. Nocne życie
20. Kapłan świętego ognia
21. Ku wielkiemu marzeniu
22. Wielkie marzenie
23. Pierwsze dni wojny
24. Rodzina i wojna
25. Zamysł wodza
26. Powrót strachu
27. Nie spełniona Apokalipsa
28. Śmierć czy zabójstwo
Bibliografia
Indeks nazwisk
OD AUTORA
O tej książce myślałem przez całe życie.
I do samej śmierci myślał o niej mój ojciec.
To jemu ją poświęcam.
Mam przed oczami ten marcowy dzień 1953 roku, kiedy stało się
to nieprawdopodobne, to o czym nawet myślenie w naszym kraju
było zbrodnią - umarł Stalin.
Widzę ostre, nie do zniesienia, marcowe słońce i nie kończącą
się kolejkę ludzi, którzy chcą go pożegnać. Jakże samotnie czułem
się wśród nich, nieprzytomnych z rozpaczy. Bo ja nienawidziłem go.
Ten zwrot w stosunku do Stalina przeżyłem w starszych klasach
szkoły - od szalonego uwielbienia do równie płomiennej nienawi-
ści, jaka możliwa jest tylko w młodości. Ten zwrot zawdzięczam
mojemu ojcu i jego niebezpiecznym opowieściom o Stalinie. O pra-
wdziwym Stalinie. Każdą rozmowę ojciec kończył zawsze tym sa-
mym zdaniem: „Być może to ty kiedyś o nim napiszesz".
Ojciec był inteligentem, jego idee fixe była europejska demokra-
cja. Często cytował mi słowa, przypisywane czeskiemu prezyden-
towi Masarykowi: „Na czym polega szczęście? Na tym, że masz
prawo wyjść na plac i zawołać na cały głos: »o Boże, jaki paskudny
mamy rząd!«".
Mój ojciec pochodził z dobrze sytuowanej żydowskiej rodziny.
Był znanym dwudziestoośmioletnim adwokatem, kiedy w Rosji
wybuchła rewolucja lutowa i upadł carat. Z radością powitał po-
wstanie Rządu Tymczasowego. To była jego rewolucja, jego rząd.
Ale kilka miesięcy wolności szybko minęło i do władzy doszli
bolszewicy. Dlaczego ojciec nie wyjechał za granicę - on, wszech-
stronnie wykształcony, perfekcyjnie władający angielskim, niemie-
ckim i francuskim? To zwykła historia - po prostu ogromnie kochał
wielką i smutną Rosję. W początkach lat dwudziestych, póki jesz-
8 OD AUTORA
cze istniały resztki wolności, redagował odeskie pismo „Szkwał",
pisał scenariusze pierwszych sowieckich filmów, przyjaźnił się ze
słynnym pisarzem Jurijem Oleszą i teoretykiem awangardy Wikto-
rem Szkłowskim, a także z wielkim reżyserem Siergiejem Eisenstei-
nem. Po śmierci ojca w jednej z jego książek znalazłem między
kartkami cudem ocalały list Eisensteina i kilka świetnych, choć nie-
przyzwoitych jego rysunków - ślady ich zabaw z czasów młodości.
Ale nastąpiła stalinowska epoka ujarzmiania myśli i kraj zamienił
się w ogromne więzienie. Ojciec nie narzekał, żył cicho, w milcze-
niu, a mówiąc ściśle egzystował. Porzucił dziennikarstwo i zaczął
pisać dla teatru. Adaptował na potrzeby sceny powieści jednego
z najbardziej przez Stalina cenionych pisarzy. Piotra Pawlenki. To
Pawlenko właśnie był autorem scenariuszy słynnych filmów, w któ-
rych występował Stalin - Przysięga i Upadek Berlina. Jego hurrapat-
riotyczny scenariusz Aleksander Newski o słynnym ruskim wodzu
z XIII wieku, który pokonał Kawalerów Mieczowych, zrealizował
sam Eisenstein. Pawlenko pisał także powieści. Czterokrotnie Stalin
dawał mu nagrodę swojego imienia - Stalinowską Nagrodę Literacką
pierwszego stopnia. Pawlenko często widywał wodza - zaliczał się
do wąskiego kręgu wtajemniczonych, bliskich bogoczłowiekowi.
Nazwisko Pawlenki ocaliło ojca. I chociaż wielu jego przyjaciół
zgniło w łagrach, jego samego zostawiono w spokoju. Zgodnie z lo-
giką tamtych lat, aresztować ojca znaczyło rzucić cień na znamieni-
tego Pawlenkę. Ale ojciec wiedział, że w każdej chwili to się może
skończyć. Czekał, przygotowany na najgorsze. Pomimo życia
w cieniu topora, pomimo utraconej kariery zawsze był uśmiech-
nięty. Jego ulubionym bohaterem był Brotto des Illes z powieści
Anatola France'a o rewolucji francuskiej Bogowie łakną krwi. I tak
jak Brotto ze smutną ironią obserwował koszmar rewolucji francus-
kiej, tak ojciec z identycznym uśmiechem obserwował straszliwe
bytowanie w stalinowskiej Rosji. Jego dewizą były ironia i współ-
czucie. I taki właśnie pozostał w mojej pamięci - z tym swoim
wiecznym uśmiechem.
Ojciec umarł w 1969 roku. I wtedy zacząłem pisać tę książkę.
Pisałem ją bez nienawiści. Chciałem tylko zrozumieć Stalina. Pisa-
łem otoczony cieniami tych, których znałem w dzieciństwie. Włą-
czyłem do książki ich opowiadania o Stalinie. Opowiadania, które
powtarzał mi ojciec, kończąc je zawsze tym samym refrenem: „Mo-
że kiedyś o nim napiszesz".
PROLOG
Dano jej też walczyć z świętymi i zwyciężyć ich. I dano jej moc nad wszelkim
pokoleniem, i językiem, i narodem. (...) I dano jej, aby mogła dać ducha onemu
obrazowi bestyi, żeby tez mówił obraz tej bestyi, i to sprawił, aby ci, którzyby
się nie kłaniali obrazowi onej bestyi, byli pobici.
Apokalipsa św. Jana, 13, 7-15, Biblia Gdańska, Warszawa 1958
I podniósł jeden Anioł mocny kamień, jakoby młyński wielki, i wrzucił w morze
mówiąc: Takim pędem wrzucony będzie Babilon, miasto ono wielkie, i już
więcej nie będzie znaleziony (...) iż czarami twojemi byli zwiedzieni wszystkie
narody, l w niem znalazła się krew proroków i świętych, i wszystkich, którzy są
pobici na ziemi.
Apokalipsa św. Jana, 18, 21-24, Biblia Gdańska, Warszawa 1958
Imię
Codziennie największe na świecie państwo budziło się z jego
imieniem na ustach. To imię przez cały dzień krzyczało w ustach
spikerów, grzmiało w pieśniach, patrzyło ze stronic wszystkich
gazet. Jego imię, jako najwyższą nagrodę, nadawano fabrykom,
kołchozom, ulicom i miastom. Z jego imieniem szli na śmierć
żołnierze w dniach najstraszliwszej z wojen. Stalingrad spłynął
krwią, stracił wszystkich mieszkańców, ziemia zmieniła się w je-
den ogromny strup nafaszerowany pociskami, ale miasta, które
nosiło jego imię, wrogowi nie poddano. W czasie procesów poli-
tycznych, które reżyserował, jego ofiary umierając sławiły jego
imię. I w łagrach, gdzie miliony ludzi z jego woli uwięzionych za
drutem kolczastym, odwracały biegi rzek, budowały miasta za
kręgiem polarnym i umierały - wszystko to pod jego portretami.
Jego posągi z brązu i w granicie wznosiły się wszędzie, w całym
przeogromnym kraju.
Gigantyczny posąg Stalina stał na kanale Wołga-Don, kolejnym,
który zbudowali więźniowie. To, co się wydarzyło z tym pomni-
kiem, wygląda jak zabawna metafora epoki.
Pewnego razu stróż, pilnujący rzeźby, z przerażeniem zauważył,
że ptaki w czasie przelotów odpoczywają na głowie posągu. Nie-
trudno wyobrazić sobie, czym to groziło jego twarzy. Ale ptaków
nie sposób ukarać. Za to ludzi oczywiście można. I śmiertelnie
przerażone kierownictwo obwodu znalazło wyjście - do gigantycz-
nej głowy podłączono prąd wysokiego napięcia. I teraz posąg stał
otoczony dywanem z martwych ptaków. Co rano dozorca zakopy-
wał ptasie trupy, a na ziemi nawożonej padliną rosła wspaniała
roślinność. A posąg oczyszczony z ptasiego guana patrzył na nad-
wołżańskie przestworza - kwitnące brzegi użyźnione ludzkimi
zwłokami, ukrytymi mogiłami więźniów, budowniczych wielkiego
kanału.
Kim on był dla nas?
Jeden ze znanych działaczy gospodarczych tych lat opowiadał
już w latach sześćdziesiątych:
Wzywa mnie towarzysz Stalin. Do tej pory jeszcze nigdy z nim nie rozmawia-
łem. Jechałem jak otumaniony. Odpowiedź na jego pytanie wypaliłem natych-
miast, patrząc mu w oczy i starając się nie mrugać. Wszyscy pamiętaliśmy, że
kiedyś powiedział: „Oczy biegają - znaczy, że ma coś na sumieniu". Wy-
słuchał mojej odpowiedzi i powiedział wyciągając rękę: „Dziękuję wam, towa-
rzyszu". Kiedy poczułem uścisk jego dłoni, miałem wrażenie, że mnie prze-
szyła błyskawica. Ukryłem dłoń pod marynarką, zszedłem do samochodu, po-
jechałem do domu. I nie odpowiadając na pytania zaniepokojonej żony, pod-
biegłem do łóżeczka, w którym spał mój malutki syn, wyjąłem dłoń spod
marynarki i uniosłem nad jego głową. Żeby i jego owiało ciepło dłoni Stalina.
Winston Churchill wspominał: „Stalin wywarł na nas ogromne
wrażenie. Kiedy wchodził na salę w czasie jałtańskiej konferencji,
wszyscy jakby na komendę wstawali. I dziwna rzecz, stali nieomal
na baczność". Kiedyś Churchill postanowił nie wstawać. Wszedł
Stalin - i jakaś niepojęta siła uniosła Churchilla z krzesła. W czasie
wojny ciepło mówił o Stalinie, o „dobrym wujaszku Joe", prezy-
dent Roosevelt.
W 1959 roku, kiedy świat wiedział już o zbrodniach „dobrego
wujka Joe", Churchill, przemawiając w Izbie Gmin w osiemdziesiątą
rocznicę urodzin Stalina, powiedział: „Rosja miała wielkie szczęście,
że w dniach najcięższej próby na jej czele stał wielki wódz, genialny
i niezłomny Stalin". Gdyby Churchill wiedział, co zaplanował „nie-
złomny wódz", wtedy, w odległym marcu 1953 roku!
Ale l marca 1953 roku Stalin leżał na podłodze z wylewem krwi
do mózgu. W stolicy swego imperium, przepojonej jego sławą, on,
który stał się bogiem za życia, przez wiele godzin leżał w pustym
pokoju, w kałuży własnego moczu.
Ogłaszano go i paranoikiem, i potworem, i zwykłym gangsterem.
Ale jego osobowość, motywy postępowania nadal są równie zagad-
kowe, jak wtedy, w słonecznym marcowym dniu jego śmierci.
W swoich ulubionych kaukaskich butach z miękkiej skóry Stalin
umiejętnie skrył się w gęstym cieniu historii, po to, aby teraz, po
upadku sowieckiego imperium, znowu zamajaczył na horyzoncie
jego straszliwy cień. I upadłe największe imperium XX stulecia
coraz częściej wspomina swego stwórcę - w obłokach nowych gro-
źnych mitów wraca do kraju Gospodarz.
Tajemnico
Swoje życie i całą historię kraju udało mu się pogrążyć w nie-
przeniknionym mroku. Nieprzerwanie likwidując swoich współtowa-
rzyszy, niezwłocznie usuwał wszelki ich ślad z historii. Osobiście
kierował stałą i bezlitosną czystką archiwów. Najściślejszą tajemnicą
otoczył wszystko, co w jakikolwiek sposób dotyczyło władzy. Ar-
chiwa przeistoczy w starannie strzeżone twierdze. Ale i teraz, kiedy
otrzymaliśmy dostęp do archiwów, znowu stanęliśmy wobec tajem-
nicy. Nawet i to zdołał przewidzieć. Oto kilka fragmentów tajnych
protokołów z posiedzeń Biura Politycznego, z Archiwum Prezydenta:
1920. Postanowień Biura Politycznego dotyczących najpoważniejszych prob-
lemów nie odnotowywać w oficjalnym protokole.
1923. (...) potwierdzić poprzednią decyzję Biura Politycznego: do protokołów
z posiedzeń nie należy zapisywać niczego oprócz postanowień.
1924. Pracę zatrudnionych w sekretariacie KC partii uznać za konspiracyjną
robotę partyjną.
1927. Podjęcie środków w celu „zapewnienia maksymalnej konspiracji".
To totalne utajnienie nie on wymyślił. Było to zgodne z tradycją
tajemniczego „Zakonu Kawalerów Mieczowych", jak nazywał par-
tię komunistyczną jej przywódca, Józef Stalin.
Zaczynając opisywać jego życie, pogrążamy się w tych nieprze-
niknionych ciemnościach.
Archiwum Prezydenta
Kiedy jeszcze studiowałem w Instytucie Historyczno-Archiwal-
nym, wiedziałem o tym najtajniejszym z tajnych archiwów, które
mój nauczyciel porównywał do archiwum Watykanu, jeśli chodzi
o nieprzebraną mnogość tajemnic. Było to archiwum kierownictwa
partii komunistycznej, usytuowane przy tajnym wydziale specjal-
nym. Przechowywano w nim dokumenty wszystkich najwyższych
instancji partyjnych, które w ciągu siedemdziesięciu lat rządziły
państwem, a także osobiste archiwum Stalina. Było to słuszne, po-
nieważ do tego czasu także historia partii stała się historią Stalina.
To archiwum później stało się podstawą Archiwum Prezydenta
utworzonego za rządów Gorbaczowa. To w nim właśnie prezydent
Rosji, Borys Jelcyn, znalazł tajne protokoły podpisane przez Stali-
na, kiedy ZSRR zawarł w 1939 roku pakt z hitlerowską Rzeszą.
Otrzymałem unikalną możliwość pracy w Archiwum Prezyden-
ta. W tej książce znalazły się również dokumenty z jeszcze dwóch
archiwów. Chodzi o byłe Centralne Archiwum Partii - największą
świętość partii komunistycznej, poprzednio niedostępną dla histo-
ryków. Tam, za specjalnymi drzwiami, w stalowych sejfach, prze-
chowywano historię zakonspirowanej grupy rewolucjonistów, któ-
rzy w 1917 roku zdobyli władzę na jednej szóstej naszej planety.
„Ściśle tajne" - ulubiona adnotacja na dokumentach archiwum.
Teraz, po upadku partii. Archiwum Partii wstydliwie zmieniło na-
zwę na Rosyjski Ośrodek Studiów Historii Najnowszej. Ale dla
mnie na zawsze pozostanie Archiwum Partii i tak będę je nazywać
w tej książce. Upragnione partyjne archiwum, o którym marzyłem
tak długo i do którego dostałem się dopiero teraz, kiedy skończyło
się władanie tej wiecznie zakonspirowanej partii dowodzonej przez
mojego bohatera.
I oczywiście tajne zasoby byłego Centralnego Archiwum Rewo-
lucji Październikowej. Ono także po rozpadzie Związku Radziec-
kiego pospiesznie zmieniło nazwę na Państwowe Archiwum Fede-
racji Rosyjskiej. Ale w swojej książce będę nazywał je po daw-
nemu: Archiwum Rewolucji Październikowej, ponieważ ta nazwa
dokładnie oddaje istotę rzeczy. Znajdują się w nim dokumenty re-
wolucji i znanych bolszewików - wymordowanych współtowarzy-
szy Stalina. Tam przechowuje się „teczki specjalne" Stalina, tajne
sprawozdania dla wodza.
To są właśnie najważniejsze trzy archiwa, w których szukałem
Stalina. Tajnego Stalina. Ukrywanego przez pół stulecia.
W książce wykorzystuję też dokumenty jeszcze jednego archi-
wum niedostępnego do dziś. To archiwum byłego KGB. Tam znaj-
duje się największy na świecie „bank krwi" - akta rozstrzelanych.
Setki tysięcy akt. Dzięki pomocy osób trzecich udało mi się zajrzeć
do niektórych zgromadzonych tam dokumentów.
Zresztą samo archiwum w okresie pieriestrojki szczodrze pub-
likowało swoje akta. Na zawsze jednak zapamiętałem słowa byłego
funkcjonariusza KGB: „Pamiętaj, czasem to jest po prostu taka gra
KGB - publikując, fabrykujemy". Można też powiedzieć inaczej:
„Bójcie się Danaów dary przynoszących". Szczególnie dotyczy to
pamiętników byłych funkcjonariuszy KGB. Jako przykład mogą
posłużyć wspomnienia stalinowskiego szpiega, generała Pawła Su-
dopłatowa. Zatytułowane są wspaniale - „Zadania specjalne". Te
„zadania specjalne" polegają na podrzucaniu wrogowi fałszywego
śladu, kompromitowaniu ludzi cieszących się na Zachodzie auto-
rytetem, ukrywaniu działających agentów, ujawnianiu nie istnieją-
cych. Stojąc już nad grobem, Sudopłatow nadal walczy. Czyżby to
były ostatnie, pośmiertne zadania specjalne tych ludzi?
Po opublikowaniu wywiadów, w których opowiadałem, że pi-
szę książkę o Stalinie, otrzymałem mnóstwo listów. Powtórzyła
się historia z moją poprzednią książką o carze Mikołaju II. W tych
listach nie ma sensacyjnych informacji, ale ujawniają bezcenne
szczegóły minionej epoki, która pozostawiła po sobie mnóstwo
zafałszowań i najbardziej kłamliwe piśmiennictwo na świecie.
Z reguły listy te pisali ludzie starzy, którzy dawno już zaprzestali
aktywnej działalności, ale zanim odejdą na zawsze, chcą opowie-
dzieć o tym, czego byli świadkami. Rzadko informują o sobie.
Przeważnie znam tylko ich nazwiska i adresy, czasem nawet tylko
miasto, w którym wrzucono list. To nie jest niedbalstwo. To
strach, zrozumiały tylko dla mieszkańców byłego ZSRR. Strach,
który od dzieciństwa wpajał im Gospodarz, a który umrze dopiero
razem z nimi.
W takim więc kształcie publikuję te listy - nazwisko i miasto,
w którym mieszkają moi bezinteresowni współautorzy. Co samo
przez się jest symbolem tamtych strasznych czasów. Dziękuję im,
moim dobrowolnym pomocnikom, mieszkańcom nie istniejącego
już imperium - Związku Radzieckiego.
WSTĘP
Zagadkowe historie
Często wspominam tę rozmowę. Odbyła się w drugiej połowie
lat sześćdziesiątych. Byłem młody, ale już napisałem dwie modne
sztuki teatralne. Właśnie wtedy ktoś poznał mnie z Jeleną Sier-
giejewną Bułhakową, wdową po najbardziej mistycznym pisarzu
epoki stalinowskiej, Michaile Afanasjewiczu Bułhakowie. Za życia
Stalina Bułhakow był autorem kilku głośnych i zakazanych sztuk
oraz jednej wystawionej - Dni Turbinów. Przedstawienie szło
w słynnym Moskiewskim Teatrze Artystycznym (MChAT) i Stalin
kochał Dni jakąś dziwną, niepojętą miłością. Obejrzał spektakl nie-
zliczoną liczbę razy.
W latach sześćdziesiątych większość utworów Bułhakową nadal
była zakazana, a o samym pisarzu opowiadano mnóstwo fantastycz-
nych historii. Mnie interesowała jedna - historia jego sztuki o Stali-
nie. O to właśnie zapytałem jego żonę. I wtedy odbyła się rozmowa,
która wydała mi się tak interesująca, że zanotowałem ją w swoim
dzienniku:
Ja: Słyszałem, że w 1939 roku Michaił Afanasjewicz otrzymał
propozycję napisania sztuki o Stalinie.
Jeleną Siergiejewna: Zgadza się - otrzymał. Przyjechał do nas
dyrektor MChAT-u. Zaproponował napisanie sztuki na urodziny
Stalina. Misza wahał się, ale się zgodził. Jego stosunek do Stalina
był bardzo szczególny. Napisał niezwykle interesującą, romant-
yczną opowieść o młodości Koby... Taki był partyjny pseudonim
młodego Stalina - Koba. Początkowo wszystko układało się dobrze
- teatr przyjął sztukę. Ówcześni urzędnicy, którzy rządzili kulturą,
byli zachwyceni.
Później porównałem opowiadanie Jeleny Bułhakowej z jej opub-
likowanym dziennikiem. Napisała tam: „li lipca Bułhakow czytał
swoją sztukę w Komitecie do Spraw Sztuki. Sztuka bardzo się spo-
dobała".
Jelena Siergiejewna: Teatr planował premierę w grudniu 1939 roku,
na sześćdziesięciolecie głównego bohatera. Wtedy sztukę posłano
Stalinowi, a on nie pozwolił jej wystawić. Ot, i cała historia.
Gdybym nie był wówczas dramaturgiem, na tym zakończyłbym
rozmowę. Ale byłem. I dlatego natychmiast pojąłem, jak dziwne
było to, co usłyszałem. 1939 rok - szczyt stalinowskiego terroru.
Strach sparaliżował cały kraj. Każdy ideologiczny błąd traktowano
jak zbrodnię. Kto mógł zdecydować, aby w takich czasach zamówić
u bezpartyjnego pisarza Bułhakowa - autora zakazanych książek
- sztukę na jubileusz wodza? Do tego dla MChAT-u, pierwszej
sceny kraju? Kto z ówczesnych, nieprzytomnych ze strachu urzęd-
ników ośmieliłby się wziąć na siebie taką odpowiedzialność? Jasne,
że nikt, oprócz... oprócz bohatera przyszłej sztuki - dziwnego wiel-
biciela Dni Turbinów. Oczywiście człowiekiem, który zamówił
sztukę, mógł być tylko Stalin. Sam byłem dramaturgiem i dobrze
znałem wieczny strach urzędników. Nawet w moich czasach, sto-
sunkowo niegroźnych, ci, którzy rządzili kulturą, robili wszystko,
żeby o niczym nie decydować. A cóż dopiero wtedy, w strasznym
1939 roku. Czyżby umierając ze strachu, urzędnicy nagle zdobyli
się na taką odwagę i nikogo nie pytając, wydali zgodę na wystawie-
nie sztuki niepewnego ideologicznie pisarza Bułhakowa?! Niemoż-
liwe! To znaczy możliwe tylko w jednym wypadku - jeśli zaakcep-
tował ją ten, kto ją zamówił. Ale w takim razie dlaczego nie dopuś-
cił do jej wystawienia? Wypytywałem dalej Jelenę Siergiejewnę:
- Kiedy czytano sztukę?
Jelena Siergiejewna: - Latem... To było w lipcu.
- A kiedy jej zakazano?
Jelena Siergiejewna: - W sierpniu.
- I... czy coś zaszło w międzyczasie?
Uśmiechnęła się. Czytała w moich myślach.
- Misza umówił się z teatrem, że pojedzie do Gruzji. Koniecznie
chciał porozmawiać z ludźmi, którzy pamiętali Kobę w młodości.
Do tego czasu niewielu ich już zostało, Koba zlikwidował niemal
wszystkich. Pojechaliśmy - scenograf, reżyser, ja i Misza. Misza
marzył, żeby popracować w gruzińskich archiwach.
- W archiwach?!
- No tak, przecież pisał absolutnie bez żadnych dokumentów.
Kiedy poprosił teatr o pomoc w zdobyciu dokumentów dotyczących
młodości Stalina, odpowiedziano mu: Nie istnieją takie dokumenty.
Więc postanowił sam poszukać. Jechaliśmy w nadzwyczajnych wa-
runkach, w międzynarodowym wagonie. Szykowaliśmy się do ban-
kietu, kiedy dogoniła nas depesza: „Wyjazd niepotrzebny, wracaj-
cie do Moskwy". W Moskwie Misze zawiadomiono, że w sekreta-
riacie Stalina sztukę przeczytano i decyzja jest następująca: Nie
wolno robić ze Stalina literackiego bohatera i wkładać w jego usta
słów, których w rzeczywistości nigdy nie wypowiadał. Sam Stalin
miał jakoby powiedzieć: „Wszyscy młodzi ludzie są jednakowi. Po
co pisać sztukę o młodym Stalinie?"
Wytłumaczenie było nader dziwne - w tamtych latach wydawa-
no mnóstwo utworów o młodym Stalinie. Ale pisano je tak, jak
została napisana sztuka Bułhakowa - bez dokumentów. Autorzy
korzystali z oficjalnych informacji o życiu wielkiego rewolucjonis-
ty Koby. Jasne? Jasne! Fatalny błąd Bułhakowa najwidoczniej pole-
gał na tym, że postanowił przestudiować archiwalne dokumenty.
Nie wystarczały mu oficjalne informacje. I jak tylko spróbował
zrealizować swój pomysł, sztuka została pogrzebana. Rykoszetem
ta historia dobiła i autora. Bułhakow zachorował i umarł.
A ja coś sobie przypomniałem. Jestem jeszcze mały, siedzę
w swoim pokoju. W sąsiednim rozmawiają mój ojciec i pisarz Paw-
lenko.
Tego dnia omawiali swoje najbliższe plany. Przez nie domknięte
drzwi usłyszałem jak ojciec zapytał: „A właściwie czemu nie mieli-
byśmy napisać czegoś o młodości Józefa Wissarionowicza? O tym
jeszcze nikt niczego dobrego nie napisał. A pan przecież długo
mieszkał na Kaukazie".
Pawlenko przerwał mu ostrym tonem, tak ostrym, że w pierwszej
chwili nie poznałem jego głosu: „Nie należy opisywać słońca, za-
nim jeszcze nie wzeszło".
Dalszy ciąg zagadek. Znikająca data urodzin
Stalin (Dźugaszwili) Józef Wissarionowicz. Urodzony 21 grud-
nia 1879 roku (9 grudnia według starego stylu).
Tę datę urodzenia można znaleźć w wielu encyklopediach. Dob-
rze ją pamiętam. Jedyne w swoim życiu przestępstwo popełniłem
właśnie z powodu daty jego urodzin. W którejś z początkowych
klas szkoły pisaliśmy powinszowania z okazji jego urodzin.
W świętej ciszy opisywałem swoją miłość. Jak i wszyscy moi kole-
dzy wierzyłem, że je czyta i ze wzruszeniem wyobrażałem go sobie
przy lekturze. Ale kiedy w domu opowiadałem swoje wypracowa-
nie ojcu, ze zgrozą uświadomiłem sobie, że popełniłem błąd. I on
- Stalin - dowie się, że nie znam ortografii! Tego znieść nie mog-
łem! O świcie przyszedłem do szkoły, wybiłem szybę i wlazłem do
pokoju nauczycielskiego. Znalazłem nasze wypracowania. Co za
szczęście - jeszcze nie były sprawdzone. I poprawiłem błąd!
Po wielu latach siedzę w słynnym Archiwum Partii. Leży przede
mną fotokopia z ksiąg metrykalnych Uspieńskiego Soboru w Gori
- świadectwo urodzenia Józefa Dżugaszwili.
Rok 1878. Urodzony 6 grudnia, ochrzczony 17 grudnia. Rodzice - mieszkańcy
miasta Gori - rolnik Wissarion Iwanowicz Dżugaszwili i jego ślubna żona,
Jekatierina Gieorgijewna. Ojciec chrzestny - mieszkaniec Gori, rolnik Cichitat-
riszwili. Sakramentu udzielił protojerej Chachałow i diak cerkiewny Kwiniki-
dze.
A więc urodził się na cały rok i trzy dni wcześniej przed oficjal-
ną datą swoich urodzin? Które przez tyle lat uroczyście świętował
cały kraj?! Tyle lat obchodzono sfałszowaną datę? Ale to nie był
błąd. Tu, w tym samym archiwum, znajduje się świadectwo ukoń-
czenia szkoły cerkiewnej w Gori małego Józefa Dżugaszwili. I to
samo. Urodził się 6 grudnia 1878 roku. Zresztą zachowała się także
ankieta, którą Stalin wypełnił w 1920 roku, w której własnoręcznie
napisał rok 1878!
A więc oficjalna data jego urodzin jest zmyślona! Ale od kiedy?
I po co?
Na pierwsze pytanie odpowiedź jest prosta - fałszywa data poja-
wia się natychmiast po tym, jak tylko oficjalnie stał się jednym
z najważniejszych ludzi w państwie. W kwietniu 1922 roku z inic-
jatywy Lenina zostaje sekretarzem generalnym - przywódcą partii.
I już w grudniu 1922 roku sekretarz Stalina, Iwan Pawłowicz Tows-
tucha, wypełnia za niego nową ankietę, w której wpisuje nową datę
urodzenia - 1879 rok. Dzień także jest inny - 21 grudnia. Od tego
momentu nasz bohater unika własnoręcznego wypełniania ankiet.
Robią to za niego sekretarze. To oni wpisują zmyśloną datę. Stalin,
jak zwykle, nie ma z tym nic wspólnego. Fałszywa data urodzenia
staje się datą oficjalną. Tylko znowu - po co?
Siedzę w byłym Archiwum Partii. Przede mną leżą papiery sek-
retarza Stalina, Iwana Towstuchy. Towstucha był zaufanym czło-
wiekiem Stalina do 1935 roku, kiedy to spokojnie umarł. Mówiąc
ściślej - zdążył spokojnie umrzeć, ponieważ po 1935 roku więk-
szość ludzi z otoczenia Stalina zostaje przez niego zlikwidowana.
Przeglądam papiery Towstuchy, wciąż staram się znaleźć jakiś trop.
Nie ma żadnych osobistych notatek, żadnych dzienników - nic po
nim nie zostało. Zresztą ci, którym Towstucha służył, postępowali
identycznie. Ani Stalin, ani Lenin, ani ich współtowarzysze nie
pisali pamiętników. Z zasady. Rewolucjonista nie może mieć spraw
osobistych. Tylko partyjne. Ta słuszna zasada pozwoliła im zabrać
do grobu tajemnice ich partii.
W czasie przerwy, na korytarzu podszedł do mnie staruszek,
jeden z tych partyjnych staruszków zabijających czas w archiwum.
Nie przedstawił się, a ja go o nic nie pytałem. Doświadczenie nau-
czyło mnie, że jeśli chcesz się czegoś ciekawego dowiedzieć, nie
bądź ciekawy.
- Widzę, że interesuje pana Towstucha. Widywaliśmy się, a na-
wet pracowaliśmy razem. Był wysoki, chudy - typowy inteligent.
Zmarł na gruźlicę. Odwiedzałem go w sanatorium rządowym ,,Sos-
ny", kiedy tam umierał. Prosił, żebym mu grał na gitarze pieśni
rewolucyjne z czasów jego młodości. I płakał. Nie chciał umierać.
Stalin pochował go pod murami Kremla. Na znak uznania zasług.
Towstucha był sekretarzem Stalina. Ale jednocześnie - co nie mniej
ważne - faktycznie kierował Archiwum Partii. Zgromadził wszyst-
kie dokumenty dotyczące Lenina. Te dokumenty posłużyły później
Stalinowi do likwidacji przeciwników. Jeden z sekretarzy Stalina,
niejaki Baźanow, uciekł za granicę i opisał Towstuchę w swojej
książce. Ale najważniejszej zasługi Towstuchy Baźanow nie zro-
zumiał. To miało miejsce wtedy, kiedy Stalin stał się już Gospoda-
rzem kraju. Wtedy, w 1929 roku, postanowiono, że w całym kraju
będzie się uroczyście świętować pięćdziesięciolecie urodzin Stali-
na. Towstucha zaczął zabierać ze wszystkich archiwów dokumenty
o Stalinie, a konkretnie o jego przedrewolucyjnej działalności. For-
malnie po to, żeby napisać szczegółową biografię Stalina. Ale żad-
na szczegółowa biografia się nie ukazała. Góra urodziła mysz.
W rezultacie wydano żałosny, krótki życiorys Stalina. Jasne?
- To znaczy, że Towstucha gromadził dokumenty...
- Tak, po to, żeby nigdy nie zostały opublikowane. A mówiąc
ściśle, Towstucha konfiskował dokumenty. Zresztą, jak sądzę, to
nie on sam wymyślił. Wszyscy byliśmy na usługach, wszyscy robi-
liśmy to, czego chciał Stalin - Gospodarz. Wycofane dokumenty
Towstucha natychmiast mu oddawał. I częstokroć nigdy już nie
powracały do archiwów. Nam, którzy pracowaliśmy z Towstucha,
tłumaczono, że to ze względu na niezwykłą skromność Stalina - nie
lubił, kiedy zbyt wiele o nim mówiono. Za zbyteczne uznano doku-
menty dotyczące jego działalności przed Październikiem. Przekaza-
no nam jego słowa: „W porównaniu z innymi rewolucjonistami, nie
zrobiłem niczego takiego, o czym warto byłoby mówić".
Przeglądając papiery Towstuchy, często przypominałem sobie
słowa tamtego staruszka. Oto korespondencja Towstuchy z uzna-
nym historykiem partii, Jemielianem Jarosławskim. W 1935 roku
Jarosławski wpadł na pomysł napisania biografii wodza. Pisze do
Towstuchy, że chciałby zapoznać się ze źródłami dotyczącymi ży-
ciorysu Stalina przed Październikiem. A oto odpowiedź Towstuchy:
Jestem sceptyczny. (...) Materiałów do biografii mamy na razie tyle, co kot
napłakał. (...) Zasoby archiwalne są nadzwyczaj ubogie.
Doświadczony Jarosławski zrozumiał, kto stoi za odpowiedzią
Towstuchy. I natychmiast zmienił koncepcję. Napisał życiorys Sta-
lina bez żadnych nowych dokumentów. Istnieje też powszechnie
kolportowana wersja, że Stalin ochłódł w stosunku do Gorkiego,
ponieważ pisarz uparcie odmawiał napisania biografii wodza. Ale
z archiwum Towstuchy wynika też coś innego. Najwidoczniej sam
Gorki prosił Towstuchę o udostępnienie mu materiałów do biografii
Stalina. I Towstucha zmuszony był odpowiedzieć:
Posyłam Warn, chociaż z opóźnieniem, niektóre materiały dotyczące życiorysu
Stalina. Tak, jak uprzedzałem, są one nadzwyczaj skąpe.
Ta zwłoka w odpowiedzi Gorkiemu, wielkiemu proletariackiemu
pisarzowi, mogła oznaczać tylko jedno: biografii pisać nie należy.
I Gorki zrezygnował.
Wszystkie te historie świadczą o jednym: Stalin nie lubił wspo-
minać rewolucjonisty Koby. I niewykluczone, że tak bardzo chciał
się od niego odgrodzić, że nawet zmienił sobie datę urodzenia. Ale
co takiego było w życiorysie Koby, czego Stalin tak się obawiał?
O 
JEGO ŻYCIE l ŚMIERĆ
MALEŃKI ANioł:
Niech pan spojrzy na mapę. Przecież to Kaukaz jest środkiem świata.
angielski podróżnik
Miasto Soso
Pod niebem 1878 roku, na tle gór, drzemie Gori - malutkie
gruzińskie miasteczko, w którym urodził się Józef Dżugaszwili.
Soso - tak nazywała go matka.
Przyszły ulubiony pisarz Stalina, Maksym Gorki, wędrując pod
koniec stulecia po Kaukazie, opisał Gori:
Gori - niewielka mieścina przy ujściu rzeki Kury, raczej taka większa wioska.
Na środku - wysokie wzgórze. Na wzgórzu twierdza. Koloryt jest dziki i orygi-
nalny: upalne niebo nad miastem, burzliwy i głośny nurt Kury, nie opodal góry,
z miastem jaskiń, jeszcze dalej - główny łańcuch górski, pokryty wiecznym
śniegiem.
W tych dekoracjach rozpoczęło się życie naszego bohatera. Ale
pewną szczególną nutę w ten idylliczny krajobraz wnoszą groźne
ruiny. Ze stromych skał patrzą na miasto ruiny zamku gruzińskich
książąt, którzy kiedyś tu panowali. Stąd prowadzili krwawą walkę
z gruzińskimi carami.
Po moście przez Kurę wchodzimy do miasteczka. Gori budzi się
o wschodzie słońca, póki jeszcze nie zapanuje upał. Pastuch wcho-
dzi do zagrody, wygania krowy, na balkonikach stoją zaspani lu-
dzie, otwierają się wrota świątyń, na poranną mszę spieszą stare
kobiety w czerni. Burzliwą rzeką mkną tratwy. Odprowadzając
smętnym spojrzeniem dziarskich burłaków, woziwoda napełnia wo-
dą skórzane worki, a potem rozwozi je do domów na swoich wy-
chudzonych koniach.
Długa centralna ulica przecina miasto. Kiedy car Mikołaj I od-
wiedził Gori, nazwano ją Carską. Oczywiście później stała się ulicą
Stalina. Sklepiki, jednopiętrowe domy ukryte w zieleni. Tu, w dol-
nej części miasta, mieszkają bogacze. Ormiańscy, azerscy i żydow-
scy kupcy z Gori handlujący z całym światem. I tak, jak tego wyma-
ga wschodni obyczaj, ośrodkiem życia jest rynek - typowy wscho-
dni bazar. W zacienionych rzędach straganów, w niezliczonych
sklepikach, można kupić wszystko - od zapałek do drogich kamie-
ni. Wprost na ulicy pracują krawcy, zdejmują miarę z klienta. Kra-
wiec posypuje ziemię popiołem, klient kładzie się, krawiec siada na
nim i wciska w popiół. Tutaj cyrulicy obcinają włosy, myją głowy,
wyrywają zęby, sprzedawcy grają w nardy (gra planszowa przypo-
minająca szachy) i piją wino. Na rynek przychodzi miejski wariat,
za nim chmara chłopców, którzy go przedrzeźniają. Z listu Nikołaja
Goglidze:
Malutki Soso często przychodził na bazar, gdzie handlował żydowski kupiec,
u którego matka Soso prała bieliznę. Soso nigdy nie przedrzeźniał wariata,
Soso go bronił. Żydowski kupiec miał dobre serce, litował się nad wariatem
i często nagradzał Soso. Soso te pieniądze dawał nam na łakocie. Chociaż
rodzina Soso była uboga, Soso gardził pieniędzmi.
Zupełnie inaczej wyglądało życie w górnej części miasta, gdzie
mieszkał szewc Wissarion - Beso - Dżugaszwili. Tutaj stoi jego
chałupa. Zamieszka w niej po ślubie. Jego żona Jekatierina - Keke
- Gieorgijewna Geładze urodziła się w rodzinie pańszczyźnianego
chłopa. Ojciec wcześnie umarł, ale matka za swoje niewielkie pienią-
dze nauczyła Keke czytać i pisać. Keke miała już szesnaście lat,
kiedy poznała Beso Dżugaszwili. W Gori pojawił się niedawno, jego
rodzina mieszkała poprzednio w wiosce Didi-Liło, gdzie się urodził.
Niebezpieczny pradziadek
Do Didi-Liło rodzina nie trafiła po prostu, ot, tak sobie. Przod-
kowie Beso żyli poprzednio w górach, w Wąwozie Łachwińskim.
Podobnie jak Geładze byli chłopami pańszczyźnianymi. Należeli do
wojowniczych feudałów - książąt Asatiani. Zaza Dżugaszwili, pra-
dziadek Soso, brał udział w krwawym powstaniu chłopskim.
Schwytano go, okrutnie wychłostano i wtrącono do więzienia.
Uciekł. Znowu uczestniczył w buntach, znowu został schwytany
i znowu uciekł. Wtedy trafił do wioski Didi-Liło, w pobliżu Tyflisu,
tam się ożenił i wreszcie znalazł spokój. Syn starego buntownika
- Wano - już się nie buntował. Przeżył życie cicho i spokojnie.
Pozostawił dwóch synów - Beso i Gieorgija. Duch dziadka zmart-
wychwstał we wnukach. Nieokiełznany Gieorgij zginął od noża
w pijackiej burdzie, a Beso, który także pił i był znanym awantur-
nikiem, opuścił cichą wioskę. Przeniósł się do Tyflisu. W Tyflisie
półanalfabeta Beso został szewcem. Pracował w wielkiej fabryce
wyrobów skórzanych Adelchanowa, dostawcy butów dla wojsk ro-
syjskich na Kaukazie. Nie przypadkiem więc Stalin przez całe życie
nosił wysokie buty.
Pewnego razu Beso przyjechał odwiedzić przyjaciół szewców
w Gori. W Gori mieszkało dziewięćdziesięciu dwóch szewców
- był to najpotężniejszy cech rzemieślniczy w miasteczku. Tu właś-
nie zobaczył szesnastoletnią Keke. W Gruzji dziewczęta dojrzewają
wcześnie. Szesnaście lat - to od dawna dorosła kobieta. Czy poko-
chała Beso? Ci biedni ludzie, walczący o przeżycie, zdrowy roz-
sądek nazywali miłością. Ona, dziewczyna bez posagu, a on jest
szewcem, ma więc zapewniony kawałek chleba. To korzystny zwią-
zek. Wyciąg z ksiąg metrykalnych z roku 1874:
17 maja zawarli małżeństwo: czasowo przebywający w Gori włościanin Wis-
sarion Iwanowicz Dżugaszwili, wiary prawosławnej, kawaler, lat 24 i córka
nieżyjącego mieszkańca Gori, włościanina Glachy Geładze, Jekatierina, wiary
prawosławnej, panna, lat 16.
W ten sposób Beso Dżugaszwili został mieszkańcem Gori. Gru-
zińskie wesele trwa długo. Przez kilka dni goście piją, muzykanci
grają na dudach. Tak więc już w czasie wesela Keke mogła nieźle
poznać swojego wybrańca. W Gruzji pije się wesoło, wznosi nie
kończące toasty. Beso pił ponuro, posępnie. I szybko się upijał.
Zamiast popisów krasomówczych rwał się do bójki - gniew do-
słownie go dusił. Smagły, średniego wzrostu, szczupły, czoło nis-
kie, broda i wąsy. Koba będzie do niego bardzo podobny. Keke
- niebrzydka, o jasnej karnacji, piegowata. Religijna, umiała pisać
i czytać. I lubiła muzykę. Małżonkowie bardzo się między sobą
różnili. W pierwszych latach po ślubie Keke regularnie rodzi. Ale
dzieci umierają. W 1876 umiera Michaił, przychodzi na świat
i umiera Gieorgij. Martwi bracia Soso. Jakby natura była przeciwna
urodzinom dziecka posępnego szewca.
Diabeł Amiran
W Gori, opodal ruin zamku, leżał kamień dziwacznego kształtu
- ogromna kamienna kula. Legenda łączyła ten kamień z olbrzymem
Amiranem. Olbrzym Amiran bawił się tym kamieniem jak piłką.
Amiran to kaukaski wariant legendy o Prometeuszu, ale o złym Pro-
meteuszu, demonie zniszczenia przykutym łańcuchem do skały
gdzieś w górach Kaukazu. Był w Gori taki pradawny obyczaj - pew-
nej nocy wszyscy kowale uderzali młotami w kowadło, aby ten stra-
szliwy demon zniszczenia nie zszedł ze skały na ziemię.
Ale nadaremnie trudzili się kowale
6 grudnia 1878 roku Keke urodziła trzeciego chłopca. Jakże pro-
siła Boga, żeby darował mu życie! I stało się - chłopiec nie umarł.
17 grudnia został ochrzczony. Świętego sakramentu udzielili mu
protojerej Chachałow i diak cerkiewny Kwinikidze.
Z listu Czepcowa:
Na samym początku lat trzydziestych w łagrze na budowie Kanału Bialomorsko-
-Bałtyckiego, pokazano mi łysego, na wpół ślepego gruzińskiego duchownego.
Powiedziano mi, że to on ochrzcił Stalina. W łagrze nazywano go „chrzestny".
Domek szewca Beso stoi do dzisiaj. W latach świetności Stalina
chałupa zostanie obudowana marmurowym pawilonem. Alumn se-
minarium duchownego pamiętał, że tak postąpiono ze stajenką,
w której narodził się Zbawiciel.
Piętrowy domek z cegły... Przed wejściem, na ulicy, szył swoje
buty ponury Beso. W jednej izdebce gnieździli się ojciec, matka i syn.
Była jeszcze zakopcona ciemna piwnica. Skąpe światło wpadające
przez piwniczne okienko oświetla drewnianą kołyskę. Jego kołyskę,
w której, zanim się urodził, płakali dwaj jego bracia.
Tak więc Soso wyżył. Słabiutkie niemowlę, z wdzięczności za
darowane mu życie, Keke postanawia poświęcić Bogu. Soseło - po
gruzińsku „maleńki Soso" - zostanie duchownym.
Kwartał, w którym stoi domek Beso, ludzie nazywają „ruskim"
bo nie opodal stały koszary, w których kwaterowali rosyjscy żoł-
nierze. Na Soso dzieci także mówią „ruski" - to znaczy ten, który
mieszka w „ruskim" kwartale. To zostawi dziwny ślad w jego pod-
świadomości. Nigdy nie ocknie się w Stalinie gruziński nacjona-
lizm. Tylko jego pierwszy, na wpół dziecinny rewolucyjny pseudo-
nim, będzie związany z Gruzją. Kiedy zostanie już zawodowym
rewolucjonistą, będzie działać tylko pod rosyjskimi nazwiskami.
A o swojej ojczyźnie powie kiedyś ironicznie: „Maleńkie teryto-
rium Rosji, które nazywa siebie Gruzją".
Matka. Nieprzyzwoite plotki
Dzieciństwo naszego bohatera jest pełne niejasności. Marmuro-
wy pawilon nad domkiem Beso ukrywa zagadki. „Moi rodzice byli
prostymi ludźmi, ale traktowali mnie całkiem nieźle" - powiedział
Stalin w rozmowie z niemieckim pisarzem, Emilem Ludwigiem.
Tylko że w Gruzji opowiadają coś zupełnie innego.
Marina Chaczaturowa, redaktorka pisma kobiecego:
Mieszkałam w Tbilisi do siedemnastego roku życia i dobrze znałam pewną
starą kobietę, która poprzednio mieszkała w Gori. Opowiadała, że on nazywał
swoją matkę prostytutką. W Gruzji nawet najgorsi rozbójnicy szanują swoje
matki, a Stalin po 1917 roku zaledwie dwa razy odwiedził matkę. Nie przyje-
chał nawet na jej pogrzeb.
Z listu Goglidze:
Jego matka nigdy nie przyjechała do niego, do Moskwy. Czy można sobie
wyobrazić Gruzina, który kiedy został carem, nie wezwałby do siebie własnej
matki? Nigdy do niej nie pisał. Podobno publicznie mówił o niej „stara pro-
stytutka". Chodzi o to, że Beso mieszkał w Tyfiisie i nie przysyłał im pienię-
dzy - wszystko przepijał, ten pijaczyna. Keke musiała sama zarabiać na życie,
na naukę syna. Chodziła po domach bogatych ludzi, szyła, prała bieliznę. Była
jeszcze bardzo młoda. Resztę łatwo sobie wyobrazić. Nawet wtedy, kiedy żył,
kiedy wszyscy się go bali, ludzie mówili otwarcie: „Stalin nie był synem
niepiśmiennego Beso". Wymieniano nazwisko Przewalskiego.
Nikołaj Przewalski, słynny rosyjski podróżnik, rzeczywiście
przyjeżdżał do Gori. Jego wąsata twarz z encyklopedii jest pode-
jrzanie podobna do twarzy Stalina.
Z listu Goglidze:
Po śmierci Stalina, kiedy już znikł strach, wymieniano jeszcze kilka nazwisk
przypuszczalnych ojców - był wśród nich nawet żydowski kupiec. Ale najczęś-
ciej wymieniano Jakowa Egnataszwili. Był to bogaty handlarz winem, uwielbia}
walki na pięści. Także i u niego pracowała Keke. Nie przypadkiem Jakow Eg-
nataszwili płacił za naukę Soso w seminarium. Ludzie mówili, że to na jego
cześć Stalin dal imię Jakow swojemu pierwszemu synowi. Widziałem portret
tego Gruzina - wysoki, silny. Nie, niczym nie przypominał wątłego Soso. Oczy-
wiście, kiedy Beso wracał z Tyfiisu, natychmiast docierały do niego te wszystkie
plotki. Może dlatego tak strasznie bił małego Soso?
Ale i ją także bił nieludzko. Matka i syn uciekali wtedy do sąsiadów. I kiedy
Stalin dorósł, jak każdy Gruzin nie mógł nie gardzić upadłą, kobietą. Dlatego
nigdy nie zapraszał matki do Moskwy i nie pisał do niej.
Z listu Nodija:
Jeszcze za jego życia, kiedy za każde nie tak wypowiedziane o nim słowo
ludzie znikali, bez obaw opowiadano, że jest nieprawym synem wielkiego
Przewalskiego. Jasne że musiał na to przyzwolić. Była w tym nie tylko niena-
wiść do ojca pijaka, ale i najwyższy interes państwa. Został przecież carem
Wszechrosji. I zamiast analfabety Gruzina, zapragnął, żeby jego ojcem był
słynny Rosjanin. Ale w Gruzji jeśli grzeszy kobieta zamężna, staje się kobietą
upadłą. To zrodziło brudne plotki o jego matce. •
Prawda o matce
Latem 1993 roku otrzymałem zezwolenie na pracę w Archiwum
Prezydenta. Wchodzę na Kreml przez Bramę Spasską, przez którą
kiedyś wjeżdżał sznur identycznych czarnych limuzyn, wśród któ-
rych ukrywał się samochód wodza. Oto złote kopuły, Car Puszka,
w XVII stuleciu największa na świecie armata, z której, niestety,
nie można było strzelać. A obok drugi gigant - Car Kołokoł
- dzwon, który natychmiast po odlaniu pękł i nigdy nie zadzwonił.
Na te dwa ironiczne symbole Rosji Stalin patrzył codziennie... Tak
jak jego limuzyna skręcam w prawo. Archiwum Prezydenta w 1993
roku mieściło się w byłym mieszkaniu Stalina na Kremlu.
Mieszkanie jest przebudowane, ale pozostały wysokie drzwi ze
szklanymi klamkami, które poznały ciepło jego dłoni. I stare lustro,
chroniące w swoim wnętrzu jego odbicie. Siedzę pod jego sufitem
i przeglądam jego prywatne papiery: historia choroby Józefa Stalina,
pacjenta kremlowskiej polikliniki. I taka sama historia choroby jego
żony, zmarłej w tajemniczych okolicznościach, a także jego kore-
spondencja z żoną, czułe słowa, które zostawił na papierze straszliwy
człowiek, korespondencja z dziećmi i... jego listy do matki!
Tak, wszystko okazało się kłamstwem: i jego nienawiść do ma-
tki, i to, że nazywał ją prostytutką. Kochał matkę, pisał do niej i jak
przystoi synowi pisał przez te wszystkie lata - aż do jej śmierci.
Pożółkłe karteczki, napisane po gruzińsku, wielkimi literami. Mat-
ka do końca życia nie nauczyła się pisać po rosyjsku.
Po rewolucji wprowadził ją - byłą praczkę i służącą - do pałacu
byłego carskiego namiestnika na Kaukazie. Ale Keke zajęła dla sie-
bie tylko jeden malutki pokoik, podobny do tamtego w ich ruderze.
Siedziała w nim ze swoimi przyjaciółkami - takimi jak ona samo-
tnymi staruszkami ubranymi na czarno, podobnymi do stada wron.
Pisał do niej króciutkie listy. Jak później wyjaśni jego żona,
nienawidził pisania długich prywatnych listów.
16 kwietnia 1922. Mamo moja! Witaj, bądź zdrowa, nie pozwól, by smutek
ogarnął Twoje serce. Przecież powiedziane jest: „Dopóki żyję - raduję swoje
kwiaty, kiedy umrę - ucieszę robaki w mogile".
Prawie każdy list kończy tradycyjnym gruzińskim życzeniem
„Obyś żyła dziesięć tysięcy lat, droga mamo". Zwykłe listy kocha-
jącego syna. Posyła jej fotografie żony i dzieci, posyła pieniądze,
lekarstwa, prosi żeby nie traciła ducha, pomimo trapiących ją nie-
zliczonych chorób. I stara się, żeby jednocześnie z jego krótkimi
żona pisała długie listy.
Fragment listu żony do jego matki:
U nas wszystko w porządku. Czekaliśmy na mamę, ale okazało się, że nie
mogła mama przyjechać.
Okazuje się, że wszystko było odwrotnie: zapraszają matkę, pro-
szą, żeby przyjechała. Ale matka nie przyjeżdża. I przy tym nie
puszcza płazem swemu zajętemu od rana do nocy synowi najmniej-
szego uchybienia. I syn musi się usprawiedliwiać.
Witaj, droga moja mamo. Dawno nie było od Ciebie listów. Pewnie obraziłaś
się na mnie, ale co mam zrobić, jak Boga kocham, jestem strasznie zajęty.
Witaj, mamo moja. Oczywiście jestem winien, że ostatnio do Ciebie nie pisa-
łem. Ale cóż począć, tyle pracy zwaliło mi się na głowę, że nie zdołałem
wykroić chwili na napisanie listu.
I nadal prosi, żeby matka przyjechała do Moskwy. A matka nie
przyjeżdża. W jednym z ostatnich swoich listów jego żona pisze,
już bez żadnej nadziei:
Ale lato już nie za górami i być może się zobaczymy. A może jednak mama
kiedyś do nas przyjedzie? To jakoś głupio, że mama wciąż rozpieszcza nas
prezentami.
A więc rozpieszczała, przysyłając paczki, ale nie przyjeżdżała.
Bez względu na prośby. Mieszkała w pałacu, ale uparcie siedziała
w jednym pokoiku. Zresztą syn też do niej nie przyjeżdża. Wypo-
czywa gdzieś w pobliżu, na Kaukazie, ale nie przyjeżdża... Albo...
albo boi się przyjechać? W każdym razie dopiero w 1935 roku,
wiedząc, że matka jest ciężko chora i najpewniej więcej jej już nie
zobaczy, przyjeżdża. Z ich spotkania propaganda zrobiła coś w ro-
dzaju opowieści wigilijnej. Ale dwa prawdziwe epizody jednak
zostawiono.
- Dlaczego mnie tak biłaś? - zapytał.
- To dlatego jesteś taki udany - odpowiedziała Keke.
I jeszcze:
- Józefie, kim ty właściwie jesteś? - pyta matka.
Trudno przypuścić, żeby nie wiedziała, kim jest jej syn. Po pros-
tu chciała pozwolić mu się pochwalić. A on skorzystał z przyzwole-
nia. - Pamiętasz cara? No to ja jestem czymś w rodzaju cara.
I wtedy Keke powiedziała naiwnie coś, z czego potem z sym-
patią śmiał się cały kraj:
- Lepiej byłoby, gdybyś został popem.
Ten epizod najwidoczniej spodobał się Stalinowi i, rzecz jasna,
nie bez udziału odpowiednich służb, stał się powszechnie znany, nie
tylko w środowiskach inteligenckich, zachował się też we wspo-
mnieniach starego lekarza, Nikołaja Kipszidze, który leczył Keke.
A przecież w reakcji starej, głęboko wierzącej kobiety zawarta była
jej tragedia i odpowiedź na pytanie dotyczące stosunków z synem.
Dzieciństwo. Bić!
Oczywiście, że to pijak Beso był prawdziwym ojcem Stalina
- wystarczy porównać wizerunki ojca i syna. Inaczej zresztą być nie
mogło - Keke była uczciwą, religijną dziewczyną. Zresztą w roku
narodzin Soso mąż i żona nie rozłączali się. Beso mieszkał wtedy
w Gori. Pracował dla fabryki Adelchanowa. I pił. Rozgrywały się
straszliwe sceny. Nikołaj Kipszidze, który leczył starą Keke, wspo-
minał jej opowieści: „Pewnego razu pijany ojciec z całej siły rzucił
synem o podłogę. Potem przez kilka dni chłopiec siusiał krwią".
Początkowo nieszczęsna Keke uciekała w czasie pijackich awantur
do sąsiadów, ale z upływem lat, zahartowana ciężką pracą, z każ-
dym rokiem stawiała coraz silniejszy opór. A pijanica Beso był
coraz słabszy. Teraz Keke bez lęku stawała do walki z mężem. Dla
Beso dom nie był już przytulnym schronieniem, przestał być w nim
panem i władcą. To było nie do przyjęcia dla ponurego Azjaty
i najwidoczniej dlatego postanowił wyjechać do Tyfiisu.
Soso od urodzenia widział bicie, przemoc i bezlitosną walkę.
Beso jedzie do Tyfiisu, do fabryki Adelchanowa - matka i syn
zostają sami. Ale chłopiec podobny jest do ojca nie tylko z twarzy.
Okropne życie w rodzinie wpłynęło na jego charakter. „Był
krnąbrnym, ordynarnym, upartym dzieckiem, nieznośnym z natu-
ry" - tak opisała Soso 112-letnia Chana Moszjaszwili, gruzińska
Żydówka, przyjaciółka Keke, która w 1972 roku wyemigrowała
z Gruzji do Izraela.
Matka, obecnie głowa rodziny, która pięścią poskramiała ojca,
teraz wychowuje syna. Za nieposłuszeństwo bije go bez litości. Tak,
że miał pełne prawo zadać jej później pytanie - „Dlaczego mnie tak
strasznie biłaś?"
B i ć - na zawsze zapada w jego podświadomość. B i ć - znaczy
wychowywać. To będzie jego ulubione słowo w walce z przeciw-
nikami politycznymi.
Antysemityzm
I coś jeszcze zostało mu zaszczepione w dzieciństwie. Antysemi-
tyzm nie znalazł odpowiedniej pożywki na Kaukazie. Kaukaz - to
wieża Babel, gdzie od stuleci żyją obok siebie niezliczone narody.
Gruziński książę, Sumbatow, pisał:
Gmzja nigdy nie znała prześladowania Żydów. Nie przypadkiem w języku gru-
zińskim nie ma obraźliwego słowa „gudłaj" i jest tylko słowo „urija" - Żyd.
Żyd w Gruzji od wieków był drobnym handlarzem, krawcem,
lichwiarzem i szewcem. Żydzi szewcy z powodzeniem szyli gruziń-
skie buty na każdy gust. I za to, że byli dobrze sytuowani, za to, że
mistrzowsko znali swoje rzemiosło, nienawidził ich pijany nieuda-
cznik Beso. We wczesnym dzieciństwie ojciec udziela Soso pierw-
szych lekcji nienawiści do tego narodu.
Po wyjeździe Beso Keke nadal dotrzymuje ślubowania - Soso
ma zostać duchownym. Potrzebne są pieniądze na naukę - bierze
się za każdą pracę - pomaga przy sprzątaniu, szyje, pierze. Keke
wie, że chłopiec ma nadzwyczajną pamięć, jest zdolny do nauki.
Jest również muzykalny, jak matka. A to takie ważne przy odpra-
wianiu nabożeństw. Teraz Keke często pracuje w domach bogatych
żydowskich handlarzy. Z polecenia przyjaciółki, Chany. Razem
z Keke przychodzi chudziutki chłopczyk. Póki matka sprząta, byst-
ry chłopiec zabawia gospodarzy. Mądry dzieciak budzi ich sym-
patię.
Jednym z pracodawców Keke był właśnie Dawid Pismamiedow,
Żyd z Gon. Wspominał:
Często dawałem mu pieniądze, kupowałem podręczniki. Kochałem go, jak ro-
dzonego syna, a on odpłacał mi wzajemnością.
Gdyby tylko wiedział, jak dumny i ambitny był ten chłopiec, jak
nienawidził każdej kopiejki, którą dostawał!
Później, po wielu latach, w 1924 roku, stary Dawid pojechał do
Moskwy i postanowił odwiedzić Soso, który został już sekretarzem
generalnym rządzącej partii.
Początkowo nie wpuszczono mnie do niego, ale kiedy zameldowano mu, kto
chce się z nim zobaczyć, sam wyszedł do mnie, uścisnął i powiedział: „Dziadek
przyjechał, ojciec mój".
Być może to spotkanie zrodziło plotkę o ojcu, bogatym Żydzie...
Stalin po prostu bardzo chciał, żeby Dawid, kiedyś wielki bogacz, na
własne oczy zobaczył, kim stał się on - niegdyś żałosny nędzarz. Do
końca życia, naiwnie, rozliczał się ze swoim ubogim dzieciństwem.
Ale właśnie wtedy, w dzieciństwie, upokorzenia ukochanej ma-
tki, wieczne niedojadanie i nędza wzbudziły w chorobliwie ambit-
nym chłopcu protest i nienawiść. Przede wszystkim do tych boga-
tych, żydowskich handlarzy. Chana Moszjaszwili wspomina:
Mały Józef przywiązał się do naszej rodziny, był jak rodzony syn. (...) Często
spierali się mały Józef z dużym Józefem (moim mężem). Kiedy Soso już
podrósł, często powtarzał dużemu Józefowi: „Bardzo cię szanuję, ale pamiętaj,
jeśli nie przestaniesz handlować, nie licz na moją litość". Rosyjskich Żydów
nie lubił.
To nie wymysł. Dosłownie to samo po wielu latach powie jego
syn. Jakow. Kiedy trafił do niewoli niemieckiej w czasie wojny,
powiedział na przesłuchaniu: „O Żydach mogę powiedzieć tylko
tyle - nie umieją pracować. Z ich punktu widzenia najważniejszy
jest handel".
Kolejną przyczyną był gniew i upokorzenie - właśnie wtedy
rozeszły się paskudne plotki o matce, która sprząta w domach boga-
tych Żydów. Tak kształtował się w sercu małego Soso nieznany na
Kaukazie antysemityzm. Jego przyjaciel z lat dziecinnych, Daw-
riszewi, opowiadał, jak jego babcia czytała im Ewangelię - historię
zdradzieckiego pocałunku Judasza. Soso był oburzony:
- Dlaczego Jezus nie wyciągnął szabli?
- Nie mógł tego zrobić - wyjaśniła babcia. - Trzeba było, żeby
ofiarował siebie dla naszego zbawienia.
Tego mały Soso nie był w stanie zrozumieć - przez całe dzieciń-
stwo uczono go odpowiadać ciosem na cios. Więc postanowił zro-
bić to, co było dla niego najbardziej zrozumiałe - zemścić się na
Żydach. Już wtedy potrafił zainicjować intrygę, a samemu zostać
w cieniu. Matka miała ciężką rękę. Plan Soso zrealizowali jego
koledzy - wpuścili do synagogi świnię. Złapano ich, ale Soso nie
zdradzili. Niedługo potem prawosławny duchowny powiedział do
wiernych w cerkwi: „Są między nami zbłąkane owce, to ci, którzy
kilka dni temu dopuścili się świętokradztwa w jednym z domów
Boga".
Tego właśnie Soso zrozumieć nie potrafił. Jak można bronić
ludzi odmiennej wiary?!
Anielskie głosy
W 1888 roku spełniło się marzenie Keke: syn rozpoczął naukę
w szkole duchownej. Możemy obejrzeć naszego bohatera oczami
jego rówieśnika: „Soso był w nowym, granatowym palcie, kapelu-
szu z wojłoku, szyję otulał czerwony szalik". Matka zadbała, żeby
nie czuł się gorszy od innych. Postanawia zmienić pracodawców,
teraz sprząta w domach nauczycieli syna.
Duży piętrowy budynek szkoły duchownej w Gori. Na pierw-
szym piętrze mieści się szkolna kaplica. W tej kaplicy uczeń tejże
szkoły, Dawid Suliaszwili, po raz pierwszy zobaczył Soso.
pieniądze. „Przyjmij ode mnie ten skromny podarunek. Twój Soso"
- czule pisze sześćdziesięcioośmioletni Stalin w liście do siedem-
dziesięcioletniego Piotra Kapanadze. Te liściki pozostały w archi-
wum Stalina. Michaił Ceradze: „Zawsze o nas pamiętał. Przysyłał
mi odkrytki z serdecznym pozdrowieniem »0byś żył tysiąc lat«".
Szkoła duchowna w Gori była czteroletnia i przez te wszystkie
lata Soso był pierwszym uczniem. Uczniom nie pozwalano wycho-
dzić wieczorami z domu. „Pedle, którzy to sprawdzali, zawsze znaj-
dowali Soso w domu, siedzącego nad lekcjami" - wspomina jeden
z jego przyjaciół. Kiedy matka sprzątała w obcych domach, syn
pilnie się uczył. Matka jest szczęśliwa - Soso zostanie duchownym.
W szkole wykładali rozmaici nauczyciele. Jednego z nich, Dmit-
rija Chachutaszwili, uczniowie zapamiętali na całe życie. Wprowa-
dził na lekcjach pałkarsko-wojskową dyscyplinę. Chłopcy musieli
siedzieć bez ruchu, z rękami na pulpitach, patrząc prosto w oczy
strasznemu nauczycielowi. Jeśli któryś ożył i spuścił wzrok, natych-
miast dostawał linijką po palcach. Nauczyciel lubił powtarzać:
„Masz rozbiegane oczy - znaczy zamyślasz jakieś draństwo".
Siłę uważnego spojrzenia i strach człowieka, który nie śmie od-
wrócić wzroku, Soso zapamiętał na całe życie. Przypomnijmy so-
bie: „Oczy biegają, masz nieczyste sumienie".
Surowe było wychowanie w szkole. Ale zdarzały się wyjątki
- Bielajew, inspektor szkolny, był łagodny i dobry. Ale uczniowie
się go nie bali i dlatego lekceważyli. Soso zapamięta tę lekcję.
Pewnego razu Bielajew zaprowadził chłopców do jaskiniowego
miasta - tajemniczych pieczar w górach. Drogą przepływał szeroki
mętny strumień. Wszyscy chłopcy przeskoczyli na drugą stronę, ale
gruby Bielajew nie potrafił tego zrobić. Jeden z uczniów wszedł do
wody i podstawił inspektorowi plecy. Wtedy wszyscy usłyszeli ci-
chy głos Soso: „Co to, jesteś osłem? Ja nie podstawię grzbietu
nawet samemu Panu Bogu".
Diable kopyto
Był chorobliwie dumny, jak często bywają ludzie długo upoka-
rzani.
I wyzywająco arogancki, jak często bywają dzieci ułomne. Mało
tego, że był niski i wątły. Jego twarz pokrywały dzioby - skutek
ospy, na którą zachorował w wieku sześciu lat. „Dziobaty" tak
pisali o nim żandarmi w meldunkach.
Z listu Dziwilegowa, Rostów:
Świetnie pływał, ale wstydził się pływać w rzece. Miał jakiś defekt nogi i mój
pradziadek, który uczył się razem z nim w starszych klasach, kiedyś zażar-
tował, że Soso ukrywa w bucie diable kopyto. Soso nic nie odpowiedział.
Minął ponad rok. W tym czasie za Soso jak wiemy pies chodził najsilniejszy
w szkole Misza Ceradze. Pradziadek już o wszystkim zapomniał, kiedy Cera-
dze ciężko go pobił.
W Archiwum Prezydenta czytam Historię choroby Józefa Wis-
sarionowicw Stalina. Na którejś ze stronic odnotowano „zrośnięte
palce lewej stopy".
Tajemnicza ręka
Na niezliczonych obrazach Stalin często namalowany jest z fajką
w lewej lekko zgiętej ręce. Ta słynna fajka, która stała się częścią
jego wizerunku, w rzeczywistości miała za zadanie ukryć okaleczo-
ną lewą rękę. Nadii Allilujewej, swojej drugiej żonie, tłumaczył, że
w dzieciństwie potrąciła go bryczka, a ponieważ nie było pieniędzy
na lekarza, ręka źle się zrosła. Rana zropiała i nastąpił przykurcz.
Tę samą wersję spisaną z j e g o słów znalazłem w karcie choroby:
Atrofia barkowego i łokciowego stawu lewej ręki. Skutek uderzenia w wieku
sześciu lat z następującym długotrwałym zropieniem w okolicach stawu łok-
ciowego.
I znowu zaczynają się zagadki. Rzeczywiście zdarzył się wypa-
dek z bryczką. Ale oto jak to opisał naoczny świadek. Ze wspo-
mnień Gogliczidze:
W dniu Święta Chrztu, obok mostu przez Kurę, zgromadziło się mnóstwo
ludzi. Nikt nie zauważył, że z góry pędzi bryczka - poniosły konie. Bryczka
wpadła w ciżbę, najechała na Soso, dyszel uderzył go w policzek, zwalił z nóg,
ale na szczęście koła przejechały tylko po nogach chłopca. Zbiegli się lu-
dzie. Soso odniesiono do domu. Na widok poranionego chłopca, matka nie
mogła opanować krzyku, ale doktor powiedział, że wewnętrznych obrażeń nie
ma i po kilku tygodniach Soso wrócił do szkoły.
Drugi świadek także opowiada o nodze pokaleczonej kołami.
Zresztą inaczej być nie mogło, gdyby bryczka przejechała po ręce,
niewątpliwe byłyby obrażenia wewnętrzne. A więc - noga! I doktor
był, i leczył, i szybko wyleczył. Ani słowa o zranionej ręce. Naj-
widoczniej niesprawna ręka nie miała nic wspólnego z dziecińst-
wem. Raczej z przyszłymi niebezpiecznymi i ciemnymi sprawami
naszego bohatera. Poczekajmy do następnych rozdziałów książki.
l znowu kolejna tajemnica
Ale zapomnieliśmy o Beso. Czasami wracał do domu. Samowola
żony niezmiennie doprowadza go do furii. Marzy o duchownym?
A więc syn nim nie będzie. Wspomina Gogliczidze:
„Chcesz, żeby twój syn został metropolitą? Nigdy się tego nie doczekasz. Ja
jestem szewcem i on nim będzie" - często powtarzał Beso. Po prostu wywiózł
chłopca do Tyfiisu i umieścił w fabryce Adelchanowa. Mały Soso pomagał
robotnikom, usługiwał starcom. Ale Kekejuż się męża nie bała. Przyjechała do
Tyfiisu i zabrała syna.
Bielajew pomógł jej znowu umieścić chłopca w szkole. Jeszcze
raz zwyciężyła męża. I upokorzyła. Beso już nigdy więcej nie wró-
cił do Gori. Przepadł. Rówieśnicy Soso i jego biografowie piszą, że
„zginął w pijackiej awanturze".
A co mówił sam Soso?
W 1909 roku, wiele lat po śmierci ojca w awanturze pijackiej,
Soso po raz kolejny zostaje aresztowany za działalność rewolucyjną
i zesłany do Wołogdy. Zachowały się raporty policyjne „o pod-
legającym nadzorowi".
Sprawa nr. 136. Żandarmeria w Wołogdzie.
Józef Wissarionowicz Dżugaszwili. Gruzin z włościan. Ojciec Wissarion Iwa-
nów, matka Jekatierina, Miejsce zamieszkania: matka w Gori, ojciec włóczęga.
30 czerwca 1909 roku ponownie zapisano: „Ojciec Wissarion (...)
jest włóczęgą". I dopiero w 1912 roku w aktach żandarmerii zapisa-
no inne zeznania Soso: „Ojciec umarł, matka mieszka w Gori".
Co to takiego? Zbijanie z tropu żandarmów? A może... A może
jego ojciec jeszcze żył? Przecież w pijackiej bójce zginął brat Beso.
Czy nie przypisano śmierci brata ojcu, który po prostu gdzieś znikł?
Oto jaki list otrzymałem z Tweru od Nikołaja Korkija:
W 1931 roku poznałem w Suchumi pewnego starca. Stał pod knajpką i żebrał.
Był kompletnie pijany i nie dałem mu jałmużny. Wtedy nagle wrzasnął „Wiesz
komu pożałowałeś paru groszy?!" I zaczął mnie wyklinać. Mieszkałem dwa
kroki od knajpki i moja gospodyni widziała przez okno całą scenę. Kiedy
wróciłem do domu, powiedziała szeptem: „Kiedy się bardzo upije, opowiada,
że spłodził Józefa Wissarionowicza. »Tym siusiakiem - mówi - zrobiłem go«.
Zwariowany człowiek". Kiedy przyjechałem rok później, starca już nie było.
Mieszkał w piwnicy obok knajpki i ludzie widzieli, jak w nocy go zabrano.
Oczywiście to jedna z wielu legend. Ale jedno jest jasne - ojciec
zniknął i nie ma nawet grobu.
Monotonne życie w Gori. Jednym z najsilniejszych wrażeń była
publiczna egzekucja dwóch zbrodniarzy. 13 lutego 1892 roku pod
szafotem zebrał się wielotysięczny tłum. Osobno stali uczniowie
i wykładowcy szkoły duchownej. Uważano, że „widok egzekucji
powinien wywołać przekonanie o nieuchronności kary i lęk przed
popełnieniem zbrodni". Wspomina Piotr Kapanadze:
Kaźń strasznie nami wstrząsnęła. Przykazanie „nie zabijaj" w żaden sposób nie
łączyło się z egzekucją dwóch chłopów. Kiedy jednemu urwał się stryczek,
powieszono go po raz drugi.
W tłumie pod szafotem było dwóch przyszłych znajomych - Go-
rki i Soso. Gorki kaźń opisał, a Soso zapamiętał. I zrozumiał, że
można łamać przykazania. Być może pomyślał wtedy: Czy przypa-
dkiem nie okłamują nas w szkole? Kiedy zaczynał podejrzewać,
nigdy już nie przestawał.
W 1894 roku Soso ukończył szkołę jako jeden z najlepszych
i rozpoczął naukę w tyfliskim seminarium duchownym.
Tyfiis pod koniec stulecia. Przepiękne, wesołe, odurzone winem,
zalane słońcem miasto. Taki świat zobaczył wtedy Soso...
Studenci mieszkali w budynku seminarium z pełnym utrzyma-
niem. Oddzieleni murami od miasta pełnego pokus. W seminarium
panowała surowa, ascetyczna atmosfera.
Wczesny ranek, pora kiedy tak bardzo chce się spać, ale trzeba
wstawać na modlitwę. Pospieszne śniadanie, potem lekcje i znowu
modlitwa, mamy obiad, krótki spacer po mieście. I oto zamyka się
brama seminarium. 010 wieczorem, kiedy miasto dopiero zaczyna-
ło żyć, studenci po modlitwie szli spać. Tak zaczęła się jego mło-
dość. „Czuliśmy się jak aresztanci, którzy bez żadnej winy muszą
spędzić tu lata młodości" - pisał w swoich wspomnieniach Irema-
szwili, jeden z kolegów Soso.
Wielu z tych płomiennych, wcześnie dojrzałych chłopców, było
absolutnie nie przygotowanych do służenia Bogu. Pragnęli nauki,
która pozwoliłaby im cieszyć się życiem i jednocześnie zaspokoiła-
by marzenie o szlachetnym poświęceniu i sensie życia. Marzenie to
zrodziła w ich sercach lektura świętych ksiąg i pasja właściwa mło-
dości. Taką naukę znaleźli. Starsi chłopcy opowiadali o tajemni-
czych, zakazanych organizacjach. Tak jak pierwsi chrześcijanie te
tajne stowarzyszenia głosiły, że ich celem jest ofiarowanie samych
siebie w imię szczęścia ludzkości.
Trochę rewolucyjnej historii. Kraj niewolnych
Imperium rosyjskie było państwem chłopskim z odwieczną tra-
dycją niewolnictwa. Dopiero w drugiej połowie XIX wieku
- w 1861 roku - zniesiono pańszczyznę. Do tego czasu przeważają-
ca masa chłopów należała do swoich właścicieli - obszarników. Od
czasu do czasu imperium wstrząsały krwawe bunty chłopskie, rów-
nie krwawo uśmierzane. I ponownie ogromny kraj brały we włada-
nie bezprawie i pokora. Rozum spał.
„Naród niewolników. Wszyscy są niewolnikami, od góry do
dołu" - pisał o Rosji jeden z pierwszych ideologów rewolucji,
Nikołaj Czemyszewski. Niewolniczą pokorę chłopów częściowo
tłumaczyła anachroniczna forma własności ziemskiej przeważają-
ca na wsi. Była to „wspólnota", pradawny, tradycyjny system, nie
istniejący już w Europie Zachodniej. Chłop nie miał prawa do
indywidualnego posiadania ziemi. Władali nią wszyscy chłopi,
czyli wspólnota. To wspólnota decydowała o wszystkim. Każdy
buntownik musiał zginąć w milczącej i pokornej masie. Rosyjscy
carowie bardzo sobie cenili wspólnoty. Podobnie jak carowie ce-
nili ją rosyjscy rewolucjoniści. Ale jeśli car widział we wspólno-
cie gwarancję zachowania przeszłości, to Aleksander Hercen
i Nikołaj Czemyszewski - pierwsi rosyjscy radykałowie - widzieli
w niej podstawę wspaniałej przyszłości. Wspólna własność, wspó-
lne podejmowanie decyzji - był to właśnie ten socjalistyczny in-
stynkt, który pozwoli Rosji ominąć nieczuły kapitalizm i od razu
wkroczyć w socjalizm. W tym celu należało tylko zrewolucjonizo-
wać niepiśmiennych chłopów. Potrzebni byli agitatorzy - nowi
apostołowie. „Nawołujcie Ruś, niechaj chwyci za topór!" - wzy-
wał Czemyszewski, autor słynnej powieści Co robić? - ewangelii
rosyjskich rewolucjonistów.
Tak pojawili się „narodnicy", wierzący w podświadomy socja-
lizm ludu, czyli zgnębionego rosyjskiego chłopstwa. Mieli rację
i carowie, i rewolucjoniści. Bez wspólnoty niemożliwe byłoby naj-
pierw trzystuletnie panowanie dynastii Romanowów, a następnie
zwycięstwo bolszewików. Chociaż pierwsze rezultaty spotkań chło-
pów z rewolucjonistami były raczej smutne.
W 1874 roku setki młodych dziewcząt i chłopców, z reguły
pochodzących z dobrze sytuowanych rodzin, przybrały fałszywe
nazwiska, zdobyły fałszywe dokumenty i ruszyły w lud, aby we-
zwać do buntu rosyjskich chłopów. To wchodzenie w lud wywołało
strach tegoż ludu. Większość pechowych apostołów schwytała poli-
cja albo sami chłopi.
Idee rewolucji bujnie rozkwitały w środowiskach rosyjskiej in-
teligencji. Jednym z najważniejszych władców serc i umysłów ro-
syjskich narodników stał się publicysta, Piotr Tkaczow. Miał zaled-
wie siedemnaście lat i był studentem wydziału prawa uniwersytetu
w Petersburgu, kiedy przystąpił do rewolucjonistów. Zaraz też zo-
stał aresztowany i zamknięty w Twierdzy Pietropawłowskiej. Póź-
niej zdołał uciec za granicę, gdzie stał się uznanym przywódcą
rosyjskich jakobinów. Wydawał na emigracji antyrządowe pismo
„Nabat" (dzwon na trwogę). Do Rosji nie wrócił już nigdy. Po
prostu zwariował i zakończył życie w przytułku dla psychicznie
chorych. Miał wtedy czterdzieści jeden lat.
Piotr Tkaczow głosi już coś nowego. Okazuje się, że dla sukcesu
rewolucji wcale nie jest potrzebne ogólnonarodowe powstanie. Re-
wolucja jest sprawą wąskiego kręgu ludzi, jej powodzenie może być
skutkiem udanego spisku rewolucjonistów - przywódców. Powinni
najpierw zdobyć władzę w kraju, a dopiero potem zabrać się za
edukację przywykłego do niewolniczej pokory rosyjskiego społe-
czeństwa i pełną parą pogonić naród rosyjski do socjalizmu, w świet-
laną przyszłość. W imię tej świetlanej przyszłości proponował zlik-
widować większość tych, którzy z przyczyny niedorozwoju umys-
łowego przeszkadzać będą w marszu do socjalizmu.
Przykazania nowych apostołów
Jednym z filarów ruchu narodników był Michaił Bakunin - oj-
ciec rosyjskich anarchistów. Poglądy Bakunina stały się podstawą
słynnego Katechizmu rewolucjonisty Siergieja Nieczajewa - twórcy
tajnego stowarzyszenia o charakterystycznej nazwie Zemsta Ludu.
W Katechizmie autor zalecał odrzucić wszystkie prawa obowiązują-
ce w cywilizowanym świecie:
Nasza sprawa jest straszna - musimy zburzyć wszystko i wszędzie. (...)
Należy być bezlitosnym, ale też nie liczyć na zmiłowanie i być gotowym na
śmierć. Dla zniszczenia ustroju przenikać we wszelkie środowiska społeczne,
z policją włącznie. Eksploatować ludzi bogatych i wpływowych, podporząd-
kowując ich sobie. Pogłębiać wszelkimi sposobami trudności i nieszczęścia
ludu, aby wyczerpać jego cierpliwość i pchnąć do powstania. Wreszcie za-
wiązać sojusz z przestępcami: połączyć się ze światem dzikich rozbójników
- tym jedynym rewolucjonistą w Rosji. Każdy dopuszczony do tajemnicy
rewolucjonista powinien mieć pod ręką kilku rewolucjonistów drugiego
i trzeciego stopnia, to znaczy nie do końca wtajemniczonych. Powinien trak-
tować ich jak część wspólnego kapitału, oddanego do jego całkowitej dys-
pozycji.
Wielu rosyjskich rewolucjonistów, którym nie zezwolono na po-
byt w stolicy, wybierało na miejsce zamieszkania cudowny Tyflis.
I tam spotykali się z nimi inteligentni chłopcy z seminarium. Soso
także zawarł z nimi znajomość. To od nich otrzymał Katechizm. Po
wieczornej modlitwie, przy świetle ogarka, czytał nowe przyka-
zania.
Bez Tkaczowa, bez Katechizmu rewolucjonisty, nie sposób zro-
zumieć ani naszego bohatera, ani dwudziestowiecznej historii
Rosji.
Szczególnie pociągająca, wywołująca jednocześnie lęk i słodkie
drżenie, była dla seminarzystów koncepcja rewolucyjnego terroru.
Z obawy przed kapitalizmem, który zniszczyłby wspólnotę, fun-
dament przyszłego socjalizmu, rewolucjoniści postanowili przy-
spieszyć upadek istniejącego ustroju, obalić carat za pomocą nie-
ustającego terroru wobec najpoważniejszych rosyjskich polityków,
i zamordować samego cara. Udało się im zabić cara Aleksandra II,
ale zamiast wybuchu gniewu ludu, nastąpił ponury okres panowania
Aleksandra III. Właśnie wtedy od narodników odłączają się
marksiści.
Mesjasz rewolucji
Pierwsi ich przywódcy byli czysto symboliczni - Gieorgij Plecha-
now, syn rosyjskiego właściciela ziemskiego i nędzarz. Żyd, Pawieł
Aksełrod. Marksizm pojmowali po rosyjsku, jak Biblię, która przepo-
wiada przyszłość.
Zgodnie z „Wielką Teorią" rosyjscy wyznawcy Marksa czekali na
rezultaty rozwoju kapitalizmu w Rosji, ponieważ, jak nauczał nie-
miecki filozof, kapitalizm rodzi swego grabarza - proletariat. Proleta-
riat zaś niewapliwie zrodzi rewolucję socjalistyczną. Martwiło tylko,
że zapowiadało się bardzo długie czekanie. Groźny grabarz kapitaliz-
mu, jak i sam kapitalizm, był w Rosji w stanie zaczątkowym. Ale
rosyjscy marksiści postanowili poprowadzić go ku rewolucji. I w tym
celu utworzyli partię proletariatu.
Marksizm szybko zawojował tyfliskie seminarium - wyjdzie stam-
tąd wielu rewolucjonistów. Seminarzyści bez trudu przyswajają sobie
marksizm. Skłonność do poświęceń, służenie biednym i uciemiężo-
nym, protest przeciwko nieprawnie zdobytemu bogactwu, obietnica
królestwa sprawiedliwości wraz z nadejściem nowego mesjasza
- światowego proletariatu - wszystko to zgadzało się z tym, co zasiało
w ich duszach religijne wychowanie.
Tylko Bóg został anulowany. Ale w zamian otrzymali możliwość
życia poza murami świątyń i korzystania z uciech grzesznego świata.
Mogli też odrzucić mało zrozumiałe w ich wieku zalecenie „odpowia-
daj dobrem na zło", a zamiast tego młode dzikusy, synowie wojow-
niczego narodu, otrzymali prawo bezlitosnego karania przeciwników
ich nowego mesjasza. Pytanie małego Soso: „Dlaczego Jezus nie wy-
ciągnął szabli?" doczekało się odpowiedzi. I co najważniejsze - upo-
karzającą sytuację, kiedy to większość z nich znajdowała się na samym
dole społecznej drabiny, uznano za niesprawiedliwą. Mieli prawo sami
ją zmienić.
Soso zostaje stałym słuchaczem wszystkich marksistowskich
dyskusji. Powoli dojrzewa przewrót. Coraz ponętniej brzmi dla du-
mnego nędzarza wielka obietnica rewolucji: „Dziś niczym, jutro
wszystkim my". „Do ruchu rewolucyjnego przystąpiłem w wieku
lat piętnastu" - napisze później.
Poeto
„Charakter mu się zmienił, przepadła gdzieś wesołość i chęć do
zabaw. Chodził zamyślony, wydawał się ponury i zamknięty w so-
bie - wspomina jego rówieśnik. - Nie rozstaje się z książką". Mó-
wiąc ściśle, z nowymi książkami. W tym czasie poznał już tajem-
nicę. I powiedział koledze: „Boga nie ma, okłamują nas" i pokazał
przerażonemu chłopcu książkę Darwina. Wtedy właśnie nauczył się
ukrywać swoje myśli. Jest potajemnym ateistą, ale jak zwykle świe-
tnie odpowiada na lekcjach, których treścią i sensem jest religia.
Dwulicowość staje się w jego życiu codziennością. Rozstanie
z przeszłością, samotność znajduje typowy dla młodego chłopca
wyraz - zaczyna pisać wiersze. Posyła je do „lwerii". „lweria" to
nie jest zwykłe pismo literackie. Kieruje nim król gruzińskich po-
etów - książę Ilia Czawczawadze.,,lweria" publikuje wiersze Soso.
Zwyczajne, sentymentalne młodzieńcze poezje - o księżycu,
o kwiatach. Poeta Soso wydrukował w „lwerii" w latach 1895-
1896 siedem wierszy.
Pierwszy - brawurowy i przepełniony szczęściem:
Rozkwitaj ojczysta lwerio!
Raduj się kraju ojczysty.
Ostatni - tragiczny:
Tam, gdzie rozbrzmiewała jego lira,
Motloch podał ściganemu czarę pełną trucizny
I krzyczał: „Pij, przeklęty!
Oto los twój, nagroda za pieśni.
Nie chcemy twojej prawdy i niebiańskich melodii!"
Tak przygotowuje się do poświęceń. I pamięta słowa Katechiz-
mu: „Rewolucjonista to człowiek skazany". Zgodnie z legendą,
Czawczawadze wierzył w jego przyszłość jako poety. Radził mu:
„Tą drogą idź, mój synu". I najpewniej to nie tylko legenda.
W 1907 roku, w gruzińskich Wypisach, czyli Wyborze najlepszych
wzorów poezji gruzińskiej opublikowano wiersz Soso.
Ale w 1907 roku nasz poeta układał już zupełnie inne poematy.
Wiersze okazały się ostatecznym pożegnaniem z małym Soso.
W tym czasie nosi już nowe imię. Jak przystało na poetę, zachwycił
się literacką postacią. „Koba" był bohaterem jego ulubionej po-
wieści lat młodzieńczych, autorstwa gruzińskiego pisarza Kazbegi.
Koba to nieustraszony gruziński Robin Hood, który grabi bogatych.
Jak u Nieczajewa, „Połączymy się ze światem dzikich rozbójników
- tym jedynym rewolucjonistą w Rosji".
Co ciekawe, ulubiona powieść Soso nazywała się Ojcobójca.
Wszystko się zgadza - przecież powstał przeciwko Ojcu. Właśnie
wtedy Ojca w sobie zamordował. Były świetny uczeń seminarium
duchownego stał się rewolucjonistą. „Koba" na długie lata pozo-
stanie jego rewolucyjnym pseudonimem.
Nauczyciel
W tym właśnie czasie, na syberyjskim zesłaniu, żył pewien rewo-
lucjonista. Był zaledwie o osiem lat starszy od Koby. I sądzone mu
będzie odegrać niezwykłą rolę w życiu młodego Gruzina. Rewoluc-
jonista nazywał się Włodzimierz Uijanow. Wiek XX zapamiętał go
pod rewolucyjnym pseudonimem Lenin.
Jakże ci dwaj są do siebie niepodobni. Syn rzeczywistego radcy
stanu, co w Rosji carskiej odpowiadało randze generała, szlachcic
z pochodzenia, Lenin wyrastał w wykształconej i kulturalnej rosyjs-
kiej rodzinie. Jego rodzice uwielbiali dzieci. Ojciec całe życie po-
święcił idei oświaty jako kurator szkół. Jako chłopiec Lenin biegał
po ścieżkach majątku ziemskiego dziadka.
I syn pijanego szewca, który umiał syna jedynie bić i który
w życiu poznał jedynie nędzę.
A jednocześnie tak strasznie podobni.
W dzieciństwie Lenin był gwałtowny i pełen pychy. Jak Koba.
Jest niecierpliwy i wybuchowy, ale jednocześnie potrafi być zdu-
miewająco opanowany, skryty i zimny. Jak Koba.
Obaj mieli natury poetyczne. Młody Lenin spacerował alejami
majątku dziadka, zaczytując się sentymentalną powieścią Iwana
Turgieniewa Szlacheckie gniazdo. Młody Koba pisuje wzruszające
wiersze. Obaj są niskiego wzrostu i już w dziecięcych zabawach za
wszelką cenę, niemal chorobliwie, starali się być pierwszymi. Obaj
wcześnie tracą ojców, obu matki kochają nad życie.
Żaden z nich nie zamierzał zostać rewolucjonistą. Lenin stał się
nim po śmierci starszego brata, którego powieszono za współudział
w próbie zamachu na Aleksandra III. Był to dla Lenina straszliwy
szok - jego brata, uczciwego, dobrego chłopca posłano na szubieni-
cę. Rozpacz matki, nagła zmiana pozycji społecznej, wystarczyły,
by znienawidzić niesprawiedliwość. Ulubionym utworem stracone-
go brata było Co robić? Czemyszewskiego. Według słów Lenina ta
książka „przeorała go". Podobnie jak Ojcobójca przeorał psychikę
Koby.
Bulwarowa, romantyczna lektura Koby i powieść znakomitego
filozofa były do siebie podobne - obie nawoływały do przemocy.
Obaj przystępując do rewolucji, zapamiętali, że prawdziwy re-
wolucjonista musi być bezlitosny i nie bać się krwi. Obaj mieli
oddanych stronników, obaj obdarzeni byli charyzmą - mieli hip-
notyczny wpływ na ludzi.
KONIEC SOSO
Wykluczenie
Udaje mu się nawiązać kontakt z rewolucyjnym podziemiem.
Teraz poza murami seminarium prowadzi marksistowskie kółka dla
robotników. I wstępuje do socjaldemokratycznej organizacji Mesa-
me Dasi.
W 1898 roku jego nazwisko znajduje się na jednym z pierwszych
miejsc w księdze przewinień seminarzystów. „Wychowanek J. Dżu-
gaszwili czyta zakazane książki. J. Dźugaszwili wydał nielegalną
gazetkę" itd. Na wyrzuty nauczycieli nauczył się odpowiadać poga-
rdliwym uśmiechem. Gardzi tymi oszustami, którzy służą nie ist-
niejącemu Bogu. Przestaje się dobrze uczyć. Nie chce niepotrzebnie
tracić czasu. Najciekawsze jednak jest co innego - stał się jedną
z najważniejszych postaci życia w seminarium. Seminarium po-
dzieliło się na przyjaciół i wrogów. Ale i wrogowie boją się jego
skrytego i mściwego charakteru, jego celnych szyderstw i gwałtow-
nych wybuchów gniewu, i zemsty jego przyjaciół. Najsilniejsi chło-
pcy w niepojętym, niewolniczym zachwycie poporządkowali się
temu słabemu seminarzyście o maleńkich oczkach, które w chwili
gniewu płoną niebezpiecznym żółtym blaskiem. W Gruzji ceni się
męską przyjaźń. Koba ma wielu przyjaciół, a dokładniej mówiąc,
tych, którzy uwierzyli, że są jego przyjaciółmi, bo naprawdę i wte-
dy, i w przyszłości pozostanie samotny. Po prostu są koledzy, u któ-
rych wzbudził pewność, że są jego przyjaciółmi. Wykorzystuje ich
w walce z innymi chłopcami, których uważa za wrogów. Josif (So-
so) Iremaszwili, który bardzo dużo napisze o ich przyjaźni, zapal-
czywy Misza Dawitaszwili, jego wiemy cień... Ilu jeszcze będzie
tych, którzy uwierzyli w jego przyjaźń!
A tymczasem pojawiały się wciąż nowe adnotacje o przewinie-
niach: „Czytał niedozwolone książki", „Ordynarne zachowanie
wobec inspektora", „Rewizja u Józefa Dźugaszwili - szukano zaka-
zanych książek". Jakby prowokował administrację do usunięcia go
z seminarium. Dlaczego nie odszedł sam? Nadal bał się matki.
W tym czasie nie jeździ już do domu na wakacje - nie chce się
tłumaczyć przed matką. W 1889 roku stało się - zostaje relegowa-
ny. „Wyrzucono mnie z seminarium za propagandę marksizmu"
- tak to wyjaśniał.
Ale prawda wyglądała inaczej. W rzeczywistości wolał pozbyć
się seminarium znacznie bezpieczniejszym sposobem. Leży przede
mną kopia „Decyzji zgromadzenia ogólnego zarządu Seminarium
Duchownego o skreśleniu Józefa Dżugaszwili z listy studentów za
niestawienie się na egzamin". Postępował ostrożnie, jak zawsze.
W ostatnim roku umierającego stulecia wybrał swoją drogę, aby
zostać jedną z najważniejszych postaci stulecia nadchodzącego.
Matka dowiaduje się, że odmówił służenia Bogu. Ofiary okazały
się nadaremne. Śluby złamane. Dla religijnej Keke to straszny cios.
Boi się, że Bóg porzuci Soso i zjawi się szatan.
W Boże Narodzenie Koba dostaje pracę. To pierwsza i ostatnia
zwykła praca w jego życiu. Zachował się wyciąg ze sprawozdania
Głównego Obserwatorium w Tyfiisie o „przyjęciu do pracy Józefa
Dżugaszwili 26 grudnia 1899 roku".
Koniec i początek stulecia
Przyszedł do obserwatorium po Bożym Narodzeniu, w ostatnich
dniach odchodzącego wieku. Jego pracę opisał Dombrowski, z któ-
rym razem pracował:
Józef pracował jako obserwator i przeprowadzał obliczenia. Nie było tam przy-
rządów samopiszących, dlatego niezbędna była całodobowa rejestracja wszyst-
kich elementów pogody, co było obowiązkiem obserwatorów. W dzień i w no-
cy. Dzienny dyżurny pracował do 9 wieczorem, wtedy zmieniał go nocny
dyżurny.
Pierwszy rok nowego stulecia Koba powitał w obserwatorium,
jako nocny dyżurny. Piotr Pawlenko:
Tę noc spędził w pustym obserwatorium. Wszyscy poszli świętować koniec
wieku.
Tej nocy zmieniały się stulecia. Nadchodził nieznany wiek XX
i człowiek, któremu sądzone było decydować o jego losach, wpat-
rywał się w głębiny wszechświata... Praca w obserwatorium była
zwyczajnym parawanem. W swoim pokoiku ukrywał nielegalną li-
teraturę i ulotki tyfliskiego komitetu niedawno powstałej Socjal-
demokratycznej Partii Robotniczej Rosji.
Pod koniec stulecia rosyjscy marksiści-emigranci przeszli od
słów do czynów. Plechanow, Akseirod domagali się utworzenia
marksistowskiej partii robotniczej. I dokonało się. W powstaniu
nowej partii uczestniczył Powszechny Żydowski Związek Robot-
ników Litwy, Polski i Rosji - Bund - masowy ruch jednoczący
ponad dwadzieścia tysięcy Żydów. Ci żydowscy socjaldemokraci
byli antysyjonistami i marksistami. Wierzyli, że tylko socjalizm
potrafi skończyć z antysemityzmem.
W 1898 roku przy aktywnym współdziałaniu Bundu odbył się
w Mińsku podziemny zjazd założycielski, który uroczyście prokla-
mował powstanie Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji.
Zjazd wybrał Komitet Centralny i ogłosił utworzenie lokalnych ko-
mitetów. Większość członków KC została aresztowana niedługo po
zjeździe. Ale powstawało coraz więcej lokalnych komitetów. Jeden
z nich, przy udziale Koby, w Tyfiisie.
Płomień
Lenin w tym czasie jest na zesłaniu. Po odbyciu kary wyjeżdża
za granicę. Tam porywa Plechanowa, Akseiroda i innych sławnych
emigrantów-marksistów pomysłem niezwykłego czasopisma. To
czasopismo powinno mieć swoich agentów w całej Rosji. Agenci
włączą się w działalność wszystkich istniejących komitetów
SDPRR i poprowadzą je do boju. Powinni przygotować nowy zjazd
i utworzyć prawdziwie bojową partię. „Dajcie nam taką organizację
rewolucjonistów, a przewrócimy Rosję do góry nogami" - pisał
Lenin. Czasopismo nazywało się „Iskra", a jego motto „Z iskry
rozgorzeje płomień" było programem. Lenin i jego współtowarzy-
sze postanowili spalić starą Rosję. To się im uda. Większość agen-
tów „Iskry" dożyje do zwycięskiej rewolucji, po to, żeby zginąć
- po jej zwycięstwie - w stalinowskich łagrach.
W 1900 roku w Tyfiisie pojawił się agent leninowskiej „Iskry",
Wiktor Kumatowski. Przywiózł do stolicy Gruzji najważniejsze
myśli Lenina: Nowa partia ma być zbudowana na zasadach super-
konspiracji. Na żadne szerokie dyskusje, żadną swobodną wymianę
poglądów w partii nie ma miejsca. Partia to organizacja bojowa i jej
celem jest rewolucja. A więc: bezwzględne podporządkowanie się
rozkazom centrali, absolutna dyscyplina. Marksizm jest świętością
nowej partii. Wszelka próba rewidowania któregokolwiek założenia
marksizmu musi zostać potępiona jako działalność wrogów klasy
robotniczej. Koba z miejsca ocenił siłę tego azjatyckiego marksiz-
mu i natychmiast stał się leninowcem.
Pierwsza krew
Siłę nowych idei sprawdzono w praktyce. W Tyflisie zaczęły się
przygotowania do robotniczej manifestacji, która powinna zakoń-
czyć się rozlewem krwi. Koba i Kumatowski ogromnie na to liczyli.
„Koba często powtarzał, że krwawa walka musi doprowadzić do
szybkich decyzji" - wspominał jeden z jego kolegów z seminarium,
Iremaszwili. Nie wiedział, że Koba po prostu powtarzał leninows-
kie hasła, które przywiózł Kumatowski.
W tym okresie odwiedza go matka. Czas jakiś mieszka u syna
w obserwatorium. Prawdopodobnie próbowała namówić Soso, aby
wrócił do seminarium. Jeszcze miała nadzieję. Nie wiedziała, że jej
Soso już umarł i narodził się Koba. Pod tym imieniem znali go teraz
jego nowi bracia rewolucjoniści. Dość szybko jednak zrozumiała,
że jest bezsilna. Bóg opuścił serce Soso i teraz rozmawiał z nią obcy
człowiek, straszny Koba. Wróciła do Gori.
Na miesiąc przed terminem demonstracji zaczęły się aresztowa-
nia. Uwięziono Kumatowskiego, ale Koba zdołał zniknąć. Składa
podanie o zwolnienie z pracy. Pod koniec marca odchodzi z obser-
watorium, ale nadal mieszka w swoim pokoiku, który staje się ma-
gazynem nielegalnej literatury.
1901 rok. Gorący majowy dzień. W centrum miasta pojawiają
się ludzie w grubych paltach i baranich czapach. To robotnicy,
którzy w ten sposób zabezpieczali się przed spotkaniem z kozac-
kimi nahajkami. Zgromadziło się dwa tysiące demonstrantów. Już
słychać okrzyki „Precz z samodzierźawiem!", a policja zaczyna
rozpędzać szalejący tłum. I polała się krew. Wśród demonstrantów
byli ranni i aresztowani. To coś zupełnie nowego w wesołym i lek-
komyślnym mieście.
„Można uznać, że na Kaukazie rozpoczęła się jawna rewolucyj-
na działalność" - pisała z zadowoleniem „Iskra". W mieście trwają
aresztowania i rewizje. Rewizja w pokoju Koby w obserwatorium,
ale jego już dawno tam nie ma. Raz jeszcze zdumiewa jego szcze-
gólna umiejętność znikania w chwilach decydujących i niebezpie-
cznych.
„Koba, jeden z poszukiwanych przywódców, zdążył się ukryć.
(...) Uciekł do Gori (...) W nocy odwiedził mnie w moim miesz-
kaniu" - zanotował Josif Iremaszwili.
W Gori najprawdopodobniej nadal trwały spory z matką. Ale
rzeczą matki jest pomagać synowi i Keke pomagała. Tylko czy
mogła kochać Kobę, w sercu którego płonął ogień nienawiści? Ona,
która uwielbiała maleńkiego Soso i modliła się, aby wolno jej było
dożyć chwili, kiedy syn zostanie kapłanem?
Kobie trudno jest w matczynym domu i przy pierwszej okazji
wraca, pomimo niebezpieczeństwa, do Tyflisu.
Część druga
ZAGADKI KOBY
Lewa noga Lenina
W Tyfiisie Koba znika w rewolucyjnym podziemiu. Rozpoczy-
na życie zawodowego rewolucjonisty. Fałszywe dokumenty, spot-
kania w konspiracyjnych mieszkaniach, piwnice, w których pracu-
ją nielegalne drukarnie... Tajne stowarzyszenie młodych ludzi
zwane Tyfliskim Komitetem Socjaldemokratycznej Partii Robot-
niczej Rosji. Lew Trocki:
Były to czasy ludzi od osiemnastu do trzydziestu lat. Starszych rewolucjonis-
tów można było policzyć na palcach. Słowa „komitet", „partia" były jeszcze
nowe, owiane świeżością i w młodych uszach brzmiały jak kusząca melodia.
Wstępujący do organizacji wiedział, że za kilka miesięcy czeka go więzienie
i zesłanie. Ambitnym celem, jaki sobie stawiali, było jak najdłuższe utrzymanie
się na wolności i twarda postawa wobec żandarmerii.
Minęło parę miesięcy, a Koba wciąż był na wolności.
Iremaszwili:
Kilkakrotnie odwiedzałem Kobę w jego maleńkim, nędznym pokoiku. Nosił
czarną rosyjską bluzę z charakterystycznym dla wszystkich socjaldemokratów
czerwonym krawatem. Nikt nigdy nie widział go w innym ubraniu, tylko w tej
brudnej bluzie i zakurzonych butach. Nienawidził wszystkiego, co w jakimkol-
wiek stopniu kojarzyło się z burźuazją.
„Brudna bluza, zakurzone buty były charakterystyczne dla rewo-
lucjonistów, szczególnie na prowincji" - pisał z sarkazmem Lew
Trocki.
Tak, młody, naiwny Koba stara się wyglądać jak prawdziwy
rewolucjonista. Wszystko jak trzeba: brudna bluza, takie same buty
i chodzi na zebrania robotniczych kółek, żeby tłumaczyć robotni-
kom naukę Marksa. To wtedy właśnie rodzi się jego ubogi styl
przystosowany do możliwości percepcji słuchaczy półanalfabetów.
Styl, który później pozwoli mu zwyciężyć w starciu ze wspaniałym
mówcą - Lwem Trockim.
Wschód wymaga kultu. I „Azjata", jak go nazywał bolszewik
Leonid Krasin, znalazł swojego boga - Lenina. „Uwielbiał Lenina,
otaczał go czcią niemal boską. Żył jego myślami, naśladował go do
tego stopnia, że żartem nazywaliśmy go lewą nogą Lenina" - wspo-
mina rewolucjonista Arsenidze.
I Bóg nie oszukał Koby. Pracę Lenina Co robić?, która ukazała
się w 1902 roku, można przyrównać do eksplozji bomby. Do tej
pory marksiści powtarzali bez żadnej nadziei, że dopóki w Rosji nie
rozwinie się prawdziwy kapitalizm, włos nie spadnie z głowy samo-
dzierżawia.
Rewolucja odsuwała się w odległą przyszłość i rewolucjoniści
mieli pracować wyłącznie na rzecz przyszłych pokoleń. Lenin
w swojej książce przywrócił im nadzieję. Napisał, że potężna, za-
konspirowana organizacja zawodowych rewolucjonistów za pomo-
cą zbrojnego przewrotu jest w stanie dokonać rewolucji.
Rosja to kraj odwiecznej pokory. W Rosji wystarczy tylko zdo-
być władzę i społeczeństwo pokornie przystanie na wszystko. Tajna
organizacja bohaterów potrafi obalić samodzierżawie. Dokładnie
tak, jak wymarzył sobie Koba.
Nowa krew
Dalsze mieszkanie w Tyflisie oznaczało wzrastające niebezpie-
czeństwo aresztowania. Tymczasem, zgodnie z tym co pisał Trocki,
areszt był obowiązkową częścią programu rewolucjonisty, ponie-
waż „umożliwiał realizację tego, co najważniejsze - przemówienia
na publicznym procesie". Prawdziwi rewolucjoniści pragnęli aresz-
towania, żeby ławę oskarżonych przemienić w trybunę dla propa-
gandy. Ale ta droga była dla Koby zamknięta - z jego cichym
głosem, powolnym sposobem mówienia, gruzińskim akcentem. Tyl-
ko na wolności, ukryty w konspiracji, czuł się pewnie. I komitet
wysyła Kobę do Batumi.
Batumi, południowy port. Wąskie uliczki, wiatr od morza, chłod-
ne, zacienione podwórka, na których suszy się bielizna, łopocząc
jak żagle na wietrze. Miasto wesela i miłości. To tutaj Koba kon-
tynuuje swoją potajemną robotę. Rówieśnicy zakochują się, Żenia,
osiągają pierwsze szczeble kariery. Koba biega po nielegalnych
mieszkaniach. Trwają przygotowania do potężnej manifestacji ro-
botniczej, niemal powstania. Poleje się mnóstwo krwi. Koba wie, że
wielka krew rodzi wielką rewolucję. Nie znany nikomu młody chło-
piec otrzymuje własnego kronikarza: policję. Policjanci pozostawią
nam jego dokładne portrety. I fotografie - z profilu i en face. Poli-
cja, mój dziwny współautor...
Przeglądam akta tyfliskiej żandarmerii. Doniesienia o działalno-
ści tyfliskiej organizacji SDPRR, o robotniczych zebraniach, które
prowadzi Józef Dżugaszwili. „Coraz bardziej staje się przywódcą
maleńkiej grupki zwolenników Lenina w Gruzji" - pisał Iremasz-
wili. Tak, szybko staje się wodzem. I despotą. Policyjny meldunek:
Na czele batumskiej organizacji stoi Dżugaszwili. Despotyzm Józefa Dżugasz-
wili wielu oburzał, w organizacji doszło do rozłamu.
Ale za to jakie są wspaniałe rezultaty jego despotyzmu! Cichym
Batumi wstrząśnie niebywała demonstracja robotników. Starcia
z policją, około piętnastu zabitych, mnóstwo rannych. Krew i niena-
wiść. Co za sukces!
W mieście aresztowania. I znowu udaje mu się w porę zniknąć.
Kato Baczidze wspomina:
Koba przechodził przez górskie osiedle Krom, zmuszony ukrywać się po de-
monstracji. Dała mu schronienie mieszkanka wsi, więc mógł się umyć i od-
począć.
Góry, słońce, białe domki, starcy w cieniu drzew leniwie piją
wino - czas się zatrzymał... Tu od wieków żyli jego przodkowie.
Nie, nie dla niego takie życie. Ale do Tyflisu wrócić nie może, to
zbyt niebezpieczne, dawno go tam szukają. I do Gori także nie
może pojechać. Podejmuje nieoczekiwaną decyzję - wraca na miej-
sce przestępstwa, do Batumi. Policja nie spodziewa się podobnej
bezczelności. Koba unika aresztu jeszcze przez miesiąc. W tym
czasie wstępuje na kolejny szczebel w hierarchii spiskowców - zo-
staje wybrany do Kaukaskiego Komitetu SDPRR.
Pierwsze aresztowanie
Południowa wiosenna noc. Trwa konspiracyjne zebranie rewoluc-
jonistów. Wśród nich znalazł się prowokator i dom otoczyła policja.
Policja będzie kontynuować kronikę życia Koby.
Meldunek naczelnika czwartego komisariatu miasta Batumi o aresztowaniu
w dniu 5 kwietnia 1902 roku, o godzinie 12 w nocy J. Dżugaszwilego w czasie
zebrania robotników w mieszkaniu M. Dariwelidze.
Ulicami szczęśliwego miasta, w godzinie, kiedy jego beztroscy
rówieśnicy właśnie wychodzą z knajp, Kobę wiozą do więzienia.
Pierwszy raz i od razu do straszliwego więzienia w Batumi. Za-
czyna się jego więzienna wędrówka - Batumi, Kutaisi...
Uczymy się pomolułku, uczymy się
Azjatyckie więzienie: męki fizyczne, bicie, brud i absolutne bez-
prawie. Kryminaliści znęcają się nad politycznymi. W pierwszej
chwili Koba poczuł się zagubiony, wyrzucił przez okno więzienne
gryps, rozpaczliwy list bez podpisu. Prosi, żeby przekazać matce:
„Jeśli zapytają, kiedy syn wyjechał z Gori, powiedz, że cały czas
był w Gori".
Oczywiście więzienny nadzór przejął list. Ale Koba szybko
oswoił się z więzieniem.
Piotr Pawlenko:
„Uczymy się pomalutku, uczymy się" - Józef Wissarionowicz lubi powtarzać
te słowa. Z miękkim akcentem i spokojnym uśmiechem.
„Uczymy się pomalutku, uczymy się".
Odkrył, że w więzieniu, niezależnie od władzy strażników, ist-
niała niewidoczna władza kryminalistów. I jemu - nędzarzowi i sy-
nowi pijaka - nietrudno było znaleźć z nimi wspólny język. Jest
„swój". Nie złamał przykazania Katechizmu rewolucjonisty. Zro-
zumiał, jaki potencjał kryje w sobie świat przestępczy. Potencjał
zbrodniarzy w rewolucji. Lenin zawsze cenił jego umiejętność zna-
lezienia wspólnego języka z kryminalistami. W czasie wojny domo-
wej, kiedy oddziały składające się z pijanych żołnierzy, byłych
więźniów, zaczynały się buntować, Lenin natychmiast proponował:
„A może posłać tam towarzysza Stalina? On umie rozmawiać z ta-
kimi ludźmi".
Władza
Jego nowi znajomi szanowali siłę fizyczną. To, czego mu brako-
wało. Ale zaprawiony od dzieciństwa do bicia, umiał pokazać im
coś innego - pogardę dla siły. Akurat wtedy zarząd więzienia po-
stanowił udzielić lekcji więźniom politycznym. Lekcji po azjatyc-
ku. „W dzień po Wielkanocy pierwsza rota stanęła w dwuszeregu.
Więźniów politycznych przeganiano między szeregami i bito kol-
bami. Koba szedł, nie pochylając głowy, z książką w ręku" - wspo-
minał rewolucjonista Nikołaj Wereszczak.
W krótkim czasie, jak w szkole, w seminarium, w komitecie, Koba
zdobywa władzę w więzieniu. Kryminalistów pokonała dziwna siła
tego niewysokiego czarnego człowieka o wściekłych żółtych oczach.
W więzieniu ustanowił dla siebie żelazny regulamin: rano gimnas-
tyka, potem nauka niemieckiego (prawdziwi rewolucjoniści powin-
ni czytać Marksa w oryginale). Niemieckiego się nie nauczył, ale
miał w więzieniu inne sukcesy.
Każdy, kto nie uznawał jego władzy, stawał się ofiarą okrutnego
bicia. Egzekucje wykonywali jego nowi przyjaciele kryminaliści.
I oto „zarośnięty, czarnowłosy, mały, dziobaty Gruzin" przygoto-
wuje się do pierwszego zesłania. Wereszczak: „Kobę skuto kaj-
danami z jednym towarzyszem. Kiedy mnie zobaczył, uśmiechnął
się".
Miał dziwny uśmiech, na jego widok człowieka przechodziły ciarki.
Najszczęśliwszy dzień
Wywożą go na koniec świata - to syberyjska wieś Niżniaja Uda
w irkuckiej gubemii. W swoim jedynym czarnym jesiennym płasz-
czu człowiek z południa znalazł się na zimnej Syberii. Śnieg, który
w jego ojczyźnie leży tylko wysoko w górach, tu był wszędzie.
Trzaskający mróz i równina.
Na zesłaniu otrzymuje list od boga Lenina! Trocki później zjad-
liwie wyjaśniał, że było to zwykłe pismo obiegowe, które z pod-
pisem Lenina pisała przez kalkę Krupska i rozsyłała do wszystkich
stronników Lenina na prowincji, ale naiwny Azjata o tym nie wie-
dział i był szczęśliwy - bóg go dostrzegł! Zapamiętał ten dzień
i włączył go do wszystkich swoich biografii.
l znowu zagadki i pytania
Nadszedł rok 1905 i zachwiało się dotąd niewzruszone impe-
rium. Pierwsza rosyjska rewolucja zaskoczyła zarówno bolszewi-
ków, jak i mieńszewików. Dyskutowali o rewolucji, tymczasem
rewolucja znienacka wybuchła. Masowe zamieszki, napaści na poli-
cję, bunty w armii, barykady...
Rewolucja zawsze jest teatrem. I na scenie pojawili się bohatero-
wie sztuki - amanci, wspaniali mówcy. W tym czasie, w czasie
płomiennych oratorów, Koba zgubił się, odszedł w cień. Tak napi-
sał o nim później Trocki.
Był to cień dziwny i tajemniczy. Wiadomo, że to Koba redago-
wał w Tyflisie pisemko „Kaukaska gazeta robotnicza". Sam pisał
artykuły, w których popularyzował myśli Lenina. I to wszystko?
Wszystko, czym zajmował się Koba w czasie rewolucji? Nie, oczy-
wiście, że nie. Było coś jeszcze. I to coś ukrył przed nami wielki
konspirator. Nie przypadkiem na te właśnie lata przypadają tajem-
nicze aresztowania, które tak starannie ukrywał. Nie przypadkiem
wtedy właśnie Lenin zwraca uwagę na Kobę - i Koba jedzie na
pierwszą konferencję bolszewików w Tammerfors.
I znowu z fałszywym paszportem, wypisanym na rosyjskie na-
zwisko, ten Gruzin spokojnie przekracza granicę. I to w czasie rewo-
lucji, kiedy w pociągach jadących do Finlandii (gdzie ukrywało się
mnóstwo rewolucjonistów) aż roi się od szpicli. Ale Koby nie złapa-
no. Koba znowu ma szczęście. Rzeczywiście niebywałe szczęście.
Spotkanie z bogiem
W Tammerfors po raz pierwszy widzi Lenina. Całą naiwną, jas-
kiniową dzikość ówczesnego Koby widać w opowieści o jego spot-
kaniu z idolem:
Lenina wyobrażałem sobie jako olbrzyma. Jakież było moje rozczarowanie,
kiedy zobaczyłem najzwyklejszego człowieka. (...) Jest przyjęte, że wielki
człowiek musi spóźniać się na zebrania (...) żeby wszyscy zgromadzeni z bi-
ciem serca czekali, aż się pojawi.
Tymczasem Lenin ku zdumieniu Koby przyszedł punktualnie
i „wdał się w rozmowy ze zwykłymi delegatami".
Zdziwienie Koby było szczere. Ponieważ on sam „z zasady
spóźniał się na zebrania. Nie bardzo, ale zawsze" - pisała Knu-
nianc.
Na zjeździe nie zabierał głosu. I w ogóle niczym się nie wyróż-
niał, jak słusznie napisze później Trocki. Ale Lenin wzywa go do
uczestnictwa w IV Zjeździe w Sztokholmie. A następnie Koba,
który niczym się nie wyróżniał, otrzymuje zaproszenie na kolejny
zjazd - do Londynu.
Dodajmy tu, że pobyt w europejskich stolicach nie wywarł wraże-
nia na byłym poecie. I nigdy o tym nie wspominał. Opowiadając
o swoim pierwszym spotkaniu z Paryżem, Trocki wyjaśnia to zamiast
Koby: „Żeby ogarnąć Paryż, trzeba wydatkować zbyt wiele energii.
A ja miałem swoją sprawę, która nie znosiła rywalki - rewolucję".
W tym oni wszyscy byli siebie warci. Rewolucjonistka Maria
Essen opisuje spacer z Leninem w górach Szwajcarii. Stoją na
szczycie - Lenin i młoda kobieta.
Widok niezwykły, nieznośnie jasno iskrzy śnieg. (...) Nastawiam się na wznios-
ły styl (...) już gotowa jestem recytować Szekspira, Byrona. Patrzę na Włodzi-.
mierzą Iljicza - siedzi głęboko zamyślony i nagle wypala: „A jednak paskudnie
brużdżą nam mieńszewicy!".
Koba jest taki sam - nie chodzi do muzeów, nie spaceruje po
ulicach. Te wszystkie burźujskie stolice to dla nich tylko biwaki na
drodze do rewolucji.
Tak więc Lenin wzywa go na zjazdy, a on nadal niczym się nie
wyróżnia albo, mówiąc ściśle, czasem wyróżnia się pewnym, znie-
nawidzonym przez Lenina, rysem charakteru.
W wąskim kręgu rewolucjonistów do Lenina nie mogły nie do-
trzeć niektóre szokujące wypowiedzi Koby, w rodzaju: „Lenin jest
oburzony, że Bóg zesłał mu takich towarzyszy jak mieńszewicy.
Rzeczywiście, co to za ludzie - ten Martow, Dań, Akseirod - sami
obrzezańcy, Żydzi! I do tego jeszcze ta stara baba, Wiera Zasulicz.
Ani to do bitki, ani do wypitki". Albo: „Chcą walczyć, wiarołomni
sklepikarze. Naród żydowski zrodził tylko wiarołomnych, bezuży-
tecznych w walce" - cytaty z książki Isaaka Dawida Historia Ży-
dów na Kaukazie.
Słychać w tym żywe słowa dzikiego, młodego Koby. Zresztą,
można przecież zajrzeć do artykułu samego Koby, opublikowanego
w gazecie „Bakiński Robotnik". To sprawozdanie z udziału w lon-
dyńskim zjeździe. W podobnie wesołym stylu Koba relacjonuje te
same myśli: „mieńszewicy to wyłącznie żydowska frakcja", a bol-
szewicy - rosyjska i dlatego „powstał niezły pomysł - my, bol-
szewicy, powinniśmy zorganizować w partii pogrom".
Dlaczego otoczony rewolucjonistami Żydami Lenin, w którego
żyłach także płynęła żydowska krew, wybaczał Kobie znienawidzo-
ny przez wszystkich prawdziwych inteligentów antysemityzm?
I nie bacząc na nic, zapraszał go na wszystkie zjazdy?! Wytłuma-
czyć to można tylko zawartym w Katechizmie rewolucjonisty wska-
zaniem: „Towarzyszy należy oceniać wyłącznie zależnie od korzy-
ści, jakie przynoszą sprawie". Tak, Lenin mógł nie dostrzegać tych
wypowiedzi jedynie w wypadku, jeśli Koba był potrzebny sprawie.
Bardzo potrzebny. I czymś istotnym się wykazał.
Tajemnica Koby
Koba i Trocki po raz pierwszy spotkali się na zjeździe w Lon-
dynie. Trocki pojawił się w aureoli sławy i zaćmił nawet boga Le-
nina. W odróżnieniu od dyskutujących o rewolucji emigrantów-teore-
tyków Trocki przyjechał z Rosji, w której rewolucja właśnie trwała.
W ostatnich dniach istnienia legendarnej Rady Petersburskiej
Trocki stał na jej czele, a tłumy z zachwytem słuchały jego prze-
mówień. Aresztowany, na procesie zachowywał się jak bohater.
Skazany na wieczne zesłanie, uciekł z Syberii. 700 kilometrów
jechał zaprzęgiem reniferów. Trocki po prostu nie zauważył kieps-
kiego mówcy z prowincji, o gruzińskich rysach i z idiotycznym
rosyjskim pseudonimem - Iwanowicz. Trocki dostrzegł kogoś in-
nego. I napisał o nim. Na zjeździe zabrał głos nie znany do tej
pory młody mówca, którego wspaniałe przemówienia do tego sto-
pnia wstrząsnęły zjazdem, że natychmiast wybrano go do KC.
Nazywał się Zinowiew. Pod tym partyjnym pseudonimem młody
bolszewik Grigorij Radomysiski od razu stał się znany w partii.
Co musiał czuć ambitny Koba, widząc nagłe wyniesienie na
szczyty gaduły i na domiar wszystkiego Żyda? Widząc karierę
innego ambitnego Żyda - Trockiego? Wiedząc przy tym, że o je-
go, Koby, zasługach partia nie dowie się nigdy. Wie o nich tylko
jeden człowiek - Lenin.
Tuż po zakończeniu zjazdu Lenin pojechał do Berlina. Tam na
spotkanie z nim jedzie... Koba. O tym, po wielu latach, sam opowie
w rozmowie z niemieckim pisarzem, Emilem Ludwigiem. Ale
o tym, co omawiali wtedy z Leninem, Koba nie zająknie się sło-
wem.
Potem znowu pociąg i znowu powrót do Tyflisu. Który to już raz
tak nadzwyczajnie mu się udaje?
Niedługo po powrocie Koby do Tyflisu stanie się jasne, o czym
rozmawiali w Berlinie Koba i Lenin.
Złoto
To się stało w upalny, letni dzień, 26 czerwca 1907 roku. Była
11 rano. Na placu Erewańskim w Tyflisie było jak zawsze mnóstwo
ludzi. Wjeżdżają dwa powozy eskortowane przez kozaków - wiozą
znaczną sumę pieniędzy do państwowego banku. Prawie jednocześ-
nie na placu pojawiają się dwie bryczki - w jednej siedzi mężczyz-
na w mundurze oficera, w drugiej dwie damy. Na komendę oficera
na drodze powozów pojawia się, jakby spod ziemi, banda licząca
około pół setki ludzi. Na kozaków i ludzi na placu lecą bomby.
Bandyci rzucają się do powozów.
Z zeznań policjanta:
Złoczyńcy w kłębach dymu i duszącego gazu porwali worek z pieniędzmi (...)
w różnych miejscach placu otworzyli ogień z rewolwerów i zbiegli.
Na placu zostały trupy zabitych - kozacy, policjanci i żołnierze
rozerwani na strzępy. Są ranni wśród przechodniów.
„Osobisty udział Koby w tej krwawej operacji nie budził naj-
mniejszych wątpliwości w partyjnych kręgach" - napisze później
Trocki.
Krew, mnóstwo krwi - wszędzie, gdzie pojawia się ten niewyso-
ki czarny człowiek.
Kryminalne skrzydło partii
Po śmierci Stalina Nikita Chruszczow, w swoim słynnym refera-
cie o kulcie jednostki, oburzał się, że Stalin „umniejszył rolę Biura
Politycznego, tworząc w KC jakieś »szóstki« i »piątki«, posiadające
szczególne pełnomocnictwa. (...) Co to za karciana terminologia?"
- sierdził się Chruszczow. Ale Nikita Siergiejewicz, który należał do
postleninowskiego pokolenia partii, nie wiedział - albo udawał nie-
wiedzę - że zamierzył się na jedną z najstarszych konspiracyjnych
organizacji, zwaną Partią Komunistyczną. „Trójki", „piątki" i inne
„wąskie składy", które tworzył wódz wewnątrz kierownictwa partyj-
nego, nie znane nikomu oprócz wodza i tych, którzy je tworzyli,
pojawiły się w czasach Lenina. Jedna z takich leninowskich „trójek"
miała bezpośredni udział w rabunku na placu Erewańskim w Tyflisie.
Rewolucja uświęca truciznę, nóż i stryczek
Pod koniec XIX wieku idee rewolucyjnego terroryzmu opanowa-
ły umysły wielu młodych ludzi. Zabijanie w imię rewolucji nazy-
wali „aktem rewolucyjnej sprawiedliwości". Grabienie banków,
bogatych ludzi, gromadzenie pieniędzy na rewolucję nazywano
„ekspropriacją". Oddziały bojowe, które zabijały, rabowały, w ro-
mantycznych wyobrażeniach były czymś w rodzaju Robin Hooda.
„Otacza nas powszechna miłość i współczucie. (...) Mamy pomoc-
ników we wszystkich warstwach społecznych" - pisała terrorystka
Wiera Finger. A Fiodor Dostojewski, obmyślając dalszy ciąg po-
wieści Bracia Karamazow, zamierzał zrobić terrorystą łagodnego
mnicha Aloszę Karamazowa.
Starszy brat Lenina, Aleksander, też był terrorystą. W czasach
Stalina oficjalna ideologia uparcie podtrzymywała wersję, jakoby
bolszewicy od zarania swoich dziejów brzydzili się terrorem. We
wszystkich podręcznikach powtarzało się zdanie, które rzekomo
powiedział Lenin po egzekucji brata: „My pójdziemy inną drogą".
Było to po prostu oficjalne zmyślenie. Tak bardzo ceniony przez
młodego Lenina Nieczajew mówił: „Rewolucja uświęca truciznę,
nóż i stryczek". A młody Lenin, wielbiciel jakobinów, nigdy nie
zamierzał wyrzec się terroru.
W dniach rewolucji 1905 roku nawoływał młodych bojowników,
aby „uczyli się podpalać i zabijać, mordując policjantów" i budo-
wał cały program terroru. Wiedział jednak, że jak tylko zaczynano
stosować nową bojową taktykę, policja natychmiast przystosowy-
wała się i do partii przenikali prowokatorzy. *
Świat prowokatorów
Jednym z przywódców słynnej terrorystycznej organizacji „Na-
rodna Wola" okazał się prowokator Diegajew. Na czele Organizacji
Bojowej eserów stał prowokator Azef. Dlatego Lenin od samego
początku głęboko zakonspirował swoją organizację bojową. Bardzo
mu to pomogło, kiedy trzeba było ukrywać grupy bojowe nie tylko
przed policją, ale i przed własną partią.
Po klęsce rewolucji 1905 roku, bojowe drużyny coraz częściej
przekształcały się w szajki zwyczajnych bandziorów. Częstokroć
pieniądze zdobyte w czasie ekspropriacji wydawano na pijaństwa,
kobiety i kokainę. Mieńszewicy zażądali rozformowania drużyn.
Lenin i rewolucjoniści-emigranci znaleźli się w trudnej sytuacji.
„Przed rewolucją 1905 roku ruch rewolucyjny finansowała albo
burźuazja, albo radykalna inteligencja" - pisał Trocki.
Ale w krwawym roku 1905 rosyjska inteligencja po raz pierwszy
dojrzała prawdziwe oblicze rewolucji. Bezlitosne oblicze rosyjskie-
go buntu. I ogarnęła ją zgroza. Pieniądze przestały napływać.
Wygodne życie emigrantów za granicą - dyskusje o rewolucji
w paryskich kawiarniach, działalność nielegalnych rewolucjonistów
w Rosji - wszystko to wymagało ogromnych pieniędzy. „Zdobywa-
nie pieniędzy siłą wydawało się jedynym sposobem" - pisze Tro-
cki.
Na zjeździe w Sztokholmie Lenin próbował wybronić swoje od-
działy bojowe. Ale było zbyt wiele przykładów zwyczajnego roz-
boju - mieńszewicy obawiali się dyskredytacji ruchu. I londyński
zjazd postanowił rozwiązać oddziały. Do tego czasu Lenin zdążył
już utworzyć tajne formacje wewnątrz partii, o których partia nic
nie wiedziała. Za to wiedziała policja.
„Głównym twórcą, organizatorem i przywódcą bojowej działal-
ności był sam Lenin" - pisał generał żandarmerii, Spirydowicz.
Były bolszewik, Grigorij Aleksiński, który w tych latach był blisko
Lenina, opowiadał: „W KC utworzono trójkę, której istnienie ukry-
wano nie tylko przed policją, ale i przed członkami partii". Trocki
podaje skład tej trójki: Bogdanów, Lenin i Krasin.
Tajemnica partii: wielcy terroryści
W przypisach do dzieł Lenina o Krasinie napisano niejasno, że
kierował biurem technicznym przy KC. Nawet po rewolucji Nadieź-
da Krupska napisze wymijająco:
Towarzysze partyjni wiedzą teraz o robocie, którą prowadził Krasin w celu uzbro-
jenia oddziałów bojowych. (...) Wszystko to robiono w konspiracji. Włodzimierz
Djicz lepiej niż ktokolwiek inny orientował się w tej działalności Krasina.
Wielki terrorysta, Leonid Krasin, członek KC SDPRR, studio-
wał w Instytucie Technologicznym w Petersburgu. Znakomity in-
żynier, przystojny, znany był z powodzenia u kobiet. Ale główną
namiętnością tego Don Juana były bomby. Bomby dla rewolucji.
„Jego marzeniem było skonstruowanie bomby wielkości orze-
cha" - pisze Trocki. Na bomby trzeba było dużo pieniędzy. I Krasin
miał wiele sposobów, żeby je zdobyć. W maju 1905 roku, w Nicei,
zamieszkał niejaki Sawwa Morozow, człowiek niezwykle bogaty
i znany mecenas sztuki, który chętnie pomagał rewolucjonistom.
Sawwa był wtedy w ciężkiej depresji. Krasin odwiedza go. Po tej
wizycie Morozow zapisuje pieniądze ze swego ubezpieczenia ak-
torce Marii Jurkowskiej-Andrejewej. Andrejewa jest nie tylko ak-
torką, lecz i agentem bolszewickiego KC. Niedługo potem znajdują
w willi trupa Morozowa z kulą w sercu. Ktoś go zastrzelił? Za-
strzelił się sam? Odpowiedź znał jedynie Krasin.
Ale to nie były wszystkie pieniądze Morozowów. Siostrzeniec
Sawwy, Nikołaj Szmit, był właścicielem wielkiej fabryki mebli
i tajnym członkiem SDPRR. W dniach rewolucji 1905 roku zor-
ganizował powstanie robotników (...) we własnej fabryce. Za to
wsadzono go do więzienia. Niejednokrotnie publicznie oświadczał,
że cały swój ogromny majątek zapisał w testamencie ukochanej
partii. W 1907 roku w więzieniu, w zgadkowych okolicznościach,
popełnił samobójstwo. Ku zdumieniu zainteresowanych okazało
się, że żaden testament nie istnieje. Wszystko odziedziczyły jego
dwie siostry. Ale Krasin miał swoje sposoby. Najpierw starszej
siostrze, Jekatierinie, podesłano bolszewika, Nikołaja Andrikanisa.
Andrikanis podbił serce Jekatieriny i ożenił się z nią. Wtedy młod-
szej, Jelizawiecie, podesłano młodego bolszewika, Wasilija Łozińs-
kiego (partyjny pseudonim „Taratuta"). Nawiązał z nią romans
i tym sposobem zapewnił jej korzystne dla bolszewików zeznania
na procesie o spadek. „Moglibyście się posunąć do czegoś takiego?
Ja też bym nie mógł. (...) Taratuta dlatego jest taki cenny, że nie
cofnie się przed niczym - powiedział Lenin do członka KC, Nikoła-
ja Rożkowa. - To człowiek niezastąpiony".
Niezastąpiony nie cofnie się przed niczym -jeszcze jedna lekcja,
którą przerobił Koba na leninowskim uniwersytecie...
„Uczymy się pomalutku, uczymy się".
Proces o spadek po Szmicie bolszewicy wygrali i otrzymali
ogromne pieniądze. Pójdą na produkcję bomb Krasina, na przygoto-
wanie napadów i rabunków. Powracają z procentem. Teraz bomby
wymyślone przez Krasina można produkować i na prowincji. „Al-
chemia Krasina bardzo się zdemokratyzowała" - dowcipkował
Trocki. I dlatego, chociaż rewolucja już dogorywała, krwi w tych
latach było coraz więcej. W 1905 roku terroryści zamordowali 223
osoby. A w 1907 roku już 1231. Im więcej pieniędzy potrzebowały
rewolucyjne partie, tym więcej było morderstw i ekspropriacji.
Bomb Krasina używał w tym czasie także milczący Koba. Może-
my się tylko domyślać, kiedy Lenin wpadł na pomysł wykorzys-
tania w tym celu oddanego sobie Gruzina. Sprawiedliwie ocenił
jego niezwykłe zdolności organizacyjne, ujawnione w czasie krwa-
wych demonstracji w Gruzji. I talent konspiratora. I umiejętność
znajdowania wspólnego języka z niebezpiecznymi przestępcami.
Skojarzył więc chytrego Kobę z legendarnym Karno.
Jakby rzucił na niego urok
Karno to partyjny pseudonim Ormianina, Simona Ter-Petrosjana.
Jego odwaga, jego siła fizyczna były legendarne. Na swoim koncie
miał napady na transporty towarów w Batumi i w Tyfiisie. Ale mało
kto wiedział, że od pewnego czasu Karno nie był już sarn. Przy jego
boku stał dawny przyjaciel. Przyjaciel i władca. Koba!
Prawie nikt nie wiedział o ich wspólnej przeszłości. Simon, tak
jak i Koba, urodził się w Gori. Bogaty dom jego ojca stał niedaleko
od chałupy Koby. Od dzieciństwa Simon był jego posłusznym cie-
niem. „Ojciec był wściekły. Co ty widzisz w tym łachmaniarzu?
Czy nie ma już w Gori godnych ludzi? To się nie może dobrze
skończyć. Wszystko nadaremnie. Koba przyciągał nas niczym mag-
nes. A jeśli chodzi o brata, to zachowywał się tak, jakby rzucił na
niego urok" - wspominała siostra Karno, Dżawaira.
Simon to typowy Golem - diabelska przebiegłość, siła, okrucień-
stwo. I mózg dziecka. Nieustraszony, dumny jak szatan, tracił kon-
tenans w obecności Koby i stawał się dziwnie od niego zależny.
Jego partyjny pseudonim - Karno, powstał z szyderczego żartu
Koby. Kiedyś kazał Simonowi zanieść przesyłkę. Kalecząc jak
zwykle rosyjski, Simon zapytał:
- Karno zanieść?
- Ech ty, karno, karno - roześmiał się Koba.
Każdy kto spróbowałby tak zażartować z Simona, zapłaciłby za
to życiem. Ale żart Koby zniósł spokojnie. Mało tego - Koba swój
żart zmienił w partyjny pseudonim Simona. Golem nie może gnie-
wać się na swojego stwórcę. Simon zgodził się zostać Karno. „Tak
Koba stworzył imię, które weszło do historii" - Trocki.
Ale napad na placu Erewańskim pobił na głowę wszystkie wy-
czyny Karno. Ten wspaniały spektakl od początku do końca wyre-
żyserował Koba, a precyzyjnie wykonał Karno. To było pierwsze
przedstawienie Koby, którego widownią stała się cała Europa.
„Szwajcarscy filistrzy przerazili się śmiertelnie (...) mówią tylko
o rosyjskich eksach" - z entuzjazmem pisała ze Szwajcarii Krups-
ka. „Jeden diabeł wie, jak dokonano tego niebywale zuchwałego
napadu" - dziwiły się tyfiiskie „Nowoje Wremia". I wtedy naj-
widoczniej Koba nie wytrzymał. Jeśli wszystkich pozostałych ak-
tów terroru dokonywał swoim ulubionym sposobem - w absolutnej
tajemnicy - to o jego udziale w akcji na placu Erewańskim w krót-
kim czasie było już głośno w całej partii.
Po jatce na placu wielu bolszewików trafiło do więzień. Nawet
doświadczony Karno, kiedy przyjechał do Berlina, natychmiast zo-
stał aresztowany. A Koba znowu jest dziwnie nieosiągalny dla poli-
cji. Ten napad to tylko jeden z epizodów w terrorystycznej działal-
ności Koby. Iremaszwili pisał:
Jeszcze przedtem uczestniczył w zabójstwie wojskowego dyktatora Gruzji,
generała Griaznowa. Generała mieli zabić mieńszewicy, ale jakoś zwlekali.
Więc Koba zorganizował zamach i bardzo się śmiał, kiedy mieńszewicy przy-
pisali go sobie.
Pawlenko opowiadał ojcu: „Stalin skaleczył sobie rękę w czasie
jednego z eksów, pomimo swojej zręczności i odwagi. W czasie
akcji w Tyflisie był jednym z tych, którzy napadli na powóz".
Ale Koba nigdy nie zapominał o uchwałach partyjnych zakazu-
jących działalności terrorystycznej. Przywódcy partii i państwa
nie wypadało być zuchwałym rozbójnikiem, nawet w interesie
sprawy.
Oto dlaczego, kiedy zostanie Stalinem, będzie starannie skry-
wać terrorystyczną działalność Koby. Tylko że zbyt dobrze o tym
wiedziano. W 1918 roku mieńszewik Martow oświadczył, że Sta-
lin nie ma prawa zajmować kierowniczych stanowisk w partii,
ponieważ „w swoim czasie został z partii usunięty za udział
w ekspropriacjach". Koba zażądał sądu partyjnego. „Nigdy w ży-
ciu - mówił - nikt w partii mnie nie sądził i z niej nie wykluczył.
To ohydne oszczerstwo". Ale pomimo oburzenia nie wspomniał
o najważniejszym - że jakoby nie uczestniczył w aktach ter-
roru. Martow zażądał wezwania świadków. Przytoczył nowe fakty
na udział Koby w napadzie na parostatek ,,Mikołaj I" i inne. Ale nie
udało się wezwać świadków z ogarniętego wojną Kaukazu i sprawa
ucichła.
Towarzysze namówili go do pisania wspomnień
Ale przeszłość Koby zawsze niepokoiła Stalina. Wielu towarzy-
szy Koby, którzy razem z nim uczestniczyli w grabieżach, zakończy
życie z kulą w potylicy w stalinowskich więzieniach. Rzecz jasna,
najważniejszy wspólnik Koby z tamtych czasów, Karno, umrze naj-
wcześniej. To się stało natychmiast po tym, jak Stalin wzniósł się na
szczyty partyjnej kariery i został sekretarzem generalnym.
15 lipca 1922 roku Karno jechał sobie na rowerze ulicami Tyf-
lisu i na pustej drodze najechał na niego samochód, tak rzadki
wtedy w tym mieście. „Zderzenie było tak straszne - pisała tyfiiska
gazeta - że towarzysza Karno odrzuciło bardzo daleko. Uderzył
głową o płytę chodnika i stracił przytomność. Zmarł w szpitalu nie
odzyskując świadomości".
„Towarzysz Karno zginął akurat w momencie, kiedy towarzy-
szom udało się go namówić do pisania pamiętników. W tym celu
przysłano mu nawet stenografistkę. Co za ironia losu?" - zamart-
wiał się na pogrzebie Karno Mamija Orchełaszwili z partyjnego
kierownictwa Zakaukazia. Ironia losu? Czy może uśmieszek byłego
przyjaciela?
Los odwraca się od Koby
Ale wtedy, w odległym 1907 roku, „Koba był uczciwy, prosto-
duszny, potrzeby miał niewielkie. Wszystko pozostałe odsyłał Le-
ninowi" - pisał palestyński rewolucjonista Asad-bej.
Przez wszystkie te ciemne lata Koba mieszka, a ściśle mówiąc,
ukrywa się, w Baku, tam gdzie wydobywa się ropę naftową. Zapew-
ne taka była decyzja Lenina.
„Z woli partii zostałem przerzucony do Baku. Dwa lata działal-
ności rewolucyjnej wśród robotników przemysłu naftowego zahar-
towały mnie" - pisał Koba.
Rewolucyjna działalność w przemyśle naftowym rzeczywiście
trwała. Razem ze swoimi bojowcami nakładał „finansowe kontry-
bucje na magnatów naftowych", grożąc podpaleniem. Czasami
zresztą podpalał. I purpurowa łuna w kłębach dymu tygodniami
wisiała nad miastem. Organizowano także strajki. Nawiasem mó-
wiąc, korzystne dla właścicieli - mogli podnieść ceny na ropę.
Z tego również płynęła gotówka. Ale sam Koba prowadził życie
nędzarza i włóczęgi. Wszystkie pieniądze rzetelnie posyłał Leni-
nowi. To było teraz trudne - ożenił się, żona urodziła dziecko.
W konspiracyjnych mieszkaniach Tyfiisu poznał kiedyś rewolu-
cjonistę, Aloszę Swanidze (partyjny pseudonim „Alosza"), Swani-
dze przedstawił mu swoją siostrę. Na imię miała Jekatierina, tak jak
matka Koby. Jej przodkowie pochodzili z tej samej wsi Didi-Liło.
Była taka piękna. I taka cicha, taka pokorna. Zupełnie niepodobna
do gadatliwych nonszalanckich rewolucjonistek. A przy tym siostra
rewolucjonisty! Co prawda Dawid Suliaszwili - także były semina-
rzysta - który również został rewolucjonistą, przychodził do miesz-
kania Swanidze i uważał się za narzeczonego Jekatieriny. Przystoj-
ny Suliaszwili i Koba. Bezlitosny portret ówczesnego Koby naryso-
wał Faina Knunianc: „Niski, wątły, jakby kaleki, w koszuli jakby ze
starszego brata, na głowie idiotyczny turecki fez".
Ale Jekatierina widziała Kobę w aureoli tak umiłowanego
w Gruzji romantycznego rozbójnika, który grabi bogatych dla dobra
biednych. Do tego była zafascynowana jego poczuciem władzy nad
ludźmi. „Zawsze podobał się kobietom" - wspominał na starość
Wiaczesław Mołotow.
Oczywiście, że to była miłość! Kato była równie religijna jak
jego matka. Pobrali się potajemnie. Tajny był również ślub w cer-
kwi. Chodziło o ukrycie go nie tylko przed policją. Ślub w cerkwi
był hańbą dla rewolucjonisty. ,,Prawie nie było przypadków, żeby
rewolucyjny inteligent ożenił się z kobietą wierzącą" - pisał z po-
gardą Trocki. Ale zabijając, żyjąc niemal w nędzy, Koba marzył
o prawdziwej rodzinie, której był pozbawiony w dzieciństwie.
Stworzyć taką rodzinę mógł tylko z niewinną, religijną dziewczyną.
Wolnomyślne rewolucjonistki, towarzyszki wędrujące po nielegal-
nych mieszkaniach i łóżkach rewolucjonistów, nie nadawały się do
tego. Znalazł więc swoją dziewczynę. „Ścigany przez carską
Ochranę, mógł znaleźć miłość tylko przy własnym ubogim ognisku
domowym" - pisał Iremaszwili.
Wynajmowali pokój w dzielnicy robotniczej - w glinianym ma-
leńkim domku, należącym do Turka. Jekatierina - Kato - była
szwaczką. W nędznym mieszkaniu wszystko lśniło, wszędzie leżały
białe haftowane serwetki z koronką. Jego domowe ognisko, jego
tradycyjna rodzina... A jednocześnie nadal był fanatycznym rewolu-
cjonistą. „Był przerażający podczas dyskusji politycznych. Gdyby
mógł, niszczyłby przeciwników ogniem i mieczem" - wspominał
Iremaszwili.
A Kato próbuje stworzyć dom, do którego mąż, z obawy przed
aresztowaniem, zagląda tak rzadko. A jeśli już, to tylko późną nocą,
żeby zniknąć o świcie. Kato rodzi mu syna. Jakowa. Z dzieckiem
przy piersi z trudem wiąże koniec z końcem. Pieniędzy nadal nie
ma. Ogromne sumy, które zdobywa Koba, natychmiast odpływają
do Lenina. Do tego ten nędzarz gardzi pieniędzmi. Są dla niego
częścią systemu, który postanowił zniszczyć. Kiedy więc je ma,
lekką ręką rozdaje przyjaciołom.
Sergiej Allilujew:
Pod koniec 1907 roku musiałem jechać do Petersburga, nie miałem pieniędzy,
więc za radą towarzyszy poszedłem do Koby.
Koba natychmiast daje mu pieniądze. Ale Allilujew, widząc jego
ubóstwo, oczywiście odmawia. Koba jest nieubłagany: „Bierz,
bierz, przydadzą ci się". I Allilujew bierze pieniądze. Ma wobec
niego dług wdzięczności. Koba uratował przed utonięciem jego cór-
kę Nadieżdę.
I znowu żona siedzi sama bez grosza, z płaczącym dzieckiem.
I znowu Koba znika po nocach.
A potem Kato zachorowała. Na jej leczenie Koba nie ma pieniędzy.
Zresztą nie może często przychodzić do domu - to zbyt niebezpieczne.
Kato jest umierająca. Jesienią zawozi żonę do Tyflisu. Tam mie-
szka jej rodzina. Będą mogli ją pielęgnować. Ale było już za późno.
„Kato umarła na jego rękach" - pisał Iremaszwili. W rodzinie
zachowała się fotografia - przerażony, z nastroszonymi włosami
Koba stoi nad trumną - jest nieszczęśliwy, kompletnie zagubiony.
Tak zabił swoją pierwszą żonę.
Kolejna zagadka
Jakow, który urodził się na krótko przed śmiercią matki, miał
w papierach zapisaną datę narodzin: 1908 rok. Tak jest odnotowane
we wszystkich jego ankietach. Ale w Archiwum Partii znalazłem
fotokopię świadectwa „śmierci Jekatieriny Swanidze, która nastąpi-
ła 25 listopada 1907 roku".
Czyżby Jakow urodził się po śmierci własnej matki? Istnieje
wersja, że było to w roku 1907. 1908 rok wpisano w rezultacie
umowy z miejscowym duchownym, żeby Jakow poszedł do armii
carskiej rok później. Pewnie to prawda. Ale powstaje pytanie - dla-
czego później, już po październiku, kiedy Jakow otrzymał dowód
tożsamości, wszechmocny Stalin nie kazał przywrócić prawdziwej
daty? Dlatego, że wszystko, co dotyczyło życia tajemniczego Koby,
starannie zacierał.
Synem zaopiekowała się siostra zmarłej. U niej Jakow doczeka
rewolucji i pozostanie aż do 1921 roku. Dopiero wtedy Koba, który
już został Stalinem, zabierze syna do Moskwy.
„Po śmierci żony Koba stał się gorliwym organizatorem za-
bójstw kniaziów, duchownych, burźujów" - wspomina Iremaszwi-
li. Ale w tym właśnie czasie zaczynają krążyć plotki - dziwne,
a raczej straszne dla rewolucjonisty - że szczęściarz Koba, któremu
udaje się zawsze ujść przed pogonią, nieustraszony Koba, w rzeczy-
wistości jest nasłanym przez policję prowokatorem. Plotki ucisza
aresztowanie Koby.
l znowu zdumiewające okoliczności
Koba jest w więzieniu. W czasie aresztowania znaleziono przy
nim dokumenty, dowody przynależności do bakijskiego komitetu
nielegalnej SDPRR. To daje policji podstawę do postawienia nowe-
go zarzutu - Kobie grozi katorga. Ale... bakijska żandarmeria, nie
wiedzieć czemu, przymyka oczy na te dokumenty i tylko zaleca
wyprawić Kobę na poprzednie miejsce zesłania - do Solwyczegod-
ska. Na trzy lata. A potem następna zdumiewająca decyzja - kole-
gium specjalne przy ministrze spraw wewnętrznych wydaje wyrok
na Kobę: tylko dwa lata zesłania.
Droga zesłańców do zapomnianego przez Boga i ludzi Solwy-
czegodska prowadzi przez Wiatkę. Tu zachorował na tyfus. Prze-
wożą go z więzienia do gubemianego szpitala ziemskiego. Jest na
krawędzi śmierci, ale nie umiera.
W Solwyczegodsku wynajął pokój w domu niejakiego Gri-
gorowa. Małe miasteczko było wtedy ośrodkiem rewolucyjnej
działalności - na 2 tysiące mieszkańców 450 to zesłańcy polity-
czni. Wszyscy ci socjaliści, utrzymywani przez państwo, które
ich zesłało, spędzali całe dnie na dyskusjach o przyszłej rewo-
lucji.
W jego państwie zesłańcy będą żyli zupełnie inaczej. W Sol-
wyczegodsku Koba wrócił do zdrowia, poprawił się i wzmocnił.
I na początku lata uciekł. Według policyjnych meldunków ucieczka
przypadła na 24 lipca 1909 roku. I znowu bez obawy wraca na
Kaukaz. Spędza tam dziewięć miesięcy.
23 marca 1910 roku ponowny areszt. Trzy miesiące śledztwa.
I znowy zdumiewająca rzecz: zastępca naczelnika żandarmerii
w Baku, Nikołąj Gelimbatowski, pisze we wniosku:
Biorąc pod uwagę jego uporczywą działalność w partiach rewolucyjnych,
w których zajmował bardzo znaczącą pozycję, biorąc pod uwagę jego dwukrot-
ną ucieczkę (...) zatosować najwyższy przewidziany wymiar kary - zesłanie
w najbardziej odległy kraniec Syberii na 5 lat.
I znowu dzieje się coś nieprawdopodobnego - ten wniosek zo-
staje zignorowany. Kara jest niezwykle łagodna - zesłanie niepo-
prawnego Koby do tego samego Solwyczegodska! Tak zaczęło się
jego trzecie zesłanie.
Zagadka - tym razem romantyczna
20 października 1910 roku Koba znowu zamieszkał w domu
Grigorowa. Ale tym razem nie na długo. Nie było mu tam źle, bo
inaczej nie wprowadziłby się powtórnie. Poszło o coś innego.
10 stycznia 1910 roku Koba przeprowadził się do domu Marii Ku-
zakowej, młodej wdowy. Maria sama opisała ich spotkanie:
W zimie 1910 roku zajrzał do mnie mężczyzna w średnim wieku i zapytał:
„Czy to tu mieszkał mój przyjaciel Asatiani?" Gość nazywał się Józef Wis-
sarionowicz Dżugaszwili. Nie był ciepło ubrany - czarna jesionka i pilśniowy
kapelusz. Przyszedł wynająć pokój.
Zapytała: „Ile pan ma lat?" „A ile mi pani da?" „Chyba ze czter-
dzieści". Roześmiał się. „Mam dopiero dwadzieścia dziewięć".
Tajemniczy Kuzakow
W 1978 roku w telewizji świętowano siedemdziesięciolecie jed-
nego z wysokich urzędników tej instytucji - Konstantina Stiepano-
wicza Kuzakowa. Był to syn tamtej właśnie Marii Kuzakowej.
Wszyscy w telewizji wiedzieli, że to syn Stalina, taki był do niego
podobny. Do tego życiorys Konstantina Kuzakowa był niezwykle
tajemniczy. Jeden z urzędników wysokiego szczebla opowiadał mi:
„Wkrótce po tym, jak Stalin wzniósł się na szczyty partyjnej karie-
ry, wdowę wezwano do stolicy. Dostała mieszkanie w nowym do-
mu rządowym. Młody wówczas Kuzakow otrzymał wyższe wy-
kształcenie i przez całe życie zajmował wysokie stanowiska, od-
powiadające randze wiceministra. Pod sam koniec lat czterdzies-
tych Kuzakow pracował już w KC partii. Wtedy właśnie zaczęła się
kolejna fala stalinowskich represji, zlikwidowano kolejną grupę
działaczy wysokiego szczebla i przyszła kolej na Kuzakowa. Wypę-
dzono go z KC i wykluczono z partii. Wydawało się, że jego dni są
policzone. Ale Kuzakow napisał list do Stalina. Ten list został w je-
go aktach personalnych. Na liście Stalin własnoręcznie napisał »Zo-
stawić w spokoju«. Kuzakowa natychmiast zostawiono w spokoju".
W ankiecie Kuzakowa, w rubryce „data urodzenia" widnieje
1908 rok. Ale jego ojciec zgodnie z tą samą ankietą umarł w 1905
roku! Oczywiście 1908 rok to tylko przejaw delikatności. Podobnie
zresztą, jak wydrukowana w „Prawdzie" opowieść wdowy o tym,
że poznała Stalina dopiero w 1910 roku.
Oczywiście Koba nie mógł nie znać wdowy Kuzakowej z cza-
sów swego pierwszego zesłania do Solwyczegodska, w początach
1909 roku. Ponieważ wtedy właśnie kwaterował u niej jego przyja-
ciel Asatiani. Ból po stracie żony był jeszcze ostry, a dobra wdowa
najprawdopodobniej pomogła mu o nim zapomnieć. Oto dlaczego,
kiedy Koba znowu trafił do Solwyczegodska, przeprowadził się do
wesołego domu wdowy. Konstantin Stiepanowicz najprawdopodob-
niej urodził się w rok później. Widziałem go nieraz. W miarę upły-
wu lat podobieństwo było coraz wyraźniejsze. Wiedział o tym i tro-
szeczkę podgrywał: zapuścił stalinowskie wąsy, był po stalinowsku
małomówny.
Swietłana Allilujewa pisze, że z opowiadań ciotek wynikało, iż
w czasie jednego z pobytów na zesłaniu Stalin żył z miejscową
chłopką i „gdzieś musi być ich syn".
Zresztą, jak i wszystkie biografie Koby, ta też jest wystarczająco
zagmatwana. Zostanie na przykład puszczona plotka, że ten syn
urodził się w Turuchańsku.
Pod koniec września 1995 roku, kiedy książka była już w druku,
z przyjemnością mogłem zawiadomić wydawcę o ostatniej moskiew-
skiej sensacji. W tygodniku „Argumenty i Fakty" (nr 39, 1995) uka-
zał się wywiad z Kuzakowem zatytułowany Kuzakow - syn Stalina.
Przypuszczenia okazały się słuszne i zbliżając się do dziewięćdzie-
sięciu lat, Kuzakow postanowił ujawnić to, o czym milczał przez całe
swoje długie życie. „Byłem jeszcze bardzo mały, kiedy dowiedzia-
łem się, że jestem synem Stalina" - oświadczył dziennikarzowi.
Kolejna dziwna historia
Zesłanie Koby skończyło się, a wraz z nim wesołe życie w domu
wdowy, po którym biegało mnóstwo dzieci, których ojcami byli, jak
twierdziły złe języki, jej poprzedni lokatorzy zesłańcy. Ponieważ
Koba nie miał prawa mieszkać w stolicy, wybiera sobie na miejsce
pobytu Wołogdę. Lenin przez cały ten czas pamięta o wiernym
i dzielnym Gruzinie. Wzywa go niecierpliwie. Pisze o tym sam
Koba w liście przejętym przez policję:
Iljicz i spółka wzywają mnie do jednej z dwóch centrali (tzn. do Moskwy lub
Petersburga) przed upływem terminu. A ja wolałbym nie wyjeżdżać przed
końcem wyroku. Żeby potem legalnie i z wielkim rozmachem wziąć się za
robotę. Ale jeśli bardzo potrzeba, to oczywiście wyruszę.
Znowu dziwna historia. Jak mógł ten wielki konspirator być aż
tak naiwny? Czyżby zapomniał, że policja czyta jego listy?
Wkrótce do departamentu policji przyszła informacja:
Jak się należy spodziewać, „Kaukaziec" (policyjny kryptonim Koby) w nie-
długim czasie wyjedzie do Moskwy lub Petersburga na spotkanie z tamtej-
szymi przedstawicielami organizacji. Słuszne byłoby przeprowadzenie rewizji
i niezwłoczne aresztowanie go jeszcze w Wołogdzie.
Ale nie ma mowy o areszcie! Kierownictwo departamentu nie
reaguje, zupełnie jakby o niczym nie słyszało. Wkrótce Lenin wy-
dał polecenie i Koba natychmiast wyrusza do Petersburga.
Nadchodzi nowe doniesienie:
O 3.45 „Kaukaziec" przyszedł na dworzec z bagażem i wsiadł do wagonu
trzeciej klasy pociągu odchodzącego w kierunku Sankt Petersburga. (...) Wyżej
wymienionym pociągiem odjechał do Petersburga.
I nikt nie próbował go zatrzymać? Dlaczego?
W ucieczkach rewolucjoniści korzystali z dwóch rodzajów doku-
mentów - „lipnych", czyli podrobionych (były to stare, przeter-
minowane dowody tożsamości, wykradzione z gminnych urzędów.
Wytrawiano je chemicznie i wpisywano nowe dane) i „żelaznych",
czyli autentycznych, które sprzedawali miejscowi. W jakiś czas po
sprzedaniu, zwyczajnie zawiadamiali policję o zgubieniu dokumen-
tów. Po wyjeździe Koby w żandarmerii pojawia się pismo miesz-
kańca Wołogdy, Piotra Czyżykowa, zawiadamiające o zgubieniu
dowodu. Dowód ten odnaleziono w Petersburgu, w numerze hotelo-
wym, gdzie zatrzymano niejakiego Czyżykowa, którym okazał się
zbiegły z zesłania Dźugaszwili.
I znowu niepojęta zagadka. Jasne było od samego początku,
że ucieczka do Petersburga jest skazana na niepowodzenie.
W tym czasie w Kijowie strzałem z rewolweru został zamor-
dowany szef rosyjskiego rządu. Piotr Stołypin. W Petersburgu
roi się od agentów policji. Jak można uniknąć wpadki z dowo-
dem na nazwisko Czyżykowa i charakterystyczną twarzą Gruzi-
na? Tym bardziej, że w Petersburgu Koba zachowywał się nad-
zwyczaj dziwnie.
Początkowo był ostrożny. Ze wspomnień Allilujewa:
Wyszedł z dworca Nikołajewskiego i postanowił pospacerować po mieście.
(...) Miał nadzieję, że spotka kogoś na ulicy. Tak było bezpieczniej, niż szukać
według adresów. Chodził cały dzień w padającym deszczu. Tłum na Newskim
rzedł, gasły światła reklam. Wreszcie zobaczył Todriję. Po zabójstwie Stołypi-
na cała policja była na nogach. Postanowili wynająć umeblowany pokój. Por-
tier nieufnie oglądał jego dowód - na nazwisko Piotr Czyżyków. Następnego
ranka Todrija przyprowadził go do nas.
I znowu zaczyna się coś niepojętego. Allilujew widzi przez okno
agentów policji, którzy wyraźnie obserwują mieszkanie, ale podej-
rzliwy zwykle Koba tylko sobie żartuje i jest w dziwnie beztroskim
nastroju. Następnie on sam i towarzyszący mu robotnik, Zabielin,
z zaskakującą łatwością gubią agentów. Koba nocuje u Zabielina,
po czym... wraca do umeblowanego pokoju. Wiedząc, że jest śle-
dzony. Anna Allilujewa:
Według słów samego Stalina aresztowano go po powrocie do numeru, późną
nocą, kiedy już zasnął.
Nie, nie ma w tym nic dziwnego, że go aresztują. Dziwne jest
coś innego - dlaczego zachowuje się tak lekkomyślnie?
I tak zagadkowo zakończyły się trzy zaledwie dni jego pobytu
w Petersburgu. I znowu Kobę ukarano łagodnie - trzyletnie ze-
słanie, i do tego z prawem wyboru miejsca zamieszkania. Wybrał
właśnie Wołogdę.
W aktach śledczych Józefa Dźugaszwili mignęło nazwisko, które
w przyszłości stanie się słynne: Wiaczesław Skriabin, pseudonim
partyjny „Mołotow". Pod takim właśnie nazwiskiem przyszły mini-
ster spraw zagranicznych będzie dzielić Europę i wejdzie do świato-
wej historii.
Przeglądam jego akta w Archiwum Partii. Znalazłem życiorys,
który napisał, kiedy miał dziewiętnaście lat, po aresztowaniu. Oka-
zało się, że przyszły minister też przerwał pobieranie nauk - w ka-
zańskim realnym gimnazjum i założył organizację rewolucyjną, za
f\ więc choć mieszkali obok siebie, co prawda w nie w tym
samym czasie, los zdecydował odroczyć ich spotkanie. W dniach,
kiedy Dźugaszwih opuścił Solwyczegodsk i zbiegł do Petersburga,
jego przyszły wiemy współtowarzysz właśnie się tam pojawił. Do
tego, w każdym razie na początku, w tymże gościnnym domu Kuza-
kowej!
Romanse młodych zesłańców... Byli tacy młodzi i pełni nadziei.
Wtedy, na progu drugiego dziesięciolecia młodego XX wieku, któ-
ry ofiaruje im, dzisiaj młodym i nieznanym, władzę i sławę. A po-
tem - większości - zagładę.
Kobe do KC wprowadza osobiście Lenin
Pod koniec grudnia 1911 roku Koba przyjeżdża do Wołogdy.
Było właśnie Boże Narodzenie i miasto radośnie je świętowało.
Nowy rok zaczął się dla Koby szczęśliwie. Sergo Ordźonikidze.
dawny przyjaciel Koby i ważny funkcjonariusz partyjny, odwiedza
go w Wołogdzie.
Grigorij Ordźonikidze (partyjny pseudonim „Sergo") był od Ko-
by młodszy. Urodził się w roku 1886, w rodzinie gruzińskiej szlach-
ty. Kiedy miał siedemnaście lat, zaczął działalność rewolucyjną, był
kilkakrotnie aresztowany, siedział w więzieniu, potem wyemigro-
wał do Francji, słuchał wykładów w szkole partyjnej w Longumo.
Znany był w partii ze swojego temperamentu. W czasie dyskusji
bardzo głośno mówił i krzyczał na oponentów. To właśnie stało się
powodem, dla którego na jednym ze zjazdów partii nie chciano go
wybrać do KC. Ale Lenin, który bardzo cenił jego oddanie sprawie,
posunął się do wybiegu - ogłosił, że Sergo jest głuchy na jedno
ucho i dlatego tak krzyczy.
I oto teraz, w 1912 roku, Lenin posłał Ordźonikidze nielegalnie
do Rosji - do pracy w podziemiu. Ordźonikidze opowiedział Kobie
o zdumiewających wydarzeniach w partii: niestrudzony Lenin do-
konał przewrotu! Po klęsce rewolucji 1905 roku szeregowi człon-
kowie partii, zarówno mieńszewicy jak i bolszewicy, starali się
zlikwidować rozłam. Sprzyjał temu brak pieniędzy u mieńszewi-
ków. Próbowali przedyskutować sprawę spadku po Szmicie, który
J^z,ci;icz został zapisany całej partii, a zagarnęli go bolszewicy.
Podjęto decyzję o zwołaniu konferencji Socjaldemokratycznej Par-
tii Robotniczej Rosji, żeby ostatecznie zjednoczyć wrogie sobie
frakcje. Ale mało kto wierzył w taką możliwość.
„Rozumie się, że na takiej konferencji grupka awanturników,
mieszkających za granicą, rozpocznie zawody, kto głośniej krzyczy.
Oczekiwać czegoś rozsądnego od tych kogutów, znaczyłoby oszu-
kiwać samych siebie" - sarkastycznie oświadczyła Róża Luk-
semburg.
Ale nie znała Lenina. Lenin chciał tylko pokazać partii: Patrzcie,
zrobiliśmy wszystko, żeby doszło do zjednoczenia. A potem, oskar-
żywszy mieńszewików o niechęć do współpracy, w styczniu 1912
roku dokonał zamachu. Zwołał do Pragi konferencję bolszewików.
I ta konferencja ogłosiła się jedynym przedstawicielem SDPRR.
I wybrała bolszewicki Komitet Centralny. Weszli do niego Lenin,
Zinowiew i Ordźonikidze, którzy uczestniczyli aktywnie w przygo-
towaniach do praskiego przewrotu. Ale Koby wśród wybranych nie
było. Kobę wprowadził później do KC osobiście Włodzimierz Le-
nin.
Na pełne oburzenia listy od Plechanowa, od Trockiego, od mień-
szewickich przywódców Lenin po prostu nie zareagował.
Tak oto Koba opanował wiedzę niezbędną przywódcy nowego
stulecia - nauczył się, że należy kompletnie lekceważyć opinię
publiczną.
Ordźonikidze przekazał mu polecenie wodza - Lenin żąda jego
ucieczki. I w kilka dni po spotkaniu z Sergo, 29 lutego 1912 roku,
Koba ucieka po raz kolejny.
Po ucieczce z zesłania nowy członek KC rozwija burzliwą
działalność. Najpierw odwiedza rodzinny Tyflis - stęsknił się za
słońcem na posępnej Syberii. Potem jedzie do Petersburga, po
drodze przeprowadza inspekcje w prowincjonalnych komitetach
partyjnych. Policja troskliwie rysuje jego portret:
Twarz z dziobami po ospie, oczy piwne, wąsy czarne, nos przeciętny. Znaki
szczególne: pieprzyk nad prawą brwią, lewa ręka nie zgina się w łokciu.
Ten wizerunek uzupełnia rewolucjonistka, Wiera Szweicer:
Wracając z Petersburga, odwiedził Rostów. Zostawił mi dyrektywy dla dońskiego
komitetu. W tym czasie prawie całe KC siedziało w więzieniu. Poszliśmy piechotą
na dworzec i żeby się lepiej zamaskować, wypiliśmy po filiżance kawy i 
spędziliś-
my razem dwie godziny aż do odejścia pociągu. Był w czarnej jesionce. Miał
ciemnoszary, prawie czarny kapelusz. Sam był chudy, twarz miał smagłą.
Wciąż w tej samej jesionce i w tym samym kapeluszu. „Czomyj
czełowiek" (to tytuł wiersza Jesienina).
Lenin jest bardzo przejęty wyborami do rosyjskiego parlamentu
- Dumy. Gotów jest oddać swoich najbliższych ludzi. Do prowa-
dzenia kampanii wyborczej wysłał Inessę Armand i Gieorgija Safa-
rowa. Inessa to ukochana Lenina i Krupska musi się godzić z jej
istnieniem, Safarow w tym czasie pełnił funkcję sekretarza wodza.
Nadieżda Krupska:
Inessę i Safarowa, których Iljicz nafaszerował instrukcjami, aresztowano na-
tychmiast po przyjeździe do Petersburga.
Wtedy Lenin zmusił Kobę do ucieczki. I Koba szczęśliwie dotarł
do stolicy.
Po rewolucji Safarow obejmie wysokie stanowisko na czerwo-
nym Uralu i podpisze decyzje o rozstrzelaniu carskiej rodziny.
Jeszcze jedna fantastyczna podróż
W Petersburgu Koba kieruje kampanią wyborczą. Tu właśnie
poznaje Skriabina-Mołotowa, który także mieszka w stolicy niele-
galnie. Dołączył do nich jeszcze jeden konspirator - Jakow Swierd-
łow. Tym razem Koba stał się zdumiewająco podejrzliwy. Aresz-
towania zwykle przeprowadzano nocami, nie nocuje więc w domu.
Po spotkaniach z robotnikami, na których omawia taktykę wybor-
czą, spędza noce w dorożkarskich knajpach i tawemach, w machor-
kowym dymie, wśród drzemiących za stołami woźniców i bezdom-
nych pijaków. Ze zmęczenia, po nie przespanych nocach, ledwie
trzyma się na nogach.
Pomimo wszystko wiosna w Petersburgu kończy się aresztowa-
niem. Ale jeśli we wrześniu 1911 roku był na wolności równo trzy
dni, to teraz - kilka tygodni. Wzięto go 22 kwietnia. Tym razem nie
udało mu się wrócić do dobrze znanej Wołogdy - zostaje zesłany do
surowego Kraju Narymskiego. Nie zamierzał czekać na lodowatą
narymską zimę i już l września spokojnie uciekł. Po raz piąty.
W aktach Departamentu Policji znajduje się depesza:
Dżugaszwili uciekł z Kraju Narymskiego (...) zamierza pojechać do Lenina na
naradę. W przypadku wykrycia obserwować, nie zatrzymywać go od razu,
lepiej przed wyjazdem za granicę.
I znowu w tajemniczy sposób, pomimo wyraźnego rozkazu, po-
mimo że jest śledzony, udaje mu się bez problemu przekroczyć
granicę. Wyrusza najpierw do Krakowa - do Lenina, potem w lis-
topadzie spokojnie wraca do Petersburga. Żeby już pod koniec gru-
dnia... znowu bez żadnych problemów wrócić do Krakowa i uczest-
niczyć w lutowej naradzie KC. Na domiar wszystkiego nie ma
paszportu! I jak mu się to wszystko udaje?
Oto jego własne wyjaśnienie, spisane ze słów starszej córki Al-
lilujewa, Anny.
Okazuje się, że adresu przewodnika (człowieka, który miał go
przeprowadzić przez granicę) Koba nie miał. Ale „spotkał na baza-
rze szewca, Polaka. I kiedy Polak dowiedział się, że ojciec Koby też
był biednym szewcem w Gruzji, tak samo uciemiężonej jak Polska,
natychmiast zgodził się przeprowadzić go przez granicę. Na pożeg-
nanie, nie biorąc pieniędzy, powiedział Kobie: »My, synowie ucie-
miężonych narodów, powinniśmy sobie pomagać«. Słyszałam to
opowiadanie wiele lat po rewolucji. (...) Koba opowiadał nam o tym
ze śmiechem".
Rzeczywiście, takie rzeczy można opowiadać tylko naiwnym dziew-
czętom i tylko ze śmiechem. Tak więc nadal pozostaje bez odpowiedzi
wciąż to samo pytanie - w jaki sposób Koba bez paszportu, pilnowany
przez policję, zdołał dwukrotnie przekroczyć granicę?
Długi szereg pytań bez odpowiedzi.
Krwawy marksizm
Za granicą Koba ogląda radosne życie rosyjskiej emigracji: ka-
wiarniane dyskusje przy filiżance kawy. Niektórzy mają przy sobie
żony i dzieci - normalne życie, na które on i jemu podobni, w nielu-
dzkich warunkach, zdobywają pieniądze w Rosji. Wreszcie miał
możność porozmawiania z Leninem. O czym rozmawiali? Zapewne
wciąż o tym samym, o czym Lenin rozmawiał na przykład TŁ Walen-
tinowem.
Walentinow opowiadał, że tematem numer jeden był „krwawy
marksizm". „Marksista - mówił Lenin - to nie jest ktoś, kto nau-
czył się marksistowskich formułek (...) tego nauczyć się może na-
wet papuga. (...) Żeby zostać marksistą, niezbędna jest odpowiednia
psychologia - to co się określa jako jakobinizm".
Jakobinizm - osiągnięcie celu bez względu na środki, walka bez
białych rękawiczek, walka, w której nie obawiasz się użycia giloty-
ny. Właśnie stosunek do jakobinizmu dzieli światowy ruch socjalis-
tyczny na dwa obozy - rewolucyjny i reformistyczny. „Lenin zapa-
lał się, twarz mu czerwieniała - pisał Walentinow - a źrenice kur-
czyły się i wyglądały jak łebki od szpilek".
Koba dobrze zapamięta słowa o jakobinizmie i gilotynie. „Uczy-
my się pomalutku, uczymy się". Jedzie do Austrii w ślad za Lenin-
em. W swojej wiecznej czarnej jesionce i czarnym kapeluszu zna-
lazł się w Wiedniu. W 1913 roku w Wiedniu był Trocki. Siedział
w mieszkaniu syna bakijskiego bogacza, Skobielewa (wówczas
wiernego ucznia Trockiego, później przeciwnika i ministra w Rzą-
dzie Tymaczasowym).
Trocki pisze:
Nagle d rzwi otwarły się bez pukania i na progu pojawiła się dziwna postać:
bardzo chudy mężczyzna, niskiego wzrostu, o smagłoszarej twarzy, z dziobami
po ospie. W jego spojrzeniu nie było cienia życzliwości. Nieznajomy wydal
z siebie gardłowy dźwięk, który można było uznać za powitanie, w milczeniu
nalał sobie szklankę herbaty i wyszedł bez słowa.
- To Dżugaszwili, z Kaukazu - wyjaśnił Skobielew. - Wszedł teraz do KC
bolszewików i chyba zaczyna u nich odgrywać jakąś rolę.
Wrażenie zrobił niejasne, ale i nietuzinkowe (...) wrogość a priori i posępna
koncentracja.

Tak wreszcie dostrzegł go Trocki.
Wspaniały Gruzin ze stali
A Koba ze szklanką herbaty wrócił do przerwanej pracy. Była
to praca teoretyczna. Lenin zaprosił Gruzina Kobę, aby wystąpił
przeciwko ,,draniom z Bundu", czyli żydowskim socjalistom, któ-
rzy domagali się autonomii narodowej i kulturalnej i wciąż nie
mogli zapomnieć o swoich żydowskich korzeniach. Czyżby Lenin
chciał wykorzystać dla sprawy tak nienawistny mu antysemityzm
Koby?
Koba pilnie pracował. Pisał o przyszłym świecie, na którym
zatriumfuje wspaniały intemacjonalizm, gdzie nie będzie żałos-
nych narodów tylko wspólny świat zwycięskiego proletariatu.
Lenin troskliwie zredagował jego dzieło. „Siedzi u nas pewien
wspaniały Gruzin i pisze duży artykuł" - pisał Lenin do Gor-
kiego.
Ten tekst Koba podpisał już swoim nowym partyjnym pseudo-
nimem - Stalin, to znaczy „człowiek ze stali".
To było wtedy modne - Skriabin został Mołotowem, czyli
bijącym wrogów jak młot. Ale jednocześnie Koba to nie Stali-
nów, jak Mołotow, czy Swierdłow. Koba to Stalin, co brzmi jak
Lenin! Jak przystało na Azjatę, we wszystkim był niewolnikiem
swego pana.
Te naiwne pseudonimy wywoływały tylko uśmiech intelektualis-
ty Trockiego. Z Wiednia Koba pisze list do ulubieńca Lenina
- przewodniczącego frakcji bolszewików w Dumie - Malinows-
kiego. Malinowski, wspaniały mówca, organizuje związek zawodo-
wy metalowców. Tak jak w przypadku Koby Lenin był inicjatorem
wybrania Malinowskiego do KC. Jednocześnie z wysokimi funk-
cjami partyjnymi Malinowski miał jeszcze inne obowiązki - był
płatnym informatorem policji.
Taki człowiek był petersburskim korespondentem Koby. Sądząc
z listu, byli dobrymi znajomymi. Obaj należeli do tych w kierow-
nictwie partii, którzy nie siedzieli za granicą, tylko działali w Rosji.
W szczerym liście Koba skarży się Malinowskiemu, że musi zaj-
mować się bezsensownymi głupstwami - jak określił swoją pracę
nad teorią. Jest znudzony. Tu nie może być pierwszy - może zaled-
wie powtarzać leninowskie myśli. Lenin odsyła go do Rosji.
W ten sposób poznałam Stalina
Koba wraca do Petersburga, gdzie kieruje pracą bolszewickiej
frakcji w Dumie. Znowu zachowuje się nadzwyczaj ostrożnie. Pi-
sarz Jurij Trifonow opowiadał:
Moja babcia, Tatiana Słowatińska, mieszkała w zakonspirowanym mieszkaniu
razem ze swoją córką, czyli moją matką. Oto jej relacja: Ukrywał się u nas
Aron Sole, bolszewik, wielokrotnie więziony i zsyłany. Mieszkał w słuźbówce.
Pewnego razu Sole powiedział, że przyprowadzi towarzysza z Kaukazu, z któ-
rym chciałby mnie poznać. I wtedy okazało się, ze tak naprawdę to ten towa-
rzysz już od kilku dni mieszka u Solca, tylko nie wychodzi z jego pokoju. Nie
mam pojęcia, jak oni się tam mieścili, na jednym wąskim żelaznym łóżku.
Najwidoczniej niepisane zasady nie pozwoliły im zdekonspirować się nawet
przede mną. (...) W taki sposób poznałam Stalina. W pierwszej chwili wydał mi
się przesadnie poważny, zamknięty w sobie i skrępowany. Początkowo zrobił
wrażenie, jakby najbardziej na świecie obawiał się komuś przeszkodzić, spra-
wić kłopot. Z trudem nakłoniłam go, żeby sypiał w dużym pokoju, gdzie było
znacznie wygodniej. Wychodząc do pracy, zawsze prosiłam, zęby zjadł obiad
razem z dziećmi (...) ale zamykał się na cały dzień w pokoju i odżywiał
chlebem z piwem. (...)
Aresztowano go na wiosnę 1913 roku, na imprezie dobroczynnej. Często razem
z jakimś studenckim ziomkostwem urządzaliśmy koncerty - niby w celu filant-
ropijnym, a w rzeczywistości, żeby zbierać pieniądze dla partii (...) Pamiętam
jak dzisiaj. (...) Siedział przy stoliku i rozmawiał z deputowanym Malinows-
kim, kiedy zauważył, że jest śledzony. Wyszedł na chwilę do garderoby artys-
tów i poprosił, żeby mnie zawołano. (...) Powiedział, że przyszła policja, że 
nie
da rady uciec i zaraz go aresztują. Poprosił, żeby zawiadomić, że przed koncer-
tem był u Malinowskiego. I rzeczywiście, jak tylko Stalin wrócił, do jego
stolika podeszło dwóch agentów w cywilu i poprosili, żeby poszedł z nimi.
O tym, że Malinowski jest prowokatorem, nikt jeszcze nie wiedział.
Na końcu świata
Tym razem kara była surowa. Z dokumentów Departamentu Po-
licji: „O zesłaniu chłopa z guberni tyfliskiej, ze wsi Didi-Liło, Józe-
fa Wissarionowicza Dżugaszwili, któremu udowodniono przynależ-
ność do organizacji rewolucyjnych".
Zesłano go do Kraju Turuchańskiego na cztery lata. Długa droga
w więziennym wagonie przez Ural, Syberię i Krasnojarsk. A stam-
tąd na koniec świata - do Kraju Turuchańskiego. Wiozą go łodzią,
burzliwym Jenisejem, do wsi Monastyrkoje. Stamtąd jeszcze dalej,
do osiedla Kostino. Potem zostanie przeniesiony za krąg polarny,
do wioski Kurejka. Straszne miejsce dla mieszkańca Gruzji, słone-
cznej ojczyzny - nie kończąca się mroźna zima, krótkie wilgotne
lato z rojami muszek i niespokojne białe noce. Bezbrzeżne lodowa-
te niebo i maleńki człowiek. To tu popełnił samobójstwo bolszewik
Josif Dubrowiński, współpracownik Lenina, tu umrze na suchoty
inny znany bolszewik - Suren Spandarian.
Był rok 1913. Kraj świętował trzechsetlecie dynastii Romano-
wów. Uroczyście obchodził jubileusz swoich carów. Carat wydawał
się niezachwiany. Lenin wyznał ze smutkiem, że za naszego życia
nie zobaczymy rewolucji...
Koba rozsyła żałosne, błagalne listy.
Zdaje się, że jeszcze nigdy nie byłem w takiej okropnej sytuacji. Pieniądze się
skończyły, zaczął się jakiś podejrzany kaszel, pewnie w związku z coraz sil-
niejszym mrozem (-37 stopni) - pisze do frakcji bolszewików w Dumie. - Nie
mam żadnych zapasów, ani chleba, ani cukru. Wszystko tu jest bardzo drogie.
Potrzebne mi mleko, potrzebne drzewo na opał, ale nie mam pieniędzy. Nie
mam ani bogatych krewnych, ani znajomych, dosłownie nie mam się do kogo
zwrócić. Moja prośba jest taka: jeśli frakcja ma jeszcze fundusze dla repres-
jonowanych, niech mi każą wydać i przysłać chociażby 60 rubli.
Do wydawnictwa „Oświata": Nie mam ani grosza, wszystkie zapasy się skoń-
czyły. (...) Pieniądze, jakie miałem, poszły na ciepłe ubranie. (...) Czy nie
można by poruszyć jakichś znajomych i zdobyć ze 20-30 rubli? Byłby to dla
mnie dosłownie ratunek.
Pisze także do Allilujewów. Kiedy dowiedzieli się o jego tragi-
cznej sytuacji, natychmiast wysłali pieniądze. Później nienawidził
pisania długich listów. Ale wtedy, w tym strasznym miejscu, listy
były jedyną możliwością kontaktowania się z bliskimi, a ten samo-
tny człowiek nie miał nikogo bliższego od tej ledwie znajomej
rodziny.
Proszę tylko o jedno - nie rujnujcie się na mnie, wiem że Warn samym potrzeb-
ne są pieniądze, macie dużą rodzinę. (...) Wystarczy, jeśli od czasu do czasu
przyślecie mi odkrytki z widokami przyrody. (...) W tym przeklętym kraju
natura jest do obrzydliwości uboga, a ja zapewne z głupoty tęsknię za widoka-
mi przyrody, chociażby na papierze.
W Archiwum Partii zachowało się opowiadanie Zamieć, które
spisał ze słów Koby syn Allilujewa, Fiodor. Prawdopodobnie
w okresie, kiedy zalecał się do Nadii Allilujewej, Koba, niczym
szekspirowski Otello, opowiadał o „okrutnej przeszłości", o tym,
jak w polarną noc szedł łowić ryby, które były „jego jedynym
pożywieniem" i jak pewnego razu omal nie zginął.
Mróz był coraz straszniejszy, śnieg niebieskawy od światła księżyca i cieni
lodowych gór. Lodowata pustynia. Ale powiał wiatr z północy i zamieć ukryła
gwiazdy. Dopadła go zawieja. Znaki wskazujące drogę znikły w śniegu. Przy
każdym podmuchu lodowatego wiatru twarz drętwiała, zamieniając się w lodo-
watą maskę. Ćmiący ból. Para z ust zamarza. Głowę i pierś skuła skorupa lodu,
nie sposób oddychać, sklejają się oszronione powieki. Ciało utraciło ciepło. Ale
on szedł. I doszedł do celu.
Przez cały ten czas Lenin niejednokrotnie wraz z towarzysza-
mi zastanawiał się, jak pomóc Kobie w ucieczce. Ale „buty"
-jak nazywano dokumenty -jakoś do Koby nie dotarły. Dobrze,
ale dlaczego Koba sam nie starał się uciec? On, który tyle razy
uciekał z zesłania, powinien i tym razem. Nic podobnego! Cie-
rpi, ale pokornie żyje w tym piekle. Dlaczego? Być może od-
powiedź na to pytanie związana jest z najważniejszą zagadką
Koby.
Trzynasty prowokator
Pamiętam, jak w młodości, kiedy studiowałem w Instytucie His-
toryczno-Archiwalnym, byłem na praktyce w Centralnym Archi-
wum Historycznym w Moskwie. Zobaczyłem tam akta moskiews-
kiej Ochrany. Była to kartoteka rewolucjonistów: niebieskie fiszki
- bolszewicy, białe - kadeci, różowe - eserzy. Ponad trzydzieści
tysięcy fiszek - wszyscy najważniejsi rewolucjoniści. Na odwrocie
fiszek kryptonimy prowokatorów, od których pochodziły informa-
cje.
Była tu także najtajniejsza z tajnych kartoteka Departamentu
Policji, kartoteka rewolucjonistów-prowokatorów. Zwerbowany
prowokator był szczeblem dla kariery urzędnika Departamentu Po-
licji, więc bardzo dbali o swoich podopiecznych.
Naczelnik Ochrany, Siergiej Zubatow, często powtarzał: „Po-
winniście traktować tajnego współpracownika jak ukochaną zamęż-
ną kobietę, z którą macie romans. Jeden nieostrożny krok - i może-
cie ją zgubić".
Po rewolucji lutowej 1917 roku Rząd Tymczasowy utworzył
kilka komisji i ujawniono wtedy wielu zasłużonych prowokatorów.
Kiedy władzę zdobyli bolszewicy, sytuacja dziwnie się zmieniła.
Zaledwie rok pracowała wykrywająca prowokatorów komisja spec-
jalna przy Archiwum Historyczno-Rewolucyjnym w Piotrogrodzie.
Już w 1919 roku komisję zlikwidowano. Zdążono jednak zdemas-
kować dwunastu prowokatorów wśród bolszewików. Tylko trzynas-
tego, o kryptonimie „Wasilij" jakoś nie udało się wykryć.
Największa tajemnica Koby
Pogłoski, że Koba jest prowokatorem, pojawiły się już na samym
początku jego działalności. Kiedy zaczynałem pisać tę książkę,
w alei Kutuzowa mieszkała Olga Szatunowska, w partii od 1916
roku, i osobista sekretarka przewodniczącego Bakijskiej Komuny,
Stiepana Szaumiana. Rzecz jasna w latach trzydziestych była re-
presjonowana, w czasach Chruszczowa zrehabilitowana i zajmowa-
ła wysokie stanowisko w Centralnej Komisji Kontroli Partyjnej.
Szatunowska wielokrotnie mówiła publicznie: „Szaumian był
święcie przekonany, że Stalin jest prowokatorem". Opowiadał
o swoim aresztowaniu w zakonspirowanym mieszkaniu w 1905
roku. Adres znał tylko jeden człowiek - Koba. Trzy lata pracowała
na przedmieściach Tyflisu tajna drukarnia, a na wiosnę 1906 roku
maszyny zabrała policja. I znowu uporczywe pogłoski - Koba.
O podejrzeniach Szaumiana zaświadcza nie tylko opowieść Sza-
tunowskiej, ale i ujawnione niedawno dokumenty:
Do bakijskiej Ochrany. Wczoraj zebrał się bakijski komitet SDPRR. Na ze-
braniu obecny był wysłannik centrali Dżugaszwili-Stalin. Członek komitetu,
Kuźma (partyjny pseudonim Szaumiana), i inni członkowie oskarżyli Dżugasz-
wilego-Stalina o to, że jest prowokatorem i że zdefraudował partyjne pieniądze.
Na co Dżugaszwili-Stalin odpowiedział tymi samymi oskarżeniami. Fikus.
Ten dokument znajdował się w tajnych zasobach Archiwum Re-
wolucji Październikowej. Kryptonim „Fikus" otrzymał w policji
Nikołaj Jerikow. Był rewolucjonistą i jednocześnie tajnym współ-
pracownikiem Ochrany od 1909 do 1917 roku. Do partii należał od
dnia jej powstania.
Następnie „Fikus" przekazuje coś wyjątkowo interesującego:
„l 50 rubli, które Komitet Centralny przysłał na zakup techniki
(drukami) są w posiadaniu Kuźmy, który na razie odmawia wyda-
nia pieniędzy Kobie. (...) Koba kilkakrotnie prosił go o to, ale
Kuźma uparcie odmawia, najwidoczniej okazując brak zaufania
do Koby".
I właśnie wtedy policja aresztuje Kobę. Uwięzienie i zesłanie na
jakiś czas neutralizują okropne plotki. Szaumian pisze już ze współ-
czuciem:
Niedawno dowiedzieliśmy się, że Koba będzie zesłany na Północ, a tymczasem
jest bez grosza, nie ma palta ani nawet ubrania.
Dziwny dokument
W pierwszym wydaniu Krótkiego życiorysu Stalina, napisano:
„Ośmiokrotnie aresztowany, siedem razy uciekał z zesłania".
W Archiwum Partii zachowała się poprawka, jaką Stalin wpro-
wadził do tekstu swojej biografii. W 1947 roku, przygotowując
drugie wydanie swego życiorysu, Stalin wprowadza do tekstu wyją-
tkowo interesującą poprawkę: zamiast „Od 1902 do 1913 roku był
osiem razy aresztowany" Stalin pisze - „siedem". Zamiast „uciekał
z zesłania sześć razy", poprawia na „pięć". Któreś aresztowanie
wyraźnie go niepokoiło i postanowił je usunąć.
Szatunowska uważała, że chodziło o to właśnie, kiedy dał się
zwerbować i został prowokatorem.
Usłyszałem opowiadanie Szatunowskiej już pod koniec odwilży
Chruszczowa. Z pasją wymieniała nazwiska starych bolszewików,
którzy wiedzieli o zdradzie Koby: Szebołdajew, sekretarz obkomu
(obłasnyj komitet) w Rostowie, członek Biura Politycznego Kosior,
marszałek Jakir. Z listu Konna:
Pogłoski o tym, że Stalin jest prowokatorem, były znane w Kominternie. Mój
ojczym, stary bolszewik, opowiadał: „Kiedyś w Kominternie Radek czytał na
glos Tajną instrukcję Departamentu Policji o werbowaniu prowokatorów, aby
nauczyć członków partii, jak walczyć z prowokatorami i jak werbować agen-
tów. Czytał ją z charakterystycznym lekkim gruzińskim akcentem.
Najzabawniejsze, że kiedy przeglądałem zasoby tajnych doku-
mentów Kominternu, trafiłem na tę instrukcję. Oto kilka fragmen-
tów:
Tajni agenci największy pożytek przynoszą Ochranie, jeśli znajdują się w kie-
rownictwie partii. Jeśli Ochrana nie jest w stanie zwerbować takiego agenta, to
stara się z dołów partyjnych wprowadzić go na samą górę. (...)
Osoby najbardziej podatne na agitację, to osoby samowolnie wracające z ze-
słania, zatrzymane przy przechodzeniu przez granicę, aresztowane z dowodami
przestępstwa, za co grozi im zesłanie. (...)
Jeśli tajnemu agentowi grozi zdemaskowanie, aresztuje się go razem z innymi
członkami partii, w tym również z tym, który dowiedział się o jego współpracy
z policją.
Można więc sobie wyobrazić, jak pisze Korin, że „czytanie Rad-
ka spotkało się z aplauzem wtajemniczonych słuchaczy".
Szatunowska opowiadała, że materiały o prowokatorstwie Stali-
na przekazano Chruszczowowi. Ale kiedy zwrócono się do niego
o przeprowadzenie dochodzenia, Nikita Sergiejewicz zamachał rę-
kami i powiedział: „To niemożliwe". Wynika z tego, że naszym
państwem przez trzydzieści lat rządził agent carskiej Ochrany.
Czy naszym krajem przez trzydzieści lat rządził agent Ochrany?
Zastanawiają te jego fantastyczne ucieczki, wyjazdy zagranicz-
ne, dziwna życzliwość policji. I te nieustanne szyfrogramy z żąda-
niami aresztowania Koby, które nie wiadomo dlaczego pozostają na
papierze.
Siedzę w archiwum i czytam kolejną szyfrówkę naczelnika mos-
kiewskiej Ochrany, Aleksandra Martynowa, wysłaną do Peters-
burga.
l listopada 1912 roku. Koba Dżugaszwili jedzie do Pitra, gdzie należy go
zatrzymać przed wyjazdem za granicę.
Tymczasem Koba spokojnie wyjedzie za granicę. Po raz kolejny.
I razem z Leninem będzie uczestniczyć w krakowskiej naradzie
bolszewików, na której zresztą będzie także obecny prowokator
Malinowski! Czyżby Koba naprawdę był agentem Ochrany?
lustro
Żeby to wszystko zrozumieć, należy sobie przypomnieć dziwną
historię bliskiego znajomego i korespondenta Koby, Romana Mali-
nowskiego. Malinowski, „rosyjski Bebel", jak go nazywał Iljicz,
był przewodniczącym związku zawodowego metalowców. Już
w 1911 roku niektórzy członkowie partii mieli poważne podejrze-
nia. W tym czasie Malinowskiego wybrano w Moskwie do Dumy.
Został przewodniczącym frakcji bolszewików w parlamencie rosyj-
skim. Kiedy przewodniczący Dumy dowiedział się o jego współ-
pracy z policją, Malinowskiemu zaproponowano, żeby się bez hała-
su usunął. I Malinowski znika ze stolicy.
Bolszewicy zaniepokoili się jego dziwnym zniknięciem. Przypo-
minają sobie plotki, że jest prowokatorem i powołują specjalną
komisję śledczą. Malinowski zgadza się stanąć przed komisją. Ko-
misja wysłuchuje wszystkich oskarżycieli. Ale Malinowskiego upar-
cie broni Lenin. W rezultacie komisja przyjmuje uchwałę: „Oskar-
żenia o prowokację nie zostały udowodnione". Jego osobistej wer-
sji, w której Malinowski uzasadniał swoje odejście z Dumy, komi-
sja postanowiła nie publikować. Także w przyszłości Lenin będzie
ze wszystkich sił bronić swego ulubieńca. Kiedy młody Nikołaj
Bucharin, już wówczas wpływowy członek KC, ostro zaatakuje
Malinowskiego, Lenin napisze do niego list na blankiecie KC i za-
grozi, że jeśli Bucharin nadal będzie oczerniać Malinowskiego, to
wyleci z partii.
Zrehabilitowany Malinowski nadal służy partii. Po wybuchu woj-
ny zgłosił się na ochotnika do wojska i otrzymał tajne zadanie: ma
dobrowolnie pójść do niewoli niemieckiej, po to, żeby prowadzić
bolszewicką propagandę wśród jeńców rosyjskich. W Archiwum Par-
tii znajduje się list Lenina do Malinowskiego, zawiadamiający
o przesłaniu mu w 1915 roku ciepłych rzeczy do obozu jenieckiego.
Po rewolucji lutowej w 1917 roku ujawniono dowody, że Mali-
nowski był jednak prowokatorem. Ale Lenin będzie o niego zaciek-
le walczyć, do samego końca! Komisji Rządu Tymczasowego
oświadczył kategorycznie: „Nie wierzę, że Malinowski był prowo-
katorem!" Jednakże wypływało coraz więcej dokumentów i bol-
szewicy musieli ustąpić. Nazwisko Malinowskiego stało się synoni-
mem prowokatora, obok Azefa i Degajewa. Ale wkrótce po paź-
dziernikowym przewrocie - w 1918 roku - Malinowski wraca
z Niemiec do Piotrogrodu! Natychmiast zostaje aresztowany i prze-
wieziony do Moskwy. 5 listopada staje przed sądem. Na procesie
podobno złożył dziwne oświadczenie, o czym w swojej książce
o Leninie pisze Louis Fischer: „Lenin musiał wiedzieć o moich
kontaktach z policją". I poprosił o konfrontację. Ale komisja śled-
cza Najwyższego Trybunału pospiesznie kazała go rozstrzelać.
Te fakty nasuwają pytanie: dlaczego Malinowski wrócił?
W swoich zeznaniach przed komisją Rządu Tymczasowego Lenin
powiedział: „Nie wierzę, że Malinowski był prowokatorem, ponie-
waż gdyby nim był, to Ochrana nie zyskałaby na tym tyle, ile
zyskała nasza partia". Być może w słowach Lenina kryje się klucz
do całej sprawy. Istotnie, Malinowski przyniósł partii znacznie wię-
cej pożytku, niż szkody. Jego płomienne przemówienia w Dumie,
istnienie „Prawdy" - gazety bolszewików, która publikowała bun-
townicze artykuły - przecież tylko Ochrana mogła nakłonić władzę,
żeby to wszystko cierpliwie tolerowała.
„Kiedy zacząłem czytać jego wystąpienia w Dumie, doszedłem
do wniosku, że nie można dłużej z nim pracować" - powiedział
jeden z szefów Ochrany. Słychać w tym żal oszukanego człowieka.
Rozmyślając nad historią Malinowskiego, przypomniałem sobie
incydent, który zdarzył się w czasie moich studiów. Tego roku
przechodziliśmy praktykę w Archiwum Historycznym, gdzie wów-
czas znajdowała się wspomniana już kartoteka rewolucjonistów
i prowokatorów. W tamtych latach często zwracali się do archiwum
starzy bolszewicy z prośbą o dokumenty potwierdzające ich staż
i zasługi.
Sprawdzano je według kartoteki rewolucjonistów. I jednocześnie
w kartotece prowokatorów! Czasem nazwiska powtarzały się w obu
kartotekach. Zasłużony towarzysz po prostu okazywał się prowoka-
torem.
Wtedy właśnie byłem świadkiem pewnego wydarzenia. Kolejny
stary bolszewik poprosił o poświadczenie swojej rewolucyjnej dzia-
łalności. Pracownica archiwum znalazła jego nazwisko w obu kar-
totekach. Niczego nie podejrzewając, przyszedł do archiwum po
zaświadczenie. Kierowniczka praktyki, która darzyła mnie sympa-
tią, pozwoliła, abym był obecny przy rozmowie. Pamiętam tego
starca, wysokiego, o starannie ostrzyżonych siwych włosach. I ni-
gdy nie zapomnę jego uśmieszku, kiedy usłyszał o odkryciu. Zapi-
suję z pamięci tę zdumiewającą rozmowę:
On: Tak, uważano mnie za agenta, ale nim nie byłem.
Pracownica: Nie rozumiem was!
On: Robiłem to za zgodą partii. W ten sposób zdobywaliśmy informacje. Nie-
stety, tych, którzy posłali mnie do policji, Stalin dawno rozstrzelał. Musicie
uwierzyć mi na słowo.
Pracownica: Ale przecież wydaliście policji... - tu wymieniła kilka nazwisk.
On: To było uzgodnione.
Pracownica: Z kim?
On: Z tymi, którzy mnie tam posłali. Tak było trzeba i policja mi wierzyła.
Zapewniam was, że gdyby ci, których wydałem, wiedzieli o tym, poparliby
moją działalność. Nasze życie należało do partii. Dla jej dobra poświęcaliśmy
nasze życie i wolność.
Pracownica: Ale nie pytaliście waszych ofiar o zgodę?
On: To są mieszczańskie skrupuły. Zresztą wy teraz nie potraficie tego zro-
zumieć. Rewolucjoniści zginęli, pozostali burżuje. Zwyciężył termidor.
Pamiętam, że wstał i wyszedł bez pożegnania. Przypomnijmy
sobie Katechizm rewolucjonisty: „Trzeba przeniknąć do wszystkich
środowisk społecznych - z policją włącznie". Znana socjalistka,
Angelika Bałabanowa, zanotowała wypowiedź Lenina, która nią
wstrząsnęła. Chodziło o wykorzystywanie prowokatorów w intere-
sie rewolucji: „Kiedy wreszcie nauczycie się rozumieć życie? Pro-
wokatorzy? Gdybym mógł, umieściłbym ich w obozie Komiłowa".
Wersja
Najpierw moja wersja dotycząca Malinowskiego. Kiedy policja
dowiedziała się o ciemnej przeszłości Malinowskiego (gwałt, kra-
dzieże itd.) zaczęła go szantażować i proponować współpracę. Wte-
dy najprawdopodobniej postanowił zawiadomić o całej sprawie Le-
nina. Dobrze znał charakter Lenina, więc, tak jak oczekiwał wódz,
dość obojętnie potraktował jego dawne przestępstwa. Nie były prze-
cież skierowane przeciwko partii. Z punktu widzenia Katechizmu,
który nawoływał do współpracy z kryminalistami, Malinowski był
niewinny. Ale policja przyparła go do muru. Nie wolno było dopuś-
cić, żeby skompromitowała „rosyjskiego Bebla", ponieważ tym sa-
mym skompromitowałaby partię. I naturalnie Lenin wpadł na po-
mysł w duchu Katechizmu: Malinowski powinien się zgodzić zostać
prowokatorem i w ten sposób wykorzystać policję. W konsekwen-
cji, w miarę zacieśniania stosunków z policją, trzeba było czasem
poświęcać niektórych towarzyszy. Ale oddawano najmniej potrzeb-
nych. Za to pożytek dla sprawy, który przynosił teraz Malinowski,
był nieporównanie większy. Dzięki policji Malinowski wszedł do
Dumy, gdzie bez żadnych przeszkód mógł rzucać gromy na carat.
Pomagał też bardzo „Prawdzie". To, że jednocześnie był prowoka-
torem, ukrywano bardzo starannie i najpewniej nie wiedział o tym
nikt prócz Lenina. Oto dlaczego, kiedy zwyciężyła rewolucja, Mali-
nowski wrócił do Rosji.
Ale zapomniał, co było napisane w Katechizmie - że najważniej-
sze jest dobro sprawy. Lenin nie mógł ujawnić kryminalnego skrzy-
dła swojej partii. I sąd kazał rozstrzelać zapominalskiego prowoka-
tora.
Zresztą nie był to jedyny przypadek. Niewykluczone, że w partii,
która głosiła, że „moralne jest wszystko, co służy sprawie rewolu-
cji", praktykowano system podwójnych agentów.
Podstępny człowiek Wschodu, jak nikt inny, pasował do tej roli.
Możliwe, że po to, aby sprawniej prowadzić „bombowe sprawy",
Kobie zezwolono na nawiązanie kontaktu z policją. Wtedy staje się
jasne, dlaczego tak łatwo ucieka, dlaczego tak mało troszczy się
o własne bezpieczeństwo. I dlaczego Lenina nie niepokoją te dziw-
nie udane i łatwe ucieczki i wyjazdy za granicę. Tu oczywiście też
trzeba było kogoś poświęcić. Ale wątpliwe, by Koba wydawał tylko
„niepotrzebnych towarzyszy". Przy okazji, rękami policji, mógł
rozprawiać się z osobistymi wrogami. A pieniądze, które dostawał
od policji, rzecz jasna przekazywał partii.
Z tajnej instrukcji Departamentu Policji:
Rozstając się z tajnym współpracownikiem, nie należy doprowadzać do osobis-
tych konfliktów, ale jednocześnie unikać sytuacji, w której mógłby w przyszło-
ści wykorzystywać osobę kierującą dochodzeniem.
Policja, tak jak w przypadku Malinowskiego, prawdopodobnie
zaczęła się domyślać, że Koba prowadzi podwójną grę. Kiedy stra-
cił zaufanie policji, musiał stać się bardzo ostrożny. Należało zrezy-
gnować z „eksów" i skoncentrować się na pracy z bolszewicką
frakcją w Dumie. Bardzo przydał się Leninowi jako organizator,
który umiał przeprowadzić kampanię wyborczą. Ale po zakończe-
niu wyborów nie był już dla partii tak cenny. Prowadzić bieżącą
pracę frakcji, to znaczy wykonywać otrzymywane z zagranicy pole-
cenią Lenina, mogli i inni. Możliwe więc, że pozwolono Malinows-
kiemu wydać Kobę. A kiedy Koba dowiedział się o ucieczce Mali-
nowskiego, mógł wydedukować, że go sprzedano. Albo, jak kto
woli, poświęcono dla dobra sprawy.
Nie od razu to do niego dotarło. Z zesłania, z Kraju Turuchańs-
kiego, wysyła listy do Lenina. Wierzy, że towarzysze uratują go,
pomogą uciec. Przecież teraz, bez pomocy policji, sam nie da sobie
rady.
„Koba przysłał pozdrowienia i wiadomość, że jest zdrowy" - pi-
sze w sierpniu 1915 roku Lenin do Karpińskiego. Ale Kobie nie
odpisuje. Nie ma do niego głowy. Kiedy Koba gnił w Kraju Turu-
chańskim, wybuchła pierwsza wojna światowa, a wraz z nią wielka
awantura między socjalistami. Większość popiera swoje rządy. Lenin
zaś oświadczył: „Najmniejszym złem byłaby teraz klęska caratu".
Przegrana wojna, krew żołnierzy - taka jest droga do rewolucji.
Wprawdzie po kilku miesiącach, kiedy Lenin postanowił ożywić
rosyjskie biuro KC, ponownie zainteresował się Koba. I pisze do
Karpińskiego:
Mam wielką prośbę, dowiedzcie się o nazwisko Koby. (Józef Dż.?) Myśmy
zapomnieli. To bardzo ważne!!!
Tak, Lenin nie mógł sobie nawet przypomnieć nazwiska wier-
nego Koby. A potem się rozmyślił. I znowu zapomniano o wiernym
Kobie. A on nawet nie próbował przypomnieć o sobie. Pisze artykuł
o kwestii narodowościowej. Lenin tak lubił, kiedy Gruzin Koba
przepisywał jego myśli. Koba wysyła artykuł. Lenin nie odpowiada.
Wkrótce na Syberię przyjechało uzupełnienie. Posłuszni woli Le-
nina bolszewiccy deputowani odmówili głosowania na kredyty wo-
jenne i cała frakcja została aresztowana.
NOWY KOBA
Podsumowanie
W rozmowach z deputowanymi Koba najwidoczniej ostatecznie
zrozumiał rolę Malinowskiego, a także żałosną rolę, jaką jemu wy-
znaczono. Dokonał się straszny przewrót w jego duszy. Kiedyś utra-
cił wiarę w Boga. Teraz utracił wiarę w boga Lenina. I w towarzyszy.
Znienawidził wszystkich.
Teraz mógł zrobić bilans. Ma trzydzieści siedem lat - przeżył
ponad połowę życia, już mu bliżej niż dalej do śmierci. Kim jest?
Członkiem Komitetu Centralnego partii gadułów, której większość
siedzi w więzieniach, a reszta kłóci się ze sobą w zagranicznych
kawiarniach. Przegrał życie. Całymi dniami leży odwrócony twarzą
do ściany. Przestał sprzątać, zmywać naczynia po jedzeniu. Swierd-
łow, który mieszkał wtedy razem z Koba, opowiadał, jak Koba
stawiał na podłodze talerze z resztkami jedzenia i z uśmieszkiem
patrzył jak pies je wylizuje. Swierdłow odetchnął z ulgą, kiedy
przeprowadził się do innego domu.
Tymczasem zesłańców zaczęto wcielać do wojska. Swierdłowo-
wi nie ufano na tyle, żeby go zmobilizować. A Koba wezwanie
dostał. Co oznacza, że wciąż jeszcze traktowano go życzliwie.
I znowu wieziono na wpół zamarzniętego Gruzina przez tundrę,
potem rzeką skutą lodem. Dopiero po sześciu tygodniach, pod ko-
niec 1916 roku, przywieziono go do Krasnojarska na komisję lekar-
ską. Miał szczęście - uschnięta ręka uchroniła przed służbą w wojs-
ku przyszłego naczelnego wodza.
Termin zesłania upływał 7 czerwca 1917 roku. Władza ponow-
nie okazała swoją życzliwość - 20 lutego, ponad trzy miesiące
przed końcem wyroku, zezwolono mu na wyjazd do Aczińska.
W Aczińsku był wtedy na zesłaniu jeden z bliskich współpraco-
wników Lenina - Lew Kamieniew. Redaktor „Prawdy", deputowa-
ny do Dumy, stanął przed sądem wraz z całą frakcją w 1915 roku.
Ale na procesie Kamieniew zachował się dziwnie, otwarcie mó-
wiać - tchórzliwie. Inaczej niż pozostali deputowani bolszewicy,
Kamieniew nie chciał potępić wojny. Ale i tak wyrokiem sądu
został zesłany do Kraju Turuchańskiego.
Po przyjeździe na miejsce zesłania, Kamieniewa natychmiast po-
stawiono przed sądem partyjnym złożonym z zesłanych bolszewi-
ków. W skład sądu weszli wyłącznie członkowie KC. I Kamieniew
dziwnie łatwo został uniewinniony. Powiedział coś, w rezultacie cze-
go przyjęto uchwałę uznającą za słuszne zachowanie przed carskim
sądem wszystkich oskarżonych bez żadnego wyjątku.
Już po rewolucji lutowej młodzi przywódcy piotrogrodzkich bol-
szewików spróbują ponownie osądzić Kamieniewa i w odpowiedzi
usłyszą dostojne wyjaśnienie, że „ze względu na szczególne partyj-
no-polityczne okoliczności, on, Kamieniew, nie może im wyjaśnić
przyczyn swojego zachowania, zanim nie omówi całej sprawy z to-
warzyszem Leninem". Innymi słowy, wytłumaczył młodym piot-
rogrodzkim bolszewikom, że są kwestie zarezerwowane wyłącznie
dla kierownictwa partii. I rzeczywiście, kiedy Lenin przyjedzie do
Piotrogrodu, popierany przez Iljicza „tchórz" Kamieniew zostanie
członkiem KC. Tak, była to najwidoczniej tak dobrze znana Kobie
podwójna gra. Lenin polecił Kamieniewowi, aby na procesie wy-
parł się swoich przekonań. W ten sposób próbował zachować na
wolności oddanego sobie deputowanego do Dumy. Ale policja nie
dała się nabrać i Kamieniew poszedł na zesłanie.
W Aczińsku Stalin często odwiedza Kamieniewa. Kamieniew
- w binoklach i z profesorską bródką - dużo mówił, nieustannie po-
uczał na wpół dzikiego Gruzina, a Koba słuchał, milczał, pykając
fajkę. Uczył się. Gdyby tylko Kamieniew wiedział, jakie piekło wrze
w duszy Gruzina, ile zrozumiał, ile przemyślał i jak bardzo się zmienił.
Nadszedł rok 1917
„Ten ktoś, rok 17", jak złowieszczo nazwał go w swoich przywi-
dzeniach wielki i obłąkany poeta Wielemir Chlebnikow.
Klęski na frontach, brak chleba, mroźna zima, obudziły nadzieje
rewolucjonistów. „Coś się dzieje na świecie. Rano ze strachem
rozkładam płachtę gazety" - pisał poeta Aleksander Błok.
W felietonie wydrukowanym w czasopiśmie „Russkoje Słowo",
poetka, Nadieźda Teffi, opublikowała listę słów najczęściej używa-
nych w tłumie: „sprzedali ojczyznę", „drożyzna rośnie", „władza
nic nie robi".
Wielki reżyser Meyerchold wystawia Maskaradę. W fantastycz-
nie bogatych dekoracjach po scenie, błaznując, przemykał ktoś...
Była to Śmierć.
I stało się! Błyskawicznie! Tak jak bywa na Rusi! To, o czym
przed rokiem nie sposób było nawet pomyśleć. W Piotrogrodzie wy-
buchła rewolucja. „Cała konstrukcja rozsypała się i nie było nawet
chmury kurzu, wszystko poszło jakoś strasznie szybko" - ze zdumie-
niem odnotował przyszły budowniczy Mauzoleum, architekt Aleksiej
Szczusiew. A pisarz, Iwan Bunin, zapisał słowa dorożkarza: „Myśmy
ludzie ciemni. Powiedz jednemu »ruszaj«, to zanim pójdą wszyscy".
Otwarto więzienia, płoną lokale Ochrany. W rewolucyjnym po-
żarze giną spisy tajnych współpracowników Ochrany. I oto już na-
wet do Aczińska dociera niebywała wiadomość - car abdykował.
Władzę przejął Rząd Tymczasowy. Tak w jednej chwili odmienił
się los Koby. Wróciła mu dawna energia. Ale był to już inny Koba.
Obaj z Kamieniewem spieszą do rewolucyjnej stolicy. Razem
z nimi jedzie pociągiem duża grupa zesłańców. W wagonie było
zimno. Koba marzł. Kamieniew oddał mu swoje ciepłe skarpetki.
Na stacjach entuzjastycznie witano zesłańców, także i jego - nie
znanego nikomu nieudacznika Kobę. Teraz nazywano ich „ofiarami
przeklętego caratu". Jak zawsze w Rosji - po upadku rządzących
- w społeczeństwie budzi się powszechna nienawiść do wszystkie-
go, co związane z poprzednią władzą.
12 marca transsyberyjski ekspres przywiózł Kobę do Piotro-
grodu. Zdążył - był jednym z pierwszych bolszewickich zesłańców.
Natychmiast poszedł do Allilujewów. Anna Alllilujewa:
Wciąż w tym samym ubraniu, bluzie i walonkach, tylko twarz mu się znacznie
postarzała. Bardzo śmiesznie przedrzeźniał mówców, którzy urządzali wiece
na dworcach.
Był bardzo wesoły.
Jak Koba trafił w atmosferę „aksamitnej rewolucji"
Marzec był słoneczny. Żołnierze, którzy zrobili rewolucję, jesz-
cze spokojnie siedzieli w piotrogrodzkich kawiarniach i właściciele
karmili ich za darmo. Były to oddziały piotrogrodzkiego garnizonu,
stacjonujące w mieście - ci, którzy pod różnymi pretekstami zdołali
zostać w stolicy i uniknąć frontu. „Biegający batalion" - tak nazy-
wano pogardliwie w walczącej armii te oddziały. Ponieważ kiedy
wysyłano ich na front, uciekali po pierwszej bitwie. Nienawidzili
wojny i byli prawdziwym skarbem dla rewolucyjnej propagandy.
Teraz czuli się bohaterami - odmówili strzelania do ludzi.
Inteligencja była uszczęśliwiona: zlikwidowano cenzurę, po raz
pierwszy w dziejach Rosji można mówić o wolności słowa. Partie
polityczne wyrastały jak grzyby po deszczu. W teatrach przed spek-
taklami wychodzili na scenę znani aktorzy i potrząsając rozerwany-
mi kajdanami z tektury, śpiewali „Marsyliankę". Wolność, wol-
ność! Na ulicach Piotrogrodu czerwone flagi nie kończących się
demonstracji. Wszystko to dziwnie kojarzyło się z krwią. Tylko
ruiny spalonych komisariatów policji były czarne... A słońce świe-
ciło jakoś szczególnie ostro. Nawet caryca pisała do swojego męża,
który zrzekł się tronu: „Jak jasno świeci słońce". Chociaż nawet już
wtedy były ofiary: oficerowie, których zabili żołnierze, policjanci...
Gazety donosiły, że zabito gubernatora Tweru. Kilka wierszy dalej
ta sama gazeta wyjaśniała, że był on znanym reakcjonistą.
Wczorajszy zesłaniec z niebywałym zainteresowaniem obserwo-
wał wszystkie wydarzenia. Dobrze rozumiał rewolucyjne nastroje
stolicy, z jej inteligenckimi ideami, z garnizonem, który nie chciał
iść na front. Ale pozostała Rosja, Święta Ruś, miliony chłopów,
którzy jeszcze wczoraj modlili się za cara, bożego pomazańca - co
oni na to? Wkrótce się dowiedział.
„Z jaką łatwością wieś wyrzekła się cara! Po prostu nie do wiary
zdmuchnięto go jak pyłek z rękawa" - pisał ze zdumieniem dzien-
nikarz gazety „Russkoje Słowo".
A więc rację mieli ci, którzy mówili o możliwości przewrotu.
W państwie niewolników ludzie boją się siły i podporządkowują się
Jej.
Zesłańcy z Kraju Turuchańskiego ledwie wysiedli z pociągu,
natychmiast wzięli się do roboty. Lenin, Zinowiew i pozostali przy-
wódcy bolszewików byli na emigracji. Tak jak w 1905 roku nie
przygotowywali rewolucji i nie brali w niej udziału. Teraz byli
odcięci od Rosji - jako obywatele rosyjscy nie mieli prawa przejaz-
du przez walczące z Rosją Niemcy. Zastanawiali się gorączkowo,
co robić? W Piotrogrodzie organizacją bolszewików kierowali mło-
dzi ludzie - wspomniany już Wiaczesław Skriabin-Mołotow i jego
rówieśnicy ze środowisk robotniczych - Szlapnikow i Załucki.
Udało się im już na początku marca zacząć wydawać „Prawdę"
- gazetę bolszewików. Redakcją kierował: Mołotow i kilku niż-
szych funkcjonariuszy partyjnych. Jeszcze niedawno zbierali się na
strychach - teraz zarekwirowali luksusową willę primabaleriny
Krzesińskiej, kochanki cara i jego braci. Była w tym jakaś złowiesz-
cza ironia: brutalna, najbardziej radykalna partia znalazła siedzibę
w owianym atmosferą skandalu gniazdku miłosnym.
Koba z Kamieniewem natychmiast udali się do willi faworyty.
Po zaplutych, zasypanych petami, niedawno jeszcze tak eleganc-
kich schodach chodzili robotnicy w czarnych kurtkach i młodzi
ludzie w żołnierskich płaszczach. W sypialni łomotały underwoody
- tam mieścił się sekretariat partii.
Miejscowa bolszewicka młodzież nie okazała zachwytu z powo-
du przyjazdu zesłańców. Ale ci działali zdecydowanie.
„W 1917 roku Stalin z Kamieniewem sprawnie wyrzucili mnie
z redakcji »Prawdy«. Delikatnie, bez zbędnego hałasu" - wspomi-
nał dziewięćdziesięcioletni Mołotow.
Znowu nadszedł czas szalejących tłumów, czas ulicy i ulicznych
agitatorów. Cały ten okres były gruziński poeta spędzi w redakcji
„Prawdy".
PARTIE WIELKIEGO SZACHISTY
Debiut. Spotkanie z władzą
Jego artykuły w „Prawdzie" zadziwią historyków - jakoś dziw-
nie zapomniał o poglądach swego nauczyciela Lenina. Kobie naj-
wyraźniej podoba się ta burźuazyjna rewolucja, która tak szczęś-
liwie odmieniła jego życie. Sławi rosyjską partię socjaldemokraty-
czną, zupełnie zapomniawszy o tym, że dla konsekwentnego ucznia
Lenina nie wchodzi w grę zjednoczenie dwóch partii, ponieważ
mieńszewicy i bolszewicy z założenia muszą być śmiertelnymi
wrogami. I kiedy Szlapnikow i młodzi bolszewicy propagują leni-
nowskie hasła, wzywają do bratania się z Niemcami i natychmias-
towego zakończenia wojny, Koba pisze w „Prawdzie": „Hasło
»Precz z wojną!« jest absolutnie nieprzydatne w działalności prak-
tycznej". Kamieniew idzie jeszcze dalej - wzywa żołnierzy, aby
„na niemiecką kulę odpowiadali kulą".
Ale Koba nie tylko pisał. Wspólnie z Kamieniewem doprowa-
dzają do zmiany polityki piotrogrodzkich bolszewików. Rozpoczy-
na kampanię niewybaczalną z leninowskiego punktu widzenia
- chce doprowadzić do zjednoczenia bolszewików z lewym skrzyd-
łem mieńszewików!
Trocki napisze później, że „Koba się zagubił" i w tamtych dniach
„szedł za Kamieniewem i powtarzał mieńszewickie poglądy".
Trocki ma rację. Tylko nie rozumie, dlaczego Koba to robił.
Obok Rządu Tymczasowego w Piotrogrodzie od początku rewo-
lucji istniała też inna władza - Rady Delegatów Robotniczych
i Żołnierskich. Samo pojęcie „rada" powstało jeszcze w 1905 roku.
„Rada" w swoim dawnym znaczeniu - to wspólne rozmyślanie,
zgromadzenie równych. To słowo miało swoje korzenie w świado-
mości chłopskiej - w rosyjskiej tradycji współwładania.
W czasie kiedy Duma próbowała nie dopuścić do chaosu, obie
rewolucyjne partie, eserzy i mieńszewicy, szybko przeprowadzili
w koszarach i w fabrykach „latające wybory", na których trzeba
było jedynie podnieść rękę. I już 27 lutego ogłosili o powstaniu
Rady Piotrogrodzkiej. Do Rady weszli delegaci robotników i, co
najważniejsze, także i żołnierzy. Na czele Rady stanęli oczywiście
ci, którzy umiejętnie dyrygowali wyborami, czyli rewolucyjna in-
teligencja, a więc eserzy i mieńszewicy. Teraz w Pałacu Taurydz-
kim, gdzie obradowała Duma, pojawiła się jeszcze jedna władza.
Rada. Władza, której oparciem był tłum. Przy pomocy delegatów
żołnierskich Rada kontroluje garnizon. Wydaje słynny „rozkaz nu-
mer jeden" - teraz w jednostkach rządzą komitety żołnierskie, sze-
regowcy kontrolują oficerów. To koniec dyscypliny. Już zaczęło się
polowanie na oficerów.
Tak, Rada jest siłą. Dzieli władzę ze słabym Rządem Tymczaso-
wym. Przewodniczącego Rady, esera Aleksandra Kiereńskiego,
wprowadzono już do rządu.
Rada ustanowiła nowy obyczaj: pułki przychodzą teraz pod Pa-
łac Taurydzki, w którym obraduje Duma. Formalnie chodzi o po-
parcie Dumy. Ale już 3 marca przewodniczącego parlamentu, Mi-
chaiła Rodzianko, omal nie rozstrzelali zgromadzeni pod pałacem
marynarze. Koba mógł teraz codziennie oglądać takie oto sceny:
Przed pałacem gęsto od ludzi - szare płaszcze żołnierzy i ciemne
ubrania robotników. Ciężarówki najeżone bagnetami i czerwonymi
sztandarami, naładowane żołnierzami i robotnikami, wciskają się
w tłum. Nieustanne okrzyki, płomienne przemówienia. Z bramy
pałacu wypływa rzeka ludzi. Żeby trafić gdziekolwiek, trzeba włą-
czyć się w ludzki potok.
Rośnie potęga Rady. Koba wie, że na rozkaz Rady żołnierze
przeprowadzają rewizje w mieszkaniach byłych carskich dygnita-
rzy. Na razie jeszcze trochę nieśmiało. A po rewizji skrępowani
proszą jaśnie pana o napiwek za przeszukanie - cała Rosja!
Ale już trwają aresztowania. Przywożą do Rady zatrzymanych
„sługusów starego reżimu". Przywlekli starca - carskiego ministra
Szczegłowitowa. Uratował go przed samosądem żołnierzy sam Kie-
reński. Już zrywali starcowi dystynkcje, kiedy przed tłumem wyrósł
Kiereński i krzyknął: „Tylko po moim trupie!" Tuż przed przyjaz-
dem Koby Rada zmusiła Rząd Tymczasowy do aresztowania cara
pomimo jego abdykacji i do zamknięcia carskich ministrów w ce-
lach Twierdzy Pietropawłowskiej.
Na razie jeszcze Rada nie może usunąć rządu, ponieważ
w oczach Rosji Duma i Rząd Tymczasowy są inicjatorami rewolu-
cji. Ale otwarcie kontroluje rząd. Pojawia się złowieszcze sformuło-
wanie: „O tyle, o ile". Rząd może rządzić o tyle, o ile popiera go
Rada. Rada jest potęgą i pechowy dotąd Koba stał się częścią tej
potęgi. Na czele Rady stali starzy znajomi Koby jeszcze z Kaukazu,
gruzińscy rewolucjoniści. Przewodniczący - gruziński mieńszewik,
Nikołaj Czcheidze. I niezmiernie wpływowy drugi mieńszewik
- Irakli Cereteli. Odwieczne bractwo małych narodów. Dlatego
chcieli, rzecz jasna, żeby bolszewicy wydelegowali do Rady ich
znajomego, także Gruzina, Kobę. Tak więc wczorajszy zapomniany
zesłaniec z Kraju Turuchańskiego jest obecnie członkiem Komitetu
Wykonawczego Rady - prawdziwego władcy Piotrogrodu. Po raz
pierwszy Koba zbratał się z władzą.
Koba umie służyć potędze. Tak więc nie przypadkiem zapomniał
nagle o leninowskich poglądach, nie przypadkiem powtarza poglą-
dy mieńszewików. Popiera także jeszcze jednego członka Komitetu
Wykonawczego, inteligenta Kamieniewa. Kamieniew upił się at-
mosferą rewolucyjnego Piotrogrodu, głoszącego „zjednoczenie sił
demokratycznych''.
Im dalej, tym gorzej. W jednym ze swoich artykułów Koba sławi
koncepcję zachowania rosyjskiego zunifikowanego państwa. „Jak-
by zapomniał o swoich poprzednich tezach w kwestii narodowoś-
ciowej, które pisał według wskazań Lenina" - szydzi Trocki.
I znowu Trocki ma rację i znowu nie rozumie dlaczego. Idee
mocarstwowości, zachowania imperium nie mogły się nie podobać
ludziom z Rządu Tymczasowego. Musieli więc zwrócić uwagę na
Kobę, wpływowego radykała, który reprezentuje takie wygodne po-
glądy... Nowy Koba rozpoczął grę jednocześnie na wielu frontach,
rozgrywając swoją pierwszą, wspaniałą partię szachów.
„Koba Stalin" - tak podpisuje teraz swoje artykuły. Nowy Koba.
Tamten pozostał w Kraju Turuchańskim - wiemy, żałosny głupiec,
którego bez skrupułów wykorzystano, żeby potem o nim zapom-
nieć. Nie, już więcej nie będzie dla nikogo wyciągać z ognia kasz-
tanów. Teraz służy sobie. Sobie i rewolucji - o tyle, o ile rewolucja
potrafi służyć jemu.
W ciągu zaledwie dwóch tygodni pobytu w Piotrogrodzie, Koba
zagarnął gazetę i stał się jedną z głównych postaci wśród piotro-
grodzkich bolszewików - wszedł do kierownictwa Rady.
Ale w Radzie Koba zachowuje się dziwnie dyskretnie. „W czasie
swojej skromnej działalności w Radzie zrobił na mnie - i nie tylko
na mnie - wrażenie szarej plamy, majaczącej niedostrzegalnie
gdzieś w tle. Niczego więcej właściwie nie da się o nim powie-
dzieć" - pisał o Kobie mieńszewik Suchanow. Który też nic nie
zrozumiał. Nie, Koba Stalin to w żadnym wypadku nie była szara
plama.
Nowa figura na szachownicy
W połowie marca do redakcji „Prawdy" przyszła niemłoda już,
ale wciąż bardzo jeszcze urodziwa dama. Była to słynna bolszewi-
czka, córka carskiego generała, Aleksandra Kołłontaj. Przyniosła
dwa listy od Lenina. W tych „Listach z daleka" Lenin po prostu
szalał. Piętnował mieńszewickich przywódców Rady Piotrogrodz-
kiej i Rząd Tymczasowy. Żądał, aby nie okazywać „żadnego popar-
cia burżuazyjnemu Rządowi Tymczasowemu". Postawił nowy cel
- rewolucję socjalistyczną.
Kamieniew uznał to za bredzenie emigranta, przez wiele lat oder-
wanego od Rosji. Na przekór Marksowi Lenin nie chciał czekać, aż
dokonają się demokratyczne przemiany w zacofanej Rosji, ale żą-
dał, aby natychmiast poprowadzić chłopski, azjatycki kraj, bez sil-
nego proletariatu ku rewolucji proletariackiej. Kiedyś, w dniach
pierwszej rosyjskiej rewolucji, podobne koncepcje głosił Trocki.
Wtedy Lenin szydził z Trockiego. A teraz...
Ale listów wodza nie można nie opublikować. I widocznie Ka-
mieniew wymyślił, żeby opublikować pierwszy list, wykreślając
najobraźliwsze epitety dotyczące mieńszewików, a o drugim liście
jakby zapomnieć. Koba zgodził się. Przewidywał, że w przyszłości
odpowiedzialność za linię „Prawdy" spadnie głównie na Kamienie-
wa. To Kamieniew był czołowym dziennikarzem partii, a Koba
zaledwie praktykantem.
Koba coraz bardziej zastanawiał się nad przyszłością.
Już wiedział, co myśleć o tych miłujących wolność gadułach
z Rady, wiecznie skłóconych ze sobą demokratach, przerażonych
narastającą falą bezrozumnego rosyjskiego buntu.
Czcheidze, Cereteli i ci Żydzi idealiści - Dań, Nachamkis...
Przecież nie dadzą sobie rady z tym żywiołem. Tak, bolszewicy
wprawdzie dopiero wyszli z podziemia, ale Koba znał potęgę tej
bezlitosnej, zakonspirowanej organizacji. Przywykła do żelaznej
dyscypliny, do bezwzględnego podporządkowywania się wodzowi,
bez wodza jest niczym.
Ale z wodzem...
Jej wódz powinien niedługo przyjechać. Koba nie wątpił, że
Niemcy przepuszczą przez swój kraj Lenina i jego towarzyszy.
Ponieważ zdążył już dowiedzieć się o związkach, które niespodzie-
wanie połączyły bolszewików z Niemcami. Wiedział, że Lenin
wróci do Rosji z dużymi pieniędzmi.
Te pieniądze bolszewicy otrzymali po wybuchu wojny. Było to
zupełnie zrozumiałe, ponieważ Lenin agitował za klęską carskiej
Rosji, za przekształceniem wojny z Niemcami w wojnę bratobójczą
w samej Rosji, kiedy to chłopi i robotnicy w żołnierskich mun-
durach obrócą karabiny przeciwko własnej burżuazji.
Rozmiary niemieckiej pomocy nietrudno było oszacować, są-
dząc po znacznych subsydiach, jakie otrzymywała „Prawda".
A także ogromnych dotacjach dla Organizacji Wojskowej utworzo-
nej wewnątrz partii. To za te pieniądze partia gorączkowo organizo-
wała na terytorium Rosji Czerwoną Gwardię.
Niemieckie złoto
Koba nie zamieszkał u gościnnych Allilujewów, chociaż powie-
dzieli mu, że w ich domu „zawsze czeka pokój dla Koby". Wpro-
wadził się do wielkiego mieszkania, gdzie kwaterowali młodzi
przywódcy piotrogrodzkich bolszewików. Mołotow:
Mieszkaliśmy wtedy ze Stalinem w jednym mieszkaniu. Stalin był kawalerem
i ja byłem kawalerem. W tym samym pokoju co ja mieszkał Załucki. Oprócz
nas mieszkał tam jeszcze Smiłga z żoną. Stalin dołączył do nas, powstało coś
w rodzaju komuny.
W tym mieszkaniu Koba mógł sporo usłyszeć o niemieckim
złocie. Chociażby z opowiadań częstego gościa, kolegi z kierownic-
twa piotrogrodzkich bolszewików, Szlapnikowa. Za niemieckie pie-
niądze Szlapnikow jeździł w czasie wojny do wszystkich europejs-
kich stolic - drukował i przesyłał do Rosji stosy antywojennych
pism. Niemieckie złoto. Jedna ze wstydliwych tajemnic bolszewi-
ków. Ile jeszcze napiszą, by udowodnić, że to oszczerstwo? Ale po
klęsce hitlerowskich Niemiec opublikowano dokumenty z tajnych
niemieckich archiwów. I okazało się, że już po Rewolucji Paździer-
nikowej bolszewicy nadal brali niemieckie pieniądze. „W naszym
najlepiej rozumianym interesie jest, by bolszewicy pozostali u wła-
dzy. (...) Jeśli trzeba więcej pieniędzy, niech pan zadepeszuje" - pi-
sał minister spraw zagranicznych Richard von Kuhimann do am-
basadora Wilhelma von Mirbacha.
Czy więc, bolszewicy brali pieniądze od Niemców? Z pewnością
brali. Czy byli niemieckimi agentami? Z pewnością nie byli. Po
prostu dobrze pamiętali przykazania Katechizmu - „wykorzystać
choćby szatana, jeśli przyniesie to korzyść rewolucji". Tak więc
Lenin nie mógł mieć najmniejszych wątpliwości, czy brać te pienię-
dze, czy nie brać. I Koba zrozumiał któryś już raz, że dla sprawy
dozwolone jest wszystko. „Uczymy się pomalutku, uczymy się".
W przededniu rzezi
Rosyjski bunt - jeśli tylko się zacznie, nie sposób go zdławić.
W pierwszych dniach rewolucji, kiedy inteligencja radośnie witała
„poranek wolnej Rosji", słynny malarz, Konstantin Somow, zapisał
w dzienniku:
Na razie nastrój tłumu jest jeszcze dobroduszny, ale myślę, że dojdzie do
wielkiej rzezi.
Rozhulana Ruś - nie ma nic groźniejszego.
I oto miał przyjechać ten, kto pragnie rozdmuchać tlący się pożar.
Koba właściwie ocenił znaczenie przyjazdu zaopatrzonego w niemiec-
kie złoto jakobińskiego wodza, na którego w Rosji czeka zahartowana
w podziemiu organizacja. Przy powszechnym chaosie w armii odma-
wiającej walki, Koba już teraz wie, przed kim przyszłość. To dlatego
jest taki ostrożny na posiedzeniach Rady - od drugiej połowy marca
czeka już na nowego gospodarza. Za grzechy „Prawdy" odpowie Ka-
mieniew, ale za własne poglądy w Radzie Koba sam poniesie od-
powiedzialność. Stosuje swoją ulubioną taktykę - uparcie milczy. Niby
jest obecny w Radzie, a jednak nie jest. Szara plama. Koba wie, że
minął czas przemówień, nadchodzi czas działania. Jego czas.
Wszystko stało się tak jak przewidywał. 3 kwietnia rosyjską
granicę przejechał pociąg, którym Lenin wracał do Rosji, a wraz
z nim około trzydziestu rosyjskich emigrantów-rewolucjonistów.
Pociąg bez najmniejszych kłopotów przejechał przez walczące
z Rosją Niemcy. Jak napisał później generał Hoffmann, Niemcom
„przyszło do głowy, że można wykorzystać tych Rosjan, aby szyb-
ciej osłabić ducha armii rosyjskiej". „Ta podróż była usprawied-
liwiona z wojskowego punktu widzenia" - odnotował generał Lu-
dendorff w swoich wspomnieniach. Co potem napiszą niemieccy
generałowie, nietrudno było przewidzieć. Krupska opowiadała, jak
bardzo obawiał się Lenin „wycia szowinistów", przypuszczał na-
wet, że może dojść do procesu i „trafi do Pietropawłowki". Niepo-
koiły ich też sprawy przyziemne - przyjadą w Wielkanoc, trudno
będzie znaleźć dorożkarza.
Tymczasem...
Już na granicy fińskiej Lenina powitała delegacja bolszewików.
Koby nie było wśród nich. Wolał, żeby wściekłość Lenina spadła na
Kamieniewa. Co zresztą się stało.
„Ledwie delegacja powitalna weszła i wszyscy usiedli na kana-
pie, Lenin rzucił się na Kamieniewa: »Co wy tam wypisujecie
w „Prawdzie"? Widzieliśmy kilka numerów i nieźle was rugaliś-
my...«" - tak opisał tę scenę jeden z uczestników delegacji, Fiodor
Raskolnikow, przedstawiciel marynarzy z Kronsztadu.
W swoim czasie Koba poprawi historię. Na setkach płócien bę-
dzie namalowane spotkanie wielkich wodzów - Lenina i Stalina.
A wtedy była noc. I ogromny tłum na Dworcu Fińskim. I za-
miast celi w Twierdzy Pietropawłowskiej witała Lenina delegacja
potężnej Rady na czele z przewodniczącym Czcheidze, którego
Lenin tak piętnował w swoich listach. Warta honorowa i samo-
chód opancerzony oczekiwały na niskiego, łysego człowieczka,
który do tej pory przemawiał najwyżej do grupki emigrantów.
A teraz oto zobaczył upragnione tłumy. I z pancerki wezwał do
urzeczywistnienia obłąkanego marzenia utopistów - walki o zwy-
cięstwo rewolucji socjalistycznej. Zaledwie rok temu były to ma-
jaczenia i fantazje. A teraz, proszę - tłumy, reflektory, samochód
pancerny.
Trafne posunięcia
Kto zorganizował przyjście na dworzec prawdziwego gospoda-
rza Piotrogrodu, przewodniczącego Rady, który swoją obecnością
zalegalizował skandaliczny przyjazd Lenina i jego towarzyszy? Kto
przekonywał Czcheidze, że plotki o niemieckich pieniądzach są na
rękę siłom prawicy i że przyjście Czcheidze położy koniec reakcyj-
nym pogłoskom? Lenin nie mógł nie docenić przysługi Koby i Ka-
mieniewa - dwóch starych członków partii bolszewików.
3 kwietnia w nocy Lenin ogłosił swoje tezy kwietniowe. To
wystąpienie można przyrównać do eksplozji: nie ma mowy o popie-
raniu burżuazyjnego Rządu Tymczasowego, żadnego tam „o tyle,
o ile". Cała władza ma przejść w ręce rad. Ale najbardziej powinna
wstrząsnąć Kobą beztroska, z jaką Lenin odrzucił najbardziej znane
dogmaty marksizmu. Marks pisał, że nieuniknione jest dojście do
władzy burżuazji w rezultacie demokratycznej rewolucji. Tymcza-
sem Lenin oznajmia, że władza burżuazji w Rosji to rezultat błędów
proletariatu. I ogłasza przejście do rewolucji socjalistycznej. Zdu-
mione audytorium słuchało, jak człowiek, który traktował mark-
sizm jak Ewangelię, najspokojniej odrzuca jedno z głównych jego
założeń. Koba raz jeszcze zrozumiał, że wodzowi wolno wszystko.
„Uczymy się pomalutku, uczymy się".
Natychmiast zmienił swoje poglądy o 180 stopni. Teraz Koba
Stalin drukuje w „Prawdzie" jeden za drugim artykuły, w których
niewolniczo interpretuje myśli Lenina. Wrócił gospodarz.
29 kwietnia rozpoczęła obrady konferencja bolszewików.
W wielkiej sali, którą tak lubiła primabalerina Krzesińska, Lenin
wygłosił referat, w którym powtórzył swoje tezy kwietniowe.
Kamieniew postanowił bronić swoich poglądów. I wystąpił prze-
ciwko Leninowi. Wtedy Lenin wypuścił Kobę. Koba przemawiał
w nowym stylu, przeinaczał i fałszował tezy Kamieniewa. Po prostu
bezlitośnie niszczył byłego przyjaciela. To nowy Koba, który już
nie ma przyjaciół. Odniósł sukces. Konferencja rzuciła się na Ka-
mieniewa i przypomniała mu jego wszystkie grzechy.
Potem odbyły się wybory do KC. I Lenin osobiście rekomen-
dował Kobę. „Towarzysza Kobę znamy od bardzo wielu lat. Dobry
pracownik, sprawdzał się w różnych odpowiedzialnych funkcjach".
Sala zrozumiała swojego wodza - nie należy pytać o poprzednie
artykuły Koby. I „dobry pracownik" dostał 97 głosów, wyprzedził go
tylko Lenin i Zinowiew. To było zwycięstwo. Koba ostatecznie zajął
miejsce w pierwszym rzędzie. To, czego nie mógł zdobyć wierno-
ścią, natychmiast osiągnął podłością. Zresztą Lenin musiał poprzeć
także i Kamieniewa. Lew Borysowicz za dużo wiedział. A i niemało
zrobił dla Lenina. I nieprzejednany Lenin, ku zdumieniu zebranych,
bez żadnych wyjaśnień, zamknął sprawę zachowania się Kamieniewa
na procesie deputowanych. Powiedział tylko „sprawa skończona"
i rekomendował Kamieniewa do KC, a zjazd pokornie go wybrał.
Wodzowi wolno wszystko. „Uczymy się pomalutku, uczymy się".
Lenin nie zawiódł Koby. Już na konferencji zaczęła się praca,
której celem było zdobycie władzy. Postanowiono cały kraj pokryć
siecią bolszewickich komórek i oddziałów Czerwonej Gwardii. Do
tego Lenin przeznaczył genialnego organizatora - sąsiada Koby
z turuchańskiego zesłania - Jakowa Swierdłowa. Wkrótce funcjona-
riusze partyjni wyjechali na prowincję - przygotowywać nową re-
wolucję. Mieli niemieckie pieniądze. Niedługo pożar ogarnie Rosję.
Po konferencji, spośród członków KC wybrano mniejsze ciało
zwane Biurem KC. Później otrzyma nazwę „Biura Politycznego"
i przez dziesięciolecia będzie oficjalnie rządziło jedną szóstą naszej
planety. A wtedy, do pierwszego Biura weszło czterech ludzi - Le-
nin, jego wiemy pomocnik Zinowiew, Kamieniew i Koba Stalin. Już
w maju 1917 roku Koba był jednym z czterech przywódców partii.
Mieli przed sobą cel - nową rewolucję. Drogę do niej jakobin
Lenin nazywał „pokojową", ale wiedział, że poleje się krew. Był
mu więc potrzebny ten podstępny terrorysta, który sprawdził się
w najbardziej podejrzanych przedsięwzięciach partii. Wiedział przy
tym, że Koba zawsze będzie wypowiadał myśli jego, Lenina. Błys-
kawiczna kapitulacja Koby po raz kolejny go o tym upewniła.
Ale wkrótce Koba musiał się nieco odsunąć, podobnie jak i inni
członkowie Biura. W maju do Rosji wrócił Trocki.
Drugi hetman
Był mieńszewikiem, często wymyślał bolszewikom, potem od-
szedł także od mieńszewików. Ten „wolny artysta rewolucji", wspa-
niały publicysta i wielki mówca, przez cały ten czas zawzięcie wal-
czył z Leninem. Mówił o nim „dyktator", „przyszły Robespierre".
„Judasz" - odpłacił mu się Lenin. Były to najłagodniejsze wyzwiska,
jakie wymieniali między sobą. I oto po rewolucji lutowej ich poglądy
zdumiewająco się zbliżyły. Teraz Lenin chciał urzeczywistnić dawne
marzenie Trockiego - permanentną rewolucję. Oba hasła: „Cała wła-
dza w ręce rad" i „Precz z Rządem Tymczasowym", zgodnie teraz
głosili obaj do niedawna nieprzejednani przeciwnicy. Podobnie jak
i trzecie, najstraszniejsze - obaj pragnęli klęski Rosji, aby wojnę
z Niemcami przekształcić w wojnę domową. Idąc przez tyle lat
w przeciwnych kierunkach, oto wreszcie się spotkali.
Pierwsze przemówienie Trockiego na dworcu zelektryzowało tłum.
Wielki aktor rewolucyjnego dramatu ponownie wyszedł na scenę.
Jakże potrzebny był Leninowi taki sprzymierzeniec! Ale wie-
dział, że rozpieszczony sławą Trocki nigdy pierwszy nie wyciągnie
ręki na zgodę. Więc Lenin zrobił to sam - on, tylokrotnie znieważa-
ny. Już w kilka dni po przyjeździe Trockiego odbyła się Lenina
droga do Canossy. Zmusił Zinowiewa i Kamieniewa, aby uczest-
niczyli w rozmowach. A właściwie w namowach. Byli wrogowie
Trockiego namawiali go, aby razem ze swoimi zwolennikami wstą-
pił do partii bolszewików. Trocki upierał się, żeby z nazwy partii
usunąć słowo „bolszewicy". Lenin nie zgadzał się, ale nie prze-
stawał Trockiego namawiać. Kamieniew i Zinowiew niespokojnie
patrzyli na poniżenie Lenina. Widzieli, że Trocki już zachowuje się
jak wódz partii, chociaż jeszcze nawet do niej nie wstąpił.
Trocki zaczyna współpracować z Leninem.
Ale Koba jest spokojny. Później Trocki będzie przekonany, że
nienawiść i zawiść Koby towarzyszyły mu zawsze. Myślę, że się
mylił. Wszystko było zgodne z taktyką Koby w jego szachowej
rozgrywce. A z tego punktu widzenia przyjazd Trockiego, jakkol-
wiek wydawał się dziwny, był korzystny. Koba umiał odczytywać
w ludzkich duszach niskie uczucia. Szybko zrozumiał, że przyjazd
Trockiego zbliży do niego Kamieniewa i Zinowiewa, tak jak wierne
stare sługi zbliża do siebie pojawienie się nowego ulubieńca. Teraz
będą razem. I jeszcze jedno - Koba znał Lenina. Wiedział, że Lenin
nigdy nie zapomni Trockiemu jego wieloletniej wrogości, nigdy nie
uzna go za „swojego". Zawsze będzie się bał wyskoków tego nie-
przewidywalnego rewolucjonisty, który czuje się równy wodzowi.
Wiedział, że Lenin będzie cenić nienawiść do Trockiego. Wyróż-
niać się szczególnym oddaniem Leninowi - to znaczy wyróżniać się
szczególną nienawiścią do Trockiego.
Skomplikowana kombinacja
3 czerwca rozpoczął się I Rosyjski Zjazd Rad i wydarzyło się
tam coś, co weszło do wszystkich kronik rewolucji. Mieńszewik
Cereteli oświadczył: „Nie ma obecnie w Rosji takiej partii politycz-
nej, która by mówiła »Dajcie nam władzę, odejdźcie, a my zajmie-
my wasze miejsce«. Nie ma w Rosji takiej partii". I wtedy Lenin
krzyknął z sali: „Jest taka partia!" Wydawało się to absurdem - na
zjeździe bolszewicy mieli żałosne dziewięć procent.
Ale 6 czerwca, na wspólnym posiedzeniu KC i Organizacji Woj-
skowej, Lenin zaproponował zorganizowanie demonstracji. Żeby
pokazać siłę swojej nielicznej partii. Demonstrację nazwano „poko-
jową", ale... „Cała władza w ręce rad" i „Precz z ministrami-kapi-
talistami" - takie były wojownicze hasła pokojowej demonstracji.
Na posiedzeniu mówiono wprost:
Członek KC Smiłga:
Jeśli dojdzie do starć, uczestnicy manifestacji powinni zająć pocztę, telegraf
i arsenał.
Z wystąpienia Martyna Łacisa:
Przy wsparciu pułku karabinów maszynowych należy zająć dworzec, banki,
arsenał, budynki poczty i telegrafu.
Tak, niecierpliwy Lenin był już gotów do pierwszej próby bolsze-
wickiego przewrotu. Czy mógł w tym celu nie wykorzystać Koby,
organizatora krwawych manifestacji w Gruzji? Rzecz jasna Koba był
w samym centrum wydarzeń. To on napisał wezwanie „Do wszystkich
ludzi pracy, do wszystkich robotników Piotrogrodu". Ale jego udział
był maksymalnie utajniony - przecież Koba był jednym z wpływo-
wych członków Komitetu Wykonawczego Rady Piotrogrodzkiej.
W razie niepowodzenia należało zrobić wszystko, żeby pozostał w ko-
mitecie. Stąd repliki Koby w czasie posiedzenia: „Nie należy forso-
wać, ale nie wolno przegapić", „Zorganizowanie manifestacji to nasz
obowiązek (...)", ale „nie ma mowy o zajmowaniu telegrafu". Już
9 czerwca na Zjeździe Rad rozeszły się plotki o przygotowywanej
demonstracji bolszewików przeciwko rządowi. Mieńszewik Gegecz-
kori czyta zjazdowi znalezioną na ulicy ulotkę z wezwaniem Koby.
W zestawieniu z oświadczeniem Lenina przygotowywana manife-
stacja nabiera złowieszczego znaczenia. Na trybunie Cereteli: „To co
się stało, świadczy o spisku bolszewików w celu zagarnięcia wła-
dzy". Wybuch oburzenia. Czcheidze:, Jutro może dojść do tragedii".
Kamieniew, Koba i członkowie frakcji bolszewickiej demonstrują
zdumienie. I razem z całym zjazdem głosują przeciwko demonstracji.
Rząd Tymczasowy ostrzega, że „wszelkie próby przemocy zo-
staną udaremnione przy zastosowaniu wszelkich dostępnych środ-
ków". Lenin postanawia się poddać. W nocy zostaje podjęta decy-
zja o odwołaniu demonstracji. Ta decyzja powoduje zabawne posu-
nięcie Koby. Pisze podanie o wystąpienie z KC - odwołanie de-
monstracji uważa za błąd. Świetnie wie, że nic mu nie grozi - po-
proszą, żeby wycofał swoją rezygnację.
I tak się stało. Ale w ten sposób ujawnił partii swój udział w or-
ganizacji manifestacji, a do tego wszyscy zobaczyli, jaki jest od-
ważny.
Gracz Koba.
Dogłębny język
Ta rozmowa odbyła się w Archiwum Partii. Mój anonimowy
rozmówca powiedział:
Bolszewickie dokumenty są szczególnego rodzaju. Jeśli napisane jest „pokojo-
wa demonstracja", to najprawdopodobniej chodzi o zbrojne powstanie. Jeśli
tam jest napisane „tak", to prawie zawsze oznacza „nie".
Ktoś nazwał ten język „dogłębnym" - bez dna, o podwójnym, potrójnym
znaczeniu. I jeszcze jedno - Stalin jest wielkim mistrzem gry. Żeby zrozumieć
powody jego ruchów, trzeba spojrzeć na wynik rozgrywki. Tylko wtedy cza-
sem można co nieco wyjaśnić.
Często wspominam te słowa. Tak, Koba chciał zbrojnej demon-
stracji. Ale dopiero znacznie później zrozumiemy dlaczego.
Tak więc Zjazd Rad jest oburzony przygotowaniami do manifes-
tacji. Nadciąga burza, wydaje się, że rozszarpią bolszewików. Pada-
ją propozycje nadzwyczaj kategorycznych uchwał i... wszystko
przecieka między palcami. Zamiast tego zjazd postanawia... prze-
prowadzić demonstrację. Oczywiście pokojową. Pod hasłem „Za-
ufanie dla Zjazdu i Rządu".
Jakie zakulisowe intrygi trzeba było przeprowadzić, jak zderzyć
ze sobą delegatów, żeby zamiast potępienia bolszewików, przyjęto
idiotyczną uchwałę, która faktycznie zezwalała bolszewikom na
przeprowadzenie już przygotowanej manifestacji. Tak, tu działał
geniusz intrygi! Kombinacja Koby rozwija się, ale trudno zrozu-
mieć jej sens.
KOBA
18 czerwca przeszła potężna demonstracja pod hasłami bolsze-
wików. Triumf! W „Prawdzie" ukazały się dwa artykuły Koby
i Lenina. Dwóch organizatorów.
„Jasny, słoneczny dzień - pisał Koba. - Od rana do wieczora na
Pole Marsowe idzie pochód. Nieskończony las sztandarów. Co
chwila słychać »Cała władza w ręce rad. Precz z ministrami-kapi-
talistami!«".
Już dwie godziny po demonstracji Lenin na naradzie KC po-
stanawia, że czas przejść do zademonstrowania siły mas proletaria-
ckich.
Słabnący Rząd Tymczasowy przeżywa kolejny kryzys. Skłóceni
rosyjscy demokraci stworzyli wygodną sytuację. I Lenin postanowił
podjąć próbę zdobycia władzy.
Nie trzeba, ale trzeba
W tej lipcowej próbie widać styl przyszłych stalinowskich arcy-
dzieł. W Pierwszym Pułku Karabinów Maszynowych było pełno
bolszewickich agitatorów, którzy rozpuszczali pogłoski o planowa-
nym wysłaniu pułku na front. Żołnierze, którzy woleli potyczki na
wiecach, wpadają we wściekłość i zapowiadają zbrojne wystąpie-
nie. Bolszewicy oczywiście namawiają ich do zaniechania demons-
tracji.
Jak to robili, opowiedział w swoich wspomnieniach jeden z przy-
wódców Organizacji Wojskowej, Władimir Newski:
Namawiałem ich tak, że tylko idiota mógł wywnioskować z mojego przemówie-
nia, że nie trzeba iść na demonstrację.
Żołnierze oczywiście nie chcieli być idiotami. Pułk opanował „do-
głębny język" swoich agitatorów - proszą, żeby nie iść na demonst-
rację, to znaczy, że proszą, aby iść.
2 lipca na wiecu pułk wezwał do powstania. Wysłał delegatów
do jednostek wojskowych, do fabryk i do Kronsztadu. Uzbrojeni
żołnierze wychodzą na ulice. Ogłoszono komunikat o chorobie Le-
nina - i Lenin znika.
W twierdzy kronsztadzkiej trwa nieustanny wiec. Samowola zre-
woltowanych marynarzy dała się poznać już na początku rewolucji.
PARTIE WIELKIEGO SZACHISTY
W pierwszych „spokojnych" dniach na okrętach Floty Bałtyckiej
marynarze rozstrzelali 120 oficerów. Zerwali dystynkcje admirało-
wi Robertowi Wirenowi, bijąc zawlekli na plac Jakomy i zabili.
Tego samego dnia rozstrzelali admirała Butakowa i jeszcze 26 do-
wódców. W twierdzy zapanowało pirackie rozpasanie. I akurat wte-
dy powstał tam bolszewicki komitet - to on właśnie dyrygował
marynarską samowolą. Kronsztad stał się twierdzą Lenina. Kiedy
więc zjawili się tam delegaci pułku, odegrana została taka sama
komedia: bolszewicy namawiali marynarzy, aby nie odpowiadali na
wezwanie przedstawicieli pułku, ale w taki sposób, żeby marynarze
odpowiedzieli. Bolszewik Fiodor Raskolnikow, jeden z przywód-
ców czerwonego Kronsztadu, pisał:
Panował u nas bardzo dobry zwyczaj, zgodnie z którym codziennie dzwoniłem
do Pitra, wołałem do telefonu Lenina, Zinowiewa albo Kamieniewa (...) otrzy-
mywałem instrukcje.
Ale Kronsztad otrzymywał instrukcje jeszcze od kogoś. Poeta,
Demian Biedny, opisywał jak siedział kiedyś w redakcji „Prawdy"
i na stole Koby zadzwonił telefon. Z twierdzy pytano, czy maryna-
rze mają iść na demonstrację do Piotrogrodu z bronią, czy bez?
Pykając fajkę, Koba odpowiedział: „No cóż, my, pismaki, naszą
	broń - ołówki, zawsze mamy przy sobie. A wy swoją broń?"
Wszystko jak zwykle - jest w samym centrum i jakby z niczym
nie ma nic wspólnego. Tego samego dnia, jak opowiada Cereteli
w swojej książce Wspomnienia o rewolucji lutowej, na posiedzenie
Rady przyszedł Koba i zakomunikował zebranym, że uzbrojeni żoł-
nierze i robotnicy rwą się na ulice i bolszewicy rozesłali już swoich
agitatorów, żeby ich powstrzymać. Poprosił, żeby jego oświadcze-
nie zaprotokołowano - i wyszedł. Wtedy Czcheidze powiedział do
Ceretelego z uśmieszkiem: „Ci, co chcą pokoju, nie mają powodu,
aby zapisywać do protokołu oświadczenia o swoich pokojowych
zamiarach".
Oczywiście Koba ani przez chwilę nie przypuszczał, że mu
uwierzą. Po prostu rozgrywając swoją partię szachów, wybrał dla
siebie wygodną rolę - miłującego pokój pośrednika między Radą
a bolszewikami.
Niewykluczone, że poprosił Lenina o przydzielenie mu tej roli.
Gruzinowi będzie łatwiej dogadać się z Gruzinami, jeśli demonstra-
cja się nie uda.
4 lipca uzbrojeni marynarze wsiedli na okręty i popłynęli zdoby-
wać Piotrogród. Ze „swoją bronią" wysiedli na Wyspie Wasilews-
kiej. Nie kończąca się procesja uzbrojonych marynarzy kieruje się
do willi Krzesińskiej. Miłującego pokój Koby naturalnie w bolsze-
wickim sztabie nie ma. Na balkon wychodzą z przemówieniem
Łunaczarski i Swierdłow - bolszewicy drugiej kategorii. Ale mary-
narze domagają się wystąpienia Lenina. Oświadczono im, że Lenin
jest chory. Zaczynają rozrabiać. Wiedząc, że Lenin jest w budynku,
zdumiony Raskolnikow odnajduje ukrywającego się Lenina i „cho-
ry" zmuszony jest wygłosić bardzo ostrożne przemówienie. Potem
demonstracja rusza pod Pałac Taurydzki - żądać od Rady, aby
przejęła władzę. Tu marynarze aresztują przewodniczącego partii
eserów, Wiktora Czemowa, który do nich wyszedł. Już zamierzali
wieźć go samochodem na miejsce rozstrzelania, kiedy Trocki, który
zrozumiał, że odpowiedzialność za śmierć Czemowa spadnie na
bolszewików, wskakuje na maskę samochodu, skąd wygłasza prze-
mówienie na cześć marynarzy - „sławy i chwały rosyjskiej rewolu-
cji". Kończy swój panegiryk zaskakującym zdaniem: „Jesteście
wolni, obywatelu Czemow".
Przez cały dzień trwają nie skoordynowane manifestacje. Tłumy
robotników i uzbrojonych marynarzy idą ulicami. Lenin przeniósł
się już do Pałacu Taurydzkiego. I wtedy wchodzą do miasta od-
działy wierne rządowi. To zdecydowało o losach przewrotu. W wil-
li Krzesińskiej Fiodor Raskolnikow zaczął przygotowywać obronę.
Wygrana końcówka
Próba zamachu skończyła się klęską. Lenin przegrał. Pytanie: co
na to Koba? Tak, w razie zwycięstwa zdobywał władzę razem z par-
tią. Ale w razie klęski również zdobywał władzę. Tyle, że wewnątrz
partii. Tak wygląda jego karkołomna kombinacja.
W tym samym czasie rząd prowadził tajne dochodzenie. Chorąży
Jermolenko, który przeszedł linię frontu, zeznał, że zwerbowali go
Niemcy po to, aby agitował za pokojem z Niemcami i że podobną
agitację prowadzi Lenin, któremu Niemcy zlecili, aby za wszelką
cenę starał się poderwać zaufanie do Rządu Tymczasowego. Tę dzia-
łalność fmansował niemiecki sztab generalny. Jermolenko ujawnił
również kanały, którymi szły pieniądze dla Lenina. Do sprawy włą-
czyła się kwatera główna, kierownictwo wojskowego kontrwywiadu.
Od tego momentu Lenina zaczęto śledzić. Przejęto depesze zawiada-
miające, że bolszewicy otrzymali z zagranicy znaczne sumy.
Sprawę udziału Lenina w aferze, którą zakwalifikowano jako
szpiegostwo, kontrolował osobiście Aleksander Kiereński. O spra-
wie wiedział tylko bardzo wąski krąg ludzi. Ale eser Kiereński
dobrze rozumiał, że dowody winy bolszewików mogą zostać wyko-
rzystane przez wojsko, monarchistów i reakcjonistów przeciwko
lewicy. Czy mógł nie poinformować o śledztwie kierownictwa swo-
jej partii, swoich partyjnych kolegów i mieńszewików - sojuszni-
ków w Radzie Piotrogrodzkiej?
W krótkim czasie pogłoski o tajnym śledztwie zaczęły krążyć po
mieście. Oczywiście wiedział o nich także członek Komitetu Wy-
konawczego Rady, Koba.
Koba wykombinował sobie, że każda nowa demonstracja bol-
szewików skłoni rząd do wykorzystania rezultatów śledztwa i po-
stawione zarzuty praktycznie wyłączą z legalnej działalności bol-
szewickie kierownictwo oraz Trockiego. Wszyscy oni są tak, czy
inaczej związani z niemieckimi pieniędzmi. Z przywódców bol-
szewickich tylko jeden, czyli on, Koba, jest czysty. Do tego nie
zasypał się w czasie próby przewrotu. On jeden zostanie na wol-
ności.
I znowu wszystko potoczyło się właśnie tak. Pod wieczór, 4 lip-
ca, minister sprawiedliwości Pawieł Pieriewierziew poinformował
prasę o tym, co zawierają materiały jeszcze nie zakończonego śle-
dztwa - o kontaktach Lenina i bolszewików z Niemcami. Bolszewi-
cy w nocy pospiesznie zawiadamiają o zakończeniu demonstracji,
ale jest już za późno. Śledztwo w sprawie szpiegów jest rozpoczęte
- dżin wypuszczony z butelki. Oczywiście Lenin także wiedział
o tej bombie z opóźnionym zapłonem. Czy nie dlatego tak się
spieszył i zaryzykował przewrót w lipcu?
Teraz zwraca się do Koby - on jeden jest czysty. I Gruzin Koba
idzie do Gruzina Czcheidze. Prosi, żeby „zaprzestać szkalowania"
i zabronić publikacji materiałów przed zakończeniem śledztwa.
Uzyskuje od niego obietnicę. Ale doświadczony dziennikarz Koba
przewidział, że nie ma sposobu na zakazanie publikowania takiej
sensacji. Znalazła się nieposłuszna gazeta. Bojowe „Żywe Słowo"
opublikowało listy dwóch rewolucjonistów - więzionego przez
długie lata w Twierdzy Pietropawłowskiej, Nikołaja Pankratowa,
i byłego współtowarzysza Lenina, Grigorija Aleksińskiego. Oby-
dwaj oskarżyli Lenina o szpiegostwo na rzecz Niemiec. Tak za-
częła się końcówka.
Koba bohater
Wojska, które przyszły z frontu, otoczyły willę Krzesińskiej.
Rząd nakazał utworzenie grupy operacyjnej, która przeprowadzi
szturm. Marynarze pod dowództwem Raskolnikowa przygotowują
się do obrony. To gest rozpaczy. Nie ogoleni, ponurzy żołnierze
frontowi nienawidzą dekujących się na tyłach marynarzy. Chcą się
z nimi rozprawić. I znowu Koba okazał się zbawcą! Rozpoczyna
rokowania z Komitetem Wykonawczym Rady. I obeszło się bez
rozlewu krwi - willę wzięto bez walki.
Teraz Koba zmierza do Twierdzy Pietropawłowskiej. Marynarze
z Kronsztadu zajęli cytadelę i postanowili się bronić. Żołnierze, którzy
twierdzę otoczyli, przygotowują się do strzelania do niemieckich szpie-
gów. Ale Koba żartami, w niespiesznej rozmowie, przekonał maryna-
rzy, żeby zgodzili się złożyć broń i spokojnie wrócili do Kronsztadu.
Dwukrotnie udało mu się nie dopuścić do przelewu krwi.
6 lipca Rząd Tymczasowy wydał nakaz aresztowania bolszewic-
kich przywódców. Na liście znaleźli się: Lenin, Trocki, Zinowiew,
Kamieniew i Łunaczarski. Łunaczarskiego i Trockiego wyciągnięto
z łóżek. Ale Lenin i jego wiemy pomocnik, Zinowiew, zdołali się
ukryć. Pomógł im w tym Koba.
Lenin początkowo ukrywał się w mieszkaniu bolszewika Kąjurowa.
„Syn Kąjurowa był anarchistą. Młodzież produkowała bomby, co
było nie najlepszym pomysłem w zakonspirowanym mieszkaniu"
- pisała Krupska. Koba znajduje dla Lenina lepsze miejsce. Prze-
prowadza go do swoich przyjaciół Allilujewów.
Sergo Ordźonikidze wspominał: „Wielu wybitnych bolszewików
uważało, że przywódcy partii postawiono ciężki zarzut, powinien
więc stanąć przed sądem, żeby oczyścić siebie i partię".
Lenin powiedział Krupskiej: „My z Grigorijem (Zinowiewem)
postanowiliśmy iść na proces. (...) Pożegnajmy się. (...) Może się
już więcej nie zobaczymy".
Strasznie nie ma ochoty iść do więzienia. I tym razem pomógł mu
Koba. Wymyśla kolejną komedię z epilogiem z góry wiadomym. Po-
syła Ordżonikidzego do Rady, żeby dowiedział się, w jakich warun-
kach Lenina będą trzymać w więzieniu. Te warunki natychmiast uzna-
je za nie do przyjęcia. Mówi to, co tak bardzo chce usłyszeć Iljicz:
„Junkrzy nie doprowadzą Lenina do więzienia - zabiją go po drodze".
Co oznacza, że Lenin w żadnym wypadku nie może się zgodzić na
więzienie! KC partii podejmuje uchwałę:
Ze względu na zagrożenie życia Lenin ma zakaz stawienia się przed sądem.
Lenin nie chce zostać w Piotrogrodzie. Jest śmiertelnie przerażo-
ny możliwością procesu. I znowu pomaga mu oddany Koba.
Organizuje nową kryjówkę dla Lenina i Zinowiewa - w domu
robotnika Nikołaja Jemielianowa, nie opodal Siestroriecka. Na
dworzec odprowadza Lenina wiemy Koba. Koba zbawca. Jemielia-
now ukrył uciekinierów na łąkach, na brzegu jeziora, w szałasie.
Zinowiew i Lenin zostaną tam do jesieni. Teraz na czele partii
stanął Koba Stalin. Zakończyła się bardzo długa partia szachów.
Władzo nad partią
Premier Rządu Tymczasowego, Aleksander Kiereński, boi się
procesu o szpiegostwo, boi się wzmocnienia „prawicy". Wystarczy
mu zniknięcie Lenina i uwięzienie Trockiego. Kiereński nie wierzy
w ich powrót do polityki po takim skandalu.

Sprawa o szpiegostwo powoli ucicha. Co więcej, nie rozbrojono
Czerwonej Gwardii, wychodzą bolszewickie gazety i bolszewicy
spokojnie organizują swój kolejny zjazd. Jest półlegalny - rząd
Kiereńskiego demostracyjnie nie zauważa zgromadzenia 300 bol-
szewickich delegatów. VI Zjazd Partii prowadzi, po raz pierwszy
przymierzając się do roli wodza, Koba Stalin.
Lenin z szałasu nadal kieruje partią. Za pośrednictwem Koby.
Posyła tekst referatu na zjazd. Ale przeczyta go Koba. Koba wy-
głasza dwa główne referaty - o sytuacji politycznej i sprawozdaw-
czy. A także słowo końcowe.
W przyszłości Stalin zrobi z tego szałasu jedną ze świątyń nowej
religii - komunizmu. Co prawda drugi mieszkaniec szałasu zginie
z jego ręki i zniknie bez śladu. Na tysiącach obrazów sowieckich
malarzy samotny Iljicz będzie tam tworzyć swoje nieśmiertelne prace
albo... albo spotykać się ze swoim przyjacielem Kobą. Zniknie nie
tylko Zinowiew. Gdyby wówczas, w roku 1917, biedny Jemielianow
wiedział, co przyniesie mu przeklęty szałas! Obaj synowie Jemieliano-
wa zginą w stalinowskich łagrach. Sam Jemielianow zostanie wyrzu-
cony z partii i zesłany. Wprawdzie w 1947 roku, Stalin postanowi
obudować szałas marmurem. Na polecenie Stalina wróci tam żywy
eksponat - Jemielianow. Na wpół ślepy starzec, któremu zabito dzieci,
będzie opowiadać zwiedzającym o nieśmiertelnej przyjaźni Koby i Le-
nina. O ich spotkaniach w 1917 roku, kiedy „jeden z moich synów
nieraz przywoził Stalina łódką do szałasu".
Rzeczywiście spotkali się w szałasie kilka razy. Tam właśnie Lenin
zawiadomił Kobę o nowych, dość przerażających hasłach partii. Rząd
Kiereńskiego nazwano „organem kontrrewolucji", a rady „listkiem
figowym" przykrywającym rząd. Lenin anulował hasło „Cała władza
w ręce rad" i zapowiedział przygotowanie zbrojnego powstania.
Kiedy przymierzył się do roli wodza, przymierzył też jego kostium
Kiedy Lenin wyjechał, Stalin opuszcza swoje kawalerskie miesz-
kanie, w którym było mu tak wesoło. Przeprowadza się do Alliluje-
wów, do pokoju, w którym niedawno ukrywał się Lenin z Zino-
wiewem. Jak zwykle stara się nie sprawiać kłopotu gospodarzom.
„Co i gdzie jadał, oprócz porannej herbaty - nie wiem. Widziałem
jak pożerał chleb, kiełbasę i wędzoną rybę na ulicy przed sklepi-
kiem w naszym domu. Była to jego kolacja, a może i obiad"
- wspomina Fiodor Allilujew.
Przeprowadzka zbiegła się z jego ogromnym sukcesem -
VI Zjazdem bolszewickiej partii. Koba miał w majątku tylko per-
kalową koszulę i przetartą, starą marynarkę. Allilujewowie uznali,
że wódz nie może prowadzić obrad w takim stroju. „Kupiliśmy mu
nowy garnitur. Nie lubił krawatów, więc matka wszyła mu wysoki
kołnierz, jak przy mundurze, trenczu" - wspominał Fiodor.
To ubranie wejdzie do historii - półwojskowy strój bolszewic-
kiego przywódcy. Tak naprawdę, był to oczywiście wymysł samego
Koby: taki uniform miał świadczyć o potajemnym marszu do wiel-
kiego marzenia - światowej rewolucji. To w tym celu bolszewicy
zamierzali zdobyć władzę w Rosji. Półwojskowy trencz będzie póź-
niej nosić także Lenin.
Miłość
Codziennie ze zjazdu wracał do mieszkania Allilujewów. Lubi
towarzystwo dwóch cnotliwych dziewcząt - córek Allilujewa. I at-
mosferę uwielbienia. Zapewne to była właśnie przyczyna jego prze-
prowadzki.
Nadieżda Allilujewa jeszcze chodziła do gimnazjum. „Była po-
dobna do Gruzinki. Miała śniadą twarz i łagodne piwne oczy. (...)
Lubiła otulać się chustą - było jej w niej do twarzy" - opisywała
swoją matkę Swietłana, córka Stalina. W malutkim mieszkaniu ro-
zegrała się odwieczna historia: niemłody Otello opowiadał o swoich
cierpieniach i bohaterskich wyczynach młodziutkiej Desdemonie.
Jego opowieść o strasznej nocy na zesłaniu w Kraju Turuchańskim
zapisał sumiennie Fiedia Allilujew. A starsza siostra Nadii, Anna
Allilujewa, wspominała wzruszającą historię o tym, jak Koba
w czasie samotnych wieczorów rozmawiał z psem Tiszką. Dziew-
czynki najwyraźniej nie były przesadnie mądre, co widać ze Wspo-
mnień Anny Allilujewej. I niezbyt wymyślne żarty Koby cieszyły
się ogromnym powodzeniem. Pewnego razu Koba przyprowadził
Karno, tego samego Karno, o którym w domu opowiadano legendy.
Dziewczyny zobaczyły, z jakim niewolniczym oddaniem patrzył
legendarny bohater na ich lokatora.
Nietrudno sobie wyobrazić, jakie wrażenie zrobił Koba na mło-
dziutkiej gimnazjalistce, której kiedyś ocalił życie. Oczywiście urok
niewinnej młodości, a przede wszystkim jej zachwyt i uwielbienie,
oczarowały niemłodego i bardzo samotnego Gruzina.
Anna Allilujewa wszystko zapamiętała i sumiennie opisała Kobę
z tamtych dni. W 1947 roku opublikowała swoje Wspomnienia. Ale
ani ona, ani wydawcy nie zrozumieli, że Stalin bardzo nie lubił
wspominać Koby. I biedna Anna trafiła do więziennej celi. Z celi-
-izolatki wyszła dopiero po śmierci Koby - obłąkana.
Powrót do cienia
Rząd Tymczasowy był coraz słabszy, rosyjska demokracja umie-
rała wśród przemówień i kłótni.
Przez trzysta lat dynastii Romanowów Rosja milczała i teraz
wydawało się, że trzysta lat będzie nieustannie przemawiać. Kraj
oszalał, robotnicy nie pracowali, chłopi nie uprawiali ziemi, żoł-
nierze nie walczyli. Trwał nieustanny wiec - niezliczone posiedze-
nia niezliczonych partii. Triumf demagogów. Armia była zmęczona
- nie chciała wojny. Ofensywa Kiereńskiego w Galicji zakończyła
się katastrofą. Zginęło sto tysięcy żołnierzy straszliwie wyczerpanej
armii. Żołnierze chcieli wracać do domów. Ale zamiast pokoju rząd
wzywał ich do natarcia. Nadal nie rozwiązano kwestii ziemi. A to
wszystko, i pokój, i ziemię, obiecywał Lenin. Bolszewiccy agitato-
rzy rozkładali armię. Niemcy nie wyrzucili pieniędzy w błoto
- „bakcyl bolszewizmu" zabijał Rząd Tymczasowy.
Generał Piotr Krasnow pisał:
Prawie wszędzie widzieliśmy ten sam obrazek - na szynach, w wagonach,
w siodłach (...) siedzieli albo stali dragoni, a wśród nich jakiś niewyraźny
osobnik w żołnierskim płaszczu.
Pod jesień rząd Kiereńskiego przypominał rząd obalonego cara
- nie popierał go już nikt. Pomimo afery szpiegowskiej wpływy
bolszewików gwałtownie rosły. Kiereński rozumie, że jego władza
słabnie. Potrzebna jest silna władza, która zapobiegnie rozpadowi
państwa. Do gazet przenikają już hasła Lenina - plan zbrojnego
powstania. Głównodowodzący, generał Ławr Komiłow, żąda uda-
remnienia bolszewickiego przewrotu. Domaga się od Kiereńskiego
przekazania mu pełni władzy, żeby mógł zaprowadzić porządek na
froncie i w kraju. Wysyła na Piotrogród korpus kawalerii generała
Aleksandra Krymowa. Kiereński, któremu to było na rękę, w ostat-
niej chwili się przestraszył. Bał się, że kiedy zapanuje porządek,
pozbędą się później i jego. I ogłosił, że wymarsz generała Kor-
niłowa to bunt.
Poetka Zinaida Gippius zapisała w tych dniach:
Bolszewickiego buntu oczekiwano codziennie, a to oznaczało nadejście wojska
z frontu. Jestem niemal pewna, że dywizje szły za wiedzą Kiereńskiego (...) na
skutek jego nieformalnego zarządzenia.
Po wielu dziesięcioleciach, w 1991 roku, Gorbaczow powtórzy
manewr Kiereńskiego.
Kiereński dymisjonuje Komiłowa i zwraca się o pomoc „do
wszystkich demokratycznych sił". Również do bolszewików. Lenin
momentalnie podejmuje decyzję - należy wystąpić w sojuszu z rzą-
dem przeciwko Komiłowowi. Kiereński przyjmuje ten niebezpiecz-
ny dar. Bolszewicy już całkiem legalnie zbroją swoją Czerwoną
Gwardię. Kiereński wzywa marynarzy z krążownika „Aurora" do
ochrony Pałacu Zimowego.
Historia lubi ironię. Zaledwie po kilku miesiącach właśnie działo
z „Aurory" salwą do pałacu zawiadomi świat, że oto nadszedł kres
rządów Kiereńskiego.
Kontakty z rządem Lenin wykorzystał znakomicie - uzbroił
swoich zwolenników we wszystkich wielkich miastach. Po stłumie-
niu „buntu Komiłowa" bolszewicy zaczynają wychodzić z więzień.
Wracają przywódcy, a wśród nich Trocki i Kamieniew. Ale Lenin
nie pojawia się w Piotrogrodzie. Ukrywa się w Finlandii, dokąd
z nadejściem chłodów wyprawił go troskliwy Koba.
„Powrót czasowo oderwanych od działalności członków KC
spycha go (Kobę) z tej wysokiej pozycji, którą zajął w czasie zjaz-
du. Teraz jego działalność przebiega w zamkniętym obiegu, nie
znana masom, niedostrzegalna dla wrogów" - napisze Trocki.
Znowu nie zrozumiał Koby. Koba odchodzi w cień z przyjem-
nością. Ponieważ nadchodzi rzeczywiście niespokojny czas.
12 i 14 września przychodzą z Finlandii dwa wyjątkowo niebez-
pieczne listy Lenina. Lenin ogłasza, że nadeszła godzina powstania!
Wrzesień jest złowieszczym miesiącem dla Rządu Tymczasowe-
go. Niemcy zdobywają wyspy na Bałtyku, można się spodziewać
szturmu na Kronsztad i Piotrogród. Rząd przygotowuje ewakuację
stolicy. W mieście zaczynają się masowe rabunki. Ograbiono pała-
ce wielkich książąt - Aleksandra Michajłowicza i Andrieja Władi-
mirowicza. Przepadło złoto, srebro, brylanty, kolekcja monet i por-
celany. Rozgrabiono ulubiony dom carskiej rodziny - Pałac Alek-
sandryjski. Trwa jawny handel zrabowanymi skarbami. W gazetach
pełno ogłoszeń: „Kupię dzieła sztuki, daję najwyższe ceny". .Jesz-
cze nigdy Rosja nie znalazła się tak blisko zagłady" - pisały „Bir-
źewyje Wiedomosti".
Tymczasem bolszewicy zaczynają przejmować władzę w radach
na obszarze całego kraju. W Piotrogrodzie mówi się głośno o nad-
ciągającym bolszewickim powstaniu. „Nasze zastraszone społe-
czeństwo ogarnęło przerażenie przed nadchodzącym upiorem bol-
szewizmu. (...) Ginie wszystko, w co wierzyliśmy, ginie Petersburg.
Spisek przeciwko Petersburgowi jest bliski realizacji" - pisał
10 września do Gorkiego malarz Nikołaj Benua.
Właśnie wtedy przekazano Kobie pierwszy list Lenina- „Bolszewi-
cy muszą zdobyć władzę". Koba przeczytał ten list członkom KC:
Jeśli zdobędziemy od razu władzę w Moskwie i Pitrze (...) zwyciężymy niewąt-
pliwie i bezwarunkowo.
W czasie dyskusji Koba proponuje rozesłać te listy do najważ-
niejszych organizacji partyjnych i tam o nich rozmawiać. Uchyla
się od dyskusji. Ale większość popiera pomysł powstania i Koba
głosuje razem ze wszystkimi. Na początku października Lenin wra-
ca do Piotrogrodu. Bolszewicy zdobywają większość w Radzie Pio-
trogrodzkiej i jej przewodniczącym zostaje Trocki. 9 października
zaczyna się to, na co tak czekał Lenin - konflikt kompletnie zdemo-
ralizowanego garnizonu z rządem. Rząd próbuje wysłać niepewne
jednostki na front. Rada natychmiast się temu sprzeciwia. Trocki
tworzy przy Radzie komitet, który ma zapewnić obronę Piotrogrodu
przed Niemcami i atakiem reakcjonistów - „wojskowych i cywil-
nych komiłowców". Ten wojskowo-rewolucyjny komitet Trocki
przekształca w legalny sztab bolszewickiego powstania.
10 października odbyło się słynne posiedzenie, w którym uczest-
niczyli wszyscy bolszewiccy przywódcy. Pojawili się na nim po raz
pierwszy, ogoleni w celu konspiracji, Lenin i jego niedawny współ-
lokator z szałasu - Zinowiew. Lenin wygłasza referat o aktualnej
sytuacji:
Powstanie zbrojne jest nieuniknione, sytuacja całkowicie dojrzała.
Bolszewicy nie będą osamotnieni. Omawiając informacje
o wrzeniu w niemieckiej marynarce, Lenin traktuje to jako sygnał
„narastania w całej Europie światowej rewolucji". Wyczuwa nie-
pewność swoich towarzyszy, ale potrafi zarazić ich swoją wiarą.
Główną cechą Lenina jest brak jakichkolwiek wątpliwości co do kon-
cepcji, w którą akurat wierzy. Chociaż w następnej chwili, z tym
samym brakiem wątpliwości, może głosić coś wręcz przeciwnego.
To także zapamiętał Koba.
„Uczymy się pomalutku, uczymy się".
Koba wraz z większością głosuje za powstaniem. Ale głosu nie
zabiera.
Powstaniem ma kierować powołane w tym celu Biuro Politycz-
ne, do którego Lenin włącza również Kobę. Przeciwko powstaniu
występują Kamieniew i Zinowiew. Kamieniew przepowiada klęskę.
Zinowiew także jest w panice. Obydwaj nie mogą zapomnieć stra-
sznych lipcowych dni. Po porażce w KC Kamieniew decyduje się
na rzecz niesłychaną. 18 października publikuje w gazecie „Nowaja
Żyzń" Maksyma Gorkiego oświadczenie, w którym referuje swoje
i Zinowiewa stanowisko - powstanie skazane jest na klęskę i jego
skutki będą zgubne dla partii i dalszych losów rewolucji.
Lenin wpada w furię. Pisze list do KC. Żąda w nim wyrzucenia
z partii „łamistrajków rewolucji", którzy zdradzili tajemnicę po-
wstania. Chociaż nie była to żadna tajemnica. „Po mieście krążą
pogłoski, że 20 października bolszewicy zaczną szturm" - pisze
w liście do znajomych starannym, dziecinnym charakterem pisma
gimnazjalistka Nadieżda Allilujewa.
Opamiętawszy się, Zinowiew posyła tchórzliwy list do redakcji
gazety „Raboczyj Put'" (pod takim tytułem wychodziła wówczas
zakazana w lipcu „Prawda"). Pracowicie udowadnia, że „między
nim a Leninem poważnej różnicy zdań nie ma i być nie może". Po
prostu „został źle zrozumiany". I dzieje się coś dziwnego - nie
obawiając się gniewu Lenina, redaktor gazety Koba, nie tylko pub-
likuje list, ale zamieszcza dopisek, w którym popiera Zinowiewa
i nawet ośmiela się skrytykować nieprzejednane stanowisko wodza.
Skąd ta odwaga?
Aby przedyskutować zachowanie Zinowiewa i Kamieniewa,
zostaje zwołane posiedzenie KC. Trocki żąda usunięcia ich z Ko-
mitetu Centralnego. Koba proponuje coś zupełnie przeciwnego:
„Zobowiązać obu towarzyszy, aby się podporządkowali decyzji
partii i pozostawić ich w KC". Przechodzi wniosek Trockiego.
Wtedy Koba oświadcza, że odchodzi z redakcji gazety „Raboczyj
Put'".
Po raz kolejny podaje się do dymisji. I tak jak poprzednim razem
wie, że może to zrobić bez najmniejszej obawy. Naturalnie Komitet
Centralny nie przyjął jego dymisji. W przyszłości takich „dymisji",
będzie bardzo wiele.
W jakim celu poparł Zinowiewa i Kamieniewa?
Po pierwsze zbiera wokół siebie grupę, ma po swojej stronie
dwóch bardzo wpływowych członków kierownictwa partii. Po dru-
gie, jeśli powstanie poniesie klęskę, ma w ręku atut - popierał
przecież tych, którzy byli mu przeciwni. Jest jeszcze i po trzecie, ale
o tym później.
Na razie zostawia Trockiemu i innym organizowanie niebezpie-
cznego powstania. Sam zaś przygotowuje porządek dzienny na ob-
rady II Zjazdu Rad!
24 października z inicjatywy Trockiego bolszewicy zaczynają
powstanie. I znowu jak na ironię - w Smolnym, słynnym Instytucie
dla Szlachetnie Urodzonych Panien, tam gdzie uczono dobrych ma-
nier córki rosyjskiej arystokracji, mieści się sztab powstania. Na-
oczny świadek pisał:
U bram pałacu karabiny maszynowe i działa, w środku jakaś gorączkowa
krzątanina, w pałacowych komnatach narady, w sali głównej trwa nieustający
wiec. Wszędzie żołnierze, robotnicy, marynarze.
W epicentrum powstania nie ma Koby.
Koba, redaktor naczelny bolszewickiej gazety, siedzi na swoim
posterunku, w redakcji. 24 października „Raboczyj Put'" publikuje
wezwanie Koby do ludności Piotrogrodu:
Jeśli będziecie działać razem i zdecydowanie, nikt nie ośmieli sprzeciwić się
woli ludu. Stary rząd ustąpi pokojowo miejsca nowemu, tym łatwiej, im silniej-
sze, lepiej zorganizowane i potężniejsze będzie wasze wystąpienie.
„Pokojowo" - Koba nadal nie odstępuje od swojej taktyki.
Rząd spróbował przejąć inicjatywę i uderzyć pierwszy. Wczes-
nym rankiem oddział wiemy rządowi wdarł się do drukami, skon-
fiskował wydrukowane egzemplarze gazety, zapieczętował wejście
do budynku. Koba wysyła robotników po posiłki. Uczestnik wyda-
rzeń pisał:
Pułk Wołyński natychmiast przysłał pluton. I już sam fakt, że rząd zamknął
drukarnię, a nasz batalion przyszedł i wziął drukarnię pod straż, ogromnie
ośmielił naszą dzielnicę.
Ale Koba dobrze wie - przegrane bitwy często zaczynają się od
celnej salwy.
Rano przywraca w redakcji porządek. Co dalej? Czyżby przesie-
dział za biurkiem cały historyczny dzień?
„Człowiek, który nie zauważył rewolucji" - tak powtórzą za
Trockim historycy.
Rzeczywiście, wszycy bolszewiccy przywódcy, oprócz Lenina,
siedzą wtedy w Smolnym, na pospiesznie zwołanym nadzwyczaj-
nym posiedzeniu KC. Obrady trwają od rana. Przyjęta zostaje pro-
pozycja Kamieniewa: „Bez specjalnej decyzji KC ani jeden z jego
członków nie może opuścić Smolnego".
Spory zostają zapomniane - wczorajsi panikarze, Zinowiew
i Kamieniew, znaleźli się wśród przywódców powstania. Rozdaje
się ostatnie polecenia dotyczące zdobycia władzy w stolicy. Wszyst-
kim dyryguje Trocki. Funkcjonariusze partyjni jadą na wyznaczone
miejsca. „Członek KC Andriej Bubnow - na kolej, członek KC
Feliks Dzierźyński - ma zdobyć pocztę i telegraf, Podwojski - śle-
dzić posunięcia Rządu Tymczasowego itd."
Całe kierownictwo partii uczestniczy w powstaniu. Oprócz
dwóch ludzi - Lenina i Koby. Partia ukrywa swojego wodza w za-
konspirowanym mieszkaniu. Na wypadek porażki. A gdzie Koba?
Trocki:
Kiedy role aktorów w tym dramacie zostały rozdzielone, nikt nawet nie wspo-
mniał Stalina. I nie zaproponował mu żadnego zadania. Stalin po prostu wypadł
z gry.
Zapomnieli? Zapomnieli o człowieku, który jeszcze wczoraj pro-
wadził zjazd partii? I był jednym z jej przywódców? A Lenin? Czy
mógł Lenin nie wykorzystać tak doświadczonego organizatora,
sprawnego terrorysty, w decydującej godzinie powstania? Czy mógł
pozwolić, aby Koba przesiedział decydujące godziny październiko-
wego przewrotu w redakcji? Naiwne pytania. A więc, czy to zna-
czy, że Koba sam się uchylił od udziału? Po prostu znikł, zasłania-
jąc się pracą w redakcji? Ale jeśli tak, czyżby Lenin nie zauważył
tego zdumiewającego asekuranctwa? A mówiąc otwarcie - tchórzo-
stwa? Ale w takim razie dlaczego nazajutrz po przewrocie mianuje
tego tchórza członkiem pierwszego bolszewickiego rządu? Dlacze-
go od razu po przewrocie Koba wiele dni spędzi w gabinecie Le-
nina? Nie ma mowy o tchórzostwie. O co więc chodzi?
Najbardziej tajemnicza partia szachów
Koba oczywiście nie wypadł z gry. Po prostu w tych dniach
prowadził inną grę, o której zresztą Trocki powinien był wie-
dzieć.
Anna Allilujewa:
Przed samym przewrotem październikowym przyszedł do nas Iljicz. Ktoś za-
dzwonił do drzwi. „Pan do kogo?" Na progu stał nie znany mi człowiek.
„Stalin w domu?" Po głosie poznałam Lenina. Mama zaproponowała mu coś
do zjedzenia. Lenin odmówił. Chwilę porozmawiał ze Stalinem, następnie obaj
wyszli z domu.
Te wspomnienia napisane zostały w czasach stalinizmu, należy
więc je potraktować ostrożnie. Ale to samo pisze Trocki!
Kontakt z Leninem utrzymywany był przede wszystkim przez Stalina.
Tak, w tym cała rzecz! Głównym zadaniem Koby w tych dniach
bynajmniej nie była gazeta, tylko kontakt powstańców z Leninem
ukrywającym się w zakonspirowanym mieszkaniu.
Trocki oczywiście precyzuje: „Kontakt z Leninem utrzymywany
był przede wszystkim przez Stalina, jako tego, który najmniej inte-
resował policję". Ale i my możemy sprecyzować: jako tego, który
już raz uratował Lenina w ciężkich lipcowych dniach. Lenin był
nadzwyczaj ostrożny. Jego bojaźliwość, strach przed fizyczną roz-
prawą, były najwidoczniej spowodowane przeżyciami z młodości
- śmiercią brata na szubienicy. W rękopisie Wspomnień Siergieja
Allilujewa jest zabawny opis, jak to w wigilię wyprawy do szałasu
Jemielianowa Lenin studiuje na planie miasta drogę na dworzec.
I chociaż Allilujew zapewnia go, że droga jest bezpieczna i świetnie
mu znana, Lenin w nocy wszystko dokładnie sprawdza na planie.
Lenin rozumiał, że w razie klęski powstania nie może liczyć na
litość. I złożył swoje bezpieczeństwo w ręce Koby, który udowodnił
już swoje umiejętności w lipcu. Dla bezpieczeństwa Lenina Koba
w dniach powstania musiał jak najmniej rzucać się w oczy policji.
W interesie Lenina była nieobecność Koby w Smolnym. Widać
takie właśnie partyjne zadanie otrzymał Koba. Rzecz jasna zrobił
bardzo wiele, żeby je otrzymać. Umożliwiało mu to ustawienie się
w ulubionej pozycji - skorzysta z owoców zwycięstwa i zagwaran-
tuje sobie bezpieczeństwo w razie porażki.
Tak więc wypadł z gry dla Lenina, dlatego też tak łatwo do niej
wróci po przewrocie. - Nikołaj Podwojski, jeden z przywódców
powstania pisał:
Sztab powstania był w Smolnym. Na wypadek zdobycia Smolnego, były jesz-
cze zapasowe sztaby: jeden na przykład w Twierdzy Pietropawłowskiej. A tak-
że sztaby frontowe - w Pułku Pawiowskim i jeszcze jeden w koszarach mary-
narzy Floty Bałtyckiej i trzeci na krążowniku „Aurora".
Według identycznego schematu ochraniano widocznie Lenina
- Koba załatwił zapasowe mieszkania. I na wypadek, gdyby przewrót
się nie udał, zorganizował kanał, którym Lenin mógłby wyjechać
z Piotrogrodu, prawdopodobnie znaną już drogą - do Finlandii. Ko-
ba, jako ten „który najmniej interesował policję", mógł to wszystko
zapewnić. Taka była jego, bardzo ważna, ale niezbyt bohaterska,
misja. W przyszłości on sam i inni partyjni przywódcy woleli całą
sprawę przemilczać. A oficjalna stalinowska historiografia umieści
Kobę w rewolucyjnym Smolnym, skąd będzie on wraz z Leninem
kierować powstaniem w otoczeniu bezimiennych postaci. Ponieważ
prawie wszystkich, którzy tam wtedy byli, wyśle na śmierć.
Dzień przewrotu
Przez cały dzień Koba bawi się w „pokojowe zamiary". Jako
oficjalny uczestnik II Zjazdu Rad koło południa zjawia się z Troc-
kim na posiedzeniu delegatów zjazdu, który ma się rozpocząć na-
stępnego dnia. Na pytanie jednego z eserów „Jaki jest cel Komitetu
Wojskowo-Rewolucyjnego - powstanie czy obrona porządku?"
Koba skwapliwie odpowiedział: „Obrona porządku" . Zapewnia-
jąc na zebraniach o pokojowych zamiarach, Koba oczywiście utrzy-
muje stały kontakt z podopiecznym. W byłym Archiwum Partii
przechowywane są pamiętniki Fofanowej, właścicielki mieszkania,
w którym ukrywał się Lenin.
Dwudziestego czwartego na politechnice odbył się wiec, na którym występo-
wał Stalin. Trzeba mu było przekazać notatkę od W.I. (Włodzimierza Iljicza).
Zapewne z systematycznych informacji od Koby Lenin dowia-
duje się o zwycięskim przebiegu przewrotu. Powtarza się historia
rewolucji lutowej - powstanie nie napotyka żadnego oporu. I praw-
dopodobnie dlatego Lenin naruszył ustalenia, by ukrywać się
w mieszkaniu do ostatecznego zwycięstwa. Jak napisze ochraniają-
cy go Fin Raichia: „Iljicz poprosił, żeby sprowadzić do niego Stali-
na". Kiedy jednak zrozumiał, że pochłonie to „masę czasu",
w przebraniu wyruszył do Smolnego bez Koby.
KOBA
Lenin przybywa do Smolnego. Mimo zwycięskich meldunków
nie pozbywa się charakteryzacji. Trocki wspominał:
Siedzieliśmy z Włodzimierzem Iljiczem. Miał twarz obwiązaną chustą jak przy
bólu zębów i ogromne okulary - wyglądał co najmniej dziwacznie. Przecho-
dzący mieńszewik Dań uważnie przyjrzał się dziwnej postaci. Lenin trącił mnie
łokciem: „Rozpoznali, łajdacy".
Członek rządu
W nocy Lenin zwołuje posiedzenie KC
rząd. Bolszewiczka Rawicz wspominała:
trzeba utworzyć
W maleńkim pokoiku przy kiepsko oświetlonym stole leży na podłodze stos
palt. Co chwila ktoś puka, melduje o kolejnych sukcesach powstania. Wśród
obecnych są: Lenin, Trocki, Zinowiew, Kamieniew i... Stalin.
Tak, Koba natychmiast pospieszył do Smolnego za swoim pod-
opiecznym - widocznie nadal byli w stałym kontakcie. Na tym
posiedzeniu konstytuuje się nowa władza - uczestnicy ustalają
skład bolszewickiego rządu. Trocki, jak zawsze odwołując się do
Rewolucji Francuskiej, proponuje, by nowych ministrów nazwać
komisarzami ludowymi. Propozycja spodobała się Leninowi. Prze-
szli do kandydatur. Lenin naturalnie zaproponował Lwa Trockiego,
organizatora przewrotu, na stanowisko przewodniczącego Rady
Komisarzy Ludowych. Trocki nie chciał jednak nawet o tym sły-
szeć. Jako jedną z przyczyn swojej odmowy wymienił pochodzenie
żydowskie. Lenin był zbulwersowany, ale w końcu sam objął to
stanowisko. Trockiemu zaproponował „sprawy zagraniczne".
Oczywiście nie zapomniał o wiernym Kobie. Gruzin stanął na czele
Komisariatu do Spraw Narodowości. Tak został ministrem.
Resztę nocy nowy szef rządu spędził w tym samym pokoiku,
ułożywszy się na gazetach. Nowy komisarz nie spał, przygotowy-
wał odezwę „Do obywateli Rosji" w związku z obaleniem Rządu
Tymczasowego. Jednakże obalony rząd wciąż znajdował się w Pa-
łacu Zimowym. Nazajutrz o 14.35, w dawnej auli Smolnego, od-
było się nadzwyczajne posiedzenie Rady Piotrogrodzkiej. Naoczny
świadek wspomina:
PARTIE WIELKIEGO SZACHISTY
Dwa rzędy masywnych białych kolumn, światło z kryształowych żyrandoli,
stół prezydialny na podwyższeniu, na tle pustych złotych ram, z których wy-
rwano portret imperatora. (...) Trocki w czarnym fraku jak na bal, na ramionach
żołnierski szynel. W imieniu rad uznał Rząd Tymczasowy za nielegalny. Zapa-
dła w pamięć nieśmiertelna oracja Trockiego. Była jak rozpalona stal. Ludzie
słuchali go z zapartym tchem, gotowi pójść za nim wszędzie, dokąd by kazał!
Po Trockim przemawiał Lenin, ogłosił zwycięstwo rewolucji ro-
botniczo-chłopskiej. Mołotow wspominał:
Znajdowałem się za trybuną, w prezydium. Lenin mówił do sali, opierając
jedną nogę na czubku buta. Miał taki zwyczaj, gdy przemawiał. Widać było
podeszwę. Zauważyłem, że jest całkiem zdarta.
Od zdartej podeszwy zaczęła się ich wielka władza. Później Sta-
lin przeredaguje relacje z posiedzenia. Jego historycy zostawią tyl-
ko wystąpienie Lenina.
Koba nie wychodzi jednak z cienia - w Smolnym też. Rząd
Tymczasowy wciąż urzęduje w Pałacu Zimowym. Lenin jest zły.
„Trzeba dobić Rząd Tymczasowy. Za wszelką cenę".
W tym samym czasie zaczyna się II Zjazd Rad. Koby nie ma
wśród licznych członków prezydium. Lenin najwyraźniej jeszcze
się boi. Dlatego nadal chodzi w przebraniu. Również Koba, jak
poprzednio, powinien czuwać gdzieś w labiryncie Smolnego. Żeby
w każdej chwili pomóc zniknąć wodzowi rewolucji.
Rzeczywiście, za wcześnie na triumf. Kiereński zbiegł z okrążo-
nego Pałacu Zimowego i wyruszył na front po posiłki. Pałac Zimo-
wy wciąż się broni. Nadal obraduje w nim Rząd Tymczasowy.
Nikołaj Podwojski:
Mieliśmy zdobyć pałac do rana 25 października. Termin przesunięto na połu-
dnie, potem na szóstą wieczór, później w ogóle już go nie wyznaczano. Lenin
miotał się po ciasnym pokoiku. Nie poszedł na otwarcie Zjazdu Rad. (...) Klął,
krzyczał, był gotów nas rozstrzelać.
Nowy świat
O szóstej wieczorem zbuntowane oddziały zablokowały wszyst-
kie drogi do Pałacu Zimowego. Obrońcy zaczęli opuszczać pałac.
O północy w gmachu został tylko batalion kobiecy i garstka junk-
rów. Można było zaczynać. Z Twierdzy Pietropawłowskiej i z krą-
żownika „Aurora" oddano salwy ślepymi nabojami. Usłyszało je
całe miasto.
Nieco później wystrzeliło działo stojące pod Sztabem General-
nym. Ostry pocisk rozbił gzyms pałacu.
Rewolucja lutowa dobiegała końca. Poetka Zinaida Gippius za-
notowała w tę historyczną noc:
Rozpoczęła się słoneczną wiosną i zakończyła tym strasznym, mętnym jesien-
nym dniem. Wyludnione ulice, szara kwaśna plucha, zgasło światło. (...) Strze-
la artyleria, słychać ją aż tutaj. (...) Walki trwają. (...) Z naszego balkonu 
widać
jaskrawe wybuchy, wyglądają jak błyskawice.
Po przygotowaniu artyleryjskim zaczął się szturm na pałac. „Bol-
szewicy tej nocy zwyciężyli kobiety" - wspominała Maria Boczar-
nikowa, starszy kapral batalionu kobiecego.
O godzinie l .50, już 26 października, pałac został zdobyty. I za-
częło się.
Z komnat ostatniego cara szabrują zagraniczne książki w kosz-
townych oprawach. Rabują cenne przedmioty, przeszukują dziedzi-
niec i wpadają do piwnic z winem. Rzucają się na zapasy żywności.
Alkohol i jedzenie taszczą na plac, do koszar. W tym samym czasie
aresztowani ministrowie idą pod strażą przez barykady. Do Twier-
dzy Pietropawłowskiej.
Boczamikowa:
Kobiety też aresztowano i tylko dzięki pułkowi grenadierów nie zostałyśmy
zgwałcone. Zabrano nam broń. (...) Była tylko jedna zabita. Zginie jednak
wiele z nas, gdy bezbronne będziemy wracać do domów. Pijani żołnierze
i marynarze łapali nas, gwałcili i wyrzucali na ulicę z najwyższych pięter
kamienic.
Boczamikowa ocalała. Zostanie rozstrzelana podczas wojny do-
mowej.
W tym czasie na zjeździe blady, speszony mieńszewik Włady-
sław Abramowicz na próżno usiłował przekrzyczeć salę. Wychry-
piał, że „Aurora" ostrzeliwuje pałac, wzywał do natychmiastowego
przerwania oblężenia. Jego słowa ginęły w burzy oklasków, jakimi
powitano marynarza z „Aurory". Marynarz obwieścił, że Pałac Zi-
mowy został zdobyty. „Dopiero wtedy - wspominał Trocki - Lenin
zdjął perukę i zmył charakteryzację".
Posiedzenie trwało do 5 rano. A później zmęczeni zwycięzcy
zapadli w krótki sen.
Ktoś rozścielił koce na podłodze, położył poduszki - pisał Trocki.
z Włodzimierzem Iljiczem obok siebie. Rano Lenin powiedział:
jest to przejście z podziemia do władzy. W głowie się kręci"
wiadomo dlaczego po niemiecku.
- Leżeliśmy
„Zbyt nagłe
- dodał nie
Tę wzruszającą scenę obserwował zapewne wiemy Koba. Dob-
rze znał cenę przyjaźni dwóch wodzów. Albowiem dwóch wo-
dzów być nie może.
Jakże szczęśliwi, niezmiernie szczęśliwi zasypiali nad ranem
w niezliczonych pokojach Smolnego uczestnicy przewrotu. W jed-
nym z pokoików zasnął też z wygasłą fajką niewysoki, rudy Gruzin.
Który zabije wszystkich tych szczęśliwców.
Nastał zimny, mglisty poranek, padał mokry śnieg. Gromadki
ciekawskich tłoczyły się przed Pałacem Zimowym, oglądały po-
przewracane latarnie i rozrzucone sterty bierwion.
Tego ranka narodził się nowy świat. Świat Koby.
WIELKA UTOPIA
To społeczeństwo przypomina noworodka, wyciągniętego z łona matki.
Jest cały we krwi, ale się narodził!
Romain Rolland
Marzyciele z Instytutu dla Szlachetnie Urodzonych Panien
„Po zwycięskim przewrocie Stalin przenosi się do Smolnego"
- wspominał Fiodor Allilujew.
Mołotow: „Przez pierwsze trzy dni nie wychodziliśmy ze Smol-
nego, siedzieliśmy obok siebie - ja, Zinowiew, Trocki, naprzeciwko
nas - Stalin i Kamieniew. Nowe życie wyobrażaliśmy sobie frag-
mentarycznie. Na przykład Lenin uważał, że w pierwszej kolejności
zostanie u nas zlikwidowany ucisk pieniądza, ucisk kapitału. Tak,
żeby już w latach dwudziestych skończyć z pieniędzmi".
W zadymionym pokoju byłego Instytutu dla Szlachetnie Urodzo-
nych Panien roiły się miraże. Nastąpiło coś fantastycznego: gabine-
towa utopia stała się rzeczywistością. Nie, oni nie tylko przejęli
władzę. Oni postanowili stworzyć nowy świat na podobieństwo
swoich marzeń. Społeczeństwo bezklasowe, likwidacja pieniądza,
obumieranie państwa... Postanowili stworzyć ten świat szybko. Le-
nin uważał, że po zwycięstwie powinni pełną parą dążyć do soc-
jalizmu. „Socjalizm patrzy już na nas ze wszystkich okien współ-
czesnego kapitalizmu" - pisał szczęśliwy Lenin. Wydawało się to
takie proste: wszystko zostaje zmonopolizowane w interesie zwy-
cięskiego ludu - powstaje jeden bank państwowy, który jak lewia-
tan pochłania cały kraj... Wszyscy będą po kolei rządzić wszyst-
kimi. Władzę będzie sprawować dosłownie cały naród, kucharka
nauczy się rządzić państwem. A potem ludzie dojdą stopniowo do
tego, że nikt nikim nie będzie rządził. I zaniknie znienawidzone
państwo, od wieków zniewalające człowieka.
Tak sobie marzyli, żeby w końcu stworzyć najpotworniejsze
państwo na świecie.
Sprawiedliwy podział całej ziemi - ogłoszony przez Lenina w noc
przewrotu - był tylko kłamstwem. Oni marzyli o przyszłych gospodar-
stwach kolektywnych, gdzie nic nie będzie „moje", lecz tylko wspól-
ne. „Moje" powinno umrzeć. „Moje" jest zawsze drogą do ucisku.
Piotr Pawlenko: „Stalin lubił opowiadać, jak święty Franciszek
uczył żyć bez własności. Jeden z zakonników spytał go: »Czy mogę
mieć przynajmniej własne Pismo Swięte?« Franciszek odpowie-
dział: »Dziś mówisz tylko o własnym Piśmie Świętym, jutro zaś
każesz je sobie przynieść«".
Znienawidzony handel - ten rozsadnik kapitalizmu - miał być
zastąpiony ogólnopaństwowym podziałem dóbr, żeby skończyć
z władzą pieniądza. Brak systemu pieniężnego był podstawową ce-
chą ich nowego świata. Złotem chcieli brukować ulice, ze złota
chcieli odlewać pisuary w toaletach. Pogardliwie nazywając pienią-
dze „znakami pieniężnymi", planowali drukować je bez umiaru,
żeby szybciej straciły wszelką wartość, przeklęte.
I jak apostołowie, którzy czekali na ponowne przyjście Chrys-
tusa, tak oni zaczęli czekać na rewolucję światową. Wcielając w ży-
cie teorię naukową dokonano rewolucji w Rosji. Teraz ta sama
teoria naukowa zapowiadała rewolucję światową. Wielki przykład
Rosji powinien porwać innych. Robotnicy i chłopi w żołnierskich
mundurach byli już zbyt zmęczeni wojną. Dlaczego mają ginąć
w interesie panów? Porwani przykładem Rosji zwrócą bagnety
przeciwko swoim ciemięzcom. Róbcie rewolucję światową! Właś-
nie o tym rozmawiano w tamtych dniach w Smolnym.
Komisarz ludowy Koba wydaje dekrety. Wczorajszy zesłaniec
podpisuje wraz z Leninem „Delarację praw narodów Rosji"
- wszystkie narody Rosji otrzymują prawo do samostanowienia.
I zatrzeszczało, zaczęło pękać w szwach imperium Romanowów.
Oderwała się Polska, Finlandia, Litwa i Łotwa, oderwała się Ukrai-
na, na Zakaukaziu tworzą się trzy niezależne państwa - Azerbej-
dżan, Armenia i Gruzja. Z całego imperium pozostała tylko Rosja
w granicach z XVII wieku. To nic - im gorzej, tym lepiej. Tak
brzmi hasło prawdziwych rewolucjonistów.
Lenin mógł urzeczywistnić wielką utopię tylko w warunkach
niepodzielnej władzy jednej partii. Obietnica zwołania zgromadze-
nia ustawodawczego, hasło „Cała władza w ręce rad", wszystko to
było jedynie taktyką. Naprawdę chciał stworzyć państwo, kierowa-
ne przez jedną partię - jego partię. To nie miało precedensu... Eks-
peryment jakobinów w czasie Rewolucji Francuskiej skończył się
gilotyną dla Robespierre'a i jego zwolenników.
Lenin i bolszewicy postanowili stworzyć takie państwo.
Partia Lenina była jednak nieliczna, składała się z ludzi, którzy
nie mieli żadnego doświadczenia w rządzeniu gigantycznym kra-
jem. Musieli się więc uczyć, uczyć na istnieniach milionów. Tym-
czasowe skrócenie granic pierwszego państwa proletariatu, odcię-
cie rubieży było teraz nawet korzystne. W to, że straty są tym-
czasowe, nie wątpił ani Lenin, ani jego towarzysze, ani wierny
uczeń Koba. Przecież na horyzoncie majaczyło już wielkie marze-
nie - rewolucja światowa. Burząc imperium Romanowów bolsze-
wicy wierzyli, że narody innych mocarstw uczynią to samo u sie-
bie.
Lada dzień usłyszą groźny tupot batalionów światowego proleta-
riatu. Trzeba tylko utrzymać się w tej twierdzy, zdobytej przez
robotników i otoczonej przez wrogie siły.
Na razie należało (znów w myśl teorii Marksa) zburzyć stary
świat, nazywany przez nich „światem ucisku". I ogłosili jawnie
w swoim partyjnym hymnie „Międzynarodówce": „Ruszymy z po-
sad bryłę świata, przed ciosem niechaj tyran drży!"
Grób zagrabione!
Bolszewicy rzucają w masy to wielkie hasło wszystkich rewolu-
cji. Rozpoczęła się doniosła faza rewolucji, która miała im zapew-
nić poparcie większości. Jak kraj długi i szeroki zgodnie z dekretem
nowego rządu, ziemia - chłopom, fabryki - robotnikom, dzielono
zdobycz. Wspólnoty chłopskie zagarniały ziemię obszamiczą, ko-
mitety fabryczne przejmowały zakłady i przedsiębiorstwa. Właś-
cicieli, którzy nie zdołali uciec, wywożono w szczere pole i więcej
ich nikt nie widział. Żołnierze na froncie dzielili zawartość magazy-
nów polowych. Obładowani amunicją uciekali do domów, rozstrze-
liwując po drodze oficerów. Ukochane hasło wszystkich rewolucji:
„Grab zagrabione"... Możliwość grabieży przyciągnęła lud do no-
wej władzy.
Tymczasem w Piotrogrodzie bolszewicy walczyli o życie. Przez
pierwsze dwa tygodnie wydawało się, że są skazani na klęskę.
„Wiedzieliśmy, że lada moment wmiesza się wojsko i będzie po
bolszewikach" - mówił mi w Bułgarii starzec emigrant. Inteligen-
cja siedziała w mieszkaniach po ciemku. Czekała na wyzwolicieli.
Nikt nie wierzył w trwałość nowej władzy. Rzeczywiście, niemal
natychmiast po przewrocie na miasto naciera sam Kiereński.
W Piotrogrodzie Lenin i Trocki organizują obronę stolicy. W tych
dniach Koba nie odstępuje Lenina, jest jego cieniem.
Zinaida Gippius:
Kozacy Kiercńskiego byli już w Carskim Siole, garnizon już się poddawał. (...)
Żołnierze dali się jednak zaagitować. (...) Otoczyły ich masy, zaczęło się 
bratanie.
Bunt (tak bolszewicy określają natarcie obalonego premiera) zo-
stał stłumiony.
Odwrót
Z listu Nielidowa (Moskwa):
Dziadek opowiadał mi, jak przepędzili z Carskiego Sioła kozaków Kiereńs-
kiego. W Carskim Siole mieszkał wtedy Plechanow. Co dziadek zapamiętał?
Że staruszka Plechanowa rewidowano kilkakrotnie i bynajmniej nie dlatego, że
go nie znano. Pewnie nie darował mu Lenin celnego zdania: „Historia Rosji nie
zmieliła jeszcze tej mąki, z której można by upiec w tym kraju ciasto socjaliz-
mu" (...) W Carskim Siole do starca podeszli żołnierze: - Kup, dziadku, ofice-
ra. - A po co mi on? - Rozstrzelasz go sobie! - I śmiali się.
Ojciec rosyjskiego marksizmu zdążył zobaczyć triumf swoich
idei. Plechanow wyjechał z Rosji. I już w następnym roku zmarł.
Cień Lenina
Jednym z pierwszych dekretów Lenina był pokój z Niemcami.
Głównodowodzący, carski generał Nikołaj Duchonin, z oburze-
niem odmówił prowadzenia rozmów o zawieszeniu broni. Lenin
osobiście wyrusza do stacji telegraficznej. Towarzyszy mu Koba
- nieodłączny cień. Koba sam opisał rozwój wypadków:
Lenin wydaje rozkaz dymisji Duchonina i wzywa żołnierzy do izolowania
generałów i przerwania działań wojennych. Lenin mianuje głównodowodzą-
cym bolszewika, chorążego N. Krylenkę.
Koba nie opisał, jak nowy głównodowodzący Krylenko na czele
pododdziału przybył do sztabu i wygłosił płomienną mowę, po wy-
słuchaniu której żołnierze otoczyli Duchonina i bestialsko go za-
mordowali.
Zgodnie z koncepcją jednopartyjnego państwa na stanowiska
komisarzy ludowych Lenin powołał wyłącznie członków swojej
partii. Komisarze ludowi zastają jednak w swoich ministerstwach
jedynie gońców i sprzątaczki.
W Piotrogrodzie zaczynają się strajki urzędników. „Urzędnicy
nie urzędują, ministerstwa nie pracują, banki są zamknięte, telefon
nie działa" - notuje w pamiętniku Zinaida Gippius.
W jednym z pokojów Smolnego spędza całe dni na tapczanie
bolszewik Mienżyński. Jego brat jest znanym bankierem: czy aby
nie dlatego Lenin mianował go komisarzem finansów? I ten esteta,
sybaryta, w pięknym futrze, na czele oddziału czerwonogwardzis-
tów odwiedza Bank Państwowy, gdzie strajkujący urzędnicy upar-
cie odmawiają mu wydania 10 milionów rubli, których żąda Lenin.
Dopiero po włamaniu się do sejfów szef finansów zabiera jak zło-
dziej znalezione 5 milionów.
Również narkomat. Koby istnieje tylko na papierze - w dek-
recie Lenina. Po kilku dniach zjawia się jednak pierwszy pracow-
nik. Jest energiczny. To niejaki Stanisław Pestkowski, jeden
z uczestników przewrotu. Przychodzi do Smolnego, by uczestni-
czyć w podziale władzy. „Postanowiłem pójść do Trockiego
i zgłosić swoją kandydaturę do komisariatu spraw zagranicz-
nych". Trocki odpowiada: „Szkoda wykorzystywać starego towa-
rzysza partyjnego do tak błahych spraw". Pestkowski wchodzi
więc do pokoju naprzeciwko gabinetu Iljicza. Tu leży na tapczanie
znużony Mienżyński. Dowiedziawszy się, że Pestkowski studio-
wał na uniwersytecie w Londynie, z miejsca proponuje mu stano-
wisko prezesa Banku Państwowego. Pestkowski wie jednak
o strajku bankowców i szuka dalej. Wchodzi do kolejnego gabine-
tu. To „gabinet Iljicza, w którym z braku własnego gabinetu urzę-
dował Stalin" - wspomina Pestkowski.
Tu Pestkowski najwyraźniej poczuł, że to jest władza i bez wa-
hania postanawia służyć Stalinowi.
- Towarzyszu Stalin, macie komisariat?
- Nie.
- To ja go wam zorganizuję.
„Zacząłem buszować po Smolnym w poszukiwaniu miejsca dla
Narkomatu do Spraw Narodowości. Zadanie nie należało do łat-
wych - wszędzie było ciasno". Wreszcie w jednym z pokoi znaj-
duje starego przyjaciela, przedstawiciela jakiejś komisji. Zagarnia
go wraz z biurkiem i częścią pomieszczenia. Następnie triumfal-
nie umieściwszy na biurku przyjaciela tabliczkę: „Komisariat do
Spraw Narodowości" idzie zameldować o tym Stalinowi. „Nie-
wzruszony Stalin" w milczeniu obejrzał komisariat i usatysfak-
cjonowany wrócił do gabinetu Lenina.
Tak, w Smolnym siedzi w gabinecie Lenina. Widocznie Lenin
woli trzymać Kobę przy sobie. Co teraz zrobi Kiereński, generało-
wie, armia? Nie wiadomo, czy lada chwila nie trzeba będzie ucie-
kać. Dlatego Lenin chce mieć Kobę pod ręką.
W pierwszych tygodniach najbliższych współpracowników Le-
nina ogarnia panika. Zawahał się Kamieniew, stojący na czele Cent-
ralnego Komitetu Wykonawczego, wybranego przez II Zjazd Rad,
boi się Zinowiew. Stało się tak, jak przepowiadali: władzy nie da się
utrzymać. Chyba żeby się nią podzielić z partiami popieranymi
przez większość społeczeństwa. W przeciwnym razie - wojna do-
mowa. Upadają na duchu mianowani przez Lenina komisarze lu-
dowi. Oni też żądają utworzenia „wielopartyjnego rządu ugrupo-
wań socjalistycznych". Kierownictwo związku zawodowego kole-
jarzy (Wikżel) grozi wstrzymaniem ruchu pociągów, jeśli postulat
nie zostanie spełniony. W przewidywaniu głodu i ciężkiej zimy
(w mieście brakuje opału) sytuację analizuje KC. Pod nieobecność
Lenina i Trockiego, zajętych obroną stolicy przed Kiereńskim, KC
zgadza się utworzyć rząd wielopartyjny. Lenin wpada we wściek-
łość. Nie po to zdobył władzę, żeby teraz dzielić ją z eserami
i znienawidzonymi mieńszewikami. Za rządem monopartyjnym
twardo obstają Lenin i Trocki. Kamieniew ostentacyjnie zrzeka się
stanowiska przewodniczącego CKW, kilku bolszewików opuszcza
rząd.
Do gabinetu może wchodzie dwóch ludzi
A co robi Koba? W dniach, gdy najbliższe otoczenie waha się
i wątpi, Koba jest z Leninem. Jakie to jednak ma znaczenie, kogo
obchodzi jego zdanie?
Po przyjeździe do Piotrogrodu mój ojciec ujrzał na dworcu ogro-
mne portrety wodzów - Lenina, Trockiego, Zinowiewa. Portretu
Koby nie widział. Lud nie znał jego nazwiska. W tym czasie Koba
odgrywał drugorzędną rolę. Wielu historyków nie ma co do tego
wątpliwości.
Jakież więc było moje zdumienie, gdy w byłym Archiwum Rewo-
lucji Październikowej zobaczyłem pewien dokument. Była to In-
strukcja warty przed gabinetem Lenina podpisana przez samego
Iljicza w pierwszych miesiącach nowej władzy - 22 stycznia 1918
roku. Zgodnie z nią tylko dwóch ludzi miało prawo wchodzić do
gabinetu Lenina bez meldowania i o każdej porze - Trocki i Stalin.
Trocki był niekwestionowanym drugim wodzem rewolucji. Le-
nin musiał to uznawać. Ale dlaczego Koba? Dlatego, że Koba był
jego cieniem i najbardziej zaufanym człowiekiem w partii.
Lenin był władzą. Koba - zaufanym człowiekiem władzy. Tak,
inni byli sławni. Lecz wielka sława nie oznacza wielkiej władzy.
Koba wkrótce to udowodni.
Karzący miecz
W tych dniach Lenin i Trocki ostatecznie wypracowują politykę.
Jej zasadę formułuje Trocki: „Cała ta mieszczańska swołocz (...)
gdy tylko uzna, że nasza władza jest silna, będzie po naszej stronie.
(...) Dzięki temu, że rozbiliśmy pod Piotrogrodem kozaków Krasno-
wa, nazajutrz zjawiły się tłumy nowych zwolenników. Masy drob-
nej burżuazji szukają siły, której mogłyby się podporządkować. Kto
tego nie rozumie, ten nic nie rozumie". Bezwzględność, nieustęp-
liwość - taka jest ich droga. Zamykają wszystkie opozycyjne gaze-
ty, oddziały robotników niszczą drukarnie.
I już w grudniu 1917 roku tworzą Czeka - Nadzwyczajną Komi-
sję do Walki z Kontrrewolucją i Sabotażem.
Czeka to „karzący miecz rewolucji". Wodzowie kochają retory-
kę w stylu Wielkiej Rewolucji Francuskiej.
Z pamiętnika Zinaidy Gippius:
Pozostały tylko dwie gazety: Prawda i Nowaja Źizń (gazeta Gorkiego). Ludzie
opowiadają okropności o katowniach w Pietropawłowce (...) (w Twierdzy Piet-
ropawłowskiej - przyp. aut.).
Czeka, kierowana przez zawodowego polskiego rewolucjonistę
Dzierżyńskiego, zapełnia kazamaty arystokratami, oficerami, straj-
kującymi urzędnikami. W celach kobiecych żony i córki niedaw-
nych wielmożów spotykają się ze złodziejkami i prostytutkami. Po
mieście chodzą słuchy, że za pieniądze do kobiecych cel wpuszcza
się nocą kryminalistów, żeby sobie poużywali.
I oto wracają do pracy w nowych narkomatach urzędnicy, przeraże-
ni opowieściami o katowniach Czeka. Mąciciel Kamieniew i ogarnięci
paniką komisarze znów podporządkowują się woli wodza. Kamieniew
po raz nie wiadomo który powtórzył: „Im dalej, tym bardziej jestem
przekonany, że Iljicz nigdy się nie myli". Lenin wolał jednak obsadzić
stanowisko przewodniczącego CKW posłusznym Swierdłowem
- i najpotężniejszy organ rad ostatecznie zmienił się w dekorację.
Koniec z radami. Rządzić będzie partia. I wódz. Koba po raz kolejny
przekonuje się, że w tym kraju najlepiej sprawdza się przemoc.
„Uczymy się pomalutku, uczymy się".
Przyszła kolej na zgromadzenie ustawodawcze
Leninowski rząd, który też przyjął miano „Tymczasowego", zo-
bowiązał się „zapewnić rychłe wybory do zgromadzenia ustawo-
dawczego". Lenin na zwycięskim II Zjeździe Rad obiecał, że pod-
porządkuje się wynikom wyborów, „woli mas ludowych".
I Koba dostaje wspaniałą lekcję leninowskiej taktyki. Lenin nie
wątpił, że bolszewicy przegrają wybory. Nie miał jednak zamiaru
oddawać władzy. W perspektywie rysowało się rozwiązanie pierw-
szego demokratycznie wybranego parlamentu Rosji. Do tego całkiem
nierewolucyjnego przedsięwzięcia Lenin postanowił znaleźć rewolu-
cyjnego sojusznika. Proponuje lewicowym eserom wejście do rządu.
Eserzy zgodzili się, ale postawili szereg warunków: przywróce-
nie wolności prasy, zakaz działalności Czeka. Gazety wróciły, lecz
Czeka nie rozwiązano. Zamiast tego wprowadzono do niej lewico-
wych eserów. Na drugorzędne stanowiska. Otrzymali też stanowis-
ka w rządzie. Też drugorzędne.
A potem odbyły się wybory do parlamentu. Tak jak przewidywał
Lenin, bolszewicy i lewicowi eserzy przegrali je. Lenin był jednak
spokojny. Bolszewicy wygrali bowiem w garnizonach wojskowych
Piotrogrodu i Moskwy. Żołnierzom podoba się władza, przy której
można nie walczyć, strzelać do oficerów, wdzierać się do bogatych
petersburskich mieszkań. I wiecować do woli. Na razie o wszystkim
decydują wiecujące jednostki - zbrojne tłumy żołnierskich szyneli
i marynarskich kurtek.
Lenin miał więc wszelkie możliwości, by rozpędzić parlament.
Mógł działać.
Koba znajdował się za kulisami. W likwidacji parlamentu widać
jednak rękę doświadczonego reżysera widowisk. Strzelcy łotewscy,
żołnierze i marynarze okrążają Pałac Taurydzki. Wszystkie ulice za-
pchane są wojskami wiernymi bolszewikom. Do demonstrantów ot-
wiera się ogień w obronie parlamentu - jak za caratu. Po rozprosze-
niu demonstracji zaczyna się pierwsze posiedzenie. Na sali maryna-
rze i żołnierze - udają widzów. Okrzyki i gwizdy zapełniają steno-
gram tej jedynej sesji. I już Lenin z zadowoleniem opuszcza salę
obrad. Zabawny drobiazg: w szatni Lenin zauważył brak browninga
- po prostu skradziono mu go podczas posiedzenia. Takich widzów
zaproszono do parlamentu... O piątej rano, gdy „widzowie" do woli
poznęcali się nad mówcami, brodaty olbrzym Pawieł Dybienko, były
carski marynarz, a obecnie dowódca Floty Republiki, rozkazał mary-
narzom strażnikom zamknąć posiedzenie. Dowódca straży, marynarz
Żelezniakow, szarpnął za ramię przewodniczącego i wypowiedział
historyczne słowa: „Straż jest zmęczona. Pora się rozejść".
Rozpędzenie parlamentu przeszło prawie bez echa. Koba przeko-
nał się jeszcze raz: pierwsze represje złamały ducha inteligencji.
„Sługusy kapitalistów i obszarników", „pachołki amerykańskie-
go dolara", „mordercy zza węgła" - takimi słowami „Prawda"
odprowadzała do grobu pierwszy rosyjski parlament wybrany
w wolnych wyborach.
Po dwudziestu latach podobnymi słowami w tej samej „Praw-
dzie" Koba odprowadzał do grobu Dybienkę i starych bolszewi-
ków, którzy tak radośnie rozpędzili bezsilny parlament Rosji.
Przyszła kolej na lewicowych eserów
Lewicowi eserzy do końca spełnili swoje zadanie. Na kolejnym
zjeździe rad pomogli zaakceptować rozgromienie parlamentu. Te-
raz rząd Lenina pozbył się nazwy „Tymczasowy".
I przyszła kolej na lewicowych eserów. Według planu Lenina
starcie miało nastąpić podczas podpisania pokoju z Niemcami.
Lenin potrzebował pokoju. Potrzebna była chwila oddechu. Żeby
skończyć z władzą wiecującej ulicy. Żeby ukrócić zbrojną samowo-
lę i stworzyć własną armię. Rzecz jasna, pokoju żądali też Niemcy.
Partia Lenina musiała spłacić zaciągnięte długi.
Wesołe przedstawienie
Już w grudniu Niemcy podpisali rozejm z bolszewikami. Do
Brześcia wyruszyła delegacja z Trockim na czele. Koba nie wszedł
w jej skład. Wybrał już sobie emploi: wróg Trockiego. Pozwoliło
mu to pozostać na uboczu i nie wikłać się w tę wątpliwą „niemiecką
historię".
Dojeżdżając do Brześcia członek delegacji bolszewickiej Karol
Radek, człowiek diabelnie inteligentny i równie cyniczny, zama-
nifestował dziwny idealizm - z zapałem rozrzucał przez okno
ulotki. Zawierały wezwanie do żołnierzy niemieckich, aby zakoń-
czyli wojnę z rosyjskimi braćmi robotnikami. W Brześciu Trocki
kontynuował ideologiczne zabawy Radka i zamienił negocjacje
w nie kończący się wykład, w którym demaskował imperializm.
Niemieccy generałowie wysłuchali wykładu i przedstawili ciężkie
warunki pokoju m.in.: kraje nadbałtyckie, Ukraina, Kaukaz od-
padały od Rosji.
Trocki przerwał rozmowy i wrócił do stolicy na konsultacje.
Zaczęły się nieskończone partyjne dyskusje. Lenin przekonywał, że
przerwa jest niezbędna. „Jeśli nie zawrzemy pokoju, zawrze go już
inny rząd". Jednakże „lewicowa opozycja", na czele której stał
jeden z najbardziej utalentowanych teoretyków partii, młody Niko-
łaj Bucharin, żądała odrzucenia warunków niemieckich. „Błąd Le-
nina - oświadczył Bucharin - polega na tym, że patrzy on na spra-
wę z punktu widzenia Rosji, a nie w aspekcie międzynarodowym.
Międzynarodowy punkt widzenia wymaga rewolucyjnej wojny,
świętej wojny, a nie haniebnego pokoju. Atak na pierwsze w świe-
cie państwo robotników i chłopów powinien poderwać proletariat
całej Europy do jego niezwłocznej obrony". Jednym słowem rozpo-
cząć tak oczekiwaną rewolucję światową.
Lenin tłumaczył, że rewolucja światowa z pewnością będzie,
natomiast rewolucja w Rosji już jest. Trzeba myśleć właśnie o niej.
Poza tym nie ma kto walczyć - „okopy rosyjskie są niemal puste".
Lenin zażądał pokoju za wszelką cenę. Koba poparł wodza, ale
zauważył, że na Zachodzie nie ma ruchu rewolucyjnego. Istnieje
tylko potencjał, lecz na potencjał nie możemy liczyć".
Lenin oczywiście potępił ten brak wiary. Koba pokornie i bez
słowa wysłuchał bury. Przysłuchując się jednak tak zażartym spo-
rom o rewolucję światową doskonale zrozumiał nową sytuację: re-
wolucja światowa to już tylko pobożne życzenie. Bardzo szybko,
w ciągu kilku miesięcy, dogmaty Marksa stały się Starym Testa-
mentem. Lenin był już kapłanem nowej wiary, której zasada spro-
wadzała się do jednego - utrzymać władzę w tym kraju. Koba
opanował nauki głosicieli nowej ewangelii: można zawrzeć pakt
choćby z diabłem, byle tylko w interesie władzy.
Zrozumiał jeszcze jedno, jak bardzo chory na władzę jest ten
łysy człowieczek w znoszonym garniturze i z brudnym kołnierzy-
kiem. Nietrudno było mu to zrozumieć - on był taki sam.
KC poparło Lenina. Postanowiono jednak obrać taktykę przecią-
gania rozmów, aż do momentu wybuchu rewolucji światowej.
Uznano, że upokarzający pokój można zawrzeć jedynie w przypad-
ku ultimatum. Trocki znów wyrusza do Brześcia. Znów niemieccy
generałowie wysłuchują jego patetycznych oracji. W końcu stawia-
ją ultimatum. Jednakże zamiast podpisania pokoju Trocki wygłasza
paradoksalne zdanie: „Ani wojna, ani pokój". I wyjeżdża.
Niemcy, rzecz jasna, rozpoczynają ofensywę. Jak na nich czeka-
no w Piotrogrodzie! „Przyjdzie Niemiec i zaprowadzi porządek"
- te słowa często słyszało się na ulicach.
Bolszewicy wiedzieli jednak doskonale, że Niemcy nie przyjdą.
Lenin prosi o pokój. Nacierający Niemcy stawiają nowe, drakoń-
skie warunki. Lenin znów zwołuje KC. Przekonuje, że trzeba za-
wrzeć pokój za wszelką cenę. Koba go popiera. Po nie kończących
się dyskusjach Lenin zwycięża. Pokój zostanie podpisany.
Ileż to razy stalinowscy historycy będą w przyszłości odsądzać
Trockiego od czci i wiary za to niepojęte posunięcie. Lenin wyba-
czył mu jednak bardzo szybko. Dlaczego?
Udzielmy głosu Trockiemu. „Uważałem, że przed podpisaniem
pokoju powinniśmy za wszelką cenę przedstawić robotnikom całej
Europy naoczny dowód nienawiści między nami a Niemcami".
Czyniono wszystko, by robotnicy w Europie zobaczyli, że „pod-
pisujemy pokój pod bagnetami". Tak, to była tylko gra. Jak te
ulotki, które rozrzucał Radek. Zresztą w tym samym celu: żeby
zmyć z bolszewików piętno „agentów niemieckich". Niemcom też
odpowiadała ta maskarada. Mieli usprawiedliwienie dla swojej
ofensywy i nacierali, kolejno odrywając kawałki rosyjskiego ciasta.
Wiedzieli jednak, że nie mogą posuwać się naprzód w nieskoń-
czoność. Jeśli przeciągną strunę, nie poskromią apetytu, bolszewicy
po prostu upadną. Upokorzona godność narodowa skłoni Rosję do
oporu. Wtedy lojalnych bolszewików zastąpi rząd gotów do dalszej
wojny. Lenin oczywiście też wiedział, że Niemcy się zatrzymają.
Obie strony były więc pewne, że pokój zostanie podpisany. Po
prostu dwaj przywódcy bolszewików na oczach nic nie rozumieją-
cej partii odegrali spektakl brzeski, pozwalając Niemcom jeść ro-
syjskie ciasto. Ofensywa na całym froncie była potrzebna i jednym,
i drugim: bolszewicy mogli wytłumaczyć proletariatowi Europy
przyczyny Brześcia, a Niemcy dostali zapłatę za swoje złoto: tery-
toria. Lenin płacił nie tylko za dawne wsparcie, lecz i za dalsze,
którego Niemcy będą mu hojnie udzielać.
Po zawarciu pokoju charge d'affaires w Moskwie został hrabia
Wilhelm von Mirbach. W tajnych listach do Kaisera opisuje tę
pomoc. Nie wierzy jednak w trwałość władzy bolszewików.
„Byłbym zobowiązany - pisze Mirbach - za instrukcje co do
następujących kwestii: czy wydatkowanie tak wielkich kwot leży
w naszym interesie? Jaki wspierać ruch, jeśli bolszewicy się nie
utrzymają?" Odpowiedź z Berlina brzmiała: „W naszym najżywot-
niejszym interesie leży, żeby bolszewicy utrzymali władzę". I sek-
retarz stanu Kuhimann instruuje Mirbacha: „Jeśli potrzeba więcej
pieniędzy, proszę natychmiast zadepeszować".
Pokój brzeski omawiano na VII Zjeździe Partii.
I znów doszło do nieuniknionego starcia Lenina z lewicowcami.
Bucharin, Kołłontaj, nawet miłość Lenina, Inessa Armand i inni
młodzi intelektualiści są przeciwni zawarciu pokoju. To modne,
Brześć rzuca zbyt wątpliwy cień. A co na to Koba? Wybiera ulubio-
ną pozycję pośrodku: „przeciągać rozmowy i pokoju nie podpisy-
wać...". Jednakże po pierwszej wymówce Lenina natychmiast gło-
suje za pokojem - tak jak wódz. Najważniejsze zostało zrobione
- tak czy inaczej zdystansował się od tego haniebnego pokoju.
Po długiej batalii Lenin uzyskał poparcie zjazdu w kwestii poko-
ju brzeskiego.
VII Zjazd przemianował nazwę partii na „komunistyczna". Jest
w tym swoista ironia historii. Na zjeździe pożegnano się z komunis-
tycznym idealizmem.
Haniebny pokój brzeski umocnił pozycję nowej władzy.
„Nie wyobrażam sobie podpisu cesarza Hohenzollerna obok
podpisu Bronsteina-Trockiego"- mówił znany dziennikarz, Jabło-
nowski. Musiał to jednak sobie wyobrazić.
Teraz za pomocą pokoju brzeskiego należało pozbyć się lewico-
wych eserów. Tę operację Lenin wolał przeprowadzić w dogodniej-
szej scenerii. Postanowił przenieść stolicę do Moskwy.
Przeprowadzka powinna jeszcze raz udowodnić, że nie istnieje
żadna zmowa z Niemcami: bolszewicy na tyle nie wierzą niemiec-
kim imperialistom, tak boją się ich nagłej ofensywy, że przenoszą
stolicę w głąb Rosji. W rzeczywistości woleli spokojną patriarchal-
ną Moskwę od Piotrogrodu, pełnego wrogo nastawionej inteligencji
i eserowskich bojowców.
Lenin i czołowi przywódcy zamieszkali na Kremlu. Trocki wska-
zywał na paradoks: „Średniowieczne mury i złocone kopuły Kre-
mla jako serce rewolucji?" Było to jednak symboliczne. Przenosiny
do stolicy carów moskiewskich oznaczały początek ery nowego
caratu; rewolucja i utopia zaczęły konać.
Przywódcy zamieszkali w gmachu Korpusu Kawalerskiego, na-
przeciwko Pałacu Potiesznego. Poprzednich lokatorów wysiedlili
albo przekazali w ręce Czeka. Przestawili zegar na Wieży Spas-
skiej: zamiast „Boże, cara chrani" kuranty wygrywały teraz „Mię-
dzynarodówkę". Jednak samochody nowych władców wciąż wjeż-
dżały na Kreml przez bramę pod ikoną z potłuczonym szkłem i wy-
gasłą wieczną lampką.
Trocki: „Mój pokój: meble z brzozy karelskiej, na kominku
zegar z Amorem i Psyche. (...) Ironicznie mawialiśmy do amor-
ków i nimf: Co, nie spodziewaliście się nas?" Trocki opowiada
zabawną historię, jak to niejaki Stupiszyn, stary kremlowski słu-
ga, podawał im kaszę gryczaną na talerzach z carskimi orłami,
dbając, by orły patrzyły w oczy jedzącym. Trocki niepotrzebnie
żartował. Stary lokaj Stupiszyn, amorki i nimfy od razu poczuli,
że zjawili się nowi gospodarze. W tych dniach powstało ulubione
powiedzonko Lenina: „Zachowujcie się, ojczulku, to już nie
Smolny".
Oczywiście Lenin zadbał, by na Kremlu nie zabrakło jeszcze
jednego lokatora - wiernego Koby. Koba też dostał mieszkanie
z amorkami, nimfami, zwierciadłami. Koba wiedział jednak, że ma-
sy partyjne patrzą z niechęcią, jak ich wodzowie wchodzą w rolę
panów. Dlatego po wejściu do nowego mieszkania na Kremlu Koba
powiedział: „Po co te wielkopańskie luksusy?". I roztrzaskał butem
wiekowe lustro. Na śmietniku znalazły się też burźuazyjne amorki
i nimfy.
Jeszcze jedno lekcja wodza
Po przeprowadzce do Moskwy Lenin zajął się lewicowymi esera-
mi. IV Zjazd Rad - pierwszy w Moskwie - odbywał się w Sali
Kolumnowej. Zjazd miał ratyfikować pokój brzeski. Lenin nie
wątpił, że tu rozegra się bój, dzięki któremu pełna władza wróci
w ręce jego partii. Zjazd rozpoczęto od odczytania listu prezy-
denta USA Woodrowa Wilsona. Wilson wyrażał swoje uznanie
dla narodu rosyjskiego, który zrzucił jarzmo samodzierżawia.
W odpowiedzi zjazd obiecał prezydentowi rychłe wyzwolenie
spod jarzma kapitalizmu i socjalizm na całym świecie. Zadrwiw-
szy z Wilsona, uczestnicy zjazdu rozpoczęli ostateczną bitwę. Po
referacie Lenina ideolog lewicowych eserów, Borys Kamkow,
z wiecznie dyndającym u pasa rewolwerem, oświadczył, że jego
partia nie chce ponosić odpowiedzialności za upokarzający po-
kój brzeski.
Napiętnował konszachty bolszewików z Niemcami, nazywając
ich „lokajami niemieckiego imperializmu". Lenin nie pozostał dłu-
żny - określił lewicowych eserów mianem „bańki mydlanej" i „po-
plecznikami burźuazji". Posłuszny zjazd (brało w nim udział pra-
wie ośmiuset bolszewików na 284 eserów) przyjął rezolucję akcep-
tującą pokój brzeski. Eserom nie pozostało nic innego jak wycofać
się z rządu.
Dobiegała końca wielostopniowa intryga, w której przy pomocy
jednego wroga rozprawiano się z drugim. Wszystko zapamięta,
wszystkiego nauczy się Koba na leninowskim uniwersytecie.
„Uczymy się pomalutku, uczymy się".
- ..J^^yu z gry głupich
__ .. _,^n oscrow.
Po dwudziestu latach większość z nich ponownie zasiądzie w Sa-
li Kolumnowej - tym razem w roli oskarżonych. Tu przeprowadzi
Koba procesy przeciwko starym bolszewikom. Tu zostaną skazani
na rozstrzelanie. Teraz jednak się cieszą.
Lenin rozumiał, że eserowscy bojowcy tak sprawy nie zostawią.
Potrzebny był pośpiech. Trzeba zdążyć, póki jeszcze nie wzburzyła
się wieś. Lenin wiedział, że wieś wkrótce będzie jego wrogiem,
gdyż Piotrogrodowi i Moskwie grozi głód. I wojna domowa.
W pierścieniu ognia
Przeczucie tych, którzy namawiali Lenina, by nie sięgał po wła-
dzę, sprawdziło się. Przerwa na oddech trwała bardzo krótko. Na
ogromnych przestrzeniach Rosji rozgorzała wojna. A raczej wiele
wojen.
Jedną z nich była zagraniczna interwencja: wszystkie państwa,
walczące ze sobą w pierwszej wojnie światowej, zaczęły rozszar-
pywać upadłe imperium Romanowów.
Wiosną 1918 roku Niemcy zajęli niepodległą od niedawna Ukra-
inę. Wojska niemieckie skierowały się też na południe kraju, na
Zakaukazie. Pod ich kontrolą znalazła się część terytoriów Gruzji,
Armenii i Azerbejdżanu.
Na Zakaukazie dotarli również Turcy i zajęli szereg portów czar-
nomorskich, wśród nich Batumi - miasto, w którym Koba zaczynał
kiedyś działalność rewolucyjną.
W rękach Niemców i ich sojuszników znalazło się 400 tysięcy
mil kwadratowych ziemi oraz 60 milionów poddanych byłego im-
perium.
Walczące z Niemcami kraje Ententy też nie czekały bezczynnie.
W marcu 1918 roku wojska angielskie i francuskie wylądowały
w Murmańsku.
Lenin i Koba nawiązali łączność z przewodniczącym Rady Mur-
mańskiej Aleksiejewem (Juriewem). Zapis tej rozmowy znajduje
się w pierwszym tomie Dokumentów polityki zagranicznej ZSRR.
Aleksiejew wyjaśnił, że rada zawarła... układ z Anglikami. Po-
wiedział też o zobowiązaniach Anglików - mieli bronić Północy
przed Niemcami i zaopatrywać głodujące miasto w żywność.
„Anglicy nigdy nie pomagają bezinteresownie, tak samo jak
Francuzi. (...) Wydaje się nam, że troszeczkę wpadliście" - od-
powiedział Koba i zaproponował zerwanie układu. Głodujący mie-
szkańcy Murmańska obstawali jednak przy swoim. (Koba nie zapo-
mniał tej rozmowy - po zakończeniu wojny domowej Aleksiejew
zostanie rozstrzelany.)
Już l lipca 4 tysiące żołnierzy angielskich, francuskich, amery-
kańskich, włoskich i serbskich wylądowało w Murmańsku i zaczęło
zajmować Pomoc. W sierpniu 1918 roku pod okupacją znalazł się
Archangielsk.
Amerykanie - jak słusznie pisał Louis Fischer w swojej książce
Lenin - brali udział w interwencji z najwyższą niechęcią. Prezydent
Wilson wahał się niemal przez cały rok, zanim wyraził zgodę na
udział wojsk amerykańskich w tej operacji. „Oblewa mnie krwawy
pot na myśl o tym, co robić z Rosją i co by było sprawiedliwe"
- pisał Wilson 8 lipca 1918 roku do pułkownika House'a.
Musiał się jednak zgodzić. Chodziło nie tylko o to, że bol-
szewicy zagarnęli władzę i zawarli sojusz z wrogami Ententy.
Groźna była zapowiedź światowego pożaru - rewolucji światowej
- do której bezustannie wzywał Lenin, ciągłe zagrożenie ze strony
bolszewików, gotowych pogrążyć w chaosie wyniszczony wojną
świat.
Sojusznicy mieli szansę w tym czasie na Wschodzie. Na Syberii
znalazło się 50 tysięcy dobrze uzbrojonych i wyszkolonych zagrani-
cznych żołnierzy. Byli to wzięci do niewoli jeszcze za Mikołaja U
Czesi i Słowacy. Czechy i Słowacja wchodziły w skład monarchii
austro-węgierskiej, walczącej z Rosją po stronie Niemiec. Żołnierze
ci nie chcieli jednak walczyć z braćmi Słowianami i masowo pod-
dawali się Rosjanom. Po rewolucji lutowej uwolniono ich. Francja,
która odczuwała brak żołnierzy, uzbroiła Korpus Czechosłowacki
i chciała go przerzucić na front. Przeszkodził w tym przewrót paź-
dziernikowy. Teraz sojusznicy postanowili wykorzystać Czechów
i Słowaków do innych celów.
W tym czasie Korpus jechał magistralą transsyberyjską ku grani-
com Rosji. Bolszewicy zażądali rozbrojenia żołnierzy. 14 maja roz-
począł się bunt legionistów. Korpus odmówił złożenia broni i ruszył
przez Syberię na Ural, zmiatając po drodze władzę radziecką. Dołą-
czyli do niego zbuntowani kozacy i zbiegli na Syberię oficerowie
armii carskiej.
25 lipca padła stolica czerwonego Uralu, Jekatierynburg (w któ-
rym w przeddzień kapitulacji bolszewicy rozstrzelali cara i jego
rodzinę).
Czesi błyskawicznie przedarli się przez Ural, po czym zagarnąw-
szy Samarę i Symbirsk (rodzinne miasto Lenina), zdobyli Kazań.
Również latem, tego strasznego dla bolszewików 1918 roku,
w lipcu, z amerykańskich i japońskich statków stojących na redzie
we Władywostoku wyładowano desant, który zajął stolicę rosyjs-
kiego Dalekiego Wschodu. 3 sierpnia do miasta wkroczyły jedno-
stki armii japońskiej. Zgodnie z porozumieniem między USA i Ja-
ponią w operacji dalekowschodniej miało uczestniczyć po 7 tysięcy
żołnierzy każdej ze stron. Jednakże jeszcze w czerwcu na terenie
Rosji znalazło się 70 tysięcy Japończyków.
Na tle wojny z obcymi interwentami toczyła się w Rosji druga
wojna - najstraszniejsza, najbardziej okrutna i bezlitosna: Rosjanie
walczyli z Rosjanami.
Brat przeciw bratu
Jeszcze przed wybuchem rewolucji armia rosyjska pogrążyła się
w chaosie anarchii.
„Na wszystkich liniach kolejowych, na wszystkich szlakach wo-
dnych trwają rozboje i grabieże" - pisał w książce wspomniany już
przyszły dowódca białych, generał Denikin. Z doniesień fronto-
wych wynikało jedno: nie ma siły, która mogłaby się przeciwstawić
motłochowi pozbawionemu czci i sumienia. Jednostki wojskowe
zmiatają wszystko na swojej drodze, niszczą zasiewy, zabijają byd-
ło, drób, rabują składy i magazyny, podpalają domy".
Właśnie na tej rozbestwionej, pijanej dziką wolnością, uzbrojo-
nej żołnierskiej masie, na żywiole buntu rosyjskich chłopów oparli
się bolszewicy.
Nie ma nic straszniejszego niż rosyjski bunt. „Bezmyślny i bez-
litosny" - tak określił go największy poeta Rosji, Aleksander Pusz-
kin. Te słowa zyskają rozgłos, gdyż wielokrotnie będą je powtarzać
pisarze, opisujący wojnę domową. Tłumiona przez wieki niewol-
niczego poddaństwa mroczna energia ludu rosyjskiego znalazła
ujście w bezprzykładnym okrucieństwie.
W latach dwudziestych przebywający na emigracji w Berlinie wy-
bitny pisarz rosyjski, Aleksiej Tołstoj, lubił pokazywać zdjęcie zrobio-
ne w czasie wojny domowej. Zdjęcie przedstawiało potężnego męż-
czyznę, obwieszonego bronią, który przybrawszy malowniczą pozę
rozsiadł się w fotelu. Obok niego, na szafce, leżała odrąbana ludzka
głowa. Tak chciał być sfotografowany ataman Anioł, jeden z licznych
przywódców licznych band, które gwałciły i grabiły nieszczęsnych
rodaków.
Z chwilą przejęcia władzy przez bolszewików wybuchają po-
wstania na południu Rosji. Zbuntowali się kozacy - uprzywilejowa-
na kasta wojskowych - zawsze uważani za podporę caratu.
Przed rewolucją istniało 11 obwodów wojsk kozackich, m.in.:
Dońskie, Kubańskie, Orenburskie, Syberyjskie, Uralskie.
Już w listopadzie 1917 roku carski generał Aleksiej Kaledin,
ataman kozackiego Wojska Dońskiego, wzniecił powstanie nad Do-
nem. Również w listopadzie, na południowym Uralu, zerwało się do
powstania kozactwo orenburskie pod dowództwem innego carskie-
go generała Aleksandra Dutowa. W styczniu 1918 roku Kaledin
został rozbity. W kwietniu ten sam los spotkał Dutowa.
Meldując o klęsce rządowi dońskiemu Kaledin powiedział: „Na-
sza sytuacja jest beznadziejna. Ludność nas nie popiera". Gdy za-
częto protestować, powiedział: „Panowie, streszczajcie się. Rosja
zginęła przez gadaninę". Tego samego dnia - 29 stycznia - generał
Kaledin zastrzelił się.
Bunty kozaków były dopiero początkiem. Nad Don, na Kubań
z całej Rosji uciekają oficerowie.
2 listopada 1917 roku, w dniu wybuchu powstania Kaledina,
były szef carskiego sztabu, generał Aleksiejew, zaczął zbierać na
południu siły antybolszewickie i tworzyć Armię Ochotniczą. Ten
dzień uchodzi za początek ruchu białych.
Bolszewicy, którzy walczą pod czerwonym sztandarem, zyskują
miano „czerwonych". Występujący przeciwko nim będą nazywać
siebie „białymi" - Białą Gwardią.
Kolor biały to symbol duchowej czystości, wszystkiego, czego
nie zbrukała krew.
Trzon Armii Ochotniczej tworzył korpus szturmowy generała
Ławra Korniłowa, który bez powodzenia usiłował rozprawić się
z bolszewikami jeszcze za Kiereńskiego. Na czapkach i rękawach
korniłowcy nosili trupie czaszki: zwycięstwo albo śmierć.
W styczniu 1918 roku carski generał Ań ton Denikin ogłasza utwo-
rzenie Sił Zbrojnych Południa Rosji. W ich skład wchodzi Armia
Ochotnicza i Armia Dońska. Denikin zostaje głównodowodzącym.
Jednostki Białej Gwardii powstają też na Północnym Zachodzie.
Na ich czele staje Nikołaj Judenicz, waleczny carski generał, wsła-
wiony w pierwszej wojnie światowej. Za wyjątkową odwagę otrzy-
mał najwyższe odznaczenie wojskowe - Order Świętego Jerzego II
stopnia. (Wśród dowódców Białej Gwardii było tylko dwóch kawa-
lerów tego orderu - Judenicz i generał Nikołaj Iwanów.)
Do armii Judenicza wstępują biali oficerowie, którzy zbiegli do
niepodległej Estonii oraz Estończycy.
Do Białej Gwardii ściąga najlepsza kadra oficerska i generalska
dawnej armii carskiej, zaprawiona w boju na frontach pierwszej
wojny światowej. Należy tu dodać, że znakomici carscy oficerowie
i generałowie służyli też w Armii Czerwonej. Czasem (straszny to
symbol) byli to rodzeni bracia.
Generał Pluszczik-Pluszczewski służył u białych, a jego brat
u czerwonych, carski generał Machrow znalazł się w Armii Ochot-
niczej, jego brat generał major - u bolszewików, Berens był białym
admirałem u Wrangla, jego brat dowodził flotą bolszewicką
w kwietniu 1919 roku. Brat walczy przeciw bratu... Syn rozstrzeli-
wuje ojca, brat brata - taka będzie codzienność wojny domowej.
Utrata trzech czwartych terytorium kraju, rządy terroru - Lenin
i bolszewicy znaleźli się w pierścieniu ognia niezliczonych frontów:
na zachodzie i południu Niemcy, na pomocy Ententa, na wschodzie
Czesi i Japończycy, na południowym wschodzie wojska Denikina,
na pomocnym zachodzie armia Judenicza.
Bolszewicy zachowali jedynie żałośnie mały obszar wokół Mos-
kwy i Piotrogrodu. Obie stolice były jednak nadal w ich rękach,
rządzili stamtąd hardo jako legalna władza, walcząca z buntow-
nikami i agresją z zewnątrz.
Od marca Trocki dowodzi siłami zbrojnymi republiki. Pociąg
pancerny Trockiego miota się po frontach w nieubłaganie zacis-
kającej się pętli. Do października 1917 roku bolszewicy wspierali
elementy anarchistyczne, które przekształciły wojsko w bandę ma-
ruderów. Teraz zmieniają politykę o 180 stopni. Trocki gorączkowo
zaczyna tworzyć tę samą armię, której tak nienawidzili rewoluc-
joniści i której likwidacja była częścią wielkiej utopii.
Trocki rozumie, że bez zawodowych wojskowych nie stworzy
armii z prawdziwego zdarzenia. I oto ku zdumieniu i wściekłości
rewolucyjnych żołnierzy znów pojawiają się carscy oficerowie,
skłonni współpracować z bolszewikami. Znów wprowadzają znie-
nawidzoną dyscyplinę. Trocki nie ufa jednak „wojenspecom", jak
w skrócie nazywają bolszewicy „specjalistów wojskowych", czyli
carskich oficerów.
Rodziny tych oficerów stają się zakładnikami. Oprócz tego Tro-
cki tworzy w Armii Czerwonej instytucję komisarzy politycznych.
Mają bezustannie kontrolować wszystkie decyzje „wojenspeców"
i pomagać w przywróceniu dyscypliny, która od tej chwili nosi
nazwę „rewolucyjnej".
Zagrzewając wojsko do walki, Trocki bez przerwy przemawia do
żołnierzy. Mój ojciec słyszał go kilkakrotnie. Trocki miał twarz
typowego żydowskiego inteligenta - pełne wargi, skąpa bródka
i oczy krótkowidza, ukryte za szkłami binokli. Gdy jednak zaczynał
przemawiać, stawał się podobny do Mefistofelesa. To był magne-
tyzm, który porywał tłumy.
Żaden magnetyzm nie przekonałby jednak słuchaczy Trockiego,
tak jak echo wystrzałów towarzyszące jego wystąpieniom. Za de-
zercję - rozstrzelanie, za tchórzostwo - rozstrzelanie. Trocki: „Jed-
ną z najważniejszych zasad wychowawczych w naszej armii jest, by
żadne przewinienie nie pozostało bez kary. Kara powinna być wy-
konana natychmiast".
Koba mógł podziwiać skuteczność tych metod. Bardzo szybko
Trocki przekształcił zmęczone, wiecznie wiecujące hordy w regula-
rną armię bolszewicką.
Trocki był tylko naśladowcą. Koba pamiętał, że po przewrocie
październikowym Kamieniew, chcąc przeciągnąć żołnierzy na stro-
nę rewolucji, zaproponował dekret o zniesieniu kary śmierci w woj-
sku. Trocki poparł ten pomysł. Jednakże Lenin po przybyciu do
Smolnego wpadł w złość: „Bzdura! Jak można dokonać rewolucji
bez rozstrzeliwania?!" Dekretu nie wydano. Lekcje nauczyciela...
SPECJALISTA OD KATASTROF
Do wojny dołącza straszliwy głód. Wieś nie chce dawać bol-
szewikom zboża za darmo. Kułacy (tak nazywano majętnych chło-
pów), czyli najlepsi rolnicy, zaczęli ukrywać zebrane w pocie czoła
plony. Lenin organizuje komitety biedoty. Biedota - najbardziej
leniwe i zawistne chłopstwo - staje się władzą. Z miasta wyjeżdżają
na wieś uzbrojone oddziały robotników. Razem z biedotą mają re-
kwirować zboże kułakom. Oddziały te dostarczają jednak bardzo
mało żywności. Za to szybko przeistaczają się w pijane bandy gra-
bieżców.
Piotrogród i Moskwa umierają z głodu. Po wysłaniu na front
Trockiego Lenin wysyła po zboże swoją drugą nadzieję - Kobę.
29 maja Koba zostaje naczelnikiem zaopatrzenia na południu Rosji.
Wyrusza do Carycyna, na najważniejszą rubież bolszewików, skąd
spływa skąpy strumyczek północnokaukaskiego zboża. Koba ma
zamienić ten strumyczek w rwący potok.
Noce w rozpalonym wagonie
Ze wspomnień Fiodora Allilujewa:
W 1918 roku towarzysz Stalin powiedział: „Chodź do mnie, pracuj jako sek-
retarz w narkomacie". Cały personel towarzysza Stalina składał się wówczas
ze mnie i maszynistki, mojej siostry.
I oto w ostatnich dniach maja 1918 roku narkomat opustoszał:
cała trójka zaczęła szykować się do drogi...
Fiodor Allilujew:
Józef Wissarionowicz uprzedził mnie o tym na dwa dni przed wyjazdem.
Przywykłem go słuchać bez dyskusji.
4 czerwca na Dworcu Kazańskim, pełnym złodziei i głodnych
bezdomnych dzieci, zjawiło się troje ludzi: młodziutka dziewczyna
(nie miała jeszcze 16 lat), wysoki młody człowiek i niski Gruzin
w średnim wieku. Towarzyszył im oddział czerwonoarmistów.
Dopiero po długich korowodach z naczelnikiem stacji i dyżur-
nym (nie pomogło polecenie Rady Komisarzy Ludowych i groźny
mandat Koby) Kobie udało się załatwić pociąg. Mało kto znał tego
Gruzina. „Niezdecydowanie, zatrzymując się pod każdym semafo-
rem, skład obrał kurs na Kisłowodsk".
Cała trójka zebrała się w wagonie-salonce. Salonka należała da-
wniej do gwiazdy cygańskich romansów, Wialcewej, i była obita
figlarnym, niebieskim jedwabiem.
W maju 1918 roku całe południe ogarnęło szaleństwo. Wątp-
liwe, by podróżnicy byli pewni, że rychło dotrą do Carycyna.
Niemcy kontynuowali powolną ofensywę na południu, w okoli-
cach miasta grasowały pułki zbuntowanych kozaków generała
Krasnowa. Pod murami Carycyna pojawili się też anarchiści
z czarnym sztandarem. To walczyli z Niemcami, to atakowali
bolszewików. Wrzało wśród narodów Kaukazu, nikt nie wie-
dział, czym się to wrzenie skończy.
Pociąg mógł wpaść w ręce Niemców, kozaków, anarchistów...
Kto też nie mógł go zdobyć!
Stalin sypiał w salonce, rodzeństwo -w osobnych przedziałach.
Allilujew wspomina:
Na południe prowadził jedyny szlak, zatłoczony transportami wojska. Pociąg
z trudem posuwał się naprzód, naczelnicy wszystkich stacji skarżyli się, że
„Wczoraj kozacy rozkręcili tory".
Koba rozumiał, że trzeba się spieszyć. Każdy postój zwięk-
sza ryzyko napaści. Nocami zaciemniony pociąg mijał stacje
albo z wygaszonymi światłami krył się na bocznicach. Sta-
cje były ciemne i brudne. Na peronach pijackie wrzaski żoł-
nierzy, dźwięki harmonii, jeszcze częściej wystrzały. Rozhula-
ła się Ruś. Pociąg może się jednak obronić. Oddział Koby liczy
400 czerwonoarmistów. Są wśród nich pretorianie rewolucji
- zaprawieni w egzekucjach strzelcy łotewscy. Wysyłając Kobę
na południe, Lenin wyposażył go w nieograniczone pełnomoc-
nictwa.
Fiodor Allilujew:
W drodze otrzymaliśmy depeszę od Ordżonikidzego: „W Carycynie trwa po-
wstanie pod wodzą anarchisty Pietrenki".
Władze próbowały wywieźć z miasta zapas złota i kosztowności
zagrabionych z sejfów burźuazji. Na transport ze złotem czyhał
Pietrenko. Zatrzymano pociąg, wysyłając z naprzeciwka puste wa-
gony po tym samym torze. Zderzenie, zabici, ranni.
Czekająca na poboczach banda wdarła się do pociągu. Piet-
renkowcy zrabowali skarb i zgodnie z obyczajem tamtych cza-
sów zwołali wiec. Nie obyło się bez płomiennych mów o rewolu-
cji w otoczeniu trupów i spalonych wagonów. Na wiecu zadecy-
dowano, że złoto, kosztowności i pieniądze należą do ludu.
Przedstawiciele ludu zaczęli dzielić się łupem, upychać złote
monety do brudnych onuc. Przy okazji ściągali buty z zabitych
i dobijali rannych. W trakcie tych czynności zaskoczył ich po-
ciąg pancerny Ordżonikidzego. Zostali otoczeni i natychmiast
się poddali. Jednakże tej samej nocy dwa eszelony bandytów pod
wodzą Pietrenki i słynnej kobiety-atamana Marusi wtargnęły do
miasta. Marusia - Maria Nikiforowa - była wychowanką Smol-
nego Instytutu dla Szlachetnie Urodzonych Panien. Teraz za-
miast dystyngowanych przyjaciółek tę kokainistkę, nieokiełzna-
ną w żądzy i okrucieństwie, otaczał pijany motłoch. Atamana
Marusię w białej czerkieskiej papasze rozstrzelano wprost na
ulicy. Fiodor Allilujew:
Niebawem dotarła do nas druga depesza od Sergo: „Pietrenko zatrzymany
i rozstrzelany."
Tak wyglądał Carycyn w przeddzień przyjazdu Koby.
Fiodor Allilujew wspominał:
Nad ranem 6 czerwca zobaczyliśmy nie kończące się rozjazdy pod Carycynem
zapchane pociągami. (...) Pojawia się brudnobiały budynek dworca. (...) Przy
obiedzie w hotelu mogłem się przekonać, jak wiele żywności jest w tym mieś-
cie. Jeszcze trzy dni temu Stalin częstował nas swoim ministerialnym obiadem:
zupą z ryby i kawałeczkiem czarnego chleba, tu zaś za półtora rubla zjedliśmy
pierwszorzędny posiłek.
Region dusił się od nadmiaru zboża. Jak jednak dostarczyć je
z wiosek do Carycyna? Jak wysłać do Moskwy?
Koba zaczyna rozwiązywać problemy rewolucyjnie za pomocą
serii egzekucji, żeby wpoić szacunek dla swoich decyzji. Rozstrze-
liwuje wszystkich, którzy mają coś wspólnego ze spekulacją
i kontrrewolucją, i tych, którzy mogą mieć coś wspólnego.
„W miejscowej Czeka nie ma dnia bez egzekucji" - pisał Henri
Barbusse, zagorzały wielbiciel Stalina. Miasto było szalonym tyg-
lem wszystkich możliwych ruchów, opcji i frakcji, zrodzonych
w czasie rewolucji. Zebrali się tu eserzy, monarchiści, anarchiści.
Było kogo rozstrzeliwać.
Nocami włączano silniki ciężarówek, żeby zagłuszyć wystrzały i krzy-
ki. Trupy wrzucano do worków i zakopywano przy świetle księżyca.
O świcie przy mogiłach krzątały się rodziny, żeby wydobyć ciała
z dołów, rozpoznać najbliższych i pochować ich po ludzku.
W tych dniach Koba kazał rozstrzelać inżyniera Aleksiejewa,
podejrzanego o udział w spisku. Jego matka była znaną rewoluc-
jonistką. O aresztowaniu poinformowano Lenina, który kazał przy-
wieźć Aleksiejewa do Moskwy. Koba nie zmieniał jednak swoich
decyzji. Słowo Stalina musiało być prawem. Wraz z Aleksiejewem
rozstrzelano jego dwóch synów w wieku 16 i 14 lat. Walentinow
pisał: „Stalin powiedział żołnierzom, którzy nie chcieli strzelać do
dzieci, że to synowie białogwardyjskiego generała Aleksiejewa".
To wystarczyło.
Niebawem Koba depeszuje do Lenina:
Mimo chaosu we wszystkich dziedzinach życia gospodarczego, można zaprowa-
dzić porządek. W ciągu tygodnia wyślemy do Moskwy około miliona pudów.
Przez cały czas Koba mieszka i pracuje w wagonie.
Wagon przez dwa i pół miesiąca był siedzibą sztabu. Na dworze jest 40 stopni
i wagon rozpala się jak piec. Dach nie stygnie nawet w nocy. W wagonie
zapomina się, co to jest chłód - pisał Fiodor Allilujew.
Wszystko stało się właśnie tam. Po nocach egzekucji, w roz-
palonym wagonie. Młodziutka sekretarka, Nadia Allilujewa, została
żoną Koby. Był czas rewolucji. Nie potrzebowali oficjalnych cere-
monii. Po prostu ogłosili się mężem i żoną.
Zagadka szaleństwa
W tym samym 1918 roku Fiodor Allilujew, autor cytowanych
wspomnień, zapada na dziwną chorobę psychiczną. Przeżył jakiś
szok, po którym odtąd okresy zaćmienia umysłu będą przeplatać się
z rzadkimi chwilami przytomności.
Swietłana Allilujewa w swojej książce wyjaśnia przyczynę tej
choroby. Opowiada, że oddział Karno postanowił zrobić kawał Fie-
dii. Wszyscy udali zabitych. Żeby obraz wyglądał realistycznie,
wysmarowali się krwią byka. Fiedia zobaczył trupy i zwariował.
Historię tę Swietłana usłyszała zapewne od swoich krewnych.
Wyjaśnienie jest jednak bardzo dziwne jak na czasy, gdy mordowa-
no ludzi co krok, trupy walały się w Carycynie po ulicach, a śmierć
i krew były codziennym widokiem. Wtedy przypomniałem sobie pew-
ną nie udokumentowaną opowieść, która niekiedy bywa cytowana
w poważnych źródłach naukowych. Otóż podobno podczas podróży do
Carycyna, Koba po prostu zgwałcił Nadię. Na jej krzyk do przedziału
wpadł ojciec. I grożąc pistoletem zmusił Kobę do ślubu.
W tej głupiej i odrażającej historyjce, gdzie zresztą pomylono oso-
by, może tkwić echo prawdziwego i tragicznego wydarzenia. Nadia
była oczywiście zakochana w bohaterze rewolucji. Płynęła w niej gorą-
ca cygańska krew. I rzeczywiście, wszystko musiało się odbyć w tam-
tym rozpalonym wagonie, kiedy po orgii egzekucji wrócił jej posępny
ukochany. Był też krzyk rozkoszy, który usłyszał nieszczęsny Fiedia.
Wbiegł do otwartego przedziału, zobaczył ukochaną siostrę i starego
Gruzina... Musiał mu się wydawać starcem ten czterdziestoletni Gru-
zin, którego uwielbiał. Straszna bywa utrata dziewictwa w latach mło-
dzieńczych. Nie zawsze mogą ją znieść rosyjscy chłopcy idealiści.
Wszystko to jednak tylko domysły. Fakty to noc, wagon i troje ludzi
w obłędnym upale pod gwiazdami 1918 roku.
Jak zawsze Koba pragnie pełnej władzy
Władza we frontowym mieście to przede wszystkim władza wojs-
kowa, toteż Koba, który nigdy nie brał udziału w walkach, próbuje
przejąć władzę wojskową. Północnokaukaskim okręgiem wojskowym
dowodzi carski generał, Andriej Sniesariew, który przeszedł na stronę
bolszewików. W jego sztabie służy wielu carskich oficerów.
Wszystkich skierował do Carycyna Trocki. Koba zaczyna grę,
która powinna przypaść do gustu Leninowi: bezustannie pisze ska-
rgi na Trockiego. Samotna walka z Trockim jest jednak niebez-
pieczna. Potrzebny jest sojusznik, który nadstawi głowę w ryzyko-
wnej chwili. W tym czasie do Carycyna docierają wojska przebi-
jające się z Donbasu. Przyprowadził je do miasta Kliment Woroszy-
łow - były ślusarz, później zawodowy rewolucjonista, obecnie do-
wódca. Koba umie podporządkowywać sobie takich ludzi. Do walki
potrzebny jest sztandar ideologii. Jeśli Trocki jest za wykorzysta-
niem w armii carskich „wojskowych specjalistów", to Woroszyłow
i Koba będą naturalnie przeciw. We dwójkę atakują ludzi Troc-
kiego. Oskarżają ich o zdradę.
Kontynuacja leninowskich uniwersytetów
4 lipca w Moskwie zaczyna się V Zjazd Rad. Z wielkim zaintere-
sowaniem musiał obserwować Koba dziwne wydarzenia, które mia-
ły tam miejsce.
Początkowo wszystko wyglądało normalnie. Trocki przyjechał
z frontu i w płomiennej mowie zagroził rozstrzelaniem każdemu,
kto naruszy pokój brzeski. Naturalnie wywołuje to spodziewaną
reakcję lewicowych eserów. Znany już nam Kamkow z rewolwe-
rem u pasa, wymachując pięściami, atakuje niemieckiego dyploma-
tę, Mirbacha, i jego „sługusów bolszewików". Wieś to ukochane
dziecię eserów. Zarzuty „bolszewickiego lokajstwa" wobec niemie-
ckich imperialistów Kamkow przeplata groźbami. „Weźmiemy za
kołnierz i wyrzucimy ze wsi wasze oddziały rekwizycyjne i kom-
biedy".
Delegaci obu partii zrywają się z miejsc, wygrażają sobie pięś-
ciami. Lenin jest jednak spokojny. Nawet żartuje.
Już 6 lipca lewicowi eserzy przystąpili do działania.
Dwóch z nich. Jakow Blumkin i Leonid Andriejew, pojechało
do ambasady Niemiec.
Blumkin to postać typowa dla tamtych bezlitosnych czasów. Na-
dieżda Mandelsztam opisuje, jak pewnego razu pijany Blumkin sie-
dział w kawiarni i klnąc wpisywał nazwiska na listy osób do roz-
strzelania. Poeta Mandelsztam wyrwał mu te listy i podarł. Cała
historia dotarła do Dzierżyńskiego, który obiecał natychmiast roz-
strzelać Blumkina. Tymczasem nazajutrz Blumkin znalazł się na
wolności. Bolszewicy czuli słabość do esera Blumkina.
W ambasadzie Blumkin i Andriejew poprosili o audiencję u Mir-
bacha. Gdy obu Rosjan wprowadzono do gabinetu dyplomaty, Blu-
mkin wystrzelił do niego z rewolweru. Mirbach uciekł do drugiego
pokoju, ale Blumkin cisnął za nim bombę. Mirbach zginął. Zama-
chowcy wyskoczyli przez okno do czekającego samochodu. Blum-
kin skoczył tak niefortunnie, że złamał nogę i musiał pełznąć do
auta. Obaj zdołali jednak uciec, wykorzystując dziwną niemrawość
straży złożonej ze strzelców łotewskich.
KC eserów liczyło, że zabójstwo Mirbacha spowoduje zerwanie
pokoju brzeskiego. Dzieje się jednak coś niepojętego.
Członkowie KC lewicowych eserów zbierają się w sztabie dob-
rze uzbrojonego oddziału Czeka pod dowództwem esera Dmitrija
Popowa. Jest też Blumkin. Zbuntowany oddział stoi w pobliżu Kre-
mla, ale nie podejmuje żadnych prób zdobycia siedziby władz bol-
szewickich. W oddziale zjawia się Dzierźyński, żąda aresztowania
Blumkina. Eserzy aresztują Dzierżyńskiego. Oddział nie podej-
muje jednak żadnej akcji. Wszyscy na coś czekają.
Pod wieczór eserzy zajmują stację telegrafu, ale... tylko po to, żeby
obwieścić Rosji i światu, że zabójstwo Mirbacha nie jest początkiem
powstania przeciwko bolszewikom. Dokonano go wyłącznie po to,
żeby zerwać zdradziecki pokój. Zbuntowany oddział nie ma zamiaru
nikogo atakować. Jego bunt miał być jedynie demonstracją niezgody
z bolszewikami. Trudno było wymyślić większy idiotyzm. Lenin do-
stał to, na co czekał: prawo do bezlitosnej rozprawy z wrogami. Strzel-
cy łotewscy rozgromili sztab dziwacznych buntowników, frakcja lewi-
cowych eserów na zjeździe rad została aresztowana.
Spełniło się marzenie Lenina. Lewicowi eserzy przestali istnieć jako
siła polityczna. Zginęli tak samo jak Mirbach, który za dużo wiedział.
Jakże bezmyślny sposób politycznego samobójstwa wybrali eserzy.
Tak upragniony przez bolszewików, tak dla nich bezpieczny. To był
istny cud.
Koba nie wierzył w cuda. Wielki szachista nie mógł nie zwrócić
uwagi na intrygującą zagadkę - kto skłonił eserów do tak bezmyśl-
nego kroku?
Za długo walczyli bolszewicy z carską Ochraną.
Za bardzo się z nią zbratali w trakcie wieloletniego podsyłania
sobie prowokatorów. To nie przypadek, że tajna policja bolszewi-
ków - Czeka - od pierwszego dnia zaczęła stosować prowokację, tę
sprawdzoną i ulubioną metodę carskiej Ochrany. Większość spek-
takularnych operacji Czeka w tych latach, takich jak aresztowanie
słynnego terrorysty, esera Sawinkowa, i angielskiego dyplomaty
Lockharta, była efektem wprowadzenia swojego agenta do otocze-
nia wroga.
Koba musiał zauważyć wyraźny ślad prowokatora w historii
z dziwnym powstaniem eserów.
Rzeczywiście, z zabójcą Mirbacha stało się cos zdumiewającego.
Gdy bolszewicy zajęli sztab eserów, był tam Blumkin ze złamaną
nogą. I właśnie jego, człowieka, po którego osobiście przyjechał
Dzierźyński, jednego z szefów wydziału Czeka, nikt nie rozpoznał.
Odwieziono go do szpitala miejskiego. Ucieka stamtąd, po czym
skruszony dobrowolnie ujawnia się w Czeka. Skazany na trzy lata,
niebawem wychodzi na wolność i natychmiast wstępuje w szeregi...
bolszewików. Blumkin będzie pracować w sekretariacie Trockiego,
a później w organach Czeka i GPU.
Koba mógł więc ocenić siłę i możliwości tak niedawno utworzo-
nej i już tak potężnej Czeka. Ocenił. Nie zapomniał też o Blum-
kinie. Po upadku Trockiego i wygnaniu go za granicę GPU wyśle
Blumkina, jako rzekomego pielgrzyma, do Tybetu, Damaszku
i Konstantynopola. Po drodze Blumkin zboczy do swego byłego
szefa, Trockiego. Niewątpliwie miał za zadanie wybadać plany wy-
gnańca i równocześnie „namierzyć" jego byłych zwolenników.
Po powrocie Blumkin przekazuje Karolowi Radkowi list od Tro-
ckiego. Jeszcze do niedawna Radek był najbliższym współtowarzy-
szem Lwa. Inteligentny i cyniczny Radek zbyt dobrze zna jednak
system i natychmiast donosi o liście Stalinowi.
No i trzeba było rozstrzelać Blumkina.
Po prowokacji z buntem lewicowych eserów Koba po raz nie
wiadomo który mógł powtórzyć sobie leninowską zasadę: „Cel
uświęca środki", banalny aforyzm, tak przerażający dla mieszczu-
cha i tak oczywisty dla prawdziwego rewolucjonisty.
Lenin pisał: „Na przykład Kalajew (zabójca wuja Mikołaja II), żeby
zabić tyrana (...) nabywa rewolwer od ostatniego łajdaka, obiecując mu
za usługę pieniądze i wódkę. Czy można potępiać Kalajewa za zada-
wanie się z bandytą? Każdy normalny człowiek powie, że nie można".
„Uczymy się pomalutku, uczymy się".
iście pewni, że ręka nam nie zadrży
Cel został osiągnięty. Zaczęło się legalne polowanie na lewico-
wych eserów. 7 lipca Lenin wysyła depeszę do Koby:
Wszędzie należy bezlitośnie tępić tych żałosnych i histerycznych awanturni-
ków. Bądźcie bezwzględni wobec lewicowych eserów i częściej przesyłajcie
informacje.
Odpowiedź Koby:
Bądźcie pewni, że ręka nam nie zadrży. Wrogów będziemy traktować jak
wrogów. Linii na południe od Carycyna na razie nie odtworzyliśmy. Poganiam
i rugam wszystkich. Możecie być pewni, że nikogo nie oszczędzimy - ani
siebie, ani innych, a zboże dostarczymy.
Rzeczywiście nikogo nie oszczędza. Przed 18 lipca wysłano do
Moskwy pięć wagonów zboża. Dostarcza chleb. I nie tylko chleb.
Nowe postaci historyczne
„Wysłałem do Baku gońca z listem" - zawiadamia Lenina. Po
przyjeździe do Carycyna Koba natychmiast nawiązuje kontakt
z miastem swojej młodości. I z zadziwiającym człowiekiem, który
będzie jego sojusznikiem aż do śmierci.
Władza radziecka została ustanowiona w Baku bardzo szybko.
Na jej czele stanął stary wróg Koby - Stiepan Szaumian. Nowa
władza padła jednak równie szybko, pod naporem wojsk tureckich
i angielskich, a komisarzy, z Szaumianem na czele, rozstrzelano.
Dziwnym trafem ocalał tylko jeden - Ormianin Anastas Mikojan.
Mikojan wstąpił do partii w 1915 roku w wieku 20 lat. Był
jednym z aktywnych działaczy Komuny Bakijskiej. Po rozstrzela-
niu komisarzy ukrywał się na terenie Baku.
Sprytny był to człowiek. Na Kaukazie miał wiele przydomków.
W Armenii nazywano go „gruzińskim kin to" za związki z bolsze-
wikami z Tyfiisu, w Gruzji - „ormiańskim fakirem", zaś w Azer-
bejdżanie „Judaszem", za to, że jako jedyny przeżył masakrę komi-
sarzy. Właśnie z nim kontaktuje się Koba.
W Baku jest ropa naftowa, bez ropy nie da się walczyć. I już wkrótce
bolszewik Mikojan, kierowany przez Kobę z Carycyna, nawiąże roz-
mowy z bakijskimi kapitalistami. Hojnie płaci złotem, przymykają więc
oczy na fakt, że ich ropa trafia do Lenina. Szybko, bardzo szybko wojska
Lenina wkroczą do Baku. Własna ropa zgubi kapitalistów.
Póki co Koba wzmacnia flotyllę Mikojana swoimi okrętami.
I nadal bombarduje Lenina depeszami o walce z Trockim.
Wbijcie mu do głowy, że zboża na południu jest dużo, lecz żeby je zdobyć,
muszę mieć pełnomocnictwa wojskowe. Pisałem już o tym, lecz nie otrzyma-
łem odpowiedzi. Bardzo dobrze. W takim razie będę sam, bez wszelkich for-
malności zdejmować tych dowódców i komisarzy, którzy szkodzą sprawie. (...)
I nie powstrzyma mnie brak papierka od Trockiego.
Lenin zżyma się na tę walkę, ale Koba czuje poparcie wodza.
I robi swoje. Na jego rozkaz Woroszyłow przejmuje dowodzenie
3. i 5. Armią. Wspólnie z Koba organizują ofensywę. Koba sam
bierze udział w natarciu, w pociągu pancernym. Ofensywa załamuje
się. Klęska przynosi jednak nieoczekiwany efekt. Mianowany przez
Trockiego Sniesariew zostaje odwołany do Moskwy. Powstaje Ra-
da Wojskowa Północnego Kaukazu. Kieruje nią... Koba. Lenin lubi
Kobę. Docenia też jego walkę z Trockim.
Koba ma wolne ręce. Lenin dostaje depeszę:
Rada wojskowa odziedziczyła schedę w stanie rozkładu. Trzeba było zacząć
wszystko od podstaw.
Jako przyczynę rozkładu Koba podaje „spisek specjalistów wojs-
kowych".
W nocy, 22 sierpnia, na środek Wołgi wypłynęła barka. Znaj-
dowali się na niej „specjaliści wojskowi", ściągnięci przez Troc-
kiego i Sniesariewa, a aresztowani przez Kobę. Rozstrzelano ich.
Choć ofensywa się załamała, Koba utrzymuje linię obrony. Ca-
rycyn nie kapituluje. Zboże i ropa płyną do Moskwy.
Nowości z Moskwy: wystrzał
W ostatnich dniach sierpnia 1918 roku Lenin zostaje ranny w za-
machu po spotkaniu z robotnikami fabryki Michelsona.
Zakończywszy wystąpienie słowami „wolność albo śmierć"
wódz idzie przez dziedziniec do czekającego nań samochodu. Wte-
dy rozlegają się trzy wystrzały z rewolweru. Lenin pada obok samo-
chodu, trafiony dwiema kulami.
Dokumentacja zamachu na Lenina do dziś znajduje się w byłym
Centralnym Archiwum KGB. W 1995 roku udało mi się zapoznać
z tymi aktami. Zawierały m.in. zeznania kierowcy Lenina, Stiepana
Gila. Gil czekał w samochodzie i był naocznym świadkiem wydarzeń.
Lenin wyszedł z pomieszczenia, w którym odbywał się wiec, otoczony kobieta-
mi i mężczyznami. Był już o trzy kroki od auta, gdy z lewej strony, w odległo-
ści trzech kroków od niego, zobaczyłem kobiecą rękę z browningiem, wyciąg-
niętą zza pleców zebranych osób. Padły trzy strzały.
Kilka zdjęć z miejsca zdarzenia dokumentuje szczegóły zama-
chu. Strzelająca znajdowała się obok przedniego koła samochodu,
Lenin był przy tylnym kole, na wprost niej, w odległości trzech
kroków.
Rzuciłem się w kierunku, z którego strzelano - zeznawał kierowca Gil. - 
Strzelają-
ca kobieta cisnęła mi pod nogi rewolwer i skryła się w tłumie. Przypadkowo
obecna felczerka i dwaj ludzie (zapewne ochrona Lenina - przyp. aut.) pomogli mi
wnieść Lenina do samochodu i we czwórkę pojechaliśmy na Kreml.
Na pełnym gazie Gil zawiózł wodza do domu. Lenin zdołał
wejść do mieszkania o własnych siłach. Jak podano w oficjalnym
komunikacie - „jedna kula weszła pod lewą łopatkę i utknęła z pra-
wej strony szyi, druga trafiła w lewe ramię. Ranny jest całkowicie
przytomny. Jego leczeniem zajęli się najlepsi chirurdzy".
„Kula nie naruszyła tętnicy szyjnej" - wspominał leczący Le-
nina doktor Rozanow. Życiu wodza nic nie zagrażało. Jednakże
z tych niegroźnych ran wkrótce popłynie rzeka krwi...
Już o kilka przecznic dalej zatrzymano młodą kobietę w czarnej
sukni. Była to Fania Kapłan, rewolucjonistka, która w carskim wię-
zieniu odsiedziała wyrok za przygotowywanie aktu terrorystyczne-
go. Na katordze utraciła słuch i częściowo wzrok. Właśnie dlatego
nie była w stanie zabić Lenina z odległości trzech kroków.
Z zeznań Fani Kapłan:
Strzelałam do Lenina, gdyż uważam (...) że oddala on ideę socjalizmu na
dziesiątki lat. (...) Zdecydowałam się na ten krok w lutym. Bolszewicy to
spiskowcy. Przejęli władzę bez zgody narodu.
Na pytanie o wspólników i przynależność partyjną Kapłan od-
powiedziała: „Dokonałam zamachu sama i z własnej woli".
Śledztwo trwało krótko. 3 września komendant Kremla, Mal-
kow, wyprowadził Kapłan na dziedziniec. W obecności bolszewic-
kiego poety Demiana Biednego, który z zainteresowaniem obser-
wował widowisko, Malkow zabił kobietę strzałem w tył głowy.
Ciało Kapłan spalono w beczce. Za pośrednictwem Czeka roz-
puszczono plotki, że Lenin osobiście ułaskawił terrorystkę.
Plotka utrzymywała się przez całe dziesięciolecia.
Trocki dowodził wtedy wojskami w Kazaniu - walczył z nacie-
rającymi Czechami. Na wiadomość o zamachu opuszcza front i pę-
dzi do Moskwy. Czuje się następcą.
Koba nadal siedzi w Carycynie. Co miałby robić w Moskwie bez
Lenina? Utrzymywał się w kierownictwie tylko dzięki autorytetowi
wodza. W tym samym czasie były student, Kenigisser, zastrzelił
w Piotrogrodzie przyjaciela Trockiego, przewodniczącego tamtej-
szego oddziału Czeka, Moisieja Urickiego. Zamachowiec wyjaśnił,
że zastrzelił Urickiego z zemsty za rozstrzeliwania oficerów
i śmierć swojego przyjaciela.
Trocki wygłasza płomienną mowę o odwecie. 2 września, po
burzliwej dyskusji w KC, bolszewicy ogłosili czerwony terror.
Koba dowiedział się o tym w Carycynie.
Rosja krwią spłukana
W rzeczywistości terror trwał, bez żadnego ogłaszania, przez
cały 1918 rok.
Zaczął się już latem w Jekatierynburgu, gdzie w brudnej piwnicy
rozstrzelano cara i jego rodzinę. I wtedy, gdy Koba rozstrzeliwał
oficerów w Carycynie. I gdy na ulicach ukraińskich miast walały
się trupy Żydów z rozprutymi brzuchami. I gdy sam Lenin, na
krótko przed zamachem, na wiadomość o wybuchu powstania chło-
pskiego w Penzie depeszował:
Zastosować bezlitosny masowy terror przeciwko kułakom, popom i biało-
gwardzistom. Podejrzanych zamknąć w obozie koncentracyjnym poza mias-
tem.
Przez cały rok w kraju męczono i mordowano ludzi. Zabijały
obie strony. Krwawe kazamaty bolszewickiej Czeka nie różniły się
od zalanych krwią piwnic białego kontrwywiadu. I tam, i tu wiąza-
no ofiary drutem kolczastym, wykłuwano oczy, robiono rękawiczki
z ludzkiej skóry, wbijano na pal. Jednakże rząd Denikina z przera-
żeniem patrzył na okrucieństwo swoich wojsk.
Tymczasem rząd bolszewicki uznał karę bez winy za zasadę poli-
tyki państwa. 5 września 1918 roku opublikowano oficjalny dekret
o czerwonym terrorze. Po zabójstwie cara Aleksandra II jego mini-
strowie zastanawiali się, czy „w przypadku najmniejszego przestępst-
wa obarczyć odpowiedzialnością i zdelegalizować wszystkie rewolu-
cyjne partie polityczne". Nie zdecydowali się. Bolszewicy nie mieli
takich oporów. Utworzono instytucje zakładników. Pięćset osób,
„przedstawicieli obalonych klas", rozstrzelano tuż po zamachu na
Urickiego. To oficjalne dane. W Kronsztadzie czterystu byłych ofice-
rów ustawiono nad trzema głębokimi dołami i rozstrzelano.
Oczywiście nie chodziło o odwet. Byłoby dziwne, gdyby za
strzały rewolucjonistki Kapłan szukano pomsty na carskich mini-
strach, senatorach i duchownych. Terror miał wyższy cel. Ujawnił
go Trocki, wyjaśniając powody rozstrzelania rodziny carskiej:
„Trzeba było wstrząsnąć własnymi szeregami". Pokazać, że nie ma
odwrotu. „Przed nami całkowite zwycięstwo albo całkowita zagła-
da".
Należało też, jak pisał Trocki, „przerazić, zastraszyć wroga".
I nie tylko wroga. Należało zastraszyć społeczeństwo. Czerwony
terror to prawo władzy do kary bez winy, utrzymywanie obywatela
w stałym, kafkowskim strachu, że jest bezsilny wobec władzy. Na
tym polegał sens terroru. Koba zrozumiał tę lekcję.
,,Uczymy się pomalutku, uczymy się".
Właśnie wtedy „ostatni żywy duch opuścił rewolucję" - napisała
w więzieniu eserka Maria Spiridonowa.
Próba generalna stalinowskiego terroru
Jeili kto w pojmanie wiedzie, w pojmanie pójdzie; jeźli kto mieczem zabije,
musi i on być mieczem zabity.
Apokalipsa Św. Jana, 13,10,
. Biblia Gdańska, Warszawa 1958
Czerwony terror nabierał rozmachu. Narkom spraw wewnętrz-
nych, Grigorij Pietrowski, podpisał Rozkaz w sprawie zakładni-
ków:
Wszyscy znani miejscowym radom prawicowi eserzy mają być natychmiast
aresztowani. Należy wziąć znaczną liczbę zakładników spośród burżuazji i ofi-
cerów. Przy najmniejszych próbach oporu stosować masowe egzekucje przez
rozstrzelanie.
W całym kraju zaczęła się fala rozstrzeliwań.
„Tygodnik Czeka" zamieszcza raporty o egzekucjach w swoich
gubemialnych oddziałach: Nowogród - 38 osób, Psków - 31, Jaro-
sław - 38, Poszechońsk - 31...
Terror przekształca się w rywalizację. Wszędzie wiszą listy ludzi
skazanych na rozstrzelanie.
Typowe ogłoszenie: „Przy najmniejszej próbie wystąpień kontr-
rewolucyjnych wymienione osoby zostaną rozstrzelane". Poniżej
nazwiska, dziesiątki nazwisk. Powszechnie praktykowano zatrzy-
mywanie mężów. Potem oprawcy czekali, aż nieszczęsna żona
przyjdzie zapłacić ciałem za jego życie. Czekiści zapraszali na swo-
je pijaństwa żony aresztowanych oficerów. Tak tworzą się nowe
kadry Czeka.
I wszyscy będą służyć Kobie, żeby potem zginąć w jego łagrach.
Kamieniew, Zinowiew, Trocki publicznie sławią terror. Nawet
humanista Bucharin stwierdził: „Przymus proletariacki we wszyst-
kich swych formach, od rozstrzeliwań poczynając (...) jest metodą
kształtowania człowieka komunistycznego na bazie materiału ludz-
kiego z epoki kapitalizmu".
Koba nie lubił teoretyzować. Po prostu działał. I groza ogarnęła
Carycyn.
Czekiści, którzy zasmakowali w swojej pracy, żądali zaostrzenia
terroru. „Tygodnik Czeka" pisał: „W wielu miastach przeprowa-
dzono już masowe egzekucje zakładników. To bardzo dobrze. Naj-
gorszy jest brak konsekwencji. Rozjusza wroga, nie osłabiając go".
Dalej autorzy artykułu apelowali, by pójść dalej i zalegalizować
tortury. Trzeba „wyzbyć się mieszczańskich uprzedzeń".
Krwawa wszechmoc Czeka wywoływała jednak sprzeciwy w sa-
mej partii. W liście do „Prawdy" jeden z komunistów pisał: „Hasło
»cała władza w ręce rad« przekształcamy w »cała władza w ręce
Czeka«". Powołano komisję do spraw działalności Czeka. Koba
wszedł w jej skład.
W komisji Koba - oprawca Carycyna - występuje jako zwolen-
nik umiarkowania i przeciwnik skrajności. W ogóle pozycja między
spierającymi się stronami staje się jego ulubioną. Wyjątkiem jest
Trocki. W tym przypadku Koba jest zawsze gotów do walki. Wie,
że Lenin docenia ten zapał.
Komisja uznała apel o legalizację tortur za błąd. I gorliwym
młodym czekistom wyjaśniono, o czym można, a o czym nie wolno
mówić, nawet jeśli zdecydowali się to robić.
Wszystkie pomysły dotyczące tortur Koba urzeczywistni po dwu-
dziestu latach. Okrutni dumie, którzy żądali ich uprawomocnienia
w 1918 roku, przekonają się na własnej skórze, czym są tortury.
Cha, cha!
Po śmierci Stalina w jego kremlowskim mieszkaniu i w daczy
w Kuncewie znaleziono tysiące książek z prywatnej biblioteki wo-
dza. Była tam białogwardyjska literatura emigracyjna i dzieła jego
dawnych znajomków, których zabił - Trockiego, Zinowiewa, Ka-
mieniewa, Bucharina. Ich książki, konfiskowane w całym kraju, tu
leżały spokojnie na półkach. Za Chruszczowa bibliotekę zlikwido-
wano. W Archiwum Partii zostały jedynie te książki, na których
Stalin zanotował swoje uwagi. Tak, małomówny Koba zostawił po
sobie mnóstwo zapisków na marginesach. Te zapiski są dziwaczną
drogą do świata prawdziwych myśli największego konspiratora.
Siedzę w archiwum i kartkuję dwie najbardziej zajmujące ksią-
żki z jego biblioteki. To dwie książki o terrorze. Jedną napisał
Trocki w 1920 roku. Nosi tytuł Terroryzm i komunizm.
Wszędzie, gdzie autor wychwala terror i przemoc rewolucyjną, Koba
dopisuje z uznaniem: „Tak! Celne! Tak!" Sam na sam ze sobą nie boi
się szczerości wobec swojego wroga. Jak się później przekonamy, Tro-
cki zawsze był... jego nauczycielem. Drugim nauczycielem po Leninie.
Autorem drugiej książki jest socjalista Kar! Kautsky. Znów Ter-
roryzm i komunizm. „Przywódcy proletariatu - pisze Kautsky
- uciekli się do środka ostatecznego, krwawego - do terroru".
Stalin podkreślił te słowa i dopisał z boku: „Cha, cha!"
Po wojnie domowej, po codziennych egzekucjach i morzu prze-
lanej krwi „burżuazyjny lęk przed krwią" wydał mu się tak śmiesz-
ny.
„Notabene" - tak dopisał przy słowach Marksa. „Jest tylko jeden
sposób, by wykarczować, wyrwać korzenie starego społeczeństwa
i skrócić krwawe męki porodowe nowego - terror rewolucyjny".
„Notabene" zapamiętał, że terror to najkrótsza droga do nowego
społeczeństwa.
Cała władza w ręce Czeka!
Tak więc Koba ze zrozumieniem i zainteresowaniem musiał się
przyglądać Czeka, tej władzy zrodzonej przez terror.
„Nam wszystko wolno, gdyż to my, jako pierwsi na świecie,
podnieśliśmy miecz w imię wyzwolenia wszystkich z jarzma nie-
wolnictwa! (...) Czy ktokolwiek może mieć za złe nam, uzbrojonym
w ten święty miecz, jak walczymy?" („Czerwony Miecz" - organ
Korpusu Specjalnego Czeka).
Tę myśl Koba wcieli w życie za dwadzieścia lat. Autorzy prze-
konają się, co ona oznacza.
Potęga Trackiego rośnie
Na początku września stał się cud: potężne uderzenia Armii Cze-
rwonej pod dowództwem Trockiego powstrzymały marsz Korpusu
Czechosłowackiego. 10 września czerwoni wyparli Czechów z Ka-
zania. W ciągu następnych trzech dni odbili Samarę i Symbirsk.
Wracający do zdrowia Lenin wysyła do Trockiego depeszę
z gratulacjami.
Korpus Czechosłowacki rozpoczął odwrót na Syberię.
W drugiej połowie września Koba przyjechał do Moskwy, żeby
odwiedzić rekonwalescenta. I oczywiście na prośbę Koby Lenin
wysłał depeszę z gratulacjami do Woroszyłowa, który dowodził
Frontem Południowym.
Trocki odbiera to jako policzek i kolejny dowód sprzyjania sa-
mowoli Koby. Podejmuje zdecydowane kroki. Dowódcą frontu
w Carycynie mianuje byłego carskiego generała. Pawła Sytina. Ko-
ba i Woroszyłow odmawiają podporządkowania się jego zwierzch-
nictwu. Jak zwykle wysyłają depeszę do Lenina:
Sytin to człowiek (...) nie zasługujący na zaufanie. (...) Należy niezwłocznie
omówić na posiedzeniu KC kwestię postępowania Trockiego, który zastę-
puje najwybitniejszych członków partii zdradzieckimi specjalistami wojs-
kowymi.
Trocki reaguje natychmiast:
Kategorycznie nalegam, by odwołać Stalina. Na froncie carycyńskim nie od-
nosimy sukcesów, choć mamy wystarczająco dużo sił. Woroszyłow może do-
wodzić pułkiem, a nie pięćdziesięciotysięczną armią.
Lenin nie mógł teraz odmówić Trockiemu.
W październiku 1918 roku Koba został odwołany do Moskwy.
W Moskwie od razu zrozumiał, że będzie musiał skapitulować.
Trocki jest zbyt silny. Depeszuje do Woroszyłowa:
Właśnie byłem u Iljicza. Jest wściekły i żąda zmiany decyzji.
Pretensje Koby natychmiast zniknęły. Pojednawczo proponuje
Leninowi:
Według mnie można załatwić wszystko po cichu.
Dokonuje ostrego zwrotu. Publikuje w „Prawdzie" artykuł
z okazji pierwszej rocznicy władzy radzieckiej, w którym... wy-
chwala Trockiego.
Praktyczne przygotowanie powstania odbywało się pod bezpośrednim kierow-
nictwem (...) tow. Trockiego. (...) Szybkie przejście garnizonu na stronę rad
i sprawne działanie KWR panią zawdzięcza przede wszystkim tow. Trockie-
mu.
Żeby zachować Kobę na froncie, Lenin osobiście zaczyna go-
dzić go z Trockim. Komunikuje Trockiemu: „Stalin przekonał
Woroszyłowa, żeby całkowicie podporządkował się rozkazom
Centrum".
Kiedy trzeba, Koba umie ustępować.
Życie w utopii
W Moskwie szykowano się do obchodów pierwszej rocznicy
Października.
Mieli prawo świętować - już rok rządzili krajem. Kto by w to
uwierzył? Cały rok. Słynny malarz Annienkow wspominał, jak de-
korował wówczas stolicę. W Moskwie nie było żadnych tkanin.
Mimo to pokryły ją tysiące czerwonych transparentów i czerwo-
nych flag. Głodne, lecz czerwone miasto Moskwa. Co prawda w no-
cy okazało się, że zapomniano o najważniejszym - o trybunie,
z której o 9 rano miał przemawiać odzyskujący siły Lenin. Annien-
kow zrobił szkic trybuny, rozpalono ogniska i przez całą noc budo-
wano. Budowała, jak pisze Annienkow, „brygada profesorów-in-
teligentów", zapędzona do tej roboty w ramach „przymusowej re-
edukacji poprzez pracę".
Przed 8 rano trybuna była gotowa i Lenin wygłosił z niej mowę.
Pod trybuną stał Trocki. Jako przyszły następca...
Dokładnie w tym samym miejscu, gdzie przemawiał Lenin, Koba
wzniesie jego Mauzoleum. Budowla stanie się nową trybuną, na któ-
rej Koba będzie według hierarchii ustawiać swoich współtowarzyszy.
Miejsce na trybunie będzie oznaczało przynależność do władzy.
Ludność spowitej purpurą stolicy żyła całkiem innymi sprawami.
Gdzie kupić chleb? Skąd wytrzasnąć drwa na opał? Chleb przywozili
z prowincji i sprzedawali na ulicach przyjezdni „workowcy". Milicja
łapała ich, zabierała towar. Mimo to przedzierali się do głodującego
miasta. Handlowali w pobliżu dworców, w domach, w bramach.
Ludzie przekazywali sobie ich adresy. W naszej rodzinie przez wiele
lat przechowywano karteczkę z taką informacją: „W pierwszej ka-
mienicy za dworcem, w podwórzu płot, odchylić drugą deskę, za nią
jest drugi dziedziniec, za śmietnikiem sprzedają chleb".
Głodująca inteligencja przekradała się pod zdobyte adresy, za
chleb płaciła kosztownościami.
Klatki schodowe, piwnice i sutereny roiły się od bezdomnych
dzieci. Za chleb można było kupić sobie dziewczynkę.
Pieczara - tak brzmi tytuł opowiadania Jewgienija Zamiatina
o inteligencie konającym z głodu i zimna w wielkim, nie ogrzewa-
nym mieszkaniu, które przeistoczyło się w pierwotną pieczarę. In-
teligent niczym jaskiniowiec wyprawia się z niego na polowanie
- kradnie drwa sąsiadowi. W większości pańskich mieszkań było
już jednak ciasno - „dokwaterowano" proletariat.
Ludzie zmieniali się pod wpływem bestialstw, zabójstw i ciąg-
łego głodu. Wczorajszy humanista stawał się gwałcicielem i rabu-
siem, dobroduszny mieszczuch - zwierzęciem. Trzy i pół roku woj-
ny odarło ludzi z człowieczeństwa i ujawniło ich prawdziwą naturę.
Umierający z obrzydzenia poeta Aleksander Błok powiedział: „Du-
szę się. (...) Udusimy się wszyscy, rewolucja światowa przekształca
się w światową astmę".
Niech żyje rewolucja światowa!
Przez wszystkie te lata głodu i krwi Lenin przekonuje partię:
„Robotnicy wszystkich krajów patrzą na nas z nadzieją. Czy słyszy-
cie ich głos? Wytrzymajcie jeszcze trochę. Przyjdziemy Warn z po-
mocą i wspólnie zmieciemy kapitalistycznych drapieżców".
Koba w swoim artykule proponuje gromadzić zapasy ziarna na
potrzeby przyszłych głodujących republik.
Zrozumiał już jednak ważną rzecz: jeśli światowa rewolucja nie
wybuchnie, to i tak zmusimy kraj do utrzymania bolszewizmu. Ter-
ror nauczył go jak.
A jednak wybuchła. Goniąc resztkami sił, bolszewicy doczekali się.
W nocy z 9 na 10 listopada nikt nie spał na Kremlu. Zaczęła się
rewolucja w Niemczech. Po rozbiciu Czechów kolejny cud. Władza
Hohenzollernów upadła. Z balkonu pałacu cesarskiego socjalista
Kari Liebknecht ogłosił utworzenie nowej republiki rad.
Rady rządziły w Niemczech. Z mapy Europy zniknęło drugie
imperium.
Bolszewicki poseł, Adolf Joffe, w tajemnicy kupuje broń dla nie-
mieckich rewolucjonistów. Jeszcze niedawno Niemcy wspierali rewo-
lucję w Rosji, teraz Lenin rewanżuje się im za pomoc. Też w sekrecie.
Ambasada Rosji stała się sztabem rewolucji w Niemczech.
12 listopada jeszcze jedna rewolucja. W Austrii. Jeszcze jedna
monarchia legła w gruzach. Nie było wątpliwości: w rok po Paź-
dzierniku wybuchła rewolucja światowa. Koba stwierdził ze zdu-
mieniem, że spełniło się jeszcze jedno proroctwo Lenina. Przez cały
dzień uszczęśliwieni rewolucjoniści manifestowali przed siedzibą
moskiewskiej rady.
Niestety. Wszystko skończyło się zwycięstwem umiarkowanych
socjalistów i utworzeniem nienawistnych Leninowi republik bur-
źuazyjno-demokratycznych. Jeszcze na chwilę zajaśniała nadzieja:
na początku 1919 roku lewicowi socjaldemokraci ze „Związku Spa-
rtakusa", z Karlem Liebknechtem i Różą Luksemburg na czele,
wzniecili powstanie. Żołnierze i marynarze zdobyli kancelarię cesa-
rską w Berlinie, ale powstanie upadło. Róża Luksemburg i Kari
Liebknecht zginęli z rąk ekstremistów. Ich ciała znaleziono w kana-
le.
W odwecie za śmierć niemieckich rewolucjonistów, zgodnie
z doktryną czerwonego terroru, rozstrzelano czterech wielkich ksią-
żąt Romanowów, krewnych ostatniego cara. Jeden z nich, Nikołaj
Michajłowicz, był znanym historykiem. Gorki prosił o darowanie
mu życia.
Lenin oczywiście obiecał wziąć pod uwagę prośbę słynnego pi-
sarza. Równocześnie rozkazał Zinowiewowi nie wypuszczać wiel-
kiego księcia i pospieszyć się. Wizerunek humanitarnego Lenina
został zachowany, a książęta - rozstrzelani.
Koba docenił metodę wodza: sam będzie ją stosować.
Wojska niemieckie zaczęły pospiesznie opuszczać Ukrainę i Za-
kaukazie. Mimo to sytuacja nadal była ciężka.
Ukrainą rządził wróg bolszewików, nacjonalista Simon Petlura,
na Zakaukazie wkroczyli Anglicy. Kozacy dońscy, zaopatrywani
przez Niemców, podporządkowali się Anionowi Denikinowi i bez
szemrania wykonywali jego rozkazy.
Najgorsze jednak czekało na bolszewików na wschodzie.
Właśnie w listopadzie 1918 roku, gdy bolszewicy triumfowali
z powodu wybuchu rewolucji w Niemczech, na Syberii wydarzyło
się coś strasznego: olbrzymimi przestrzeniami od Pacyfiku do Po-
wołża zawładnął jeden z najzdolniejszych dowódców rosyjskich,
carski wiceadmirał Aleksander Kołczak.
Ten syn zwykłego oficera artylerii zrobił olśniewającą karierę.
Przed wybuchem rewolucji dowodził Flotą Czarnomorską. Po re-
wolucji lutowej, chcąc opanować anarchię, polecił rozformować
najbardziej zrewoltowane pancerniki. Na okrętach wybuchł bunt.
Żeby ugłaskać marynarzy. Rząd Tymczasowy poświęcił admirała.
Kołczaka zdjęto ze stanowiska i wysłano do USA na czele misji
wojskowej.
W październiku 1918 roku Kołczak przybywa do Omska, gdzie
znajduje się demokratyczny rząd eserów, aresztowany przez Korpus
Czechosłowacki.
W listopadzie admirał dokonuje przewrotu. Wraz z nim do wła-
dzy dochodzi prawica - kadeci i oficerowie monarchiści. Kołczak
ma do dyspozycji niewyczerpane zasoby ludzkie Syberii.
Przejmuje też rezerwy złota imperium rosyjskiego, zagarnięte
przez Czechów w Kazaniu.
Armia Kołczaka rozpoczyna zwycięski marsz przez Syberię.
Trzeba tam posłać Stalina
I znów grozi katastrofa.
Lenin postanawia wysłać na front Kobę. W tym celu trzeba go
jednak pogodzić z Trockim. Koba odwiedził Trockiego w daczy,
ale do zgody nie doszło. Lenin zaczął więc działać osobiście.
W ostatnich dniach listopada depeszuje do Trockiego:
Czy zgadzacie się porozmawiać ze Stalinem? Jest gotów do Was przyjechać.
Czy uważacie za możliwe, by na wiadomych warunkach puścić w niepamięć
dawniejsze scysje i pracować wspólnie, czego tak pragnie Stalin? Moim zda-
niem należy dołożyć wszelkich starań, żeby tak się stało.
Woroszyłowa przepędzono już z Carycyna. Dostał tekę narkoma
spraw wewnętrznych w rządzie ukraińskim z adnotacją „Nie dopu-
szczać do spraw wojskowych". Trocki miał powód do satysfakcji.
Dlatego Lenin znów powierzył Kobie dowodzenie.
Już niebawem Lenin pisał:
Mamy szereg informacji spod Permu o katastrofalnym stanie wojsk. Mam
zamiar wysłać tam Stalina. (...) Obawiam się, że Smiłga będzie za miękki.
Na Uralu nastąpiła katastrofa. W oddziałach królowało pijaństwo
i maruderstwo. Po klęsce w walkach z Kołczakiem armia znajdowa-
ła się w stanie agonii. Koba wyruszył do Permu z szefem Czeka,
Dzierźyńskim. Nie zawiódł Lenina. Bezlitośnie rozstrzeliwując opor-
nych w bardzo krótkim czasie przywrócił sprawność bojową zde-
moralizowanych pułków.
Wydawało się jednak, że Kołczaka nic nie powstrzyma. Wiosną
1919 roku jego czterystutysięczna armia przekroczyła Ural.
Kołczak szedł na Samarę. Stąd droga do Moskwy stała otworem.
W tym samym czasie na horyzoncie ponownie zamajaczyła re-
wolucja światowa. W marcu 1919 roku komuniści pod wodzą Beli
Kuna przejęli władzę na Węgrzech. Bolszewik Bela Kun, węgierski
jeniec wojenny, który w Rosji wstąpił do partii, tworzy Republikę
Węgierską. Trocki proponuje w KC, by natychmiast wyruszyć na
pomoc Węgrom. Koba nie bierze udziału w tych jałowych dyskus-
jach. Kto by tam teraz myślał o Węgrach. Kołczak naciera. Generał
Judenicz stoi pod Piotrogrodem.
Rzeczywiście, wszystko skończyło się na namiętnych dysputach.
W Kijowie sformowano Dywizję Intemacjonalistyczną, która miała
pomóc Republice Węgierskiej, ale pieniądze na jej wyposażenie
jakoś nie nadchodziły. Republika padła.
Przez jakiś czas bolszewizm będzie musiał pozostać wewnętrzną
sprawą Rosji. Wielkie marzenie o rewolucji światowej nie spełni
się. Na razie.
Wiosną 1918 roku odbył się VIII Zjazd Partii.
Koba znów rozpoczął ulubioną grę - zorganizował kolejny atak
na Trockiego. Opozycja, znana jako „wojskowa", skupiła wielu
działaczy partyjnych, którzy sami pragnęli być dowódcami. Wy-
stąpili oni przeciwko polityce kadrowej Trockiego w armii, polega-
jącej na obsadzaniu stanowisk dowódczych „specjalistami wojsko-
wymi", oficerami carskimi, którzy przeszli na stronę bolszewików.
Opozycja uznała „specjalistów" za utajonych zdrajców i wrogów.
Lenin ochoczo pozwolił atakować Trockiego. A potem oczywiście
wystąpił w jego obronie. Było jasne, że bez carskich oficerów armia
przekształci się w bandę partyzantów. Lenin bezlitośnie tępił par-
tyzantkę. Poparł go w tym... Koba. Prawdziwy zakulisowy inspira-
tor opozycji występuje przeciwko niej po stronie Lenina. Lenin jest
wdzięczny Kobie. Za kolejny prztyczek w nos Trockiemu. I za
zajęcie mądrego stanowiska. Wyznacza więc Kobę do specjalnej
komisji, która ma pogodzić Trockiego z opozycją.
Nie zapomina też o usprawiedliwieniu okrucieństw Koby w Ca-
rycynie. „Gdy towarzysz Stalin rozstrzeliwał w Carycynie, myś-
lałem, że to błąd i wysłałem depeszę: „Bądźcie ostrożni". Pomyli-
łem się. Cóż, jesteśmy tylko ludźmi". Koba musiał być czysty.
Lenin szykował dla wiernego Gruzina nowe stanowisko.
Tysiąc stanowisk
Na początku 1919 roku umarł Swierdłow.
Jak pamiętamy, los kilkakrotnie zetknął go z Kobą. Dzielili nawet
wspólny pokój na zesłaniu. Swierdłow, maleńki człowieczek z czarną
bródką, w czarnej kurtce, z czerwonymi od ciągłego niewyspania
oczami, był równocześnie przewodniczącym WCIK - najwyższego
organu ustawodawczego - i sekretarzem KC partii. Łącząc te stano-
wiska niejako symbolizował jedność partii i państwa. Skupił w swo-
ich rękach całą organizację i biurokrację państwową, znał wszystkie
tajemnice partii. To właśnie od Swierdłowa Trocki dowiedział się
o rozstrzelaniu rodziny carskiej. Po ukazaniu się mojej książki o Mi-
kołaju II dostałem list. Anonimowy autor pisał: „Czy pan wie, że
Nikołaj Krestiński (w 1918 roku był narkomem finansów - przyp.
aut.) przywiózł do Moskwy kosztowności, znalezione przy zwłokach
rozstrzelanych Romanowów? Swierdłow dołączył klejnoty do tzw.
żelaznej rezerwy partii. Rezerwę, złożoną z biżuterii i drogocennych
kamieni, bolszewicy trzymali na wypadek utraty władzy. Była zdepo-
nowana w tajnym sejfie Swierdłowa".
Odniosłem się sceptycznie do tej informacji, ale niebawem mogłem
przeczytać stenogram wystąpienia Jakowa Jurowskiego, który dowo-
dził egzekucją cara i jego rodziny. Stenogram jego „wystąpienia przed
starymi bolszewikami" przechowywany był w tajnym archiwum. Juro-
wski wspomina o kosztownościach, które po rozstrzelaniu Nikołaj Kre-
stiński zabrał do Moskwy. Zaś Baźanow, zbiegły na Zachód sekretarz
Stalina, opisuje w swojej książce, jak w kremlowskim mieszkaniu
Swierdłowa wdowa po nim, za przyzwoleniem, Stalina nadal prze-
chowywała kosztowności „na wypadek utraty władzy".
„Żelazny" to ulubiony przydomek bolszewików. „Żelazny Fe-
liks" - tak nazywano szefa Czeka, Feliksa Dzierźyńskiego. „Żelaz-
ny" był też Swierdłow. Po śmierci „żelaznego Swierdłowa", fana-
tycznego wykonawcy wszystkich decyzji Lenina, Iljicz zaczyna
szukać nowego kandydata do tej roli.
Czy można znaleźć kogoś lepszego niż Koba? Wspaniały talent
organizacyjny. Potrafi „doprowadzić do końca każdą sprawę". Sta-
lowa wola. Nie boi się krwi. No i nienawidzi Trockiego.
Człowiek ze stali zastąpi człowieka z żelaza.
25 marca 1919 roku ze składu KC wyłoniono Politbiuro (Biuro
Polityczne). Pierwowzory Politbiura, które tworzył Lenin przed re-
wolucją, były czymś jakościowo innym. Działały wewnątrz partii.
I szczęśliwie obumierały. Teraz jednak partia rządziła krajem. We-
dług koncepcji Lenina historia kraju powinna stać się historią partii.
Milionoręka partia powinna przeniknąć do wszystkich dziedzin życia kraju. Kraj
realizuje decyzje partii. Biuro Polityczne jako mózg partii musi stać się ośrod-
kiem życia kraju - zarówno politycznego, jak i gospodarczego. Na zawsze.
Na tym polegała koncepcja Lenina. Teraz w „leninowskie czwar-
tki"- dni cotygodniowych posiedzeń Politbiura - w całkowitej tajem-
nicy (żadnych stenogramów, zapisywano wyłącznie decyzje), zbiera-
ją się członkowie BP (jeszcze jedna nazwa Biura), by rządzić krajem.
Nie douczeni rewolucjoniści decydowali owszystkim- rozstrzy-
gali najrozmaitsze problemy życia gospodarczego. Byli wszak nama-
szczeni, byli prorokami, dar jasnowidztwa spływał na nich ze świętej
księgi wielkiej teorii marksizmu. Spośród przywódców partii Lenin
wybiera do BP Kamieniewa, Trockiego i Kobę. To oni tworzą mózg
kraju. Zinowiew i Bucharin są tylko kandydatami. Lenin tworzy też
Biuro Organizacyjne, które ma kierować bieżącymi sprawami partii.
Tam też wprowadza Kobę. To jeszcze za mało. Powierza Kobie dwa
narkomaty - do Spraw Narodowości i Kontroli Państwowej. To jesz-
cze za mało. Przez cały czas będą powstawać liczne komisje, które
pod kierunkiem BP będą kierować codziennym życiem kraju. Lenin
wyznacza Kobę do najważniejszych. Z reguły do tych samych komi-
sji trafia też Trocki. Koba jak zwykle walczy w nich z wielkim
Lwem. Lenin może pełnić rolę obiektywnego arbitra. Pod swoją nie-
obecność często powierza Kobie prowadzenie posiedzeń rządu. Taki
jest teraz Koba - członek BP i Biura Organizacyjnego, podwójny
narkom, przedstawiciel KC i Rady Wojskowo-Rewolucyjnej na
Froncie Piotrogrodzkim, Zachodnim, Południowym. A jeszcze wszy-
stkie komisje... W efekcie na XI Zjeździe Partii jeden z wybitnych
bolszewików, Jewgienij Prjeobraźeński, ze zdumieniem skonstatował
olbrzymią władzę, jaką Lenin skupił w rękach Koby: „Weźmy na
przykład Stalina, członka Politbiura i Orgbiura, który jest równocześ-
nie szefem dwóch narkomatów. Czy to możliwe, aby jeden człowiek
był w stanie odpowiadać za dwa narkomaty, a oprócz tego pracować
w dwóch biurach i dziesiątkach komisji?"
Lenin wziął jednak w obronę swego ulubieńca: „Potrzebujemy
człowieka, do którego każdy obywatel mógłby podejść i opowie-
dzieć o swoich problemach. Gdzie znaleźć takiego człowieka? Są-
dzę, że Preobraźeński nie byłby w stanie wskazać innej kandydatury
niż towarzysz Stalin. Na czele musi stać człowiek o wielkim auto-
rytecie, gdyż w przeciwnym razie zgubią nas drobne intrygi".
W maju 1919 roku Kołczak poniósł miażdżącą klęskę pod Sama-
rą. Nie było to chwilowe niepowodzenie.
Również w maju Lenin wysyła depeszę do Rady Wojskowo-
-Rewolucyjnej 5. Armii walczącej z Kołczakiem:
Czy ręczycie, że słuchy o rozbiciu Kołczaka i masowych dezercjach jego
żołnierzy na naszą stronę nie są przesadzone?
Słuchy potwierdziły się. Znów (który to już raz?) bolszewicy
wytrzymali. Ironia losu: właśnie w tym czasie, gdy runęła potęga
Kołczaka, nastąpiło długo oczekiwane połączenie sił białych: Jude-
nicz na północnym zachodzie i Denikin na południu uznali admirała
za „najwyższego zwierzchnika Rosji".
Korzystając z tego, że główne siły bolszewików walczyły na
wschodzie, generał Judenicz nagłym uderzeniem przerwał front na
pomocnym zachodzie i rozpoczął ofensywę na Piotrogród. Zaatako-
wał tylko jednym korpusem, ale jego agenci przeniknęli do otacza-
jących miasto garnizonów i przygotowali powstanie, które miało
wspomóc natarcie.
Judenicz szybko zbliżał się do Piotrogrodu. Sprawujący tam wła-
dzę Zinowiew wpadł w dziką panikę. „Zinowiew nie znał stanów
pośrednich. Albo siódme niebo, albo kanapa. Kładł się na kanapie
i wzdychał" - pisał Trocki.
Lenin nie mógł liczyć na Zinowiewa. Wysyła do Piotrogrodu
Kobę z groźnym upoważnieniem do „podejmowania wszystkich
niezbędnych i nadzwyczajnych środków".
Piotrogród czekał na Judenicza. 19 maja przybył tam Koba. Działał
znanymi metodami. W mieście nie było prądu. Przy świecach rewido-
wano mieszkania „byłych", rozstrzeliwano zakładników: arystokra-
tów, oficerów, carskich urzędników, duchownych. Piotrogrodzki ruch
oporu został złamany. Jednak 12 czerwca zbuntowały się garnizony
dwóch podmiejskich fortów - Czerwonej Gorki i Szarego Konia.
Koba wie, że jeśli natychmiast nie zdławi buntu, płomień prze-
rzuci się na inne forty. Ściąga okręty Floty Bałtyckiej. 15 czerwca
przeprowadzono równoczesny szturm z lądu i morza. Bunt został
stłumiony.
Koba dumnie depeszuje do Lenina:
Szybkie zdobycie Czerwonej Gorki było efektem mojej brutalnej ingerencji
w dowodzenie. Zmieniałem rozkazy i wydawałem własne. Uważam za swój
obowiązek uprzedzić, że w przyszłości będę działał w taki właśnie sposób.
Natarcie białych załamało się. Judenicz zarządził odwrót.
Już w październiku 1919 roku generał Judenicz znów ruszył na
Piotrogród - tym razem z całą armią. Lenin był zdecydowany pod-
dać byłą stolicę, ale Trocki obronił miasto. Koba przebywał w tym
czasie na Froncie Południowym. Stalinowscy historycy poprawili
fakty - z dwóch ofensyw Judenicza zrobili jedną, zaś Koba stał się
jedynym obrońcą rewolucyjnego Piotrogrodu.
Przez cały ten czas Koba systematycznie wbijał szpilki Troc-
kiemu i domagał się odsunięcia go od dowodzenia.
Trocki parował ciosy, ale Lenin zauważył, że Lew coraz częściej
się ośmiesza. Na przykład poskarżył się kiedyś: „Koba wypija wina
z piwnic Kremla. Na front mogą dojść plotki, że na Kremlu urządza
się pijaństwa".
Koba wyjaśnił żartobliwie: „Nic nie poradzę. My, Gruzini, nie
możemy się obejść bez wina".
„Sami widzicie. Gruzini nie mogą bez wina" - równie żartob-
liwie odpowiedział Lenin Trockiemu.
W drugiej połowie 1919 roku nastąpiło uderzenie z południa.
Generał Denikin poprowadził Siły Zbrojne Południa Rosji na Mosk-
wę, dążąc do połączenia z armiami Kołczaka.
W pierwszych dniach września Lenin wysłał przeciwko Deniki-
nowi specjalistę od katastrof - Kobę. Pod koniec września Denikin
zdobył Kursk, a w październiku Orzeł.
Biali zbliżali się do stolicy. Moskwę pokryły plakaty: „Wszyscy
do walki z Denikinem!"
Powtórzyła się jednak historia Kołczaka. Denikin został rozbity
na przedpolach Moskwy. Październik okazał się dla niego fatalny.
W końcu miesiąca Denikin utracił Orzeł. Biała Armia zaczęła
odwrót. Koba wykonał zadanie. Na jego froncie powstał znakomity
Korpus Konny pod dowództwem byłego carskiego wachmistrza,
Siemiona Budionnego. Jeźdźcy Budionnego rozgromili doborowe
pułki kozackie carskich generałów Konstantina Mamontowa i And-
rieja Szkuro.
Koba depeszował do Lenina:
Zdobyto masę trofeów, wszystkie pociągi pancerne przeciwnika. Generałowie
Mamontow i Szkuro utracili miano niezwyciężonych.
Korpus Konny Budionnego bezlitośnie dobijał resztki armii De-
nikina, wycofujące się nad Morze Czarne.
Na początku lat dwudziestych bolszewicy wygrali wojnę domo-
wą. Po serii klęsk dobiegła końca historia admirała Kołczaka. Wy-
cofał się na Syberię. Jego wojska poszły w rozsypkę. Korpus Cze-
chosłowacki łaskawie udostępnił wagon, którym były „najwyższy
zwierzchnik Rosji" dotarł do Irkucka.
W Irkucku byli już jednak bolszewicy. W zamian za prawo opu-
szczenia Rosji Czesi wydali im nieszczęsnego admirała.
Kołczak spokojnie wysłuchał wyroku śmierci przez rozstrzela-
nie. W ostatnim życzeniu poprosił, żeby mu pozwolono wypalić
fajkę. O świcie pluton czerwonoarmistów rozstrzelał admirała. Jego
ciało wrzucono do Angary.
Wycofujący się Denikin zrezygnował z obowiązków głównodo-
wodzącego Armii Ochotniczej. Stanowisko objął baron Piotr Wran-
gel, który kontynuował obronę Krymu. Półwysep stał się ostatnim
bastionem ginącej Rosji.
Bolszewicy zajęli Ukrainę.
Zdarzyło się coś nieprawdopodobnego. Głodni, obdarci, czasem
po prostu bosi czerwoni pokonali najlepszych carskich dowódców,
regularną, świetnie wyposażoną Białą Armię, doborowe pułki koza-
ckie. Jak to się stało? Dlaczego Kołczak i Denikin zostali rozbici
w zwycięskim marszu na Moskwę?
Białogwardyjski oficer Roman Gul tak pisał w książce Lodowy
pochód:
Lud nie chciał przyłączyć się do białych - byliśmy przecież »jaśniepaństwem«
(...) chłop nam nie wierzył. (...) Na tym polegało nieszczęście chłopów w całej
Rosji.
Ta klasowa nienawiść do panów pomogła bolszewikom. Gdy
tylko wracali panowie, chłopi zapominali o wszystkich krzywdach
doznanych od czerwonych. Panowie też robili swoje - przywracali
carskie prawa, odbierali chłopom ziemię, zwracali ją dziedzicom.
Potęga armii Denikina i Kołczaka została zniszczona w bezlitosnej
wojnie z chłopami na tyłach.
Białych zgubiła też odwieczna rosyjska cecha: złodziejstwo.
Kiedy na początku XIX wieku poproszono znakomitego rosyjskie-
go pisarza i historyka Nikołaja Karamzina o krótką charakterystykę
Rosji, podsumował swoją ojczyznę jednym słowem: „Kradną".
Denikin w swoich wspomnieniach skarżył się:
Po wielkich zwycięstwach pod Kurskiem i Charkowem tyły Białej Armii były
zapchane pociągami, do których pułki ładowały wszelkie dobro.
Należy dodać, że były to dobra zagrabione w miastach i wioskach.
Przemoc i grabieże zdemoralizowały białych i zniechęciły do nich
ludność cywilną.
Gwałty i rabunki - ze smutkiem napisze Denikin - towarzyszyły teatrowi
działań wojennych, niejednokrotnie zacierając różnice między wrogiem a wy-
zwolicielem.
Monarchista Szulgin, jeden z inicjatorów ruchu białych, propono-
wał żartem, by w bojowej piosence armii carskiej zamiast „Wzbijcie
się sokoły orłami" śpiewać „Wzbijcie się sokoły złodziejami".
I jeszcze jedna odwieczna rosyjska cecha przyczyniła się do
klęski: wzajemna zawiść. Generał Wrangel nie cierpiał generała
Denikina, Denikin Wrangla, bez końca kłócili się ze sobą gene-
rałowie w armiach Kołczaka, Judenicza. Wiele o tym pisano.
Było też zgubne dla białych uczucie, którego nie potrafili opano-
wać: że zabijają rodaków, braci, swoich. Bolszewicy, Koba, Lenin
czy frontowi komisarze nie przeżywali takich rozterek. Ich braćmi
był światowy proletariat, walczyli nie z rodakami, lecz z wyzys-
kiwaczami i zabijali ich dla dobra wszystkich biednych ludzi na
świecie. Tak tłumaczyli żołnierzom politrucy.
Jam chatę porzucił i walczyć szedł po to-m, ze ziemię w Grena-
dzie ja oddać chcę chłopom - brzmiały słowa jednego z najpopular-
niejszych wierszy radzieckich Grenada Michaiła Swietłowa (w
przekładzie Juliana Tuwima - przyp. wyd.)
Kraj, wykrwawiony w bratobójczej wojnie, był całkowicie zruj-
nowany. Lecz „im gorzej, tym lepiej". Marzenie, o którym śpiewali
bolszewicy w „Międzynarodówce", spełniło się. Świat dawnej Ro-
sji legł w gruzach. Zginął car z rodziną, zginęli lub uciekli za
granicę przedstawiciele najznakomitszych rodów rosyjskich, prze-
stało istnieć dawne życie. Zostali tylko wynędzniali ludzie, został
„nagi człowiek na gołej ziemi".
Teraz można było zacząć budowę bolszewickiego świata.
Zwycięstwo zmusiło Lenina do zastanowienia się nad stosun-
kami z innymi państwami. Przede wszystkim trzeba było skłonić
świat do przerwania bojkotu. Czerwony terror skompromitował re-
żim, nie wywołał zachwytu wśród zachodnich socjalistów. Na po-
czątku lat dwudziestych zniesiono karę śmierci z wyroków Czeka.
To była akcja na użytek Zachodu. Noc, w której uchwała weszła
w życie, przekształciła się w piekło. Władza nie miała zamiaru
wypuścić z rąk swoich wrogów. Tej nocy rozstrzelano w więzie-
niach mnóstwo „byłych". Dzień litości w Czeka stał się dniem
krwi. Koba zapamiętał również i to: wrogowi można wybaczyć, ale
profilaktycznie należy go zlikwidować.
Specjolista od katastrof prosi o dymisję
Od jesieni 1919 roku Koba zaczyna pisać szydercze podania do
Lenina i KC. Prosi o odwołanie go z frontu:
Po pierwsze, jestem trochę zmęczony - niech mi będzie wolno na jakiś czas 
oderwać
się od burzliwej, nieustannej frontowej roboty na najniebezpieczniejszych 
odcinkach
i skupić się na spokojnej pracy na tyłach. Proszę o tak niewiele, nie chcę od-
poczywać w daczy, chodzi mi po prostu o zmianę pracy. To będzie mój odpoczynek.
I nowa depesza do Lenina:
Jeszcze raz przypominam o moim żądaniu odwołania mnie i przysłania innego,
zasługującego na zaufanie członka KC. W przypadku uporu z Waszej strony
będę zmuszony odejść sam.
Jest nieugięty, narzeka, pokazuje, jaki jest obrażony na KC, które
nie zgodziło się na odwołanie jego wroga, Trockiego. Dlatego nie
chce dłużej być „specjalistą od czyszczenia stajni w instytucjach
wojskowych".
W istocie wykonał nowy ruch. I to wcześniej niż inni. Zrozu-
miał, że wojna jest wygrana. Wszyscy ci czerwoni jeźdźcy i wojacy
jutro nie będą nic warci. Tak jak Trocki na swoim dowódczym
stołku. Dlatego trzeba spieszyć na tyły. Władza jest teraz na tyłach.
Popełnił jednak błąd: wojna wcale się nie skończyła. W końcu
kwietnia 1920 roku zaatakowała Polska. Polska nie zrobiła tego
wcześniej, gdy bolszewicy byli na skraju przepaści i cios byłby
naprawdę śmiertelny. Wtedy Polacy bali się zwycięstwa carskich
generałów i powrotu imperium, które już tyle razy odbierało Rze-
czypospolitej niepodległość.
Natychmiast przywrócono karę śmierci. Trocki:
Każdy łajdak, który będzie agitował za odwrotem, zostanie rozstrzelany. Każdy
żołnierz, który opuści swoje stanowisko, zostanie rozstrzelany.
Polacy doszli do Kijowa. Potem ich odrzucono.
Wiosną 1920 roku w Berlinie wybuchł pucz wojskowy. Zdławio-
no go. Lenin uznał, że historia się powtarza. W Niemczech poniósł
klęskę „niemiecki generał Komiłow". A więc wkrótce wybuchnie
tam rewolucja. Lenin oświadcza na IX Zjeździe Partii: „Bliski jest
czas, gdy będziemy szli ręka w rękę z niemieckim rządem radziec-
kim". Właśnie dlatego po przepędzeniu Polaków z Ukrainy opo-
wiedział się za pochodem w głąb Rzeczypospolitej. Przez Polskę
można było dojść do Niemiec.
Koba, tak pragnący wrócić do Moskwy, występuje przeciwko
„pewnym towarzyszom, którym nie wystarcza obrona naszej repub-
liki i chełpliwie zapewniają, że zawrą pokój dopiero w „czerwonej
radzieckiej Warszawie"". Trocki też sprzeciwia się wojnie. Wie,
jak wyczerpana jest armia. Lenin jednak nie ustępuje. Na początku
lipca 150 tysięcy żołnierzy pod dowództwem dwudziestosiedmio-
letniego Tuchaczewskiego rozpoczyna ofensywę ze Smoleńszczyz-
ny. „Daj nam Warszawę" - głosi najpopularniejsze hasło tamtych
dni. Pokonując po 20 km dziennie szli ku rewolucji światowej.
W brudnych szmatach, w podartych butach i łapciach, często
w ogóle bez mundurów, i doszli do Wisły.
Z najbliższego wzgórza widać już było dachy Warszawy. Jed-
nakże chłopi, którym bolszewicy rekwirowali zboże, nie wiadomo
dlaczego nie zachwycali się ich obecnością. W Niemczech nie wy-
buchło tak oczekiwane powstanie. Tymczasem armia polska doszła
do siebie i zaczęła stawiać zaciekły opór.
Koba walczył z Polakami na południu. Był komisarzem, stał na
czele zgrupowania wojsk wraz z dowódcą armii, Jegorowem. Ich
główną siłą była Pierwsza Konna Armia Budionnego. Trocki chcąc
wzmocnić natarcie Tuchaczewskiego, rozkazał przerzucić do niego
konnicę Budionnego. Koba odmówił. Już dawno przestało go bawić
wygrzebywanie kasztanów z ognia dla innych. Miał własne plany.
Gdy Tuchaczewski usiłował zdobyć Warszawę, Koba postanowił
zagarnąć Lwów, stamtąd uderzyć na stolicę Polski, a później przez
Austrię wedrzeć się do Niemiec i wesprzeć rewolucję. W efekcie...
armie Tuchaczewskiego oraz Koby i Jegorowa zostaną zepchnięte
do Rosji.
Lenin wybaczył Kobie i to. Postanowił wysłać go na Krym.
Kiedy bolszewicy walczyli z Polską, Wrangel opuścił półwysep
i zajął przyległe rejony. W sierpniu 1920 roku podjęto decyzję
o połączeniu armii działających przeciwko Polsce w jeden front pod
dowództwem Michaiła Tuchaczewskiego. Równocześnie utworzo-
no Front Południowy do walki z Wranglem. Lenin zaproponował
Kobie zorganizowanie tego frontu.
Politbiuro podjęto właśnie decyzję o rozdzieleniu frontów, żebyście się mogli
skupić wyłącznie na Wranglu. Wrangel zaczyna być poważnym zagrożeniem.
W KC narasta dążenie do zawarcia pokoju z burźuazyjną Polską. Proszę o oce-
nę sytuacji z Wranglem i wnioski w tej sprawie.
Koba rwie się jednak do Moskwy. Odpowiada niemal grubiańs-
ko:
Otrzymałem Waszą notatkę o rozdzieleniu frontów. Politbiuro nie powinno się
zajmować takimi głupstwami. Mogę popracować na froncie maksimum dwa
tygodnie, potrzebuję odpoczynku, szukajcie zastępcy.
Znajomy ton dzielnego wiarusa, krzywdzonego przez ciągłe intrygi
wrogów. Leninowi jest go żal. Echa tego żalu pobrzmiewają w liś-
cie do Adolfa Joffe:
Na przykład weźcie Stalina. Przez trzy i pół roku los nie pozwolił mu być ani
narkomem do spraw narodowości, ani narkomem kontroli państwowej.
Lenin naprawia błędy losu. We wrześniu 1920 roku odwołuje
wiernego Kobę do Moskwy.
Koba spieszył się na tyły, nie tylko żeby być bliżej władzy. Miał
już ponad czterdzieści lat. Przyszła pora na założenie ogniska do-
mowego. Jego młoda żona oczekiwała dziecka. Należało też zabrać
z Gruzji drugie dziecko, na poły zapomnianego syna, który urodził
się w tamtym, nie istniejącym już życiu. Na razie Koba dowiedział
się w Moskwie, jak padł Krym. Półwyspu broniła linia okopów
i topiel błotnego jeziora Siwasz. Jednakże lawina czerwonoarmis-
tów, kryjąc się za górami trupów, runęła do szturmu i wdarła się
w głąb obrony. Koba zapamiętał nową lekcję: Trocki zwycięża, bo
nie oszczędza ludzi.
Kiedyś szczegółowo opiszę ucieczkę z Krymu: tłumy w porcie,
ładowanie się na statki do Konstantynopola, rozpacz tych, którzy
zostawali. Napiszę o moim ojcu, tam, na przystani. O tym, jak
postanowił nie wyjeżdżać z Rosji. I o tym, jak mu się udało później
ocaleć. Bo później zaczęła się rzeź. Bela Kun, przywódca Republiki
Węgierskiej, który znalazł się w Rosji, pisał: „Krym to butelka, nie
wymknie się z niej żaden kontrrewolucjonista. Krym jest opóźniony
w rozwoju rewolucyjnym o trzy lata, lecz my szybko go podgoni-
my".
I podgonili. Karabiny maszynowe miesiącami kosiły dziesiątki
tysięcy ofiar. Rozstrzelanych wrzucano do starych genueńskich stu-
dni. Albo zmuszano ludzi, by sami kopali sobie groby. Trupi smród
unosił się nad całym półwyspem. Oczyścili Krym z białych.
„Uczymy się pomalutku, uczymy się".
Pod koniec roku Koba musiał znieść jeszcze jeden triumf Troc-
kiego - trzecią rocznicę Października. Obchody były szumne, gdyż
rocznica zbiegła się z zakończeniem wojny domowej. Z ostatecz-
nym podbojem kraju. Zorganizowano imponujące widowisko: „Noc
szturmu na Pałac Zimowy". Balet, cyrk, żołnierze z karabinami
maszynowymi. Spektakl rozpoczął się wystrzałem z „Aurory".
Niestety zamiast historycznego jednego wystrzału „Aurora"
wszczęła nieustającą kanonadę. Nie było rozkazu, żeby przestać,
nawalił telefon. Dopiero goniec na rowerze przerwał ten skandal.
Zanim to nastąpiło, w huku dział krążownika czerwonogwardziści
ruszyli do szturmu. Zdobyli barykadę, za którą kryły się baletnice
udające batalion kobiecy i cyrkowcy w roli junkrów. Następnie
w pałacu rozbłysły światła. Za białymi firanami w oknach migotały
cienie imitujące walkę. Bój sylwetek. W finale promienie reflek-
torów skoncentrowały się na czerwonym sztandarze.
Na przedstawienie zaproszono najważniejszych uczestników
przewrotu. Koba nie dostał zaproszenia. Potem odbyła się seria
posiedzeń, gazety zamieszczały wspomnienia bohaterów rewolucji.
W żadnej nie pojawiło się nazwisko Koby. Koba był jednak
spokojny. Wiedział, że przeszłość umarła razem z wielką utopią.
Zostało z niej tylko baletowo-cyrkowe przedstawienie z oszalałym
działem „Aurory". I cienie.
Miłość wodza
Lenin wiedział, jakie to niesprawiedliwe. Lubił Kobę. Wie-
dział, że Trocki i jego zwolennicy tylko udają okrutnych. Ich
bezwzględność jest nienaturalna, histeryczna. Tak samo jak mi-
łość do rewolucji. Czy to nie Zinowiew powiedział? ,,Rewolucja,
Międzynarodówka to wielkie wydarzenia, ale się rozpłaczę, jeśli
dotkną Paryża". Koba jest z natury twardy i okrutny, taki jak
rewolucja. Jest chamski, krwawy, podstępny - jak rewolucja.
W imię rewolucji spali nie tylko Paryż, ale i cały świat. Tak
przedstawiał się obraz Koby, stworzony na użytek Lenina
przez... samego Kobę. Obraz, który Lenin tak lubił. Była też
jeszcze jedna przyczyna tej sympatii: prawdziwy rewolucjonista
Koba, nigdy nie pomijał okazji, żeby przypomnieć o swojej nie-
chęci do papierowego rewolucjonisty Trockiego - wiecznego
brata i wiecznego wroga Lenina.
Tymczasem od razu po powrocie z frontu ulubieniec Lenina
ciężko zachorował. W maju 1921 roku Koba jest bliski śmierci.
Zwaliło go z nóg ropne zapalenie wyrostka robaczkowego. Wyczer-
pany organizm mógł nie wytrzymać. Ile już przeszedł w życiu:
zesłania, ucieczki, tułaczka po więzieniach, a później miotanie się
po frontach. Do tego ciągła praca, praca, praca...
Ze wspomnień lekarza Władimira Rozanowa:
Operacja była bardzo trudna. Trzeba było dokonać rozległej resekcji ślepej
kiszki. Nie mogłem ręczyć za rezultat.
Fiodor Allilujew wspominał:
Postanowiono operować ze znieczuleniem miejscowym, narkoza mogła być
zbyt niebezpieczna dla słabego pacjenta. Z powodu bólu lekarze musieli prze-
rwać operację i dać chloroform. Leżał potem chudy i blady jak śmierć, niemal
przezroczysty, z wyraźnymi oznakami strasznego osłabienia.
Rozanow:
Włodzimierz Hjicz codziennie dzwonił do mnie rano i wieczorem. Nie tylko pytał
o zdrowie Stalina, lecz żądał wyczerpujących informacji o stanie pacjenta.
Gdy niebezpieczeństwo minęło, osobiście ustalił z Rozanowem
miejsce wypoczynku Koby. Zażądał, by go wysłać w rodzinne góry
- na Kaukaz - „i to jak najdalej, żeby nikt nie zawracał mu głowy".
Pod koniec 1920 roku rodzinny Kaukaz znów znalazł się w rę-
kach bolszewików. Najpierw padła Armenia, później Azerbejdżan.
Potem nastał kres niepodległej Gruzji. Starzy znajomi Koby,
Czcheidze i Cereteli, wyemigrowali.
W ostatnich dniach maja, jeszcze ledwie żywy po operacji, Koba
poleciał na dalszą kurację do Nalcziku - miasta w górach Pomoc-
nego Kaukazu. Przez prawie miesiąc dochodził do siebie - oddy-
chał górskim powietrzem.
Dopiero na początku lipca, na prośbę przywódcy kaukaskich
bolszewików, Ordżonikidzego, wyruszył do Tyflisu. W Tyflisie od-
bywało się burzliwe plenum Biura Kaukaskiego partii bolszewic-
kiej, na którym Koba poparł oddanego mu Sergo. W Tyflisie po
wielu latach ujrzał matkę. I syna.
4 lipca troskliwy Lenin wysyła gniewną depeszę do Ordżoniki-
dzego. Pyta, jakim prawem zakłócono Stalinowi odpoczynek, prosi
o opinię lekarzy o stanie jego zdrowia.
8 sierpnia Koba całkowicie zdrów wraca do Moskwy.
Przez cały rok Lenin nie przestaje się o niego troszczyć. Koba
zostaje ojcem, ma drugiego syna. Nie podając powodów, poprosi
o spokojniejsze mieszkanie. Lenin zajął się tym osobiście:
Do towarzysza Bieleńkiego, szefa ochrony. Tow. Stalin ma na Kremlu takie
mieszkanie, że nie można w nim spać. Słyszałem, że obiecaliście zająć się tą
sprawą. Proszę, załatwcie ją jak najszybciej.
Kronsztad trzymał się. Tamtejsza gazeta napisała:
Stojąc po kolana we krwi, marszałek Tuchaczewski otworzył ogień do rewolu-
cyjnego Kronsztadu, który powstał przeciwko samodzierźawiu komunistów,
żeby przywrócić prawdziwą władzę rad.
Lenin zmusił partię do udziału w przelewaniu krwi zdrajców.
W marcu odbył się X Zjazd Partii. W trakcie zjazdu zmobilizo-
wano trzystu delegatów, którzy wyruszyli po lodzie szturmować
Kronsztad. Powstanie zostało stłumione. Część zbuntowanych
obrońców przez zamarznięty zalew uciekła do Finlandii.
Koba nigdy niczego nie zapominał. Po rozbiciu Hitlera radziec-
kie NKWD wywiezie z Finlandii nieszczęsnych marynarzy - teraz
już starców - do stalinowskich łagrów.
„Kukułka zakukała" - podsumował Trocki bunt marynarzy.
Kraj był zmęczony wojną. Zbuntowała się podpora władzy. Le-
nin wykonuje fantastyczne salto mortale: grzebie utopię i marzenia
Marksa. Wstrząśnięci delegaci zjazdu dowiadują się o przejściu do
Nowej Polityki Ekonomicznej (NEP).
Tajemnica NEP-u
Rewolucja Październikowa spowodowała głęboki podział
wśród rosyjskiej inteligencji. Jej najwybitniejsi przedstawiciele
wyemigrowali lub zostali wygnani na Zachód. Wielu spośród
tych, którzy zostali w Rosji, nienawidziło bolszewików. Mój oj-
ciec był dziennikarzem i pisywał pod pseudonimem „Waiting".
To angielskie słowo oznacza „oczekiwanie". Czekał na upadek tej
władzy. Jak wielu inteligentów uwierzył jednak w NEP. Inteligen-
cja uznała, że bolszewicy w końcu się opamiętali. Nikołaj Walen-
tinow opisywał, jak w tym czasie kilku wybitnych ekonomistów
opracowało tajny raport pt. Losy głównych idei Rewolucji Paź-
dziernikowej. Doszli do wniosku, że w efekcie ogłoszonego przez
Lenina NEP-u nie uchowała się ani jedna idea, dzięki której bol-
szewicy doszli do władzy przed czterema laty. Głosili obumiera-
nie państwa, a budują nowe, o wiele potężniejsze. Mieli zlikwido-
wać pieniądz, tymczasem NEP głosi umocnienie pozycji rubla.
Lenin znosi obowiązkowe dostawy zboża i wprowadza zwyczajny
podatek rolny. Pozwala też chłopom - to straszne - sprzedawać
nadwyżki plonów. Pojawia się rynek - ten znienawidzony przy-
czółek kapitalizmu. Zamiast marzenia o kolektywnych gospodars-
twach, do których zamierzano zapędzić chłopstwo, ogłasza się
wolność. Zostaje co prawda marzenie o rewolucji światowej, ale
to tylko obowiązująca czcza formułka. Bolszewicy handlują z kra-
jami kapitalistycznymi. Nie myślą już o światowym pożarze, lecz
o rozwoju swego kraju. Tak odebrała NEP grupa wybitnych in-
teligentów. Również na Zachodzie profesor Ustriałow witał tę
„nową falę zdrowego rozsądku, gnaną oddechem bezkresnego
chłopskiego kraju". I wołał uszczęśliwiony: „Lenin jest nasz, Le-
nin to prawdziwy syn Rosji, bohater ludowy!"
Mnóstwo ludzi uwierzyło w słowa Lenina, że „NEP powstaje
na serio i na długo". Mojemu ojcu i innym bezpartyjnym in-
teligentom można było wybaczyć tę naiwność, ale jak Walen-
tinow mógł zapomnieć o tradycjach partii i jej źródłach? Jak
mógł zapomnieć o podstawowej zasadzie, że wypowiedzi przy-
wódców partii to tylko taktyka? Prawdziwe dalekosiężne plany,
czyli strategia, powinny być tajne, żeby można było ujawnić je
w przyszłości. Przykład: ktoś zapewniał w 1924 roku, że walka
klas wygasa. Ktoś kpił z tych, którzy przeceniali kułackie nie-
bezpieczeństwo. Ktoś domagał się od partii wyrozumiałości wo-
bec zbłąkanych owieczek. Tym kimś był Stalin. Stalin, który
już po kilku latach zapędzi chłopstwo do kołchozów, unicestwi
kułaków, a hasło o zaostrzaniu się walki klasowej podniesie do
rangi podstawowej zasady funkcjonowania państwa. Tak wyglą-
dała strategia. A tamte kłamstwa były jedynie taktyką. I gdy
Lenin twierdził, że ,,NEP powstaje na serio i na długo", to chciał
jedynie, żeby ludzie tak myśleli. W tym samym czasie pisał do
narkoma handlu zagranicznego, eks-terrorysty Leonarda Krasi-
na:
Największym błędem byłoby sądzić, że NEP oznacza koniec terroru. Jeszcze
wrócimy do terroru, również ekonomicznego. Obcokrajowcy już teraz przeku-
pują naszych urzędników. (...) Kochani, nadejdzie chwila, że będę Was za to
wieszać.
W tajnej notatce proponował narkomowi sprawiedliwości,
Dmitrijowi Kurskiemu, by ten sporządził szkic dodatkowego pa-
ragrafu kodeksu karnego. Paragraf powinien zawierać „umoty-
wowanie zasady i istoty terroru". Wprowadzając NEP Lenin już
myślał o chwili, gdy NEP zostanie odwołany. Gdy wrócą do
wielkiej utopii. Właśnie dlatego w okresie NEP-u ziemia, wielki
przemysł, handel zagraniczny, banki i transport pozostały w rę-
kach bolszewickiego państwa. Nie zmienił się symbol wiary Le-
nina: dyktatura proletariatu. Oznaczało to „niczym nie ograni-
czoną, żadnymi prawami nie skrępowaną władzę, opartą na prze-
mocy". Czy taką władzę można było pogodzić z NEP-em ,,na
serio i na długo"? NEP oznaczał dla Lenina chwilę wytchnienia,
tak samo, jak pokój brzeski. Trocki nie mylił się, nazywając NEP
„manewrem". Jednakże tej prawdy nie można było ujawnić
członkom partii. Lenin chciał uzyskać pomoc od Zachodu. Kapi-
talizm musiał im pomóc. Żeby można go było później zniszczyć.
Zachód miał jednak najpierw uwierzyć, że z jakobinizmem ze-
rwano „na serio i na długo". Przecież powstał NEP.
Teraz zaczęła się tragedia: Lenin musiał stawić czoło oburzonym
członkom partii, którzy nie znali tej prawdy, którzy uwierzyli, że
wielka utopia umarła. Lenin zdawał sobie sprawę, że w tej sytuacji
może wygrać opozycja.
Lenin:
Polityka NEP-u wywołała w partii panikę, rozczarowanie i oburzenie.
Na ulicach pojawiły się wytworne dorożki i samochody, w których
siedzieli znienawidzeni „nie dorżnięci burżuje", jak nazywała ich par-
na. Nie wiadomo skąd wyłoniły się piękności w futrach z norek, kasy-
na gry. Moskwa rzuciła się w wir gorączkowej zabawy. Otwarto re-
stauracje, nagle przestało brakować żywności. „Zapach perfum, bry-
lanty, uwodzicielskie podkrążone oczy, rozkołysane biodra kobiet, sza-
ry zamsz i czarne lakierowane pantofelki. I rozmowy o walucie, o gieł-
dzie" - wspominał świadek tamtej epoki. Wszystko to przypominało
nienawistny bolszewikom termidor, miesiąc, w którym umarła Rewo-
lucja Francuska. A także przyszłą Moskwę z 1992 roku.
Złorzeczyli szeregowi członkowie partii. Złorzeczyli przywódcy,
którzy przewidywali możliwość frondy. Trocki:
Uwolniliśmy diabła rynku.
NARODZINY STALINA
Nowa rola dla Koby
Lenin przygotował się do NEP-u i niezadowolenia bolszewików.
Liberalizując gospodarkę wprowadził bardzo twardy kurs w partii.
Z jego inicjatywy X Zjazd przyjął groźną rezolucję, która zabrania-
ła tworzenia jakichkolwiek frakcji i grup wewnątrz partii. Za dzia-
łalność rozłamową groziło usunięcie z szeregów. Lenin wyelimino-
wał nawet możliwość powstania opozycji. Rezolucja, nie do po-
myślenia w partiach demokratycznych, brzmiała szokująco. Dlate-
go pozostała tajna.
Wiosną 1922 roku Lenin wprowadza nowe stanowisko - sek-
retarza generalnego partii. W kwietniu tegoż roku na wniosek Le-
nina gensekiem zostaje Koba.
Na ogół uważa się, że to stanowisko miało charakter czysto
formalny i dopiero geniusz zła, Koba, uczynił z niego potęgę. Kto
tak sądzi, nie rozumie ani sytuacji, ani Lenina. Stanowisko genseka
było kolejnym zabezpieczeniem przeciwko frondom i frakcjom
w partii. Lenin zdawał sobie sprawę, że z rozwojem NEP-u nie-
zadowolenie będzie narastać. Oczywiście znów wystąpi wiecznie
buntujący się Trocki. Doświadczony Lenin nie mógł nie obawiać
się starej gwardii i jej otwartego buntu, mimo wprowadzonego za-
kazu działalności rozłamowej. W 1922 roku Lenin czuje się bardzo
zmęczony. Zmęczyła go ciągła walka na zjazdach z „robotnikami",
„wojskowymi" i innymi opozycjami. Poza tym dokuczają mu upor-
czywe bóle głowy. Postanawia stworzyć aparat, który będzie w sta-
nie przeprowadzać bardziej rzeczowe i spokojniejsze zjazdy.
W tym celu powołuje Sekretariat z wiernym Koba na czele. Spraw-
dzony Koba powinien zapewnić spokój na zjazdach, nauczyć się
kontrolować partię. A raczej okiełznać ją. Po to powstało to stano-
wisko. To nie przypadek, że zadania Sekretariatu zostały sformuło-
wane tak ogólnikowo. Decyzje w najważniejszych kwestiach poli-
tycznych podejmowało Politbiuro, w kwestiach organizacyjnych
- Orgbiuro. Z ich kompetencji wynikało, że Sekretariat decyduje
o mniej ważnych sprawach. Był jednak pewien niebezpieczny ha-
czyk: wszelkie decyzje Sekretariatu, o ile nie zostały zakwestiono-
wane przez członków Orgbiura, stawały się decyzjami Orgbiura.
Tak samo było w przypadku Biura Politycznego. Od początku ist-
nienia Sekretariat miał więc możliwość podejmowania decyzji
w najistotniejszych kwestiach.
Drugim sekretarzem, na wniosek Koby, został jego stary przyja-
ciel, Wiaczesław Mołotow. Ze względu na gorliwość i umiejętność
pracy przez dwadzieścia cztery godziny na dobę Lenin dobrotliwie
nazwał go „kamienną dupą". Sekretariat i opanowane przez Kobę
Biuro Organizacyjne (którym kieruje wiemy Mołotow) przejmują
kontrolę nad polityką kadrową wewnątrz partii.
Tajny przewrót w kierownictwie
W 1922 roku Lenin powiedział na posiedzeniu Biura Politycz-
nego: „Jesteśmy towarzyszami pięćdziesięcioletnimi (miał na myśli
siebie i Trockiego). Wy jesteście towarzyszami czterdziestoletnimi
(pozostali). Musimy przygotować naszych trzydziesto- i dwudzies-
toletnich zmienników. Musimy wybrać ich i przygotować do pracy
w kierownictwie".
A więc to nie Koba, lecz Lenin wpadł na pomysł wymiany kadry
kierowniczej. Wódz zmęczył się towarzystwem starej gwardii, tych
sławnych i wiecznie wszystko krytykujących znajomych z dawnych
lat. Powierza to zadanie gensekowi Kobie. Zamiast ludzi sławnych
trzeba wynajdywać ludzi posłusznych. Koba docenił zadanie i wy-
konał je z entuzjazmem. Tak pojawił się trzydziestoletni Łazar Ka-
ganowicz, szewc z zawodu, podobnie jak ojciec Koby. Pochodził
z żydowskiej mieściny. Nie miał wykształcenia, ale był nadzwyczaj
pracowity. Odkrył go i przedstawił Kobie Mołotow. Koba postawił
Kaganowicza na czele wydziału organizacyjnego KC. W rękach
Kaganowicza znalazł się aparat instruktorów KC. Kierowani na
prowincję mieli kontrolować działalność lokalnych organizacji par-
tyjnych. Od ich oceny zależała przyszłość miejscowego przewod-
niczącego. Niebawem wydział Kaganowicza otrzymuje prawo ob-
sadzania stanowisk w kontrolowanych miejscowościach. Partyjna
prowincja jest teraz w rękach Koby. Kaganowicz rozpoczyna gigan-
tyczną pracę: mianuje właściwych ludzi, sprawdza ich lojalność,
wymienia aparat. Nim minie rok, będzie miał swoich sekretarzy
- absolutnych władców prowincji - w 43 gubemialnych organizac-
jach. Partyjni bonzowie dysponują władzą, o jakiej się nie śniło
carskim generał gubernatorom.
Wertuję książki z biblioteki genseka. Znów Terroryzm i komu-
nizm Trockiego. Obok zdania o kierownictwie partii i aparacie pań-
stwowym dopisek Koby: „Nierozdzielne".
Kontrola i mianowanie posłusznych liderów partii na prowincji
- oto prosta metoda, za pomocą której Koba bardzo szybko pod-
porządkował sobie całą partię. Trocki zrozumiał to, oburzył się, ale...
było już za późno. Wszędzie siedzą wierni Kobie lokalni bonzowie,
ich los zależy od Sekretariatu. Są gotowi w każdej chwili utworzyć
większość na zjazdach. Jeśli któryś z kremlowskich bojarów nie pod-
porządkuje się ich decyzjom, zostanie wydalony z partii na podstawie
leninowskiego dekretu o zakazie działalności frakcyjnej.
Koba wykonał zadanie: partia stała się posłuszna. I to błyskawi-
cznie. Tyle ze Lenin nie zdoła już jej wykorzystać.
Chluba i duma partii
Po wymyśleniu stanowiska genseka, w lutym 1922 roku Lenin
dokonał reformy Czeka. „Czrezwyczajka" przekształciła się w Pań-
stwowy Zarząd Polityczny przy Ludowym Komisariacie Spraw
Wewnętrznych (GPU). Już w rok później GPU przemianowano na
OGPU - Zjednoczony Państwowy Zarząd Polityczny. (W języku
potocznym instytucję tę nadal nazywano „GPU", a jej funkcjona-
riuszy „giepeusznikami", pozostaniemy więc przy tej nazwie.)
OGPU wydzielono z NKWD i oficjalnie podporządkowano Radzie
Komisarzy Ludowych. W istocie - Leninowi i Biuru Polityczne-
mu... Wszystko to reklamowano jako koniec krwawej Czeka. Poin-
formowano, że do zadań GPU należy teraz wyłącznie walka ze
szczególnie niebezpiecznymi przestępstwami na szkodę państwa
oraz wywiad. W rzeczywistości GPU przejęło wszystkie funkcje
Czeka. Kolegium OGPU zachowuje prawo do rozstrzelania bez sądu
każdego obywatela Rosji. Takie samo prawo miała też „trójka", skła-
dająca się z przewodniczącego OGPU, jego pomocnika i śledczego.
Wyroki „trójki" zapadają bez udziału podsądnego i jego obrońcy.
O orzeczeniu skazany dowiaduje się tuż przed egzekucją.
Koba niezwłocznie włącza OGPU do walki z opozycją, gdyż re-
organizacja Czeka jest częścią leninowskiego planu podporządko-
wania sobie partii. Początkowo OGPU zostaje wykorzystane prze-
ciwko konkurencji, czyli dwóm partiom rewolucyjnym. GPU może
zatrudniać byłych agentów carskiej Ochrany do walki z eserami
i mieńszewikami. Powód? Agenci mają doświadczenie w tępieniu
tych partii. Partia zabrała się również za „nieprawomyślnych" we
własnych szeregach. Zgodnie z nową uchwałą KC każdy członek
partii ma obowiązek donosić GPU o wszystkich „niepartyjnych" roz-
mowach i próbach tworzenia opozycji wewnątrzpartyjnej. Członko-
wie kolegium OGPU weszli w skład KC. W ten sposób Koba uzys-
kuje wpływ na obsadę tych stanowisk. Już wkrótce ledwie piśmienni
marynarze z granatami i fanatycy partyjni znikają z GPU.
Koba coraz głębiej lokuje GPU w szeregach partii. Członkowie
jej kadry kierowniczej po przedrewolucyjnym poście chciwie uży-
wają życia. Teraz GPU systematycznie informuje genseka o roz-
rywkach bonzów. Zabawy Kalinina i Jenukidze z baletnicami, wi-
zyty narkoma oświaty, Łunaczarskiego, w klubie aktora, skąd nad
ranem po wielokrotnym gaszeniu światła i licznych kobiecych poję-
kiwaniach wynosi się szefa kultury do samochodu, skandale mło-
dziutkiego syna Kamieniewa, sam Kamieniew z kochanką
- o wszystkim wie GPU i Koba. Każdy działacz partyjny wysokie-
go szczebla ma już swoje dossier.
GPU wie wszystko
W tym czasie w byłej willi księcia Bałaszowa, z ogrodem zimo-
wym i złoconymi meblami, pojawia się Amerykanka, Isadora Dun-
can.
Wiosną 1921 roku otrzymałam depeszę od rządu radzieckiego: „Jedynie rząd
radziecki jest w stanie Panią zrozumieć. Zapraszamy, utworzymy szkołę tań-
ca". Myślałam, że na zawsze rozstaję się z europejskim stylem życia. Nie
wzięłam nawet żadnych toalet, gdyż byłam przekonana, iż do końca swoich dni
będę nosić czerwoną flanelową bluzę i przebywać wśród towarzyszy, przepeł-
nionych braterską miłością. Wierzyłam, że stał się cud i idealne państwo z wy-
obrażeń Platona, Marksa, Lenina zaczęło już powstawać.
Oto on - świat równości, marzenie Buddy, marzenie Chrystusa.
„Przydzieliło mnie do niej GPU - opowiadała mi staruszka
w domu wczasowym „Aktor" w Soczi. - Dunkaszę nazywano
w Moskwie »Duńka komunistka«. Odchodziliśmy wtedy od okro-
pności komunizmu wojennego, a ona była bardzo staromodna. Tań-
czyła ideę czerwonego sztandaru albo hymn Trzeciej Międzynaro-
dówki. A potem zeszła się z największym chuliganem - wiecznie
pijanym skandalistą i wielkim poetą Jesieninem. Wyglądał jak ma-
rzenie - taki złotowłosy anioł. Ona miała już swoje lata. On nie znał
ani słowa po angielsku. A niby po co - dogadali się w języku
miłości. Po miłości zaczęło się rosyjskie życie. On rozrabiał, ciskał
w nią butami, wyzywał od staruch. Nawet bił, ale jej się to podoba-
ło. Potem zabrała go ze sobą do Ameryki. Potem on ją rzucił, wrócił
i powiesił się. O wszystkim donosiłam w raportach. Sama byłam
żoną pisarza i miałam zacięcie do literatury".
Koba wie i o Isadorze Duncan. Wszystko wie.
Na długo oczyścimy Rosję
W tym samym czasie odbywa się pewna akcja, która wstrząsnęła
Rosją. Akcję wymyślił Lenin.
Pod koniec lata 1922 roku do portu w Szczecinie zawinął paro-
wiec z Rosji. Nikt nie czekał na przybyłych pasażerów. Znaleźli
kilka fur, załadowali bagaże. I szli za tymi furami po jezdni, trzy-
mając za ręce swoje żony - kwiat i chluba rosyjskiej filozofii,
myśli społecznej. Wszyscy, którzy na początku XX wieku okreś-
lali świadomość Rosji: Łosski, Bierdiajew, Frank, Kiesewetter,
książę Trubecki, Iljin... Stu sześćdziesięciu najwybitniejszych
naukowców, filozofów, poetów i pisarzy. Cały potencjał intelek-
tualny Rosji, wszyscy naraz, za jednym zamachem zostali wypę-
dzeni z kraju.
W „Prawdzie" ukazał się artykuł „Pierwsze ostrzeżenie". Rze-
czywiście było to dopiero pierwsze ostrzeżenie. Przez cały 1922 rok
Lenin starannie oczyszcza Rosję z myślących inaczej. Pomaga mu
wiemy gensek Koba.
Lenin do Stalina:
W kwestii wysyłki z Rosji mieńszewików, kadetów itp. (...) Należałoby bez-
litośnie wysiedlić z kraju kilkuset tych panów i im podobnych. Na długo
oczyścimy Rosję.
Specjalna komisja przy Politbiurze pracuje dzień i noc. Powstają
wciąż nowe listy wysiedlanych. Podpis Koby uruchamia akcję Le-
nina.
Dla wszystkich tych ludzi rozstanie z ojczyzną było straszliwym
nieszczęściem. „Myśleliśmy, że po roku wrócimy. Żyliśmy tylko tą
myślą" - pisała córka profesora Ugrimowa. W latach siedemdzie-
siątych spotkałem w Pradze jedną z ofiar akcji, córkę znanego pro-
fesora Kiesewettera. Była już staruszką. Mieszkała wśród walizek,
nie rozpakowanych od 1922 roku. Czekała.
Choroba Lenina przerwała gigantyczną czystkę. Gensek zapa-
miętał jednak hasło: „Na długo oczyścimy Rosję".
Nowa wieża Babel
Lenin skieruje genseka Kobę także do ściśle związanego z GPU
Kominternu. III Międzynarodówka Komunistyczna (Komintern)
powstała w 1919 roku, gdy żywe było jeszcze marzenie o rewolucji
światowej. Do Kominternu weszły posłuszne Moskwie partie ko-
munistyczne różnych krajów. Tworząc go Lenin i Trocki otwarcie
napisali w „Manifeście":
Proletariat międzynarodowy nie schowa miecza do pochwy tak długo, dopóki
nie stworzymy federacji republik radzieckich na całym świecie. (...) Komintern
jest partią rewolucyjnego zrywu proletariatu międzynarodowego.
Biuro Kominternu na placu Maneźowym, z mnóstwem sekcji na
każdym piętrze, pracowało dla całego świata. Trzy komunistyczne
uniwersytety kształciły kadry przyszłych przywódców światowego
pożaru. Wśród wykładowców byli Radek, Zinowiew, Bucharin, Ka-
mieniew. Teraz często zjawia się tu Koba.
Z listu Sawieliewa:
Kończę dziewięćdziesiąt lat. (...) Miałem do czynienia z Kominternem. Od-
poczywałem za to w stalinowskich łagrach 18 lat. Komintern był olbrzymią
organizacją. Stalin genialnie ją wykorzystał. Byłem wtedy prawie dzieckiem.
Pamiętam przywódcę Kominternu, Zinowiewa - rumiany, tęgi. (...) Uczyliśmy
zachodnich komunistów konspiracji, wywoływania zamieszek itd. Szefowie
GPU brali udział we wszystkich posiedzeniach. Parafrazując Trockiego Zin-
owiew nazwał GPU „chlubą i dumą naszej partii". GPU działało wspólnie
z Kominternem. W 1923 roku wysadziło w powietrze arsenał w Polsce*, na
wypadek, gdyby trzeba było iść przez Polskę na pomoc Niemcom. (...) Jeśli
Stalin brał się za jakąś sprawę, to „dociskał" ją do końca. Zinowiew nie lubił
pracować. Gdy Stalin został gensekiem, wszystkie największe sekrety Kom-
intemu przechodziły przez jego ręce.
Bolszewicy, wrogowie pieniądza, marnotrawią gigantyczne re-
zerwy walutowe kraju na przygotowanie rewolucji światowej. Na
przykład w marcu 1922 roku przekazano Komunistycznej Partii
Włoch 4 miliony litów, Niemcom - 47 milionów marek, Francu-
zom - 640 tysięcy franków. Lista nie miała końca. Głodująca Mos-
kwa karmi wszystkie partie komunistyczne na świecie. Tak, ludzie
puchną z głodu, ale rewolucja światowa jest coraz bliżej. Bolszewi-
cy trwonią pieniądze na lewo i prawo, w ogóle ich nie licząc,
a tymczasem gotówka znika wraz z agentami. Zostawszy gense-
kiem, Koba zaczyna porządki w Kominternie od kontroli roztrwo-
nionych środków. I już Gieorgij Safarow melduje Kobie o 200
tysiącach rubli w złocie, które przepadły w Korei. Koba zajął się też
niemieckimi milionami. Zmusza Zinowiewa do rozliczenia tej kwo-
ty. Tylko w 1921 roku przekazano do Niemiec 62 miliony marek
w gotówce i kosztownościach. Były wśród nich klejnoty zabrane
carowi i jego rodzinie, m.in. naszyjnik z pereł należący do carycy.
Agent Kominternu trzymał te miliony w mieszkaniu, poupychane
w teczkach, pudełkach, szafach, walizkach. Powołana przez Kobę
komisja ujawniła kompletny chaos i brak nadzoru. Wraz z finan-
sami Koba zaczyna kontrolować całe życie Kominternu.
Przeglądam w Archiwum Partii akta ze stale powtarzającym się
nadrukiem „Ściśle tajne". To dokumenty Kominternowskiej komisji
do spraw nielegalnej działalności. Komisja kierowała podziemiem
w Niemczech, Włoszech, Czechosłowacji, USA, na Węgrzech, Lit-
wie i Łotwie. Teraz za tym wszystkim kryje się cień Koby. Kon-
spiracyjne mieszkania, nielegalne drukarnie, dywersja - były terrory-
sta zna się na tym doskonale. I coraz ściślej wiąże Komintern z GPU.
Terroryści będą przerzucani do wszystkich krajów świata. Najtajniej-
sze sprawy Kominternu trafiają na biurko genseka. I gdy w Moskwie
zjawia się amerykański milioner, Armand Hammer, poufną informa-
cję o jego przyjeździe otrzymali dwaj ludzie: Lenin i Stalin.
* Autorowi chodziło zapewne o wybuch w Cytadeli Warszawskiej - przyp. wyd.
Kto dawał pieniądze bolszewikom?
Na początku lat dziewięćdziesiątych udało mi się przeczytać
kserokopię tajnego wówczas dokumentu, przechowywanego w Ar-
chiwum Partii. Na dokumencie Lenin dopisał: „Absolutnie tajne od
Lenina dla t. Stalina".
„Raport Borysa Reinsztejna o towarzyszu doktorze Juliuszu
Hammerze i kierowanej przez niego oraz jego syna dr. Armanda
Hammera amerykańskiej firmie, która otrzymała koncesję na wydo-
bycie rudy azbestu i in." Borys Reinsztejn był rosyjskim Żydem,
który wyemigrował do USA w końcu XIX wieku. W 1917 roku
wrócił do Rosji, żeby wziąć udział w rewolucji. Był wpływowym
współpracownikiem Kominternu. Później oczywiście przepadł
w stalinowskich łagrach.
Drogi Włodzimierzu Iljiczu,
Przekazuję Warn informacje o towarzyszu Juliuszu Hammerze i jego firmie,
ale proszę, aby ten raport nie trafił w ręce niepewnych ludzi. Jeśli dotarłby do
rządu USA, mógłby bardzo skomplikować i tak już trudną sytuację dr. Ham-
mera. Znam doskonale tow. Juliusza Hammera z działalności w amerykańs-
kiej socjalistycznej partii robotniczej jako szczerego i oddanego sprawie mar-
ksistę. Pracowaliśmy wspólnie przez 25 lat (od 1892 do 1917 roku). Hammer
uzyskiwał znaczne dochody z praktyki lekarskiej i zawsze bardzo hojnie
wspierał ruch socjalistyczny. (...) Po przystąpieniu Ameryki do wojny nie
mógł dostać się do Rosji. Postanowił więc bić burżuazję jej własną bronią, tj.
zarobić dużo pieniędzy i przekazywać je na potrzeby rewolucji. Udało mu się
to. (...) Na początku 1919 roku narkom spraw zagranicznych wysłał pieniądze
dla tow. Martensa (Martens, mieszkaniec Nowego Jorku, był pierwszym
przedstawicielem Rosji w USA, choć USA nie uznawało wówczas bolszewic-
kiego rządu - przyp. aut.). Gdy fundusze Martensa wyczerpały się, tow.
Hammer uratował jego biuro, przeznaczając na to 50 tysięcy dolarów.(...)
Później (...) gdy Rosja potrzebowała maszyn do wydobywania ropy naftowej,
Hammer przekazał na ten cel 110 tysięcy dolarów. Po utworzeniu Kominter-
nu zerwał z partią socjalistyczną za jej dwuznaczny stosunek do Kominternu.
(...) We wrześniu 1919 roku wraz z (Johnem) Reedem zapoczątkował ruch
komunistyczny w USA. (...) Przekazał na potrzeby partii 250 tysięcy dolarów.
Rząd amerykański podejrzewał, że tow. Hammer finansuje radzieckie biuro
Martensa i ruch komunistyczny. Amerykanie szukali pretekstu, żeby go unie-
szkodliwić. Wreszcie pretekst się znalazł. Zmarła pacjentka, której dr Ham-
mer musiał dokonać zabiegu przerwania ciąży. Rząd USA namówił męża
zmarłej, by zaskarżył dr. Hammera do sądu. Równocześnie zmuszono przy-
sięgłych do wydania wyroku skazującego. Skazali Hammera na karę od 3,5
do 15 lat ciężkiego więzienia. Oznacza to, że może być zwolniony po roku
(przebywa w więzieniu Sing Sing od niemal trzech lat, ale rząd ze względu na
jego działalność polityczną może spowodować wykonanie pełnej kary 15 lat).
(...) Będąc wraz z synem głównym udziałowcem wielkiej firmy (...) zaczął
kierować z więzienia kampanią pomocy dla Rosji Radzieckiej. Latem 1921
roku przysłał do Moskwy swego syna Armanda, również lekarza. Jest on
sekretarzem ich kompanii. Armand Hammer przywiózł w prezencie od ojca
narzędzia chirurgiczne na wyposażenie całego szpitala. Idąc w ślady ojca
młody człowiek na wieść, że w Moskwie ma powstać wzorcowy szpital
amerykański, budowany za pieniądze amerykańskich przyjaciół Rosji Ra-
dzieckiej, przekazał na ten cel 25 tysięcy dolarów. Zwiedzając w ubiegłym
roku fabryki na Uralu widział, że nowocześnie wyposażone zakłady nie pra-
cują ze względu na brak żywności dla robotników. Po konsultacji z ojcem
zaproponował dostawę l miliona pudów zboża w zamian za towary rosyjskie.
Kontrakt zawarto przez Wniesztorg. Pierwsza partia zboża (150 tysięcy pu-
dów) już dotarła, ale nastąpiły komplikacje. Nasz kawior, który sprzedawano
w USA po 10 dolarów za funt, zawierał niedopuszczalną ilość chemicznych
środków konserwujących. (...) Ze względu na groźbę konfiskaty towaru, skie-
rowano statek do portu w Kanadzie. Obecnie znaleziono drogę bezpiecznej
dostawy na korzystniejszy rynek USA. (...)
Rosyjskimi przedsięwzięciami młodego dr. Hammera zajmie się utworzony
specjalnie w tym celu końcem amerykański, którego udziałowcami są wielcy
finansiści. Z mojego raportu wynika, że towarzysze Hammerowie są dla nas
bardzo cennym kontaktem. (...) Nasz interes wymaga, by usuwać wszelkie
przeszkody w ich działalności.
W tajnym meldunku (oryginał napisano po angielsku) GPU in-
formuje:
W drodze powrotnej Hammer na prośbę Kominternu przewiózł i dostarczył
komunistycznej partii USA 34 tysiące dolarów w gotówce. W tym czasie rząd
USA wprowadził embargo na eksport do Rosji. To, że Hammerowi udawało się
dostarczać zboże i maszyny, było wydarzeniem bez precedensu.
Choroba wodza
Przez cały 1921 rok Lenin cierpi na straszliwe bóle głowy. Dręczy
go też neurastenia. Koba radzi wyjechać na słoneczny Kaukaz. Jednak-
że Lenin, jak każdy śmiertelnie chory człowiek, wzdraga się na samą
myśl o trudach podróży. „Boję się dalekiego wyjazdu. To będzie tylko
zmęczenie, irytacja i zamieszanie, zamiast leczenia nerwów".
Lenin coraz rzadziej bywa na Kremlu, a coraz częściej w Gór-
kach pod Moskwą, w dawnym majątku Sawwy Morozowa, zmar-
łego w zagadkowych okolicznościach. Zapada decyzja, żeby zwró-
cić się do lekarzy. Lenin nie dowierza jednak lekarzom bolszewi-
kom. Jak pisał kiedyś do Gorkiego: „Lekarze w 99 przypadkach na
sto to osły". W przedrewolucyjnej Rosji za najlepszych specjalis-
tów uchodzili Niemcy. I oto partia sprowadza z kapitalistycznych
Niemiec lekarzy, żeby wypowiedzieli się na temat dziwnego stanu
zdrowia wodza. Profesor Klemperer i jego koledzy nie stwierdzili
żadnej choroby poza lekką neurastenią. Bóle głowy tłumaczą obec-
nością kuł, pozostałych w ciele po zamachu. Kule wyjęto, ale...
Dwór Morozowa nie był szczęśliwy dla Lenina.
26 maja w Górkach Lenin doznał częściowego paraliżu prawej
połowy ciała i utraty mowy. Skarżył się później Trockiemu: „Nie
mogłem ani mówić, ani pisać, musiałem uczyć się tego od nowa".
Tak zaczyna się tragiczny okres w życiu Lenina, jego rozpacz-
liwa walka z chorobą. Będzie walczył ponad dwa i pół roku, aż do
śmierci.
W „Komunikacie o chorobie i śmierci W.I. Uijanowa Lenina",
zamieszczonym w „Prawdzie", wymieniono czterdzieści nazwisk
najwybitniejszych lekarzy Rosji i Niemiec oraz personelu pomoc-
niczego. Na liście znaleźli się m.in. Klemperer, Foerster, Osipow,
Gautier i Dobrogajew, którzy napisali później wspomnienia. Był też
dr Kramer. Jego nie opublikowane notatki o chorobie Lenina znaj-
dują się w Archiwum Prezydenta.
Popularna anegdota głosi, że ponoć Koba na wieść o paraliżu
powiedział: „Lenin kaput". Nie mógł tak powiedzieć. Koba jest
ostrożny. Nigdy się nie spieszył, nie działał pochopnie. Rozumie
jednak, że śmierć stoi już nad wodzem. I t o może się stać w każdej
chwili. Jeszcze kilka lat temu śmierć Lenina oznaczałaby koniec
Koby. Ale teraz... Teraz nie zginie. Dysponuje groźną siłą, którą
sam stworzył. Stworzył to, czego nie umiał stworzyć ani Swierd-
łow, ani sam Lenin - posłuszną partię. A jeśli dodać do tego po-
słuszne GPU...
Gdy Lenin uczy się mówić, lekarze biją się o precyzyjną diag-
nozę. Mówią nawet o dziedzicznym syfilisie. Pojechali sprawdzać
tę hipotezę do Astrachania, gdzie mieszkali przodkowie Lenina. Nie
znaleźli nic konkretnego. W tym czasie Lenin zaczął odzyskiwać
siły. Zabroniono mu czytać gazety, nie może nikogo przyjmować.
Wzywa jednak wiernego Kobę. Przez cały lipiec, sierpień i wrze-
sień Koba regularnie odwiedza Lenina. Lenin czuje się coraz lepiej,
aż w końcu postanawia wyrwać się spod kurateli lekarzy. Zwraca
się z tym do Koby, bowiem kontrolę nad przebiegiem leczenia
sprawuje, zgodnie z kompetencjami, gensek - wiemy Koba. W lip-
cu 1922 roku Lenin pisze do niego:
Lekarze najwidoczniej tworzą legendę, której nie można ulec. Wpadli w panikę
po piątkowym ataku i popełnili potężne głupstwo: zabronili mi rozmawiać
o polityce. Rozgniewałem się i rugnąłem ich. Pilnie muszę się z Wami zoba-
czyć, żeby zdążyć powiedzieć na wypadek zaostrzenia się choroby. Zdążę
wszystko powiedzieć w ciągu 15 minut. Tylko dumie mogą zwalać winę na
rozmowy o polityce. Jeśli się czasem denerwuję, to właśnie z braku kompetent-
nych rozmów. Mam nadzieję, że zrozumiecie to i rugniecie tego głupiego
niemieckiego profesora.
13 lipca Koba jest w Górkach. Sam żartobliwie opisze w „Praw-
dzie" to idylliczne spotkanie.
„Nie wolno mi czytać gazet - zauważa Lenin ironicznie. - Nie wolno roz-
mawiać o polityce. Starannie omijam każdy skrawek papieru w obawie, że
może się okazać gazetą". Śmieję się i wychwalam pod niebiosa zdyscyplino-
wanie towarzysza Lenina. Obaj żartujemy z lekarzy, którzy nie mogą pojąć, że
profesjonalni politycy podczas spotkania nie mogą nie rozmawiać o polityce.
Artykuł był elementem akcji ideologicznej, jaką rozpoczął po-
mysłowy Koba. Wydano specjalny numer „Prawdy", który miał
udowodnić światu, że wódz wyzdrowiał. W gazecie zamieszczono
wiele zdjęć Lenina. Znalazła się wśród nich fotografia Lenina i Sta-
lina, siedzących razem na ławeczce.
Koba opisał również ich rozmowy na tej słonecznej ławeczce.
Lenin żali się, że nie zna bieżących wydarzeń. Interesuje go wszystko: przygo-
towania do żniw i proces eserów.
W tym czasie odbywał się proces „prawicowych eserów". Przed
sądem postawiono 34 członków tej partii, w tym 11 wybitnych
członków KC, ludzi wsławionych walką z caratem.
Gwiazdą procesu stał się dowódca oddziału bojowego eserów,
Siemionow. Aresztowany przez Czeka jeszcze w 1919 roku został
skazany na karę śmierci, lecz, jak wynikało z akt, „okazał szczerą
skruchę", „szczerze zerwał z przeszłością" i już w więzieniu wstą-
pił do partii bolszewików. Następnie przeniknął w szeregi eserów
jako agent. Później powierzono mu poważniejsze zadania. W ak-
tach znajduje się list Trockiego „o rewolucyjnym oddaniu Siemio-
nowa", czyli o jego działalności szpiegowskiej na terenie Polski
w 1920 roku.
Po dwóch latach wystąpił w kolejnej roli: jako oskarżony brał
udział w procesie prawicowych eserów. Na rozprawie wyliczył akty
terrorystyczne i dywersyjne, jakie w sekrecie przygotowywał ese-
rowski KC, opowiadał o powiązaniach z wywiadami obcych kra-
jów. Siemionow zeznał, że Fania Kapłan działała na polecenie KC
i była członkiem jego grupy terrorystycznej.
W ten sposób organizatorzy procesu wykorzystali w nim zastrze-
loną Fanie Kapłan. Po śmierci miała pomóc w likwidacji nieszczęs-
nych eserów.
Nawiasem mówiąc zeznanie Siemionowa, że uważał Kapłan za
„najlepszego wykonawcę zamachu na Lenina" dowodzi, że nawet
nie widział tej prawie głuchej i ledwie widzącej kobiety.
Nikołaj Krylenko, który z głównodowodzącego stał się proku-
ratorem republiki, zażądał kary śmierci dla eserowskich przywód-
ców.
Wszystko zepsuli Bucharin i Radek. Przed konferencją III Mię-
dzynarodówki chcieli sprawić wrażenie „cywilizowanych socjali-
stów" i obiecali, że eserzy nie zostaną skazani na śmierć.
Takie niezrozumienie sytuacji doprowadziło Lenina do wście-
kłości. Trwała pacyfikacja partii i kraju. Właśnie dlatego wy-
gnano za granicę buntowniczych inteligentów. Właśnie dlatego
Koba został gensekiem. Właśnie dlatego eserzy powinni zostać
rozstrzelani.
I zapewne o tym rozmawiał Lenin z Kobą na słonecznej ławecz-
ce. W każdym razie tuż po wstaniu z łoża niemocy wódz publikuje
w „Prawdzie" artykuł, w którym domaga się krwi eserów.
Dwunastu z nich skazano na śmierć. Trzeba jednak było uwzglę-
dnić obietnice Radka i Bucharina. Egzekucję odłożono do chwili
„pierwszego aktu terroru przeciwko bolszewikom". Eserzy zginą
razem z sądzącym ich Krylenką i prowokatorem Siemionowem
w latach stalinowskiego terroru.
Tymczasem Lenin odzyskuje siły i wraca do pracy.
„W jego wymowie czuło się jednak jakąś niepokojącą przeszko-
dę - pisze Łunaczarski. - Straszna była chwila, kiedy w trakcie
przemówienia nagle zamilkł, pobladł i niemal nadludzkim wysił-
kiem zmusił się do mówienia".
Sprawujący oficjalną kontrolę nad kuracją Lenina gensek ma
dokładne informacje o stanie pacjenta. Dziwna choroba wraca,
atak może nastąpić w każdej chwili. Wielki szachista Koba, który
umie przewidywać wiele ruchów, wyciągnął z tego stosowne
wnioski.
Lenin też zdaje sobie sprawę ze swego stanu. Właśnie w tym
momencie zwraca się do wiernego Koby.
Koba i trucizna
Trocki wspominał:
W czasie drugiego nawrotu choroby Lenina, chyba w lutym 1923 roku, Stalin
zgromadził członków Biura Politycznego (Zinowie\va, Kamieniewa i autora
tych słów) i zakomunikował, że Iljicz wezwał go do siebie i zażądał trucizny.
Przeczuwał kolejny atak, nie wierzył lekarzom, których bez trudu przylapywał
na sprzecznościach (...) cierpiał niewypowiedzianie. Pamiętam, jak niezwykła,
zagadkowa i nie pasująca do okoliczności wydała mi się twarz Stalina. Prośba
Lenina miała tragiczny charakter, a z oblicza Stalina nie schodził uśmieszek.
Wyglądało to jak przyklejona maska. „Nie może być nawet mowy o spełnieniu
tej prośby!" - zawołałem. „Mówiłem mu to - odparł Stalin gniewnie. - Ale on
nalegał. Męczy się stary, chce, powiada, mieć przy sobie truciznę. Zażyje ją,
jeśli będzie pewien, że nie ma już ratunku. Męczy się stary" - powtórzył Stalin.
Najwyraźniej był zajęty własnymi myślami.
Dalej Trocki pyta:
Dlaczego Lenin zwrócił się wtedy z taką prośbą akurat do Stalina?
I odpowiada:
Rozwiązanie jest proste: Lenin widział w Stalinie jedynego (czytaj - bezwzglę-
dnego - przyp. aut.) człowieka, który byłby zdolny ją spełnić.
Maria Uijanowa też napisała o prośbie Lenina. Podaje jednak
całkiem inne okoliczności.
Siostra Lenina na krótko przed śmiercią sporządziła bardzo inte-
resujące notatki. Znaleziono je wśród osobistych papierów zmarłej.
Notatki natychmiast trafiły do tajnych akt Archiwum Partii. Udo-
stępniono je historykom dopiero po pięćdziesięciu latach. Notatki
są przedśmiertnym wyznaniem - efektem skruchy. Czując nadcho-
dzącą śmierć, Maria Uijanowa „uważa za swój obowiązek opowie-
dzieć choćby w skrócie o prawdziwym stosunku Iljicza do Stalina
w ostatnim okresie jego życia", gdyż we wcześniejszych relacjach
„nie mówiła całej prawdy".
Zimą 21-22 roku W.I. czuł się źle - pisze Maria. - Nie wiem dokładnie kiedy,
lecz na pewno w tym czasie powiedział Stalinowi, że prawdopodobnie zostanie
sparaliżowany. Wymógł na Stalinie obietnicę, że jeśli tak się stanie, tamten
dostarczy mu i poda cyjanek potasu. Stalin obiecał. Dlaczego zwrócił się właś-
nie do Stalina? Dlatego, że uważał go za człowieka twardego, ze stali, któremu
obce są wszelkie sentymenty. Nie znał nikogo innego, kto mógłby spełnić taką
prośbę. Ponownie W.I. poprosił Stalina o cyjanek po pierwszym ataku w maju
1922 roku. W.I. uznał wtedy, że wszystko skończone i zażądał, żeby wezwano
Stalina. Tak nalegał, że nikt nie miał odwagi mu odmówić. Stalin spędził
u W.I. pięć minut, a gdy wyszedł, powiedział do mnie i Bucharina, że W.I.
prosił go o truciznę, gdyż teraz nastał moment spełnienia obietnicy. Stalin
obiecał, ucałowali się i Stalin wyszedł od W.I. Po wspólnej naradzie ustaliliś-
my, że trzeba dodać W.I. otuchy. Stalin znów wszedł do W.I. Powiedział mu,
że właśnie rozmawiał z lekarzami i przekonał się, że jeszcze nie wszystko 
straco-
ne i nie pora na spełnienie obietnicy. W.I. wyraźnie poweselał, chociaż powie-
dział do Stalina: „Oszukujecie?". „Czy kiedyś widzieliście, żebym oszukiwał?"
- odparł Stalin. Potem nie widzieli się aż do chwili, kiedy W.I. zaczął wracać 
do
zdrowia. W tym czasie Stalin bywał u niego częściej niż inni.
Trocki miał więc rację: Lenin rzeczywiście prosił o truciznę.
Pisze jednak, że miało to miejsce w 1923 roku, gdy Lenin i Koba
stali się wrogami. Maria Uijanowa wymienia rok 1922, gdy byli
serdecznymi przyjaciółmi. Prośba Lenina była wyrazem całkowite-
go zaufania do Koby, który według relacji Marii Uijanowej „bywał
u niego częściej niż inni".
Sądziłem, że Trocki się pomylił, być może nawet świadomie.
żeby czytelnicy uwierzyli, że Stalin, wówczas już wróg Lenina, speł-
nił jego prośbę. Jakież było moje zdumienie, gdy w Archiwum Partii
dowiedziałem się, że w 1923 roku znów proszono Stalina o truciznę
dla Iljicza. Jak się jednak przekonamy, prośba ta nie wyszła od Le-
nina, gdyż Lenin wówczas nie tylko nie mógł „wezwać Stalina"
i „żądać", jak pisze Trocki. Nie mógł już nawet mówić.
Zacznijmy jednak od początku.
Znów wracamy do 1922 roku.
O czym rozmawiał Lenin z Kobą podczas jego wizyt w Górkach?
Maria Uijanowa:
Podczas tego i następnego spotkania rozmawiali o Trockim, rozmawiali przy
mnie i widać było, że Iljicz, tak jak Stalin, był przeciwko Trockiemu. Kiedyś
dyskutowano, żeby zaprosić Trockiego do Iljicza. Miało to być posunięcie
dyplomatyczne. Taki sam charakter nosiła propozycja, żeby Trocki został za-
stępcą Lenina w Radzie Komisarzy Ludowych. Po powrocie do pracy jesienią
1922 roku W.I. często widywał się wieczorami z Kamieniewem, Zinowiewem
i Stalinem. Starałam się nie dopuszczać do tych spotkań, przypominając o zale-
ceniach lekarzy.
A więc to nie Koba, lecz Lenin zbierał „trójcę": Zinowiew,
Kamieniew i Stalin przeciwko Trockiemu.
Biedny, tak pewny siebie Trocki, przekonany do końca życia, że
Lenin uważał go za swego następcę. Nie rozumiał, jak pisze Uijano-
wa, że:
W.I. był bardzo opanowany. Potrafił doskonale maskować swój prawdziwy
stosunek do ludzi, gdy z jakichś względów uznał, że tak będzie lepiej. Na
jednym z posiedzeń Politbiura Trocki nie zapanował nad językiem i nazwał
W.I. „chuliganem". W.I. pobladł jak kreda, ale powstrzymał się i na grubiańst-
wo Trockiego odpowiedział tylko coś w rodzaju: „Komuś puszczają nerwy".
W ogóle nie czuł sympatii do Trockiego.
Nie darzył też sympatią Zinowiewa. „Z wielu powodów stosu-
nek W.I. do Zinowiewa był „»nie z tych dobrych«" - pisze Uijano-
wa. Lubił wtedy chyba tylko Kobę. Wszystko to uległo radykalnej
zmianie jesienią 1922 roku. „Jesienią - pisze Uijanowa - Lenin
miał powody do niezadowolenia z Koby". I dodaje enigmatycznie:
„Widać było, że pod W.I., można by tak powiedzieć, podkopują się.
Kto i jak, pozostanie tajemnicą".
Nie, dla Lenina nie było to już tajemnicą. Po powrocie do Mosk-
wy Lenin wiele zrozumiał. I jeśli w czasie choroby podejrzliwość
kazała mu montować sojusz przeciwko Trockiemu, to teraz pojął,
że niebezpieczny stał się ktoś zupełnie inny. Widocznie od Kamie-
niewa, Zinowiewa i nawet Trockiego Lenin otrzymał takie same
alarmujące wiadomości: Koba został absolutnym władcą partii. No
cóż, sam go powołał na stanowisko genseka, żeby stworzył aparat
kierowniczy. Koba wykonał zadanie zgodnie z wolą Lenina. Tyle
że nie w porę. Teraz Lenin zachorował, pogorszenie może nastąpić
w każdej chwili, a wtedy... Kto wie, co zrobi panujący nad całym
aparatem Koba. Koba „podkopał się" pod władzę Lenina. Lenina
ogarnął strach. Postanowił zdjąć Kobę ze stanowiska genseka. Mu-
siał mieć jednak pretekst. I znalazł go.
lljicz wyrusza na wojnę
W 1922 roku Lenin zadecydował, że pora uregulować stosunki
z republikami. Byłe części imperium - Ukraina, Białoruś, Federacja
Zakaukaska - rządzone przez namiestników z Moskwy, były for-
malnie niezależne od Rosji. Lenin obmyślił kolejne posunięcie
- utworzenie związku tych republik.
Koba pod nieobecność Lenina postanowił wcielić w życie te
plany. Niepodległe republiki miałyby wejść w skład Federacji Ro-
syjskiej z zachowaniem autonomii. Republiki zaczęły szemrać. Naj-
głośniej protestowała Gruzja, która tak niedawno odzyskała niepod-
ległość. Rządzący nią Budu Mdiwani rozumiał, jak ciężko będzie
oznajmić Gruzinom o powrocie do carskich czasów. Poprosił o lis-
tek figowy, niepodległość choćby na papierze. Lenin wyraził zgodę
i wysunął koncepcję Związku Republik. Republiki zachowywały
fikcyjną niezależność, miały nawet teoretyczne prawo wycofania
się z przyszłego związku. To w zupełności wystarczało gruzińskim
„niepodległościowcom", a równocześnie umożliwiło Leninowi roz-
poczęcie kampanii przeciwko Kobie.
Koba i popierający ideę federacji Ordźonikidze - przywódca
bolszewików Zakaukazia - wiedzieli, jak głęboki jest nacjonalizm
republik, jakim zagrożeniem może być w przyszłości nawet formal-
na niepodległość. W ferworze dyskusji zapalczywy Ordźonikidze
uderzył niepodległościowca Mdiwaniego. Dla Lenina był to znako-
mity pretekst. Oświadczył, że Koba i Ordźonikidze stoją na pozyc-
jach wielkorosyjskiego szowinizmu. Jeden cios urósł do rangi prze-
stępstwa.
Kamieniew, który rozumiał, że Lenin długo nie pociągnie, a rów-
nocześnie panicznie bał się Trockiego, postanawia opowiedzieć się
po stronie Koby.
Natychmiast donosi mu w notatce: „Iljicz wybrał się na wojnę
w obronie niepodległości".
Koba już wie, że Lenin zmienił swój stosunek do niego. I oczywi-
ście wie dlaczego. Dlatego proponuje Kamieniewowi wspólny bunt.
Pisze do niego: „Według mnie trzeba być twardym wobec Iljicza".
Tak, już się nie boi. Lekarze zdają relacje gensekowi. Nowy atak
jest nieunikniony.
Lenin działa jednak bardzo skutecznie. Wysyła do Gruzji spec-
jalną komisję. I włącza do walki z Koba jego wroga Trockiego.
Sojusz z Trockim przesądza o wyniku starcia. Koba nie da rady
walczyć z dwoma wodzami.
Lenin postanawia zniszczyć Kobę na najbliższym zjeździe.
„Szykował bombę na XII Zjazd" - wspominał Trocki.
Bomba to polityczny koniec Stalina. Oskarżenie o wielkorosyj-
ski szowinizm, najstraszliwszy grzech dla bolszewika, nieuchronnie
spowoduje usunięcie Stalina ze stanowiska genseka.
Kamieniew tchórzy. Pisze do Koby: „Sądzę, że skoro W.I. nale-
ga, to lepiej mu się nie sprzeciwiać". Koba odpowiada melancholij-
nie: „Nie wiem. Niech postąpi według własnego uznania".
Koba postanawia czekać. Umie czekać. Zaczyna pisać deklarację
utworzenia Związku Republik. Tak jak chce Iljicz.
Lenin nie przyjmuje jednak kapitulacji. Na początku paździer-
nika wysyła notatkę do Kamieniewa: „Wydaję wojnę wielkorosyjs-
kiemu szowinizmowi".
Kamieniew rozumie, że Iljicza nic nie powstrzyma.
Dni Koby są policzone
Lenin utrzymuje stały kontakt z Trockim w sprawach Kaukazu
poprzez sekretarkę Lidię Fotijewą.
- A więc on nie chce kompromisu (ze Stalinem) nawet po ustęp-
stwach na rzecz słusznej linii? - pyta Trocki.
- Tak, nie wierzy Stalinowi i chce otwarcie wystąpić przeciwko
niemu przed całą partią, przygotowuje bombę - potwierdza Fotije-
wą. I wyjaśnia: - Stan Iljicza pogarsza się z godziny na godzinę.
Nie należy wierzyć w komunikaty lekarzy. Iljicz ledwie mówi, boi
się, że nie zdąży nic zrobić. Przekazując notatkę powiedział mi:
„Muszę wystąpić, zanim będzie za późno".
Fotijewą powiedziała o tym nie tylko Trockiemu. Jak się wkrótce
dowiemy, o wszystkim, co się dzieje w gabinecie Lenina, melduje
także Kobie. Zrozumiała już, że niebawem nastanie nowy gospodarz.
Lidia Fotijewą była jednym z nielicznych współpracowników
Iljicza, których Koba nie tknął. W 1938 roku skieruje ją do pracy
w Muzeum Lenina. Uhonorowana wieloma nagrodami Fotijewa
skończy 90 lat i umrze w 1975 roku, przeżywszy Kobę i niemal całą
epokę.
Kamieniew zjawia się w gabinecie Trockiego. Trocki: „Był na
tyle doświadczonym politykiem, by wiedzieć, że chodziło nie
o Gruzję, lecz w ogóle o rolę Stalina w partii".
Tchórzliwy Kamieniew porzuca Kobę. Zbliża się klęska byłego
ulubieńca Iljicza. Ale...
Informacje Koby sprawdziły się: Lenin nie wytrzymał napięcia
walki i nienawiści. 13 grudnia dwa ataki zwalają go z nóg. To był
drugi dzwonek.
Lenin we władzy Koby
Lekarze zalecili odpoczynek. W połowie grudnia plenum KC
przyjmuje rezolucję:
Osobistą odpowiedzialnością za izolację Lenina - zarówno w sferze kontaktów
ze współpracownikami jak i korespondencji - obarczyć sekretarza generalnego.
Zabroniono wizyt u Lenina. Przyjaciele i domownicy nie mogą informować
Lenina o wydarzeniach politycznych, żeby nie dawać powodu do emocji....
Wodza nie powiadomiono o decyzji partii. Nie dowiedział się
więc, że znalazł się pod nadzorem wroga. Zresztą jaki teraz był
z niego wódz? Wódz zniknął, został chory człowiek. Koba też
zniknął. Przestał być cieniem wodza, bo wodza już nie było.
Wiemy Koba umarł. Pojawił się Józef Stalin. Prymus lenin-
owskich uniwersytetów.
CZĘŚĆ TRZECIA Stalin: jego życie, jego śmierć
Tyran wyrasta z korzenia zwanego przedstawicielstwem ludu. Początkowo
uśmiecha się, obejmuje wszystkich, z którymi się spotyka. (...) Wiele obie-
cuje. (...) Lecz gdy zostanie tyranem i pojmie, ze obywatele, którzy so
wywyższyli osądzają go, musi unicestwiać swych sędziów tak długo, aż nie
będzie miał ani przyjaciół, ani wrogów.
Platon
KONIEC PRZYWuDCóW
PAŹDZIERNIKA
Spotkanie ze Stalinem
Plenum KC przyjęło rezolucję, którą rekomendował Lenin jesz-
cze przed chorobą: handel zagraniczny musi pozostać w rękach
państwa. Trocki wystąpił w roli głównego orędownika tej rezolucji.
Ostentacyjnie przejął rolę Koby u boku Lenina. Krupska powiedzia-
ła Iljiczowi o zwycięstwie jego koncepcji. Lenin, który dopiero co
doszedł do siebie po kolejnych atakach, dyktuje list do Trockiego:
Chyba udało się zdobyć okopy bez jednego wystrzału (rezolucja w sprawie
handlu). Proponuję nie zatrzymywać się i kontynuować natarcie.
Nacierać trzeba oczywiście na Kobę. Lenin umie walczyć.
Następnego dnia Kamieniew, przestraszony wyraźnym zbliże-
niem Trockiego i Lenina, pisze do Stalina o wspólnym froncie
wodzów:
Józefie, dziś w nocy dzwonił do mnie Trocki. Powiedział, że dostał notatkę,
w której stary wyraża zadowolenie z przyjęcia rezolucji (o handlu zagranicz-
nym).
Stalin odpowiada:
Tow. Kamieniew. Jak stary mógł korespondować z Trockim mimo katego-
rycznego zakazu dr. Ferstera?
Nowy ton: nie jest już Józefem, jest sekretarzem generalnym,
który nikomu nie pozwoli łamać ustaleń partii.
Stalin zadzwonił do Krupskiej. I urządził jej straszliwą awanturę.
Po prostu obrzucił ją ordynarnymi wyzwiskami. Krupska doznała
szoku. Po powrocie z pracy „była niepodobna do siebie, zanosiła się
płaczem, tarzała się po podłodze" - wspomina Maria Uijanowa.
Prawdopodobnie wtedy roztrzęsiona Krupska nie wytrzymała
i opowiedziała Leninowi o swojej krzywdzie. Rozwścieczony Lenin
niezwłocznie napisał do Stalina, że zrywa z nim stosunki.
Równocześnie Krupska wysłała gniewny list do Kamieniewa:
Lwie Borysowiczu!
Stalin pozwolił sobie na ordynarny napad pod moim adresem. Przez trzydzieści
lat nie usłyszałam od żadnego z towarzyszy ani jednego wulgarnego słowa.
Interesy partii i Iljicza są mi nie mniej drogie niż tow. Stalinowi. Muszę teraz
wykazywać maksimum opanowania. O czym wolno, a o czym nie wolno roz-
mawiać, wiem lepiej niż wszyscy lekarze razem wzięci. W każdym razie lepiej
niż Stalin. Zwracam się do Was i do Grigorija, jako do najbliższych towarzyszy
W.I. Proszę o obronę przed ordynarnym mieszaniem się do mojego życia
osobistego, przed chamskimi wyzwiskami i pogróżkami. Ja też jestem żywą
istotą i mam nerwy napięte do ostateczności.
Jeszcze nie rozumiała, co się stało. Po raz pierwszy w życiu żona
Lenina ujrzała Stalina. Dotychczas znała tylko wiernego Kobę.
Gdy nerwy się uspokoiły, Krupska zdołała ocenić nową sytuację
i uświadomić sobie własną bezsilność. Widocznie wtedy uprosiła
sekretarza, żeby wstrzymał się z wysłaniem listu Lenina do Stalina.
Tymczasem Kamieniew po otrzymaniu listu od Krupskiej zro-
zumiał, że wojna wodza ze Stalinem wybuchła ze zdwojoną siłą.
Odwiedził Trockiego. Przedyskutowali sytuację i postanowili... nie
ruszać Stalina.
Trocki tak wspominał tę scenę:
Jestem za zachowaniem status ąuo - oświadczył Kamieniewowi. - Jeśli Lenin
do zjazdu stanie na nogi, wrócimy do tej kwestii. Jestem przeciwny usunięciu
Stalina, ale zgadzam się z Leninem, że rezolucja Stalina w sprawie narodowo-
ści jest do niczego. (...) Oprócz tego trzeba, żeby Stalin napisał do Krupskiej
list z przeprosinami.
W środku nocy Kamieniew zawiadomił Trockiego, że Stalin
przyjął wszystkie warunki. Napisze do Krupskiej i przeprosi ją.
Prawdopodobnie wtedy Krupska przekonała Lenina, żeby nie
wysyłał listu. „Powiedziała W.I., że pogodziła się ze Stalinem"
- wspomina Maria Uijanowa.
Lenin zgodził się, umiał panować nad emocjami. Pewnie postanowił
przemyśleć od podstaw nową ofensywę. I dopiero wtedy wysłać list.
Stalin jednak doskonale wiedział o wszystkim, co się działo
w domu Lenina.
Maria Uijanowa pisze we wspomnieniach:
Pewnego ranka Stalin wezwał mnie do gabinetu. Wyglądał na smutnego i zma-
rtwionego: „Nie spałem całą noc - powiedział. - Za kogo Iljicz mnie ma, jak
się do mnie odnosi, jak do jakiegoś zdrajcy, a ja przecież kocham go z całej
duszy. Powiedzcie mu to jakoś".
Tak, po raz ostatni postanowił przybrać maskę Koby.
Wyciągnął jednak najważniejszy wniosek z tego, co się stało:
Trocki i Kamieniew tak się nienawidzą, że obaj zostawią go na
stanowisku genseka, choćby wbrew woli Lenina.
Niezmordowany W.I.
Lenin przebywał na Kremlu. Powinien wracać do Górek, ale
śnieg zasypał drogę. Nie tracił czasu. Atakował dalej.
W ostatnich dniach grudnia zaczyna w sekrecie dyktować doku-
ment: „List do Zjazdu", który przeszedł do historii jako „Testament
Lenina", gdyż Lenin postawił warunek, że „List" będzie można
odczytać dopiero po jego śmierci.
W „Liście do Zjazdu" Lenin przedstawił charakterystyki wszyst-
kich najbliższych współpracowników. Każdemu wytknął istotne
wady.
Ocenił też Stalina. Jego charakterystykę powiązał z... Trockim.
Stosunki między Stalinem i Trockim stanowią większe niebezpieczeństwo niż
tamten rozłam, którego można było uniknąć (...) poprzez zwiększenie liczby
członków KC. (...) Tow. Stalin po objęciu funkcji sekretarza generalnego sku-
pił w swoich rękach niezmierną władzę i nie jestem pewien, czy zawsze będzie
umiał wystarczająco ostrożnie posługiwać się tą władzą. Z drugiej strony tow.
Trocki to najbardziej utalentowany człowiek w obecnym składzie KC, lecz
równocześnie zbyt pewny siebie i przywiązujący nadmierną wagę do czysto
administracyjnych aspektów sprawy.
W ten sposób uderzył w dwóch nie lubianych ludzi. Sekretarz
przepisywał dokument. Rękopisy spalono.
Kopie trafiają do kopert z adnotacją „Ściśle tajne". Koperty
otrzymuje Krupska. Ma je otworzyć dopiero po śmierci Lenina.
Jednakże jedna kopia w zalakowanej kopercie zostaje w se-
kretariacie.
Dlaczego przeczulony na punkcie tajności wódz nagle stał się tak
naiwny? Jak mógł uwierzyć, że pozostawiona w sekretariacie kopia
nie dotrze do rąk jego współpracowników? Czyżby zapomniał o za-
sadzie, że słudzy nie wykonują poleceń byłych panów? Że sek-
retarze mogą nie spełniać rozkazów eks-szefa?
Fotijewa zadbała
W Archiwum Partii zachował się jej list do Kamieniewa:
W sobotę 23 grudnia przekazano tow. Stalinowi list W.I. do zjazdu. (...) Już po
fakcie okazało się, że według życzenia W.I. list miał być przechowywany
w archiwum i mógł być rozpieczętowany wyłącznie przez W.I. lub Krupską.
(...) Proszę towarzyszy, którzy zapoznali się z treścią listu (...) aby 
traktowali
go jedynie jako zapis poglądów W.I., których nikt nie powinien znać.
Na liście Fotijewej widnieją uwagi: „Czytał Stalin. Wyłącznie dla
Trockiego". Trocki: „O liście W.I. naturalnie nikomu nie mówiłem".
Tak więc przypadkiem nie zrozumiawszy Lenina Fotijewa na-
tychmiast przekazuje jego list Stalinowi. A Stalin... Trockiemu.
A później (o czym nie pisze) Kamieniewowi.
Dlaczego? Dlatego, że list Lenina zawiera niepochlebne charakterys-
tyki ich obu. Będą więc zainteresowani, żeby nikt się o tym nie dowie-
dział. W ten sposób Stalin znalazł dodatkowych strażników tajemnicy.
Jednakże na początku stycznia niezmordowany Lenin uzupełnił
swój „testament":
Stalin jest zbyt ordynarny. Ten mankament, który można tolerować w środowisku
i w kontaktach między komunistami, jest niedopuszczalny na stanowisku sek-
retarza generalnego. Dlatego proponuję odwołać Stalina z tego stanowiska i 
powie-
rzyć je innemu człowiekowi, który byłby bardziej opanowany, bardziej lojalny,
bardziej uprzejmy, bardziej otwarty wobec towarzyszy, mniej kapryśny itd.
Lenin na tym nie poprzestaje. Zaczyna pisać serię artykułów,
wśród których znajduje się ostra krytyka Komisariatu Ludowego
Kontroli Państwowej podległego Stalinowi. Lenin umie walczyć.
Koba najwidoczniej od razu się o tym dowiedział. W lutym 1923
roku lekarz oznajmił Leninowi, że „kategorycznie zabrania mu się
czytania gazet, spotkań i informacji politycznych". „Lenin do-
strzegł w tych zakazach coś więcej niż zalecenie lekarzy - wspomi-
nała po śmierci Stalina Fotijewa - i od razu poczuł się gorzej. Był
wzburzony do tego stopnia, że usta mu drżały. Najwidoczniej od-
niósł wrażenie, że to nie lekarze informują KC, lecz KC wydaje
polecenia lekarzom".
Wymyślił jednak sposób, jak się uwolnić spod opieki Stalina.
5 marca wysyła list do Stalina w sprawie incydentu z Krupską.
Szanowny towarzyszu Stalin!
Mieliście czelność wezwać moją żonę do telefonu i obrzucić ją wyzwis-
kami. Chociaż oświadczyła Warn, że jest gotowa puścić w niepamięć te
grubiaństwa, ja jednak nie mam zamiaru tak łatwo zapomnieć o tym, co
zrobiono mojej żonie i tym samym mnie. Dlatego proszę o wyjaśnienie, czy
jesteście gotowi cofnąć tamte słowa, czy też wolicie zerwać stosunki mię-
dzy nami.
Z poważaniem Lenin.
Kopie otrzymują tow. Kamieniew i Zinowiew.
W ten sposób Lenin wyrwał się z więzienia. Czyż mógł spra-
wować nad nim nadzór człowiek, z którym zrywa wszelkie sto-
sunki? Jeśli nawet Stalin przeprosi, Lenin znajdzie sposób, żeby
konflikt trwał nadal. KC będzie musiało coś z tym zrobić. Lenin
nie wie, że Stalin przewidział i ten ruch. Jeszcze l lutego poprosił
Biuro Polityczne o zwolnienie go z obowiązku opieki nad chorym
Leninem. Koba wiedział, że Zinowiew i Kamieniew, przerażeni
próbami zbliżenia wodza z ich wrogiem, nie pozwolą Leninowi
uciec spod nadzoru Koby. Tak się też stało. Biuro Polityczne od-
rzuciło prośbę Stalina. Z woli partii został strażnikiem wodza na
zawsze.
Pomóżcie!... Ach, czort, czort!
Rano Stalin dostaje list od Lenina. Jest jednak spokojny. Wie
o wszystkim. Złość drogo kosztowała Lenina. W nocy utracił mo-
wę. Długo szeptał oderwane słowa i sylaby, zanotowane przez leka-
rzy: „Pomóżcie, ach, czort... czort... ot... pomóż..."
„Ot" to zapewne też czort. I choć nad ranem były wódz odzyskał
głos, Stalin nie miał wątpliwości. Czort więcej nie pomoże. Wkrót-
ce będzie po wszystkim.
Pisze odpowiedź. Przez wiele dziesiątków lat będzie ona spoczy-
wać w tajnym archiwum. I oto czytam ostatni list byłego Koby do
byłego wodza:
T. Lenin!
Pięć tygodni temu odbyłem rozmowę z towarzyszką Nadieżdą Konstantinow-
ną. (...) Powiedziałem jej przez telefon mniej więcej coś takiego: Lekarze
zabronili informować Iljicza o wydarzeniach politycznych. (...) Wy zaś naru-
szacie ten zakaz. Nie wolno igrać z życiem Iljicza i tak dalej. Nie uważam, by
w tych słowach było coś ordynarnego... wymierzonego przeciwko Warn. Jeśli
jednak dla dobra naszych stosunków mam cofnąć to, co powiedziałem, to mogę
cofnąć, ale nadal nie potrafię zrozumieć o co tu chodzi, w czym zawiniłem
i czego się właściwie ode mnie oczekuje?
List jest hardy. Niech ten półtrup wreszcie zrozumie: Koba
umarł, a Stalin nie ma zamiaru bawić się w ceregiele. Lenin nie
przeczytał jednak tego listu.
10 marca Stalin dowiedział się, że po kolejnym ataku Lenin nie
może już ani czytać, ani pisać, ani mówić. Dzwonek zadzwonił po
raz ostatni...
Żona prosi o truciznę
Wtedy miała miejsce ta prośba. Stalin informuje o niej listownie
członków Biura Politycznego.
17 marca Krupska w sposób arcykonspiracyjny (...) przekazała mi prośbę W.
Iljicza, by zdobyć i przekazać mu dawkę cyjanku potasu. (...) N.K. mówiła, że W.
Djicz straszliwie cierpi. (...) Muszę stwierdzić, że nie czuję się na siłach 
spełnić tej
prośby i jestem zmuszony odmówić, o czym informuję Biuro Polityczne.
Wątpliwe, by nieszczęsny wódz był w stanie o cokolwiek prosić.
To Krupska próbuje spełnić jego dawniejsze pragnienie - uwolnić
go od mąk.
Rzeczywiście, Stalin informując o tym Kamieniewa i Zinowiewa,
cytuje w nawiasie jej słowa:
Nadieżdą Konstantinowna mówiła, że usiłowała podać mu cyjanek, ale nie
mogła, w związku z czym „domaga się pomocy Stalina".
Stalin jednak zna zasady. Potem oskarżą go, że otruł wodza. Nie,
niech się Lenin wysili i umrze sam. Członkowie Politbiura zaapro-
bowali decyzję Koby. Teraz był czysty.
Marzec 1923 roku. Na starcie
Na Kremlu rozpoczęła się bitwa o władzę. I nie tylko o władzę.
O życie. Każdy z pretendentów umiał krwawo rozprawiać się
z przeciwnikami politycznymi. Tych przywódców ukształtowała
wojna domowa i czerwony terror. Leninowskie uniwersytety.
W warunkach oblężonej twierdzy, jaką wydawał im się kraj, bez-
względność uchodziła za najwyższą zaletę. Ileż krwiożerczych słów
zawierają wystąpienia Zinowiewa, Kamieniewa, Bucharina! Trocki
trafnie sformułował ich wspólne credo: „Kościelno-mieszczańska
gadanina o świętości ludzkiego życia".
Każdy z nich wiedział, jaka może być cena klęski. Jedynie Stalin
był nadzwyczaj powściągliwy w wezwaniach do rozlewu krwi.
W porównaniu z nimi wydawał się bardzo umiarkowany. Nie miał na
sumieniu krwawych słów. Tylko czyny. Z reguły okryte tajemnicą.
Jak wyglądała hierarchia pretendentów? Na pierwszym miejscu
stał on - Stalin. Tak, nie był sławny jak Trocki. Miał mało sławy,
ale dużo władzy. Lenin skoncentrował w jego rękach władzę nad
partią, a w rękach partii spoczywała władza nad krajem. Miał do
dyspozycji aparat centralny i lokalne komitety. To on obsadził na
stanowiskach 15 tysięcy działaczy partyjnych, kierujących życiem
politycznym i gospodarczym. Byli jego ludźmi.
Na drugim miejscu lokował się tandem Kamieniew - Zinowiew.
Kamieniew to szef Rady Moskiewskiej, zastępca Lenina w Sownar-
komie, „konik wyjątkowo zmyślny i rączy", który „dwa wozy ucią-
gnie", jak mawiał o nim Lenin. Zinowiew - to szef Piotrogrodu.
Kieruje też Kominternem.
I wreszcie Trocki. Dowodzi siłami zbrojnymi republiki. Armia
jest jednak zdemoralizowana i zredukowana. Dzięki staraniom Le-
nina „brat-wróg" ma obecnie najmniejsze wpływy i jest najdalej od
kluczowych stanowisk. Otacza go jednak nimb bohatera - drugiego
po Leninie wodza rewolucji.
Jest jeszcze Bucharin. Redaktor „Prawdy", czołowy teoretyk par-
tii. To żaden konkurent. Ważne jest do kogo się przyłączy.
Trocki wystartował pierwszy. 13 marca gazety publikują pierw-
szy ostrożny komunikat „o pogorszeniu się stanu zdrowia Lenina".
Nazajutrz w „Prawdzie" pojawia się artykuł najbliższego współ-
pracownika Trockiego, Karola Radka, „Lew Trocki - organizator
zwycięstw". Artykuł ma być sygnałem dla obywateli i szeregowych
członków partii, że Trocki jest następcą wodza.
Tak Trocki przygotowywał się do zjazdu.
W kwietniu odbył się XII Zjazd Partii, ostatni, którym nie w peł-
ni kierował Stalin. Na zjeździe zwolennicy Trockiego usilnie rozpo-
wszechniają słuchy o testamencie Lenina, w którym wódz wyzna-
cza Trockiego na swoje miejsce.
Trocki wygłasza błyskotliwy referat o przemyśle. Burza oklas-
ków na zakończenie. „Nie przystoi, Lenina tak nie witano" - za-
uważa Woroszyłow.
Sukces referatu wywołuje wściekłość zawistnego Zinowiewa
i wprawia w popłoch Kamieniewa. Referat zrobił swoje. Strach
przed Trockim skłania Kamieniewa, Zinowiewa i Bucharina do
ostatecznego sojuszu z gensekiem. Ponieważ Stalin jest siłą, która
może się przeciwstawić największemu zagrożeniu - Trockiemu.
Tak Trocki utworzył grupę antytrockistowską.
W maju przerwano publikowanie komunikatów o zdrowiu Le-
nina. Kraj już wie: niebezpieczeństwo śmierci minęło. Kraj zaczyna
wierzyć, że Lenin wrócił do pracy. To pomysł Stalina. Na mocy
specjalnej uchwały KC wprowadza kontrolę wszelkich informacji
o stanie zdrowia Iljicza. Trocki ma informacje od doktora Gautiera,
który leczy Lenina i jego. Stalin oddala doktora.
W maju Lenin zostaje przewieziony do Górek. Wyniesiono go
do samochodu na noszach. Nieszczęsny wódz miał na twarzy bez-
myślny uśmiech idioty. „Mocno ściskał mnie za rękę, odruchowo
pocałowałem go w czoło, ale ta twarz! Kosztowało mnie wiele
wysiłku, żeby się nie rozpłakać" - wspominał jeden z pracowników
Sownarkomu.
Na polecenie genseka wykonano w tym okresie serię fotografii
Lenina. Malarz Annienkow miał namalować ostatni portret.
„Półleżący na szezlągu, okutany kocem i wpatrzony w coś poza
nami, ze zdziecinniałym uśmiechem na twarzy Lenin mógł być już
tylko modelem do ilustracji historii jego choroby" - zanotował
Annienkow. Stalin chce jednak mieć dowody, że w ostatnich tygo-
dniach życia Lenin popadł w otępienie umysłowe. Wówczas jego
ostatnie notatki można by uznać za bezmyślne rojenia.
Krupska nie pozwoliła sportretować chorego.
W Archiwum Partii przeczytałem jej tragiczne listy.
6 maja 1923 roku pisała do Inessy Armand (córki zmarłej uko-
chanej Lenina o tym samym imieniu):
(...) Czynisz mi wyrzuty, że nie piszę do Ciebie, ale nawet sobie nie wyob-
rażasz, co się u nas dzieje. (...) Wszyscy nas opuścili. Wyrażają współczucie,
ale boją się wstąpić. Żyję tylko tym, że każdego ranka Wołodia cieszy się na
mój widok, bierze moją dłoń, czasem rozmawiamy bez słów o różnych rze-
czach, które i tak są niewypowiedziane.
W czerwcu Stalin dowiaduje się ze zdumieniem...
Lenin nie tylko przeżył - zaczyna wracać do zdrowia!
Sam Stalin nie jeździ już do Górek i nie puszcza tam innych,
tłumacząc, że chory sobie tego nie życzy. Lenin nadal nie mówi, ale
ciężko pracuje. W Archiwum Partii znajdują się zeszyty z dziw-
nymi tekstami: „To nasz pies. Nazywa się Dżek. Dżek się bawi".
Krupska uczy wodza pisać. Lenin najlepiej wymawia słowa: „prole-
tariusz, lud, rewolucja, burżuj, zjazd".
„Przyswojony materiał fonetyczny" ulatywał jednak z pamięci.
Powróciło za to rozumienie mowy otoczenia. Ustąpiły też trudności
z „analizą rzeczywistości". Na przykład dla Lenina, zapalonego
grzybiarza, sadzono grzyby przy ścieżce, po której wożono go na
spacery. Jednakże grzyb, trącony laską chorego, przewracał się.
Lekceważenie możliwości intelektualnych przez otoczenie bardzo
denerwowało Lenina.
Gensek uważnie czytał wszystkie meldunki lekarzy. Informowa-
no go o groźnych atakach gniewu, które wprawiały wszystkich
w popłoch. Lenin chciał jak najszybciej wyzdrowieć. Krupska
wspominała: „Mówiłam mu: mowa wraca, ale powoli. Traktuj to
jak chwilowy pobyt w więzieniu". Lenin wiedział, że jest w więzie-
niu. I najwidoczniej gorączkowo szukał sposobu, żeby się z niego
wydostać.
W tym czasie intensywnie pracuje już sekretarz Stalina, Iwan
Towstucha. Gromadzi dokumenty Lenina. W Archiwum Partii znala-
złem upoważnienie Towstuchy, na mocy którego wydobywał te do-
kumenty z archiwów współpracowników Iljicza. Stalin przygotowuje
nową partię szachów. Dokumenty będą bezcenne w tej rozgrywce.
A na razie po Moskwie zaczynają krążyć anonimowe broszury w ro-
dzaju Małej biografii wielkiego człowieka. Przytoczone w nich cytaty
Lenina mają udowodnić, że Trocki zawsze był przeciwnikiem Djicza.
Ta „literatura klozetowa", jak pogardliwie nazywał ją Trocki,
dociera również na prowincję. Towstucha działa.
W głowach Warn się przewraca, Przyjaciele moi!
Latem 1923 roku wszyscy przywódcy wyjechali na urlopy. Zi-
nowiew i Bucharin wybrali się do Kisłowodska, zostawiając w Mo-
skwie Kamieniewa.
Gensek oczywiście siedzi w przytłoczonej upałem stolicy. Nie
ma czasu na odpoczynek - praca, praca, praca.
Podczas letniej przerwy w walce z Trockim Zinowiew i Bucha-
rin postanawiają przycisnąć Stalina i zmusić go, żeby podzielił się
władzą. Piszą żartobliwy list:
29 lipca 1923 (...) Dwaj obywatele proponują w celu konsolidacji wprowadzić
do Sekretariatu Zinowiewa, Trockiego, Stalina.
Przesłanie listu było jednak całkiem poważne. Chcieli wyrównać
szansę. Żeby pokonać znienawidzonego Trockiego, Koba będzie
zmuszony utrzymywać sojusz z Zinowiewem, czyli wykonywać ich
polecenia. Stalin mógł się najwyżej uśmiechnąć. Akurat, znaleźli
sobie głupiego.
Zinowiew pisze do Kamieniewa:
I Ty pozwalasz Stalinowi tak się szarogęsić?.
Dalej wymienia niezliczone fakty samowoli Stalina podczas ich
nieobecności.
Nie będziemy tego dłużej tolerować.
Rzecz jasna gensek śledzi na bieżąco ich korespondencję. Wier-
ne GPU pilnuje każdego z nich. Zna jednak sposób, żeby od razu
obu uspokoić. Pisze więc do Bucharina i Zinowiewa:
Nie wiem, co powinienem zrobić, żebyście nie mieli za złe. Byłoby lepiej,
gdybyście przysłali notatkę - jasną i precyzyjną. Oczywiście, jeśli macie za-
miar zgodnie współpracować w przyszłości, gdyż (...) zaczynam podejrzewać,
że chcecie doprowadzić do zerwania i traktujecie to jako rzecz nieuniknioną.
(...) Postąpicie jak zechcecie. Za 8-10 dni wyjeżdżam na urlop (jestem przemę-
czony). Wszystkiego najlepszego.
Postscriptum. Szczęśliwi z Was ludzie. Możecie wymyślać na wywczasach wszelkie
głupstwa, a ja tu haruję jak pies na łańcuchu. I zawsze jestem winien. W taki 
sposób
można każdego zadręczyć. W głowach Warn się przewraca. Przyjaciele moi!
Sposób działa bezbłędnie. Wzmianka o odejściu wprawia obu w po-
płoch. Jeśli Stalin odejdzie, jego miejsce zajmie Trocki. Tym samym
może postraszyć Trockiego: Stalin odejdzie - przyjdzie Zinowiew
z kompanią. Tak, bali się go, „ordynarnego, prymitywnego Gruzina",
ale jeszcze bardziej bali się siebie nawzajem. Stalin wiedział, że ta
nienawiść zagwarantuje przewidywany wynik partii szachów.
Zinowiew i Bucharin odpowiadają natychmiast:
Wzmianka o zerwaniu to rezultat Waszego przemęczenia. O tym nie może być
nawet mowy. Dokąd pojedziecie na urlop? Pozdrowienia.
Dobrze zna tych panów. Chodzi nie tylko o strach przed Troc-
kim. Jest też strach przed pracą. Obaj nie lubią harować. Wolą
reprezentować. Od pracy jest on.
No cóż, będzie pracować. Od razu pisze do nich o plotkach na
temat „Listu do Zjazdu" Lenina. Oczywiście wie wszystko o tym
liście. Chce się jednak dowiedzieć, czy oni też wiedzą.
10 sierpnia 1923 roku Zinowiew i Bucharin piszą do Stalina:
Tak, istnieje list W.I, w którym radzi zjazdowi, żeby nie wybrał Was na
sekretarza. Obaj postanowiliśmy Warn o tym na razie nie mówić z prostej
przyczyny (...) nie chcieliśmy Was denerwować. To jednak drobiazgi. Co jest
istotne: Iljicza nie ma. Właśnie dlatego Sekretariat praktycznie decyduje
o wszystkim. Równoprawna współpraca w istniejącym stanie rzeczy jest nie-
możliwa. Dlatego próbujemy znaleźć najlepsze rozwiązanie. Nie wątpimy, że
uda się nam osiągnąć porozumienie.
Wciąż jeszcze mieli nadzieję, że dobrowolnie odda im stworzo-
ny przez siebie aparat. Wyobrażam sobie, jak musiał się ubawić.
Niepokoiła go jedna sprawa. Zinowiew i Bucharin uważali, że
„Iljicza już nie ma", zaś on obserwował z przerażeniem: Lenin
wraca do zdrowia.
Od lipca stan zaczął się polepszać, mógł nie tylko siedzieć, lecz także chodzić
o lasce. (...) Od października stopniowo wracała mowa - pisała Krupska.
I właśnie wtedy, w październiku, zdarzył się dziwny epizod,
który powinien przerazić Stalina: Lenin przyjechał do Moskwy.
Lecz natychmiast po powrocie znów mu się pogorszyło. Choroba
gwałtownie wróciła. Lenin zaczął umierać. Zupełnie jakby w Mosk-
wie coś się stało.
Kremlowska tajemnica
Krupska:
Pewnego pięknego dnia sam poszedł do garażu, wsiadł do samochodu i kazał
jechać do Moskwy. (...) Tam obszedł wszystkie pokoje, wstąpił do swojego
gabinetu, zajrzał do Sownarkomu, uporządkował swoje notatki, zabrał trzy
tomy Hegla (...) potem zapragnął przejechać się po mieście. Nazajutrz zaczął
nalegać na powrót do Górek. Więcej o Moskwie nie było już mowy.
Oprócz wiernej żony w samochodzie był jeszcze ktoś. Krupska
nie pisze, że do Moskwy pojechała też Maria Uijanowa. To nie był
przypadek.
Nikołaj Walentinow opublikował relację Marii:
Przez całą drogę z Górek Lenin ponaglał szofera, czego przedtem nigdy nie
robił. (...) Przez Sownarkom przeszedł do swojego mieszkania i długo czegoś
tam szukał. Nie znalazł. Stał się bardzo rozdrażniony, dostał konwulsji.
Po powrocie Maria Uijanowa opowiedziała o tym lekarzowi.
Później lekarza wezwała Krupska:
W.I. jest chory. Może przeinaczać fakty. Nie chcę, żeby rozeszły się słuchy, że
skradziono mu listy i dokumenty. Takie pogłoski mogą spowodować wiele
nieprzyjemności. Proszę zapomnieć o wszystkim, co mówiła Maria Uijanowa.
Ona też was o to prosi.
Cóż takiego znajdowało się w gabinecie? Czego Lenin szukał?
„Testament Lenina" sprawia wrażenie czegoś niepełnego, wyraźnie
nie dopowiedzianego. Na przykład Lenin pisze o ogromnej władzy
Stalina, wyraża obawy, że „nie zawsze będzie umiał wystarczająco
ostrożnie się nią posługiwać". A więc co? Usunąć go ze stanowiska?
Nie, Lenin tego nie proponuje. Co więcej, jak gdyby chcąc udowodnić,
że Stalin jest nie do zastąpienia, bardzo negatywnie charakteryzuje
pozostałych przywódców partii. A więc nie usuwać? A zatem co ro-
bić? Okazuje się, że wystarczy „włączyć do KC większą liczbę robot-
ników". I ci robotnicy mają powstrzymać władcze zapędy Stalina oraz
innych partyjnych bonzów? Czyżby Lenin był tak naiwny?
Po ordynarnej napaści Stalina na Krupską Lenin dopisuje nowy
akapit. Tym razem żąda „zdjęcia Stalina ze stanowiska genseka".
I to wszystko? A gdzie nowa kandydatura? Gdzie nazwisko następ-
cy? Przecież to spowoduje chaos. Przecież wódz nie może zostawić
partii bez dokładnych wytycznych. Gdzie one są?
I jeszcze jedno. Czyż Lenin, autor NEP-u, mógł pominąć w swoim
ostatnim przesłaniu kwestię gospodarki? W efekcie trzeba było wy-
szukiwać fragmenty jego koncepcji w artykułach, które napisał pod
koniec życia. Krupska pospiesznie ogłosiła, że to właśnie one są
prawdziwym testamentem. Nie była to prawda. Zgodnie z tradycjami
partii publikowano jedynie elementy taktyki, czyli kłamstwa. Praw-
dziwe cele, czyli strategię, starannie ukrywano. Znali je tylko wy-
brani. Pojawiały się jedynie w supertajnych instrukcjach i zarządze-
niach.
I jeszcze jedno. Lenin jako doświadczony polityk nie mógł nie
zdawać sobie sprawy, że jego list w tak ostrej postaci może w ogóle
nie dotrzeć do partii. Upokarzające charakterystyki spowodują, że
jego następcy zgodnie zechcą zataić „testament". Tak się zresztą
stało. Gdy amerykański komunista Eastman wspomniał o „Liście do
Zjazdu", Trocki natychmiast oświadczył, że żaden list nie istnieje.
Kolejna osobliwość: w „testamencie" najlepiej wypada... Stalin!
Jest jedynym, któremu Lenin zarzuca tylko grubiaństwo i gwałtow-
ność. W partii robotniczej chamstwo nigdy nie uchodziło za wadę.
Dopisek o usunięciu Stalina mógł być oceniony jako efekt chwilowe-
go wzburzenia po scysji z Krupską. Nic więcej. Czy Lenin tego nie
rozumiał? Rozumiał. Nie mógł nie rozumieć. Cóż więc się dzieje?
Najbardziej prawdopodobne wyjaśnienie: tekst, który zachował
się dla potomności, jest tylko częścią listu. Lenin, doświadczony
konspirator, specjalnie zostawił ten wariant w sekretariacie. Liczył
na niedyskrecję współpracowników. I na operatywność Koby. To
był tekst dla Stalina.
Czy istniał inny, pełniejszy tekst?
Lenin mógł go przechowywać w swoim gabinecie na Kremlu. Być
może tam też znajdowały się wytyczne dla zjazdu. Na przykład pro-
pozycja zastąpienia stanowiska genseka trzema sekretarzami - Troc-
kim, Zinowiewem i Stalinem. To zniszczyłoby wpływy Stalina.
Być może o śladach tego pełnego tekstu opowiadał malarz An-
nienkow. Po 1924 roku pracował w Instytucie Lenina. Właśnie tam
widział słój z mózgiem wodza. Doznał wstrząsu. Jedna półkula była
zdrowa i normalna, druga - pomarszczona i nie większa od orzecha
włoskiego. Sprawiała wrażenie podwieszonej na tasiemce. Annien-
kow widział też brudnopisy ostatnich notatek Lenina, które wprawi-
ły go w osłupienie. Były to wytyczne, jak oszukać „głuchonie-
mych" - tak Lenin nazywał europejskich kapitalistów. Annienkow
streszcza tekst własnymi słowami:
W pogoni za zyskiem kapitaliści z całego świata zapragną zdobyć rynek rosyjski,
w związku z czym będą gotowi przymknąć oczy na naszą rzeczywistość, będą
woleli być głuchoniemi. W ten sposób dostaniemy od nich towary i pieniądze, za
które stworzymy armię. Kapitaliści doprowadzą ją do doskonałości. Armię tę
wykorzystamy do ataku przeciwko nim. Zmusimy głuchoniemych, żeby działali
przeciwko sobie, ale najpierw musimy uczynić z nich głuchoniemych.
Lenin naszkicował też plan: NEP, fikcyjne oddzielenie rządu od
partii, nawiązanie stosunków ze wszystkimi krajami, trzeba zrobić
wszystko, żeby głuchoniemi uwierzyli.
Po ten właśnie pełny tekst przyjechał Lenin na Kreml. Szukał go
w gabinecie. Jednakże gensek też był doświadczonym konspirato-
rem. Wszystko sobie obliczył i wcześniej spenetrował gabinet wodza.
Tekst przepadł. Zapewne to była przyczyna konwulsji nieszczęsnego
Lenina. Oto ostatnia linijka przedśmiertnej relacji Marii Uijanowej:
W.I. cenił Stalina jako praktyka, ale uważał, że należy w jakiś sposób okiełznać
jego niektóre przywary i skłonności. Właśnie ze względu na nie był zdania, iż
trzeba usunąć Stalina ze stanowiska sekretarza generalnego. Powiedział to wy-
raźnie w swym testamencie politycznym, który nie dotarł jednak do partii, ale
o tym innym razem.
Innego razu już nie było. Maria szybko zmarła. A może był?
Może jednak napisała o zaginionym „testamencie"? Czy aby nie
przypłaciła życiem tego innego razu?
KONIEC WODZA
PAŹDZIERNIKA
Trocki atakuje
Trocki zdał już sobie sprawę z potworności spadku, jaki zosta-
wiał umierający wódz. Tajna rezolucja o niedopuszczalności frakcji
sprawi, że wrogowie zamkną mu usta raz na zawsze za pomocą
zwyczajnej większości głosów. Większość mają zapewnioną dzięki
gensekowi. Trocki pisze list do KC. Wczorajszy zwolennik najbar-
dziej bezwzględnych metod domaga się partyjnej demokracji. Rów-
nocześnie do KC dociera „List 46" wybitnych działaczy partii,
którzy powtarzają argumenty Trockiego. Uszy Lwa wyraźnie płoną.
Wśród nowych zwolenników demokracji znajduje się Aleksandr
Biełoborodow, były naczelnik czerwonego Uralu, organizator eg-
zekucji rodziny carskiej w Jekatierynburgu, obecnie zastępca Dzier-
żyńskiego w krwawej Czeka. Są też inni bezlitośni bolszewicy.
Gensek odpowiada im ironicznie: „Do szeregów opozycji przyłą-
czyli się tacy towarzysze jak tow. Biełoborodow, którego demo-
kratyzm rosyjscy robotnicy pamiętają do dziś. Rozengolc, którego
demokratyzm nie wyszedł na zdrowie naszym marynarzom i koleja-
rzom. Piatakow, od demokratyzmu którego nie krzyczał, lecz wył
Donbas".
Wylicza nazwiska wielu sygnatariuszy listu, przypominając ich
tak niedawne krwawe wyczyny.
Sojusznicy z „trójcy" są jednak wystraszeni i niepewni. Stalin
wyczuwa ich strach przed Trockim. Gasi więc wystąpienie Troc-
kiego obietnicami, że będzie przestrzegać demokratycznych trady-
cji partii. Poznał już Lwa na tyle, by wiedzieć, że ustępstwa tylko
go rozjuszają. Rzeczywiście, „wiecznie płonący Lew Dawido-
wicz",jak żartobliwie nazywają go wrogowie, zamieszcza w „Pra-
wdzie" artykuł pt. „Nowy kurs". Stwierdza w nim, że „przywództ-
wo przekształca się w zwyczajne komenderowanie. Trzeba z tym
skończyć i przyjąć nowy kurs. Niewykluczone, że nastąpi zmiana
naszej starej gwardii (tt. Stalin, Zinowiew, Kamieniew itd.). Trzeba
wziąć kurs na młodzież".
Tak Trocki zmusił do walki tchórzliwych sojuszników Stalina.
Obaj musieli odpowiedzieć. Wypowiedział się też Bucharin:
„Bolszewizm wysoko cenił i ceni aparat". Zaczęła się otwarta dys-
kusja. „Partia była jak w gorączce. Dyskutowano całymi nocami"
- pisał Zinowiew. Kraj czytał gazety ze zdumieniem. Partia, stale
powtarzająca frazesy o swojej jedności, pogrążyła się w zajadłych
sporach. Kłócono się o demokrację na oczach sterroryzowanego
przez tę partię kraju. Mój ojciec opowiadał, że i on, i jego przyjacie-
le byli pewni, iż wszystkie te dyskusje są jakąś farsą, która w efek-
cie obróci się przeciwko inteligentom.
Ku zachwytowi popleczników Stalin po raz pierwszy demonst-
ruje siłę swego aparatu. W styczniu odbyła się konferencja partyjna.
Po raz pierwszy zwołał ją Stalin. Uczestnicy konferencji bezlitośnie
potępili Trockiego i opozycję. Postanowili opublikować tajną do-
tychczas rezolucję „O wykluczeniu z partii za działalność frakcyj-
ną". Gensek zademonstrował potęgę stworzonej przez siebie orga-
nizacji. Trocki zawsze działał w pojedynkę - w 1917 roku wykorzy-
stał organizację, stworzoną przez Lenina. Teraz też liczył na zwy-
cięstwo w nagłym i samotnym ataku. Czasy samotników już się
jednak skończyły.
Śmierć i wniebowstąpienie boga
W październiku Lenin skapitulował i szybko tracił resztkę sił.
W związku z tym były prymus seminarium duchownego wymyśla
niesłychaną akcję propagandową pod hasłem: „Odejście mesjasza".
Już dawno zrozumiał duszę tego kraju. Rosji, zawsze czekającej na
Boga i cara, za Romanowów, podczas rewolucji, w przeszłości
i w przyszłości. Zawsze. (Usłyszymy jeszcze o tym od niego same-
go.)
Postanowił więc dać Rosji nowego boga zamiast tamtego, obalo-
nego przez bolszewików. Ateistycznego zbawiciela - Bogolenina.
Już od jesieni przygotowuje tę beatyfikację. Kieruje do Górek
delegacje. Rozpoczęły się obrzędy pożegnania mesjasza. Przedsta-
wiciele mas pracujących obiecują odchodzącemu „bogu", że będą
kontynuować jego nieśmiertelne dzieło. Żegnają się przedstawiciele
bohaterskiej Armii Czerwonej. Konający Lenin zostaje honorowym
czerwonoarmistą i dostaje mundur. 2 listopada na wpół martwy
musi przyjąć klasę robotniczą - delegację głuchowskiej manufak-
tury. Stary robotnik wygłosił pozdrowienie-epitafium: „Jestem ko-
walem. Wykujemy wszystko, co głosiłeś".
Lenin miał przed sobą jeszcze kilka miesięcy życia, gdy gensek
poruszył na posiedzeniu Politbiura kwestię jego pogrzebu: „Jak się
dowiedziałem, kwestia ta bardzo porusza naszych towarzyszy na
prowincji". Powiedział też o zadziwiającej prośbie towarzyszy
z prowincji: „Nie chowajcie Włodzimierza Iljicza, Iljicz musi pozo-
stać z nami".
Obecny na posiedzeniu Trocki z przerażeniem uświadamia so-
bie, że Stalin ma zamiar uczynić z ateisty Lenina obiekt kultu dla
całych pokoleń. Mołotow wspominał: „Krupska była przeciwna, ale
podjęliśmy stosowną uchwałę KC. Stalin nalegał".
Nalegał. I stworzył wiecznego marksistowskiego boga.
Wszystko przewidział. Gdy nadchodziła śmierć „boga", lekarze
poradzili choremu w tym czasie Trockiemu, żeby wyjechał na kura-
cję do Suchumi.
Pozbywszy się Lwa, bacznie pilnował, by żaden z pozostałych
przywódców nie jeździł do Górek. A nuż któryś znajdzie się przy
łóżku mesjasza w chwili, kiedy będzie konał? I zmyśli jakieś ostat-
nie słowa?
Obawy sprawdziły się. Świadkiem agonii Lenina był Bucharin,
który też leczył się w Górkach:
Gdy wbiegłem do pokoju Iljicza, wydawał ostatnie tchnienie. Głowa odchyliła
się do tyłu, twarz strasznie pobladła, zaczął rzęzić, ręce opadły bezwładnie.
Stalin naprawił błąd Bucharina: po prostu wykreślił go ze sceny
śmierci. I już Zinowiew pisał w artykule: „Iljicz umarł, po godzinie
jedziemy do Górek, Bucharin, Tomski, Kalinin, Stalin, Kamieniew i ja".
Tak Stalin przeniósł Bucharina do Moskwy.
Trocki oskarży później Stalina o otrucie wodza.
Nie, nie użyto trucizny. Profesor Wiktor Szkłowski odnalazł
w notatkach swego ojca M. Szkłowskiego (wybitnego lekarza)
przeznaczone do zniszczenia świadectwa Osipowa i Dobrogajewa,
którzy leczyli Lenina. Pisali oni:
Ostateczna diagnoza obala hipotezę o syfilitycznym podłożu choroby Lenina
lub otruciu go arszenikiem. Rozpoznano arteriosklerozę z równoczesnym pora-
żeniem mózgu. Zwoje mózgowe tak zwapniały, że podczas sekcji stukano
w nie pincetą jak w kamień. Na tę samą chorobę zmarli rodzice Lenina.
Plotki o otruciu Lenina nigdy jednak nie ucichną. Zbyt wielu
ludzi zamordował Stalin, by można było uwierzyć, że to nie on
wyprawił na tamten świat swego groźnego wroga.
Trwają przygotowania do pogrzebu mesjasza. Trocki dostaje de-
peszę:
Pogrzeb odbędzie się w sobotę, nie zdążycie przyjechać na czas. Politbiuro
uważa, że ze względu na stan zdrowia powinniście natychmiast wyjechać do
Suchumi. Stalin.
Naprawdę pogrzeb miał się odbyć w niedzielę. Nie było to jed-
nak zwyczajne kłamstwo. Jest „bóg", są też jego wierni i niewierni
apostołowie. Niewierni, którzy obrażali „boga" za życia, nie są
godni, by uczestniczyć w ceremonii jego pogrzebu.
Wiecznie żywy
Stalin opracował majestatyczny plan pogrzebu „boga". Uroczyś-
cie wieziono ciało. Pociąg - parowóz i wagon, którym przyjechały
błogosławione zwłoki - znajdą się w specjalnym budynku z granitu
i marmuru. I już wierni uczniowie „boga" niosą drogocenne ciało
z dworca przez całą Moskwę, aż do Domu Związków. Niewielu
spośród nich przeżyje. Stalin zlikwiduje prawie wszystkich.
O 7 wieczorem udostępniono Salę Kolumnową. Bogolenin leży
w wojskowym trenczu. Stalin w takim samym trenczu pełni wartę
honorową przy wystawionych zwłokach. Przez całą noc obok trum-
ny przechodzą ludzie. Straszliwe zimno, palą ogniska. Para z od-
dechów zamarza, pokrywa wszystkich szronem...
Rankiem 22 stycznia rozpoczęło się balsamowanie. Trzeba było
zabezpieczyć ciało na kilka dni, żeby wszyscy mogli pożegnać mes-
jasza w Sali Kolumnowej. Stalin wymyślił jednak fantastyczne
przedsięwzięcie: bolszewicy mogą pokonać nawet śmierć! „Bóg"
będzie nieśmiertelny! Natychmiast nadchodzą tysiące telegramów
od mas pracujących - przesunąć termin pogrzebu. Oczywiście nale-
żało uwzględnić żądanie milionów robotników. Skwapliwie podjęto
decyzję: „Przechowywać trumnę z ciałem Lenina w specjalnym
mauzoleum na placu Czerwonym, pod ścianą Kremla". Równocze-
śnie na prośbę robotników Piotrogrodu stolicę imperium Romano-
wów przemianowano na Leningrad.
W końcu stycznia wzniesiono drewniane mauzoleum, zaprojek-
towane przez Aleksieja Szczusiewa. Stalin opracowuje szczegóły
nowego kultu.
W całym kraju powinny pojawić się czerwone kąciki. Kiedyś
w czerwonym kącie rosyjskich chat wieszano ikony. Teraz ich
miejsce zajmą portrety Bogolenina.
Za zamkniętymi drzwiami mauzoleum rozpoczęła się realizacja
jego niesłychanej idei. Uczeni oświadczają, że współczesna nauka
nie dysponuje środkami, które pozwoliłyby na długotrwałe zabal-
samowanie ciała. Zjawiają się jednak dwaj specjaliści. Anatom,
Władimir Worobiow, i młody biochemik, Borys Zbarski, podejmują
się niemożliwego zadania.
Tajemnica balsamowania... Egipskie mumie, ciało Aleksandra
Macedońskiego, które długo przechowywano w miodzie, ciało ju-
dejskiego króla Arystobula, też zakonserwowane w miodzie... Te-
raz pora na Lenina.
Uczeni pracowali przez całą dobę. Stalin sam kilkakrotnie odwie-
dzał mauzoleum. Przed rozpoczęciem XIII Zjazdu osiągnięto sukces.
Drugiego dnia przewodniczący obrad, Kamieniew, poinformował, że
po porannym posiedzeniu delegaci znów ujrzą nieśmiertelne oblicze.
Procesja wyruszyła do mauzoleum. Delegaci byli wstrząśnięci. Na
pytanie Zbarskiego: „Czy podobieństwo zostało zachowane?" brat
Lenina odpowiedział: „Nie mogę nic powiedzieć, jestem bardzo po-
ruszony. Jest taki, jakim go widziałem po śmierci".
W ten sposób Stalin podarował Lenina pierwszemu zjazdowi bez
Lenina.
Po stworzeniu imperium przebudował nędzne drewniane mauzo-
leum. Marmur, porfir, labrador, kolumny z różnych gatunków gra-
nitu - tak będzie wyglądała siedziba nieśmiertelnego „boga". Naj-
ważniejsza świątynia ateistycznego imperium. Mieszkająca na Kre-
mlu Krupska często przychodzi do mauzoleum. Zbarski opowiadał:
„Wstąpiła tam na pół roku przed śmiercią. Długo patrzyła na Le-
nina, a potem powiedziała: »Ciągle jest taki sam, a ja się starzeję«".
Na Zachodzie nie wszyscy uwierzyli w „wiecznie żywego".
Rozległy się głosy, że w trumnie leży woskowa lalka. W latach
trzydziestych Stalin polecił więc zaprosić grupę zachodnich dzien-
nikarzy, żeby zademonstrować im potęgę bolszewików.
Biograf Lenina, Louis Fischer, który znajdował się wśród za-
proszonych żurnalistów, tak opisywał ten pokaz: „Zbarski otworzył
trumnę, złapał Lenina za nos. Obrócił jego głowę w lewo i w prawo.
To nie był wosk. To był Lenin". Obrazoburca stał się relikwią.
Ironia Historii? Czy ironia Koby, który zemścił się na niewiernym
gospodarzu?
Tak więc dał im nieśmiertelnego „boga". Teraz należało dać cara.
Sami tego chcieli
Rozpoczął się XIII Zjazd Partii. Miał być na nim odczytany
„testament" Lenina. W przeddzień obrad Krupska uroczyście do-
starczyła do KC zalakowane koperty.
Gdy członkom KC odczytano list Lenina, ich reakcją było „nie-
zrozumienie, przestrach" - zanotował Jarosławski. Rzeczywiście,
członkowie KC nie mogli pojąć, o co chodziło Leninowi. Dlaczego
wiesza psy na wszystkich wodzach, a nie proponuje nikogo na ich
miejsce? Dlaczego trzeba zdejmować Stalina ze stanowiska, skoro
jedyną jego wadą jest grubiaństwo? Wszyscy wiedzieli, że to nie
Stalin skupił władzę, lecz właśnie Lenin skupił władzę w jego rę-
kach. „Testament" zabrzmiał niezbyt przekonywająco - wychodzi-
ło na to, że Lenin po prostu mścił się za obrazę swojej żony. Opo-
wieści o tym, że Stalin był przerażony listem, że uratował go Ka-
mieniew, można włożyć między bajki. Stalin mógł być spokojny,
w „testamencie" wypadł lepiej niż pozostali przywódcy. Kamie-
niew powiedział tylko to, co wszyscy myśleli: choroba drogiego
Iljicza sprawiła, że nie zawsze był obiektywny. Skoro Stalin zdał
już sobie sprawę z własnych wad, wytkniętych mu przez Lenina, to
niewątpliwie okiełzna swój charakter. Nie trzeba więc rozpatrywać
kwestii odwołania go ze stanowiska. Dlatego pod pretekstem troski
o zachowanie autorytetu Lenina zadecydowano, że z tymi „świade-
ctwami choroby" zapoznają się jedynie delegaci.
Przygotowany przez Stalina zjazd, przy poparciu Zinowiewa
i Kamieniewa, lekko przełknął list Lenina. Trocki milczał. Po zjeź-
dzie odbyło się plenum, które miało wybrać genseka.
Wtedy Stalin wykonał swój ulubiony ruch. Poprosił o dymisję.
Przecież tego chciał mesjasz, a wola Bogolenina jest dla niego
święta. Dalszy scenariusz rozwijał się zgodnie z jego przewidywa-
niami: wszyscy- Trocki, Kamieniew i Zinowiew - z nienawi-
ści do siebie zgodnie głosują, żeby został na stanowisku. No więc
został - na ich własne życzenie. Teraz może im powiedzieć: sami
tego chcieliście.
31 stycznia 1924 roku, tuż po śmierci Lenina, Stalin ogłosił „lenin-
owskie wezwanie" do partii. Bogolenin wzywał lud zza grobu.
Szeregi partii powiększyły się o 240 tysięcy ludzi. W efekcie
jeszcze przed 1930 rokiem siedemdziesiąt procent partii tworzyli
członkowie, którzy wstąpili do niej za czasów genseka Stalina. Tak
przygotowywał sobie grunt. Do własnej gry.
W końcu 1924 roku Trocki prze do nowego starcia
„Lekcje Października" - taki tytuł nosił jego artykuł. Obłudny
artykuł. Wychwalał zmarłego Bogolenina. Za to, że wskrzesił teorie
rewolucji permanentnej Trockiego i zdołał poderwać do czynu bier-
ną partię i doprowadzić ją wraz z Trockim do zwycięstwa. Bez
względu na tchórzostwo Zinowiewa i Kamieniewa. W ten sposób
Trocki jeszcze raz przypomniał, że to on jest wodzem Października,
Zinowiew i Kamieniew to tchórze, Stalin w ogóle nie ma tu żad-
nego znaczenia i że partia zawsze była bierna. A skoro tak, to czyż
można podporządkować się jej większości?
To było samobójstwo. Zinowiew i Kamieniew rzucili się na sła-
bego Lwa. Stalin też włączył się do rozwścieczonego chóru. Zapo-
minając o dawniejszych wypowiedziach, oznajmił spokojnie:
„Tow. Trocki nie odgrywał i nie mógł odgrywać żadnej szczególnej
roli ani w partii, ani w Rewolucji Październikowej". Cóż, lekcje
Lenina: wódz może wszystko. Rozpoczęła się kampania oddziele-
nia Lwa od mesjasza. Bez końca przypominano różnice poglądów
Trockiego i Bogolenina. Trocki oświadcza: „Tak, szedłem do Le-
nina nie bez walki, ale doszedłem całkowicie i bez zastrzeżeń". Jest
jak były grzesznik, który stał się apostołem Pawłem.
Teraz Towstucha musiał udowodnić, że Trocki szedł, ale nie
doszedł. Stalin wprowadza do walki czołowego ideologa - Buchari-
na. Ten wynajduje śmiertelne pociski w ostatnich artykułach Le-
nina.
Wcześniej Lenin często twierdził, że nie da się zbudować soc-
jalizmu w jednym kraju. Trocki powtarzał za nim tę podstawową
prawdę marksizmu. I oto Bucharin triumfalnie cytuje ostatni artykuł
Lenina „O kooperacji", w którym autor pisał: „W Rosji istnieją
wszystkie przesłanki do budowy socjalizmu". Bucharin znalazł też
wiele innych rzeczy: Lenin mówił o sojuszu z chłopstwem, a Trocki
wciąż powtarzał jego dawniejszą tezę o konflikcie. Trocki nie mógł
wytłumaczyć, że ostatnie artykuły Lenina to tylko taktyka, że zo-
stały napisane pod kątem NEP-u, żeby oszukać głuchoniemych.
Przecież „bóg" nie mógł kłamać.
W ten sposób „wiecznie żywy Iljicz", już z mauzoleum, pomógł
dobić swego wiecznego przyjaciela-wroga.
Na plenum KC Zinowiew i Kamieniew zgłosili wniosek o wy-
kluczenie Trockiego z partii. Przeciwny temu był... Stalin. Nama-
wia delegatów, by nie tylko nie wyrzucali Trockiego z partii, lecz
nawet zostawili go w Biurze Politycznym. Ku zdumieniu żądnych
krwi sojuszników. Nie rozumieją, że partia szachów dopiero się
rozpoczyna. Jeszcze nie nadszedł czas bicia dużych figur. Wprost
przeciwnie: teraz właśnie oni musieli zejść z szachownicy. Trocki,
ich wróg, może się przydać gensekowi - przeciwko zwycięzcom.
Cóż, ci głupcy uważali się za zwycięzców.
Pozostawiając Lwa w Biurze Politycznym Stalin wyrwał mu
pazury. Trocki traci stanowisko przewodniczącego Rady Wojsko-
wo-Rewolucyjnej. Twórca Armii Czerwonej zostaje z niej usunięty.
Z listu Kołoskowa:
Zbiegły na Zachód sekretarz Stalina, Baźanow, rzetelnie opisuje koniec Troc-
kiego. Mój ojciec opowiadał to samo. (...) Trocki wygłosił płomienną mowę
i rzucił się do wyjścia. Postanowił odejść, trzaskając drzwiami. Posiedzenie
odbywało się jednak w Sali Tronowej pałacu. Drzwi były za ciężkie. Są drzwi,
którymi nie da się trzasnąć. (...) Finał: żałosny człowieczek bezskutecznie
walczył z klamką. Nie wszystko wyglądało jednak tak wesoło. W przeddzień
posiedzenia, kiedy jeszcze Trocki był dowódcą armii, jego zwolennicy zapro-
ponowali, żeby aresztował Stalina, Zinowiewa i innych, jako zdrajców sprawy
rewolucji. Propozycja padła wieczorem. Nastała noc, lecz Trocki nie odpowia-
dał. W tym czasie jego przeciwnicy dowiedzieli się o wszystkim. To była
gorąca noc. Koba siedział w kącie i palił fajkę. Raptem zniknął. Zinowiew
zaczął histeryzować, szukać Koby. Nie znaleziono go. O świcie Trocki oznaj-
mił, że odmawia. Nie może dopuścić, by partia oskarżyła go o najstraszliwszy
grzech rewolucjonisty - bonapartyzm. Przecież podstawowym dogmatem jest
zasada, że polityczna działalność wewnątrz partii jest kontrrewolucją. Zwróce-
nie się do ludu lub do armii doprowadzi do powstania nowego Napoleona
i zguby partii. Zawsze niezależny Trocki był wówczas ortodoksyjnym dog-
matykiem. Jak wilk, który boi się przejść za czerwone flagi i woli czekać na
kulę. Koba pojawił się rano tak samo nagle, jak zniknął.
Kolejne ruchy wykonał szybko. Na czele armii postawił Michai-
ła Frunzego. Wybitny dowódca z czasów wojny domowej nie był
człowiekiem Stalina. Dlatego Zinowiew i Kamieniew poparli nomi-
nację. Stalin polecił nowemu dowódcy zreformować armię. Z po-
przedniej została tylko kadra oficerska i podoficerska. Do wojska
powołano jesienią młodzież wiejską. A później... Frunze cierpiał na
wrzód żołądka. Po kolejnym ataku, na polecenie Biura Politycz-
nego, zrobiono mu podejrzaną operację. Frunze zmarł pod nożem
chirurga. Jego żona, przekonana, że został zamordowany, popełniła
samobójstwo.
Na stanowisko głównodowodzącego armią powołano wiernego
sługę Stalina - Klimenta Woroszyłowa. Roszada się udała. Rumia-
ny, przypominający lokaja Woroszyłow nienawidzi błyskotliwego
Tuchaczewskiego, którego niebezpiecznie nazywają Napoleonem.
Wojna między tymi dwoma jest nieunikniona. I jeszcze jedno: Wo-
roszyłow nienawidzi Trockiego - pamięta upokorzenia z czasów
Carycyna. W perspektywie rysuje się bezlitosna czystka trockistów
w armii. Tak, to udana nominacja.
Prawicowcy mają rację... na razie
Przyszła kolej na Zinowiewa i Kamieniewa. Stalin dobrał sobie
do pomocy ostatniego wodza - Bucharina. Bucharin stoi na czele
ruchu, zwanego w partii „prawicowcami". Wraz z szefem związ-
ków zawodowych, Tomskim, i przewodniczącym Sownarkomu,
Rykowem, opowiada się za NEP-em, za sojuszem robotniczo-chło-
pskim. Jest przeciwko kolektywizacji, przeciwko nadmiernemu
uprzemysłowieniu, przeciwko walce z kułactwem. Opowiada się za
--J-J... . ..^pn-s^nym rozwojem. Gęsto cytuje ostatnie artyku-
ły Lenina. Teraz wszystkie argumenty trzeba wspierać słowami
„boga". Notabene jego przeciwnicy też dysponują licznymi cytata-
tami, mówiącymi zupełnie co innego - i też z „boga".
14 kwietnia 1925 roku w „Prawdzie" opublikowano artykuł Bu-
charina z hasłem adresowanym do chłopstwa: „Bogaćcie się, roz-
wijajcie swoje gospodarstwa. I nie martwcie się, że ktoś was przyci-
śnie".
Kraj odetchnął z ulgą. Wraz z upadkiem Trockiego zaczęły się
zmiany na lepsze.
Hasło oszołomiło starych członków partii. Bogaty chłop? To był
nokaut utopii. Kamieniew zażądał wyjaśnień od Stalina. Stalin mil-
czał, zagadkowo pykał fajkę. Zinowiew i Kamieniew uznali, że
czas uderzyć w Stalina. Zniszczą Bucharina, a wtedy Stalin się
przestraszy. W ten sposób sprowokował tych durniów do jawnego
wystąpienia. Teraz obaj bezustannie ostrzeliwują Bucharina. On
milczy. Czeka. Ostateczne starcie nastąpiło w grudniu 1925 roku,
na XIV Zjeździe. Zinowiew oświadczył: „W partii zaistniało bar-
dzo groźne odchylenie prawicowe. Nie docenia się niebezpieczeńst-
wa kułaka - wiejskiego kapitalisty. Kułacy, miejscy nepmani i bur-
żuazyjna inteligencja, pożrą partię i rewolucję".
Wszystkie te myśli Zinowiewa Stalin powtórzy niemal dosłownie
po kilku latach, likwidując Bucharina i „prawicowców". Teraz jednak
pora na Zinowiewa i Kamieniewa. Namiętnie więc broni Bucharina:
„Żądacie krwi Bucharina? Nie damy wam jego krwi! (oklaski)".
Po trzynastu latach idący na rozstrzelanie Bucharin wspomni te
słowa...
Na razie ocalał, choć już na XIV Zjeździe padły słowa, które
powinny dać „prawicowcom" do myślenia. Stalin powiedział:
„Gdyby spytać komunistów, do czego gotowa jest partia, sądzę, że
dziewięćdziesięciu dziewięciu komunistów na stu odpowiedziało-
by, że partia jest najbardziej przygotowana do hasła »Bij kułaka!«".
Tak, broniąc Bucharina doskonale wiedział, że partia pragnie
kontynuacji rewolucji i rozpraw, rozpraw ze znienawidzonymi ka-
pitalistami, ze znienawidzonym NEP-em - zdradą wielkiej utopii.
Myśląc o dalszych posunięciach, nie miał więc wątpliwości, że
z „prawicowcami" rozprawi się przy gorącym aplauzie partii.
A na razie nastąpiła zabawna powtórka sytuacji. Jeszcze wczoraj
Zinowiew i Kamieniew domagali się bezlitosnych represji wobec
Trockiego, a już dziś takich samych represji w stosunku do nich
żądał najinteligentniejszy z ludzi partii - Bucharin.
Obradom XIV Zjazdu towarzyszył zadziwiający akompania-
ment. Lenin wykorzystał kiedyś rozwrzeszczaną salę do rozpędze-
nia parlamentu. Stalin sięga po tę samą metodę.
Oto Kamieniew stara się przekrzyczeć tumult: „Nie zmusicie
mnie do milczenia wrzaskami grupki towarzyszy. (...) Stalin nie
może pełnić roli bolszewickiego sztabu. Jesteśmy przeciwni teorii
jedynowładztwa, jesteśmy przeciwni tworzeniu wodza".
Sala reaguje okrzykami: „Nieprawda! Bzdura! Stalin! Chcemy
Stalina!". Cały stenogram obrad to głównie wrzask uczestników.
Reprezentantów ludu, czyli dołów partyjnych.
Zjazd reagował wrzaskiem nie dlatego, że był po prostu posłuszny
dyrektywom Stalina. Delegaci nie wierzą już w zapewnienia mów-
ców. Jeszcze wczoraj Zinowiew i Kamieniew występowali przeciw-
ko Trockiemu, po stronie Stalina, dziś wystąpili przeciwko Stalinowi
po stronie Trockiego. Krwawy dyktator Leningradu, Zinowiew, który
raptem domaga się demokracji, był tak samo dziwny jak domagający
się tego samego dyktator Trocki. Szczwany Mikojan tak podsumował
tę sytuację: „Kiedy Zinowiew ma poparcie większości, jest za żelaz-
ną dyscypliną, kiedy go nie ma - jest przeciw".
Delegaci już wiedzą: to po prostu walka o władzę. Koniec z idea-
mi. Skwapliwie demonstrują wierność Kobie. To przynajmniej
przyniesie jakieś korzyści.
Krupska próbuje jednak zachować niezależność i popiera Zino-
wiewa i Kamieniewa. W swoim wystąpieniu mówi, że większość
nie zawsze ma rację, przypomina porażkę Lenina na zjeździe
w Sztokholmie. Stalin uprzejmie replikuje z trybuny.
O wiele mniej uprzejmie wyraził się o Krupskiej w kuluarach:
„Jeśli chodzi z Leninem do jednego sracza, to jeszcze nie znaczy,
że ma pojęcie o leninizmie" - wspominał Mołotow.
Na trybunie Stalin jest jednak uosobieniem umiaru i spokoju:
„Metoda usuwania, metoda upuszczania krwi jest zaraźliwa. Dziś
usuniemy jednego, jutro drugiego i cóż zostanie z naszej partii?"
- pytał delegatów, promieniując dobrocią i wyrozumiałością.
Cytuje rezolucję z X Zjazdu, w której Lenin pisał o karach za
działalność frakcyjną, aż do wykluczenia z partii. „Zrobić to! Na-
tychmiast! " - woła sala. Stalin: „Poczekajcie, towarzysze, nie spie-
szcie się". To jego obecna rola. Jest tym, który powstrzymuje
-,_./.„, ^^^Jnyiii, wcale nie żądnym krwi przywódcą. To
własna rola w wyreżyserowanym przez siebie przedstawieniu.
Zjazd potępił Zinowiewa i Kamieniewa. Całkowita klęska. 559 gło-
sów przeciwko 65 i nowe okrzyki - tym razem poparcia dla Stalina.
Stworzony przez niego system doboru delegatów zadziałał bez
zarzutu.
Uszczęśliwiony Bucharin i jego „prawicowi" sojusznicy, któ-
rzy pokonali swoich wrogów, Zinowiewa i Kamieniewa, też sła-
wili ten system. Tak samo jak sławili go niedawno Zinowiew
i Kamieniew, którzy na poprzednim zjeździe pokonali swojego
wroga, Trockiego.
Żaden z nich nie patrzył w przyszłość. Dopiero później zrozu-
mieli reguły tej gry: Stalin dzieli się władzą - na jeden zjazd. Na
jeden ruch.
Sam Trocki nie brał udziału w tej batalii. I obserwował z roz-
bawieniem, jak Stalin „sprytnie wypalił piętno opozycjonistów na
czołach swych wczorajszych sojuszników".
Na zebraniach partyjnych Trocki ostentacyjnie czytał teraz fran-
cuskie romanse.
Przymiarka czapki Monomacha
Na zjeździe po raz pierwszy Stalin staje ponad innymi członkami
Biura Politycznego. Jest już poza kolejnością. Zdejmuje Kamienie-
wa ze stanowiska przewodniczącego Komitetu Pracy i Obrony.
W Politbiurze ma po swojej stronie zdecydowaną i stabilną więk-
szość. Nowymi członkami zostali jego pokorni słudzy - Woroszy-
łow, Mołotow, Kalinin. Łaskawie zostawił na razie Zinowiewa.
Przedtem wyrwał mu jednak zęby. Zinowiew przestał rządzić nie-
bezpiecznym Leningradem. Z władz miasta bezlitośnie usuwa się
jego zwolenników. Czystką kieruje nowy szef Leningradu - Sier-
giej Kirow. Przed rewolucją był robotnikiem. Za życia Lenina od-
grywał w partii drugorzędną rolę. Daleki od wszelkich intryg jest
dobrym organizatorem, skromnym, prowincjonalnym wykonawcą.
Nastał czas ludzi posłusznych...
Podczas wojny domowej Kirow odbił dla bolszewików Kaukaz.
W Gruzji odnalazł syna Koby z pierwszego małżeństwa - trzynas-
toletniego Jakowa.
Stalin przyjaźnił się z Kirowem. To jemu zadedykował jedyne
czułe słowa, jakie znalazłem w podarowanej książce: „Mojemu
przyjacielowi i ukochanemu bratu od autora".
Do nikogo tak nie napisał.
W Politbiurze zostawił też Trockiego.
Trzeba było oswoić partię z nową sytuacją wczorajszych wo-
dzów. Straszna etykietka odszczepieńca powinna niebawem przy-
lgnąć do nich na stałe.
Na razie Trocki zostaje szeregowym pracownikiem Najwyższej
Rady Gospodarki Narodowej (WSNCh). Równocześnie w Moskwie
kolportowane są plotki, jakoby Lew miał wkrótce zostać przewod-
niczącym WSNCh. Trocki wierzy w te plotki i czeka.
Nic się jednak nie dzieje. Trocki zrozumiał, że stał się obiektem
kpin. Przez cały rok 1926 choruje. To nerwy. Przyjaciel Trockiego
Adolf Joffe, były poseł w Niemczech, wykorzystuje swoje dawne
niemieckie znajomości i załatwia Trockiemu kurację w tym kraju.
Trocki opuszcza Moskwę.
Stalin też wyjeżdża - na odpoczynek do Soczi, zostawiając Mos-
kwę na głowie Mołotowa. Właśnie w tym okresie Mołotow staje się
jego wiernym cieniem. Jak kiedyś Koba przy Leninie. Teraz „ka-
mienna dupa" codziennie wysyła raporty do Soczi.
Stalin nosił w Soczi dziwny strój. Białą bawełnianą marynarkę
i spodnie wpuszczone w czarne buty. Wyjaśnia współtowarzyszom,
którzy też wypoczywają w Soczi: „To bardzo wygodne. Można tak
kopnąć w mordę niektórych towarzyszy, że zęby im wylecą". To
nie był prostacki dowcip. GPU kontrolowało każdy krok obalonych
wodzów, a Mołotow natychmiast o nim meldował.
I oto nadeszła alarmująca wiadomość. Stalin przygotowywał się
do ostatecznego wybicia zębów wrogom.
Zęby wyleciały
Trocki wrócił z leczenia w bojowym nastroju, pragnął „rozjaśnić
polityczny zmierzch".
Natychmiast zjawili się u niego Zinowiew i Kamieniew z propo-
zycją sojuszu. Z nim, którego tyle już razy zdradzili i okłamali. Jak
wielu innych cierpieli na czysto rosyjską chorobę - naiwny roman-
tyzm. Wierzą, że gdy tylko wystąpią ramię w ramię, partia przypo-
mni sobie heroiczną przeszłość i pójdzie za dawnymi przywódcami.
Nie dociera do nich, że masy partyjne jedzą Stalinowi z ręki, że aparat
partyjny składa się z ludzi obsadzonych przez Stalina. Kraj wcale nie
chce wskrzeszania krwawych ideałów rewolucji. Mogli oprzeć się naj-
wyżej na garstce młodych partyjnych fanatyków idealistów. Jakiekol-
wiek wystąpienie było samobójstwem. Stalin jednak nie wątpił, że
wystąpią. Zraniona miłość własna przeważy nad rozsądkiem.
Póki co rozpracowuje w listach strategię wybijania zębów.
25 czerwca. Do Mołotowa, Rykowa, Bucharina i innych przyjaciół. Grupa
Zinowiewa stała się inspiratorem działalności rozłamowej. (...) Stało się tak
dlatego, że: a) Zna lepiej zasady naszego postępowania niż jakakolwiek inna
grupa (No pewnie, niedawno wspólnie wykańczali Trockiego - przyp. aut.);
b) Jest silniejsza niż inne grupy, gdyż ma w swoich rękach Komintern, stano-
wiący poważną siłę. Należy uderzyć właśnie w tę grupę. Nie trzeba jednak
uznawać Zinowiewa i Trockiego za jeden obóz polityczny. Byłoby to przed-
wczesne i strategicznie nieracjonalne.
Lepiej bić ich pojedynczo.
30 sierpnia 1926 roku. Cześć Mołotow. Sprawy zmierzają ku temu, że nie unik-
niemy (...) zdjęcia Grigorija [Zinowiewa] z Kominternu. (...) Czy Narkomat Spraw
Zagranicznych pracuje nad urządzeniem Kamieniewa w charakterze posła?
Tak więc los Zinowiewa i Kamieniewa był przesądzony. Kamienie-
wa wyśle na placówkę dyplomatyczną. Wysyła do sytego kapitalistycz-
nego świata znanych bolszewików, ongiś współpracowników Lenina,
a dziś opozycjonistów. W praktyce oznacza to zesłanie. Były sekretarz
KC i członek Biura Politycznego Nikołaj Krestiński znajdzie się w Ber-
linie, trockista Władimir Antonow-Owsiejenko, który ogłaszał obalenie
Rządu Tymczasowego - w Pradze, były szef rządu Ukrainy Christian
Rakowski - w Paryżu. Za granicę jadą też inni byli wpływowi człon-
kowie leninowskiego KC - trockiści Piatakow, Prieobrażeński. Do Wie-
dnia, Argentyny, Szwecji, Persji. Rozrzuci swoich wrogów po całym
świecie. Niech odpoczną, nacieszą się życiem. Na razie.
W tym czasie Krupska znów podjęła próbę wsparcia starych
towarzyszy Lenina.
16 września 1926 roku. Cześć Mołotow. Rozmowy z Krupską są teraz nie
tylko nie na miejscu, lecz wręcz politycznie szkodliwe. Krupska dąży do
rozłamu.
Po powrocie Stalin żartobliwie ostrzegł Krupską: .Jeśli będzie-
cie rozrabiać, damy Leninowi inną wdowę".
On, który da partii nową historię, w której wszyscy twórcy wła-
dzy bolszewickiej zostaną przedstawieni jako jej najgorsi wrogo-
wie, mógłby to zrobić. Krupska przestraszyła się i będzie się bała do
końca życia. Skieruje ją do Centralnej Komisji Kontroli. Będzie tam
zatwierdzać najbardziej nieprawdopodobne zarzuty przeciwko by-
łym współpracownikom jej męża.
Sprzątnął z szachownicy ważne ongiś figury
Jesienią, podczas pobytu na Kaukazie, Stalin otrzymuje wiado-
mość, że stało się - opozycja przystępuje do rozpaczliwej walki.
23 września 1926 roku. Do Mołotowa. Jeśli Trocki jest wściekły i chce otwar-
cie zagrać va banąue, tym gorzej dla niego.
W październiku opozycjoniści wystąpili w organizacjach zakła-
dowych. Domagali się dyskusji. Natychmiast jednak wpadli w po-
płoch i uznali swoje wystąpienie za „naruszenie dyscypliny partyj-
nej". Było już jednak za późno. Stalin usuwa z Biura Politycznego
wszystkich wodzów Października. Zinowiew przestaje kierować
Kominternem. Opozycja nie ma już nic do stracenia. Wybucha za-
ciekła wojna, z góry skazana na przegraną.
I oto w przeddzień XV Zjazdu Partii, w dziesiątą rocznicę rewolu-
cji, którą sam przecież przygotowywał, Trocki musi uruchomić...
podziemną drukarnię. Żeby wydrukować swój program. Wie, że na
zjeździe nie uda mu się go przedstawić. Posłuszna Stalinowi sala
zakrzyczy mówcę. GPU wiedziało jednak o wszystkim, a Stalin nie-
cierpliwie czekał na to posunięcie. Za podziemną drukarnię zwolen-
nicy Trockiego zostają natychmiast wydaleni z partii i aresztowani.
Na kolejnym plenum KC Trocki wygłasza swoją mowę. Przery-
wają mu przekleństwa i wyzwiska. Słyszy: „Precz!", „Won!". To
samo słyszy Zinowiew i schodzi z trybuny. Stalin może być dumny:
od tego dnia stworzony przez niego system działa coraz sprawniej.
Rankiem 7 listopada opozycjoniści organizują demonstracje
w Moskwie i w Leningradzie. Dwie ostatnie demonstracje uliczne
przeciwko władzy Stalina. Nic podobnego już się nie powtórzy.
Oczywiście GPU zameldowało mu o demonstracji. Pozwolił jed-
nak, żeby się odbyła.
Wyniesienie partyjnych sporów na forum publiczne, ujawnienie
ich bezpartyjnemu motłochowi uchodziło za największe przestępst-
wo w partii Lenina. Opozycjoniści sami podpisywali na siebie wyrok.
Stalin był świetnym organizatorem demonstracji. Do tej też się
dobrze przygotował...
Rankiem 7 listopada niewielki tłumek, złożony głównie ze stu-
dentów, ruszył w kierunku placu Czerwonego. Uczestnicy nieśli
transparenty z hasłami opozycji: „Skierujmy ogień na prawo
- w kułaka i nepmana" oraz „Niech żyją przywódcy rewolucji
światowej Trocki i Zinowiew".
GPU zrobiło swoje i niebawem do kolumny dołączył podstawio-
ny lud. Demonstranci dochodzą do Ochotnego Riadu. Tu, niedaleko
Kremla, na balkonie dawnego hotelu „Paryż", ma mieć miejsce fakt
przestępczego wystąpienia opozycjonistów do bezpartyjnych. Stalin
pozwala im i na to. Członkowie leninowskiego KC, trockiści Smił-
ga i Prieobrażeński wywieszają hasło: „Z powrotem do Lenina".
Znajdujący się w tłumie opozycjoniści krzyczą: „Hura!"
I wtedy nastąpił protest ludu. Podstawieni przedstawiciele mas
pracujących zaczęli dmuchać w gwizdki i ciskać pomidorami. Kie-
rowana przez sekretarza rajkomu, Riutina, grupa działaczy starano-
wała samochodem zamkniętą bramę hotelu. Równocześnie czerwo-
noarmista wspina się po ścianie na balkon i zrywa hasło na oczach
rozbawionego tłumu. Riutin i jego kompania wpadają do budynku
i zaczynają bić opozycjonistów.
Zginą wszyscy, zarówno bici Smiłga i Prieobrażeński, jak i biją-
cy ich Riutin.
Tłum pod balkonem krzyczy: „Bij opozycję!" I jeszcze głośniej:
„Bij Żydów opozycjonistów!" Opozycjoniści zostają pobici. I are-
sztowani.
W tym czasie przygotowywano uroczystość w Teatrze Wielkim,
poświęconą dziesiątej rocznicy Października.
Po akademii miała się odbyć premiera filmu Październik w re-
żyserii Eisensteina. Znakomity twórca montował film po nocach,
żeby zdążyć na rocznicę. Grigorij Aleksandrów, który był drugim
reżyserem, wspominał:
„O 4 nad ranem do studia przyszedł Stalin. Przywitał się i spytał:
- Czy w filmie występuje Trocki?
- Tak - odparł Eisenstein.
- Pokażcie te fragmenty".
Po obejrzeniu kadrów Stalin stwierdził kategorycznie, że w fil-
mie ma nie być Trockiego. I wielki reżyser zaczyna wycinać tego,
który był ojcem Października.
14 listopada Trocki i Zinowiew zostali wykluczeni z partii. Nie-
bawem na ekranach stu kin pojawia się rewolucyjny film Paździer-
nik - bez Trockiego. Krupska przyjęła dzieło z entuzjazmem. Napi-
sała w „Prawdzie": „Czuje się, że powstaje u nas i dojrzewa nowa
sztuka. Ta sztuka ma kolosalną przyszłość".
Miała rację, powstawała nowa sztuka. Stalin zmusi Eisensteina
i innych swoich geniuszy, żeby jej służyli.
Na odbywającym się w grudniu XV Zjeździe, przy nieustającym
akompaniamencie oklasków (na jego cześć) i gniewnych okrzyków
(przeciwko opozycji) Stalin powiedział: „Stawiamy jeden warunek:
opozycja powinna wyrzec się swoich poglądów otwarcie, uczciwie
i przed całym światem (okrzyki „Słusznie". Długotrwała owacja).
Powinna napiętnować własne błędy. (...) Powinna ujawnić nam
swoje komórki, żeby partia mogła je unieszkodliwić. Albo to, albo
opozycjoniści odejdą z partii. Jeśli nie odejdą - wybijemy". (0-
krzyki: „Słusznie!" Długotrwała owacja.)
Oczywiście wiedział, że wszyscy ci byli wodzowie nie są jesz-
cze gotowi do samobiczowania „przed całym światem" i wydania
„otwarcie i uczciwie" swoich zwolenników (komórek) w ręce
GPU.
W efekcie dostał przyzwolenie, żeby ich „wybić". Zjazd uchwa-
lił wykluczenie z partii Trockiego, Zinowiewa, Kamieniewa i sie-
demdziesięciu innych działaczy opozycji, w tym takich znakomito-
ści jak Piatakow, Radek, Smiłga i innych. W rocznicę Października
wypędził z partii niemal wszystkich współpracowników Bogoleni-
na. I nie tylko wypędził.
W przemówieniach jego popleczników, wczorajszych towarzy-
szy opozycjonistów, zadźwięczały interesujące tony.
Aleksiej Ryków: „Po tym co zamierzała zrobić opozycja (...) nie
ręczę, że w najbliższym czasie nie trzeba będzie zwiększyć liczby
pensjonariuszy więzień". (Głosy: „Słusznie!". Oklaski.)
Tak krzyczeli i klaskali, przygotowując własną przyszłość. Po
takich przemówieniach mógł pójść dalej. Zrobił więc coś, czego się
nie spodziewali byli kremlowscy bojarzy.
Wszystkich wczorajszych członków KC - Radka, Smiłgę, Bieło-
borodowa, Murałowa, Prieobrażeńskiego, Smimowa - wyprawił na
zesłanie. Jak za cara. Tak, jak wyżej wymienieni bolszewicy przed
kilku laty zesłali współuczestników rewolucji - eserów.
Zesłał też symbol rewolucji światowej - Lwa Trockiego. Po
listopadowej demonstracji Trockiego wyrzucono z mieszkania na
Kremlu. Szukając nowego, zamieszkał u swego przyjaciela, zabójcy
carskiej rodziny, Aleksandra Biełoborodowa.
Zesłanie Trockiego odbyło się według najlepszych wzorów. Naj-
pierw Bucharin poinformował go telefonicznie o decyzji Stalina.
Trocki postanowił zorganizować manifestację w dniu wyjazdu. Sta-
lin był jednak sprytniejszy: Bucharin powiedział Lwu, że wywózkę
przesunięto o dwa dni. Tymczasem odstawiono go na dworzec już
nazajutrz. Trocki zamknął się w pokoju, ale...
„Trockiego wynosili na rękach dwaj ludzie, w tym szef mojej ochro-
ny Pogudił, straszny »tankowiec« (pijak)" - wspominał Mołotow.
Syn Lwa wołał rozpaczliwie: „Niosą Trockiego" i łomotał do
sąsiednich mieszkań. Żaden z mieszkających obok bonzów nie ot-
worzył drzwi. Stalin już ich nauczył. Trockiego bez przeszkód za-
niesiono do samochodu. Na dworcu syn krzyczał do kolejarzy: „Pa-
trzcie! Niosą Trocki ego!" Dworzec był jednak pusty, kolejarze nie
zareagowali. Czas Trockiego już minął.
Wszyscy ci ciemni, przeważnie niepiśmienni robotnicy, którzy
wstąpili do partii na leninowskie wezwanie, odetchnęli z ulgą. Prze-
ciwnicy partii stracili koronny argument, że rządzą nią Żydzi. Byli
wdzięczni Stalinowi. Radek posępnie dowcipkował: „Mojżesz wy-
prowadził Żydów z Egiptu, a Stalin z Biura Politycznego".
Zinowiew i Kamieniew pospiesznie złożyli samokrytykę - pub-
licznie potępili swoje poglądy jako antyleninowskie.
Najlepszy uczeń
W dniach żałoby po Bogoleninie Stalin wygłosił mowę. Były
seminarzysta nie zapomniał cerkiewnej retoryki. Mówił o proroct-
wach głoszonych przez Lenina. Przysiągł, że je urzeczywistni.
Dotrzymał słowa i to bardzo szybko. Lenin chciał ukrócić buntow-
niczą starą gwardię, Stalin uspokoił ją definitywnie. Lenin ogłosił groź-
ną rezolucję o jedności partii, Stalin uczynił z niej żelazne prawo.
Tak, miał prawo powiedzieć: „zapewniam, że obecne zasady
działania partii są dokładnie tymi zasadami, które ustalono za życia
lenina na x i xi zjeździe".
Teraz w planach było rozstanie z NEP-em i ostateczna pacyfika-
cja kraju, a następnie spotkanie z nowym carem.
W tym czasie Stalin myśli już o przyszłości swojego państwa.
Robi więc pierwsze kroki: namawia do powrotu wielkich, którzy
wyemigrowali. Zaczynają się rozmowy z Maksymem Gorkim. Zna-
komity „piewca proletariatu", „zwiastun rewolucji" nie zaakcep-
tował październikowego przewrotu. Napiętnował swego wczoraj-
szego przyjaciela Lenina jako „awanturnika, gotowego do najbar-
dziej haniebnej zdrady interesów klasy robotniczej". Przez cały rok
1918 jego gazeta „Nowaja Żizń" krytykowała bolszewicki terror.
Koba pisał o nim wtedy:
Rewolucja rosyjska obaliła wiele autorytetów. Obawiamy się, że utracone laury
nie pozwalają Gorkiemu spać po nocach, obawiamy się, że rewolucja odesłała
Gorkiego do archiwum. No cóż, wolna wola. Rewolucja nie będzie ani żało-
wać, ani chować swoich nieboszczyków.
Gorki był jednak nieubłagany. Pisze sztukę o podłościach nowej
władzy. Gospodarz Piotrogrodu, Zinowiew, powtórzył to, co robił
pisarzowi „przeklęty carat". Sztuka została zakazana, w mieszkaniu
Gorkiego przeprowadzono rewizję. Zinowiew dodał nową groźbę,
że zaaresztuje bliskich pisarza.
Gorki nie zmienił jednak poglądów. Napisał w „Nowej Żizni":
Nie oczekujemy niczego innego od władzy, która boi się światła jawności,
władzy tchórzliwej i antydemokratycznej, która łamie podstawowe prawa oby-
watelskie, wysyła ekspedycje karne przeciw chłopom.
Zinowiew zamknął gazetę. Lenin musiał poradzić ojcu litera-
tury proletariackiej, żeby wyjechał z pierwszego proletariackie-
go państwa. W 1922 roku Gorki opuszcza Rosję pod pretekstem
leczenia. Teraz, po przepędzeniu Zinowiewa z Leningradu, Sta-
lin poleca sprowadzić Gorkiego z powrotem do kraju. Powrót
,,zwiastuna rewolucji" powinien uświetnić koronację nowego
wodza. Zadanie to powierzył szefowi tajnej policji, Gienrichowi
Jagodzie.
Naiwny człowiek o szarych oczach
Równocześnie polecił podjąć rozmowy z drugą znakomitością,
tym razem bezpartyjną. Z kompozytorem Siergiejem Prokofiewem.
Tę operację też przeprowadza GPU.
W styczniu 1927 roku, po długich wahaniach, Prokofiew powsta-
nowił wraz z żoną odwiedzić „Bolszewię". Swoje wrażenia zanoto-
wał w pamiętniku, który obecnie udostępniono badaczom:
Po przyjeździe do „Bolszewii" natychmiast przydzielono mi opiekuna, nieja-
kiego Cukera.
Ten „pracownik Czeka" (tak się przedstawił) był oczywiście
agentem GPU.
Prokofiewa zawieziono do najlepszego hotelu „Metropol".
Olbrzymi apartament, widok na Teatr Wielki - zachwycający, ale nie ma
wanny, wodę do mycia przynoszą w dzbankach. Tłum na ulicach jest życzliwy.
Czy to naprawdę te bestie, które napełniły przerażeniem cały świat? Służba
hotelowa bierze napiwki i grzecznie się kłania, jak wszędzie.
Przez całą drogę Cuker z entuzjazmem opowiadał o przedsięwzięciach swojej
partii. Brzmiało to bardzo interesująco.
Tak zanotował w pamiętniku „naiwny człowiek o szarych
oczach", jak go nazywali przyjaciele.
Oswajanie trwało. Prokofiew znalazł się w specjalnej restau-
racji, gdzie ,,obiad był nadzwyczaj smaczny i wyszukany. Nie
zabrakło jarząbków, wspaniale ubitej śmietany i w ogóle całej
masy zapomnianych rosyjskich przysmaków". Gdy wchodzi do
konserwatorium, ,,orkiestra gra marsza powitalnego". W hotelu
otrzymuje „list o erotycznej, a nawet demonicznej treści wraz
z numerem telefonu". (Wszechobecna organizacja myśli o wszy-
stkim.)
W dowód najwyższego zaufania Cuker postanawia zaprowadzić
Prokofiewa „w gości na Kreml". Pójdą z wizytą do najinteligent-
niejszej kremlowskiej damy, do towarzyszki Olgi Kamieniewej,
siostry Trockiego i żony Kamieniewa, który w tym czasie był już
ambasadorem w Rzymie.
Kamieniewowie jak dawniej mieszkają na Kremlu. Prokofiew
notuje:
Strzegą go żołnierze z karabinami i bagnetami lśniącymi w słońcu. - Cuker
informuje z zachwytem: „Oto przyszedł minister taki to a taki, tu Lenin zrobił
to i to, a tutaj mieszka rewolucyjny poeta Demian Biedny". Mieszkanie na
Kremlu ma jednak swoje minusy. Nie da się nikogo zwyczajnie zaprosić do
siebie, trzeba załatwiać mnóstwo przepustek. Wprowadzono nas do olbrzymiej,
komfortowo urządzonej sali ze wspaniałymi fotelami, pełnej szaf z książkami.
Spotkanie miało w sobie coś uroczystego, szacunek unosił się w powietrzu,
sama Olga Dawidowna sprawiała wrażenie bystrej i miłej. Po chwili zjawił się
Litwinow (zastępca narkoma spraw zagranicznych) z żoną. Oboje przyznali, że
lubią muzykę. Cuker dyskretnie dał mi do zrozumienia, że byłoby dobrze,
gdybym coś zagrał. Nowe siły rewolucyjne wypoczywały przy dźwiękach mo-
ich utworów.
Wizyta przeciągnęła się do północy i oto goście wracają do sa-
mochodu.
Idziemy przez nie kończące się korytarze Kremla. Żona Litwinowa niesie w rę-
kach ubłocone pantofle, żeby nie zabrudzić podłogi. „Jak ja kocham ten cichy
Kreml" - mówi. Zabawnie było to słyszeć wiedząc, jak burzliwą działalność
prowadzi na świecie ten Kreml.
Cuker i Kamieniewa zostaną rozstrzelani.
Prokofiewowi spodobało się w Rosji. I choć zanotował w pamię-
tniku słowa swego starego przyjaciela: „Tu absolutnie nie da się
żyć, stale szpiegują i kontrolują, istna męczarnia. Tu co szósty
człowiek jest szpiegiem" - zaczyna coraz częściej przyjeżdżać do
ZSRR.
Jagoda spisał się doskonale.
ZŁAMANY KRAJ
Kimże jest ludu pogromca - czarny, szalony i z/y.7.
Aleksander Blok
Cud. Obiad z chlebem
W tamtych czasach wielu ludzi przedrewolucyjnym zwyczajem
pisało pamiętniki. Większość tych pamiętników zginęła w latach
terroru wraz z autorami. Bardziej przewidujący (tak jak mój ojciec)
sami je spalili w obawie przed aresztowaniem. Tym cenniejsze są
więc te zapiski, które wymknęły się z sieci czasu.
Z dziennika nauczyciela historii, Szytca:
Prowincja wprost mówi o głodzie. Chłopi instynktownie wypracowali okreś-
loną taktykę, która rozprzestrzeniła się na cały kraj. To taktyka ukrywania
zboża, przy czym ukrywają je tak po mistrzowsku, że nikt nic nie może zna-
leźć. (...) Zewsząd nadchodzą wstrząsające wiadomości: w Odessie chleba
pilnuje warta, na Kaukazie, w tym spichlerzu kraju, w restauracjach serwuje się
obiad z chlebem, co wszyscy uważają za cud.
Tak, efektem bucharinowskiej polityki sojuszu robotniczo-chłops-
kiego był brak zboża. Chłopi poczuli wolność i po prostu przestali
sprzedawać państwu zboże po niskich cenach. Nie ma czym karmić
miast i coraz liczniejszej armii, która w tych latach rośnie, choć
panuje pokój.
Stalin często zamyka się w swoim gabinecie. I długo chodzi tam
i z powrotem, pykając ulubioną fajkę. Władza jest w jego rękach.
Rywale zostali pokonani. Bucharin, ta mucha, jak żartobliwie nazy-
wają go towarzysze, nie jest rywalem. Nie, Stalin nie zadaje sobie
pytania „Co dalej?". Analizując swoje konflikty ze Stalinem Bu-
charin przypomni sobie, jak jeszcze w 1925 roku przeprowadzili
„ekonomiczną" rozmowę. Stalin powiedział wtedy, że długotrwałe
stawianie na NEP „odrodzi kapitalizm".
Oczywiście to, że stawiał na NEP, było jedynie manewrem
w walce z Trockim i Zinowiewem. I chwilą oddechu, o której
mówił Lenin. Żeby nabrać sił. Pozostawało tylko pytanie, jak długo
ma trwać ta przerwa?
Byle nie przegapić momentu. Zgadzał się z „lewicowcami"
- zbyt długi NEP to koniec władzy radzieckiej.
Po siedemdziesięciu latach historia Gorbaczowa potwierdzi tę
myśl. Więzienia nie da się przekształcić w giełdę. Jedna partia nie
utrzyma się długo przy władzy, jeśli kraj uzyska choćby minimalną
wolność gospodarczą.
Przechadzając się wtedy po gabinecie i myśląc, kiedy zacząć,
Stalin oczami wyobraźni widział już przyszłe państwo. Twór, który
połączy marzenia z 1917 roku - marksistowską utopię ekonomiczną
z potężnym mocarstwem. Jeden bank, jeden plan, chłopstwo w koł-
chozach, a nad tym piramida wszechwładnych przywódców - ma-
łych wodzów. A na szczycie piramidy jedyny wódz. Jego rozkazy
są natychmiast wykonywane przez podległych wodzów. Bezwzglę-
dna dyscyplina, bezlitosne kary. Państwo i wódz dysponują gigan-
tycznymi środkami. Wódz może stworzyć potężny przemysł. A pó-
źniej najpotężniejszą armię... A później, później - leninowskie wie-
lkie marzenie o rewolucji światowej. „W głowie się kręci!"
Miał już dość sił, by dokonać zwrotu. Na XV Zjeździe oznajmił:
„Komitety gubemialne i obwodowe kierują sprawami gospodarki".
Pod tym ogólnikiem kryła się stworzona przez niego piramida ma-
łych wodzów - sekretarzy lokalnych organizacji partyjnych, wypo-
sażonych we władzę, o jakiej nie śniło się carskim namiestnikom.
Można było robić zwrot.
Wiedział jak partia czeka na ten zwrot. Partia gardziła komple-
mentami Bucharina pod adresem drobnej burżuazji. Żołnierze partii
tęsknili do ulubionego hasła z wojny domowej: „Bij kułaka! Bij nie
dorźniętych burźujów!"
Pisarz Anatolij Winogradow w liście do Gorkiego:
Gdy dwoje dzieci ślusarza przodownika wpycha pod tramwaj swojego kolegę
ze szkoły, bo jest synem lekarza i wrogiem klasowym, to znak, że rozhulały się
nieludzkie żywioły...
To były żywioły rosyjskiej rewolucji. Stalin znów je rozbudzi,
przywróci romantyzm Października, hasła rewolucyjnego zrywu:
żadnych kompromisów, walka klasowa, nie na życie, na śmierć.
Nowe społeczeństwo, w którym nie będzie ani chłopa, ani kupca,
ani mieszczanina.
Zaczyna budować swoje imperium w dawnym stroju rewoluc-
jonisty. Teraz cieszył się, że chłopi ukrywają zboże. Widmo głodu
rozwiązało mu ręce. Rzucił więc hasło, na które czekała partia:
Burżuje zapomnieli już o sile wielkiej rewolucji. Przypomnimy im,
że rewolucja trwa.
Powrót do rewolucji
Wracają znajome dyrektywy o przymusowej rekwizycji zboża. Od-
działy robotników i czekistów znów przetrząsają wsie. Stalin wygania
z gabinetów swoich współpracowników - na wieś, rekwirować zboże.
Mołotow wspominał:
Zabierano zboże wszystkim, którzy je mieli. (...) l stycznia 1928 roku byłem na
Ukrainie po zboże. „Ucałowałbym cię za to, jak tam działałeś" - powiedział
Stalin. Sam postanowił wybrać się na Syberię.
15 stycznia Stalin pojechał na Syberię. Nowosybirsk, Bamauł,
Omsk. Wrócił rozwścieczony.
Z listu Krotowa:
Z Omska Stalin pojechał do jakiejś wioski. Opowiadano, że agitował tam
chłopów, żeby dali zboże. Ktoś z tłumu krzyknął: „A ty, kaco (z gruzińskiego:
koleś, facet - przyp. tłum.), zatańcz nam lezginkę, to może ci damy".
Mołotow:
Z Syberii przywiózł dekret: Jeśli kułak nie dostarczy ziarna w przewidzianej
dla niego ilości, należy stosować najsurowsze represje. Mocno nacisnął. I wy-
dusił zboże.
Mieli czelność z niego drwić. Więcej się nie odważą, nie będzie
im do śmiechu. Ten lud rozumie tylko siłę.
Trzymam w rękach książkę z jego biblioteki - Materializm
i empiriokrytycyzm Lenina. Zostawił zabawną uwagę na okładce:
„l - słabość, 2 - lenistwo, 3 - głupota. Jedyne, co można nazwać
wadami. Wszystko inne przy ich braku jest zaletą".
Wszystko inne jest zaletą
Bucharin i jego grupa z przerażeniem zdają sobie sprawę, że
Stalin po prostu wraca do komunizmu wojennego.
On szedł jednak dalej. Zaczął mówić o kolektywizacji chłopstwa.
To rozwścieczyło Bucharina. Stalin był zaskoczony. Nie spodziewał
się oporu ze strony miękkiego Bucharina. Ku jego zdumieniu coraz
częściej wybuchały scysje. Wiosną 1928 roku Bucharin mobilizuje
swoich stronników - szefa rządu, Rykowa, i przewodniczącego zwią-
zków, Tomskiego. Piszą do Biura Politycznego o zagrożeniu sojuszu
robotniczo-chłopskiego. Oczywiście powołują się na Lenina. Stalin
nie miał wówczas zamiaru usuwać Bucharina. Dokonywał zwrotu
o 180 stopni. I potrzebował Bucharina, który potrafiłby to wyjaśnić
z punktu widzenia marksizmu. Zwołał plenum KC. I wytłumaczył,
jak widzi przyszłość. W jego referacie po raz pierwszy pojawiła się
teza: „Marsz (...) do socjalizmu (...) musi wywoływać opór klas
wyzyskiwaczy (...) musi prowadzić do zaostrzenia walki klasowej".
Szerokie masy nie czytały nudnych referatów, więc się nawet nie
dowiedziały, że właśnie zapadł wyrok. Za tym mętnym zdaniem
kryło się morze krwi.
„Jeśli trwa walka klasowa, to potrzebny jest terror. Jeśli walka
się nasila, terror też musi się nasilać" - tłumaczył memu ojcu są-
siad, stary działacz partyjny. Ojciec nie uwierzył, roześmiał się...
Trwają wyczerpujące plena. Bucharin się nie poddaje. Popierają go
Ryków i Tomski. W rozmowie w cztery oczy Stalin przekonuje Bu-
charina: „My dwaj to Himalaje. Reszta to miernota. Dogadamy się".
Bucharin obstaje jednak przy swoim. Ten znawca Lenina nie
dorównywał Leninowi. Wykształcony Bucharin nie zrozumiał naj-
ważniejszej lekcji, którą doskonale opanował ciemny Koba na le-
ninowskich uniwersytetach: NEP, wolne chłopstwo, to koniec ich
władzy, dzień bez terroru jest niebezpieczny, dwa dni bez terroru
oznaczają śmierć partii.
Na plenum zaczął krzyczeć na Bucharina. Tamten natychmiast
powtarza towarzyszom z Biura Politycznego jego opinię o „mier-
nocie". Ma nadzieję, że wywoła ogólny gniew. Naiwny głupiec,
towarzysze rzeczywiście okazali się miernotą, zdolną odczuwać jedy-
nie strach. Znienawidzili Bucharina za tę upokarzającą ich szczerość.
Stalin wpadł we wściekłość. „Krzyczał: »Łżesz! Wymyśliłeś
to!«" - opowiadał potem Bucharin Kamieniewowi.
Posiedzenia odbywają się w atmosferze histerii i skandalu.
„Miękki jak wosk" Bucharin wciąż walczy. Usiłuje nawet zwer-
bować dwóch członków Politbiura - Kalinina i Woroszyłowa. Na-
mawia ich do usunięcia Stalina na kolejnym zebraniu Politbiura.
Ma przecież jeszcze dwóch innych sojuszników - Rykowa
i Tomskiego. Kalinin zaczyna się wahać. Pochodzi ze wsi, jest
oczywiście przeciwny kolektywizacji.
Stalin musiał więc podjąć stosowne środki, żeby staruszek nabrał
rozumu.
Do akcji został włączony proletariacki poeta, Demian Biedny.
Ulubiony poeta partii mieszkał na Kremlu. W ubogim środowisku
pisarzy krążyły legendy o jego olbrzymim mieszkaniu, meblach
z czerwonego drewna, guwernantce, kucharzu i gosposi. Demian
umie zatroszczyć się o siebie. Na początku marca w „Izwiestiach"
pojawia się felieton, w którym Biedny atakuje pewnych „starców
mających władzę, którzy zabawiają się z młodziutkimi aktorecz-
kami z operetki". Kalinin miał właśnie romans z pozbawioną talen-
tu śpiewaczką, Tatianą Bach. Dzięki jego protekcji została prima-
donną moskiewskiej operetki. Po przeczytaniu felietonu zrozumiał,
że ciosy będą bezlitosne. I haniebne. Stalin miał bowiem nową broń
- akta GPU. Kalinin kapituluje. Kliment Woroszyłow, hulaka i ko-
bieciarz, szybko poszedł w jego ślady.
Aktywność Bucharina stawała się jednak coraz poważniejszą
sprawą. Stalin dowiaduje się, że Bucharin prowadzi rozmowy z sze-
fami GPU, Jagodą i Trilisserem, a potem odwiedza swego wroga,
Kamieniewa.
Zdarzyło się to w lipcu 1928 roku.
Kiedyś do Trockiego przyłączyli się jego zaciekli wrogowie,
Zinowiew i Kamieniew, teraz do Kamieniewa przyłączył się jego
zaciekły wróg, Bucharin.
„Bucharin - napisze Kamieniew do Zinowiewa - jest cały roz-
dygotany, usta mu się trzęsą ze zdenerwowania".
Bucharin prosi wczorajszych wrogów o poparcie. Tłumaczy, że
dawne konflikty są dziś nieważne i proponuje sojusz przeciwko
Stalinowi.
Kamieniew sporządził konspekt tej rozmowy.
Bucharin: - To Dżyngis-chan (...) intrygant bez żadnych zasad,
który ma jeden cel - zachować władzę. Zmienia teorie zależnie od
tego, kogo właśnie ma zamiar usunąć. Pokłóciliśmy się do wyzwisk
w rodzaju „łżesz", „kłamiesz" i tak dalej. (...) Konflikt między
nami („prawicowcami" - przyp. aut.) a Stalinem jest poważniejszy
niż nasze dawne różnice zdań. (...) Byłoby lepiej, gdybyśmy mieli
w BP Zinowiewa i Kamieniewa zamiast Stalina.
Następnie wyłożył nową koncepcję Stalina - przyczynę konfliktu.
Rozumuje tak: kapitalizm rozwija się kosztem kolonii. My nie
mamy kolonii, nie dostajemy kredytów. Dlatego źródłem naszych
dochodów musi być eksploatacja rodzimego chłopstwa. Stalin zdaje
sobie sprawę, że będzie opór. Stąd jego teoria: im bardziej będzie
się rozwijał socjalizm, tym większy będzie opór.
- Jakie macie siły? - pyta Kamieniew.
Bucharin: - Ja, Ryków, Tomski i Ugłanow (szef moskiewskich
bolszewików). Piotrogrodczycy są za nami, ale się przestraszyli.
Woroszyłow i Kalinin zdradzili nas w ostatniej chwili.
„Wiadomo już - pisze Kamieniew do Zinowiewa - że średniak
cekista (szeregowy członek KC - przyp. aut.) poprze Stalina. Z nie-
wiadomych powodów Bucharin uważa, że ma po swojej stronie
Jagodę i Trilissera..."
Czy to nie dzięki Jagodzie wiadomość o spotkaniu Bucharina
z Kamieniewem natychmiast dociera do Stalina? Łącznie z zapisem
całej rozmowy?
Po wyjściu Bucharina Kamieniew pisze swój komentarz: „Ton
absolutnej nienawiści do Stalina i absolutnego zerwania..."
Rozumie jednak, że są bezsilni. I naiwni, jak kiedyś on sam.
Podczas spotkania Kamieniew spytał Bucharina:
- Co będzie z nami?
- Stalin spróbuje przekupić was wysokimi stanowiskami, żebyś-
cie mu pomogli nas zniszczyć.
Naiwny Bucharin popełnił błąd. Kamieniew od dawna czeka,
kiedy Stalin zwróci się do nich z jakąś propozycją. Przecież Stalin
realizuje teraz ich program. Wszystkie postulaty. Opowieść Bucha-
rina tylko dolewa oliwy do ognia. Kamieniew rozumie, że Bucharin
jest skazany. Sojusz z nim nie ma żadnych perspektyw. Z jakiej
racji ma oszczędzać Bucharina, który jeszcze tak niedawno doma-
gał się ich krwi?
Po wyjściu Bucharina miał wszelkie powody, żeby donieść Stali-
nowi o tej wizycie.
Stalin nie potrzebował jednak pomocy byłych wodzów. Załatwi
„prawicowców" sam. Bez trudu. Dlatego Zinowiew i Kamieniew
nie doczekali się żadnej propozycji. I gdy zmęczony czekaniem
Kamieniew w grudniu 1928 roku przyszedł do Woroszyłowa
i „przez dwie godziny płaszczył się przed nim, wychwalając poli-
tykę KC", Woroszyłow nie odezwał do niego słowem.
Podsumowując losy byłych wodzów, w styczniu 1929 roku Sta-
lin wygnał Trockiego z Rosji.
Zinowiew słusznie zauważył, że nie było już do kogo kierować
protestów.
Stalin zachował poczucie humoru: Trockiego, który uważał się
za niezłomnego leninowca, wywoził z Rosji parowiec „Iljicz". Dla-
czego nie zabił swego największego wroga? Bo wtedy był mu po-
trzebny żywy Trocki. Do przyszłych rozgrywek. Trocki miał się
stać ośrodkiem kontrrewolucji, żeby można było oskarżać wrogów
o powiązania z nim. Miał być przynętą, na którą Stalin będzie łowił
swe przyszłe ofiary. Wszystko było obliczone na wiele, wiele lat.
I teraz, gdy trzeba było rozprawić się z Bucharinem, Stalin zaczął
działać przez... Trockiego.
Szekspir
Tuż przed rozstrzelaniem, w przedśmiertnym liście do Stalina
Bucharin pisał:
Latem 1928 roku mówiłeś: „Wiesz, dlaczego się z tobą przyjaźnię? Bo prze-
cież nie jesteś zdolny do żadnych intryg, prawda?" Przytaknąłem. A w tym
samym czasie biegałem do Kamieniewa.
Bucharin nic nie zrozumiał. Zapis spotkania z Kamieniewem
Stalin dostał natychmiast i to z kilku źródeł. Swym pytaniem chciał
tylko podręczyć nieszczęsnego inteligenta. Grał Otella. Gdy tamten
kłamał, cierpiąc przy tym niewymowne męki, on uzyskał prawo, by
śmiertelnie znienawidzić zdrajcę i krętacza.
To jego GPU zadbało, by zapis rozmowy Bucharina z Kamienie-
wem dotarł do Trockiego. Jak zawsze wszystko było starannie przy-
gotowane. Trocki nienawidzi Bucharina i nie będzie go żałował.
Natychmiast opublikuje tekst rozmowy. Znalazłszy się za granicą
Trocki rzeczywiście to zrobił. Stalin dostał tym samym od niego
prawdziwą bombę - prawo oskarżenia „prawicowców" o spisek
z dawną opozycją.
W tym samym czasie Stalin zdobywa nowych zwolenników. Ra-
dek i pozostali trockiści otrzymują możliwość honorowej kapitulacji.
Przecież Stalin „skierował ogień w prawo. (...) Trzeba go poprzeć
i zająć lewe skrzydło partii, zanim zajmą je inni" - pisali do siebie
zesłańcy. Żeby jednak wrócić, należało poświęcić Trockiego.
Niebawem Radek apeluje do zesłanych trockistów: „Sami jesteś-
my winni, że znaleźliśmy się na zesłaniu i w więzieniach. Zerwa-
łem z Trockim, jesteśmy teraz politycznymi wrogami".
Dla dobra partii można i należy
Dlaczego tak łatwo zmieniali poglądy, zdradzali przyjaciół?
Jeden z czołowych trockistów, Piatakow, który stał się później
wiernym stalinowcem, wyjaśnił zdumionemu Walentinowowi:
„Dla dobra partii można i należy zmienić w ciągu dwudziestu czte-
rech godzin wszystkie swoje zapatrywania i zmusić się do uznania
białego za czarne".
Dla dobra partii! Gdy student seminarium duchownego, Stalin,
nazywał partię „zakonem kawalerów mieczowych", miał na myśli
świętą naturę partii. Trocki, który powiedział: „Partia ma zawsze
rację" - myślał o tym samym.
Ich partia jest jak Kościół - pozostaje czysta, nawet jeśli jej
kapłani zbłądzą. Pozostaje czysta, gdyż jej fundamentem są święte
teksty marksizmu, które zapewniają partii nieomylność, a grzesz-
nym członkom nie pozwalają skalać jej boskiej natury.
Stąd zasada „Wszystko dla partii", usprawiedliwiająca zdradę.
Dzięki niej są posłuszni jemu - najwyższemu kapłanowi świętej partii.
W tym czasie popłynęła rzeka listów pełnych skruchy.
Skruszonym „lewicowcom" Stalin pozwala wrócić z zesłania. Pia-
takow, Smiłga, Rakowski, Biełoborodow i inni potępili Trockiego
i wrócili do partii. Ich autorytet, ich energia bardzo się przydały w ro-
ku, który stalinowscy historycy nazwą „rokiem wielkiego przełomu".
Czarny człowiek
Jeszcze w 1925 roku, gdy Stalin w sojuszu z „prawicowcami"
gromił Zinowiewa i Kamieniewa, w leningradzkim hotelu „Angle-
terre" popełnił samobójstwo Siergiej Jesienin. Poeta. Maź Isadory.
W Rosji poeci są prorokami. W pijackich majaczeniach Jesienina
stale prześladował jakiś upiorny czarny człowiek. Wielki chłopski
poeta już wtedy przeczuwał jego nadejście. I stało się. Czarny czło-
wiek przygotowywał się do unicestwienia odwiecznej rosyjskiej
wsi, wsi Jesienina.
W kwietniu 1929 roku Stalin dokonał ostrego zwrotu. Zaczy-
nał się rok wielkiego przełomu. Największy eksperyment XX wie-
ku, oznaczający krew i jeszcze raz krew. Cóż jednak znaczy
krew wobec wielkiej przyszłości? Postanowił zbudować ją po-
przez rewolucję jak najszybciej. Jak najszybciej złamać opór
wsi. A więc fizycznie zlikwidować bogate chłopstwo. I więk-
szość średnio zamożnego. Pozostałych zrzeszyć we wspólnych
gospodarstwach. Darmowa praca rolników w kołchozach zape-
wni gigantyczne dochody. Wtedy zbuduje najpotężniejszy
przemysł na świecie. Też jak najszybciej. Zmusi robotników,
żeby zapomnieli o zapłacie. I o odpoczynku. Rewolucyjny en-
tuzjazm! W perspektywie rysowały się niewyobrażalne straty,
katastrofy w fabrykach i wypadki - następstwo straszliwego
tempa, którego nie wytrzymają wyeksploatowane maszy-
ny i głodni robotnicy... Był jednak litościwy wobec obywa-
teli. Ludzie są nieszczęśliwi, kiedy nie rozumieją. Postanowił
więc zawczasu wskazać krajowi winnych wszystkich nie-
szczęść. Winni są wrogowie - to odwieczna rosyjska przyczyna
bied i plag. Pamiętał, jak w czasie pierwszej wojny światowej
rząd carski szybko znalazł zrozumiałe wytłumaczenie klęsk
swych nieudolnych generałów: winni byli szpiedzy. Naród
uwierzył w to z radością. Teraz Stalin postanowił wymyślić
nowych szpiegów. Mieli nimi zostać inżynierowie. Przyczyną
przyszłych nieszczęść będą sabotaźyści. Fachowcy i specjali-
ści, wykształceni jeszcze za cara. Oczywiście nienawidzą dyk-
tatury proletariatu. I szkodzą. Trafnie postawił na ślepą niena-
wiść ciemnych mas do ludzi wykształconych i inteligentnych.
Znalazł też ujście tej nienawiści: w ulubionym słowie tłumu
„bij!".
Rozpoczynając zwrot, musiał też pogrążyć cały kraj w bezustan-
nym strachu. Tylko strach mógł zapobiec ewentualnym ekscesom,
wpoić narodowi pokorę, niezbędną dla dokonania wielkiego przeło-
mu.
Walki gladiatorów
Tak powstał nieznany dotychczas show: otwarte procesy końca
lat dwudziestych. Nędzne, głodne życie po rewolucji. Koniec lat
dwudziestych. Masy nie domytych ludzi (w kraju co pewien czas
brakowało mydła). Miastami zawładnęli przybysze ze wsi. Wycie-
rają nos palcami, rzadko zmieniają bieliznę, przyzwyczaili się mie-
szkać, jeść i spać w jednym pokoju, często razem z dziećmi. Ogro-
mne pańskie apartamenty zamieniono w mieszkania komunalne.
Mieszka w nich wspólnie po dziesięć rodzin. Rano obcy, bezwstyd-
nie półnadzy lokatorzy rozmawiają ze sobą w kolejce do ubikacji,
do umywalki. Już dawno przestało to kogokolwiek krępować. Roz-
mawia się przeważnie o procesach szkodników, których bezustan-
nie demaskuje wspaniałe GPU. Te procesy z akcją, niczym z powie-
ści kryminalnej, ze straszliwymi wyrokami urozmaicają szarzyznę
dnia codziennego. Są niczym walki gladiatorów. Sprawiają, że wła-
dcą dusz i umysłów staje się tajna policja.
Zdolny łajdak
Na czele GPU stał Wiaczesław Mienżyński. Ten dziwaczny sy-
baryta z bogatej rodziny bardzo wcześnie włączył się do ruchu
rewolucyjnego. W 1909 roku na łamach eserowskiej gazety nazwał
Lenina „politycznym jezuitą".
Po rewolucji lutowej, gdy Mienżyński zbliżył się do bolszewi-
ków, Lenin scharakteryzował go równie ciepło: „Nasze gospodarst-
wo będzie wystarczająco duże, żeby znalazło się w nim miejsce dla
każdego zdolnego łajdaka".
Po Październiku Mienżyński został narkomem finansów i do-
prowadził do takiego chaosu, że szybko go zdjęto. Jednakże
w 1919 roku Lenin przypomniał sobie, że „zdolny łajdak" jest
prawnikiem i ulokował go w kierownictwie KC. Mienżyński okazał
się niedościgłym mistrzem karkołomnych prowokacji. Uczestniczy
we wszystkich straszliwych sprawach czerwonego terroru, lecz tor-
tury i egzekucje budzą w nim wstręt i nie bierze w nich udziału.
Stalin po objęciu stanowiska genseka natychmiast nawiązuje kon-
takt z tym człowiekiem. Formalny szef Czeka, Dzierźyński, spra-
wuje w tym czasie mnóstwo innych funkcji i faktycznie to Mien-
źyński kieruje bolszewicką specsłużbą. Po śmierci Dzierźyńskiego
Stalin mianuje go przewodniczącym WCzK.
Temu snobowi i sybarycie służy jego wiemy pomocnik, były
farmaceuta, Gienrich Jagoda. Jagoda rozwija styl mistrza. Prowoka-
cja staje się stałą metodą, stosowaną przez Czeka-GPU. Właśnie za
Mienźyńskiego przeprowadzono operację ,,Trust". Za pomocą
stworzonej przez Czeka rzekomo antybolszewickiej organizacji
„Trust" Mienżyński zwabia do Rosji dawnego znajomego, legen-
darnego terrorystę, esera Borysa Sawinkowa. Sawinkow, zabójca
wuja ostatniego cara i carskich ministrów, stał się nieubłaganym
wrogiem bolszewików.
Po długich rozmowach z Mienźyńskim Sawinkow oświadcza
w więzieniu: „Nie uznaję teraz żadnej innej władzy poza bolszewic-
ką".
Za tę sensacyjną deklarację Mienżyński wstrzymuje jego egzekucję
i prawdopodobnie obiecuje ułaskawienie. W 1926 roku poinformowa-
no jednak o samobójstwie Sawinkowa. Nieco wcześniej Sawinkow
uprzedzał swojego syna: „Jeśli usłyszysz, że się zabiłem, nie wierz".
Mienżyński znał zasadę, że wrogowi można przebaczyć, ale
przedtem trzeba go zabić. Właśnie za rządów Mienźyńskiego do
resortu przychodzi wielu eleganckich i wykształconych młodych
ludzi, by robić karierę. Mają całkiem nieproletariacką przeszłość.
W służbie są bezlitośni. Pracują z prawdziwymi fanatykami rewolu-
cji światowej, którzy ich nienawidzą.
W 1927 roku Stalin organizuje wspaniałe święto. Cały kraj i par-
tia obchodzą dziesiątą rocznicę powstania OGPU - „karzącego
miecza rewolucji". Większość współtowarzyszy Mienźyńskiego
z okresu rewolucji, którzy zakładali tę instytucję, utraciła władzę.
Sami są teraz obiektem śledztwa GPU. Mienżyński trzyma się jed-
nak na stołku. Uroczystości, mowy, cytowanie dawniejszych po-
chwał GPU. Szczególnie pięknie brzmią słowa Nikołaja Bucharina:
„GPU dokonało największego cudu wszech czasów. Zdołało zmie-
nić naturę Rosjanina".
Bohaterskie GPU
Ma rację. Po raz pierwszy w Rosji uznano donosicielstwo za
cnotę, a funkcjonariuszy tajnej policji za bohaterów. Na uroczystym
posiedzeniu Mienżyński zamiast przemówienia wygłasza sześć
słów: „Najważniejsza zasługa czekisty, to umieć zachować milcze-
nie". I z uśmiechem schodzi z trybuny.
Teraz, na przełomie 1928 i 1929 roku, Mienżyński poczuł nowy
wiatr. Jeszcze niedawno ogłaszano, że wszyscy wrogowie zostali
zlikwidowani. Dziś Gruzin na Kremlu mówi, że wrogów nie zlik-
widowano, że są ich miliony. Mienżyński rozumie, że czeka go
mnóstwo pracy. Wódz najwyraźniej postanowił wskrzesić czerwo-
ny terror.
Nadchodzący wir pracy nie pociąga Mienźyńskiego. Po śmierci
żony coraz częściej ogarnia go chorobliwe zniechęcenie. Stalin do-
strzega jego stan i traci zainteresowanie tym człowiekiem. Od koń-
ca 1930 roku coraz częściej załatwia sprawy bezpośrednio przez
zastępcę Mienźyńskiego, Gienricha Jagodę.
W 1930 roku Stalin usunął jeszcze jednego współpracownika
Lenina i przyjaciela Mienźyńskiego, narkoma spraw zagranicznych,
Gieorgija Cziczerina.
Bolszewik i potomek spokrewnionego z carami rodu Naryszki-
nów, samotny dziwak, zamyka się w swoim mieszkaniu i całymi
dniami gra ukochanego Mozarta. Stanowisko narkoma Stalin po-
wierza wrogowi Cziczerina, energicznemu Maksimowi Litwinowo-
wi. Żyd Litwinow na czele ministerstwa spraw zagranicznych po-
zwala odparować zarzuty o antysemityzm. Stalin myśli też o unor-
mowaniu stosunków z Ameryką.
Teraz Mienżyński często odwiedza Cziczerina. Cziczerin gra
Mozarta, a Mienżyński milczy. Wie, że jego resort ma uszy w każ-
dej ścianie. Coraz rzadziej przychodzi do pracy. Siedzi w domu
i uczy się staroperskiego, żeby czytać Omara Chajjama w oryginale.
Stalin przestaje go wzywać na Kreml. Nie może jednak po prostu
zdymisjonować szefa GPU. Tamten za dużo wie. Mienżyński zaj-
muje więc to stanowisko do maja 1934 roku, kiedy to Jagoda pod-
suwa truciznę temu dziwnemu reliktowi epoki Lenina.
Stalin i Jagoda rozpoczynają intensywną współpracę.
Jego człowiek
Jagoda zawdzięcza awans rodzinie Swierdłowów. Staruszek
Swierdłow wierzył w rewolucję. Ten bogacz, kupiec z Niźnego
Nowgorodu, robił fałszywe pieczęci do lipnych dokumentów kon-
spiracyjnych. Jego syn. Jakow, wziął oczywiście udział w rewolu-
cji. Został pierwszym nominalnym przywódcą bolszewickiej Rosji.
Jako dziecko Jagoda był chłopcem na posyłki u starego Swierd-
łowa. Stary pomógł Jagodzie zdobyć wykształcenie i zawód far-
maceuty. Jagoda wykorzysta zdobytą wówczas wiedzę.
Po rewolucji trafił do Czeka. Jak dawniej trzymał się potężnej
rodziny. Jego żona była krewną samego Jakowa. Jagoda wykorzys-
tał powstałe możliwości. Już w latach dwudziestych jest w kierow-
nictwie wszechmocnego GPU. To właśnie on w pierwszych latach
władzy radzieckiej oplata cały kraj siecią informatorów. Rozwija
hasło Lenina: „Każdy członek partii powinien być czekistą". Teraz
czekistą ma być każdy obywatel. Propozycja zostania agentem jest
dowodem zaufania partii. I powodem do dumy.
Wielkie przedstawienie
W roku hucznego jubileuszu GPU w kopalniach Donbasu aresz-
towano pod zarzutem sabotażu kilkudziesięciu inżynierów. Przez
cały 1927 i 1928 rok trwało śledztwo, a właściwie próby niebywałe-
go spektaklu. Śledczy byli aż do bólu szczerzy wobec zdumionych
inżynierów. Zdumionych, gdyż początkowo starali się oczywiście
tłumaczyć i wyjaśniać. Usłyszeli, że nikt nie wierzy w ich winę. Nie
muszą udowadniać swej niewinności, muszą współpracować. Nie-
szczęśnicy dowiedzieli się, że fałszywe oskarżenie ma ważny cel
ideologiczny: budujemy socjalizm, przyznanie się do sabotażu musi
wzbudzić w społeczeństwie oburzenie na kapitalizm, wzmóc jego
czujność wobec prawdziwych wrogów i równocześnie podnieść
wydajność. Za to obiecano im życie.
20 maja w Moskwie odbyła się premiera przedstawienia: otwarty
proces „górników" - sabotaźystów z kopalń Donbasu.
Przed sądem stanęło pięćdziesięciu pięciu inżynierów. Loża kor-
pusu dyplomatycznego była zapełniona do ostatniego miejsca, na sali
siedzieli korespondenci gazet z całego świata. Przedstawienie się uda-
ło. Oskarżeni gorliwie przyznawali się do winy, poprosili nawet o zwol-
nienie obrońców, którzy zbyt ich bronili. Inżynierowie wręcz licytowali
się w oskarżeniach z prokuratorem Nikołajem Krylenką. Doświadczona
inteligencja od razu nazwala proces „baśniami prokuratora Krylenki".
Prokurator zażądał dwudziestu dwu wyroków śmierci. Biorąc
pod uwagę współpracę oskarżonych z organami ścigania polecono
stracić jedynie pięciu. Cóż znaczyło pięć niewinnych istnień wobec
globalnej skali planowanych przedsięwzięć?
Na plenum KC Stalin mógł wyciągnąć potrzebny wniosek: „Pro-
ces był wyraźnym dowodem nasilania się walki klasowej. Nie ulega
wątpliwości, że podobne sprawy będą się powtarzać". To był roz-
kaz. We wszystkich zakładach zaczyna się polowanie na sabotaźys-
tów i szkodników.
Koniec „prawicowców"
Przez cały 1929 rok trwa walka z Bucharinem i „prawicowca-
mi". W efekcie jeden z nich, członek KC, Riutin, tak scharaktery-
zował swego przywódcę: „Bucharin (...) jako przywódca polityczny
jest poniżej wszelkiej krytyki. (...) Inteligentny, ale krótkowzrocz-
ny. Uczciwy, ale słabego charakteru, szybko popada w prostrację,
nie jest zdolny do długotrwałej walki z poważnym wrogiem. (...)
Łatwo ulega panice, nie umie kierować masami, sam potrzebuje
kogoś, kto nim pokieruje".
Wbrew swej naturze Bucharin jednak walczy. Stalin domyśla
się powodu jego uporu. GPU donosi: młodzi marksiści z Instytu-
tu Czerwonej Profesury regularnie spotykają się z Bucharinem
w mieszkaniu sekretarza KC, Postyszewa. Mieszkanie udostęp-
nia pod nieobecność męża jego żona, pracująca w Instytucie Mar-
ksa - Engelsa. Młodzi nazywają siebie „szkołą Bucharina". Po
posiedzeniach Politbiura Bucharin szedł do tego mieszkania,
gdzie opowiadał im o swoich wystąpieniach i sukcesach. Uwiel-
bienie młodych marksistów, a zwłaszcza marksistek, bardzo
schlebiało subtelnemu Bucharinowi. No cóż, niech Bucharin wal-
czy. Stalinowi jest to na rękę. Gromiąc „prawicowców" tworzy
strach. I coraz brutalniej atakuje Bucharina. Bić, bić, bić! Dema-
skuje go na każdym plenum. Wreszcie osiąga cel. Bucharin prze-
straszył się. Natychmiast zaczynają się próby załagodzenia kon-
fliktu. Bucharin i Tomski wspominając przyjaźni z towarzyszem
Stalinem. A przecież całkiem niedawno nazywali go Dźyngis-
-chanem. Na kolejnym plenum Stalin przypomina im o wizycie
Bucharina u Kamieniewa. I to, że ten „nieskazitelny i lojalny
członek partii" w tajemnicy proponował Kamieniewowi zmiany
w składzie Politbiura.
W listopadzie 1929 roku nastąpiła publiczna kapitulacja „prawi-
cowców". Ryków ogłosił wspólne oświadczenie: „Prawicowcy"
popierają teraz generalną linię partii i likwidację kułaka - politykę,
którą jeszcze wczoraj Bucharin nazywał „wojenno-feudalną eksplo-
atacją chłopstwa". Stalin uznał jednak oświadczenie za niezadowa-
lające. „Prawicowcy" musieli teraz długo pełzać na kolanach. Tym-
czasem wyrzucił Bucharina z Politbiura.
Cały kraj piętnuje „prawicowców". W fabrykach, na wyższych
uczelniach, w przedszkolach i nawet na cmentarzach odbywają się
wiece załóg - wszyscy potępiają bucharinowców.
Inwektywy pod ich adresem przeplatają się z głosami oburzenia
na sabotaźystów. Od rana do wieczora radio demaskuje wrogów.
Procesy trwają bez przerwy. W Troicy - Siergiejewej Ławrze (naj-
większym klasztorze Rosji) aresztowano grupę starej arystokracji.
Wyrzuceni z mieszkań, pozbawieni możliwości pracy nieszczęśnicy
schronili się w Ławrze, pracowali w muzeum, wykładali w semina-
rium. Zostali uznani za sabotaźystów i skazani. Ławrze też nie
darowano...
Religia od początku była celem ataku bolszewików.
Z listu szefa tajnego wydziału Czeka, Samsonowa, do Feliksa
Dzierżyńskiego:
4 grudnia 1920 roku. Komunizm i religia wykluczają się wzajemnie. (...) Znisz-
czyć religię może jedynie aparat Czeka. (...) W ostatnich czasach w swoich
planach likwidacji cerkwi Czeka skupia całą uwagę na klerze. Tylko poprzez
żmudną i niewdzięczną pracę z masami popów zdołamy ostatecznie wykorze-
nić i zlikwidować religię...
Budując nowe społeczeństwo z nową religią były seminarzysta
trzyma się zasad Lenina. Uważnie obserwuje poczynania cerkwi.
GPU mu w tym pomaga. Tak jak przepowiadał Lenin, aktywnie
likwiduje świątynie...
Potężny huk w całej Moskwie i masy kurzu. Bolszewicy burzą
wspaniałą cerkiew Paraskiewy w Ochotnym Riadzie. Zabytek
z XVII wieku.
Tłumy gapiów obserwują, jak zrzuca się z wieży dzwon o wadze
pięciuset pudów. Na początku 1930 roku pięć tysięcy ludzi z entuz-
jazmem rozbiera prastary monastyr Simona. Ukoronowaniem dzieła
staje się zburzenie cerkwi Chrystusa Zbawiciela - największej
świątyni Moskwy. I jako symbol nowej władzy Stalin postanowił
wznieść na zgliszczach cerkwi nową - Pałac Rad.
Zwieńcza go gigantycznym posągiem Bogolenina.
Pozostałe cerkwie zamienia się na magazyny. Przechowuje
w nich zapasy ziemniaków. Nad ołtarzami unosi się smród gniją-
cych warzyw. Uczniowie muszą przynosić do szkoły ikony, które
pali się publicznie. I już czyjaś nieszczęsna babcia po powrocie
z nabożeństwa widzi, że na miejscu prastarej ikony w kącie chaty
mruży oczy Lenin z plakatu. Gazety publikują listy do redakcji:
„Jestem byłym duchownym, na zawsze zerwałem z religią". Wszę-
dzie rozbrzmiewa hasło: „Religia to opium dla ludu".
Obok wyzwisk słychać nieprawdopodobne peany.
Przez cały 1929 rok kraj przygotowuje się do grudnia, w którym
przypadają pięćdziesiąte urodziny Stalina. A raczej wymyślony
przez niego dzień urodzin. Tysiące artykułów o ukochanym wodzu.
Fabryki i zakłady na cześć wielkiego jubileuszu meldują o niesły-
chanych osiągnięciach produkcyjnych. Radio nadaje wyłącznie gra-
tulacje i życzenia.
W moskiewskim szpitalu psychiatrycznym pięćdziesięciotrzyle-
tni profesor matematyki, Koczin, bez przerwy wykrzykuje pochwa-
ły ku czci wodza, na przemian z wymyślnymi wyzwiskami pod
adresem sabotaźystów.
W dniu urodzin Stalin mógł podsumować efekty. Ostatni współ-
pracownik Lenina został wypędzony z kierownictwa. Mając pięć-
dziesiąt lat stał się władcą absolutnym. Koronacja powinna nastąpić
na najbliższym zjeździe. „Wszyscy oczekują sensacji na zjeździe...
Wódz ogarnie wszystko" - zanotował w pamiętniku Szyte.
Stalin napisał skromne podziękowanie: „wszystkim organizacjom
i towarzyszom, którzy złożyli mi życzenia. (...) Odbieram je jako
wyraz gorących uczuć dla wielkiej partii klasy robotniczej, która
zrodziła mnie i ukształtowała na obraz i podobieństwo swoje".
To nie przypadek, że posługuje się biblijnym zwrotem „na obraz
i podobieństwo". To nie przypadek, że nie jest już zrodzony przez
kobietę, lecz przez partię. Stając się carem postanowił stać się rów-
nocześnie bogiem. Tworzy się bolszewicka trójca przenajświętsza:
Marks, Lenin i on. Bogowie Ziemi.
Pokonani przywódcy „prawicowców" próbują dojść do zgody.
W noc sylwestrową 1930 roku Bucharin i Tomski zjawiają się
w mieszkaniu Stalina z butelkami wina. Pogodzili się. Bucharin był
mu jeszcze potrzebny. Nie ma drugiego takiego teoretyka. Mimo
wszystko obaj są przecież „Himalajami"...
W roku jubileuszu Stalin rozpoczyna wielki przełom.
Koniec dawnej wsi
Gdy w gronie rodziny, upokorzonych wrogów i lokajów-współ-
towarzyszy witał Nowy Rok, na bezkresnych, sparaliżowanych
mrozem przestrzeniach Rosji trwały przygotowania. Na stacjach
czekały już wagony. Przedtem przewożono w nich bydło, teraz
miały służyć do transportu ludzi.
W końcu 1929 roku Stalin napisał artykuł pt. „Rok wielkiego
przełomu". Wyznaczył w nim zadanie: „zlikwidować kułactwo ja-
ko klasę".
W XX wieku państwo miało zamiar w sposób zorganizowany
zlikwidować obywateli żyjących z uprawy roli. Wraz z likwidacją
kułaka miała zniknąć dawna wieś rosyjska. Rewolucja dała chło-
pom ziemię. Teraz musieli oddać ją wraz z dobytkiem do wspól-
nego użytkowania i zamiast ukochanego chłopskiego „moje" uczyć
się mówić ,,nasze". Naturalnie bogaci chłopi nie zechcą oddać zie-
mi. Będą przeszkadzać, stawiać opór. Dlatego Stalin postanowił
zaoszczędzić czas i postąpić jak na rewolucjonistę przystało, czyli
po prostu ich zlikwidować. Na czele komisji, która miała ostatecz-
nie załatwić problem, stanął wiemy Mołotow. Mołotow ciężko się
napracował. I krwawo. Komisja niezwłocznie ustaliła plan totalnej
likwidacji kułaków. Wysiedlano ich na Pomoc, na Ural, na Syberię
i do Kazachstanu. Ówcześni wybitni ekonomiści, Kondratiew, Juro-
wski i Czajanow, zaproponowali, by wykorzystać ich - tych najlep-
szych, najpracowitszych chłopów - do zagospodarowywania ugo-
rów. Chcieli oddać im w wieloletnią dzierżawę stepy Kazachstanu,
opuszczone przez koczowników. Nie rozumieli, że Stalin nie zaj-
mował się teraz gospodarką. Realizował zadanie polityczne - lik-
widował klasę społeczną. Triumfowała zasada rewolucjonisty Tka-
czewa - „Trzeba myśleć o tym, ilu ludzi zostawić".
W lutym komisja Mołotowa podzieliła kułaków na trzy grupy.
Pierwszą, czyli kontrrewolucyjny aktyw kułacki, należało skiero-
wać do łagrów albo rozstrzelać, a członków rodzin zesłać w najbar-
dziej odległe rejony kraju. Drugą grupę - niedobitki najbogatszych
kułaków - przesiedlić na nie zagospodarowane i jałowe pustkowia.
Trzecią grupę, czyli właścicieli średnio zamożnych gospodarstw,
wypędzić poza granice kołchozów.
Nikt dokładnie nie wiedział, kogo zaliczyć do której grupy.
Jak określić, kto jest kułakiem, a kto średniakiem? Nieszczęśni
majętni chłopi byli zdani na łaskę GPU, władz partyjnych i roz-
juszonej wiejskiej biedoty. Bogatsi sami oddawali swój majątek
kołchozom, błagali, by nie uznawano ich za kułaków. Leniwa i pod-
ła chłopska hołota mściła się jednak za swoje krzywdy, nowi wład-
cy nie znali litości.
„Rozkułaczanie odbywa się przy aktywnym udziale biedoty.
Grupy biedniaków towarzyszą komisjom i wraz z nimi zabierają
bydło i majątek. Z własnej inicjatywy pilnują po nocach dróg i wy-
łapują uciekających kułaków" - z satysfakcją pisał w „Prawdzie"
Josif Warejkis, członek KC i komisji Mołotowa.
Jak kraj długi i szeroki, wśród łez i zawodzenia kobiet, wsadzano
nieszczęśników na podwody. Eskortowane przez GPU wozy wywo-
ziły ich z wiosek. Ludzie oglądali się na puste domy. Porzucali
życie, do którego mieli już nigdy nie wrócić. W opustoszałych
obejściach wyły psy.
W tajnych archiwach przechowywano niezliczone i bezwzględne
depesze Stalina. Komisja Mołotowa wysiedliła na Północ 50 tysięcy
rodzin kułackich. Komitet partii Kraju Pomocnego zawiadomił, że
może przyjąć tylko 20 tysięcy, pozbawione światła i ogrzewania
baraki nie były jeszcze gotowe. Odpowiedź:
KC nie może się zgodzić z taką decyzją, podważającą przyjęty przez partię
plan przesiedlenia. Stalin.
Nowosybirsk. Do sekretarza Sybkrajkomu, Eichego. Podjąć niezbędne środki
do przyjęcia w połowie kwietnia co najmniej 15 tysięcy kułackich rodzin.
Stalin.
Depesze o podobnej treści szły do wszystkich komitetów krajo-
wych i obwodowych. Komitety wcielały w życie plany Stalina.
W szczerym stepie, na jałowym pustkowiu, ogrodzonym drutem
kolczastym, wyładowywano wagony z ludźmi. Likwidowano klasę.
Komisja pracowała bardzo skutecznie. W jej skład wchodzili
nowi kremlowscy bojarzy i mianowani już przez Stalina wszech-
mocni partyjni kacykowie prowincji - sekretarze obkomów.
I oczywiście Jagoda jako reprezentant GPU. Dawny szef komisji,
dziewięćdziesięcioletni Mołotow wspominał z zadowoleniem:
„Kolektywizację przeprowadziliśmy sprawnie. (...) Osobiście
wyznaczałem rejony osiedlania kułaków. Zesłaliśmy ze czterysta
tysięcy".
„Zadać prawdziwie ostateczny cios kułactwu" - domagał się
wchodzący w skład komisji członek Biura Politycznego, Stanisław
Kosior.
„Kolumny traktorów kopią groby dla kułactwa" - obrazowo pi-
sał naczelnik Leningradu, Kirow. Gdyby wiedział, dla kogo jesz-
cze...
Kirow, Kosior, Warejkis - wszyscy zginą. Spośród 21 członków
komisji 19 spocznie już niebawem w bezimiennych dołach. Zginą
w czasie stalinowskich czystek. Na razie gorliwie pracują nad mor-
dowaniem ludzi.
Pociągi jechały i jechały: w bydlęcych wagonach wywożono
chłopów. Na dachach - reflektory, w wagonach - wartownicy
z psami.
Biedniacy i ocaleni średniacy zrzeszyli się w kołchozy. Zadbany
kułacki inwentarz, solidne domostwa, nagromadzone przez wieki
chłopskie dobro, oszczędności - wszystko przechodziło na włas-
ność kołchozów. Ich historia zaczęła się od krwawego przywłasz-
czenia cudzego dobytku.
Organizacje partyjne gorączkowo podejmowały zobowiązania,
że zakończą kolektywizację przed wyznaczonym terminem. Oczy-
wiście głoszono, że chłopi wstępują dobrowolnie. Albo, jak żar-
towano, przymusowo dobrowolnie. GPU zaganiało chłopstwo do
kołchozów z muzyką. Lokalni przywódcy partyjni wiedzieli: „albo
stuprocentowa kolektywizacja, albo oddawaj legitymację". Stary
Mołotow przypomniał popularny w owych czasach dowcip ludowy:
Pytają chłopa: „Jak się pozbyć wszy?" Ten odpowiada: „Napisz na
głowie »kołchoz«, to same pouciekają".
Zaczęły wybuchać powstania. Krwawy bunt trwał w obwodzie
riazańskim, zabijano przewodniczących kołchozów i pełnomocni-
ków GPU. Bunt został krwawo stłumiony. Właśnie wtedy w mieś-
cie zjawiła się siostra mojej niani - wysoka i piękna Pasza. Słysza-
łem jak opowiadała w sąsiednim pokoju, że spaliła własny dom,
„żeby się im nie dostał, przeklętym".
Tłumić powstania powinna armia. Stalin rozumiał jednak, że
pacyfikacja może wpłynąć na nastroje żołnierzy, przeważnie wywo-
dzących się ze wsi. Jeszcze nie opanował kraju do końca, musiał to
brać pod uwagę. Publikuje więc artykuł „Zawrót głowy od suk-
cesu". Pisze w nim, że niektórzy towarzysze, upojeni masowym
i dobrowolnym wstępowaniem ludzi do kołchozów, przesadzili
z gorliwością. Ci niektórzy towarzysze wymuszali kolektywizację
siłą. I co najważniejsze, mylili kułaka ze średniakiem.
Oczywiście ci towarzysze zostali wkrótce uznani za „kryptotrockis-
tów", którzy specjalnie szkodzili kolektywizacji. To oni spowodowali
odchylenia od słusznej linii. I znów ruszyła fala procesów - tym razem
sądzono odchyleńców. Stalin umiejętnie podtrzymywał strach.
W tym czasie papież Pius XI wezwał do modłów za chrześcijan
prześladowanych w Rosji. Spóźnił się jednak. W przeddzień ogło-
szonego przez papieża dnia modłów - 15 marca 1930 roku - Stalin
publikuje uchwałę „O odchyleniu linii partii w ruchu kołchozo-
wym". „Okazuje się, że ci, którzy z premedytacją doprowadzili do
odchyleń, przemocą zamknęli cały szereg cerkwi".
I chociaż mnichów i popów nie zwolniono z zesłania, choć pod
koniec roku okazało się, że zamknięto 80 procent wiejskich cerkwi
- wszyscy z zachwytem mówili o kilku świątyniach, które Stalin
pozwolił ponownie otworzyć. Umiał utrwalać ulubiony rosyjski ste-
reotyp: dobry car i głupi ministrowie.
Likwidacja zamożnego chłopstwa nabierała coraz większego
rozmachu. Nieprzerwanie szły „etapy" z dziećmi i starcami.
W przepełnionych wagonach ludzie konali z zimna i pragnienia.
Dzieci umierały w drodze, czasem matki zabijały je same, żeby
skrócić ich męczarnie. Do 1932 roku, według zaniżonych danych,
przesiedlono 240 tysięcy rodzin. Gigantyczny eksperyment rewolu-
cji powiódł się. Bogate rosyjskie chłopstwo, tak znienawidzone
przez Lenina, przestało istnieć.
Nieprzerwanie toczyły się też głośne procesy. Latem 1930 roku
po Moskwie i okolicach krążyły samochody - w mieście i w da-
czach wyłapywano inteligentów. Jagoda działał z rozmachem. Are-
sztowano kwiat inteligencji: profesorów, najwybitniejszych specja-
listów w dziedzinie nauki i techniki, ekonomistów - Aleksandra
Czajanowa, Nikołaja Kondratiewa, Jakowa Jurowskiego i innych.
Jednym z głównych oskarżonych był Ramzin, dyrektor Moskiews-
kiego Instytutu Technologicznego. GPU poinformowało, że wykry-
to potężną organizację terrorystyczną, liczącą niemal 200 tysięcy
członków. W kraju działała podziemna partia przemysłowa, która
planowała przejęcie władzy.
Aresztowani przyznali się do wszystkiego. O sposobach wymu-
szania zeznań, o całodobowych przesłuchaniach i innych torturach
napisano już wiele tomów. Pozostawało tajemnicą, jaki był osobisty
udział Stalina w tych procesach. Dopiero teraz, po lekturze nowych
dokumentów, mogę stwierdzić z całą pewnością, że to on sam kie-
rował procesami. I to jak! Starannie przygotowywał ten teatr grozy.
Nawet pisał kwestie dla aktorów.
Autor! Autor!
2 lipca 1930 roku. Stalin do Mienżyńskiego. Do rąk własnych.
Zeznania Ramzina są interesujące. Moje propozycje:
1) Najważniejszym, najistotniejszym punktem (przyszłych) zeznań Ramzina
powinna być kwestia interwencji. I data interwencji.
2) Dlaczego nie nastąpiła w 1930 roku? Czy nie dlatego, że Polska nie jest
jeszcze gotowa? A może Rumunia? Dlaczego przełożono interwencję na
1931 rok? Dlaczego termin może zostać przesunięty na 1932?
To była wschodnia przebiegłość. Oskarżonym wyjaśniono, że
imperialiści w tajemnicy przygotowują napaść na republikę radziec-
ką. Przyznając się do udziału w tych przygotowaniach, ujawnią
zakusy imperialistów i tym samym zapobiegną interwencji, uratują
kraj. Mieli kłamać z pobudek patriotycznych. Za to oczywiście
obiecano im złagodzenie kary.
Ramzin zgodził się zeznać, że popierał napaść krajów kapitalis-
tycznych na ZSRR. Stalin musiał jednak sprecyzować zeznania.
Chodzi o to, że żadnej interwencji nie było! Wiedział też, że nie
będzie. Dlatego proponuje kilka wariantów wyjaśnień, dlaczego ka-
pitaliści dotychczas nie zaatakowali. I dlaczego nie zaatakują.
Nie wszyscy byli tak zgodni jak Ramzin. Stalin domaga się gnie-
wnie:
Przegonić przez szyk panów Kondratiewa, Cząjanowa, Jurowskiego i innych,
którzy sprytnie wykręcają się od zamierzeń interwencyjnych. Wskażemy, że
źródłem dowodów jest sekcja Kominternu. Później przeprowadzimy szeroką
kampanię przeciwko agresorom i w ten sposób pokrzyżujemy, sparaliżujemy
próby interwencji na 1-2 lata, a to nie jest dla nas bez znaczenia. Jasne?
Pozdrawiam. Stalin.
Cała ta intryga służy ważnym celom. To, że Kondratiew i pozo-
stali wykręcający się są niewinni, nie ma znaczenia.
Można się jedynie domyślać, jak ,,przegoniono przez szyk" pa-
nów inteligentów. Wszystkie polecenia zostały jednak wykonane.
Stalin do Mołotowa. Pewnie już dostałeś nowe zeznania Kondratiewa. Jagoda
mi je przywiózł. Myślę, że trzeba to rozesłać do wszystkich członków KC.
Groźba interwencji, atmosfera oblężonej twierdzy, były potrzeb-
ne do podtrzymywania strachu i bezustannej sytuacji nadzwyczaj-
nej, w której Stalin chciał stale utrzymywać kraj.
W końcu 1930 roku odbyło się nowe efektowne przedstawienie
- otwarty proces „partii przemysłowej". Oskarżycielem był nie-
zmordowany Nikołaj Krylenko. Proces przebiegł jak po maśle.
W całej republice robotnicy na wiecach domagali się rozstrzelania
podłych szkodników. Na sali sądowej było wręcz przeciwnie: sę-
dzia zwracał się do oskarżonych wyjątkowo uprzejmie. Mogli na-
wet palić. Mnóstwo dziennikarzy, nawet filmowcy. Oskarżeni prze-
ścigają się w gotowości do składania zeznań. Skwapliwie podają
coraz to nowe szczegóły swej przestępczej działalności - mówią
o związkach z wrogą emigracją, ambasadami innych państw, a na-
wet z prezydentem Francji, Raymondem Poincare. Nie wszystko
idzie jednak dobrze. Na przykład „podły szkodnik Ramzin" oświad-
cza, że w oczekiwaniu na interwencję stworzył już przyszły rząd.
Ministrem przemysłu i handlu miał w nim być rosyjski kapitalista,
Riabuszyński, z którym przeprowadził nawet rozmowy na ten te-
mat. Niestety, okazało się, że Riabuszyński zdążył umrzeć, zanim
Ramzin zdążył „przeprowadzić rozmowy".
Stalin umiał być wielkoduszny. Ramzin został skazany na roz-
strzelanie, które zamieniono na karę więzienia. I już wkrótce Ram-
zin, którego przeklinał cały kraj, wychodzi na wolność. Po jakimś
czasie zostaje... dyrektorem tego samego instytutu. A nawet laurea-
tem Nagrody Stalinowskiej. Ten sam łaskawy los spotka jeszcze
kilku innych naukowców.
Stalin nadal jednak dbał, żeby potok krwi nie wysechł. Cóż to za
strach bez krwi? Procesy inteligentów toczyły się nadal. Proces
uczonych bakteriologów, oskarżonych o pomór bydła: rozstrzelani.
Proces pracowników przemysłu spożywczego, oskarżonych o klęs-
kę głodu: rozstrzelano 48 osób... W Butyrkach na cementowej pod-
łodze siedziało w tym czasie po 60-80 osób w jednej celi. Przeważ-
nie byli to profesorowie i inżynierowie. Więzienia nazywano „do-
mami wypoczynkowymi inżyniera i technika". Stalin niestrudzenie
dyryguje „przedsięwzięciami nie bez znaczenia".
Stalin do Mołotowa. 13 września 1930. Należy niezwłocznie opublikować ze-
znania sabotażystów od ryb, mięsa, konserw i warzyw. Po tygodniu zamieścić
informację, że wszyscy ci niegodziwcy zostali rozstrzelani. I rozstrzelać.
Sam organizuje procesy, sam uznaje niewinnych ludzi za prze-
stępców, a równocześnie jest szczerze oburzony ich zbrodniami.
Aktor wczuł się w rolę.
Awarii było jednak coraz więcej. Narkomowie zaczęli bić na
alarm.
Zabrakło wykwalifikowanych kadr. Stalin znajduje rozwiązanie:
w razie katastrofy czy przestojów do wyludnionych zakładów przy-
wozi się inżynierów... z więzień, a wieczorem odstawia z powro-
tem. Skazani na bezczynność ludzie uważali to za wielkie szczęś-
cie.
Testament
W lipcu 1930 roku na XVI Zjeździe nastąpiła koronacja.
W referacie Stalin powiedział wprost: NEP był tylko manewrem.
On sam przez cały ten czas zbierał siły, wiedząc, że w odpowiednim
momencie zlikwiduje dawną wieś i przeprowadzi industrializację.
Partia trafnie wybrała chwilę, żeby przejść do ataku na całym froncie. Co by
było, gdybyśmy posłuchali prawicowych oportunistów z grupy Bucharina, gdy-
byśmy zrezygnowali z ataku, gdybyśmy zwolnili tempo industrializacji, gdyby-
śmy powstrzymali rozwój kołchozów i sowchozów, bazując na indywidual-
nych gospodarstwach chłopskich? Z pewnością nie zbudowalibyśmy przemys-
łu (...) zostalibyśmy bez chleba (...) siedzielibyśmy nad rozbitym korytem. 
(...)
Co by było, gdybyśmy posłuchali lewicowych oportunistów z grupy Trackiego
i Zinowiewa i rozpoczęli atak w 1926-1927 roku, kiedy nie mieliśmy żadnej
możliwości zastąpienia kułackiej gospodarki rolnej gospodarką kołchozów
i sowchozów? Z pewnością przegralibyśmy tę batalię (...) Zostalibyśmy bez
chleba, siedzielibyśmy nad rozbitym korytem (...) (Oklaski). Równoczesny
atak na wszystkich frontach oznacza klęskę, tego uczy doświadczenie wojny
domowej. (...) Podstawowa zasada działania partii polega na przejściu od natar-
cia socjalizmu na poszczególnych odcinkach frontu gospodarczego, do natarcia
na całym froncie.
Tak więc od samego początku w tajemnicy planowano natarcie.
Ale kto to wymyślił?
Przypominam sobie: lata siedemdziesiąte, Moskwa. Wczesny ra-
nek w bibliotece, noszącej wówczas imię Lenina. W chwili otwar-
cia pojawia się w niej niziutki staruszek o cienkiej szyi. Wszyscy
zwracają uwagę na jego binokle, takie jakie noszono w carskiej
Rosji. Binokle i twarz tego człowieka znał wtedy każdy bywalec
biblioteki. To był Wiaczesław Mołotow.
Pewnego razu udało mi się zawrzeć z nim znajomość. Było to na
jakiejś premierze w Teatrze im. Jermołowej. Po spektaklu poszed-
łem po płaszcz do biura, w którym go zostawiłem. Przed drzwiami
przechadzał się stary człowiek w binoklach. To był Mołotow.
Wszedłem do biura. Kierownik powiedział: „Widzieliście tam
Mołotowa? Rozebrał się u mnie. Musiałem poprosić, żeby zaczekał.
Mamy dziś ważnego gościa - sekretarza naszego komitetu rejonowe-
go. Niech się ubierze pierwszy. Żeby nie było jakiejś niezręczności".
Niezręczność polegała na tym, że po scysji z Chruszczowem
Mołotowa wydalono z partii. W rezultacie dawny pan i władca
losów powojennej Europy musiał czekać, aż się ubierze jakiś sek-
retarz rajkomu. „Tak przemija sława świata".
Wziąłem więc palto Mołotowa, jego kalosze, płaszcz towarzy-
szącej mu kobiety i wyniosłem na korytarz. Był z jakąś starszą
panią. Jego żona nie żyła, zapewne była to gosposia. Tak się po-
znaliśmy.
Mieszkał bardzo blisko, przy ulicy Granowskiego. Zapewne dla-
tego tak cenił Teatr im. Jermołowej, bał się sprawić kłopot kierow-
nikowi.
Pozwolił się odprowadzić. Byłem głupi, niecierpliwy i od razu
spytałem o Stalina. Poczułem, że natychmiast się usztywnił. Za-
cząłem od niewinnych pytań:
- Dlaczego Stalin nawet latem nosił wysokie buty? Ludzie bar-
dzo różnie to tłumaczą.
- Na przykład jak? Proszę mi powiedzieć - spytał uprzejmie.
- Półwojskowy trencz, wojskowe buty miały przypominać o go-
towości do rewolucji światowej - odpowiedziałem. - Lenin też
nosił taki strój.
Mołotow uśmiechnął się sceptycznie:
- To bardzo poetyczne. Notabene Stalin pisywał wiersze jedynie
we wczesnej młodości. Co do rewolucji światowej, to rzeczywiście
nie zapominaliśmy o naszym obowiązku wobec proletariatu wszyst-
kich krajów, tyle że w przeciwieństwie do trockistów my naprawdę
robiliśmy tę rewolucję. Stworzyliśmy światowy obóz socjalizmu.
My nie krzyczeliśmy o industrializacji, lecz ją realizowaliśmy. Tro-
ckiści mówili o kolektywizacji, a Stalin zaprowadził chłopów do
kołchozów. Chociaż początkowo jakby bronił kułaka. Zresztą Lenin
też początkowo jakby wierzył w NEP...
Do dziś pamiętam jego przygaszony głos i to ironiczne „jakby".
I wtedy ja, głupiec, przerwałem mu.
- „Jakby" wierzył w NEP, żeby oszukać głuchoniemych?
Nic nie odpowiedział. A potem dodał oschle:
- Przepraszam, nie rozumiem.
- Mówię o „testamencie" Lenina. Krążyły plotki, że istniał
szczegółowy testament...
- Żaden szczegółowy testament nie istniał - wyjaśnił tym sa-
mym beznamiętnym, monotonnym głosem.
Czytałem później książkę poety Czujewa o jego długich rozmo-
wach z Mołotowem. Znalazłem w niej taki epizod: Czujew pyta
Mołotowa:
- Czy istniały tajne protokoły dotyczące krajów nadbałtyckich?
I Mołotow, który sam sporządzał te protokoły, wyjaśnia:
- Nie było żadnych protokołów.
Myślę, że odpowiedział Czujewowi tym samym lodowatym to-
nem. Przez resztę drogi milczał. Dzwoniłem do niego, ale nie zdoła-
łem się umówić na spotkanie. Być może naruszyłem jakieś tabu.
A jednak załóżmy „poetycznie", że testament istniał. Stalin, któ-
ry znalazł go w gabinecie Lenina, wszedł w posiadanie mapy do
skarbu. Nie bez racji Kamieniew powiedział o Leninie: „Ilekroć się
z nim spierałem, Iljicz miał rację". Wszyscy oni wierzyli w nie-
omylną busolę Bogolenina. I gdyby Lenin rozkazał traktować NEP
„na serio i na długo", Koba z ówczesnym brakiem doświadczenia
w sprawowaniu władzy tak samo energicznie poprowadziłby kraj
wyznaczoną drogą. Iljicz kazał jednak robić coś całkiem innego.
NEP był dla niego tylko rakietą nośną, która miała wynieść na
orbitę statek kosmiczny, a potem spłonąć.
Może więc na XVI Zjeździe Partii Stalin swoimi słowami wyłu-
szczył założenia gospodarcze „testamentu" Lenina?
Główny cel to w ciągu 10 lat przeskoczyć całe stulecie. Do tego
potrzebne są kołchozy i industrializacja. A także dynamiczna partia,
która nie traci czasu na walkę z opozycją i ściśle wykonuje dyrek-
tywy wodza. Tylko taka partia ostatecznie uspokoi kraj, pobudzony
przez rewolucję. I stworzy monolityczne, pokorne społeczeństwo.
Wtedy będzie można zacząć realizować wielkie marzenie.
Stalin nie usunął z KC przywódców „prawicowców". Wyrzucił
tylko Tomskiego z Biura Politycznego. Politbiuro ostatecznie staje
się nic nie znaczącą dekoracją. Pozostał w nim tylko żałosny, skru-
szony i często pijany Ryków. W kręgach partyjnych wódkę nazywa
się nawet „rykowówką". Stalin każe mu się ciągle kajać.
Cień
Jesienią, po zakończeniu zjazdu, Stalin jak zwykle wyjeżdża na
południe i jak zwykle zostawia na gospodarstwie Mołotowa.
„Gospodarstwo" - tak mawiają teraz towarzysze o kraju i partii.
Naród i partia coraz częściej nazywają go z szacunkiem „Gospoda-
rzem".
Drugim człowiekiem w kraju staje się Mołotow - cień Gospoda-
rza. Gospodarz pamięta, że w swoim czasie Mołotow jako pierwszy
docenił nieznanego dziobatego Gruzina, który zjawił się w Piotro-
grodzie. Bez słowa sprzeciwu odstąpił mu „Prawdę".
Gdy Koba został skierowany do sekretariatu KC, Mołotow zaj-
mował tam stanowisko sekretarza odpowiedzialnego. Miał w rę-
kach cały aparat KC, który znów bez szemrania oddał Stalinowi.
Błyskotliwy Trocki uważał Mołotowa za tępaka. Również Bu-
charin skarżył się Kamieniewowi na tępotę Mołotowa, „który uczy
mnie marksizmu i którego nazywamy »kamienną dupą«".
- Czy to prawda, że Lenin nazwał was „kamienną dupą"? - pyta
Mołotowa Czujew.
- Żebyście wiedzieli, jak nazywał innych - żartobliwie odpowia-
da Mołotow.
Nie, nie jest tępakiem. „To bardzo życzliwy, może niezbyt in-
teligentny, ale niezwykle uzdolniony biurokrata. Jest uprzejmy i usłu-
żny" - pisał o nim były sekretarz Stalina, Bażanow. Tak, Mołotow to
po prostu dobry biurokrata. Pracowita maszyna, niezwłocznie wyko-
nująca polecenia Gospodarza. Cóż poradzić, rewolucja nie jest już
zielonooką pożądaną kochanką, lecz podstarzałą małżonką.
Czasy błyskotliwych minęły - nastała era Gospodarstwa.
Na tle szewca Kaganowicza, ślusarza Woroszyłowa i innych pro-
letariuszy, których Stalin zgromadził w swoim Biurze Politycznym,
„kamienna dupa", układny Mołotow w staromodnych binoklach
sprawiał wrażenie prawdziwego inteligenta.
Nastał czas „nieoświeconego absolutyzmu".
Gospodarz
Wypoczywając na południu Stalin codziennie wydaje polecenia.
22 października 1930 r. Soczi. Stalin do Mołotowa. Wydaje mi się, że trzeba
pod jesień ostatecznie rozstrzygnąć kwestię radzieckiej wierchuszki. Po pierw-
sze, należy zwolnić Rykowa i rozpędzić cały ich aparat. Po drugie, będziesz
musiał zastąpić Rykowa na stanowisku przewodniczącego Sownarkomu i STO.
(...) Póki co niech to zostanie między nami, o szczegółach porozmawiamy
jesienią, a tymczasem przedyskutuj tę kwestię w małym kręgu bliskich przyja-
ciół. No to na razie, ściskam dłoń. Stalin.
Szybko przesuwa pionki. Trwa budowa Gospodarstwa. Pod ko-
niec 1930 roku usuwa Rykowa z Politbiura i stawia Mołotowa na
czele rządu.
Przydomek „Gospodarz" staje się jego oficjalnym tytułem.
12 czerwca 1932. Kaganowicz do Ordźonikidzego. Tak jak dawniej często
i regularnie przychodzą dyrektywy od Gospodarza. Musi pracować nawet
w czasie urlopu, ale inaczej być nie może.
Rzeczywiście, inaczej być nie może i nie będzie. Gospodarz
będzie się wtrącał do wszystkiego, aż do śmierci. Gospodarz wszys-
tkiego dogląda. A lud, który według oficjalnej historii tamtych cza-
sów w 1917 roku zmiótł wszystkich gospodarzy, z miłością nazywa
go... Gospodarzem.
Wielki przełom stał się faktem. Bolszewicki „bóg" leży w mau-
zoleum, krajem włada bolszewicki car o imieniu „Gospodarz".
Finał rewolucji, finał demokracji, o którym pisał Platon.
Gromiąc „prawicowców" na XVI Zjeździe, Gospodarz zabawiał
posłuszne audytorium swoim nieskomplikowanym dowcipem: „Jak
tylko pojawią się jakieś trudności, oni natychmiast wpadają w pani-
kę - żeby coś z tego nie było. Gdzieś zaszurał łapkami karaluch,
jeszcze nie zdążył nawet wyleźć z nory, oni już uciekają, histeryzu-
ją i zaczynają jęczeć o katastrofie, o zagładzie władzy radzieckiej
(ogólny śmiech)".
Śmiali się. On jednak wiedział, że nadchodzi głód, który przewi-
dywali „prawicowcy".
Pożądany głód
Kolektywizacja, zagłada kułaków - najlepszych rolników, mu-
siały doprowadzić do klęski. Stalin i Czeka przygotowywali się na
tę chwilę. Niezliczone procesy sabotażystów, ciągły strach, wynisz-
czająca praca, nędzne racje żywnościowe i nędzne warunki bytu
złamały kraj. Patrząc na potulną, milczącą kolejkę przed urzędem
zatrudnienia zachodni dziennikarz zawołał: „Czy to naprawdę ci
ludzie dokonali rewolucji?"
Na przełomie 1931 i 1932 roku były miczman, Fiodor Raskol-
nikow - bohater rewolucyjnego Kronsztadu, później dyplomata,
przyjechał na urlop do ojczyzny. Jego żona opisała wrażenia z tej
podróży:
W sklepach spożywczych nie było nic. Stały w nich tylko beczki z kapustą.
W 1929 roku wprowadzono kartki na chleb.
Ludność żywiła się w stołówkach zakładowych. Najstraszniejszą
scenę ujrzała na ulicy:
Pewnego razu zobaczyłam wyrosłą jak spod ziemi parę ludzi, chłopa i kobietę,
z niemowlęciem na ręku. Dwoje starszych dzieci uczepiło się matczynej spód-
nicy. Była w tych ludziach jakaś ostateczna rozpacz, która mnie przeraziła.
Chłop zdjął czapkę i rwącym się, błagalnym głosem powiedział: Na rany Chrys-
tusa, dajcie cokolwiek, tylko szybko, bo nas zobaczą i zamkną. Oszołomiona
żona znanego rewolucjonisty pyta: Czego się boicie, kto was zamknie? I wysy-
puje całą zawartość portmonetki. Chłop powiedział na odchodnym: Nic nie
wiecie. Wieś umiera z głodu.
Potworny głód ogarnął Ukrainę, Powołźe, Kaukaz i Kazachstan.
Miliony chłopów uciekały do miast, ale kartkowy chleb sprzedawa-
no tam tylko stałym mieszkańcom. Wychudli, słaniający się z głodu
przychodzili na przedmieścia i błagali o chleb. ,,Niepodobne do
żywych ludzi cienie z przezroczystymi z głodu dziećmi".
Wywoziła ich milicja albo przebrani za milicjantów agenci GPU.
Miejscy chłopcy rzucali w nich kamieniami. W szkole uczono,
nienawiści do „przeklętego kułaka" i jego dzieci - „kułackiego
pomiotu". Nauczyciele opowiadali o zbrodniarzach-kułakach, któ-
rzy zabili pioniera Pawlika Morozowa. Pawlik Morozow, czternas-
toletni chłopiec z wioski pod Swierdłowskiem wydał rodzonego
ojca-kułaka w ręce GPU. Chłopaka zabili kułacy w 1932 roku,
podczas straszliwego głodu. Na rozkaz Stalina syn, który zdradził
ojca dla niego, odegrał ważną rolę propagandową. Gospodarz pa-
miętał wykłady w seminarium: „Kto miłuje ojca albo matkę bar-
dziej niż mnie, nie jest mnie godzien".
W całym kraju stanęły pomniki Pawlika Morozowa...
Stalin dokonał rzeczy niemożliwej - zabronił mówić o głodzie.
Słowa „głód na wsi" uznał za „agitację kontrrewolucyjną".
Umierały miliony ludzi, a kraj w pieśniach sławił kolektywiza-
cję. Na placu Czerwonym odbywały się parady. I ani słowa o gło-
dzie - ani w gazetach, ani w książkach. Wieś konała w milczeniu.
W szczytowym okresie głodu GPU i Jagoda umiejętnie pokazali
kraj Bernardowi Shaw. Shaw przyjechał w towarzystwie lady Nan-
cy Astor. Była ona wpływowym politykiem. Postanowiła spytać
Stalina o represje, ale... nie odważyła się. Shaw pisał: „Stalin (...)
przyjął nas jak starych przyjaciół, dał się nam wygadać do woli,
a dopiero potem skromnie pozwolił sobie zabrać głos".
Gospodarz po prostu rozgryzł Shawa. Staruszek uwielbiał mó-
wić. Nie przeszkadzał mu więc w perorach. I stary Shaw napisał
o „serdecznym, sprawiedliwym, uczciwym człowieku", który
„swoją zawrotną karierę zawdzięcza właśnie tym cechom, a nie
czemuś mrocznemu i złowieszczemu".
Shaw uznał ZSRR za państwo przyszłości. Na pytanie: „Dlacze-
go nie został w tym państwie?" „przemiły kłamca", jak czule nazy-
wała Shawa aktorka Patrice Campbell, odpowiedział z uśmiechem:
„Anglia to piekło, a ja powinienem znaleźć się w piekle".
Sympatyczni zachodni radykałowie - marzyli, żeby utopia mog-
ła się urzeczywistnić. I Shaw napisał z przekonaniem, że pogłoski
o głodzie są kłamstwem.
Nie wiadomo, ile ofiar pochłonął głód. Liczby wahają się od 5 do
8 milionów.
Stalin walczył z głodem tradycyjną metodą - terrorem. W sierp-
niu 1932 roku osobiście napisał osławione prawo: „Osoby, które
przywłaszczają sobie własność społeczną, powinny być traktowane
jako wrogowie ludu". Po czym wyznaczył drakońskie kary za każ-
dą kradzież. Lud nazwał nowe przepisy „prawem pięciu kłosków",
gdyż za kradzież kilku kłosów kołchozowego zboża głodującym
chłopom groziło rozstrzelanie, a w najlepszym przypadku 10 lat
więzienia. Ludowy komisarz sprawiedliwości, Nikołaj Krylenko,
oburzał się na plenum KC w styczniu 1933 roku: „Musimy zwal-
czyć jawną niechęć do stosowania tego prawa. Pewien sędzia ludo-
wy oświadczył wprost, że nie skaże człowieka na 10 lat za kradzież
4 kłosów. Mamy tu do czynienia z głębokim, wyssanym z mlekiem
matki przesądem (...) że przy wydawaniu wyroków należy się kiero-
wać jakąś wyższą sprawiedliwością, a nie politycznymi dyrektywa-
mi partii".
Sądzić należy wyłącznie na mocy politycznych dyrektyw partii.
Już niebawem Krylenko doświadczy tego na własnej skórze.
Do l stycznia 1933 roku z nowego artykułu skazano 55 tysięcy
ludzi, z czego 2 tysiące rozstrzelano. Ludzie umierali z głodu, ale
nie ośmielali się tknąć kołchozowego zboża. Bez względu na głód
przez cały czas eksportowano ziarno do Europy. Stalin potrzebował
środków na budowę coraz to nowych fabryk. W 1930 roku wysłano
48 min pudów ziarna, w 1931 - 51 min pudów, w 1932 - 18 min,
w najstraszniejszym 1933 roku - 10 milionów pudów.
Strachem, krwią i głodem zmuszał kraj do marszu, a raczej wlókł
go za przetrącony grzbiet po drodze do industrializacji.
Zawczasu przewidziany głód był mu potrzebny. Zaczynał kolej-
ną partię szachów. Pozbawiona resztek sił, konająca wieś pokornie
przyjęła w swe łono gwałt kolektywizacji. Stara zasada rewolu-
cjonistów: im gorzej, tym lepiej - nie zawiodła.
Stalin kontynuował pacyfikację kraju. I znów pomógł mu głód.
Z danych GPU wynika, że do miast uciekło przed głodem i kolek-
tywizacją ponad półtora miliona chłopów. Broniąc miast przed gło-
dującymi ludźmi, przywiązał chłopów do ziemi. W kraju wprowa-
dza się dowody osobiste. Mieszkańcom wsi nie dawano ich do ręki.
Jeśli docierali do miast, milicja natychmiast ich zatrzymywała. Do-
wody pozbawiły chłopów możliwości zmiany miejsca pobytu. Poza
tym nowe dokumenty tożsamości pozwalały milicji i GPU na peł-
niejszą kontrolę obywateli. Cóż za ironia. W carskiej Rosji istniały
dowody osobiste. Ich zniesienie było jednym z głównych haseł
rewolucji. Październikowe marzenia o likwidacji państwa nie speł-
niły się.
Tworząc to państwo-monstrum Stalin bezustannie troszczył się
o ideologię.
Przyjaciel inteligencji twórczej
I w tym przypadku jego głównym pomocnikiem stało się GPU.
Jagoda umiał nie tylko wymuszać zeznania od inteligentów, zna-
komicie pracował też z inteligencją na wolności. Przyjaźnił się
z najwybitniejszymi pisarzami. Wymyślił też niesamowity dowód
zaufania dla swoich przyjaciół pisarzy.
Oficerowie śledczy często zapraszali ich do GPU, żeby brali
udział w przesłuchaniach. Siedząc w sąsiednim pokoju słuchali, jak
straszy się nieszczęśnika, jak ten w końcu zgadza się szkalować
przyjaciela. Przychodzili „posłuchać" śledztwa tacy pisarze jak,
Izaak Babel i Piotr Pawlenko. Nadieżda Mandelsztam pisze:
W 1934 roku do mnie i do Achmatowej dotarły opowieści Pawlenki, jak z cie-
kawości przyjął zaproszenie śledczego i z ukrycia obserwował nocne prze-
słuchanie. Opowiadał, że Osip Emiliewicz w czasie przesłuchania wyglądał
żałośnie, opadały mu spodnie, bez przerwy je podciągał, odpowiadał bez ładu
i składu, zmyślał, wił się jak piskorz na patelni.
Najstraszniejsze jest to, że Pawlenko nie rozumiał grozy tej relacji.
Czas zrobił swoje, większość ludzi miała już kamienie zamiast
serc.
Żona największego stalinowskiego oprawcy, Nikołaja Jeżowa,
który zastąpi Jagodę, dobrodusznie pytała Nadieżdę Mandelsztam:
- Do nas przychodzi pisarz Pilniak. A wy do kogo chodzicie?
„Chodzić" to znaczy być pod opieką wielkiego OGPU.
Jagoda wychowuje pisarzy, przyucza ich. Przyucza do współ-
pracy z GPU, wtajemniczając w szczegóły śledztw, by móc potem
żądać rewanżu - współpracy z tajną policją.
To właśnie Jagoda wykonał rozkaz Gospodarza, by ściągnąć do
ZSRR Maksyma Gorkiego. Od 1928 roku do Sorrento, gdzie miesz-
kał Gorki, płynie rzeka listów i depesz z ojczyzny, w których robot-
nicy opisują, jak bardzo czekają na swego piewcę.
W 1928 roku Gospodarz organizuje niebywały jubileusz
w sześćdziesiąte urodziny Gorkiego. Umie schlebiać. Zdjęcia pisa-
rza i artykuły o nim zapełniają łamy gazet. Przez wysłanników
Jagody Gospodarz proponuje Gorkiemu stanowisko duchowego
przywódcy kraju, drugiego człowieka w państwie. Znów brzmi zna-
jome: „My dwaj jesteśmy Himalajami".
Odwykły od sławy Gorki zgadza się odwiedzić ZSRR. Interesuje
go kolektywizacja. Gorki zawsze nienawidził „półdzikich, głupich,
ciężkich ludzi z rosyjskich wsi". To, że mieli się przekształcić
w ukochany przez pisarza wiejski proletariat, nastawiło go przy-
chylnie do nowej rzeczywistości. W podróży towarzyszy mu nie-
odłączny Jagoda.
„Jagódka", jak pieszczotliwie nazywa Gorki szefa tajnej policji,
wiezie go do... łagrów GPU. Pisarz ogląda byłe prostytutki i zło-
dziei, którzy stali się przodownikami pracy. Wszędzie towarzyszą
mu pochlebstwa... Gospodarz znał ludzkie słabości. W łagrach
Gorki z rozczuleniem patrzy na efekty reedukacji, płacze ze wzru-
szenia i wychwala czekistów. Wraca do ZSRR w dniach procesów
inteligencji, w roku „sprawy górników". I to właśnie on, pisarz,
humanista, w artykule dla „Prawdy" pisze zdanie, które stanie się
hasłem przewodnim epoki stalinizmu: „Jeśli wróg się nie poddaje
- jest likwidowany".
Pisarz nie zawiódł oczekiwań Gospodarza. Ściągając Gorkie-
go do kraju, wyznaczył mu szczególną rolę w pacyfikacji in-
teligencji.
Pacyfikacja inteligencji
Od 1929 roku trwa nieprzerwana kampania przeciwko odchyle-
niom ideologicznym. Trzeba nauczyć inteligencję ostrożności
w tym co pisze. Najmniejsza niezgodność z oficjalną linią grozi
oskarżeniem o zniekształcanie marksizmu-icninizmu i w najlep-
szym przypadku wyrzuceniem z pracy.
Gromi się biologów, filozofów, pedagogów, ekonomistów.
Wszystkie dziedziny wiedzy meldują o wykryciu odchyleń. „Bia-
da-uczeni"(tak się ich teraz nazywa) posłusznie kajają się na ze-
braniach.
Stalin stopniowo eliminuje wstyd. Wstyd wychodzi z użycia.
Strach jest silniejszy od niego.
Teraz nawet minione okrutne lata wydają się epoką wolności.
Całkiem niedawno, bo w 1926 roku, zezwolono na premierę Dni
Turbinów Michaiła Bułhakowa w Moskiewskim Teatrze Artystycz-
nym (MChAT).
To był fantastyczny sukces. Widzowie ze zdumieniem oglądali
sztukę, w której wrogów - białych oficerów - przedstawiano jako
dobrych ludzi, a nie stereotypowe monstra. Partyjni pisarze wpadli
we wściekłość. Sztuka znalazła jednak zaskakująco wiernego wi-
dza i obrońcę. Gospodarz był na niej niezliczoną liczbę razy. Za-
gadka? Nie. To była sztuka o niedobitkach upadłego imperium.
On zaś po rozprawie z wodzami Października widział już przyszłe
imperium.
Nie miał jednak faworytów. W 1929 roku, gdy właśnie pacyfiko-
wał inteligencję. Teatr Artystyczny zapowiada premierę Ucieczki Bu-
łhakowa, sztuki o wycofaniu się Białej Armii z Rosji. Ci sami bohate-
rowie, ta sama problematyka co w Dniach Turbinów, ale czasy są już
inne. Gospodarz potępia dramat na posiedzeniu Biura Politycznego.
Organ władzy państwowej zajmuje się... sztuką teatralną.
W jego imperium stanie się to normą. Wie, że nie ma nic waż-
niejszego niż ideologia. Zapamiętał zdanie Lenina: „Nawet mini-
mum wolności ideologicznej to początek końca władzy partii".
Po siedemdziesięciu latach Gorbaczow potwierdzi prawdziwość
tych słów.
Fragment protokołu z posiedzenia Biura Politycznego z 17 stycz-
nia 1929, dotyczący sztuki Ucieczka Bułhakowa. „Przyjąć wniosek
komisji Politbiura o niecelowości realizacji sztuki w teatrze." Do
protokołu dołączono opinię Kierźencewa, kierownika wydziału agi-
tacji i propagandy KC. „Zamiar autora jest całkowicie przejrzysty.
Usprawiedliwia naszych wrogów".
Natychmiast, jak na komendę, wszystkie gazety zaczynają zgod-
nie atakować Bułhakowa. Wydział KC działa. Dni Turbinów scho-
dzą z afisza. Doświadczony Kierźencew postanowił wykryć „pra-
wicowców" w kulturze. Gospodarz miał jednak inne plany wzglę-
dem Bułhakowa.
Mecenas kultury
Mój ojciec przyjaźnił się z Jurijem Karłowiczem Oleszą. W la-
tach dwudziestych i trzydziestych Oleszą był jednym z najmodniej-
szych pisarzy. Później... nie, nie został aresztowany, po prostu wy-
dawnictwa nie będą publikować jego utworów. Zacznie więc noto-
wać aforyzmy na karteczkach, pić i po pijanemu wyrzucać je do
śmietnika.
W latach pięćdziesiątych, kiedy chodził po ulicach, wszyscy się
za nim oglądali: zmierzwiona grzywa siwych włosów, brudny sza-
lik na szyi, orli nos. Tak musiał wyglądać stary Peer Gynt.
Często przychodził do ojca i prosił o pieniądze. Długo ze sobą
rozmawiali. Właśnie wtedy opowiedział ojcu, jak zaszczuty Buł-
hakow postanowił napisać list do Stalina. Pomysł podsunął mu jakiś
podejrzany typ, którego wiele osób uważało za donosiciela. Buł-
hakow, który nie miał pieniędzy i na próżno starał się o pracę
w Teatrze Artystycznym, podjął decyzję. Pisze rozpaczliwy list do
Stalina. Prosi, żeby go wysłać na Zachód. Wtedy, w dniach proce-
sów inteligencji, było to po prostu samobójstwo.
„Zdarzyło się to w kwietniu - opowiadał Oleszą. - Według stare-
go kalendarza był akurat prima aprilis i robiliśmy sobie kawały.
Wiedziałem o liście, zadzwoniłem więc do Bułhakowa i powiedzia-
łem zmieniając głos:
- Chce z wami rozmawiać towarzysz Stalin.
Poznał mnie, wysłał do wszystkich diabłów i położył się spać.
Zawsze ucinał sobie drzemkę po obiedzie. Po chwili znów zadzwo-
nił telefon.
- Łączę rozmowę z towarzyszem Stalinem.
Bułhakow puścił wiązankę przekleństw i cisnął słuchawkę
w przekonaniu, że to znów ja. Ponownie ktoś zadzwonił. Bułhakow
usłyszał gniewny głos sekretarza Stalina:
- Nie odkładajcie słuchawki! I natychmiast rozległ się drugi głos
z gruzińskim akcentem:
- Co, bardzo macie nas dosyć?
Gdy skonsternowany Bułhakow ochłonął z wrażenia, Stalin spytał:
- Chcecie wyjechać za granicę?
Bułhakow oczywiście odpowiedział jak należało, coś w rodzaju:
„Pisarz radziecki nie może tworzyć poza ojczyzną", i tak dalej.
- Macie rację, ja też tak sądzę, staracie się o pracę w Teatrze
Artystycznym?
- Tak, chciałem, ale odmówiono mi.
- Mam wrażenie, że się zgodzą - powiedział Stalin i odłożył
słuchawkę.
Niemal od razu zadzwoniono z teatru. Bułhakow dostał pracę.
Cała Moskwa opowiadała o szlachetnym postępku wodza. Tak
powstała legenda o wszechpotężnym mecenasie kultury i otaczają-
cych go podłych biurokratach.
Bułhakow pisze więc sztukę Molier - o królu, który broni kome-
diopisarza przed złowrogą kamarylą dworaków. Kierżencew na-
tychmiast pisze donos do KC.
W czym zawiera się polityczny sens sztuki. Bułhakow (...) chciał w niej
ukazać los pisarza, którego ideologia jest sprzeczna z ustrojem kraju i którego
sztuki są zakazane. (...) Tylko król ujmuje się za Molierem i broni go przed
prześladowaniami. (...) Molier wygłasza takie kwestie: „Przez całe życie liza-
łem mu (królowi) buty i błagałem tylko o jedno: nie rozdepcz. Może za mało
wam schlebiałem? Może za mało pełzałem?" Scena kończy się okrzykiem:
„Nienawidzę bezkarnej tyranii!" (poprawiliśmy na „królewskiej"). (...) Poli-
tyczny sens dzieła Bułhakowa jest całkowicie jasny."
Gospodarz przychylił się do wniosku Kierżencewa i zabronił
wystawiać Moliera. Zapamiętał jednak gotowość, z jaką Molier
gotów był służyć swemu jedynemu obrońcy - królowi. Mimo nie-
nawiści do tyranii.
W 1939 roku stary członek partii, Kierżencew, zostanie rozstrze-
lany. Bułhakow ocaleje.
Żywcem pochowany
W tym czasie Gospodarz wpaja społeczeństwu przekonanie, że
wszystko wie i osobiście wszystkim się zajmuje. W 1931 roku
zaistniała drażliwa sytuacja. Rozważano kwestię zburzenia monas-
tyru Daniłowskiego. Wraz z nim miał zniknąć cmentarz, na którym
spoczywały prochy Nikołaja Gogola. Gospodarz zadecydował, że
szczątki pisarza trzeba przenieść na cmentarz Nowodiewiczy. Po
przenosinach rozeszły się dziwne, a raczej straszne pogłoski, że
Gogola pochowano... żywcem.
Wśród historyków literatury zapanowało poruszenie. Przypo-
mniano tekst testamentu Gogola: „Ciała mego nie grzebać, dopóki
nie pojawią się wyraźne oznaki rozkładu. Piszę o tym, ponieważ już
w czasie choroby stwierdzono u mnie chwile pozornej śmierci, nie
wyczuwano bicia serca i pulsu."
Zameldowano o tym Gospodarzowi: Jagoda złożył szczegółowy
raport na temat wydarzeń na cmentarzu.
31 maja 1931 roku
W tym mistycznym dniu miał się odbyć powtórny pogrzeb. Dy-
rektor cmentarza Nowodiewiczego zaprosił pisarzy na tę uroczys-
tość. W pożegnaniu Gogola uczestniczył Olesza, prozaik Lidin, po-
eta Swietłow. Przyszli też przyjaciele dyrektora. Zapowiadało się
ciekawe przedstawienie. Oczywiście nie zaproszono duchownych.
Byli jednak towarzysze z instytucji, która nie potrzebuje zaproszeń.
Po otwarciu trumny wszystkich ogarnęła groza. Wewnątrz leżał
szkielet z odwróconą na bok czaszką.
Podczas przenosin szczątki Gogola zostały nieco uszczuplone.
Lidin wziął sobie na pamiątkę kawałek kamizelki. Umieścił go
potem w oprawie egzemplarza Martwych dusz, wydanego jeszcze
za życia autora. Któryś z przyjaciół dyrektora zabrał but i kawałek
kości.
Gospodarzowi nie podobała się ta grabież. Jagoda otrzymał sto-
sowne polecenie.
Po kilku dniach wszystkie pamiątki wróciły do trumny. Gazety
zamieściły oficjalne wyjaśnienie: „Odwrócona głowa nieboszczyka
nie jest niczym nadzwyczajnym. Najszybciej próchnieją boczne ścia-
ny trumny, pokrywa opada pod ciężarem ziemi i przygniata głowę
zmarłego, która odwraca się na bok. To bardzo częste zjawisko."
Teraz był zadowolony. Uniknął niepotrzebnych skojarzeń. Cho-
dziło o to, że w tym samym czasie chował żywcem sztukę rewolucji,
awangardę, wielką utopię.
Początek lat osiemdziesiątych. Siedzę na plaży w Picundzie.
Obok mnie Wiktor Borysowicz Szkłowski. Wielki teoretyk sztuki
rewolucyjnej, przyjaciel Majakowskiego. Jest całkowicie łysy. Jajo-
wata głowa lśni w czarnomorskim słońcu. W latach dwudziestych
też był łysy. Moje dzieciństwo upłynęło pod znakiem Wiktora Bo-
rysowicza, z którym mój ojciec pisywał scenariusze. Dopiero póź-
niej dowiedziałem się, że Szkłowski był twórcą teorii wielkiej
awangardy lat dwudziestych. Jego lśniąca łysina oświetlała wszyst-
kie słynne wówczas dyskusje. Teraz miał dziewięćdziesiąt lat. Zo-
stał sam - inni uczestnicy tamtych dyskusji od dawna leżą w gro-
bach. Najczęściej bezimiennych. Rozstrzelano ich w latach stalino-
wskiego terroru. Gdy mówi, jego myśl pędzi z szybkością atomu.
Mimo to nadążam z notowaniem.
„Gorki to był dziadzio ze starej szkoły, nie rozumiał awangardy,
wydawała mu się oszukaństwem. To nie przypadek, że Stalin przy-
pomniał sobie o Gorkim, kiedy postanowił skończyć ze sztuką re-
wolucji. Gorki nie miał pojęcia o malarstwie. Wszystkie asy awan-
gardy uformowały się jeszcze przed rewolucją... Malewicz, Tatlin,
Meyerhold, Majakowski, Chlebnikow. Nienawidzili spiżami - tak
nazywali galerie i muzea, w których »zamrażano« dzieła sztuki. Po
Październiku wyprowadziliśmy sztukę na ulice. Narodził się wielki
świat sztuki rewolucyjnej. Tatlin i Malewicz. (...) Tatlin bywał
u pańskiego ojca, pamięta pan? No tak, był pan dzieckiem. Tatlin
- żałosny, załamany... A w latach dwudziestych był mesjaszem.
Nienawidził Malewicza. Z wzajemnością. I uwielbiał go. W pra-
cowni rozbił słynny namiot, żeby Malewicz podczas wizyt nie kradł
mu pomysłów.
Tatlin był człowiekiem poważnym i pozbawionym poczucia hu-
moru. Po Październiku stworzył Wieżę III Międzynarodówki
- symbol nowych czasów. Wymyślił wieżę, nową wieżę Babel.
Odrzucający Boga proletariat wspinał się po jej schodach do nowe-
go nieba. Do nieba rewolucji światowej.
W wieży miał się mieścić Komintern. Wieża była syntezą nowe-
go - nowego malarstwa, nowej architektury, nowej rzeźby. Oczywi-
ście nikt nie był w stanie jej zbudować. Potem Tatlin opracował
projekt ubrania dla proletariatu - nikt nie był w stanie tego uszyć.
Zrobił też model aparatu latającego, który nie mógł latać. Uważał,
że sztuka powinna rzucać wyzwanie technice. Wszystko miało słu-
żyć przyszłości".
Ujrzał tę przyszłość. Władimir Tatlin - geniusz wielkiej utopii
- zmarł w 1956 roku w Moskwie, całkowicie zapomniany i stale
przerażony.
W miniaturowych pokoikach mieszkań komunalnych dyskuto-
wali o nowej sztuce. W azjatyckiej Rosji rodziły się wizje architek-
toniczne i niezliczone prądy literackie. W mieszkaniach nie było
mebli - spalono je podczas mroźnej zimy 1918 roku. Meble uznali
za przejaw mieszczaństwa. Ich kobiety gardziły pracami domowy-
mi. Niedopałki i resztki jedzenia na podłodze przykrywano kolejną
warstwą gazet. Podłoga podnosiła się po każdym spotkaniu towa-
rzyskim. Na tym posłaniu z gazet kochali się z dziewczynami, które
wierzyły w nową sztukę. Pod ich ciałami szeleściły debaty partyjne
i wezwania do rewolucji światowej.
Pytam Szkłowskiego:
- Dlaczego lewicująca inteligencja poparła Stalina, gdy walczył
z Bucharinem i „prawicowcami"?
- „Prawicowcy" to był syty świat, NEP, dorobkiewicze, bogate tępe
chłopstwo. Kiedy Stalin ogłosił industrializację, wszyscy się cieszyliś-
my. Nadchodziły czasy urbanizmu i nowej sztuki. Nie bez powodu
Tallinowi przyznano w 1931 roku tytuł „Zasłużonego Malarza".
Żeby już w rok później uznać go za burźuazyjnego formalistę.
Słuchałem Szkłowskiego i zastanawiałem się, czy naprawdę wie-
rzyli, czy woleli wierzyć? Przecież krajem rządził już wówczas
totalny strach. Ten strach, który zmusił Eisensteina do haniebnego
przerobienia Października. I który pozwolił Gospodarzowi spokoj-
nie, bez żadnych ekscesów, zlikwidować sztukę wielkiej utopii.
Jeden z przywódców awangardy, Władimir Majakowski, pełnił
tradycyjne obowiązki poety rosyjskiego - był prorokiem. Jak wcze-
śniej Jesienin, tak i on przewidział przyszłość. Na progu strasznych
lat trzydziestych zastrzelił się, przeczuwając koniec wielkiej sztuki.
Jego sztandarowe strofy - „I życie jest dobre, i dobrze jest żyć!"
zabrzmiały jak drwina z nieszczęsnego człowieka, leżącego na pod-
łodze z kulą w sercu...
Obok dogorywała awangarda - wielka utopia.
Pragnęli rewolucji dla sztuki, ale nowa władza potrzebowała sztu-
ki dla rewolucji. Pierwszy atak na sztukę zaplanował Lenin. Tuż po
powołaniu stanowiska sekretarza generalnego utworzył RAPP - Sto-
warzyszenie Pisarzy Proletariackich. RAPP wraz z zespołem partyj-
nych krytyków stał się organizacją, która otwarcie rządziła sztuką.
W RAPP-ie siedziało jednak wielu trockistów i zinowiewow-
ców. Gospodarz wykonał subtelny ruch: w 1932 roku wydał dekret
o likwidacji stowarzyszenia, co wywołało radość wśród większości
pisarzy i zostało przyjęte jako złagodzenie kursu. Jednakże na mocy
tego samego dekretu Gospodarz zlikwidował wszystkie związki
twórcze. Awangardę też.
Przed ogłoszeniem dekretu postanowił, że rozwiązanie RAPP-u
i awangardy nastąpi z inicjatywy samych pisarzy.
Potrzebne są nam dusze ludzi
Opowieść o tym sławetnym spotkaniu słyszałem kilkakrotnie od
Piotra Pawlenki oraz od literatów: Jewgienija Gabriłowicza i Kor-
nelija Ziełińskiego.
W przeddzień rozwiązania RAPP-u, w mieszkaniach wielu zna-
nych pisarzy zadzwonił telefon. Mieli przyjechać do willi Gorkiego.
Powodu nie podano. Przyjechali.
Gorki z tajemniczą miną powitał gości na schodach, zaprosił do
salonu. Siedzieli tam dosyć długo, czekali na jeszcze jednego goś-
cia. Wreszcie do pokoju wkroczył Stalin w otoczeniu najważniej-
szych współpracowników. Gabriłowicz opowiadał, jak zagapił się
na dyktatora, niziutkiego człowieczka w ciemnozielonym frenczu
z cienkiego sukna. Zalatywało od niego potem i niemytym ciałem.
Zapamiętał też gęste czarne włosy nad niskim czołem i dziobatą
twarz, bladą od ciągłej pracy w zamkniętym pomieszczeniu. Jak
wszyscy mali ludzie był bardzo ruchliwy i często się śmiał, parskał
śmiechem spod wąsa i wtedy na twarzy pojawiał się wyraz czegoś
chytrego. Gdy milczał jego rysy pod krzaczastymi ukośnymi brwia-
mi stawały się twarde i bezwzględne.
Uprzejmie słuchał wystąpień pisarzy. Potem im odpowiadał
i wtedy okazało się, że jest przeciwko potężnemu RAPP-owi. Wy-
głosił mowę, w której odsądził od czci i wiary dawniejszych szefów
tej organizacji. Wychwalał za to zgromadzonych.
- Dostarczacie nam potrzebny towar. Potrzebniejszy niż samolo-
ty, czołgi i maszyny - dusze ludzi.
Nazwał pisarzy „inżynierami ludzkich dusz". Ludzkie dusze bar-
dzo go interesowały i to sformułowanie bardzo mu się podobało.
Powtórzył je podczas przerwy, gdy rozmawiał z gośćmi Gorkiego.
Wbił przy tym palec w pierś jednego z pisarzy. Tamten z przeraże-
nia wyjąkał:
- Ja? Co ja? Ja nie oponuję.
- Co to znaczy: „Nie oponuję"? Trzeba wykonać - wtrącił pros-
todusznie Woroszyłow.
Pisarz skwapliwie pokiwał głową. Nie wiedział, co właściwie ma
wykonać, ale był gotów to zrobić.
Wśród obecnych był Szołochow - autor znakomitej książki Ci-
chy Don. W tym czasie krążyły słuchy, że ukradł powieść repres-
jonowanemu oficerowi kozackiemu. Nie wierzono, że ten młody
i bynajmniej nie błyszczący inteligencją człowiek mógł napisać
arcydzieło. Szołochow był j e g o pisarzem, zabłysnął za j e g o rzą-
dów. Stalin zabronił więc pod karą więzienia rozmów na temat
plagiatu. Mimo to plotkowano nadal, gdyż nikt nie rozumiał, dla-
czego Szołochow nie broni się przed zarzutami. Autorstwo Cichego
Donu stało się jedną z zagadek literackich XX wieku.
Literacka zagadka stulecia
Z odtajnionych akt sprawy:
6 czerwca 1927 roku kolegium OGPU rozpatrzyło sprawę nr 45529, dotyczącą
obywatela Jermakowa. Postanowiono skazać Jennakowa Charłampija Wasilie-
wicza na śmierć przez rozstrzelanie.
W aktach zachowała się fotografia młodego kozaka z wąsami.
A także jego życiorys. Jest to zarazem życiorys Grigorija Melichowa,
bohatera Cichego Donu. Jermakow, tak jak Melichow, został wezwany
do wojska w 1913 roku, walczył, odznaczono go czterema Krzyżami
Św. Jerzego, awansował do stopnia chorążego. Tak jak Melichow bił
się z bandami pułkownika Czemiecowa po stronie czerwonych, to
samo robił w czasie powstania w stanicy Wieszeńskiej i tak dalej.
Wszystko staje się jasne po lekturze najciekawszego dokumentu
z akt. To list, jaki napisał do Jermakowa młody Szołochow, wów-
czas jeszcze mało znany literat:
Moskwa, 6 kwietnia 1926. Szanowny towarzyszu Jermakow. Potrzebuję od
Was pewnych dodatkowych informacji odnośnie epoki 1919 roku. Mam na-
dzieję, że będziecie tak uprzejmi i nie odmówicie mi tych informacji. Od-
wiedzę Was w maju lub w czerwcu. Pozdrawiam. Szołochow.
Tak, Szołochow nie mógł udowodnić swego autorstwa w naj-
prostszy sposób, czyli podać do publicznej wiadomości nazwiska
pierwowzoru Melichowa. Takie posunięcie oznaczałoby koniec
książki. Przecież Charłampij Jermakow, bohater najlepszej powie-
ści radzieckiej, był wrogiem ludu rozstrzelanym przez OGPU.
Jermakowa zrehabilitowano dopiero w 1989 roku, już po śmierci
Szołochowa. Tak więc pisarz musiał przez całe życie milczeć. I pić.
Na wzór partii
Po rozwiązaniu stowarzyszeń twórczych wszyscy literaci - par-
tyjni i bezpartyjni - musieli wstąpić do Związku Pisarzy, organiza-
cji utworzonej na wzór... jego partii. Tacy sami sekretarze, takie
same plena, zjazdy itd. Na czele tej literackiej partii postawił wodza
- Gorkiego, który nie uznawał lewicowej sztuki. Wszystko było
starannie przemyślane. Nazwisko Gorkiego miało odwrócić uwagę
zachodnich radykałów od zdławionej awangardy.
Organizację związku powierzył Bucharinowi, co pozwoliło od-
sunąć go od życia partii. Działalność Bucharina nadzorował po-
słuszny Iwan Groński, redaktor naczelny „Izwiestii", „Nowego
Świata" i „Czerwonej Niwy".
Ten potrójny redaktor zostanie oczywiście aresztowany w 1937
roku. Uniknie jednak rozstrzelania i wróci z łagrów już po śmierci
Stalina.
Pochlebstwa
Groński uchodził za niezbyt inteligentnego, lecz bardzo dob-
rego człowieka. Cóż jednak opowiedział ten dobry człowiek
w 1963 roku na spotkaniu z pracownikami Archiwum Gorkiego?
„Przyjeżdżam kiedyś do Gorkiego. Spotykam tam jakiegoś męż-
czyznę średniego wzrostu. Gorki tak go przedstawia: Najjaśniej-
szy książę Światopełk-Mirski. Jedno z najznakomitszych nazwisk
carskiej Rosji".
Zasiedli do stołu. Groński zauważył, że „im więcej książę pił,
tym bardziej był ostrożny". Ostrożność arystokraty wzbudziła jego
podejrzenia. Po powrocie do domu zwrócił się do GPU, żeby ze-
brało materiały o księciu. Dowiedział się, że książę ukończył kor-
pus paziów, znał Wrangla i Denikina, a przed powrotem do Rosji
mieszkał w Anglii. Czujny Groński niezwłocznie zawiadomił Jago-
dę i Stalina. Nieszczęsny kniaź, którego namówiono do powrotu do
ZSRR, zginął w łagrach.
I oto teraz, po piętnastoletnim pobycie w piekle obozów, Groński
z dumą opowiada o tej swojej czujności.
Dobry człowiek Groński był więc „swój" w tamtych przerażają-
cych czasach...
To chyba pierwszy naoczny świadek, który opowiedział o sto-
sunku Gospodarza do Gorkiego: „Wielokrotnie słyszałem takie opi-
nie: Któż to jest Aleksiej Maksimowicz?" I Stalin zaczynał wyli-
czać wszystkie wystąpienia Gorkiego przeciwko bolszewikom. Ro-
zumiał jednak, że Gorki to kapitał polityczny. Dlatego w przeddzień
utworzenia Związku Pisarzy nazwał jego imieniem rodzinne miasto
pisarza, główną arterię Moskwy i Teatr Artystyczny.
- Towarzyszu Stalin - nieśmiało oponuje Groński. - To raczej
teatr Czechowa.
- To nie ma znaczenia - odpowiada Stalin. - Gorki jest próżny
i musimy przywiązać go do partii takimi linami.
Groński nie wiedział, że Gospodarz patrzy daleko w przyszłość.
W nadchodzących krwawych czasach Gorki będzie musiał pogo-
dzić się z wieloma rzeczami. Dlatego Stalin zawczasu obłaskawia
go, krępuje linami pochlebstw. Żeby Gorki miał co tracić. Gos-
podarz zna potęgę próżności, tej żałosnej słabości żałosnych inteli-
gentów, którzy z zadziwiającą łatwością dawali się łapać na po-
chlebstwa i stawali się jego sługusami albo ślepli.
W jubileuszu Gorkiego brał udział znany pisarz francuski, Henri
Barbusse. Pisywał protrockistowskie artykuły, za co zaatakowała go
Francuska Partia Komunistyczna i Komintern.
- Dumie - powiedział Stalin do Grońskiego. - Barbusse to kapi-
tał polityczny, a oni go trwonią.
I przejął ten kapitał, łapiąc Barbusse'a na tę samą wędkę.
Podczas uroczystości na cześć Gorkiego Barbusse siedział skro-
mnie na widowni Teatru Wielkiego. W trakcie wygłaszania referatu
o Gorkim Gospodarz polecił Grońskiemu zaprosić Francuza na sce-
nę. Gdy tamten się zjawia, Stalin wstaje i zaczyna klaskać. Człon-
kowie prezydium jak na komendę zrywają się z miejsc. To samo
robią nic nie rozumiejący widzowie. Gospodarz w burzy oklasków
sadowi wstrząśniętego pisarza na swoim fotelu, a sam siada w trze-
cim rzędzie.
Barbusse napisze później z emfazą: „Kimkolwiek jesteście (...)
to wszystko, co najlepsze w waszych losach, znajduje się w rękach
tego człowieka z głową uczonego i twarzą robotnika, noszącego
strój prostego żołnierza".
„Był wielkim aktorem - pisze Groński. - Na przykład rozmawia
z człowiekiem, jest uprzejmy, życzliwy, szczery, odprowadza goś-
cia do drzwi i dodaje: »Co za swołocz«".
Wosz chłam nie jest nam już potrzebny
Tworzenie ideologii trwa. Po pisarzach przychodzi kolej na całą
kulturę. Awangarda jest tępiona również w muzyce i w malarstwie.
Powstaje Związek Kompozytorów, Związek Plastyków i wszędzie
są sekretarze, plena, zjazdy. W sztuce nie będzie już żadnych niefor-
malnych ugrupowań. Groński zbiera malarzy w Moskwie i dla
uspokojenia oświadcza: „Realizm socjalistyczny to Rembrandt
i Riepin w służbie klasy robotniczej".
Zebrani gwiżdżą- są nowatorami, którzy wczoraj odrzucili sztukę
burźuazyjną. Groński przekrzykuje gwizdy: „Na próżno się wścieka-
cie, panowie. Formalistyczny chłam nie jest już nam potrzebny".
Gospodarz przywracał do łask dawniejszych twórców - malarzy
imperium.
Za wzór malarstwa zostają uznane dzieła znienawidzonego
Ilji Riepina, który namalował gigantyczne płótno: Posiedzenie cars-
kiej Rady Państwa. Reaktywowano Akademię Sztuk, zmieniono
ekspozycję w Galerii Tretiakowskiej. Awangardę ukryto w maleń-
kiej salce.
Wszyscy twórcy mieli odtąd przestrzegać jednego kierunku. Na
wzór partii. Tylko ci, którzy trzymali się wyznaczonej linii, mieli
prawo należeć do związków. Każde odstępstwo podlegało takiej
samej karze jak frakcyjność w partii. Autorami tej metody byli
Gorki i Bucharin. Nazwali ją „metodą realizmu socjalistycznego".
Jej sens zawarty jest w słowie „partyjność". Powstawać mogą jedy-
nie dzieła służące partii. Części składowe - realizm i ludowość - na
zawsze zamknęły drzwi przed wspaniałym szaleństwem awangar-
dy.
Zabierając wolność twórczą Gospodarz ze wschodnią hojnością
wynagrodził członków nowych związków. Dostawali wspaniałe dar-
mowe pracownie i racje żywnościowe. Szczególnie szczodrze ob-
darzał pisarzy. Oddzielne mieszkania, dacze i przydziały żywności
400-krotnie większe niż dla reszty obywateli podkreślały szczegól-
ne znaczenie ideologiczne „inżynierów dusz ludzkich". W zamian
za wolność działacze kultury staną się jedną z najbardziej prestiżo-
wych i najlepiej opłacanych grup w jego imperium.
Domy się zwolniły
Na spotkaniu z Gospodarzem w willi Gorkiego pisarze zaczęli
zabiegać o różne dobra. Nie wiedzieli jeszcze o czekającym ich
deszczu przywilejów.
Pisarz Leonów zauważył smętnie, że nie ma daczy.
- Zwolniły się dacze Kamieniewa i Zinowiewa, możecie którąś
zająć - padła posępna odpowiedź.
Obie dacze rzeczywiście właśnie się zwolniły.
ŚMIERĆ NADIEŻDY.
STRASZNY ROK 1932
Jedyny prawdziwy spisek
Przez cały 1932 rok Gospodarz bezustannie walczy. Bezlitośnie
rozpędził szkołę Bucharma, żeby genialny Mikołaj Iwanowicz nie
miał się przed kim popisywać. Anna Ładna - żona Bucharma opo-
wiada, jak po posiedzeniu Biura Politycznego jej mąż zauważył brak
ulubionego ołówka. Wrócił więc do sali obrad. Schylając się po
ołówek zauważył na podłodze karteczkę z notatką Stalina: „Trzeba
zlikwidować uczniów Bucharina". Było to jeszcze w 1929 roku.
Tak, już wtedy wszystko obmyślił. Najpierw jednak zmusił Bu-
charina, by ten wyrzekł się poglądów i zdradził swoich uczniów.
Bucharin wykonał polecenie. Jego uczniowie zostali wysiedleni
z Moskwy. Gospodarz jednak wiedział, że młodzież się nie podda.
Rzeczywiście. Niebawem GPU poinformowało, że uczniowie
zbierają się, uprawiają „prawicową" propagandę. Mógł więc zreali-
zować swój plan. W październiku 1932 roku aresztowano czter-
dziestu młodych ludzi. Tak zaczęła się jesień tego roku, jedna z naj-
straszniejszych w jego życiu.
Stary Mołotow wspominał:
Było wszystko: głód i rozruchy. Ale rękom nie wolno drżeć, łydki nie mają
prawa się trząść, a jeśli komuś zaczną się trząść, to niech uważa - wybijemy!
Ten zbójecki zew oddaje atmosferę ówczesnej walki i zajadło-
ści. Co tam głód, trupy, Gospodarz wlókł kraj po wytyczonej
drodze.
I właśnie wtedy, jesienią 1932 roku, dowiedział się, że w partii
zawiązano spisek. Pierwszy wiarygodny, najprawdziwszy spisek.
Postarał się, żeby był to spisek ostatni.
W słoneczny sierpniowy poranek 1932 roku do wsi Gołowino
pod Moskwą zjechało się kilku mieszkańców miasta: Wasilij Kaju-
row - stary bolszewik (to u niego ukrywał się Lenin w lipcu 1917
roku), Michaił Iwanów - też ze starej gwardii, członek partii od
1906 roku, syn Kajurowa - w partii od 1914 roku, i jeszcze kilku
innych starych bolszewików.
Zebrał ich Martemian Riutin. Jeszcze niedawno bił zwolenników
Trockiego podczas demonstracji 1927 roku Pochodził jednak
z chłopów. Uczył w wiejskiej szkole. I to pochodzenie zadecydowa-
ło: nie pogodził się z rozgromieniem „prawicowców" i zagładą wsi.
Gospodarz musiał „wybić" go z rajkomu. W 1929 roku Riutin
pojechał na Syberię jako pełnomocnik do spraw kolektywizacji.
W partii cieszył się jednak wielkim autorytetem. Gospodarz po-
stanowił go więc oszczędzić. W lutym 1930 roku Riutin wraca do
Moskwy i zostaje członkiem prezydium WSNCh oraz szefem za-
rządu całego przemysłu filmowego i fotograficznego. W sierpniu
1930 roku Gospodarz wypoczywał w Soczi. Riutin też był wówczas
na Kaukazie. Stalin wezwał go do siebie i zaproponował, by tamten
pokajał się i potępił „prawicowców". Z rozmowy nic nie wynikło:
Riutin wykręcił się.
Odpowiedź Gospodarza nastąpiła we wrześniu 1930 roku.
Jak wynika z dokumentów byłego CGAOR wypoczywający na
Kaukazie wraz z Riutinem pewien pracownik Narkomani Przemys-
łu Obronnego, Niemów, napisał na niego donos. Podczas konfron-
tacji potwierdził, że Riutin nazwał Stalina „szulerem, politykierem,
który doprowadził do zagłady kraju". Stalin niezwłocznie pisze do
Mołotowa:
13 września 1930. Wydaje mi się, że w stosunku do Riutina nie wolno nam
ograniczyć się do usunięcia [z partii]. Trzeba go będzie gdzieś wysiać. To
kontrrewolucyjne plugastwo trzeba ostatecznie rozbroić.
Riutina wydalono z partii i nawet aresztowano, ale niebawem
wyszedł na wolność. Oczywiście była to decyzja Stalina. Zrozumiał
charakter przeciwnika: Riutin nie skapituluje. To oznaczało, że bę-
dzie można złowić grubsze ryby.
Tak się stało. Zwolniony Riutin natychmiast rozpoczął działalność
konspiracyjną. Jak za dobrych carskich czasów. Założył organizację
o nazwie Związek Prawdziwych Marksistów-Leninowców. Organi-
zacja miała walczyć z nieprawdziwym marksistą-leninowcem - Stali-
nem. Oczywiście przez cały czas śledzi go czujne OGPU.
Przyjechali do Gołowina, żeby formalnie przypieczętować po-
wstanie związku. Riutin wygłosił referat pt. „Kryzys partii i dyk-
tatury proletariatu". Zatwierdzili statut organizacji i deklarację pro-
gramową. Wybrali kierownictwo. Riutin nie wszedł w jego skład
„ze względów konspiracyjnych".
Po spotkaniu zaczęli kolportować te dokumenty. Gospodarz na
razie im nie przeszkadzał. Większość proklamacji trafiła do ar-
chiwów OGPU. Prawie wszyscy, którym je dostarczono, od razu
informowali „organy". Gospodarz nie zawiódł się na członkach
partii.
Nie zawiódł się też na byłych wodzach. Już wiedział, że doku-
menty trafiły do rąk Bucharina, Kamieniewa i Zinowiewa. Żaden
z nich nie zawiadomił ani GPU, ani KC. Nie dopełnili więc obowią-
zku członka partii. Tak wpadli w pułapkę.

Wyobrażam sobie, jak czytał dokumenty Riutina, o „awantur-
niczym tempie industrializacji i kolektywizacji", o tym, że „nie
można liczyć na zmiany, dopóki na czele KC stoi Stalin - wielki
agent i prowokator, niszczyciel partii, grabarz rosyjskiej rewolu-
cji", który „nakłada kaganiec na cały kraj", w którym panuje „bez-
prawie, samowola i gwałt", następuje „dalsze zubożenie i zdzicze-
nie wsi", „praca opiera się na przymusie i represjach", „literatura
i sztuka są sprowadzone do poziomu sługi i podpory władzy Stali-
na" . I na koniec wniosek: „Albo dalej biernie czekać na zagładę
dyktatury proletariatu, albo siłą usunąć tę klikę".
No cóż, powiedzieli wszystko. Teraz mógł odpowiedzieć.
15 września 1932 roku cała grupa została aresztowana. Zin-
owiew i Kamieniew stanęli przed Komisją Kontroli Partyjnej.
Zarzucono im, że wiedzieli o istnieniu spisku, ale nie poinfor-
mowali o nim KC. Wypomniano Kamieniewowi rozmowę z Bu-
charinem i związek z trockistami. Wodzowie Października zo-
stali wydaleni z partii i zesłani: Kamieniew do Minusińska, Zin-
owiew do Kustanaju. Bucharina nie ruszył. Bucharin musiał jesz-
cze trochę popracować dla Gospodarstwa. Materiałów jednak
przybywało.
Potem rozprawił się z riutinowcami. 11 października kolegium
OGPU skazało wszystkich na więzienie. Sam Riutin dostał 10 lat.
Miał odbywać karę w Wierchnieuralskim więzieniu OGPU. Były
nauczyciel ludowy, były działacz partyjny Riutin obchodził rocz-
nicę rewolucji w byłym carskim więzieniu.
Przez cały czas pisał listy do żony. Ujawniono je dopiero teraz.
7 listopada 1932. Mija pierwsza doba. (...) Nerwy mniej więcej się uspokoiły.
(...) Żyję teraz jedynie nadzieją, że partia i KC przebaczą w końcu swemu
synowi marnotrawnemu.
Taki jest ten jedyny partyjny bojownik. Tak, od razu zaczął mówić
o przebaczeniu. Kolejny wilk nie może wyjść za fladry. Wszystkich
ich ogarnia paniczny lęk, że znajdą się poza świętą partią. I Riutin,
który tak odważnie zdemaskował grozę dyktatury Stalina, od razu
nazywa siebie „synem marnotrawnym" i marzy o przebaczeniu.
„Jestem traktowany - pisze Riutin - uprzedzająco grzecznie i ta-
ktownie..." Jeszcze działa leninowskie tabu - członkowie partii są
nietykalni. Rozstrzeliwanie jest udziałem bezpartyjnych.
Głód, awarie w przemyśle, powstania chłopskie ożywiły opozy-
cję. Narasta nienawiść. Jagoda jednak czuwa - całą partię spowija
sieć donosicieli, bunty tłumione są w zarodku.
Wpłynął donos o rozmowach, jakie prowadzono w nocy 7 lis-
topada w mieszkaniu wysokiego funkcjonariusza partyjnego i starego
bolszewika, Ejsmonta: „W rozmowach w cztery oczy członkowie
KC są przeważnie przeciwko Stalinowi, ale podczas głosowania jed-
nomyślnie głosują »za«. Jeśli jutro pojedziemy do Smimowa, to
wiem, co od razu usłyszymy: »Jak to jest, że w całym kraju nie
znajdzie się człowiek, który mógłby go zastąpić!« - mówił Ejsmont".
Ejsmonta i Smimowa aresztowano, ale Stalin nie będzie już miał
do nich głowy. Następnej nocy, w rocznicę rewolucji, gdy Riutin
pisał do żony listy z więzienia, a ufny Ejsmont przy stole dys-
kutował z prowokatorem, w domu Stalina stało się nieszczęście.
Nocny wystrzał
W święta pracował jak zawsze. 7 listopada wraz z całym kierow-
nictwem przyjmował defiladę na placu Czerwonym. 8 listopada też
był dniem wolnym. Towarzysze świętowali. On też świętował. Wy-
brał się z żoną do Woroszyłowa. Tego wieczoru w kremlowskim
mieszkaniu Klimenta zebrali się wszyscy przywódcy. Przyszedł też
jego cień - Mołotow, z małżonką.
Na przyjęciu Stalin dużo pił. Starał się odprężyć i przełamać
zmęczenie. To był straszny rok. Stalin rozumiał, że naród nie wy-
trzyma jeszcze jednego roku głodu. Puste brzuchy przemogą strach.
Wtedy pokorni współpracownicy zaczną bunt. Ejsmont, Riutin - to
były pierwsze sygnały. Nie zdradzał jednak swego niepokoju, bawił
się ordynarnie, klął. Rola prostego żołnierza partii weszła mu już
w krew.
Rankiem po tej wesołej nocy znaleziono jego żonę z kulą w ser-
cu. Obok leżał pistolet - maleńki walter, w sam raz do damskiej
torebki. Ten pistolet podarował siostrze jego szwagier, Pawłusza
Allilujew.
I oto po przeszło sześćdziesięciu latach rozmawiam z Alliluje-
wą-Politkowską, córką Pawłuszy.
Tak zacząłem badać jeszcze jedną tajemnicę Gospodarza.
Życie Nadieźdy
Kira Pawłowna Allilujewa-Politkowska ukończyła szkołę teat-
ralną. Chciała pracować w słynnym Teatrze Małym, grać w filmie,
ale aresztowanie jej matki w grudniu 1948 roku (jeszcze wrócimy
do przyczyn tej sprawy), a później jej samej, na zawsze przerwało
obiecującą karierę. Po wyjściu na wolność grywała w prowincjonal-
nych teatrach, była reżyserem telewizyjnym i w końcu doczekała
emerytury. Spotkałem się z Allilujewą w 1992 roku, w jej mikro-
skopijnym mieszkanku, w jednym z typowych moskiewskich blo-
ków, zagubionych w okolicach Dworca Rzecznego.
Mimo upływu lat twarz Kiry Pawłowny zachowała dawną urodę
i wdzięk. Mimo niezliczonych ciosów losu była wesoła i towarzys-
ka.
Ludzie teatru rozumieją się nawzajem, może więc dlatego tak
łatwo nam się rozmawiało.
Zaczęła od historii rodziny: „Prababka była Cyganką - to po niej
wszyscy Allilujewowie mają czarne włosy i są czasem nieobliczal-
ni, wybuchowi. Podobno Nadia miała w młodości bardzo wesołe
usposobienie, lubiła żartować. Wtedy nie było mnie jeszcze na
świecie. Gdy się wszyscy dowiedzieli, kto ją adoruje, zaczęli
ostrzegać, że wybrany ma ciężki charakter. Nadia była jednak zako-
chana, myślała, że on jest romantykiem. Miał taki trochę diabelski
wygląd, czarna czupryna, płomienne oczy. W Petersburgu nie była
jeszcze jego żoną, czekali, aż skończy szesnaście lat. Kiedy rząd
przeniósł się do Moskwy, Nadia pojechała z Józefem do Carycyna
w charakterze sekretarki, a później za niego wyszła".
Potem pracowała w sekretariacie u Lenina. (Koba mógł więc
wiele się od niej dowiedzieć.) Gdy okazało się, że jest brzemienna,
odeszła. Wstydziła się jednak powiedzieć o ciąży. Wyjaśniła, że
porzuca pracę na życzenie męża. Lenin wzruszył ramionami i po-
wiedział: „Azjata". Pewnie powiedział to żartem - lubił wtedy
Kobę. W 1921 roku podczas kolejnej czystki wydalono ją z partii
„jako balast, który nie uczestniczy w życiu partyjnym". Tłumaczyła
swoją bierność obowiązkami matki - zupełnie niepotrzebnie, Lenin
nie pozwolił skrzywdzić protegowanej. W grudniu napisał list o za-
sługach Allilujewów. Nadię przeniesiono do kategorii kandydatów.
„Czasem była piękna, czasem bardzo głupia - zależnie od na-
stroju" - pisał jeden z jej znajomych. „Nie grzeszyła urodą, ale
miała miłą, sympatyczną twarz - wspominał inny znajomy, Baźa-
now. - W domu Stalin był tyranem, Nadia nieraz wzdychała: »Mil-
czy od trzech dni, nie odzywa się, kiedy do niego mówię, wyjąt-
kowo trudny człowiek«".
Zapewne początkowo podporządkowała się mężowi bez reszty,
tak jak kiedyś jego matka. I tak jak jego matka szybko zaczęła
okazywać swą niezależność i wybuchowość.
Przebywający na Zachodzie generał Orłów, który pracował w kie-
rownictwie OGPU, pisał we wspomnieniach: „Nadia potulna?
- śmiał się szef ochrony Stalina, Pauker. - Jest bardzo impulsywna!"
To cecha rodzinna. Allilujewa-Politkowska opowiedziała mi o ta-
kim zdarzeniu: jej ojciec, dobry i spokojny człowiek, w przypływie
gniewu połamał kij bilardowy. „Cygańska krew" - westchnęła uroczo.
W pierwszych latach małżeństwa byli chyba szczęśliwi. Skoń-
czyła się tułaczka, pierwszy raz w życiu Stalin miał prawdziwy
dom. Nadia urządziła ten dom w byłej podmoskiewskiej siedzibie
królów nafty, Zubałowów. Zubałowowie mieli rafinerie w Baku.
Tam Koba organizował w młodości strajki i kółka rewolucyjne. To
nie był przypadek, że on i drugi rewolucjonista z Baku - Mikojan
- zamieszkali akurat w dawnych włościach Zubałowów. Królowie
nafty zostawili nowym gospodarzom gobeliny, posągi, park, korty
tenisowe, oranżerie... Kobie wszystko szło wtedy jak z płatka, błys-
kawicznie piął się w górę. Tuż obok mieszkali współtowarzysze.
Mieli co wspominać - tyle lat włóczęgi, więzień, brudnych pod-
ziemi, terroru i krwi...
Urodziła mu syna. Syn to szczęście Gruzina. Tak, życie uśmie-
chało się do Koby. Uczucie tego szczęścia-przebija w liście do
Demiana Biednego:
Bardzo dobrze, że jesteście w radosnym nastroju - pisze Stalin. - Naszą filozo-
fię trafnie oddał Amerykanin Whitman: „Żyjemy, nasza szkarłatna krew płonie
ogniem niespożytych sił".
W jego domu mieszkał jednak jeszcze jeden chłopiec. Niczym
wspomnienie minionego życia. W 1921 roku „brat" Kirow przy-
wiózł mu zapomnianego syna Jakowa... Bażanow:
W mieszkaniu Stalina żył jego starszy syn, do którego nikt nie zwracał się
inaczej niż „Jaszka". Był to skryty chłopak o zahukanym wyglądzie, stale
pogrążony w myślach, przebywający w świecie jakichś wewnętrznych przeżyć.
Można było do niego mówić, a on nie słyszał, miał nieobecny wzrok.
Istnieje wiele opowieści o tym, jak żona Stalina użalała się nad
Jaszą, prawie że miała z nim romans.
W rzeczywistości nie lubiła pasierba - dzikiego, niezbyt rozgar-
niętego wyrostka. Żałowała Józefa. Sama napisała o tym do Marii
Swanidze, ciotki Jaszy:
Straciłam już wszelką nadzieję, że kiedykolwiek nabierze rozumu. Całkowity
brak zainteresowań i celu w życiu... Bardzo mi żal Józefa, martwi go ta sprawa.
Biedny Jasza, nie kochany, zakompleksiony. W Archiwum Pre-
zydenta znajduje się kilka wspomnień jego rówieśników. Butocz-
nikow był uczniem szkoły wojskowej na Kremlu i przyjaźnił się
z tym „małomównym młodzieńcem". „Jasza prawie nigdy nie brał
udziału w ożywionych rozmowach, był wyjątkowo spokojny i rów-
nocześnie wybuchowy" - wspominał Butocznikow.
Jeszcze jeden wybuchowy. Troje impulsywnych ludzi pod jed-
nym dachem. Pierwszy nie wytrzymał Jasza - najsłabszy. Nie mógł
znieść ciągłej niechęci ojca. Uczuciowy, jak wszyscy Gruzini, wcześ-
nie postanowił się ożenić. Ojciec nie tylko mu zabronił, ale jeszcze
wyśmiał. Jasza próbował popełnić samobójstwo, ale najwidoczniej
przestraszył się i spudłował. Po tym incydencie nie chciał mieszkać
z ojcem. Wyjechał, uciekł do Leningradu, do Allilujewów.
9 kwietnia 1928. Stalin do Nadieźdy: Przekaż ode mnie Jaszy, że zachowuje się
jak chuligan i szantażysta, z którym nie chcę i nie mogę mieć nic wspólnego.
Niech mieszka gdzie chce i z kim chce.
Po urodzeniu syna Nadia nie pracowała, siedziała w domu. Stalin
zaś bez przerwy był w pracy. Wiecznie otoczony przez współpraco-
wników, przebywał wyłącznie w męskim towarzystwie. Wszystkie
kobiety nazywał „babami". To lekceważenie raniło ją. Próbowała
wrócić do zawodu sekretarki. Zatrudnił ją Ordżonikidze. Praca była
nudna i monotonna. Zrezygnowała. Nie mogła się jakoś odnaleźć.
Teraz miała jednak przynajmniej powód do siedzenia w domu:
drugą ciążę. W tym czasie często odwiedzał ją Alosza Swanidze
z małżonką. Alosza Swanidze był bratem pierwszej żony Józefa.
Niedawno wrócił do Moskwy. Jego żona, niemłoda już śpiewaczka
z Tyflisu, też czuła się osamotniona. Uskarżały się na tę samotność
w kręgu starzejących się rewolucjonistek, żon władców Kremla.
W Archiwum Prezydenta wśród dokumentów Marii Swanidze
znalazłem list Nadii:
11 stycznia 1926. W Moskwie z nikim się nie widuję. Aż dziwne, po tylu latach '
nie mieć żadnych przyjaciół, znajomych. Widocznie to zależy od charakteru.
Co dziwniejsze, bardziej odpowiada mi towarzystwo bezpartyjnych - kobiet
oczywiście. Oczywiście dlatego, że z nimi łatwiej. (...) Pojawiło się strasznie
dużo nowych stereotypów. Jeśli nie pracujesz, to jesteś babą. A może nie
pracujesz, bo uważasz, że praca nie wymagająca kwalifikacji nie daje ci zado-
wolenia? Nawet sobie nie wyobrażacie, jak ciężko jest pracować wyłącznie dla
pieniędzy, robić byle co. (...) Koniecznie trzeba mieć kwalifikacje, jakiś 
zawód,
żeby nie być u kogoś na posyłki, jak to zwykle bywa z sekretarkami. (...) Józef
przekazuje Warn pozdrowienia, bardzo Was ceni (mawia - „zmyślna baba").
Nie gniewajcie się - tak zazwyczaj nazywa naszą płeć.
„Jestem bardzo samotna bez Nadii - napisze Maria po jej śmie-
rci. - Była mądra, szlachetna, serdeczna, bezpośrednia, sprawied-
liwa. Nigdy o nikim nie mówiła źle, nie plotkowała".
Męska szorstkość. Tak wygląda życie rodzinne prawdziwych bol-
szewików. Żadnych burżuazyjnych sentymentów. „Twardy", „że-
lazny", „stalowy" - oto komplementy nowego ustroju. Kim jest
niepracująca kobieta, która nie może być partyjnym towarzyszem?
Oczywiście babą. Tylko babą.
Z czasem Nadia coraz trudniej znosiła grubiaństwa męża. Do-
chodziło do awantur. Po kłótni potrafili nie odzywać się do siebie
przez kilka dni. Ona zwracała się do niego per „wy", on do niej
„ty". Pewnego razu przestał z nią rozmawiać. Dopiero po paru
dniach zrozumiała, że jest obrażony za to „wy". Oboje umieli się na
siebie obrażać. A jednak to była miłość. Dwojga dziwnych ludzi,
dziwnych, a właściwie nie nadających się do życia rodzinnego. Gdy
przez dłuższy czas byli razem, kłótnie doprowadzały oboje do sza-
leństwa. Gdy się rozstawali, nie mogli bez siebie żyć. Na szczęście
razem bywali tylko na urlopie. W Moskwie Józef wracał późno,
wypijał tylko herbatę i szedł spać.
Urodziła mu drugie dziecko - córkę. Córka miała jasne włoski,
toteż nazwał ją Świetlaną. Wódz Rosji powinien mieć jasnowłosą
rosyjską córkę. Kochał ją. Ostre starcia dwóch trudnych charakterów
trwały jednak nadal. Po kolejnej awanturze Nadia wyjechała z dzie-
ćmi „na zawsze" do Leningradu, do Allilujewów. Dziwna powtórka
historii. Tak samo uciekała kiedyś przed mężem jego matka.
I znów się godzili... Postanowiła odmienić swoje życie. Zdobyć
zawód. Przestać być babą. Żeby nie musiał się wstydzić jej bez-
czynności. Wiedziała, jak jest chorobliwie przewrażliwiony na
swoim punkcie. Zdecydowała, że rozpocznie studia w Akademii
Przemysłowej. Tak jej poradził Bucharin, dawniej jeden z najbliż-
szych przyjaciół domu. Zresztą teraz, po kapitulacji, też często
zagląda. Dzieci go uwielbiają. Zapełnił daczę zabawnymi zwie-
rzątkami. Po ogrodzie spacerowały jeże, a na balkonie mieszkał
oswojony lis.
Gdy Bucharina rozstrzelano, po „wyludnionym Kremlu długo
biegał jego lis" - wspominała w swojej książce 12 listów do przyja-
ciela Swietłana Allilujewa.
Listy Józefa i Nadieźdy
Na razie jest 1929 rok. Nadieźda i Bucharin jeszcze żyją.
W 1929 roku, gdy ona zdaje egzaminy na studia, on jak zawsze
wypoczywa na Kaukazie. Dawniej jeździli tam razem. Teraz Nadie-
źda wyjechała wcześniej - zaczynają się wykłady. Pisują do siebie.
Przechowywał te listy w osobistym archiwum. To były nieliczne
pamiątki po zmarłej żonie. Malutkie kopertki, które dostarczał jej
kurier. Dla Nadieźdy Siergiejewny Allilujewej osobiście od Stalina.
I jej odpowiedzi. Miał wszystkie jej listy, ale tylko do 1931 roku.
Listów z roku jej tajemniczej śmierci brak.
Jego listy są bardzo krótkie. Wspominał już Demianowi Bied-
nemu, że nie lubi pisać. To też przejaw mentalności rewolucyjnej:
listy i pamiętniki są osobiste, to relikty świata, który zburzyli.
W Archiwum Prezydenta, w dawnym mieszkaniu Gospodarza,
czytałem te niewyraźne karteczki. I miałem wrażenie, że słyszę
(tajemnica listów!) ich głosy.
1 września 1929. Cześć Tat'ka! (pieszczotliwe zdrobnienie jej imienia z dzie-
ciństwa - przyp. aut.). Okazuje się, że w Nalcziku byłem bliski zapalenia pluć.
(...) Mam szmery w płucach i ciągle kaszlę. Praca, niech ją diabli.
2 września 1929. Cześć Józefie! (po partyjnemu, bez sentymentalnych przy-
miotników. Czasem pojawia się „Drogi Józefie" i jest to maksimum czułości
- przyp. aut.). Bardzo się cieszę, że w Soczi czujesz się lepiej. Jak moje 
sprawy
w Promakademii? Dziś miałam być na uczelni o 9 rano. Wyszłam z domu
o 8.30.1 zepsuł się tramwaj. Czekam na autobus - nie ma. Postanowiłam wziąć
taksówkę. Samochód przejechał sto sążni i stanął. Też coś się zepsuło. Wszyst-
ko to strasznie mnie ubawiło. W akademii czekałam na egzamin dwie godziny.
(Działały jeszcze resztki partyjnych zasad z pierwszych lat po rewolucji: żony
rewolucjonistów jeździły tramwajami - przyp. aut.).
16 września 1929. Tat'ka! Co u Ciebie? Jak dojechałaś. Okazuje się, że mój
pierwszy list (zaginiony) trafił na Kremlu do rąk Twojej matki. Trzeba być
głupią, żeby przejmować i otwierać cudze listy! Pomalutku wracam do zdro-
wia. Całuję, Twój Józef.
W akademii Nadieźda próbuje mieszać się do spraw partyjnych.
Żeby on poczuł, że przestała być babą.
W tym czasie usuwał „prawicowców" z kierownictwa i oczywi-
ście z „Prawdy", w której poprzedni redaktor naczelny, Bucharin,
poupychał na stołkach swoich zwolenników.
16 września 1929. Drogi Józefie! Mołotow oświadczył, że wydział partyjny
„Prawdy" nie trzyma się linii KC. (Dalej Nadieźda występuje w obronie szefa
wydziału, niejakiego Kowaliowa). Sergo nie pozwolił mu wyjaśnić sytuacji,
walnął pięścią w stół i zaczął wrzeszczeć: „Jak długo w »Prawdzie« będzie
trwać kowalewszczyzna?!" Wiem, że bardzo nie lubisz, kiedy się wtrącam, ale
wydaje mi się, że powinieneś interweniować i ukrócić tę jawną niesprawied-
liwość. Niesłusznie oskarżasz mamę. Okazało się, że list jednak doszedł.
Stalin od razu uświadamia sobie, że przez Nadię działają „prawi-
cowcy". Jest ich wielu w akademii. Nie bez powodu Bucharin
namawiał ją do podjęcia nauki właśnie tam. Zareagował natych-
miast.
23 września 1929. Tafka! Myślę, że masz rację. Jeśli Kowaliow zawinił, to
kolegium redakcyjne „Prawdy" jest trzy razy bardziej winne. Pewnie chcą
zrobić z Kowaliowa kozła ofiarnego. Całuję moją Tafkę badzo, badzo mocno.
(„Badzo" - tak mówiła mała Swietłana, która nie wymawiała „r" - przyp. aut.)
Nadieźda była zadowolona - pomogła mężowi zorientować się
w sytuacji. Dopiero później zrozumie, że w efekcie jej wstawiennict-
wa ucierpi nie tylko Kowaliow, lecz także całe kolegium redakcyjne.
Zapamiętajmy jednak, że wystąpiła w obronie „prawicowców".
On też to zapamiętał.
„Prawicowcy" mieli potężne wpływy w akademii - nie są to
tylko przypuszczenia. Oto fragment „pokutnego" listu jednego
z przywódców „prawicowców", Nikołaja Ugłanowa:
Przez cały 1929 rok staramy się zorganizować kadry swoich zwolenników.
Szczególnie zależało nam na umocnieniu prawicowej opozycji w Akademii
Przemysłowej.
Tak było. Nadieźda pisze żartobliwie do męża:
27 września 1929. Pod względem wyników w nauce studenci dzielą się na
kułaków, średniaków i biedniaków. Codziennie jest mnóstwo żartów i sporów
na ten temat. Jednym słowem, zaliczono mnie już do „prawicowców".
Chyba nie spodobał mu się ten żart. Kiedy walczył, nienawidził
przeciwników. „Wybijemy" - pisał jego przyjaciel Mołotow.
W 1930 roku wysłał ją do Karisbadu na kurację żołądka. Wido-
cznie było to coś poważnego - w przeciwnym razie nie pozwoliłby
jej wyjechać do Niemiec. Zdarzyło się to w roku XVI Zjazdu,
w roku jego koronacji. Jak zawsze w chwilach rozłąki jest pełen
miłości i tęsknoty. Choroba żony bardzo go martwi:
21 czerwca 1930. Tat'ka! Jak dojechałaś, co widziałaś, czy byłaś u lekarzy, co
sądzą o twoim zdrowiu? Napisz (...) Zjazd rozpocznie się 26. Sprawy idą
nieźle. Smutno mi bez Ciebie, Tatoczka. Siedzę w domu sam jak sowa. (...) No,
do widzenia. (...) Wracaj jak najszybciej. Ca-łu-ję.
02 lipca 1930. Tafka! Dostałem wszystkie trzy listy. Nie mogłem odpisać,
byłem bardzo zajęty. Zjazd się skończył. Czekam na Ciebie. Nie zwlekaj
z przyjazdem. Jeśli jednak zdrowie tego wymaga, zostań dłużej. Ca-łu-ję.
Kuracja najwidoczniej wymagała dłuższego pobytu. Nadia wró-
ciła do Moskwy dopiero pod koniec sierpnia.
W Niemczech spotkała się ze swoim bratem Pawłuszą.
Rewolwer Walter
Kira Allilujewa-Politkowska:
Odwiedzała nas w Niemczech. Pamiętam, jak wtedy żyliśmy: papa coś kupo-
wał, mama pracowała w przedstawicielstwie handlowym.
Woroszyłow włączył Allilujewa w skład misji handlowej. Miał
kontrolować jakość niemieckiego sprzętu lotniczego. Prawdopodo-
bnie, jak wszyscy bolszewicy za granicą, wykonywał też inne zada-
nia.
Wspomniany już generał wywiadu, Orłów, napisał ogólnikowo:
„Pracowaliśmy razem przez 2,5 roku".
Papa podarował jej maleńki rewolwer Walter. Może mówiła mu, że ma ciężkie
życie... Nie wiem, mama nigdy o tym nie opowiadała. Może mu się skarżyła.
W każdym razie dał jej tego Waltera. Po wypadku Stalin ciągle powtarzał:
„Też miał co podarować!" Oczywiście papa czul się potem winny. To był dla
niego wstrząs. Bardzo ją kochał.
Zazdrość
To wszystko zdarzyło się jednak później. Wtedy, w 1930 roku,
przyjechała z Niemiec. Stalin wypoczywał wówczas na Południu.
Wybrała się do niego, ale na krótko. Niebawem wróciła do Mosk-
wy.
19 września 1930. Mołotowowie napadli na mnie, jak mogłam zostawić Cię
samego. Wyjaśniłam, że wróciłam ze względu na zajęcia, ale to przecież nie
tak. Tego lata nie czułam, że mój dalszy pobyt sprawi Ci przyjemność. Wręcz
przeciwnie. W ubiegłym roku czułam to, a w tym - nie. Nie miałam po co
zostawać. Uważam, że nie zasłużyłam na pretensje, choć w odczuciu Mołoto-
wów na pewno tak. Co do Twojego przyjazdu w październiku: czy naprawdę
będziesz siedział tam tak długo? Odpowiedz, jeśli nie będziesz zadowolony
z mojego listu. A zresztą jak chcesz. Wszystkiego dobrego, całuję, Nadia.
Tak, to zazdrość. Zwyczajna zazdrość.
24 września 1930. Powiedz ode mnie Mołotowom, że są w błędzie. Co do
pobytu w Soczi, to Twoje pretensje do mnie są równie niesłuszne, co pretensje
Mołotowów do Ciebie. Tak, Tat'ko. Ze względów konspiracyjnych rozpuś-
ciłem pogłoski, że wrócę dopiero w październiku. O terminie mojego powrotu
wie tylko Tafka, Mołotow i chyba Sergo. Twój Józef.
Ona jednak nadal wraca do tematu. W pozornie żartobliwym
tonie wyczuwa się prawdziwą wściekłość.
6 października 1930. Jakoś nie mam od Ciebie żadnych wiadomości. Nasłucha-
łam się o Tobie od pewnej interesującej młodej kobiety, że wyglądasz wspania-
le. Widziała Cię na obiedzie u Kalinina, byłeś w znakomitym humorze i roz-
bawiłeś wszystkich, speszonych Twoją osobą. Bardzo się cieszę.
Była zazdrosna. Stał się władcą. W żaden sposób nie mogła do
tego przywyknąć. Kobiety go adorują, robią niedwuznaczne i bez-
wstydne aluzje. Miała wrażenie, że chce pozostać wśród tych ko-
biet, że żona mu po prostu przeszkadza. Dlatego wyjechała.
Zaczęła się nowa seria awantur. Cygańska krew...
Jesienią 1931 roku wypoczywali razem. Jednak jak zwykle wyje-
chała wcześniej - zajęcia na uczelni. Jej listy są spokojne i rzeczo-
we. Postanowiła być informatorem męża - „pańskim okiem" pod
jego nieobecność.
Witaj Józefie. Dojechałam dobrze. Po drodze denerwowały mnie rozkopy,
które ciągną się na przestrzeni dziesięciu wiorst. Moskwa wygląda lepiej, choć
miejscami przypomina kobietę, która pudruje mankamenty urody. Szczególnie
widać to po deszczu, kiedy farba spływa strumieniami. Na Kremlu jest czysto,
ale dziedziniec przy garażach to skandal. Rozbiórka cerkwi (Chrystusa Zbawi-
ciela) idzie wolno. Ceny w sklepach są bardzo wysokie, stąd pełne półki.
Tak pudrowała swoje pretensje. Tym rzeczowym tonem.
14 września 1931. To dobrze, że nauczyłaś się pisać o konkretach. W Soczi nic
nowego. Mołotowowie wyjechali. Informuj nadal.
26 września 1931. W Moskwie bez przerwy leje. Szaro i nieprzyjemnie. Dzieci
oczywiście złapały grypę. Ja ratuję się tym, że noszę na sobie wszystkie ciepłe
rzeczy. Następną pocztą wyślę Ci książkę Dmitrjewskiego (tego, który nie
wrócił z Zachodu). O Stalinie i Leninie przeczytałam w białej prasie, że to
najciekawszy materiał o Tobie. Interesujące, prawda? Dlatego poprosiłam, że-
by mi dostarczono tę książkę.
Były to czasy, gdy w Akademii Przemysłowej rozmawiano
o głodzie, efektach rozkułaczania i nieuchronnym upadku Stalina.
Nadieżda zdawała sobie sprawę z jego sytuacji. Dlatego z zadowo-
leniem dostarczyła mu książkę, w której Dmitrjewski, zbiegły ra-
dziecki dyplomata, wychwala Józefa i krytykuje Trockiego: „Stalin
reprezentuje narodowosocjalistyczny imperializm, pragnący znisz-
czyć Zachód w jego twierdzach. Stalin reprezentuje w partii nową,
bezimienną falę działaczy, która wykonała czarną i brudną rewolu-
cyjną robotę".
(Na zjeździe Stalin mówił z pogardą o tym zbiegu. Mimo to nie
wydał rozkazu jego likwidacji. W przeciwieństwie do wielu innych,
sprytny Dmitrjewski przeżył.)
Po raz ostatni Stalin odpisał na list żony:
29 września 1931. Był tu potężny sztorm. Przez dwa dni burza szalała z wście-
kłością rozjuszonej bestii. Na naszej daczy wyrwało z korzeniami osiemnaście
wielkich dębów. Całuję badzo. Józef.
„Wściekłość rozjuszonej bestii" - oboje znali ten stan.
W 1932 roku wyjechali z dziećmi do Soczi. Nadia znów wróciła
wcześniej. Jej listy jednak zniknęły.
Ocalał tylko jeden, napisany do jego matki.
13 marca 1932. Gniewacie się na mnie, że nie pisałam. Nie pisałam, bo nie
lubię pisać listów. Nawet do krewnych, którzy też mają o to pretensje. Wiem
jednak, że macie dobre serce i nie będziecie się długo złościć. U nas jak gdyby
wszystko w porządku, wszyscy zdrowi, dzieci rosną. Wasia ma już dziesięć lat,
Swietlana skończyła pięć. Ojciec ją uwielbia. Józef i ja mamy bardzo mało
czasu. Pewnie słyszeliście, że na stare lata zaczęłam studiować. Nauka przy-
chodzi mi z łatwością. Trudno tylko pogodzić ją z obowiązkami domowymi.
Nie skarżę się jednak i jakoś daję sobie radę. Józef obiecał, że też do Was
napisze. Co do jego zdrowia to podziwiam, ile ma sil i energii. Tylko naprawdę
zdrowy człowiek może wytrzymać tyle pracy. Życzę Warn wszystkiego najlep-
szego, całuję wiele, wiele razy, żyjcie jeszcze długo, długo. Wasza Nadia.
Sama miała żyć już bardzo niedługo.
Po powrocie Stalina do Moskwy napięcie w domu sięgnęło zeni-
tu. „Mama coraz częściej myślała o odejściu od ojca" - pisała
Swietlana Allilujewa.
Tak, podobała mu się nowa rola zdobywcy kobiet. Łechtała próż-
ność. Prawdopodobnie Nadia mściła się, powtarzając w domu opinie,
jakie wygłaszano o nim na uczelni. Właśnie w tym czasie wśród
studentów krążyły dokumenty Riutina. Stalin miał jedno kryterium:
oddanie jego osobie. Zaczynał nienawidzić żony. Żeby jej dopiec,
nawiązywał coraz nowe romanse. Szalała, rzucała mu w oczy te same
słowa, które cytuje Orłów: „Jesteś tyranem! Dręczysz własnego syna,
dręczysz żonę, zadręczyłeś cały naród". To było błędne koło.
8 listopada 1932 roku nastąpiła tragedia. Tajemnicza tragedia.
I oto po sześćdziesięciu latach próbuję ustalić, co się wydarzyło
tamtej strasznej nocy.
W tym celu rozmawiałem z Allilujewą-Politkowską. W tym celu
postanowiłem spotkać się z drugą Nadieżdą - Nadieżdą Stalina,
wnuczką tamtej.
Wnuczka otrzymała imię na cześć babki. Jest córką syna Stalina
Wasilija i Galiny Burdońskiej. (Przodek jej matki, Burdonne, przy-
był do Rosji z armią Napoleona, trafił do niewoli i na zawsze został
w nowej ojczyźnie. Francuskie pochodzenie można było dostrzec
w wyjątkowej urodzie czarującej Nadieżdy.)
Nadieżdą urodziła się w 1943 roku, studiowała aktorstwo. (Na-
wiasem mówiąc jej brat, Aleksander, został reżyserem teatralnym.
Tak ujawniły się w nich geny wielkiego aktora, Józefa Stalina.)
Wnuczka nie została gwiazdą. Zrezygnowała z kariery artystycznej
i poświęciła się domowi. Wyszła za mąż za syna znanego pisarza,
Aleksandra Fadiejewa - przewodniczącego Związku Pisarzy.
Tak stopniowo zaczęła się wyjaśniać tajemnica tamtej nocy.
Do świątecznej wizyty u Woroszyłowów Nadia szykowała się
wyjątkowo starannie. Nadia Stalina (wnuczka): „Anna Siergiejew-
na Allilujewa, siostra babci, opowiadała mi o tym wieczorze. Nadia
nosiła zazwyczaj skromny kok, a tym razem zrobiła sobie modną
fryzurę. Ktoś przywiózł jej z Niemiec czarną suknię, wyszywaną
w róże. Był listopad, ale ona zamówiła do tej sukni herbacianą różę
i wpięła ją we włosy. Stanęła w tej sukni przed Anną Siergiejewną
i spytała: »No i jak?«"
Wybierała się na to przyjęcie jak na bal.
Co się stało na przyjęciu?
Nadia Stalina: „Przy stole ktoś ją bardzo adorował i dziadek
powiedział coś ordynarnego".
„Przyczyną jej śmierci była oczywiście zazdrość. W mieszkaniu
Woroszyłowa zebrało się większe towarzystwo. Stalin ulepił kulkę
z chleba i na oczach wszystkich rzucił nią w żonę Jegorowa. Podob-
no to odegrało ważną rolę" - wspomina Mołotow.
Wszystkie te sprzeczne relacje można dopasować. Szła na to
przyjęcie, żeby zademonstrować mu swój urok. I gdy żona jednego
z dowódców wojskowych, Jegorowa, znana ze swych romansów,
zaczęła flirtować z Józefem, Nadia zrewanżowała się tym samym.
Stalin zareagował bardzo ordynarnie.
Swietłana Allilujewa: „Zawołał do niej »Ej, ty!« Odpowiedziała
»Nie jestem dla ciebie „ej!"«. I wstała od stołu".
Mołotow: „Ona (Allilujewa) była wówczas trochę psychopatką.
Wyszła z tamtego przyjęcia z moją żoną. Spacerowały po Kremlu.
Skarżyła się: »To się nie podoba, tamto się nie podoba. Dlaczego
tak się zachował?« Tymczasem to było całkiem proste: trochę wy-
pił, żartował, a na nią tak to podziałało..."
I jeszcze jedna relacja.
Anna Łarina - żona Bucharina, pisze we wspomnieniach:
8 listopada Nikołaj Iwanowicz widział ją na bankiecie. Podpity Stalin ciskał jej
w twarz niedopałki i skórki od pomarańczy. Nie zniosła tego chamstwa, wstała
i wyszła. Siedzieli naprzeciwko siebie - Nadieżdą i Stalin, a Nikołaj Iwanowicz
obok niej. Rano znaleziono Nadieżdę martwą.
Róża z marmuru
Kira Allilujewą-Politkowską: „Mama opowiadała mi później, że
Nadia wróciła do domu z gotową decyzją, bo po powrocie zamknę-
ła się w pokoju. Nikt nie słyszał wystrzału. To był mały, damski
pistolecik. Podobno zostawiła list, ale nikt go nie czytał. Był ad-
resowany do Stalina. Pewnie wszystko w nim wyjaśniła".
Nadia Stalina: „Rankiem, gdy znaleziono ją martwą, herbaciana
róża, którą miała we włosach, leżała pod drzwiami. Upuściła ją
wchodząc do pokoju. Właśnie dlatego rzeźbiarz umieścił na grobie
różę z marmuru".
Partyjni często kończyli życie wystrzałem z pistoletu. Jeśli czło-
nek partii nie zgadzał się z partią albo partia wyrzekała się swego
członka, tylko wystrzał był godnym wyjściem z sytuacji.
Stalin zdawał sobie sprawę, jaką przyczynę śmierci rozgło-
szą jego wrogowie: nie chciała być żoną Stalina, wolała się
zabić.
Utracił nie tylko żonę i dom. Został zhańbiony w oczach współ-
towarzyszy i wrogów. Natychmiast kazał uznać to samobójstwo za
tajemnicę państwową.
„Prawda" zamieściła nekrolog: „Zabrakło drogiej nam towarzy-
szki, człowieka o wspaniałej duszy. Odeszła od nas młoda, jeszcze
pełna sił, bez reszty oddana partii i rewolucji bolszewiczka".
I oficjalny komunikat: „KC WKP(b) z żalem informuje, że w no-
cy z 8 na 9 listopada zmarła aktywna i oddana członkini partii".
I tak dalej.
Nigdzie ani słowa o przyczynie zgonu. Chowano Nadię w wiel-
kim pośpiechu. Już 9 listopada przeniesiono trumnę z mieszkania
na Kremlu do Wielkiej Sali w budynku CIK na placu Czerwonym
(dziś Główny Dom Towarowy).
Istnieje legenda, że Stalin podszedł pożegnać zmarłą, ale
z wściekłością kopnął trumnę.
Mołotow: „Nigdy nie widziałem, żeby Stalin płakał, a przy trum-
nie łzy płynęły mu z oczu. Bardzo kochała Stalina - to fakt... Nie
kopał trumny, podszedł i powiedział: »Nie upilnowałem«".
Umiał panować nad sobą.
Anna Bucharina: „Przy trumnie był Nikołaj Iwanowicz. W takiej
chwili Stalin uznał za stosowne podejść i powiedzieć mu, że po
bankiecie pojechał na daczę, a o śmierci Nadii dowiedział się dopie-
ro rano".
Kira Allilujewa-Politkowska: „Wyglądała bardzo pięknie. (...)
Potem szliśmy piechotą na Nowodiewiczy. Babcię zabolały nogi
i jechała samochodem".
Później odbył się pogrzeb. Konie powoli ciągnęły wspaniały ka-
tafalk pod baldachimem w kolorze bordo. Kondukt szedł przez całą
Moskwę.
Nazajutrz całe miasto opowiadało sobie o wielotysięcznych tłu-
mach na ulicach i jak Stalin szedł za trumną z gołą głową, w roz-
piętym szynelu. W nocie biograficznej (aneksie do jego dzieł ze-
branych) napisano: „Stalin odprowadza trumnę z ciałem Allilujewej
na cmentarz Nowodiewiczy".
Córka Stalina twierdzi, że nie pojechał na pogrzeb. Tym nie-
mniej mnóstwo ludzi widziało go w kondukcie.
Nie był tchórzem. Miał jednak obsesję na punkcie zamachu.
Strach starego terrorysty, który wie, jak łatwo jest zabić. Czyż
mógł iść przez całą Moskwę? I znów wszystkich przechytrzył. Jak
zawsze. Rzeczywiście szedł za trumną, ale tylko przez pierwsze
dziesięć minut - przez plac Maneżowy, gdzie nie było domów i nie
groził strzał z okna. Później wsiadł do samochodu. To brat jego
pierwszej żony, Alosza Swanidze, też niewysoki, z czarnymi wąsa-
mi, w takim samym szynelu, szedł w kondukcie, aż na cmentarz.
Ludzie wzięli go za Stalina.
Nadia spoczęła w ziemi. Naruszono zasadę kremacji, uznawanej
przez bolszewików za rodzaj ateistycznego pogrzebu. Dlaczego? Czyż-
by za samobójstwo Stalin wykluczył ją z partii? Albo... Albo był to
początek nowej ery. Ery imperium. Była żoną pierwszego cara. Dlatego
wybrał cmentarz pradawnego monastyru, gdzie chowano caryce.
Anna Łarina-Bucharina: „Na pogrzebie Stalin poprosił, żeby nie za-
mykano wieka. Uniósł głowę Nadieżdy Siergiejewny i pocałował ją".
OGPU rozpowszechniło informacje, że żona Stalina zmarła na
zapalenie wyrostka.
Kira Allilujewa-Politkowska: „Rodzice przyszli przybici, powie-
dzieli, że Nadieźda Siergiejewna miała operację ślepej kiszki i zma-
rła podczas niej na serce."
Natychmiast pojawiły się też inne plotki. Stalin miał zbyt wiele
krwi na sumieniu. Ludzie szeptali, że zabił żonę. Ta wersja krąży do
dziś.
Dziwno przedśmiertna opowieść niani
Swietłana Allilujewa opowiada w swojej książce, jak jej niania,
niedługo przed śmiercią, wszystko jej wyznała: „chciała się wy-
spowiadać".
Relacja niani:
Ojciec zazwyczaj sypiał u siebie w gabinecie albo w małym pokoiku z telefo-
nem, obok jadalni. Spał tam tej nocy po powrocie z bankietu, z którego wcześ-
niej wróciła mama. Ich pokoje były daleko od pomieszczeń dla służby - trzeba
tam było iść korytarzem obok naszych sypialni. Pokój ojca mieścił się po lewej
stronie, a matki po prawej. (...) Znalazła ją rano gosposia Karolina Til. 
Zaniosła
śniadanie. Nagle roztrzęsiona przybiegła do pokoju dziecinnego i zawołała
nianię. Matka cała we krwi leżała obok łóżka. W rękach miała maleńki pistolet
od Pawłuszy. Wszyscy pobiegli dzwonić do szefa ochrony, Awela Jenukidze,
do żony Mołotowa, Poliny, która była bliską przy jaciółką mamy. (...) Zjawił się
Mołotow, potem Woroszyłow.
Należy wątpić w słowa o „Polinie Mołotowej, bliskiej przyjaciół-
ce". Wystarczy przypomnieć sobie list Nadii, w którym narzekała
na samotność wśród partyjnych dam. Polina była właśnie taką wy-
niosłą partyjną damą.
Również Mołotow podważa relację niani: „Stalin był w domu
tamtej nocy i spał. Nie usłyszał wystrzału. Zawsze sypiał w swoim
pokoju. Gdy rano wszedł do jadalni, powiedziano mu: Józefie, Na-
dii nie ma już wśród nas."
Ale...
Nadia Stalina (według słów Anny Siergiejewny Allilujewej):
„Wróciła i zamknęła się. Dziadek pojechał do daczy".
A więc Stalina nie było w domu? To samo pisze przecież Łari-
na Bucharina: „Uznał za stosowne powiedzieć, że po bankiecie
pojechał do daczy".
Naoczni świadkowie - niania i Mołotow - twierdzą, że Stalin był
wtedy w domu. Dwaj inni świadkowie przekazują relacje innych:
Stalin był w daczy.
A oto świadectwo jeszcze jednego człowieka, który widział mie-
szkanie Stalina rankiem, po samobójstwie Nadieźdy. Napisała je
Anna Korczagina, sprzątaczka:
Przyczyną śmierci był... tow. Stalin i to on ją zastrzelił.
Kartkuję w archiwum akta sprawy - kilka kartek, pokrytych
niewyraźnym pismem. To „Prośba o ułaskawienie" do szefa rządu,
towarzysza Kalinina, od Anny Korczaginy.
Pisze z łagru Biełomoro-Bałtijskiego:
Oskarżono mnie o to, że w 1933 roku byłam na wczasach w domu wypoczyn-
kowym CIK ZSRR. Wczasowały się tam też pracownice biblioteki CIK, Sinie-
łobowa i Burkowa. Siniełobowa dowiedziała się, że pracuję u towarzysza Stali-
na i spytała mnie o śmierć Nadieźdy Siergiejewny. Powiedziałam, że umarła na
serce i wyrostek. Więcej z nikim o tym nie rozmawiałam.
Mimo to w 1935 roku, gdy zaczęły się represje, brat Siniełobo-
wej został rozstrzelany (pracował w komendanturze Kremla). Sinie-
łobowa aresztowano.
Sinieiobow był w mieszkaniu t. Stalina, kiedy umarła Nadieźda Siergiejewna
- pisze Korczagina. - Był pełnomocnikiem komendanta Kremla. (...) Jak mi
powiedziano w śledztwie, po ich aresztowaniu Siniełobowa zeznała, że powie-
działam: przyczyną śmierci był tow. Stalin i że to on ją zastrzelił. (...) 
Przecież
nie mogłabym wymyślić takiego podłego kłamstwa na tak drogiego mi czło-
wieka - drogiego wszystkim którym otworzył drogę do jasnego życia! Dobrze
wiem, że nawet wy, towarzyszu Kalinin, wiecie, że towarzysz Stalin był tamtej
nocy z towarzyszem Mołotowem w daczy. Ja nie byłam w tym czasie w miesz-
kaniu tow. Stalina. Pracowaliśmy w innym budynku, ale towarzysze telefono-
wali z daczy i pytali: Co się tam u was stało? Zadzwonili też z Kremla i we-
zwali tow. Stalina do domu, i on bardzo się spieszył, prędko wyjechał i bardzo
wcześnie.
Kiedy przyszłam do pracy o 9 rano, to zobaczyłam, że wszyscy są roztrzęsie-
ni, ale nam, pracownikom, nic nie powiedzieli, dopóki nie przywieziono
trumny i kwiatów. Wtedy nam powiedzieli, że Nadieźda Siergiejewna umar-
ła. Nie mówili nam, żebyśmy nie płakali i nie działali na innych. To jest moje
dokładne opisanie jej naturalnej śmierci. 22 marca przyszli do mnie dwaj
towarzysze w skórzanych kurtkach. Myślałam, że do pracy, ale oni zawieźli
mnie na Łubiankę. Na przesłuchaniu opowiedziałam wszystko, tak jak wam,
lecz na mnie krzyczeli: „Łże, ma oczy złodziejki". Powiedzieli jeszcze dużo
obraźliwych słów. Przeczytałam protokół, ale nie mogłam podpisać, bo tam
było całkiem co innego niż mówiłam, a kiedy zaczęłam protestować, to na
mnie strasznie wrzasnęli, a jeden towarzysz podszedł, bez słowa położył mi
rękę na ramieniu i krzyknął: „Będzie źle!". Więc się przestraszyłam i pod-
pisałam.
Wyłuszczywszy sprawę, Korczagina prosi o ułaskawienie. Ad-
notacja na podaniu: „Przekazano do rąk własnych M.I. (Kalinina).
I decyzja: „Odrzucić. Kalinin".
Nieszczęsna sprzątaczka zginęła gdzieś w łagrach.
Zapamiętajmy: „nawet wy, towarzyszu Kalinin, wiecie, że tow.
Stalin był tamtej nocy z towarzyszem Mołotowem w daczy". In-
nymi słowy: taka była oficjalna wersja, którą ogłoszono i którą
Korczagina musiała przytoczyć. Tę wersję, którą sam Stalin „uznał
za stosowne" podać Bucharinowi nad trumną.
A jak było naprawdę? Oczywiście racja leży po stronie Mołoto-
wa i niani, którzy widzieli, że Stalin był tamtej nocy w domu.
Z jakiegoś względu nie chciał jednak, żeby o tym wiedziano.
, \
Dlaczego? Zęby zrozumieć, wróćmy do ostatniego wieczoru.
A więc w żałobnej czarnej sukni w róże zjawia się na bankiecie.
Potem ma miejsce incydent przy stole. Opuszcza przyjęcie. Dlacze-
go reaguje tak nerwowo? Czy tylko z powodu zazdrości o ten jeden
wieczór?
„Była w tym czasie trochę psychopatką" - pisze Mołotow.
Dlaczego? Okazuje się, że odpowiedź jest bardzo prosta. I strasz-
na.
W Archiwum Prezydenta natknąłem się na „Historię choroby
Allilujewej N.S.", sporządzoną w Poliklinice Kremlowskiej. Gos-
podarz przechowywał ją w osobistym archiwum.
Przerzucam kartki: „Allilujewa Nadieżda Siergiejewna, ur.
w Baku, członek partii od 1918 roku".
Na końcu historii choroby znalazłem zapis z sierpnia 1932 roku.
Doznałem wstrząsu. Silne bóle w obrębie brzucha. Konsylium: po-
wtórna konsultacja za 2-3 tygodnie".
I ostatnia alarmistyczna adnotacja: 31. 08. 1932 r. konsultacja
w kwestii operacji - za 3-4 tygodnie"...
Dalszych zapisów brak.
Popełniła samobójstwo, gdy czekała ją operacja? Nigdy i nigdzie
o tym nie czytałem.
A więc zapewne nie bez powodu jeździła do Karisbadu.
Przez cały czas odczuwała ,,silne bóle w obrębie brzucha".
W historii choroby nie ma ani słowa o przyczynie dolegliwości.
Jednakże właśnie w tym czasie mowa jest o konsultacjach przed
operacją.
Musiało to być coś bardzo poważnego, skoro lekarze woleli nie
pisać rozpoznania. Możliwe, że już podczas kuracji w Karisbadzie
zaczęła coś podejrzewać. Może właśnie dlatego była taka nerwo-
wa? Może to z tego powodu wchodzi w posiadanie dziwnego pre-
zentu - pistoletu? Może sama o niego poprosiła? Pistolet uchodził
za wiernego pomocnika członka partii w sytuacjach ostatecznych.
Incydent na bankiecie mógł przepełnić miarę. Mógł zdarzyć się
w chwili, gdy uznała, że życie dobiega końca.
Wybiega z bankietu. Dogania ją Polina Mołotowa. Rozmawiają.
Polina opowie Swietłanie Allilujewej, jak spacerowały po Kremlu
i jak uspokoiła Nadię. Jakoś dziwnie uspokoiła. Polina wraca na
przyjęcie, Nadieżda - już nie. Jedzie do domu. Rodzi się pytanie:
czy Mołotowa faktycznie ją uspokoiła?
O czym mogły rozmawiać?
To były straszne czasy strasznych ludzi. Polina Mołotowa to
typowa rewolucjonistka tamtej strasznej epoki.
Aresztowana na rozkaz Gospodarza w 1949 roku opowiada na
przesłuchaniu swój życiorys:
- Nazywam się Perl Siemionowna Karpowska. Żemczużina to
mój pseudonim.
- Działaliście w podziemiu?
- Tak, na Ukrainie, w okresie władzy Denikina. (...) Uczestni-
cząc w pracach Międzynarodowego Kongresu Kobiet, poznałam
Mołotowa. (...) W końcu 1921 roku zostałam jego żoną.
Polina - konspiratorka, działaczka partyjna, zastępca narkoma
przemysłu spożywczego, narkom przemysłu rybnego. Mimo repre-
sji ta niezłomna rewolucjonistka nawet po uwolnieniu będzie wiel-
bić Stalina. Czy mogła lubić tamtą babę? Zwolenniczkę Bucharina,
który miał w pogardzie i nienawidził jej męża? W dniach ostrej
walki o władzę? Gdy obecność baby u boku Stalina była bardzo
niebezpieczna?
Nadia rzeczywiście sympatyzowała z Bucharinem.
Łarina-Bucharina: „Skrycie podzielała jego poglądy na temat ko-
lektywizacji i przy nadarzającej się okazji powiedziała mu o tym."
Mołotow też o tym wiedział.
„Było mało prawdopodobne, żeby poszła za Bucharinem. Ulega-
ła jednak jego wpływom" - wspominał.
Polina wybiegła więc za Nadią bardziej z obowiązku niż z po-
trzeby serca. Druga dama powinna pocieszać pierwszą. Jeśli nawet
pocieszała, to zapewne w jakiś szczególny sposób. W tym czasie
Polina mogła znać pewien sekret. Aluzja na ten temat byłaby dla
Nadieżdy śmiertelnym ciosem...
Ślad tegoż sekretu można odnaleźć w Dzienniku Marii Swanidze.
Przeczytałem ten dokument w Archiwum Prezydenta.
Teraz, gdy już wszystko wiem, obserwowałam ich
Maria Swanidze, żona Aloszy, to ta sama osoba, której Nadia
zwierzała się ze swojej samotności. Małżonków aresztowano
w 1937 roku. Papiery Marii natychmiast trafiły do rąk Stalina. Prze-
Y

chowywał je w osobistym archiwum, które miał w mieszkaniu. Nie
znalazły się tam przez przypadek. Maria Swanidze ośmieliła się
zapisać coś, co nie miało prawa dostać się w obce ręce.
4 listopada 1934. Wczoraj po trzymiesięcznej przerwie znów zobaczyłam J.
(Józefa). 29 wrócił z Soczi. Wygląda dobrze, tylko mocno schudł. O godz. 7 ja,
Niura (Anna, siostra zmarłej Nadieżdy - przyp. aut.) i Żenia (żona Pawłuszy
Allilujewa - przyp. aut.) poszłyśmy do niego. Nie było go w domu. Bawiłyśmy
się z dziećmi, siedziałyśmy w pokoju Wasi i nagle przeszedł korytarzem w let-
nim płaszczu, choć było zimno. (J. zawsze ma kłopoty ze zmianą odzieży
stosownie do pór roku. Długo nosi letnie ubrania, do których się przyzwycza-
ja.) Zaprosił nas do stołu. Przywitał mnie uprzejmie, spytał o Aloszę i żartował
z Żenia, że znów przytyła, był wobec niej bardzo czuły. Teraz, gdy już wszyst-
ko wiem, obserwowałam ich. Piliśmy szampana.
Żenia, żona brata Nadi, Pawłuszy Allilujewa, to marzenie męż-
czyzny Wschodu: warkocz jasnych włosów, rumiane policzki, wy-
soka rosyjska piękność. Allilujewa-Politkowska: „Mamę nazywano
»róźą pól nowgorodzkich«, 175 cm wzrostu, przed rozwiązaniem
narąbała drew i poszła mnie urodzić".
Zapis w Dzienniku dotyczy 1934 roku, okresu już po śmierci
Nadii. Możliwe jednak, że fascynacja Żenia zaczęła się wcześniej.
Moja rozmowa z Allilujewa-Politkowska:
Ja: Wielokrotnie czytałem, że po śmierci żony Stalin rozpędził
wszystkich Allilujewów.
A.P.: Przeciwnie, zabrał nas do swojej daczy w Zubałowie. Mie-
szkaliśmy tam od 1932 roku - my, dziadkowie, Sierioża, rodzice,
którzy przyjeżdżali na sobotę i niedzielę. Stalin miał surowe po-
glądy, ale dostrzegał dobrze ubrane kobiety. Mówił mamie: „Żenia,
powinnaś ubierać kobiety radzieckie".
Tak, zachwycał się nią i przed 1934 rokiem. A jeśli założyć, że
męczyły go ciągłe kłótnie z żoną, ta wieczna walka...
Wystarczyło, że Polina Mołotowa wspomniała Nadii o... Wzbu-
rzyła się cygańska krew, Nadia pobiegła, nie - pomknęła do domu.
Potem czekała na męża, żeby z wściekłością wszystko mu wygar-
nąć, porozkoszować się zemstą. I doczekała się. Pijanego. Pokłócili
się w jej pokoju. Wyzwał ją po sołdacku i poszedł spać. Cisnęła za
nim różę. A potem - w bezsilnej złości sięgnęła po rewolwer. Swoi-
sta logika: dowiedzieć się o plotkach na temat żony Pawłuszy
- i wziąć do ręki rewolwer od Pawłuszy.
Kiedy Stalin usłyszał wystrzał, wszystko zrozumiał. Zobaczył ją
przy łóżku w kałuży krwi. Na pomoc było już za późno. Postanowił
udać, że śpi. Dalej było tak, jak opisuje niania. Gosposia weszła do
pokoju Nadii. Wtedy go obudzono. Wiedział jednak, że wrogowie
oskarżą go o zabójstwo. Trudno byłoby wytłumaczyć, jakim cudem
w nocnej ciszy nie usłyszał wystrzału. Wymyśla więc wersję, którą
wszyscy powinni powtarzać. Tę, o której pisze biedna Korczagina:
„Towarzyszu Kalinin, nawet wy wiecie, że towarzysz Stalin był
tamtej nocy z towarzyszem Mołotowem w daczy".
Sprzątaczka wie jednak, że Stalin był w mieszkaniu. I ta dziwna
sprzeczność z oficjalną wersją staje się przyczyną strasznych pogłosek.
Po pogrzebie Stalin oddaje się tradycyjnemu zajęciu: szuka win-
nych. Znajduje ich z łatwością: winni są wrogowie. To oni zatruli
jej umysł, podjudzali Nadię przeciwko niemu. Zawsze to czuł.
Przypomnijmy cytowane już słowa Mołotowa: „Ulegała wpły-
wom Bucharina". Brzmi w tym echo słów samego Gospodarza.
Szef ochrony osobistej Stalina, Nikołaj Własik, w rozmowie
z historykiem, dr. Nikołajem Antipienką, powiedział, że „Nadieżda
przyniosła z Akademii Przemysłowej i pokazała Stalinowi podrzu-
cony jej na zajęciach apel Riutina do partii, w którym Stalina nazy-
wano agentem, prowokatorem itd."
Anna Łarina-Bucharina pisze we wspomnieniach:
Nikołaj Iwanowicz wspominał, jak pewnego razu przyjechał do Zubałowa
i spacerował z Nadieżda Siergiejewną przed daczą. Stalin podkradł się do nich
i patrząc N.I. w twarz powiedział: „Zabiję". N.I. uznał to za żart, zaś Nadieżda
Siergiejewną zadrżała i pobladła.
Oczywiście nie chodziło o zazdrość. Był zbyt pewny siebie. I jej.
Miał na myśli wpływ Bucharina na Nadieżdę.
Bał się rozmów tych dwojga - o głodzie, o wsi, o zarzutach Riutina.
Miał już dość oskarżeń ze strony Nadii. Mógł podejrzewać, że wiele
argumentów podsuwa jej Bucharin. „Zabiję" - to nie był żart...
Dzieło wielkie i krwawe
Można zrozumieć jego posępną logikę: „prawicowcy" doprowa-
dzili do śmierci Nadii, z premedytacją zniszczyli mu dom i rodzinę.
To nie przypadek, że tragedia zbiegła się ze spiskiem Riutina. Co-
raz częściej myśli o losach cara Iwana Groźnego. Wrodzy bojarzy
otruli jego ukochaną żonę. Tam była trucizna, tu - zatrucie umysłu.
Iwan straszliwie pomścił śmierć małżonki. On zrobi to samo. Na
razie nie zdradza swoich planów. Umie czekać.
Iwan Groźny stanie się jego ulubioną postacią historyczną. Ei-
senstein będzie musiał nakręcić film o tym okrutnym carze. W fil-
mie Iwan po śmierci żony zamyśla dzieło wielkie i krwawe: wymor-
dowanie buntowniczych bojarów.
Do końca 1932 roku Stalin nie pojawia się publicznie. W opus-
toszałym mieszkaniu przeżywa śmierć żony. Pali fajkę. Myśli. To-
warzyszy mu tylko cień - Mołotow.
Nie pojawia się nawet na uroczystościach z okazji XV rocznicy
powstania OGPU. Przysyła jedynie depeszę z gratulacjami.
Dopiero po Nowym Roku zwołuje plenum KC i podsumowuje
wielki przełom. Ogłasza zwycięstwo industrializacji. Nie zapomina
też o oponentach: „Nie mogliśmy nie popędzić kraju, opóźnionego
o sto lat. (...) Polityka przyspieszonego tempa była słuszna".
Przyspieszenie kosztowało miliony istnień ludzkich. Stalin jed-
nak wiedział, że reformator. Piotr Wielki, też nie liczył się z ofiara-
mi.
Nie bez racji premier Anglii, Lioyd George, porównał go wtedy
do tego cara. Tak, zginęły miliony. Ale ciałami tych ludzi wymosz-
czono drogę do przyszłości, ku wielkiemu marzeniu.
Teraz musiał przeprowadzić żniwa. Wysyła na wieś 17 tysięcy
działaczy partyjnych - po kołchozowe zboże. Udało się. Widmo
głodu zniknęło. Wygrał.
Trochę o sprawach osobistych. Zniosę swoją dolę
Po śmierci żony został sam. Nastają męskie czasy. Dawniej na
premierach w jego ukochanym Teatrze Wielkim, w loży rządowej
zasiadali przywódcy wraz z żonami. Po zgonie Tat'ki przychodzili
sami. Gospodarz jest bez żony, więc słudzy też muszą być bez żon.
Politbiuro wita Nowy Rok na Kremlu: mężczyźni siedzą przy jed-
nym stole, kobiety na uboczu, przy osobnych stolikach.
Matce Keke przedstawił wersję oficjalną: Nadia umarła na wy-
rostek. Matka wierzyła w Boga i oczywiście uznała jego powtórne
wdowieństwo za karę bożą. Jak dawniej przysyłała mu konfitury
i owoce z dalekiej ojczyzny. On zaś jak zawsze bywał w Soczi, nie
odwiedzał matki, ale sumiennie pisywał listy.
Witaj, mamo moja. Dostałem list od Ciebie, a także konfitury, inżir, czurcz-
cheli. Dzieci bardzo się ucieszyły i serdecznie Ci dziękują. Jestem zdrów, nie
martw się o mnie, zniosę swoją dolę. Nie wiem, czy potrzebujesz pieniędzy,
czy nie. Na wszelki wypadek wysyłam 500 rubli. Wysyłam też fotografię swoją
i dzieci. Bądź zdrowa. Kochana Mamo, i nie trać ducha. Całuję. Twój Soso.
24 marca 1934. Dzieci Ci się kłaniają. Po śmierci Nadii ciężko mi żyć. Trudno,
mężny człowiek zawsze musi być mężny.
Czas żałoby minął. 12 czerwca 1933 roku Stalin pojawia się na
nowym wspaniałym widowisku - paradzie sportowej. Obnażone,
idealne ciała mają świadczyć o potędze państwa proletariatu.
Wie, że podczas parady niektórzy towarzysze wybierają sobie co
ładniejsze dziewczęta. No cóż, niech się na razie bawią, przecież
następuje złagodzenie kursu.
Odwilż
W 1933 roku kończą się procesy. Krążą słuchy, że śmierć żony
odmieniła Stalina - złagodniał.
Lato i jesień 1933 roku uczynił okresem przełomu.
Zebrano bardzo bogate plony. Była w tym jego zasługa. Zmusił
ludzi do pracy ponad siły. Kołchozy pokornie zapełniły ziarnem
państwowe spichlerze. Natychmiast zmieniają się nastroje w partii:
a więc miał rację, a więc właśnie tą drogą, drogą krwi i głodu,
trzeba prowadzić naród do świetlanej przyszłości.
„Stalin zwyciężył" coraz częściej powtarzają ci, którzy jeszcze
wczoraj przyznawali rację Riutinowi.
Ma absolutną władzę. Niepodważalną. Właśnie w tym okresie
powstał dowcip: „ Biuro Polityczne zastanawia się, jaki prezent dać
narodowi z okazji rocznicy rewolucji. Wszyscy kolejno proponują
różne ulgi. Na końcu zabiera głos Stalin: »Proponuję, żeby ogłosić
rocznicę dniem kolektywnego bicia«. Członkowie biura są przera-
żeni, ale nie ośmielają się sprzeciwić. 7 listopada zbierają się na
Kremlu. Wkrótce słychać odgłosy nadciągających tłumów. Towa-
rzysze przeklinają Stalina, chowają się pod stoły. Stalin zachowuje
niezmącony spokój. Wbiega wartownik: »Towarzyszu Stalin, prze-
darła się delegacja pracowników kultury. Żądają, żeby bić ich
w pierwszej kolejności«".
Złagodzenie kursu, odwilż... W procesie młodych riutinowców
zapadają bardzo łagodne wyroki. Sam Riutin pisze z więzienia do
żony: „Tylko w ZSRR pod kierownictwem najgenialniejszego, uko-
chanego Stalina osiągnięto niesłychane sukcesy w budowie socjali-
zmu".
Riutin już słyszał, że Zinowiew i Kamieniew złożyli samokry-
tykę i wyszli na wolność. On też chce.
Tak, Zinowiew i Kamieniew są wolni, wykręcili się kolejnym
samobiczowaniem i wychwalaniem Gospodarza. W maju 1933 roku
Zinowiew przyznał w artykule, że słusznie poniósł karę i jest gotów
odkupić swoje winy wobec partii gorliwą pracą na dowolnym sta-
nowisku. Gospodarz osobiście wstawia się za swoimi wrogami do
Komisji Kontroli Partyjnej. Już wtedy wiedział, że w przyszłości
będzie można mówić o dobroci Otella, który nie wiedział o prze-
wrotności swych Jagonów.
Już wtedy szykował się do przyszłych posunięć. Oni zaś zrobili
klejny krok ku zagładzie. Wczorajsi zwolennicy zaczęli nimi gar-
dzić.
^
Ściągnął obu do Moskwy. Bufon Zinowiew podjął pracę w redak-
cji „Bolszewika", gdzie wychwalał wodza. Wkrótce objął wysokie
stanowiska partyjne. Inteligentny Kamieniew zaczynał rozumieć
długoplanowe rozgrywki Gospodarza. Uznał, że to tylko pierwszy
ruch. Przestaje więc zajmować się polityką. I gdy Bucharin, który
uwierzył, że Stalin naprawdę wybaczył Kamieniewowi, proponuje
mu funkcję kierownika oddziału w „Prawdzie", Kamieniew odpo-
wiada: „Chcę prowadzić ciche, spokojne życie. Chcę, żeby o mnie
zapomniano i żeby Stalin nawet nie wymieniał mojego nazwiska".
Były szef rządu pracuje teraz w Instytucie Literatury Światowej.
Riutinowi Gospodarz nie mógł jednak darować. Zostawił go
w więzieniu.
Wraca do łask były piewca Trockiego, Radek. Gospodarz ceni
pióro Radka. Niech więc sobie popracuje, ma jeszcze czas. Cynik
Radek nie szczędzi sił: demaskuje Trockiego i wychwala wodza.
Teraz jest piewcą Stalina. W 1933 roku wydaje książkę: Twórca
społeczeństwa radzieckiego - pean na cześć Gospodarza. „Zrodzo-
ny w nędzy, zbuntowany przeciwko niewoli seminarium duchow-
nego". „Do niewzruszonej jak skała postaci naszego wodza płyną
fale miłości i ufności ludu". I tak dalej.
Jagoda, który kiedyś osobiście aresztował opozycjonistę Radka,
cytuje teraz z szacunkiem te pochlebstwa. Inni odnoszą wrażenie,
że stary cynik Radek po prostu kpi.
Radek zostaje jednym z redaktorów „Izwiestii". Stanowisko na-
czelnego tej drugiej gazety w kraju Stalin powierza Bucharinowi
- mordercy żony. Wkrótce zleca mu opracowanie projektu nowej
konstytucji.
Odwilż. Uwierzyli w nią nie tylko wrogowie, lecz także wierni
lokaje z Politbiura. Jesienią 1933 roku Stalin wyjeżdża na Kaukaz.
Gospodarstwem zajmuje się Mołotow. Podczas posiedzenia Biura
Politycznego nowy prokurator generalny, Aleksandr Wyszyński,
starym zwyczajem zaatakował specjalistów w przemyśle. W odpo-
wiedzi przyjaciel Gospodarza, Sergo Ordżonikidze (narkom prze-
mysłu ciężkiego) i Jakow Jakowlew (narkom rolnictwa) wymogli
na biurze potępienie Wyszyńskiego. Gospodarz natychmiast napisał
do Mołotowa:
Wystąpienie Sergo przeciwko Wyszyńskiemu uważam za chuligaństwo. Jak
mogłeś mu na to pozwolić? O co chodzi?
Wiemy sługa zrozumiał: z odwilżą nie trzeba się śpieszyć.
Przez cały 1933 rok Stalin organizuje święta. Kończy się budowa
kanału Białomorsko-Bałtyckiego, przekopanego wysiłkiem więź-
niów i opiewanego przez pisarzy. Kraj świętuje. Stalin w towarzyst-
wie najbliższego współpracownika - „brata Kirowa" - odbywa po-
dróż statkiem po kanale.
Jego lodołamacze przecierają północny szlak morski, ale jeden
z nich, stary „Czeluskin" grzęźnie w lodach. Akcja ratunkowa staje
się spektakularnym widowiskiem. Cały kraj żyje tym wydarzeniem.
Gospodarz urządza triumfalne powitanie uratowanej załogi lodoła-
macza.
Przez cały rok uliczne głośniki chrypną od ogłuszających mar-
szów, spikerzy sławią nowe zwycięstwa wodza. Hałaśliwa muzyka
i bezustanne peany mają zagłuszyć wspomnienie tamtej tragedii.
Trwa budowa największego na świecie samolotu - „Maksyma Gor-
kiego".
Gospodarz zatwierdza projekt Pałacu Zjazdów. Pałac ma być
niebywałym przedsięwzięciem architektonicznym. Budynek o wy-
sokości 400 metrów, na szczycie stumetrowy posąg Lenina. W sali
obrad wystąpień wodza będzie słuchało 21 tysięcy ludzi. Najwięk-
sza świątynia bolszewizmu ma stanąć na miejscu zburzonej cerkwi
Chrystusa Zbawiciela.
Mimo jego rozkazów ten pałac nigdy nie zostanie zbudowany.
Stalin w domowych pantoflach
Przez wszystkie te lata Gospodarz tworzy nowe zasady życia
przywódców partii. Demokratyczne obyczaje z pierwszych lat po
Październiku, o których pisała Nadieźda - członkowie rodzin wład-
ców Kremla jeżdżą tramwajami, stoją w kolejkach jak zwykli oby-
watele, narzekają na brak pieniędzy („Józef, jeśli możesz, przyślij
mi 50 rubli, dostanę pieniądze dopiero 15 października, teraz nie
mam ani kopiejki" - list z 17 września odległego 1929 roku) wszys-
tko to się skończyło. Teraz dzieci Gospodarza jeżdżą do szkoły
samochodem z obstawą. Działacz Kominternu Warga notował smę-
tnie:
Pod Moskwą, na ogromnych przestrzeniach, powstają rządowe dacze, strzeżo-
ne przez oddziały wartowników. Pracują tam ogrodnicy, kucharze, pokojówki,
lekarze, pielęgniarki - po pól setki ludzi, a wszystko na koszt państwa. Osobis-
te pociągi, osobiste samoloty, osobiste jachty, mnóstwo samochodów do dys-
pozycji członków rządu i ich rodzin. Wszystko dostają praktycznie za darmo.
W Ameryce na taki poziom życia stać tylko multimilionerów.
Stary Kominternowiec nie mógł nie pamiętać słów Lenina, który
obiecał stworzyć społeczeństwo, „gdzie ministrowie będą zarabiać
tyle samo co przeciętny robotnik".
Dawne carskie rezydencje i pałace arystokracji, które Lenin hoj-
nie podarował masom pracującym, bardzo szybko przechodzą w rę-
ce nowego cara i jego dworu. Stalin przejmie wspaniały pałac w Li-
wadii na Krymie - ukochany pałac cara i jego rodziny. Mołotow
będzie wypoczywać w pałacu hrabiego Woroncowa.
(Trzeba tu odnotować, że w swoim pałacu Gospodarz był tylko
raz. Wolał spędzać urlopy w niezliczonych państwowych daczach
na rodzinnym Kaukazie.)
Istniał jednak pewien niuans, o który Stalin zadbał: cały ten
luksus, za pomocą którego ostatecznie zdemoralizował i rozbroił
partię, należał do... państwa.
I wystarczyło usunąć kogoś z państwowego Olimpu, by ten
z dnia na dzień stał się nikim. Córka potężnego Kaganowicza
- trzeciego człowieka w państwie - opowiadała mi, że kiedy po
śmierci Stalina jej ojca odsunięto od władzy, rodzina musiała na-
tychmiast opuścić mieszkanie i daczę. Okazało się, że nie mają
nawet własnych mebli - wszystko było państwowe.
Wybrańcy musieli więc gorliwie służyć Gospodarzowi.
W tych latach Gospodarz znalazł sobie nową główną rezydencję.
Była nią dacza położona najbliżej Moskwy. W Zubałowie, gdzie
mieszkał z Nadią, mieszkają teraz tylko dzieci - Wasia i Swietłana
oraz teściowie Allilujewowie. Przyjeżdżają też liczni krewni Nadii:
jej brat Pawłusza z żoną Żenia (której stosunki ze Stalinem „obser-
wowała" Maria Swanidze), drugi brat Nadii - niezrównoważony
psychicznie Fiodor, jej siostra Anna (zwana Niurą) z mężem Reden-
sem, jednym z filarów NKWD. Przyjeżdżają też krewni pierwszej
żony Stalina - Maria i Alosza Swanidze oraz syn Gospodarza z pierw-
szego małżeństwa. Jakow.
Po pracy Gospodarz zawsze wraca do mieszkania na Kremlu,
ale, jak pisze Swietłana w swoich wspomnieniach, noc spędza w da-
czy.
Widocznie Kreml stale przypomina mu o Nadii i tamtym fatal-
nym wieczorze.
Mogłoby się wydawać, że jego prywatne życie w tym czasie na
zawsze pozostanie tajemnicą, pożywką dla legend. Był jednak świa-
dek, dzięki któremu możemy podejrzeć domowe życie tego naj-
skrytszego z ludzi.
Maria Swanidze miała wtedy ponad czterdzieści lat (urodziła się
w 1899 roku). Sądząc po pamiętniku, była prawie zakochana w Jó-
zefie - w „J", jak go nazywa. Jej mąż, Alosza, to rodzony brat
pierwszej żony Stalina.
Swietłana Allilujewa: „Wujek Alosza był przystojnym Gruzi-
neni o słowiańskiej urodzie, miał jasne włosy, niebieskie oczy i nos
z garbkiem. Za pieniądze partii zdobył europejskie wykształcenie,
studiował w Niemczech".
Maria, jego żona, piękna Żydówka, śpiewała w operze w Tyfli-
si^- Po trzydziestce rozwiodła się i wyszła za Aloszę. Mieli syna
o rewolucyjnym imieniu Dżonrid, na cześć znanego komunisty
amerykańskiego. Alosza pracował w Gruzji jako szef resortu fi-
nansów republiki w rządzie Budu Mdiwaniego. Gospodarz prze-
niósł starego znajomego do Moskwy i wysłał za granicę z misją
nawiązania stosunków handlowych. Potem znów ściągnął go do
Moskwy, gdzie Alosza został jednym z dyrektorów Banku Państ-
wowego ZSRR.
W Moskwie Maria często spotyka się z Nadią Stalina. Nawet
listy do żony Alosza Swanidze wysyła pod adresem Stalina.
Maria kochała Nadię. W rok po jej śmierci zapisuje w Dzienniku:
Nie ma jej, ale ten dom i rodzina są mi nadal bliscy. Wczoraj wieczorem byłam
u Niury Redens. Spotkałam Pawłuszę, Żenię. To jednak nie to. Czuję się
bardzo samotna bez Nadii.
Po śmierci przyjaciółki często odwiedza opustoszały dom. Ob-
serwuje tam Józefa i Żenię... I pisze swój pamiętnik... W Dzienniku
brakuje wielu stron. Czy wyrwała je Maria w strasznym 1937 roku?
Czy też zrobił to bohater pamiętnika Józef, gdy wszedł w jego
posiadanie po uwięzieniu Marii Swanidze?
Alosza, Masza i Józef
To jednak zdarzy się później. Na razie rodzina Swanidze wcho-
dzi do kręgu najbliższych przyjaciół Stalina. Alosza, Masza i Józef
- tak mówią o sobie. Swietłana Allilujewa opisuje małżonków Swa-
nidze jako idealną parę.
Wystarczy jednak przeczytać Dziennik, by zrozumieć, że przy-
jaźń dwóch gruzińskich rewolucjonistów nie była dziełem przypad-
ku. Pod europejską maską Aloszy krył się dziki temperament
wschodniego barbarzyńcy. Czytając pamiętnik Marii, wyobrażałem
sobie życie nieszczęsnej Nadii.
Dziennik Marii Swanidze (1923 rok - są świeżo po ślubie):
Płakałam cały dzień po scenie wściekłej zazdrości, a on usiadł na brzegu łóżka
i powiedział: „Przecież to z miłości, z naszej" miłości. Skończmy z tymi przy-
krościami". Był taki miły. (...) W tych awanturach nie chodzi o jego cierpienie,
ale o to, że ponoć nie umiem się odpowiednio zachować i mam obrzydliwy
nawyk spoufalania się z mężczyznami.
Po 11 latach: 30 marca 1934
Dlaczego muszę żyć z człowiekiem, który darzy mnie wyłącznie nienawiścią
i pogardą, dlaczego on musi żyć z kobietą, która z rozpaczy życzy mu czasem
śmierci? A potem życie jakoś się - na krótko - układa i znów zaczynasz mieć
nadzieję. (...) Oczywiście winien jest mój wiek, strach przed nędzą (to moja
obsesja), a później znów chce się posłać wszystko w diabły, nie mam zamiaru
się sprzedawać... Błędne koło. (...) Zostałam zraniona, moje serce krwawi. (...)
Trzeba to jakoś ułożyć (...) bo dojdzie do tragedii. (...) W ostatnich czasach
widuję tylko Allilujewów.
Tak wyglądają ich stosunki. Czuła, że Alosza jest zazdrosny o jej
uwielbienie dla Józefa. W ten sposób mściła się jednak na mężu:
30 lipca 1934. 28 czerwca J. wyjechał do Soczi. Przez Aloszę nie zobaczyłam
się z nim przed wyjazdem. Jestem zła. Alosza od dwóch miesięcy uparcie
pozbawia mnie tych spotkań, na których tak mi zależy.
Gospodyni
Maria opisuje dziwną rodzinę, jaką stworzył Stalin po śmierci
Nadii. Rolę gospodyni pełni mała Swietłana.
Wreszcie miał to, czego potrzebował - bezinteresowne uwielbie-
nie. Bardzo kochał za to córeczkę. Ta miłość przejawiała się w za-
bawny sposób. Swietłana wydawała mu... rozkazy. Jemu, któremu
nikt nie odważał się rozkazywać.
Dziennik Marii Swanidze:
Swietłana nie odstępowała ojca. Tulił ją, całował, pieścił, karmił ze swojego 
tale-
rza, czule wybierał najlepsze kąski. Napisała ojcu , .Rozkaz numer 4", żeby po-
zwolił jej spędzić święta w Lipkach - w jednej z jego dacz. (...) Po obiedzie 
był
w znakomitym humorze, zadzwonił do Kirowa, żartował. (...) Radził mu natych-
miast przyjechać do Moskwy, żeby bronić interesów Leningradu. (...) J. lubi 
Kiro-
wa i po powrocie z Soczi (...) zapragnął spotkać się z nim, pójść do łaźni i 
pohulać.
O 10 wybrał się z dziećmi za miasto. Narzekał, że jest niewyspany, najwyraźniej
miał ochotę odespać zmęczenie po przyjeździe. (...) Zostałyśmy z Karoliną Wasil-
jewną (gosposia, pracuje u nich 8 lat), rozmawiałyśmy o dzieciach, o Wasi (jego
syn), który źle się uczy, wykorzystuje nazwisko i stanowisko ojca, ordynarnie
odpowiada dorosłym, nauczycielom. Gdyby J. się o tym dowiedział, byłby to dla
niego wielki cios. (...) Jest zmęczony, w domu szuka odpoczynku i spokoju. (...)
Nadia starała się wychowywać dzieci bardzo ascetycznie, ale po jej śmierci 
wszys-
tko się zmieniło. Rozstaliśmy się z J. nie wiadomo na jak długo. (...) Jest 
dobry
i serdeczny.
14 listopada 1934. O 6 przyjechał J., Wasia, Kirow. Dziewczynki urządziły
przedstawienie lalkowe. J. powiedział: „Nigdy nie widziałem czegoś równie
pięknego", palił fajkę. (...) Zaprosił nas do „najbliższej daczy", ale wcześniej
mówił, że jedzie pracować, więc Żenia i ja nie odpowiedziałyśmy. Czasem
zaprasza tylko przez grzeczność. Swietłana napisała rozkaz: „Rozkazuję po-
zwolić mi pójść z Tobą do kina albo do teatru" i podpisała się: „Gospodyni
Swietłana". Wręczyła rozkaz. J. powiedział: „No cóż, muszę wykonać". Ta
zabawa trwa już od roku. Swietłana jest Gospodynią, a tata, Mołotow, Kagano-
wicz, Ordżonikidze, Kirow i kilku innych, jej sekretarzami. Jest bardzo za-
przyjaźniona z Kirowem (dlatego że J. utrzymuje z nim bliskie i serdeczne
Stosunki). Swietłana pisze rozkazy, które potem przypina się pinezkami do
ściany.
Przyjaźnił się z Kirowem, naprawdę przyjaźnił się z Kirowem,
a równocześnie planował jego zabójstwo.
22 listopada Zaprosił nas (Aloszę i mnie) za miasto, do „najbliższej daczy". 
(...)
Podczas kolacji trochę się zdenerwował na obsługę. (...) Wyjechaliśmy o 2.30,
zostawiając go samego w olbrzymim domu. Zawsze boli mnie dusza na myśl
o jego samotności.
Bez Kirowa zostanie całkiem sam. Ale...
ZJAZD ZWYCIĘZCY
Apoteozo
Ale „nie ma wyjścia" - tak zapewne musiał sobie powiedzieć
jeszcze na początku 1934 roku. Po XVII Zjeździe, który miał być
apoteozą jego triumfu nad pokonanymi wrogami.
Początkowo tak było. W referacie sprawozdawczym, któremu to-
warzyszyły nie kończące się owacje, oświadczył dumnie:
Jeśli jeszcze na XV Zjeździe trzeba było udowadniać słuszność linii partii
i walczyć z wiadomymi ugrupowaniami antyleninowskimi, a na XVI Zjeździe
dobijać ostatnich zwolenników tych ugrupowań, to na tym zjeździe (...) nie ma
kogo bić. (...) Wszyscy widzą, że linia partii zwyciężyła. (...) Zwyciężyła
polityka industrializacji. (...) Zwyciężyła polityka likwidacji kułactwa i maso-
wej kolektywizacji. (...) Na przykładzie naszego kraju udowodniliśmy, że zwy-
cięstwo socjalizmu w jednym państwie jest możliwe.
Następnie zaczęło się nieprawdopodobne współzawodnictwo
wczorajszych opozycjonistów i licytacja skruchy. Bucharin:
Stalin miał całkowitą rację, gdy wspaniale wykorzystując dialektykę marksis-
towsko-leninowską rozgromił cały szereg przesłanek odchylenia prawicowego,
sformułowanych głównie przeze mnie. (...) Kiedy byli liderzy prawicowców
uznali swoje błędy, opór wrogów znalazł wyraz w różnych ugrupowaniach,
które coraz szybciej i konsekwentniej zmierzały ku kontrrewolucji. Podobne
tendencje wykazywali uczestnicy ruchów antypartyjnych, w tym szereg moich
byłych uczniów, słusznie ukaranych za tę działalność.
Tak Bucharin publicznie zdradził swoich uczniów. Tomski:
Towarzysz Stalin był najbardziej konsekwentnym, najzdolniejszym uczniem
Lenina. (...) Najdalej patrzył, najpewniej prowadził partię po słusznej drodze
leninizmu.
Cóż to była za licytacja! Żaden cesarz rzymski, żaden car nigdy
nie słyszał podobnych hymnów na swoją cześć. I to z ust swoich
wrogów. Co pisali, co mówili, jak wychwalali w tych dniach Goś-.
podarza ci ludzie - ongiś ironiczny Radek, błyskotliwy Kamieniew,
Piatakow, Sokolnikow.
Kto wymyślił połączenie Marks - Engels - Lenin - Stalin? Nie,
nie Mołotow, nie Kaganowicz. Autorem formuły był Zinowiew.
Cały kraj słuchał, jak przywódcy Października kolejno uznają włas-
ną nicość i sławią mądrość Gospodarza.
Wierni współtowarzysze nie pozostawali w tyle: dwadzieścia
dwa razy wymienił nazwisko Stalina „brat Kirow". Zakasował
wszystkich inwencją epitetów: „sternik wielkiej budowy socjaliz-
mu", „największy strateg wyzwolenia mas pracujących" itd. To
Kirow wystąpił z propozycją, nieznaną w historii dotychczasowych
zjazdów: Referat towarzysza Stalina uznać za prawo partyjne
i przyjąć do realizacji wszystkie jego tezy i wnioski. I od razu:
burzliwa, długa owacja, wszyscy wstają.
Minął zaledwie rok od straszliwego głodu, a już Stalin ogłosił, że
zbudowano „fundamenty społeczeństwa socjalistycznego". Okaza-
ło się, że kraj już żyje w długo oczekiwanym socjalizmie, w imię
którego dokonano rewolucji, o którym marzyły pokolenia rewoluc-
jonistów.
Nazwał zjazd zjazdem zwycięzców. Oczywiście przemawiała
przez niego skromność. Jako że był to zjazd zwycięzcy.
Za kulisami
Delegaci szykowali jednak bombę. Z trybuny płynęły pochlebst-
wa, ale resort Jagody zadbał, by do Gospodarza docierały wieści
z kuluarów. Zjawił się też Kirow.
Nikita Chruszczow, uczestnik XVII Zjazdu, wówczas wiemy
stalinowiec i młody protegowany Kaganowicza, opowiadał później:
„Sekretarz północnokaukaskiego komitetu partii, Szebołdajew, stary
bolszewik, przyszedł do Kirowa i powiedział: »Starzy towarzysze
mówią, że trzeba wrócić do testamentu Lenina i wykonać go, to jest
przesunąć Stalina na jakieś inne stanowisko i wyznaczyć na jego
miejsce człowieka, który lepiej traktuje otoczenie. Ludzie mówią, że
byłoby dobrze, gdybyś to ty został sekretarzem generalnym.« Nie
wiem, co odparł Kirow, ale zawiadomił o tej rozmowie Stalina. Stalin
podobno odpowiedział: »Dziękuję, nigdy ci tego nie zapomnę«".
Zachowało się świadectwo delegata Wasilija Wierchowycha,
spisane w 1960 roku.
Kandydat na członka Biura Politycznego, Stanisław Kosior, powiedział mi
w rozmowie, że niektórzy namawiali Kirowa, żeby zgodził się zostać general-
nym. Kirow odmówił.
Delegatka Zinaida Niemcowa poinformowała, że w hotelu Ki-
rów zrobił awanturę delegatom z Leningradu za rozmowy o jego
nominacji na stanowisko genseka.
Takie to dyskusje toczyły się w kuluarach, podczas gdy z trybu-
ny beustannie płynęły hymny na cześć Stalina, a sala trzęsła się od
oklasków. Zrozumiał jeszcze raz, że natura ciągnie wilka do lasu.
Stara gwardia nigdy nie uzna go za wodza, nigdy się z nim nie
pogodzi. Głosowanie potwierdziło tę prawdę.
Głosowanie
Na zakończenie obrad delegaci mieli wybrać w tajnym głosowa-
niu najwyższy organ partii - Komitet Centralny. Na listach do gło-
sowania znalazło się tylu kandydatów, ilu należało wybrać. Każdy,
który uzyskał ponad 50 procent głosów, zostawał członkiem KC.
Nie mogło być mowy o żadnej przypadkowości. To był wynalazek
Gospodarza - wybory bez wyboru.
Delegaci otrzymali karty i przystąpili do głosowania. „Stalin
- jak wspominał Chruszczow - demonstracyjnie podszedł do urny
i wrzucił karty nawet do nich nie zaglądając".
Dawał do zrozumienia, że inni mają zrobić to samo.
Stało się jednak coś, czego nie przewidział.
Według znanej wersji natychmiast po podliczeniu głosów zdener-
wowany przewodniczący komisji skrutacyjnej, Władimir Zatoński,
poinformował Kaganowicza (kierującego organizacją zjazdu), że
270 delegatów głosowało przeciwko Stalinowi.
Wasilij Wierchowych pisze:
Będąc delegatem na XVII Zjazd zostałem wybrany do komisji skrutacyjnej.
W rezultacie głosowania najwięcej głosów „przeciw" zebrali: Stalin, Mołotow
i Kaganowicz.
Stara bolszewiczka, Olga Szatunowska, członkini komisji skruta-
cyjnej, już za rządów Chruszczowa napisała w liście do KC, że
przeciwko Stalinowi oddano 292 głosy.
Co najdziwniejsze, zapieczętowane dokumenty komisji
skrutacyjnej XVII Zjazdu zachowały się w Archiwum Par-
tii.
Za Chruszczowa otwarto koperty z kartami do głosowania. Oka-
zało się, że w wyborach powinno wziąć udział 1225 delegatów,
a uczestniczyło jedynie 1059, o 166 mniej. Najwidoczniej ich głosy
usunięto. Zapewne były to głosy „przeciw".
Niezależnie od wyników głosowania (obojętne, czy jego kan-
dydaturę skreśliło 166, czy nawet 292 delegatów). Gospodarz
i tak zostałby wybrany do KC. Jednakże skandaliczna liczba
głosów ,,przeciw" byłaby najcięższym ciosem dla jego autoryte-
tu w partii.
Kaganowicz natychmiast podjął stosowne kroki. W efekcie ko-
munikat komisji skrutacyjnej XVII Zjazdu brzmiał następująco:
Stalin - trzy głosy przeciw. Kirow - cztery... itd.
Dziesiątki delegatów, którzy tak entuzjastycznie go oklas-
kiwali, w tajnym głosowaniu opowiedziały się przeciwko
niemu.
„Tchórzliwi dwulicowcy" - tak ich nazywał. Wśród starej gwar-
dii nie znalazł się ani jeden człowiek, który odważyłby się głośno
wypowiedzieć swoje poglądy. Ani jeden. Tak, terror. Tak, strach.
Tak, pewna śmierć.
Ale nawet w starożytnym Rzymie, w okresie krwawych jatek
Nerona, zdarzali się ludzie, którzy w senacie jawnie występowali
przeciwko cezarowi. Wiedzieli, że to oznacza śmierć, ale mimo to
występowali.
Wyniki głosowania świadczyły nie tylko o dwulicowości - wy-
kazały skuteczność systemu strachu, jaki stworzył Stalin. Pozwoliły
też przejść do działania.
Tego dnia delegaci przegłosowali własną śmierć.
Na razie jednak trwała odwilż i Stalin dał im jeszcze trochę
nacieszyć się życiem w socjalizmie. Na razie zastanawiał się,
kiedy zacząć i ilu usunąć. A raczej, według słów Tkaczowa, ilu
zostawić.
Spośród 139 członków kierownictwa partii - uczestników zjazdu
- tylko 31 umrze śmiercią naturalną.
Test
W tymże 1934 roku aresztowano znakomitego poetę, Osipa
Mandelsztama. Wywołało to szok w Moskwie - przecież mamy
odwilż!
Przeglądam akta sprawy, która przez pół wieku była legendą.
Sprawa nr 4108 dot. oskarżenia ob. Mandelsztama Osipa Emiijewicza Wszczę-
ta 17.05.1934. Protokół rewizji mieszkania: Zarekwirowano listy, notatki z nu-
merami telefonów i adresami oraz rękopisy na pojedynczych kartkach w liczbie
48 szt.
Nieszczęsny poeta zostaje osadzony w więzieniu na Łubiance.
Protokół pierwszego przesłuchania w dniu 18 maja:
- Przyznajecie się, że pisaliście utwory o charakterze kontrrewolucyjnym?
- Tak, jestem autorem następującego wiersza:
Tak żyjemy, ni kraju nie czując, ni ziemi,
obok siebie, milczący, niesłyszalni i niemi,
a gdy ktoś zrozpaczony szeptać sobie pozwala,
groźny cień się wylania kremlowskiego górala,
cienkoszyich kacyków pełza rzesza gorliwa,
on wiernymi pótludyni swoją partię rozgrywa,
karalusze zwisają wąsiska...
W protokole zanotowano cały tekst wiersza. Wiersza przeciwko
Gospodarzowi.
- Komu czytaliście albo dawaliście teksty?
- Tekstów nikomu nie dawałem, ale czytałem następującym osobom: swojej
żonie, bratu, pisarzowi Chazinowi, pisarce Annie Achmatowej, jej synowi,
Lwu Gumilowowi.
- Jak reagowali? - pyta śledczy.
Mandelsztam odpowiada bardzo szczegółowo. A więc nie było
żadnych tortur, o których opowiadano legendy. Poeta mówił z włas-
nej woli - załamany, przybity, oszołomiony. Zwyczajna historia
inteligenta - kapitulacja Galileusza w obliczu inkwizycji... Podczas
widzenia z żoną nieszczęsny twórca, doprowadzony własnymi ze-
znaniami do granicy obłędu, wylicza jej nazwiska wszystkich, któ-
rych wymienił w śledztwie, błaga, żeby ich ostrzegła.
Zesłano go. Na zesłaniu zachorował psychicznie, budził żonę
w środku nocy. Roiło mu się, że przez niego aresztowano Ach-
matową. Szukał jej zwłok w okolicznych wąwozach.
Wezbrała fala protestów. Zaczynają działać dwie wybitne pos-
taci: Anna Achmatowa dotarła do szefa CIK, Awla Jenukidzego,
Borys Pasternak zwraca się o pomoc do Bucharina, Bucharin inter-
weniuje u Stalina. W Archiwum Prezydenta przeczytałem list Bu-
charina do Stalina.
Postanowiłem napisać do Ciebie w kilku sprawach. O poecie Mandelsztamie.
Niedawno został aresztowany i zesłany. Dostaję teraz rozpaczliwe depesze od
jego żony, że ma rozstrój nerwowy, próbował wyskoczyć przez okno itd. Moja
opinia o M.: to znakomity poeta, ale absolutnie nie współczesny i bez wątpienia
nie całkiem normalny. Ponieważ wszyscy proszą mnie o pomoc, a nie wiem, za
co go aresztowano, zadecydowałem, że zwrócę się z tym do Ciebie.
PS Borys Pasternak odchodzi od zmysłów z powodu Mandelsztama i nikt nic
nie wie.
I oto wódz - obiekt obrazoburczych wierszy Mandelsztama, pi-
sze zamaszyście na kartce od Bucharina: „Kto dał im prawo aresz-
tować Mandelsztama? Skandal". Właśnie tak powinien zareagować
były poeta na wieść o uwięzieniu innego poety. Nawet takiego,
który go obraził. A później zdarzył się cud: sprawa Mandelsztama
została natychmiast ponownie rozpatrzona.
I nowe posunięcie: Stalin dzwoni do Pasternaka. Pasternak jest
speszony. Rozmowa ze Stalinem to nie to samo, co prośba do Bu-
charina.
Stalin: - Sprawa Mandelsztama wróciła do ponownego rozpat-
rzenia, wszystko będzie dobrze. Dlaczego nie zwróciliście się do
organizacji literatów albo do mnie? (To on jest przyjacielem po-
etów, a nie Bucharin.) Gdybym był poetą i mój przyjaciel popadłby
w tarapaty, stanąłbym na głowie, żeby mu pomóc.
Pasternak: - Organizacje twórcze nie zajmują się takimi sprawa-
mi od 1927 roku. Gdybym nie próbował pomóc, pewnie w ogóle nic
byście nie wiedzieli.
(Później użył w rozmowie słowa „przyjaciel", chcąc określić
swoje stosunki z Mandelsztamem, choć jego zdaniem nie można ich
było uznać za przyjacielskie - przyp. aut.)
Stalin: - Ale to talent, prawda? Talent?
- Tu nie o to chodzi - wykręca się Pasternak, usiłując zrozu-
mieć, do czego zmierza ten straszny człowiek.
- A o co?
- Chciałbym się z wami spotkać, porozmawiać.
- O czym?
- O życiu i śmierci.
Stalin rzucił słuchawkę.
Mołotow o Pasternaku: „Stalin zadzwonił do mnie i powiedział:
»Nie zdołał obronić swojego przyjaciela«".
Dodajmy: powiedział to z zadowoleniem.
I znów mówiono, jaki szlachetny jest Gospodarz. Nikt nie od-
ważył się pomyśleć, czy naprawdę Stalin mógł nie wiedzieć o are-
sztowaniu słynnego poety - on, który wszystko kontrolował. Oczy-
wiście to on wydał rozkaz uwięzienia i skazania Mandelsztama.
Potraktował to jako swoisty test... I dowiedział się: nabrali śmiało-
ści. Gdy tylko uwierzyli w odwilż.
A więc nie zdołał jeszcze ostatecznie złamać inteligencji. Jed-
nakże strach Pasternaka - najodważniejszego spośród nich - dowo-
dził niezbicie, że to się uda.
Ostatecznie złamać - to nauczyć inteligentów, żeby nie zauważali, że aresztuje
się ich przyjaciół? Nie, to nauczyć ich, żeby chwalili te aresztowania.
Mógł podsumować wnioski
Stworzony przez niego system sprawdził się w praktyce. Pira-
mida partyjnych gospodarzy z Bogogospodarzem na wierzchołku
przeprowadziła industrializację i kolektywizację. W bardzo krót-
kim czasie. Mechanizmy ochronne systemu - administracyjno-kar-
ny i propagandowo-wychowawczy - działały niezwykle skutecznie.
Ten pierwszy w pełni kontrolował sytuację w strasznym roku 1932.
Mechanizm ideologiczny - ów wielki front, na którym miały wal-
czyć jego armie, czyli związki twórcze - dopiero się formował. Ale
i tak szło nieźle.
Prości ludzie też się już niejednego nauczyli przez te lata.
Na przykład widzieć głodujących i nie dostrzegać ich. Harując
za nędzne grosze, mieszkając w komunalnych norach, stojąc w ko-
lejkach po jedzenie byli przekonani, że żyją w najlepszym państwie
na świecie. W kraju wszechwładnego GPU czuli się najbardziej
wolni ze wszystkich ludów.
Jednakże najważniejsza część systemu - piramida partyjna
- ewidentnie szwankowała.
Wśród przywódców było wielu złorzeczących feudałów, zepsu-
tych swą wszechwładzą w okresie rewolucji, tęsknie wspominają-
cych obalone bożyszcza... Fronda, która podniosła głowę w 1932
roku wykazała, że wszystko jest bardzo kruche, XVII Zjazd udowo-
dnił, że ostateczne podporządkowanie całego kraju trzeba zacząć od
zmian w partii.
Metoda była już opracowana. Próba generalna - udane procesy
inteligencji - już się odbyła. Przeprowadzili ją ci sami, z którymi
Stalin postanowił się teraz rozstać.
Na razie cały 1934 rok był chwilą oddechu. Przed generalną
ofensywą potrzebna jest chwila oddechu. Niech się cieszą wrogo-
wie, niech zhardzieją. Iwan Groźny stale udawał, że umiera.
A w tym czasie jego wierni słudzy słuchali buntowniczych przemó-
wień bojarów, którzy cieszyli się nadchodzącą wolnością.
Trzeci nauczyciel
W 1933 roku Hitler został kanclerzem Rzeszy.
Po rewolucji bolszewicka Rosja znalazła się w izolacji na arenie
międzynarodowej, toteż jej przywódcy skupiali całą uwagę na spra-
wach wewnętrznych. Wyjątkiem były Niemcy.
Przechwyciwszy władzę za niemieckie pieniądze bolszewikom
marzył się paradoksalny plan: chcieli obalić kredytodawców - nie-
mieckich imperialistów - i przyłączyć Niemcy do związku republik
proletariackich. Na mapie rewolucji światowej Niemcy zajmowały
poczesne miejsce. Klęska Niemiec w pierwszej wojnie światowej
sprawiła, że marzenie stało się całkiem realne. W Wersalu, gdzie
Niemcy podpisały upokarzający pokój, Lioyd George rozpowszech-
nił memorandum:
Największe niebezpieczeństwo polega na tym, że Niemcy mogą złączyć swe
losy z bolszewizmem i udostępnić zasoby, potencjał intelektualny oraz zdolno-
ści organizacyjne fanatykom rewolucji, którzy marzą o zbrojnym podboju
świata w imię swoich idei.
Rzeczywiście, rewolucja kilkakrotnie groziła Niemcom; później,
gdy nadzieja na przewrót upadła, obu pariasów Europy - bolszewic-
ką Rosję i przegrane Niemcy - zaczęły łączyć więzi ekonomiczne.
Zgodnie z Traktatem Wersalskim Niemcy nie mogli tworzyć u sie-
bie pancernych i lotniczych szkół wojskowych. Tworzyli je więc
w Rosji.
Oprócz tych uczelni pojawiły się filie niemieckich fabryk zbroje-
niowych. W Rosji Niemcy przeprowadzają tajne doświadczenia
z bronią chemiczną.
Obie strony realizowały własne cele: Niemcy chcieli zachować
armię, Rosjanie - z pomocą Niemców - stworzyć armię, która
w przyszłości miała... zniszczyć niemiecki (i nie tylko) imperia-
lizm. Tuchaczewski nieraz wychwalał Reichswehrę - nauczycielkę
Armii Czerwonej, zwłaszcza w dziedzinie najnowszej techniki woj-
skowej. Wychwalał Niemców z podtekstem - tak samo Piotr Pierw-
szy nazywał nauczycielami Szwedów, których pobił. Współpraca
układała się znakomicie aż do chwili objęcia władzy przez Hitlera,
który ogłosił się najzacieklejszym wrogiem bolszewizmu. Program
Hitlera zawierał coś, co zawsze napawało bolszewików strachem
- koncepcję nieuchronności wojny. Hitler pisał: „Jeśli Niemcy chcą
mieć przestrzeń życiową w Europie, to mogą ją znaleźć tylko w Ro-
sji".
Dojście Hitlera do władzy uznano za najgorszy błąd Gospodarza.
On, władający Kominternem, nie pozwolił niemieckim komunistom
zjednoczyć się z socjaldemokratami. Podzielona koalicja antyhit-
lerowska przegrała z Hitlerem.
W istocie rzeczy pojawienie się Hitlera było Stalinowi na rękę.
Potrzebował go do rozegrania nowej partii szachów. Gdyby Hitler
nie istniał, należałoby go wymyślić. Widmo Hitlera i interwencji
zbrojnej dawało mu ogromne prawa, usprawiedliwiało wszystkie
nadzwyczajne posunięcia. Zmuszało europejskich radykałów do po-
pierania Stalina bez względu na jego działalność. Był przecież redu-
tą oporu wobec faszyzmu, przedmiotem nienawiści faszyzmu.
Dzięki Hitlerowi ZSRR wyszedł z izolacji. Państwa Ententy musia-
ły szukać w Rosji sprzymierzeńca. Potwierdził to podpisany w 1934
roku układ z USA. Było jeszcze coś: liczba wyborców w Niem-
czech, którzy głosowali przeciwko Hitlerowi, dawała nadzieję na
niepokoje społeczne w przyszłości.
Ożywał ukochany miraż - rewolucja światowa. „Hitler utrzyma
się najwyżej kilka miesięcy, po których nastąpi krach i rewolucja"
- pisali w gazetach starzy rewolucjoniści.
ironia Historii: życiorysy obu przeklinających się wodzów wyka-
zują niemal irracjonalne zbieżności. Hitler tak jak Stalin był trzecim
synem w rodzinie i jedynym, który pozostał przy życiu. Hiler też
urodził się w nędzy. Tak jak o Stalinie, opowiadano o nim, że jest
nieślubnym dzieckiem. Podobno ojciec Hitlera był przez jakiś czas
szewcem - jak ojciec Stalina. Jedyna miłość Hitlera popełniła sa-
mobójstwo. Podejrzewano, że ją zabił.
Ich reżimy, pałające do siebie taką nienawiścią, są w istocie
lustrzanym odbiciem. Dlatego udzieliły sobie nawzajem wielu po-
żytecznych lekcji. Po Leninie i Trockim Hitler stał się trzecim nau-
czycielem Stalina. Zastanawiając się w 1934 roku, co robić, nie
mógł nie wziąć pod uwagę lekcji Hitlera.
Hitler w sposób bardzo pouczający rozstrzygnął kwestię człon-
ków partii, którzy wynieśli go do władzy. Była to niesforna banda,
bardzo podobna do partii Lenina. Hitler, który też tworzył potężne
państwo, załatwił sprawę radykalnie. Ogłosił, że jego niedawni to-
warzysze są zdrajcami. I osobiście pokierował ich likwidacją.
Wszystko to obserwował Stalin w czerwcu 1934 roku. Akurat
wtedy, gdy wyciągał wnioski z XVII Zjazdu.
A póki co na łamach gazet nasilał „antyniemiecką histerię", jak
nazywali ją Niemcy. Druga strona nasilała „histerię antybolszewic-
ką", jak nazywali ją bolszewicy. Z korzyścią dla obu wodzów.
Czerwona Rosja staje się różowa
Planując krwawy zwrot, Stalin nadal uprawia politykę odwilży.
Jeszcze niedawno krytyk muzyczny budził się zlany zimnym potem, jeśli zoba-
czył we śnie saksofon albo Utiosowa. A dziś wszędzie słychać jazz Utiosowa,
jazz Reńskiego, Bieriezowskiego, jazz angielski, czechosłowacki, damski, na-
wet zespoły liliputów („Komsomolska Prawda" z 27.10.1934)
Na scenę Teatru Artystycznego wróciły Dni Turbinów - i Stalin
znów oglądał ulubiony spektakl.
„Czerwona Rosja staje się różowa" - głosił nagłówek w „Bal-
timore Suń".
W 1934 roku, w szczytowym okresie radzieckiej odwilży, przy-
jechał Herbert Wells. W Niemczech rządził już Hitler i nienawidzą-
cy faszyzmu Wells bardzo chciał, żeby Stalin przypadł mu do gustu.
Dla Stalina była to szczególnie ważna wizyta. W 1920 roku
Wells odwiedził Lenina i nie szczędząc zachwytów opisał to spot-
kanie w książce Marzyciel z Kremla.
W tamtych głodnych latach organizowano bankiety na cześć
gościa. Bolszewicy już wtedy uczyli się schlebiać zachodnim
przyjaciołom ZSRR. Malarz Jurij Annienkow przytacza jednak
nieoczekiwany komentarz, jaki usłyszał Wells na jednym z takich
bankietów:
Ktoś zwrócił się do pisarza, wskazując suto zastawiony stół: „Kotlety, ciasto...
Proszę mi wierzyć, że to jedzenie było dla nas większa, atrakcją niż spotkanie
z panem. Widzi pan nasze garnitury, ale nikt z obecnych nie odważy się
rozpiąć kamizelki, gdyż pod spodem ma jedynie brudne szmaty, które, o ile się
nie mylę, nazywano kiedyś koszulami".
Dziś, w 1934 roku, Wells nie mógł już usłyszeć czegoś podob-
nego. Gospodarz zaprowadził porządek wśród inteligencji.
Wells zachwycił się tym, co zobaczył. A raczej tym, co mu
pokazano.
W ZSRR nastąpiły znaczące zmiany - pisał wielki fantasta. - W porównaniu
z latami dwudziestymi kontrast jest ogromny. (...) Kapitaliści powinni się
uczyć od ZSRR. Oligarchia finansowa już się przeżyła. (...) Roosevelt dąży do
głębokiej reorganizacji społeczeństwa, do stworzenia gospodarki planowej.
Gospodarz spotkał się z Wellsem. I zdołał go oczarować, w ni-
czym nie ustępując. Odrzucił możliwość istnienia gospodarki pla-
nowej w warunkach kapitalizmu. Bronił też rewolucyjnej przemo-
cy: „Kapitalizm zgnił, stary system nie upadnie sam z siebie, naiw-
nością byłoby liczyć, że kapitaliści sami oddadzą władzę".
Wells usiłować coś wywalczyć. Jako przewodniczący PEN Ciubu
wyraża chęć spotkania się ze swoim starym przyjacielem, Gorkim,
chce porozmawiać o przyjmowaniu pisarzy radzieckich do tej organi-
zacji.
PEN Ciub broni prawa do wyrażania własnych poglądów, nawet
opozycyjnych. Nie wiem jednak, czy taka wolność słowa jest tutaj
możliwa? - pyta.
Gospodarz odpowiada żartobliwie:
- Ależ tak. My, bolszewicy, nazywamy ją samokrytyką. Jest
szeroko stosowana w ZSRR.
Już po dwóch latach Wells przekona się, co to znaczy swoboda
wypowiedzi w ZSRR. Tragedia 1937 roku oszołomi go. Napisze
wtedy powieść Kara boska - o człowieku, który zdradził rewolucję.
To jednak przyszłość. Na razie Wells spełnił swoją rolę. Potwier-
dził, że Stalin to Lenin dziś.
Brat Kirow
2 czerwca 1934 roku prokuratura ZSRR przyjęła „Uchwałę o za-
niechaniu oskarżeń z tytułu naruszenia prawa przez specjalistów
i działaczy gospodarczych".
Wyglądało na to, że straszne procesy odchodzą w niebyt.
Po XVII Zjeździe w partii rozeszły się słuchy o przeniesieniu
Kirowa do Moskwy. Mówiono, że Kirow, najbliższy przyjaciel Go-
spodarza, partyjny szef Leningradu, członek Politbiura i sekretarz
KC zajmie drugie miejsce w hierarchii partyjnej.
Wzbudziło to nadzieje na lepsze, gdyż Kirow w coraz większym
stopniu stawał się przywódcą odwilży. Występując w Leningradzie
powiedział: „Dawne ugrupowania wrogów stopniały w okresie wal-
ki o pięciolatkę i można się już z nimi nie liczyć".
Gospodarz lubił Kirowa i wiedział, że Kirow jest mu wiemy.
Kirow stał się jednak niebezpieczny. Po hekatombie krwi i tru-
pów na budowie Kanału Białomorskiego - dziele Kirowa - po bez-
litosnej rozprawie z kułakami nie można go było uznać za czło-
wieka łagodnego. Uwierzył jednak w odwilż. Nie bez podstaw pła-
czliwy Kalinin w obecności Kirowa przerwał poecie, opiewającemu
Czeka, i oznajmił: „Nie trzeba opiewać Czeka, trzeba marzyć o cza-
sach, kiedy karzące ramię Czeka opadnie".
I Kirow bił brawo. Coraz częściej wykorzystują go wrogowie.
Gospodarz wie, że ostatnio Bucharin polubił podróże do Leningra-
du. „Gdy byłem w opałach - pisał w jednym z listów - i zacho-
rowałem w Leningradzie, Kirow przyjechał do mnie, przesiedział
cały dzień, opatulił mnie, dał swój wagon i z czułą troską wyprawił
do Moskwy". Gospodarz wiedział o tej „czułej trosce" o wroga.
Gorki też zaczyna naciskać. Stale prosi o czyjeś uwolnienie.
I powołuje się na Kirowa. Kirow proponuje, żeby włączyć do ak-
tywnej działalności partyjnej jednego z przywódców „prawicow-
ców" - Ugłanowa. Tego samego, który jeszcze w marcu 1933 roku
pisał: „Dochodzę do wniosku, że kierownictwo, ze Stalinem na
czele, nie jest w stanie pokonać trudności. (...) Należy niezwłocznie
włączyć do kierownictwa Rykowa, Bucharina, Tomskiego, Zino-
wiewa, Kamieniewa".
I Kirow prosi, żeby takiemu wybaczyć. Ileż można? Wybaczyć
to znów mieć XVII Zjazd, zjazd zdrajców.
Decyzja dojrzała. Nie wolno dłużej zwlekać. Pora zacząć ofen-
sywę. Kirow staje się sztandarem wrogów. Trzeba będzie poświęcić
drogiego brata. Zmuszają go do tego. Jak Abraham złożył w ofierze
syna Izaaka.
Kierując się swoją ulubioną logiką, mógł powiedzieć: „Obiek-
tywnie to oni zabijają brata Kirowa. Tak jak zabili Nadię. Mordercy
dwojga najbardziej bliskich mu ludzi. Odwet i nienawiść".
Gdy kraj cieszył się odwilżą, przygotowania do ataku szły pełną
parą. 10 lipca 1934 roku OGPU zostaje przemianowane na NKWD
i włączone jako wydział do Narkomatu Spraw Wewnętrznych. Taj-
na policja oddziela się od partii, od Biura Politycznego, znika w la-
biryncie narkomatu. Logiczne - przecież wkrótce nastąpi zagłada
partii i Politbiura. Stanowisko narkoma obejmuje wiermy Jagoda.
To on poprowadzi ofensywę. Zebrał już materiały na całą partyjną
górę. Służba w domach przywódców musiała być zatwierdzana
przez resort Jagody. Pokojówki, szoferzy donoszą o wszystkim.
Akta puchną od informacji o życiu erotycznym kremlowskich boja-
rów. Na przykład: kandydat do Biura Politycznego, Jan Rudzutak,
zgwałcił piętnastoletnią córkę działacza partyjnego. W Paryżu
trwonił państwowe pieniądze na prostytutki. Jenukidze - sekretarz
WCIK i Karachan - jeden z szefów Narkomatu Spraw Zagranicz-
nych, zabawiają się z baletnicami. Gospodarz regularnie czytuje
tego rodzaju raporty.
Najwyżej cenił sobie informacje o prowokatorstwie. To tłuma-
czy, dlaczego Jagoda dorzucał do akt wielu starych bolszewików to
kłamstwo: współpracował z carską Ochraną.
Niebezpieczny dom
Na początku lat trzydziestych architekt Jofan zbudował nowy
dom dla pracowników najwyższego aparatu partyjnego. Z domu
rozciągał się widok na Kreml i rzekę, dlatego też nazwano go „Do-
mem na nabrzeżu". Najelegantsze były klatki schodowe nr l i 12
— mieszkali tu członkowie Politbiura: Pawieł Postyszew, marszałek
Michaił Tuchaczewski, szef wywiadu wojskowego, Jan Berzin, i in-
ni.
Architekt zabrał do grobu pewną tajemnicę. W budynku mieściła
się jeszcze jedna, bardzo dziwna klatka schodowa. Widniała we
wszystkich planach i projektach, ale w rzeczywistości nie istniała.
Zamiast niej były „czarne schody", prowadzące do eleganckiej kla-
tki nr 12. Wszystkie kuchnie ogromnych mieszkań miały wyjście na
te schody. Schody wiodły do podziemnego przejścia na Kreml.
Przejście powstało jeszcze w czasach ukochanego Iwana Groźnego.
Ludzie Jagody mogli z tych schodów wejść prosto do mieszkań
prominenckich lokatorów.
Szef wywiadu, Jan Berzin, który zasłynął podczas wojny domo-
wej w Hiszpanii jako generał Griszyn, spał sobie w najlepsze przy
boku żony - pięknej Hiszpanki Aurory. Wysłannicy Jagody weszli
„czarnymi schodami" prosto do jego sypialni.
To jednak nastąpi dopiero w 1937 roku. Teraz jest rok 1934
i lokatorzy spokojnie mieszkają w swoim nowym domu. Uzbrojona
ochrona czuwa nie tylko przy drzwiach, ale także na wszystkich
piętrach. Na razie strzeże spokoju mieszkańców domu. Każdy ich
krok jest już jednak obserwowany, każda rozmowa podsłuchiwana.
Olga Lepieszyńska, córka współpracownika Lenina, wspomina,
jak zamieszkała z rodzicami w tym domu. Siedmiopokojowe miesz-
kania, balkony o powierzchni 70 metrów, solaria i... podwójne ścia-
ny. Między nimi stały urządzenia podsłuchowe. Właśnie stały, gdyż
były żywe. Lepieszyńska opowiada: „Obudziłam się kiedyś o dru-
giej w nocy i w ciszy usłyszałam słowa: »Na dzisiaj dosyć, idziemy
do domu«".
Wszystko było gotowe do ataku. Stalin rozpoczął go w ostatnich
dniach 1934 roku, tuż po swoich urodzinach.
THRILLER REWOLUCJI
Rewolucjonistów po pięcdziesiątce należy wysyłać do praojców
Wydarzenia z lat 1935-38, które doprowadziły do całkowitej
likwidacji partii leninowskiej, pozostawały największą zagadką rzą-
dów Stalina. Dlaczego z tak nieubłaganym okrucieństwem wymor-
dował posłuszną mu partię? Najczęstszym wytłumaczeniem jest
choroba psychiczna - Stalin był schizofrenikiem. Na dowód przyta-
czano tajemniczą historię. W 1927 roku wybitny uczony, Władimir
Bechtieriew, zbadał wodza z powodu niedowładu ręki. Uczony
stwierdził ponoć ciężką paranoję i zalecił natychmiastową dymisję.
Wkrótce Moskwa chowała słynnego uczonego.
W sierpniu 1989, roku w redakcji „Litieratumoj Gaziety" ze-
brało się „konsylium" psychiatrów. Specjaliści próbowali odpowie-
dzieć na pytanie, czy Stalin był chory psychicznie. Wśród zaproszo-
nych znalazła się Natalia Bechtieriewa, wnuczka wielkiego Bech-
tieriewa. Przy tym „okrągłym stole" powiedziała: „O tym, że Wła-
dimir Michajłowicz uznał Stalina za paranoika nic nie wiem, a ro-
dzina nigdy nie słyszała jego opinii na ten temat".
Tak rozwiała się popularna legenda. Notabene podczas „konsy-
lium" wygłoszono kilka ciekawych opinii.
Kornetów, lekarz: „Wątpię, by można było pogodzić chorobę
z jego umiejętnością sprawnego kierowania kadrami, pozyskiwania
zwolenników i precyzyjnego atakowania wrogów".
Nikołaj Lewin, lekarz: „Które idee Stalina nadmiernie zaprzątały
jego umysł, jak ma to miejsce u paranoików? Był człowiekiem
o twardym charakterze, nie znał uczucia litości".
Planując likwidację starej partii, z pewnością oparł się na Leni-
nie i Trockim - ludziach, którzy wywarli na niego największy
wpływ. W dziełach Trockiego mógł znaleźć wyczerpującą odpo-
wiedź obu nauczycieli: Lenin wielokrotnie kpił z tak zwanych
starych bolszewików i mawiał, że rewolucjonistów po pięćdziesią-
tce należy wysyłać do praojców. W tym niewesołym żarcie tkwiła
poważna myśl: każde pokolenie rewolucjonistów na pewnym eta-
pie staje się przeszkodą w dalszym rozwoju tej idei, o którą wal-"
czyło.
XVII Zjazd utwierdził Stalina w przekonaniu, że stare kadry nie
pozwolą stworzyć kraju jego marzeń - wojskowego obozu jedno-
myślnych zwolenników, podporządkowanych wodzowi. A tylko
z takim krajem można było urzeczywistnić wielkie marzenie. Ukry-
wane wielkie marzenie.
Czekało go ogromne zadanie - jednomyślna i posłuszna partia.
Takie zadanie wyznaczył Lenin. Praktyka wykazała, że on. Gos-
podarz, nie zdołał wykonać go do końca. Teraz miał zamiar to
zrobić.
Krwawa czystka powinna rozwiązać jeszcze jeden problem.
Stworzony przez niego system opierał się na absolutnej władzy
partyjnych kacyków. Byli to jednak zawodowi rewolucjoniści, któ-
rzy nie mieli pojęcia o technice i ekonomii. Rozwój industrializacji
wykazał ich katastrofalną niekompetencję.
W połowie lutego 1937 roku protegowany Stalina, młody in-
żynier Gieorgij Malenkow, późniejszy sekretarz KC, napisał raport.
Wynikało z niego, że 70 procent sekretarzy komitetów obwodo-
wych ma niepełne wykształcenie podstawowe. Wśród sekretarzy
rajkomów ten wskaźnik był jeszcze wyższy - 80 procent! Mówiąc
językiem Stalina, ..problem kadr był palący".
Oprócz tego po dwudziestu latach władzy wszyscy postarzeli się,
obrośli w rodziny, krewniaków i pociotków, kochanki... Pamiętam
dwie charakterystyki działaczy partyjnych, które wstrząsnęły mną
w rozmowach z Mołotowem - „rozmiękli", „chcieli odpocząć".
Pobrzmiewał w tym ironiczny głos samego Gospodarza
Likwidacja nie wykształconej i „rozmiękłej" góry partyjnej, któ-
ra „chciała odpocząć", miała zwolnić miejsca dla nowego, wy-
kształconego pokolenia.
Jak jednak szybko i bezboleśnie pozbyć się tych ludzi? Zdy-
misjonować ich? To znaczy stworzyć opozycję...
Rozprawa z kułactwem pozwoliła znaleźć odpowiedź. Trzeba za-
łatwić sprawę tą samą rewolucyjną metodą, czyli zlikwidować.
Decyzja godna jakobina-pragmatyka. Że okrutna? A czyż przy-
szłe ofiary postępowały mniej okrutnie? Czyż to nie ci ludzie głosili
słowa Lenina, że rewolucji nie robi się w białych rękawiczkach?
l grudnia w Leningradzie zastrzelono Kirowa.
Przed wystrzałem
W Archiwum Prezydenta znalazłem interesujący dokument:
„Rejestr osób przyjętych przez Stalina".
Oficer dyżurny skrupulatnie odnotowuje czas wejścia i wyjścia
petentów. „28 listopada 1934. - Kirow (godz. 15, wyjście
- 17.25)".
„Przyjaciel i brat" spędził w jego gabinecie dwie i pół godziny.
Gospodarz zaproponował Kirowowi przeniesienie się do Mosk-
wy. W stolicy Kirow miał zostać drugim człowiekiem w partii.
Faktycznie wrócił do Leningradu przekazać sprawy. 29 listopada
jest jeszcze w Moskwie. Stalin go jednak nie przyjmuje. W tych
dniach naradza się z Jagodą.
Wieczorem 29 Bułhakowa widzi Kirowa i Stalina na spektaklu
w Teatrze Artystycznym. Stalin odprowadza go na dworzec. I cału-
je na pożegnanie. Trudno rozstawać się z bratem.
Następnym razem pocałuje Kirowa w trumnie.
Thriller się zaczyna
Kirow szedł korytarzem Smolnego. Kierownictwo leningradz-
kiej partii tradycyjnie urzędowało w dawnej siedzibie sztabu rewo-
lucji. Gdy skręcił do swego gabinetu, od ściany oderwał się młody
człowiek. To dziwne, ale akurat w tym momencie w pobliżu nie
było nikogo z ochrony. Młody człowiek wyciągnął z teczki rewol-
wer i strzelił do Kirowa. Z gabinetu wybiegł sekretarz komitetu
miejskiego, Michaił Czudow. Kirow już nie żył.
To zabójstwo zapoczątkowało tragedię i śmierć milionów ludzi.
Kazał zabić Kirowa?
Śledztwo w sprawie Leonida Nikołajewa, zabójcy Kirowa, za-
kończono już po 27 dniach. Akta podpisał zastępca prokuratora
generalnego ZSRR, Andriej Wyszyński, oraz śledczy. Lew Szejnin.
Lata siedemdziesiąte. Rozmawiam z Lwem Romanowiczem
Szejninem. Tęgi Szejnin, który w latach terroru wysłał na śmierć
niezliczoną liczbę ludzi, wygląda jak dobroduszny Pickwick. Na
emeryturze zaczął pisać sztuki teatralne - stał się więc jak gdyby
kolegą. Kokietuje znajomością tajemnic państwowych. Cieszy się,
gdy pytam: „Czy Stalin kazał zabić Kirowa?"
Uśmiecha się. I odpowiada dobrodusznie: „Stalin był wodzem,
a nie bandytą, gołąbeczku".
Za Chruszczowa powołano specjalną komisję, która miała wy-
jaśnić tę kwestię. Szukano dokumentów. I oczywiście nie znale-
ziono. Nie dlatego, że zostały zlikwidowane. Jestem pewien, że
w ogóle nie istniały. Szejnin nie kłamał. Stalin nie wydał Jagodzie
żadnego polecenia. Nie mógł go wydać. Tak, żądał fałszywych
zeznań od inżynierów i uczonych. Są to jednak dwie różne sprawy.
Z „bezpartyjną swołoczą", jak nazywano wówczas inteligentów,
dla dobra partii można było robić wszystko. Bezpartyjnych nie uwa-
żano za ludzi, byli jedynie nawozem, na którym miało wyrosnąć
przyszłe społeczeństwo. Co innego członkowie partii - i to nie jacyś
tam opozycjoniści, ale wierni członkowie partii. Należeli do innej
kategorii. Następca Lenina nie mógł wezwać szefa NKWD i po
prostu kazać mu zabić wiernego leninowca. Było raczej odwrotnie:
często wzywał Jagodę i żądał, by strzec Kirowa jak oka w głowie.
Jagoda miał proste zadanie: musiał rozumieć „głęboki język"
i domyślać się, czego chce Gospodarz. I wykonywać.
Zabójcą Kirowa był młody działacz partyjny, Leonid Nikołajew.
Miał bojowy życiorys. W wieku szesnastu lat poszedł na front i wal-
czył z Judeniczem. Na froncie został komsomolcem. Pracował
w GPU, później zajmował jakieś podrzędne stanowisko w Murmań-
sku. Od tego czasu przyjmuje postawę rozczarowanego nieudacz-
nika. Wymyśla jakiś miniony romantyczny okres historii partii.
W pamiętniku pisze o zdradzie dawnych tradycji partyjnych.
I o tym, że ktoś powinien się poświęcić, żeby zwrócić uwagę na
zgubne skutki tego stanu rzeczy. Są też wątki osobiste. Jacyś przy-
jaciele uświadamiają Nikołajewa, że podobno Kirow żyje z jego
byłą żoną. Jeszcze jeden dowód degrengolady partii.
Co najdziwniejsze, Nikołajew wygłasza te opinie publicznie.
Wszechobecny resort Jagody musiał o tym wiedzieć. O tym i o taje-
mniczych przyjaciołach Nikołajewa, którzy podjudzali nerwowego
młodego człowieka. Od razu nasuwa się podejrzenie, że ktoś na-
kłaniał tego histeryka do szalonego postępku. I ktoś pozwolił mu go
dokonać, usuwając wszystkie przeszkody. Podczas śledztwa wyszło
na jaw, że Nikołajew już raz został zatrzymany w Smolnym przez
wartowników - i to z bronią! A jednak w dniu zabójstwa wpusz-
czono go do budynku.
Siedzę w Muzeum Rewolucji i czytam rękopis Wspomnień Alek-
sieja Rybina. W latach trzydziestych był jednym z członków ochro-
ny Stalina. Pisze:
Znając wszystkie niuanse zasad ochrony i bezpieczeństwa członków Biura
Politycznego (...) szukam prostej odpowiedzi na pytania: Kto mógł pozwolić,
by Nikołajew tak długo siedział na parapecie w korytarzu? Dlaczego w chwili
zamachu Kirow był zupełnie sam? Dlaczego Nikołajew, którego zatrzymano
z bronią, został zwolniony?
Opinia publiczna też zadawała sobie te pytania. Pojawiła się nawet
czastuszka: „A nasz Stalin to Kirowa w korytarzu zamordował".
Dziesiątki tysięcy ludzi przypłaciło życiem tę wesołą przyśpiewkę.
Gospodarz nie spieszył się jednak z wyjaśnieniem wątpliwości.
Wymyślił długi krwawy kryminał, w którym miały wziąć udział
miliony ludzi - i zginąć. Odpowiedzi na wszystkie pytania, jak na
dobry kryminał przystało, chciał udzielić dopiero na końcu.
Takie nieszczęście... szczególnie dla J.
To był dopiero początek. Skazani na śmierć uczestnicy dramatu
jedli, pili, przeżywali i użalali się nad nim z powodu utraty „brata".
Dziennik Marii Swanidze:
Wracam wczoraj z daczy o 9 wieczorem i słyszę straszną nowinę. Takie nie-
szczęście. (...) Szczególnie dla J. Zbrodniarz zabił Kirowa. (...) Byłam 
wstrząś-
nięta. J. to silny człowiek, bohatersko zniósł ból po śmierci Nadiuszy, ale tyle
bolesnych doświadczeń w tak krótkim czasie. (...) Jaki okropny akt terroru. 
(...)
Ten biały faszystowski terror jest straszny przez swoją nienawiść.
Niewątpliwie odczuwał ból - dwie tragedie, dwie straty. Ani
żony, ani przyjaciela - wszystko mu zabrali ci wrogowie. Teraz się
ich pozbędzie. Wiemy brat przysłużył mu się po śmierci.
Przygotowując zabójstwo Kirowa Jagoda nie do końca zrozumiał
subtelny plan wodza. Sądził, że sprawa ma się ograniczyć do usu-
nięcia niebezpiecznej postaci, wokół której zaczęły się gromadzić
wrogie siły. Dowodzi to, że wódz nie wtajemniczył go w swe kos-
miczne plany. W efekcie Jagoda rzuca się na duchownych, arysto-
kratów - uznał, że tradycyjnie trzeba zwalić winę na wroga klaso-
wego. Nawet inteligentny Radek nie zrozumiał o co chodzi i napisał
o ręce gestapo, która zabiła starego leninowca.
Gospodarz musi więc podpowiedzieć Jagodzie właściwy kieru-
nek uderzenia. Następca Jagody, Nikołaj Jeżow, opowiedział o tam-
tych dniach na plenum KC w 1937 roku: „Stalin wezwał mnie
i Kosariewa (przewodniczącego Komsomołu) i mówi: »Szukajcie
zabójców wśród zinowiewowców«. Muszę przyznać, że czekiści
w to nie wierzyli".
Rozlega się gniewny okrzyk. Według relacji Jeżowa Gospodarz
zadzwonił do Jagody i uprzedził nierozgamiętego sługę: „Uważaj-
cie, bo obijemy mordę!"
Jagoda okazał się staroświecki. Gospodarz zrozumiał, że ten czło-
wiek nie zdoła przełamaę tabu świętości, jakie otacza starą gwardię
Lenina. Włącza więc do sprawy Nikołaja Jeżowa, przewodniczące-
go Komisji Kontroli Partyjnej.
Osoby dramatu
Mołotow: „Jeżow - przedrewolucyjny bolszewik, robotnik, nie
brał udziału w żadnych opozycjach, przez kilka lat sekretarz KC,
dobra reputacja".
W tajnych aktach nr 510, przechowywanych w archiwum KGB,
znajduje się życiorys tego „człowieka o dobrej reputacji". Z ankiety
Nikołaja Iwanowicza Jeżowa.
Urodzony 1 maja 1895 roku w Moskwie. Pochodzenie społeczne: robotnicze.
Wykształcenie: niepełne podstawowe. W 1919 roku sądzony przez trybunat
wojskowy i skazany na rok więzienia.
Gospodarz poznał go na Syberii w trakcie swojej wyprawy po
zboże, a w 1928 roku ściągnął do KC.
Na początku lat trzydziestych Jeżow kieruje już Wydziałem
Kadr KC. Na XVII Zjeździe Gospodarz umieszcza tego specjalistę
od kadr w ścisłym kierownictwie. Jeżow zostaje członkiem KC
i zastępcą przewodniczącego Centralnej Komisji Kontroli, a w 1935
roku - jej przewodniczącym oraz sekretarzem KC.
Jego kariera jest typowa dla tego okresu. Półanalfabeta, posłusz-
ny i pracowity. Ze względu na niejasną przeszłość musi być szcze-
gólnie gorliwy. Co najważniejsze - zrobił karierę już po pokonaniu
wodzów Października. Jagoda służył najpierw partii, a potem Stali-
nowi. Jeżow służył tylko Stalinowi. Może wcielić w życie drugą
część planu Gospodarza. Nie uznaje żadnego tabu. W konsekwencji
w szczytowym okresie terroru będzie widniał na tysiącach plakatów
jako mocarz, w którego rękach wiją się i giną wrogowie narodu.
„Batyr (bohater) Jeżow" - tak nazywali go w wierszach poeci
wschodnich republik radzieckich. W istocie „bohater" był chudziu-
tkim człowieczkiem, prawie karzełkiem o cichym głosie.
Miało to w sobie coś z symbolu.
Tak jak Żdanow, Malenkow i inni, których Gospodarz wyniósł
na wyżyny władzy, Jeżow był jedynie mitem, pseudonimem Gos-
podarza, żałosną marionetką do wykonywania rozkazów, znikającą
ze sceny za jednym pociągnięciem sznurka.
Wszystko obmyśla i o wszystkim decyduje wyłącznie on - Gos-
podarz. W czasie gdy Jeżow uczy się, nabiera doświadczenia, nad-
zoruje Jagodę i popycha go do działania. Gospodarz wbija otocze-
niu do głów scenariusz swego thrillera.
„Nazajutrz po zabójstwie Stalin wezwał nas i oświadczył, że
sprawca jest zinowiewowcem" - wspominał później Bucharin.
Kontynuacja rewolucji
Mołotowowi nie trzeba było nic tłumaczyć - natychmiast pojął
skalę i rozmach planu. Mołotow:
Do 1937 roku przez cały czas mieliśmy do czynienia z opozycją. Potem (...) nie
było już żadnych ugrupowań opozycyjnych. Stalin podjął się tego trudnego
dzieła, a my mu pomagaliśmy. Stalin chciał (...) żeby rok 1937 stał się kon-
tynuacją rewolucji (...) w skomplikowanej sytuacji międzynarodowej.
Kontynuacja rewolucji - to będzie wytłumaczenie. Przywódcy
rozmiękli, obrośli w piórka, zapomnieli o idei. Trzeba do niej wró-
cić, niszcząc ogniem zdemoralizowane sztaby. Jest to szczególnie
ważne teraz, w obliczu gróźb Hitlera. A więc dla partii thriller
będzie kontynuacją rewolucji. A dla bezpartyjnych? Dla nich bę-
dzie końcem rewolucji, likwidacją leninowskiej gwardii twórców
Października i autorów czerwonego terroru.
Akcja się rozwija. „Józef bardzo cierpi"
Już w dniu zabójstwa Kirowa - wieczorem l grudnia 1934 roku
- Stalin dyktuje dekret Centralnego Komitetu Wykonawczego
ZSRR O trybie postępowania w przypadku aktów terrorystycznych
przeciwko funkcjonariuszom władzy radzieckiej.
Czas śledztwa nie może być dłuższy niż 10 dni, sprawę rozpatruje się bez
udziału prokuratora i obrońcy, wyrok nie podlega apelacji. Najwyższy wymiar
kary podlega natychmiastowemu wykonaniu.
Tej samej nocy wyruszył do wiecznie buntowniczego Leningra-
du. Z nieodstępnym Mołotowem i wykonawcami odwetu - Jeżo-
wem i Jagodą. Na dworcu bez słowa uderzył w twarz witającego ich
szefa leningradzkiej Czeka, Filippa Miedwiedzia. Nie upilnowali
Kirowa. I wziął śledztwo w swoje ręce.
W Smolnym przydzielono mu całe piętro i w gmachu NKWD
- dziesięć pokoi. Osobiście prowadzi dochodzenie. Natychmiast
wychodzą na jaw różne szczegóły. Z zeznań Nikołajewa wynikało,
że nakłaniano go do zabójstwa. Na pytanie „Skąd wzięliście rewol-
wer?" Nikołajew odpowiada, że od zastępcy naczelnika leningradz-
kiego NKWD, Zaporożca.
- Dlaczego pytacie o to mnie? Spytajcie jego! - dodaje.
- Wyprowadzić - rozkazał Stalin. Gdy drzwi się zamknęły, rzu-
cił ze złością do Jagody: - Mądrala!
Tak opisuje tę scenę zbiegły generał Orłów.
Odpowiedź Nikołajewa bardzo mu się przyda w przyszłości, kie-
dy nastąpi finał thrillera.
Na razie zsyła szefów leningradzkiego NKWD, Filippa Mied-
wiedia i Iwana Zaporożca, na Daleki Wschód. Za zaniedbanie obo-
wiązków służbowych. Będą tam opływać w dostatki, aż do dnia,
kiedy zostaną wywołani na scenę.
Pochyla się i całuje zmarłego w czoło
Gazety podsycają histerię i strach. Wszyscy czekają na kolejne akty
terroru. Stalin wraca do Moskwy na pogrzeb „brata Kirowa". Zwłoki są
wystawione w Sali Kolumnowej byłego Zgromadzenia Szlacheckiego.
Z Dziennika Marii Swanidze:
5 grudnia 1934. Twerska jest zamknięta aż od rogu, blokują ją ciężarówki
i oddziały wojska. (...) Redens polecił przepuścić nas do grupy najbliższych.
Sala jaśniała od świateł, wszędzie czerwone sztandary, na środku - trumna.
Zwyczajna, czerwona. Zmarły miał zielonkawoźółtą twarz, wyostrzony nos.
Na skroni - siniec od upadku. Z prawej strony stała nieszczęsna żona i siostry
- wiejskie nauczycielki. Mieszkając w głuszy nawet nie wiedziały, że ich brat
został tak wielkim człowiekiem. Zobaczyły jego zdjęcia w gazetach, zaczęły
korespondować, ale nie wybrały się w odwiedziny. Dopiero teraz. (...) Publicz-
ność nie miała dostępu do trumny, wpuszczono ograniczoną liczbę osób, ale
jesteśmy zdenerwowani, rozglądamy się - czy na pewno są sami swoi? Czy
wszystkich sprawdzono? Zjawia się J. w otoczeniu współpracowników. Gasną
reflektory, cichnie muzyka. (...) Już ochrona trzyma pokrywę trumny. (...) Józef
podchodzi do katafalku - jego twarz jest pełna bólu. (...) Pochyla się i całuje
zmarłego w czoło. (...) Serce się kraje na ten widok, byli sobie tak bliscy. 
(...)
Wszyscy płaczą. Słyszę szlochanie mężczyzn. (...) J. bardzo cierpi. Pawłusza
był u niego w pierwszych dniach po śmierci Kirowa. Siedzieli w jadalni.
J. oparł głowę na ręce (nigdy go nie widziałam w takiej pozie) i powiedział:
„Zostałem zupełnie sam". Pawłusza mówił, że było to tak wzruszające, że
rzucił się go całować. J. opowiadał Pawłuszy, że Kirow opiekował się nim jak
dzieckiem. Oczywiście po śmierci Nadii był to jedyny człowiek, który pod-
szedł do J. zwyczajnie, po ludzku, z sercem, zapewnił mu tak potrzebne ciepło
i życzliwość. Wszyscy jakoś się krępują do niego wstąpić, porozmawiać, popa-
trzeć. (...) Ja się nie krępuję, ale Alosza odnosi się do tego podejrzliwie. 
Jest
w tym trochę zazdrości i obawy przed natarczywością. Mówi, że J. nie lubi,
kiedy odwiedzają go kobiety.
Alosza Swanidze, który dobrze zna swego krewniaka, najwido-
czniej czegoś się domyśla. I woli się trzymać jak najdalej.
Od 3 grudnia Stalin znów przyjmuje interesantów. Z zapisów
w dzienniku oficera dyżurnego wynika, że przez cały miesiąc co-
dziennie przychodzą szefowie NKWD. Jako ostatni wychodzi za-
zwyczaj Jeżow.
Niebawem Nikołajew zeznał, że „zamordował Kirowa na rozkaz
grupy trockistowsko-zinowiewowskiej". Po czym pospiesznie go
rozstrzelano.
Na scenę wchodzą główni bohaterowie
Bezustannie odbywają się wiece, których uczestnicy potępiają
„podłych zabójców Kirowa". Na posiedzeniu zarządu Związków
Zawodowych „podłych zabójców" gorliwie przeklina sam Zino-
wiew. Tymczasem w Leningradzie trwają już aresztowania jego
zwolenników.
16 grudnia aresztowano Zinowiewa i Kamieniewa.
W okresie pieriestrojki powołano Komisję Biura Politycznego
KC KPZR „do spraw dodatkowych badań materiałów dotyczących
represji w latach trzydziestych, czterdziestych i pięćdziesiątych".
Komisja wydobyła z przepastnych archiwów listy nieszczęsnego
Zinowiewa. W chwili aresztowania pisze on histeryczną notatkę do
Stalina:
Dziś jest 16 grudnia. O 7.30 wieczorem w moim mieszkaniu zjawił się tow.
Mołczanow z grupą czekistów. Przeprowadzają rewizję. Mówię uczciwie: od
dnia, gdy na mocy decyzji KC wróciłem z Kustanaju, nie zrobiłem ani jednego
kroku, nie wypowiedziałem ani jednego słowa, nie napisałem ani jednej linijki,
nie miałem ani jednej myśli, którą mógłbym zataić przed partią, KC i Wami,
towarzyszu Stalin. Żyłem tylko jednym: jak odzyskać zaufanie KC i Wasze, co
zrobić, żebyście ponownie włączyli mnie do pracy. Klnę się na wszystko, co
może być święte dla bolszewika, klnę się na pamięć Lenina. Błagam, uwierzcie
mi. Jestem wstrząśnięty do głębi duszy.
Jagoda dostarczył ten list Stalinowi. Stalin nie odpowiedział.
Podejrzewam, że uśmiechał się pod wąsem czytając słowa: „Jestem
wstrząśnięty do głębi duszy". Prawdziwym wstrząsem będzie dla
Zinowiewa rola, jaką wyznaczył mu w swoim thrillerze.
Zaczął od pewniaków - tu nie mogło być niespodzianek. Nie
wątpił, że Zinowiew i Kamieniew nie wytrzymają. Zinowiew, pseu-
donim „Panika" i Kamieniew, tchórzliwy inteligent - to były najlep-
sze kandydatury. Zawodzi natomiast Jagoda. W żaden sposób nie
może się uwolnić od podświadomego szacunku dla byłych wodzów.
Jagoda i jego śledczy wyraźnie się cackają. Zinowiew i Kamie-
niew nie chcą uznać swojej odpowiedzialności za zabójstwo.
Rok dobiegał końca. Nie minęło nawet dwadzieścia lat od Paź-
dziernika, a już jego organizatorzy obchodzą sylwestra w więzieniu.
Marmurowy bohater
Z Dziennika Marii Swanidze:
21 grudnia 1934. Obchodziliśmy urodziny Gospodarza. O 9 wieczorem ze-
braliśmy się w „najbliższej daczy". Byli wszscy najbliżsi (Mołotowowie, Woro-
szyłow, Ordźonikidze, małżonkowie Czubar, Jenukidze, Beria, Łakoba, Kalinin
i trojka Swanidze, Redensowie, Allilujewowie). Siedzieliśmy przy stole do l w 
no-
cy, później się bawiliśmy. Gospodarz wyciągnął gramofon, płyty, sam go nakręcał.
Tańczyliśmy. Kazał mężczyznom tańczyć z damami. Potem Gruzini śpiewali smu-
tne pieśni. Gospodarz podśpiewywał tenorkiem. J. powiedział: „Pozwólcie wypić
za Nadię". Piszę, a oczy znów mam pełne łez, jak w tamtej chwili. Wszyscy wstali
i w milczeniu podchodzili z kieliszkami do J. Jego twarz była pełna cierpienia. 
Po
dwóch ciężkich stratach J. bardzo się zmienił. Jest łagodniejszy, lepszy, 
bardziej
ludzki. Przed śmiercią Nadii był nieprzystępnym, marmurowym bohaterem. Al-
lilujewowie i Redensowie. (...) Z tej czwórki można porozmawiać tylko z Żenia.
Jest mądra, tryska energią, wszystkim się interesuje. Pawieł (jej mąż) moim zda-
niem degeneruje się umysłowo, nic nie czyta, nie ma z nim o czym rozmawiać.
Niura jest bardzo dobra, ale nie błyszczy intelektem. Jej mąż (Redens) to nadęty
głupiec, zapatrzony w siebie i zajęty jakimiś kombinacjami. Alosza awansował
- został zastępcą przewodniczącego Banku Państwowego.
Smutny marmurowy bohater stał się łagodniejszy, lepszy, podśpie-
wuje tenorkiem, tańczy, bawi się z gośćmi. I już zna ich przyszłość.
Pierwsza skrucha
Minął Nowy Rok, a Jagoda nadal nie mógł powiązać Zinowiewa
i Kamieniewa z zabójstwem Kirowa. W Archiwum Prezydenta
znajduje się pierwszy wariant aktu oskarżenia. Sporządzono go
13 stycznia 1935 roku. Zawiera stwierdzenie, że: Zinowiew i Ka-
mieniew nie przyznali się do winy.
I nagle, tego samego dnia, Zinowiew pisze „Oświadczenie":
Śledztwo ma się ku końcowi. (...) Chcę się całkowicie rozbroić. (...) Wiele razy
po XV i szczególnie po XVI zjeździe mówiłem sobie: dosyć! Jest rzeczą
oczywistą, że rację ma KC i tow. Stalin. Lecz w chwilach przejściowych
trudności znów zaczynałem się wahać. Jaskrawym przykładem tego był rok
1932, co szczegółowo opisałem w zeznaniach. Subiektywnie nie chciałem
szkodzić partii i klasie robotniczej. W istocie stawałem się jednak tubą tych 
sił,
które dążyły do obalenia socjalizmu w ZSRR.
(Obiektywnie już przyznaje, że jest wrogiem.)
Byłem szczery w swym wystąpieniu na XVII Zjeździe, lecz tkwiły we mnie
dwie dusze. Nie potrafiliśmy całkowicie podporządkować się partii, zlać się
z nią bez reszty. Wciąż oglądaliśmy się wstecz, żyliśmy własnym, dusznym
życiem i nasza sytuacja skazywała nas na dwulicowość. Zapewniałem w śle-
dztwie, że od 1929 roku nie istniało w Moskwie żadne centrum byłych zin-
owiewowców. Tak mi się wydawało. Jakie tam centrum - po prostu Zin-
owiew plus Kamieniew plus jeszcze dwie, trzy osoby. W rzeczywistości było
to centrum, gdyż tak nas widziały resztki byłych zinowiewowców, którzy nie
chcieli stopić się z partią. Moi byli zwolennicy zawsze głosowali za linią
partii, a równocześnie w przestępczych rozmowach wypowiadali słowa prze-
ciwko partii i państwu. I czy chcieliśmy tego, czy nie, faktycznie byliśmy
jednym z ośrodków walki z partią i jej wielką pracą. Oczywiście centrum
pełniło kontrrewolucyjną i antypartyjną rolę. Od pierwszego przesłuchania
bardzo się oburzałem. Jak można łączyć moją osobę z łajdakami, którzy
posunęli się aż do zabójstwa Kirowa. Fakty mówią jednak same za siebie.
Gdy przeczytałem (w gazetach) akt oskarżenia przeciwko centrum leningra-
dzkiemu, musiałem przyznać, że tak jak była opozycja leningradzka ponoszę
moralno-polityczną odpowiedzialność za ten zbrodniczy zamach. Po powro-
cie z zesłania, w 1933 roku, z karygodną lekkomyślnością nie ujawniłem
partii wszystkich osób i wszystkich prób zawiązania spisku przeciwko niej.
Jestem pełen skruchy - najszczerszej skruchy. Zrobię wszystko, żeby pomóc
w śledztwie. Wymieniam i wymienię wszystkie osoby, które pamiętam jako
byłych uczestników walki antypartyjnej. Będę to robił aż do końca, uważając
to za swą powinność. Mogę powiedzieć tylko jedno: gdyby pozwolono mi
pokajać się przed całym narodem, byłoby to dla mnie wielką ulgą. Niech
wszyscy zobaczą na moim przykładzie, co to znaczy zboczyć z partyjnej
drogi i do czego to może doprowadzić.
Także Kamieniew, który odrzucał wszystkie oskarżenia, już na-
stępnego dnia - 14 stycznia - przyznał nagle, że kierowniczy oś-
rodek zinowiewowców istniał i działał do 1932 roku włącznie.
Zdarzyło się coś, co skłoniło byłych wodzów do natychmiasto-
wej kapitulacji. Ktoś potrafił zrobić to, czego nie udało się dokonać
Jagodzie i śledczym. Nietrudno zgadnąć, kto to był.
W dniach 11-17 stycznia Stalin nie przyjmował żadnych in-
teresantów. Zeszyt oficera dyżurnego jest pusty. Widocznie u Go-
spodarza byli szczególni goście - tak szczególni, że nie pozwolił
odnotować ich nazwisk. Przywożono do niego Zinowiewa i Ka-
mieniewa. Przez wszystkie te dni trwały targi. Oczywiście dys-
ponował dowodami ich tajnych spotkań z jego przeciwnikami.
I uzyskał to, czego nie mógł osiągnąć Jagoda. Przyznali, że po-
noszą moralną i polityczną odpowiedzialność za zabójstwo Kiro-
wa. Wydali też swoich stronników. Zapewne obiecał im za to
rychłe ułaskawienie.
Zażądał jednak publicznego pokajania się. Stąd zdanie Zinowie-
wa: „Gdyby pozwolono mi pokajać się przed całym narodem..."
Zinowiew nie rozumiał wtedy, za co będzie się kajać przed ca-
łym narodem. Spektakl dopiero się zaczynał i nikt nie był w stanie
odgadnąć fantastycznej koncepcji autora.
16 grudnia 1934 roku Zinowiewa skazano na dziesięć, a Kamie-
niewa na pięć lat więzienia. Teraz byli wodzowie Października stali
się „moskiewskim centrum" spisku.
Równocześnie przed sądem stanęła leningradzka grupa zinowie-
wowców. W jej skład wchodził Gieorgij Safarow - jeden z organi-
zatorów egzekucji cara i jego rodziny.
Podczas procesu Safarow zeznawał wszystko, czego sobie ży-
czyli śledczy. W styczniu 1935 roku dostał pięć lat. W 1942 roku
rozstrzelano go bez żadnego sądu.
Przez całą zimę i wiosnę 1935 roku szła fala masowych aresz-
towań zinowiewowców. Bezpartyjni nazywali tę falę „potokiem
kirowskim". Aresztowano starych znajomych Koby z 1917 roku,
byłych młodych przywódców bolszewickich z Piotrogrodu - Załuc-
kiego i Szlapnikowa. Przedstawiono im zeznania Safarowa, że pro-
wadzili nielegalną działalność przeciwko partii. Szlapnikow dostał
pięć lat więzienia. Dobry Józef zmienił jednak wyrok. Szlapnikowa
zesłano do Astrachania. Na razie.
Miał jeszcze wystąpić w spektaklu. Gospodarz przewidział dla
niego godną rolę w swej krwawej sztuce.
Kończyła się wiosna, Kamieniew i Zinowiew czekali na kolejną
odmianę losu. Kamieniew rzeczywiście wkrótce się doczekał, tyle
że była to bardzo zaskakująca odmiana.
Wesoły Iowelas, miłośnik baletnic z Teatru Wielkiego, Awel
Jenukidze, zaprotestował przeciwko aresztowaniu Zinowiewa i Ka-
mieniewa. Awel był sekretarzem prezydium CKW ZSRR i bliskim
przyjacielem Stalina. Jednakże stary bolszewik Awel należał do
starej partii, która musiała zginąć. I natychmiast został włączony do
scenariusza thrillera. Co więcej (ten humor Gospodarza!) wystąpił
w nim obok Kamieniewa, którego bronił.
W czerwcu 1935 roku na plenum KC Jeżow wygłosił referat
„O aparacie służbowym sekretariatu CKW i towarzyszu Jenukidze".
Jak się okazało, z powodu karygodnego niedbalstwa Jenukidze-
go na terenie Kremla działał cały szereg grup terrorystycznych.
Ludzie z przerażeniem czytali w gazetach oszałamiającą historię,
jak to terroryści zamierzali zabić ich wodza, Stalina. Tak się zaczęła
„sprawa kremlowska".
Bezpośrednim organizatorem zamachu miał być Kamieniew.
Spisek obejmował Trockiego, Zinowiewa i monarchistów, którzy
wykorzystując brak czujności Jenukidzego cichcem przeniknęli na
Kreml. Równocześnie do grona spiskowców włączono gadatliwych
świadków śmierci żony Gospodarza. To właśnie wtedy został roz-
strzelany Aleksiej Siniełobow, sekretarz komendanta Kremla, a je-
go żona dostała cztery lata. Ten sam los spotkał sprzątaczkę Kor-
czaginę „za rozpowszechnianie plotek, szkalujących przywódców
rządu". Obie zginęły w łagrach. Jagoda „dorzucił" do grupy ter-
rorystycznej brata Kamieniewa, Nikołaja Rozenfelda i jego żonę,
pracującą w bibliotece kremlowskiej. I za jednym zamachem - syna
Trockiego, Siergieja Siedowa. Za „sprawę kremlowską" Kamie-
niew dostał dodatkowe pięć lat i „dogonił" Zinowiewa. Rozenfel-
dów skazano na dziesięć lat, a syna Trockiego - na pięć.
Za terrorystkę uznano też mieszkającą wciąż na Kremlu żonę
Kamieniewa, Olgę Dawidownę. Była siostrą Trockiego, więc ideal-
nie pasowała do historii ze spiskiem. Łącznie osądzono 110 osób.
Stary przyjaciel Stalina i ojciec chrzestny jego zmarłej żony, Awel
Jenukidze, został wykluczony z szeregów partii „za rozkład moral-
ny i polityczny", jak stwierdzono w rezolucji plenum KC z dnia
7 lipca 1935 roku.
W „sprawie kremlowskiej" czuło się już rozmach przyszłości.
Z Dziennika Marii Swanidze:
Twardo wierzę, że kroczymy do wspaniałej, świetlanej przyszłości. (...) Godną
karę poniósł Awel. (...) To bagno zdrady przerażało mnie...Teraz zrobiło się
jakoś jaśniej, zło zostało zmiecione i wszystko pójdzie w górę.
Stalin rzeczywiście tworzy tę świetlaną przyszłość, w której rów-
nież Maria spotka swój kres.
W kwietniu 1935 roku ogłoszono nowe prawo Gospodarza o od-
powiedzialności karnej dzieci od lat dwunastu. Dzieci podlegały
takim samym karom, jak dorośli, do kary śmierci włącznie. Tak
więc podczas przyszłych procesów jego ofiary musiały myśleć nie
tylko o sobie, lecz także o własnym potomstwie.
Na wiosnę fala aresztowań zaczęła słabnąć. Nie rozpoczęto żad-
nych jawnych procesów. Lud, który po tak gromkich gazetowych
salwach oczekiwał rozmachu czerwonego terroru, był nieco zawie-
dziony. Wszystko wracało do codziennej nudnej normy.
Znudził się też już Górki ze swoimi prośbami o uwolnienie Kamieniewa. Tak, 
Gospodarz znów wszystkich przechytrzył. Uznali, że przedstawienie już się 
skończyło, a tymczasem jedy-nie podniesiono kurtynę. Najważniejsze miało się 
dopiero za-cząć.
Lud potrzebuje cara
Wiosna upłynęła pod znakiem nowej rozrywki dla ludu, która zupełnie przesłoniła 
rozprawę z dawnymi wodzami. W Moskwie uruchomiono metro - jeszcze jeden element 
przyszłego raju na ziemi. Wspaniałe podziemne pałace miały pokazać ludziom 
pracy, jak będą wyglądały domy w komunizmie. W takich gmachach mia-ły mieszkać 
kiedyś ich dzieci. Z Dziennika Marii Swanidze:
29 kwietnia 1935. Rozmawialiśmy o metrze. Swietłana chciała się przejechać i od 
razu się umówiliśmy: ja. Żenia, niania i ona. Nagle - zamieszanie. J. postanowił 
się do nas przyłączyć. Wezwano Mołotowa. Wszyscy strasznie się denerwowali, 
szeptali, że to niebezpieczne tak jechać bez przygotowania. Najbardziej 
denerwował się Kaganowicz. Proponował, żeby się wybrać o 12, kiedy nie ma tłoku. 
J. jednak nalegał - teraz! W Ochotnym Riadzie ludzie rzucili się witać 
przywódców. Krzyczeli „Hura!", biegli za nami. Rozdzielo-no nas, o mało co nie 
zostałam zgnieciona o kolumnę. Zachwyty i owacje przechodziły ludzkie pojęcie. 
J. był wesoły... Napierający tłum złamał żelaz-ną latarnię.
Ludzie pamiętający ZSRR z łatwością mogą sobie wyobrazić, ilu agentów NKWD było 
w tym tłumie. Entuzjazm prawdziwego tłumu nie byłby jednak mniejszy. Maria 
Swanidze:
Myślę, że przy całej surowości czuł się wzruszony tą miłością ludu do swego 
przywódcy. Wszystko było spontaniczne, naturalne. Powiedział o tych owac-jach: 
„Lud 
potrzebuje cara", tj. kogoś, komu mógłby składać hołdy, żyć dla niego i 
pracować.
O carze mówił wielokrotnie. Istnieje notatka starego bolszewika Czagina, który 
wspomina epizod podczas kolacji u Kirowa. Stalin powiedział wtedy: „Weźcie pod 
uwagę, że lud rosyjski przez wiele wieków był we władzy cara, lud rosyjski 
przywykł, że rządzi nim jeden człowiek". Teraz, likwidując leninowską gwardię, 
myśli
o przyszłym cesarstwie. Nie bez racji jeden z emigrantów powie po
jego krwawych czystkach: „Trzeba przelać wiele krwi, żeby zro-
dzić rosyjskiego samodzierżcę".
Mama
Pod koniec roku spotkał się wreszcie z matką. Przedtem sumien-
nie pisywał do niej listy.
11 czerwca 1935. Wiem, że chorujesz. Nie trzeba się bać choroby, trzymaj się,
wszystko przejdzie. Wysyłam do Ciebie dzieci. Powitaj je i ucałuj. To dobre
dzieciaki. Jeśli będę mógł, też wpadnę.
Tak, należało pojechać do matki. Choruje, nie wiadomo, czy
zdążą się jeszcze zobaczyć. Tym bardziej, że w przyszłym roku, po
tym, co zaplanował, podróż do Gruzji może być niebezpieczna.
Dlatego postanowił odwiedzić matkę już teraz. Niech zobaczy swe-
go Soso w blasku sławy. Zanim go zaczną przeklinać.
Matka od dawna mieszka w Tyfiisie. Umieszczono ją tam, gdzie
powinna mieszkać matka cara - w pałacu byłego namiestnika Gru-
zji. Matka wybrała sobie nędzny pokoik w oficynie, podobny do ich
dawnej lepianki.
Ma wszelkie wygody. Usługują jej dwie kobiety, o zdrowie dba
osobisty lekarz. Partyjny szef Zakaukazia, Ławrientij Beria, dba, by
Keke niczego nie brakowało.
Osoby dramatu
Ławrientij Beria jest członkiem partii od maja 1917 roku.
Mołotow: „Młodego Berię widywałem już w gabinecie Lenina".
Prawdziwą karierę Beria zaczął jednak dopiero za Gospodarza.
Gospodarz wprowadził młodego czekistę do kierownictwa. I ceni
go coraz bardziej. Na ostatnich urodzinach Beria był już wśród
zaproszonych gości.
Beria umiejętnie przekształcił spotkanie z matką w akt ideologi-
czny. Gazety pełne są wzruszających opowieści o czułej miłości
Wielkiej Matki i Wielkiego Wodza. „Maria Dziewica" - podtekst
artykułów jest aż nadto widoczny. Beria uwzględnił gust byłego
seminarzysty.
Siedemdziesięciopięcioletnia Keke jest dziarska i otwarta. Jaś-
nieje, opowiadając o niezapomnianych chwilach spotkania.
Cały świat się cieszy, parząc na mojego syna i nasz kraj. Cóż mogę odczuwać
ja, matka? („Prawda")
W rzeczywistości wizyta trwała krótko. Keke spytała: - Józefie,
kim ty właściwie jesteś?
- Pamiętasz cara? Jestem kimś w rodzaju cara.
Wtedy powiedziała:
- Lepiej byś został popem.
Okaleczyła mnie na całe życie
Stale myśli o tej, która odeszła. Nawet po śmierci Nadii prowa-
dzi z nią namiętne spory. Maria Swanidze:
Rozmowa zeszła na Jaszę. J. natychmiast przypomniał sobie jego wstrętny
stosunek do naszej Nadiuszy, jego ślub, wszystkie pomyłki, próbę samobój-
stwa. Powiedział: Jak Nadia, która tak potępiła Jaszę za ten krok, mogła
zrobić to samo? Bardzo źle postąpiła, okaleczyła mnie. Jak mogła zostawić
dzieci? - Dzieci? Zapomniały o niej po paru dniach. A mnie okaleczyła na
całe życie.
Po jej śmierci, jak gdyby z zemsty, całkowicie zmienił ustalony
przez żonę tryb życia.
Domem zaczynają rządzić agenci tajnej policji. Nadzór nad edu-
kacją dzieci sprawuje Nikołaj Własik, szef ochrony osobistej Stalina.
Urodzony w zapadłej wsi Własik służył w wojskach NKWD,
skąd z rekomendacji Mienżyńskiego trafił do ochrony Gospodarza.
Pomocnikiem Własika, nadzorującym życie dzieci, został funk-
cjonariusz NKWD, Jefimow, komendant daczy w Zubałowie (gdzie
Wasia i Swietłana mieszkają latem). Efekty tego wychowania bar-
dzo szybko odbiły się na Wasi.
W Archiwum Prezydenta przechowywane są meldunki Jefimowa
do Własika. Własik skrupulatnie przekazywał je Gospodarzowi.
22 września 1935. Witajcie tow. Własik. Informuję was o naszych sprawach.
Po pierwsze. Swietłana i Wasia są zdrowi i czują się dobrze. Swietłana uczy się
dobrze, Wasia źle. Nie poszedł do szkoły twierdząc, że boli go gardło, ale nie
dał się zbadać przez lekarza.
Maria Swanidze:
17 listopada 1935. Przy kolacji rozmawialiśmy o Wasi. Kiepsko się uczy. J. dał
mu dwa miesiące na poprawę wyników. Zagroził, że wypędzi go z domu
i weźmie na wychowanie trzech zdolnych chłopców.
Wasia bał się ojca, ale znał sposób obrony.
Wychowawca Jefimow do Własika:
19 października 1935 na kartce (Wasia) napisał swoje imię i nazwisko, a potem
dodał: „Wasia Stalin urodził się w 1921 roku, umarł w 1935". Napis nasuwa
podejrzenia - melduje Jefimow. - Czy on aby nie nosi się z jakimś zamiarem?
Widocznie Wasia coś wiedział (podsłuchał) o matce. I zastoso-
wał tę broń, żeby nastraszyć ojca.
Z Dziennika Marii Swanidze:
J. doskonale zna swoje dzieci. Cóż to za analityczny umysł, jakim jest świet-
nym psychologiem.
W tym przypadku zachwycona dama miała rację. Znał syna na
wylot. Oto jak opisał Wasilija w liście do nauczyciela Martyszyna
(list opublikowała „Gazeta Nauczycielska" w 1989 roku).
Wasilij to rozpieszczony chłopak o przeciętnych zdolnościach, dzikus (typ Scy-
ty), nie zawsze prawdomówny, lubi szantażować złych wychowawców, czasem
bywa bezczelny, ma słabą, a raczej nie zorganizowaną wolę, rozpuściły go
wszelkie „kumy i kumoszki" stale podkreślające, że jest synem Stalina. Cieszę
się, że w Waszej osobie znalazł się choć jeden szanujący się pedagog, który
wymaga od kapryśnika dostosowania się do dyscypliny szkolnej. I jeśli gwałtow-
nik Wasilij nie doprowadzi się do zguby, to dlatego, że istnieją w naszym kraju
nauczyciele, którzy trzymają w ryzach rozwydrzonego paniczyka. Moja rada:
stosować surowe wymagania i nie bać się jego pogróżek o samobójstwie.
Tak bezlitośnie ocenił własnego syna, którego kochał.
Drugi syn - nie kochany - też zgotował mu niespodziankę.
Maria Swanidze:
17 listopada 1935. Jasza ożenił się po raz drugi. Z Julią Nikołajewną Bessarab.
Ładniutka, trzydzieści, trzydzieści dwa lata, z dużym tupetem, wygaduje głups-
twa, postawiła sobie za cel odejść od męża i zrobić karierę. Cel osiągnęła. Jej
rzeczy są jeszcze u pierwszego męża. Nie wiem, co powie na to J.
4 grudnia 1935. J. już wie o ślubie Jaszy. Odnosi się do tego lojalnie i z 
ironią.
W końcu Jasza ma już dwadzieścia siedem albo dwadzieścia osiem lat.
I znów urodziny Gospodarza.
Maria Swanidze:
26 grudnia 1935. 21 wysialiśmy do J. list: „Pozdrawiamy drogiego Józefa
w dniu urodzin. Brak nam słów, żeby wyrazić to najlepsze i najpiękniejsze,
czego życzymy". J. był w świetnym humorze. Wszyscy doskonale się bawili. J.
zwrócił się do Aloszy: „Gdyby nie ty, nic by dziś nie było. Zupełnie zapom-
niałem o tym dniu."
Tak się bawił z przyszłymi nieboszczykami.
ZNISZCZENIE,
RóZGI GNIEWU MEGO'
Biada Assurowi, rózdze gniewu mego! (...) Na naród obłudny poślę go, a o ludu
zapalczywości mojej przekażę mu, aby brał łup
i wydzierał korzyści a położył go na podeptanie, jako błoto na ulicach.
Księga Izajasza 10, 6, Biblia Gdańska, Warszawa 1958
Wszystko przemawiało za tym, żeby zaczynać
Zaczął się 1936 rok. Przygotowując krwawe procesy Stalin był
jednocześnie bardzo postępowy w polityce zagranicznej. Lubił iść
równocześnie w dwóch kierunkach. Nawiązuje stosunki dyplomaty-
czne z USA. Po wstąpieniu do Ligi Narodów staje się orędow-
nikiem bezpieczeństwa zbiorowego. Projekt konstytucji, zawierają-
cy obietnice swobód demokratycznych, też miał być zasłoną dymną
dla przyszłych czystek. Na tle procesów rewolucjonistów konstytu-
cja stwarzała niezbędną iluzję, że w Rosji powstaje demokratyczne
państwo bez straszliwych leninowców. Wiedział, że Zachód będzie
musiał poprzeć tę iluzję. Hitler nie zawiódł oczekiwań. Niemcy się
uzbroiły. Zachód pozostał w tyle. Teraz politycy zrozumieli, że bez
tego okropnego Stalina nie pokonają Hitlera. Miał szczęście.
W dniach procesów Hitler będzie rozrabiać w Europie, a popierany
przez niego generał Francisco Franco wznieci bunt w Hiszpanii
przeciwko lewicowemu Frontowi Ludowemu, który wygrał wybo-
ry. Antyfaszyści z całego świata ruszają na pomoc Armii Repub-
likańskiej. Gospodarz zareagował równie postępowo. Na pomoc
demokracji przerzucono do Hiszpanii radzieckie czołgi, samoloty
i doradców, a także mnóstwo agentów NKWD.
W kraju zebrano bogate plony, a lud trochę odsapnął po
potwornościach rewolucji. Tak, rok 1936 był odpowiednim momen-
tem. Zaczyna więc zaplanowaną ofensywę. Najpierw - zagłada partii.
Zwrot akcji
W NKWD odbywa się nadzwyczajne zebranie ścisłego kierow-
nictwa. Zebrani słuchają informacji o wykryciu gigantycznego spis-
ku, na którego czele stali: Trocki, Kamieniew, Zinowiew i inni
przywódcy opozycji. Utworzyli grupy terrorystyczne we wszyst-
kich większych miastach. Uczestnicy zebrania zostają oddani do
dyspozycji tajnego zarządu politycznego NKWD w celu przepro-
wadzenia śledztwa. Czuwać nad śledztwem będzie sam wódz. Po-
może mu Jeżow.
Zgromadzeni oczywiście wiedzą, że nie ma żadnego spisku. Ro-
zumieją jednak „dogłębny język". W „dogłębnym języku" partia
żąda, żeby spisek był. Jest to potrzebne do walki ze światowym
imperializmem i rozłamowcem Trockim.
W uzupełnieniu odczytano tajny okólnik Jagody: narkom uprzedzał,
że nie wolno stosować bezprawnych metod śledczych, czyli tortur,
gróźb itp. W „dogłębnym języku" powiedziano: obowiązkowo stoso-
wać, gdyż trzeba będzie bezlitośnie łamać przesłuchiwanych.
Z więzień i z miejsc zesłania przywieziono do Moskwy kilkuset
członków opozycji. Mieli przyznać się do działalności terrorystycz-
nej i wziąć udział w otwartym procesie. Trwały przygotowania do
krwawego spektaklu, dobrze znanego krajowi po niedawnych pro-
cesach inteligencji. Teraz jednak role szpiegów i morderców miała
odegrać... leninowska gwardia, wczorajsi przywódcy partii. Od nich
wszystko się zacznie. Jak przystało wodzom, poprowadzą na śmierć
starą partię.
Dzień i noc śledczy „obrabiają" przyszłych aktorów sztuki. Ci
nie wytrzymują całodobowych przesłuchań. Przyznają się do wszy-
stkiego za sen, jedzenie i papierosy, ale wielu z nich odwołuje
potem zeznania. Cytowany już Orłów wspomina:
Szliśmy kiedyś z Borysem Hermanem (jeden z szefów NKWD) korytarzem.
Usłyszeliśmy rozdzierający krzyk w gabinecie śledczego Kiedrowa. Otworzyli-
śmy drzwi i zobaczyliśmy siedzącego na krześle Nielidowa, wykładowcę che-
mii w Instytucie Pedagogicznym, wnuka carskiego ambasadora we Francji.
Kiedrow był w stanie obłędu. Zaczął nam tłumaczyć, że Nielidow przyznał się
do zamiaru zabójstwa Stalina, a teraz nagle wycofał zeznania. „Proszę, proszę,
co napisał! - histerycznie wrzeszczał Kiedrow. - Patrzcie, co napisał!" Za-
chowywał się tak, jak gdyby to on był ofiarą Nielidowa, a nie odwrotnie.
W jego oczach błyskały ogniki szaleństwa.
IIIU
luiMcyu ząaama, którego bym nie spełnił'
i ' -••••
Przez cały ten czas potencjalny bohater spektaklu, Zinowiew,
pisze listy do byłego sojusznika - obecnie Gospodarza.
Według popularnej plotki Zinowiewa i Kamieniewa przywiezio-
no do Moskwy, gdzie Gospodarz oszukał ich: osobiście namówił do
udziału w procesie, obiecując za to życie. Podobno Zinowiewa tor-
turowano, duszono. Wystarczy jednak przeczytać jego straszne, nie-
dawno opublikowane listy:
14 kwietnia 1936. W mej duszy płonie tylko jedno pragnienie: udowodnić
Warn, że nie jestem już wrogiem. Nie ma takiego żądania, którego bym nie
spełnił, żeby Was o tym przekonać. Dochodzę do tego, że godzinami patrzę na
zdjęcia w gazetach - Wasze i innych członków Politbiura - i myślę: Najdrożsi
moi, kochani, wejrzyjcie w moje myśli, czyż nie widzicie, że nie jestem już
Waszym wrogiem, że należę do Was duszą i ciałem, że jestem gotów zrobić
wszystko, żeby zasłużyć na przebaczenie, przychylność.
6 maja. Władze więzienne traktują mnie bardzo humanitarnie: leczą itd. Jestem
jednak bardzo stary i wstrząśnięty... Przez te miesiące postarzałem o dwadzieś-
cia lat. Pomóżcie. Uwierzcie. Nie pozwólcie mi umrzeć w więzieniu. Nie
pozwólcie oszaleć w samotności celi.
12 lipca. Mój stan jest bardzo zły. Gorąca prośba: wydajcie moją książkę, którą
napisałem w Wierchnie-Uralsku. Pisałem ją krwią serdeczną. I jeszcze śmiem
prosić o łaskę dla mojej rodziny, szczególnie dla syna. Poznaliście go, kiedy
był małym chłopcem. To utalentowany marksista z zacięciem uczonego. Po-
móżcie im. Całą duszą Wasz, G. Zinowiew.
Tak, wszystko to jest legenda. Pozbawiony władzy, uwięziony,
czujący powiew śmierci, doświadczający jedynie części cierpień, na
które z taką łatwością skazywał innych, Zinowiew jest złamany, stał
się zerem. Żadnych tortur, wprost przeciwnie - „władze więzienne
traktują mnie bardzo humanitarnie, leczą". Gospodarz nie musi się
już z nim spotykać. Groźny Zinowiew przestał istnieć. Jest tylko
nieszczęsny chory niewolnik, który sam chce służyć. Pragnie słu-
żyć. Jest gotów pogrążyć siebie i innych. „Nie ma takiego żądania,
którego bym nie spełnił". I nie ma takiego poniżenia. Zinowiew jest
gotów na wszystko.
Gospodarz już wie, że realizacja thrillera przebiega bez przeszkód.
Ja też powtórzyłem w jednym z artykułów plotkę o torturach
stosowanych wobec Zinowiewa i Kamieniewa. I o tym, jak Stalin
wezwał ich do siebie, przekonywał. W odpowiedzi dostałem cieka-
wy list z zabawnym podpisem: „N - K.W.D."
Mylicie się, towarzyszu. Zinowiewa nie torturowano. Nie sądzę, żeby Stalin
spotykał się z tymi dwoma w okresie przygotowań do procesów. Wiem jednak,
że rozmawiali z nimi pełnomocnicy. Słyszałem, że z Zinowiewem pertraktował
Mołotow. Mówił oschle i jak zawsze logicznie: „Ile razy okłamywaliście par-
tię? Ile razy wasze kłamstwa zaszkodziły partii? Teraz dla dobra partii musicie
okłamać samego siebie. Dziś, gdy Trocki osłabia ruch robotniczy, gdy Niemcy
przygotowują się do napaści na nasz kraj, wasze kłamstwo pomoże partii. Nie
możecie temu zaprzeczyć. Dyskusja jest bezprzedmiotowa. Jeśli tego wymaga
interes partii, musimy poświęcić nie tylko wasze żałosne imię, lecz także życie.
Chociaż obiektywnie nikt nie żąda, żebyście kłamali. Obiektywnie rzecz biorąc
wszystko, co robiliście, było zdradą interesów partii". Przez cały ten czas
traktowano Zinowiewa z wyjątkowym szacunkiem. Miał wyciągnąć z tego
wniosek, że być może wszystko będzie mu wybaczone. Zinowiew przekonywał
Kamieniewa. Mądry Kamieniew opierał się przez jakiś czas - wtedy rozmawia-
no z nim brutalnie. Ale nie torturowano. Wręcz przeciwnie. Więzienie jak
sanatorium. To sugerowało, że zostaną ułaskawieni. Obaj chcieli jednego: żyć.
Te patetyczne słowa o partii pomogły im zachować szacunek dla samych
siebie. Otrzymali możliwość udziału w procesie jak kolejne tajne zadanie par-
tyjne. Mołotow popełnił jednak błąd. Naprawdę był przekonany, że zostaną
ułaskawieni. I odważył się to powiedzieć. W rezultacie o mały włos sam nie
został oskarżonym w procesie. Tym bardziej, że jego przyjaciele z Komitetu
Piotrogrodzkiego - Szlapnikow i Załucki - siedzieli już w więzieniu. Od razu
to zrozumieliśmy. W oficjalnym sprawozdaniu z procesu Kamieniewa i Zino-
wiewa na liście przyszłych ofiar „zinowiewowskich morderców" Mołotow nie
figurował. Było tam całe Politbiuro oprócz Mołotowa. Zrozumieliśmy, o co
chodzi.
I kiedy przed rozpoczęciem procesu Mołotow wyjechał na urlop, spodziewaliś-
my się konsekwencji. Zazwyczaj aresztowania tych, którzy się narazili, na-
stępowały w drodze. Nic się jednak nie stało. Mołotow wrócił po miesiącu
i nawet zdążył na rozpoczęcie procesu. Zrozumiał lekcję. I jeśli później miał
własne zdanie, to tylko wtedy, gdy chciał tego Gospodarz.
A może Gospodarz zrozumiał, jak wiele robiła niezmordowana
„kamienna dupa" i postanowił ją oszczędzić? Podczas następnych
procesów nazwisko Mołotowa widnieje już na listach potencjalnych
ofiar „trockistowskich oprawców".
Z Kamieniewem nie poszło tak łatwo. Orłów opowiada: „Śled-
czy Czertok wrzeszczał na niego: »Jesteście tchórzem! Sam Lenin
to powiedział. W Październiku byliście łamistrajkiem. Miotaliście
się od jednej opozycji do drugiej. Prawdziwi bolszewicy walczyli
w podziemiu, a wy szlajaliście się za granicą po kawiarniach. Myś-
licie, że nadal jesteście dla nas ikoną? Jeśli was wypuścimy, pierw-
szy lepszy komsomolec zatłucze was na ulicy. Spytajcie jakiegokol-
wiek pioniera kim są Zinowiew i Kamieniew. Odpowie, że to wro-
gowie ludu!«".
Rzeczywiście, wystarczyło włączyć radio, żeby usłyszeć wściek-
łe oburzenie motłochu - ludu. Były też pogróżki: , Jeśli odmówicie
udziału w procesie i nie przyznacie się do winy, zrobi to za was
wasz syn. Śledził na szosie samochody Woroszyłowa i Stalina. Są
na to dowody".
Dowiedziawszy się, że Zinowiew jest gotów złożyć każde ze-
znanie, Kamieniew zgodził się na to samo. Zrozumiał, że nie ma już
ratunku.
Dwaj główni aktorzy byli gotowi do wyjścia na scenę. Dorzuco-
no im jeszcze kilka partyjnych znakomitości. Na przykład Iwana
Smimowa - członka partii od 1905 roku, pogromcę Kołczaka, Sier-
gieja Mraczkowskiego - byłego narkoma łączności, starego bolsze-
wika, bohatera wojny z Kołczakiem. Obu przekonywano, że to dla
dobra partii. W 1956 roku Safonowa, była żona Smimowa, wspomi-
nała, że gdy żądano od niej zeznań przeciwko mężowi, padał ten
sam argument: „Tego wymaga interes partii".
Koniec starego niedźwiedzia
W środku gorącego lata 1936 roku trzeba było rozwiązać prob-
lem Gorkiego. „Stary niedźwiedź z kółkiem w nosie" - smętnie
określił go Romain Rolland. Gorki najwyraźniej zbuntował się jed-
nak przeciwko treserom - domagał się uwolnienia starego przyja-
ciela Kamieniewa. Kamieniew był jego zastępcą w wydawnictwie
„Akademia". W wydawnictwie poleciały głowy. Gorki znów jest
oburzony. Oświadcza nawet, że chce wyjechać na kurację do Sor-
rento.
Gospodarz zabronił jednak wypuszczać pisarza. Pociągnął nie-
dźwiedzia za łańcuch. Sekretarz Gorkiego, Kriuczkow, staje się
jego strażnikiem - otwarcie kontroluje wszystkich gości. Natomiast
„Jagódka" ostentacyjnie nawiązuje romans z synową Gorkiego.
W maju 1935 roku następuje prorocze ostrzeżenie: rozbija się „Ma-
ksym Gorki", największy samolot świata, chluba radzieckiej propa-
gandy.
Jagoda dostarczył Gospodarzowi list Gorkiego do Louisa Arago-
na. Pisarz prosił znanego poetę o natychmiastowy przyjazd. Gos-
podarz zrozumiał, że druga propagandowa machina nazwiskiem
Gorki też uległa katastrofie. Należało wyciągnąć wnioski. Biorąc
pod uwagę rozmach przyszłych procesów, nie mógł zlekceważyć
buntu Gorkiego. Gorki zaś bezustannie wzywał Aragona. Nie-
dźwiedź przestał reagować na kółko w nosie. Zapewne wtedy Gos-
podarz polecił Jagodzie, by ten pilnował Gorkiego jak oka w głowie
i nie pozwolił wrogom wykorzystać pisarza. Jagoda wykonał roz-
kaz. Pomógł Gorkiemu umrzeć.
Z komunistą Louisem Aragonem i jego rosyjską żoną, Elsą Trio-
let, Jagoda szybko sobie poradził. Najwyraźniej zasugerowano goś-
ciom, że przed wizytą u Gorkiego powinni odwiedzić krewnych
Elsy w Leningradzie. „Powinniśmy byli pospieszyć do Moskwy"
- słusznie przyznał później Aragon.
Nie zdążyli. Przyjechali 15 czerwca, gdy Gorki już konał. Do
rozmowy nie doszło. Pisarz zmarł 18 czerwca. Tego samego dnia
do Moskwy przyjechał Andre Gide, przyjaciel ZSRR. Miał opie-
wać Kraj Rad, ale przede wszystkim chciał się zobaczyć z
Gorkim. Było już jednak za późno. Jagoda uprzedził Gide'a
i uchronił dobre imię klasyka literatury proletariackiej. ,,Najbar-
dziej wolny więzień stalinowskich łagrów" miał wspaniały
pogrzeb. Gospodarz osobiście niósł urnę z prochami. Przemawiał
sam Mołotow. Wystąpił też Andre Gide: ,,Dotychczas we wszys-
tkich krajach świata wybitny pisarz był zawsze buntownikiem
i obrazoburcą (...) W ZSRR po raz pierwszy (...) rewolucyj-
ny pisarz nie jest już opozycjonistą. Wprost przeciwnie (...)
Związek Radziecki zapalił nowe gwiazdy na nowym firma-
mencie".
Gide spędzi w ZSRR kilka miesięcy i jako jedyny spośród euro-
pejskich radykałów napisze prawdę o straszliwym kraju „nowego
firmamentu".
W 1936 roku zmarł jeszcze jeden zrzęda i znany ongiś działacz
partyjny, były narkom spraw zagranicznych, Cziczerin.
Oprócz głośnych procesów w latach terroru miało miejsce wiele
cichych i tajemniczych, lecz bardzo korzystnych zgonów starych
bolszewików.
W NKWD istniało znakomicie wyposażone laboratorium trucizn
- dziecię niedoszłego farmaceuty Jagody.
Pierwszy proces współtowarzyszy Lenina
Zaczęło się! Gospodarz zdecydował, że sceną będzie Dom
Związków, w którym tak niedawno stała trumna Kirowa. I znów
ironia Historii: sąd nad wodzami Października miał się odbyć
w niewielkiej sali, nazywanej... ,,Październikową". Nawet począ-
tek spektaklu zbiegł się z rozpoczęciem sezonu teatralnego w Mo-
skwie.
Dekoracje przedstawiają sąd rewolucji. Akcenty czerwieni - stół
pokryty purpurowym suknem, monumentalne fotele z herbem
ZSRR. Z prawej strony, za barierką - oskarżeni. Za ich plecami
czerwonoarmiści z bagnetami na karabinach. Za nimi - drzwi. Za
drzwiami zaczynały się, nazwijmy to, kulisy jego teatru: bufet, po-
koje, w których podsądni odpoczywali i w przyjacielskiej atmo-
sferze uzgadniali z Jagodą i oskarżycielem Wyszyńskim dalszy
przebieg procesu. Na sali też siedzieli aktorzy - agenci NKWD,
przebrani za lud. Mieli zagłuszać okrzykami ewentualne próby im-
prowizacji lub odstępstwa od scenariusza.
Podsądni przyznawali się do winy. Zgodnie z dyrektywą Troc-
kiego zorganizowali konspiracyjne centrum, które planowało zabój-
stwa przywódców partii i państwa. Zabili Kirowa i utworzyli szereg
grup terrorystycznych, żeby zamordować Stalina i jego wiernych
współtowarzyszy.
Oskarżyciel publiczny, Andriej Wyszyński, zażądał, by wszyst-
kie te wściekłe psy zostały rozstrzelane.
Oskarżeni - znani bolszewicy - gorliwie przyznawali się do
winy. I wyznawali skruchę.
Zinowiew:
Mój wypaczony bolszewizm przekształcił się w antybolszewizm i poprzez
trockizm doszedł do faszyzmu. Trockizm to odmiana faszyzmu.
Kamieniew:
Po raz trzeci staję przed sądem proletariatu. Dwukrotnie darowano mi życie,
ale wielkoduszność proletariatu ma swoje granice.
Wszyscy jednogłośnie domagali się, by ich rozstrzelano. Proces
przebiegał jak po maśle.
Kamieniew:
Chciałbym powiedzieć kilka słów do moich dzieci. Mam dwoje dzieci: jeden
Syn jest pilotem wojskowym, drugi pionierem. Niezależnie od tego, jaką karę
wymierzy mi sąd, uznam ją za sprawiedliwą. Nie oglądajcie się za siebie,
idźcie naprzód. Razem z narodem idźcie za Stalinem.
Kamieniew znał Kobę. I próbował ocalić chociaż swoje
dzieci. Koba miał jednak szerokie plany. Synowa Kamieniewa prze-
chowuje oficjalną odpowiedź NKWD na pytanie o los rodziny męża.
Kamieniew Lew Borysowicz zmarł 25 sierpnia 1936 w wieku 53 lat. Przyczyna
śmierci - kreska. Miejsce śmierci - Moskwa. Kamieniewa Olga Dawidowna
zmarła 11 września 1941 w wieku 58 lat. Przyczyna śmierci - kreska. Miejsce
śmierci - kreska. Kamieniew Aleksandr Lwowicz zmarł 15 lipca 1939 w wieku
33 lat. Przyczyna śmierci - kreska. Miejsce śmierci - kreska.
Taki był koniec wesołego „syna - pilota wojskowego" Aleksan-
dra. „Liutika", jak go nazywali rodzice. Młodszy syn, pionier, zo-
stanie rozstrzelany w wieku siedemnastu lat.
Gazety zachłystywały się wyzwiskami. Gospodarz dbał też, by
pozostający jeszcze na wolności starzy bolszewicy też rzucali kamie-
niami w swoich byłych współtowarzyszy. Legendarny Antonow-
-Owsiejenko (to on ogłosił w Październiku obalenie Rządu Tym-
czasowego) w artykule pod znamiennym tytułem „Dobić do końca"
napisał o „osobliwym oddziale faszystowskich dywersantów",
z którymi „może być tylko jedna rozmowa - rozstrzelanie!".
I oczywiście wysławiał towarzysza Stalina, który „orlim wzrokiem
dostrzega perspektywę, zapewnia jedność, przekształcił ZSRR
w potężną granitową skałę".
Szybko, bardzo szybko przyjdzie kolej na Antonowa-Owsie-
jenkę. A na razie niech popracuje.
Podsądni zostali skazani na rozstrzelanie. W tajnym archiwum
zachowały się ich ostatnie listy. Były to prośby o ułaskawienie
od „Zinowiewa, Kamieniewa, Smimowa i innych oskarżo-
nych w sprawie połączonego centrum trockistowsko-zinowiewo-
wskiego".
Kamieniew napisał kilka beznamiętnych, wymaganych w takim
przypadku zdań. Ale Zinowiew... Pisze jakimiś koślawymi, rwący-
mi się literami. W tych niemal dziecięcych gryzmołach widać obłę-
dny strach.
W nocy z 24 na 25 sierpnia wyciągnięto ich z cel. Skończył się
pierwszy akt thrillera.
Pałeczka sztafetowa
Spektakl trwał dalej. Jagoda i Jeżow uroczyście asystowali przy
egzekucji.
Asystował też szef ochrony Stalina - Kari Pauker. Były fryzjer
operetki budapeszteńskiej w czasie wojny dostał się do niewoli.
Później rewolucja, GPU i olśniewająca kariera. Pauker kochał teatr
i sam był świetnym komikiem. Orłów opisuje, jak Pauker odgrywał
przed Stalinem ulubiony numer - egzekucję Zinowiewa.
Pauker-Zinowiew bezsilnie wisi na ramionach strażników, po-
włóczy nogami, skamle żałośnie. Potem pada na kolana i zawodzi:
„Na miłość boską, błagam, towarzysze, wezwijcie Józefa Wissario-
nowicza". Stalin zaśmiewał się do łez.
Zaśmiewał się tym bardziej, że znał koniec żartownisia. Pauker
też należał do starej gwardii. Już niebawem przyszło mu odegrać
swoją sztuczkę ostatni raz - tym razem pod ścianą. I tak samo
błagać zabójców o litość.
Jagoda zabrał sobie na pamiątkę kule, którymi zastrzelono słyn-
nych rewolucjonistów. Po rozstrzelaniu Jagody historyczne kule
weźmie sobie Jeżow. Jeżow też zostanie rozstrzelany, a kule będą
leżały w jego aktach. W spisie zawartości akt napisano: „Kule re-
wolwerowe, spłaszczone, zawinięte w karteczki z napisami »Ka-
mieniew«, »Zinowiew«".
Swoisty symbol - sztafetowa pałeczka śmierci, skrupulatnie
przekazywana następcom. Ku uciesze Gospodarza.
Jedyny Riutin
Likwidując lewicowców zaczyna przygotowania do rozprawy
z prawicowcami. Szykuje nowy spektakl z udziałem nowych ak-
torów. Na żądanie śledczego Kamieniew zeznaje, że Bucharin brał
udział w planowaniu zamachów. Zeznania są potrzebne na póź-
niej, do drugiego aktu thrillera. Gospodarz nie zapomniał też
o Riutinie. Riutin zostaje przywieziony do Moskwy i osadzony
w straszliwym wewnętrznym więzieniu NKWD. Ten jedyny czło-
wiek, który naprawdę ośmielił się zbuntować, będzie bezcennym
bohaterem przyszłego widowiska— ,,procesu prawicowców". Riu-
tin i tu pozostał jednak jedynym - jedynym, który odmówił udzia-
łu w grze. I choć, jak sam pisał, „traktowano go jak zwierzę",
wytrzymał. Spośród całej kohorty partyjnych znakomitości tylko
on, skromny człowiek, zachował godność. W aktach zachował się
jego ostatni list do prezydium CKW. Ujawniono go po pięćdzie-
sięciu latach.
l listopada 1936. Nie boję się śmierci, którą bezprawnie gotuje mi aparat
śledczy NKWD. Oświadczam, że nie będę prosił o łaskę, gdyż nie mogę kajać
się za coś, czego nie popełniłem. Jestem absolutnie niewinny. Nie mogę jednak
ścierpieć jawnego bezprawia, jakiemu jestem poddawany i proszę o obronę
przed nim. Jeśli moja prośba nie zostanie spełniona, jeszcze raz spróbuję bronić
się jedynym sposobem, jaki w takiej sytuacji pozostaje bezbronnemu, pozba-
wionemu wszelkich praw, skutemu, całkowicie izolowanemu od świata i nie-
winnie prześladowanemu człowiekowi.
Jeżow dostarczył list Stalinowi. Po czym jeszcze przez dwa mie-
siące katował Riutina - bez efektu. W styczniu 1937 roku Riutin
został rozstrzelany.
Gospodarz po raz kolejny uświadomił sobie, że Jagoda nie staje
na wysokości zadania, że nadal cacka się z partyjnymi.
Jeszcze jeden bohater thrillera
Postanowiwszy skończyć z Jagodą, najpierw jak zwykle obsypał
go łaskami. Jagoda zamieszkał na Kremlu, usłyszał: „Zasłużyliście
na miejsce w Biurze Politycznym". Później historycy będą pisać
o sadyzmie Gospodarza - że wywyższał ofiary przed likwidacją.
W istocie chciał, żeby ofiara wydajniej pracowała i nie była przygo-
towana na finał. Poza tym lubował się w roli Otella. Wywyższał
przed likwidacją, żeby wszyscy widzieli, jak kochał tych ludzi i jak
oszukali ufnego Józefa.
Jagoda zgłupiał ze szczęścia. W przewidywaniu dalszych łask
przyspieszył budowę kanału Moskwa - Wołga.
Głodni więźniowie ginęli tysiącami - nie wytrzymywali tempa
pracy. Jagoda miał nadzieję, że kanał będzie nosił jego imię. Gos-
podarz ma carskie zapędy, więc Jagoda wprowadza paradny mun-
dur dla wyższych szarż NKWD: biała bluza wyszywana złotem,
jasnobłękitne spodnie i pozłacany kordzik - strój podobny do mun-
durów oficerów carskiej marynarki. Zmiana warty przed gmachem
NKWD odbywa się publicznie - jak w dawnej gwardii cesarskiej.
Luksusowy klub NKWD przekształca się w klub oficerski z czasów
carskich pułków gwardyjskich. Naczelnicy wydają bale, radzieckie
damy - żony tej nowej arystokracji - spieszą do krawcowych. We
wrześniu 1936 roku naczelnik Wydziału Zagranicznego, Słucki, za-
prasza na bal maskowy. Lustrzana kula wiruje pod sufitem, migot-
liwe odblaski sprawiają wrażenie padającego śniegu. Mężczyźni
w smokingach i mundurach, damy w długich sukniach. Na twarzach
maski wypożyczone z Teatru Wielkiego.
Była to uczta podczas dżumy. Wkrótce przestaną rozstrzeliwać
innych. Wkrótce ich żony będą nosić inne kreacje. Słucki zostanie
otruty, 90 procent uczestników balu - rozstrzelanych.
25 września 1936 roku Gospodarz i jego nowy protegowany,
Andriej Źdanow, wysłali z Soczi depeszę do wiernego Moło-
towa:
Uważamy, że należy koniecznie i pilnie powołać tow. Jeżowa na stanowisko
ludowego komisarza spraw wewnętrznych. Jagoda ewidentnie nie jest w stanie
sprostać zadaniu zdemaskowania bloku trockistowsko-zinowiewowskiego.
GPU jest w tym spóźnione o cztery lata.
Jagoda zostaje narkomem łączności. Zna jednak Gospodarza
i już rozumie, że rozpoczęła się udręka oczekiwania na koniec.
Wielka armia
Jeżow czterokrotnie podnosi zarobki w NKWD, płaca staje się
znacznie wyższa niż w innych instytucjach partyjnych i państwo-
wych. NKWD przejmuje najlepsze mieszkania, kliniki i domy wy-
poczynkowe. Tym bogactwem ludzie Jeżowa będą się cieszyć przez
półtora roku. Aż przez półtora roku.
Planując operację ostatecznej likwidacji partii leninowskiej. Go-
spodarz przekształca NKWD w olbrzymią armię z dywizjami i set-
kami tysięcy pracowników operacyjnych.
Lokalne zarządy NKWD stają się absolutną władzą na prowincji.
Wydziały specjalne działają we wszystkich większych zakładach,
na wszystkich uczelniach. Cały kraj oplątują sieci informatorów.
Pracują w zasadzie społecznie. Czerpią jednak korzyści ze swej
funkcji: systematycznie awansują w pracy. Co najważniejsze, mogą
załatwiać porachunki z tymi, którzy im się nie podobają. Drżą przed
nimi przełożeni.
Ludzie walczą o prawo bycia donosicielem. Jest jeszcze coś:
w latach represji taka funkcja jest jak gdyby tarczą ochronną. Cho-
ciaż nie zawsze, czasem wraz z upadkiem opiekuna część agentów
dzieli jego los.
Stali informatorzy to nie wszystko, każdy obywatel jest zobowią-
zany z entuzjazmem włączyć się do tej pracy. Musi donosić nawet
na siebie. Członek partii na wieść o aresztowaniu znajomego ma
obowiązek niezwłocznie poinformować organy o swoich związkach
z podejrzanym. Cytowany już Orłów przytacza taki przykład: śled-
czy Michaił Kiedrow, syn przyjaciela Lenina, zwrócił się do Or-
łowa z delikatną sprawą. Okazało się, że aresztowano niejakiego
Iljina, starego bolszewika, zaprzyjaźnionego z rodzicami Kiedrowa.
„Jak myślicie, czy mój ojciec powinien powiadomić KC, że Iljino-
wie czasem wpadali do nich na herbatę?" - dręczył się biedny
śledczy.
Wydział Specjalny NKWD śledzi teraz wszystkie organy partyj-
ne z KC włącznie. Kandydatury na wysokie stanowiska muszą być
konsultowane z NKWD. W nim samym powstają tajne wydziały,
które śledzą... funkcjonariuszy NKWD.
Powstaje też tajny wydział specjalny do śledzenia... tajnych wy-
działów. I wszędzie gromadzi się akta, tony akt.
Po aresztowaniu Jeżowa w jego sejfie znaleziono materiały... na
Stalina! Teczka zawierała zeznania jakiegoś Gruzina (oczywiście
przepadłego w łagrach), że Stalin był prowokatorem. Opowiadał
o tym synowi jeden z najbliższych współpracowników Gospodarza
- Gieorgij Malenkow.
Zaczął się 1937 rok i zreorganizowane NKWD pod wodzą Jeżo-
wa przystąpiło do totalnej likwidacji starej partii.
W styczniu (23-30) odbył się jeszcze jeden proces współtowarzy-
szy Lenina - sprawa „równoległego centrum trockistowskiego". Są-
dzono znanych kremlowskich bojarów - byłych stronników Troc-
kiego, którzy dawno wyparli się swego idola. Nic im to nie pomogło.
Gwiazdą procesu stał się Jurij Piatakow, członek KC. Lenin cenił
go bardzo wysoko, nazywał człowiekiem o „niewątpliwie ogromnej
woli i ogromnych zdolnościach".
Piatakow należał do partii od 1905 roku, działał w podziemiu,
podczas wojny domowej dowodził armiami, należał do opozycji,
składał samokrytykę, wybaczono mu. Ludowy komisarz przemysłu
Ordżonikidze mianował go swoim zastępcą. Piatakow był jednym
z organizatorów twardej pierwszej pięciolatki.
Początkowo zaproponowano mu rolę głównego świadka oskar-
żenia w procesie Zinowiewa i Kamieniewa. Piatakow zgodził się
oczernić swoich dawnych towarzyszy. Traktował to zadanie jako
„akt najwyższego zaufania partii" i chciał je wykonać „z całego
serca". Gotowość do współpracy spowodowała, że powierzono mu
bardziej skomplikowaną rolę. Sam miał być oskarżonym.
Został aresztowany. Przez jakiś czas odmawiał. Wtedy przyje-
chał do niego Ordżonikidze. Namawiał, obiecywał życie w zamian
za zgodę na udział w spektaklu. Piatakow, jak nikt inny, mógł
zdyskredytować w oczach świata i kraju swoje wczorajsze bożysz-
cze - Trockiego. W końcu uznał „wyższą konieczność" i wraz ze
śledczymi zaczął pracować nad rolą.
Niestety, zdarzyła się wpadka. Zgodnie z planem Piatakow opo-
wiedział na procesie o tajnym spotkaniu z Trockim w Norwegii.
Gospodarz wymyślił zajmującą historię. Otóż Piatakow poleciał
niemieckim samolotem do Oslo, gdzie nawiązał kontakt z Trockim.
Trocki poinformował go, że dogadał się z Niemcami w kwestii inter-
wencji (ulubiony temat Stalina) i tak dalej. Tymczasem pracownicy
lotniska, na którym jakoby miał lądować Piatakow, zeznali, że w tym
czasie nie przyjmowano żadnych zagranicznych samolotów.
Drugą gwiazdą procesu Gospodarz uczynił byłego piewcę Troc-
kiego - Radka. Przed uwięzieniem skrzętnie i do ostatka wykorzys-
tał jego talent. Gdy Jeżow zwrócił się o zgodę na aresztowanie
Karla Bemgardowicza, Gospodarz 16 sierpnia 1937 roku zadepe-
szował z Soczi:
Proponuję odłożyć kwestię aresztowania Radka i pozwolić mu opublikować
w „Izwiestiach" artykuł przeciwko Trockiemu.
Był to okres procesu Kamieniewa. Stalin dał Radkowi możli-
wość podeptania Trockiego i dawniejszych przyjaciół.
Po czym autor i reżyser oznajmił: „Proszę na scenę!"
„Przybiegła do mnie żona Radka i powiedziała, że go aresztowa-
no. O Radku jestem jak najlepszego zdania. Może się mylę, ale
wszystkie głosy wewnętrzne mówią mi, że powinienem do Ciebie
napisać. To straszna sprawa!" - ze zgrozą pisze do Gospodarza
Bucharin - szef Radka.
Radek jednak od razu zrozumiał, że będzie musiał odegrać wy-
znaczoną rolę. Postanowił wygrać życie. Wziął przygotowane przez
śledczego prymitywne zeznania, które miał podpisać, i powiedział
z uśmiechem: „To nie to, co trzeba. Sam napiszę".
I rzeczywiście napisał - arcysprytne kłamstwo unicestwiające
Trockiego. Wiedział, że zeznania trafią do rąk Gospodarza. I Gos-
podarz doceni usługę.
Na rozprawie Radek był wspaniały. Bezlitośnie demaskował sie-
bie i wspólników. Grał w natchnieniu. Dzięki niemu proces udał się
znakomicie .Obecny na sali niemiecki pisarz Lion Feuchtwanger
napisał później w swej książce:
Ludzi, postawionych przed sądem, w żadnym przypadku nie można było uznać
za udręczone, zaszczute istoty. Byli to starannie ogoleni, dobrze ubrani męż-
czyźni o dystyngowanych i niewymuszonych manierach. Pili herbatę, z kiesze-
ni wystawały im gazety (...) Proces przypominał raczej swobodną dyskusję
w inteligentnym gronie (...) Miało się wrażenie, że oskarżeni, prokurator i sę-
dziowie pochłonięci są jakąś wspólną, wręcz sportową pasją wyjaśniania wszy-
stkich szczegółów inkryminowanych zdarzeń. Gdyby tę rozprawę miał przygo-
towywać reżyser teatralny, musiałby poświęcić wiele lat i dopiero po niezliczo-
nych próbach osiągnąłby taki poziom zgrania oskarżonych.
Spektakl miał swego genialnego reżysera. A reżyser - znakomi-
tego aktora.
Reżyser docenił go. Proces zakończył się wyrokami śmierci na
wybitnych współtowarzyszy Lenina. Piatakow, Sieriebriakow, Mura-
łow i inni zostali skazani na rozstrzelanie. Radek dostał dziesięć lat.
„Jego twarz jaśniała i jak gdyby zawstydzony swoim szczęściem
posłał pozostałym skazanym uśmiech pełen winy" - pisał Feucht-
wanger.
Gospodarz odwdzięczył mu się za proces, ale nie miał zamiaru
odstępować od przyjętej zasady. Stara gwardia musiała umrzeć. Nie
potrzebował ludzi mądrych jak Fouche i genialnych jak Talleyrand.
Potrzebował wiernych. Psów. Radek zostanie zabity - w łagrze.
Maria Swanidze:
20 listopada 1936. (aresztowano - przyp. aut.) Radka i innych, których znałam,
z którymi rozmawiałam i którym nigdy nie ufałam (...) Jednak to, co się stało,
przeszło moje pojęcie o ludzkiej podłości. Jest tu wszystko, łącznie z terrorem,
interwencją, gestapo, złodziejstwem, sabotażem (...) I w imię czego? Dla karie-
ry, z pazerności, z chęci użycia, dla kochanek, wyjazdów zagranicznych, mgli-
stych perspektyw przejęcia władzy drogą jakiegoś przewrotu pałacowego (...)
Gdzie elementarne uczucie patriotyzmu, miłości do ojczyzny? Te moralne
potwory zasłużyły na swój los. Biedny Kirow okazał się kluczem do drzwi, za
którymi czatowała ta ohyda. Jak mogliśmy być tak ślepi, jak mogliśmy tak
bezkrytycznie ufać tej szajce podłych drani? Niesłychane! (...) Serce płonie
gniewem i nienawiścią. Ich śmierć mi nie wystarcza. Chciałabym ich torturo-
wać, łamać kołem, palić za te wszystkie łajdactwa.
Zdumiewające! Ona wierzy w te kłamstwa! Ona, która zna tych
ludzi? Albo...
Z listu Nikołaja Kotowa (Moskwa):
„Góra" dygotała ze strachu. Wszyscy prześcigali się w miotaniu przekleństw
na dawnych przyjaciół. Kłamali w oczy sobie, ojcu, matce, dzieciom, byle
tylko udowodnić „wąsatemu" swoją lojalność. Każdego dnia czekali na aresz-
towanie i okłamywali samych siebie w pamiętnikach. Liczyli, że to pomoże
później w śledztwie.
Wdzięczni widzowie
W Europie procesy wzbudziły nieufność. W dużej mierze po-
starał się o to Trocki. Gospodarz wiedział, że sukces spektaklu
zależy nie tylko od aktorów, lecz i od widowni. Zapragnął mieć
widzów, którzy swoim autorytetem uwiarygodnią przedstawienie.
I co najważniejsze - napiszą recenzje.
Wierzył w siebie. Wszyscy, których gościł - Herbert Wells, Ber-
nard Shaw, Emil Ludwig, Henri Barbusse, Romain Rolland - wyje-
chali jako przyjaciele kraju, sławiąc jego wodza. Czy naprawdę
niczego nie zauważyli? Czy też po prostu nie oparli się pochlebst-
wom, bezustannym hołdom, zachwytom, prezentom i peanom?
I czy tylko o to chodziło?
W wiele lat po śmierci Romaina Rollanda opublikowano jego
pamiętnik. Okazało się, że „wielki przyjaciel ZSRR" wszystko ro-
zumiał i wszystko widział: „Czuję, jak wzbiera we mnie ból i wzbu-
rzenie. Tłumię w sobie potrzebę mówienia i pisania o tym wszyst-
kim".
Ale dlaczego? Dlatego, że „wrogowie we Francji i na całym
świecie wykorzystają moje słowa jako oręż". Rolland pozwolił
ogłosić drukiem swój pamiętnik dopiero po roku 1985.
Nie wolno było szargać idei komunizmu. Gdyż dzieło Stalina
jest większe niż Stalin i jego słudzy. Ten sam stan wyższej koniecz-
ności, na którym wódz opierał swoje koszmarne procesy.
Tym razem jednak sprawa była poważniejsza.
Gospodarz potrzebował osobistości na miarę europejską, sławy,
która by potwierdziła, że thriller to prawda, że byli przywódcy partii
rzeczywiście stali się bandą morderców i zdrajców.
Po długich konsultacjach w Kominternie zdecydowano się na
niemieckiego pisarza Liona Feuchtwangera. Był antyfaszystą, auto-
rem cenionych powieści zmuszonym do emigracji z hitlerowskich
Niemiec. Zaproszono go do ZSRR. Gospodarz osobiście włączył się
do kampanii obłaskawiania gościa.
Towarzysz Stalin przyjął niemieckiego pisarza Liona Feuchtwangera. Rozmo-
wa trwała ponad trzy godziny. („Prawda").
Jak to się odbywało?
W tajnym archiwum WOKS (Stowarzyszenia Więzi Kultural-
nych z Zagranicą) przechowywano dwanaście raportów, które pod
nagłówkiem „poufne" pisała Karawkina, tłumaczka Feuchtwange-
ra. Poprosiłem o komentarz dawną pracownicę WOKS. Wyjaśniła
z uśmiechem: „Nic nie wiem o Karawkinie. Tłumaczka towarzy-
sząca znanemu cudzoziemcowi była oczywiście związana
z NKWD, czasem musiała być nie tylko przewodniczką, lecz także
bliską przyjaciółką. Żeby nic nie mogło ujść jej uwadze - ani
w dzień, ani w nocy".
Z raportów Karawkiny:
19 grudnia 1936. Feuchtwanger opowiadał o wizycie u Dymitrowa (który kie-
rował wówczas Kominternem - przyp. aut.). Pojechał specjalnie, żeby poroz-
mawiać o procesie trockistów. Powiedział, że Dymitrow był bardzo zdener-
wowany i tłumaczył mu tę sprawę półtorej godziny, ale nie przekonał. Mówił,
że zagranica bardzo źle odbiera ten proces i nikt nie wierzy, że piętnastu
ideowych rewolucjonistów, którzy tyle razy ryzykowali życiem uczestnicząc
w spiskach, nagle dobrowolnie się przyznaje.
22 grudnia. Powiedział, że napisał dla „Prawdy" artykuł o Andre Gidzie. Jutro
przyjdzie maszynistka, która to przepisze.
27 grudnia. Dziś był trudny dzień, gdyż Feuchtwanger wylał na mnie wszystkie
żale z powodu artykułu. Powiedział, że potwierdzają się słowa Gide'a o tym, że
nie ma u nas wolności poglądów, że nie wolno wypowiadać własnych myśli
itd. W redakcji zaproponowali mu, żeby zmienił niektóre fragmenty, szczegól-
nie o kulcie Stalina. Tłumaczyłam mu, na czym polega stosunek ludzi radziec-
kich do towarzysza Stalina, skąd się to bierze i dlaczego nie można tego
nazwać „kultem". Wściekał się, mówił, że nic nie będzie zmieniać, ale potem
ostygł, spokojnie poszedł do gabinetu i poprawił tekst tak, jak go prosili.
Od rana Feuchtwanger monologował o mankamentach życia w ZSRR, skarżył
się na obsługę w hotelu itd. „Chciałbym widzieć, jak w ZSRR wydrukują rzecz,
w której skrytykowałbym to wasze życie". Dodał też, że może żyje się tu
wspaniale, ale on woli mieszkać w Europie.
I cóż w końcu napisał Feuchtwanger?
Procesów Zinowiewa i Radka nie można wytłumaczyć dążeniem Stalina do
władzy i pragnieniem zemsty. Kiedy obserwowałem w Moskwie proces,
kiedy zobaczyłem i usłyszałem, moje wątpliwości rozpłynęły się jak sól
w wodzie.
A oto co napisał Feuchtwanger o tak irytującym go kulcie Sta-
lina:
Nie ulega wątpliwości, że to nadmierne uwielbienie (...) jest szczere. Ludzie
odczuwają potrzebę wyrażenia wdzięczności i bezgranicznego zachwytu. Lud
jest wdzięczny Stalinowi za chleb, mięso, porządek, wykształcenie i armię,
która zapewnia krajowi bezpieczeństwo. (...) Poza tym Stalin to rzeczywiście
krew z krwi ludu... Na moją uwagę o pozbawionym gustu, przesadnym uwiel-
bieniu narodu dla jego osoby, wzruszył ramionami, a potem przeprosił za
swoich robotników i chłopów. Powiedział, że byli zbyt zajęci innymi sprawa-
mi, żeby wyrabiać w sobie gust i dobry smak.
Wszystko wytłumaczył, wszystko usprawiedliwił w swojej ksią-
żce Moskwa w 1937 roku. Jakże miał nie bronić ZSRR - przeciw-
nika faszyzmu, kraju, który bronił wolności w Hiszpanii? Wciąż ta
sama „wyższa konieczność".
Bertholt Brecht: „Książka Feuchtwangera to najlepsze dzieło li-
teratury zachodniej".
Książkę Andre Gide'a potępiono. „Wielu mnie atakowało - pisał
Gide. - Robak kryje się wewnątrz owocu, lecz gdy powiedziałem:
»To jabłko jest robaczywe«, zarzucono mi, że... nie lubię jabłek".
Aresztowania trwały bez przerwy. Każdej nocy czarne samocho-
dy wyruszały na miasto - wyłapywano członków partii i ich najbliż-
szych. Żadnych głośnych procesów. Thriller rozgrywał się w ciszy.
Szybko wymuszano potrzebne zeznania. I - pod ścianę. Nowi pod-
władni Jeżowa nie żywili żadnego szacunku dla starej gwardii. Poza
tym NKWD dostało od Gospodarza nową broń - tortury.
W wielu książkach o gułagach opisywano tortury. Naj straszniej-
sze jest to, że nie były samowolą oprawców z NKWD. Mogli je
stosować oficjalnie. Na mocy dokumentu z lat dwudziestych.
W Archiwum Prezydenta czytam stenogram plenum KC z 1957
roku, upstrzony adnotacjami o wyjątkowej tajności dokumentu.
Mołotow: Politbiuro zezwoliło na stosowanie środków przymusu fizycznego,
wszyscy podpisali tę decyzję.
Głos: Nie było takiej decyzji.
Mołotow: Była. Ściśle tajna, nie mam jej.
Chruszczow: Przed XX Zjazdem Kaganowicz powiedział, że istnieje dokument
w sprawie bicia zatrzymanych, który wszyscy podpisali. Nie znaleźliśmy go,
został zniszczony.
Wszystkiego jednak nie zniszczono. W sejfach wielu prowin-
cjonalnych obkomów zachowała się depesza z podpisem Stalina:
KC WKP(b) wyjaśnia, że stosowanie przymusu fizycznego przez NKWD jest
dopuszczalne na mocy decyzji KC z 1937 roku. Wiadomo, że wszystkie wy-
wiady burżuazyjne stosują przymus fizyczny wobec przedstawicieli proletaria-
tu. Rodzi się pytanie: dlaczego wywiad radziecki ma być bardziej humanitarny
wobec zdeklarowanych wrogów klasy robotniczej?
W depeszy pobrzmiewa znajomy gniewny głos.
Diabełek strachu
Gospodarz spieszył się -jak we wszystkich sprawach. Postano-
wił przyspieszyć proces likwidacji partii. To wymagało, by oskar-
żeni szybciej składali potrzebne zeznania. Działał logicznie,
wprowadził tortury. Nowa generacja śledczych Jeżowa szybko się
uczyła: tortury i bicie. Tortury zaczynały się jeszcze przed rozpo-
częciem śledztwa, od razu po aresztowaniu. Najpierw była tortura
celi: „W jednym pomieszczeniu siedziało po sześćdziesięciu lu-
dzi. Lipiec. Upał. Przywieraliśmy ustami do szczelin w podło-
gach, żeby wyssać choć odrobinę świeżego powietrza. I ustawiali-
śmy się w kolejce do drzwi. Przez szpary można było pooddychać.
Starsi nie wytrzymywali, dusili się prawie od razu" - wspominał
naoczny świadek.
Później zaczynały się tortury śledztwa. Suchanowski zaczynał
pierwsze przesłuchanie od okrutnego bicia - żeby od razu upoko-
rzyć i złamać. Żonę brata Ordżonikidzego zatłuczono na śmierć.
W kazamatach leningradzkiego NKWD więźniów sadzano na
cementowej podłodze i przykrywano pudłem, wewnątrz którego
sterczały ostre gwoździe. Takie pudło o rozmiarach metr na metr
wbito na olbrzyma - dowódcę armii Pawła Dybienkę.
Teraz przesłuchiwani bardzo szybko podpisywali wszystkie ze-
znania.
I jak za czasów Nerona bardziej odporne okazywały się kobiety.
Żonę Nestora Łakoba, zmarłego dyktatora Abchazji, co wieczór za-
bierano na przesłuchanie, a rano wrzucano do celi zakrwawioną i nie-
przytomną. Śledczy domagał się, żeby podpisała zeznania obciążają-
ce jej zmarłego męża. Za każdym razem niezłomnie odpowiadała:
„Nie oczernię pamięci męża..." Nie załamała się nawet wtedy, gdy
na jej oczach katowano syna, szesnastoletniego ucznia. Umarła w celi
po kolejnych torturach, nie podpisawszy żadnych zeznań.
Bicie było jedynie wstępem do tortur - zejściem do piekła. Po-
tem urządzano osławiony „taśmociąg": zmieniają się śledczy,
a oskarżony nie śpi dzień i noc. W dodatku biją go, obrażają...
W głowie mąci się od bezsenności - i jest gotów podpisać wszyst-
ko, czego żądają.
Kolejny etap: dostaje jedzenie, papierosy, dowiaduje się, że teraz
sam musi myśleć, co jeszcze dodać do zeznań. Ślęczy podpowiada-
ją mu kierunek rozumowania i kontrolują zeznania.
Jeśli ma stanąć przed sądem (choć większość dostaje wyroki
zaocznie), odbywa się próba rozprawy: „Pamiętaj, że jak się pomy-
lisz, to nie rozstrzelamy cię, ale pokroimy na kawałki..." Wpajają
mu przekonanie, że wcale nie zginie - wyroki zapadają tylko na
papierze. Podczas rozprawy śledczy siedzi naprzeciwko oskarżone-
go. Przez cały czas kaci mówią o szlachetnych motywach przy-
znania się. O korzyściach dla partii i ojczyzny. Często oskarżeni
podchwytują ten wątek - żeby zachować choć resztkę szacunku dla
samych siebie.
Jednak za „wszystkimi górnolotnymi frazesami o charakterze
ideowo-politycznym czaił się w mej świadomości maleńki diabełek
zwyczajnego strachu" - pisała jedna z ofiar.
Krajem nie rządziła już partia. Nie rządził nim nawet Stalin.
Rządził strach. Jak pisał rzymski historyk z czasów Nerona: „W
tym mieście strachu nie było już ludzi - zostały jedynie ich kości
i mięso". Przyszła kolej na starego przyjaciela Trockiego - byłego
szefa Rady Uralskiej, który dowodził egzekucją rodziny cara - Ale-
ksandra Biełoborodowa. Śmiertelnie chory (miał raka krtani), przy-
trzymując opadające spodnie, stał przed obliczem śledczego były
naczelnik czerwonego Uralu. Potulnie zeznawał przeciwko byłym
przyjaciołom - trockistom. Nie chciał się jednak przyznać do osobi-
stego udziału w terrorze.
Stalin do Jeżowa 26 maja 1937 roku: „Czy nie pora przycisnąć
tego pana, żeby opowiedział o swoich brudnych sprawkach? Gdzie
on jest: w więzieniu, czy w hotelu?" Przycisnęli, pomęczyli. I roz-
strzelali. Ciekawe, czy były wódz czerwonego Uralu wspominał
w owych strasznych chwilach tamtą piwnicę, gdzie wił się na pod-
łodze konający syn cara, a żołnierze dobijali bagnetami córki ostat-
niego władcy Rosji?
W końcu aresztowano Jagodę. Gospodarz nie zapomniał, jak
w 1928 roku Bucharin wymienił go jako swego zwolennika. Jagoda
zawiódł wówczas Bucharina, ale podsunął Gospodarzowi wspania-
ły pomysł - połączyć ich obu w jeden spisek.
Tak więc Gospodarz już dawno zarezerwował dla Jagody rolę
w swoim thrillerze. Rolę nieoczekiwaną... Miała wyjaśnić krajowi
zabójstwo Kirowa i przyszłe czystki NKWD. Okazało się, że Kiro-
wa rzeczywiście zamordowało NKWD! A raczej sabotażyści, któ-
rzy przeniknęli do NKWD. Konkretnie sam wszechpotężny Jagoda!
Ze zwrotu akcji należało wyciągnąć następujący wniosek: jak bar-
dzo wszyscy muszą być czujni, skoro sam komisarz spraw wew-
nętrznych okazał się agentem przeklętego Trockiego! Iluż jeszcze
szpiegów i zdrajców musi być wokół nas! Aresztowanie Jagody
pozwoliło Gospodarzowi pozbyć się leninowskiej kohorty czekis-
tów. W skrytości ducha bardzo przeżywali zagładę starej gwardii.
Wykonywali rozkazy, ale z pewnością ich nie akceptowali.
Gospodarz wiedział jedno: potrzebne są młode kadry, gardzące
całą tą partyjną starzyzną. Wykonawcy bez obciążeń. Oto dlaczego
wraz ze starą partią miał zginąć jej twór - stara Czeka.
Jeżow gorączkowo przeprowadzał czystkę w NKWD. Dowcip
Gospodarza: starzy czekiści mieli podzielić los starych członków
partii, których sami dopiero co rozstrzeliwali. Niektórzy spot-
kają się w łagrach ze swymi niedawnymi ofiarami, ale większość
nie dotrze do łagrów - zostanie rozstrzelana pod znajomą ścianą
Łubianki. Pod którą postawili tak wielu ludzi... Rutynowa droga:
rozstrzelanie, krematorium i bezdenny grób numer jeden na Cmen-
tarzu Dońskim, do którego wsypuje się spalone prochy. I jeszcze
jeden dowcip Gospodarza: Jagoda musiał się przyznawać do nie-
zliczonych zabójstw (dokonanych na rozkaz samego Gospodarza):
otruł Mienżyńskiego, Gorkiego...
Według legendy Jagoda miał powiedzieć w więzieniu: „A jed-
nak Bóg istnieje... U Gospodarza zasłużyłem na wdzięczność za
wierną służbę, u Boga - na najsurowszą karę... Teraz spójrzcie,
gdzie jestem i sami osądźcie, czy Bóg istnieje." I podpisał wszyst-
kie zeznania, których od niego żądano. Wpadł w apatię. Czasem
płakał.
Słowa Jagody powtórzono Gospodarzowi. Uśmiechnął się. Były
seminarzysta pamiętał: Atylla - bicz Boży.
W końcu roku przyjęto konstytucję. Podczas pobytu za granicą
w 1936 roku Bucharin podniesie rękę i obwieści triumfalnie: „To
ona napisała konstytucję". Doda też, że pomagał mu Kartusza (Ra-
dek).
Tak, Gospodarz kazał napisać konstytucję swym dwóm najzdol-
niejszym publicystom. Dopiero potem odegrali swoje role w thril-
lerze. Konstytucja głosząca wolność słowa, powszechne prawo wy-
borcze i inne swobody, mogła wejść w życie tylko wtedy, gdy
nikomu nie przyszłoby do głowy, że można skorzystać z tych przy-
wilejów.
Terror miał stworzyć takie społeczeństwo. Oczywiście nie było
w nim miejsca dla starych opozycjonistów i demagogów.
Musieli odejść. Radek był pierwszy. Teraz przyszła kolej na
Bucharina - ulubieńca partii. Zlikwidowanej partii.
„ULUBIENIEC PARTII'
UJAWNIA TAJEMNICĘ
Ta rzeka przelanej krwi ciąży duszy i napełnia serce troską. Proszę czytelnika
o jedną łaskę: niech mi będzie wolno nie czuć obrzydzenia do ludzi, którzy tak
haniebnie pozwalają na swoją zgubę.
Tacyt o czasach terroru Nerona
Niebezpieczna podróż ku wolności
Pierwszy dzwonek rozległ się 19 lutego 1936 roku: „Prawda"
wystąpiła z gwałtowną krytyką poglądów Bucharina. Po dwóch
tygodniach Gospodarz wypuszcza jednak Bucharina za granicę - do
Paryża.
Bucharin wchodzi w skład delegacji, która ma przejąć archiwum
niemieckiej partii socjaldemokratycznej, rozgromionej przez Hitle-
ra. Archiwum przechowuje w Paryżu mieńszewik, Borys Nikołąje-
wski.
To było kapitalne posunięcie. Wypuszczając Bucharina z żoną,
po groźnym artykule, dawał mu okazję zostania na emigracji. W tej
sytuacji lider „prawicowców" stałby się „bezpowromikiem", tj.
jawnym wrogiem. No i uwiarygodniłby wszystkie minione i przy-
szłe procesy.

Gdyby wrócił, otwierały się nowe perspektywy. Znając próżność
Bucharina, Gospodarz mógł być pewien, że tamten nie utrzyma
w Paryżu języka za zębami - nagada aż za dużo.
Spotykając się z Nikołajewskim, nie będzie unikać kontaktów
z innymi mieńszewikami. Zbyt wiele ich łączyło. Gospodarz nie
pomylił się. Każdy mieszkaniec ZSRR zna to niebezpieczne uczu-
cie wolności, jakiego doświadcza się za granicą. Bucharin też po-
czuł się wolny. Odbył spotkanie z liderem mieńszewików, Fiodo-
rem Danem. Nazwał wówczas Stalina „małym, złowieszczym czło-
wiekiem, nie człowiekiem, ale diabłem".
- Dlaczego więc powierzyliście mu swoje losy, los partii, los
kraju? - spytał Dań.
- Powierzyliśmy nie jemu, lecz człowiekowi, któremu ufa partia.
(...) Jest jak gdyby symbolem partii. Oto dlaczego pchamy się mu
do paszczy, choć wiemy, że nas pożre.
- Dlaczego wracacie?
- Nie mógłbym żyć na emigracji. (...) Będzie, co ma być. (...)
A może nic nie będzie?
Dań zanotował treść rozmowy i nie mógł nie opowiedzieć o niej
przyjaciołom.
Bucharin toczył długie debaty z Nikołajewskim, który też wszys-
tko zapisał - „dla historii". I chociaż po aresztowaniu Bucharina
zniszczył notatki, było już za późno - w tym czasie wiedział o nich
nie tylko on.
Bucharin zdołał odbyć w Paryżu tajne spotkanie z ambasadorem
USA w ZSRR, Williamem Bullitem. Poinformował go o prohit-
lerowskich nastrojach Stalina.
Paryż roił się od stalinowskich agentów: szpiedzy NKWD, fran-
cuscy komuniści z Kominternu, byli carscy oficerowie, którzy
uwierzyli bolszewikom.
Radzieckie służby specjalne w biały dzień porywały przeciw-
ników politycznych. Trudno sobie wyobrazić, że Stalin wypuścił
Bucharina „bez opieki". Tak więc Bucharin podczas pobytu w Pa-
ryżu znacznie wzbogacił swoje akta przed zbliżającym się proce-
sem.
Bucharin wrócił... Jesienią Stalin wysyła go na półtoramiesięcz-
ny urlop do Pamiru. Gdy Bucharin rozkoszuje się górskimi szczyta-
mi Azji Środkowej, jego nazwisko pada na procesie Kamieniewa
i Zinowiewa.

Zostaje wymieniony wraz z innymi „prawicowcami" jako
współorganizator zabójstwa Kirowa.
Prokurator Wyszyński oficjalnie ogłasza wszczęcie dochodzenia
w tej sprawie. Przewodniczący związków zawodowych, Michaił
Tomski, przejrzał zamiary nowego Cezara i 22 sierpnia popełnił
samobójstwo, wzbogacając tym samym thriller o nowy wątek.
„Prawda" doniosła: „Tomski zagubił się w swych kontrrewolucyj-
nych powiązaniach z trockistowsko-zinowiewowskimi terrorysta-
mi"
mi".
Bucharin przerywa urlop i wraca do Moskwy.
Bogowie łakną krwi
W Archiwum Prezydenta czytam przedśmiertne listy Bucharina.
Czterdzieści listów. Cała powieść epistolograficzna, połączenie Ka-
lki i Dostojewskiego. Czytajcie, czytajcie listy Bucharina! Wszyst-
ko, co napisano o procesach stalinowskich - o największej zagadce
stulecia, w której ofiary z własnej woli oczerniały się publicznie
i wielbiły swego oprawcę - pozostawało w sferze domysłów i hipo-
tez. Listy Bucharina zawierają klucz do tej tajemnicy.
Po powrocie Bucharin zaczyna pisać wyjaśnienia - do Biura
Politycznego i prokuratora Wyszyńskiego:
Nie tylko nie jestem winien zarzucanych mi przestępstw, lecz mogę z dumą
stwierdzić, że w ostatnich latach z pasją i przekonaniem broniłem linii partii
i kierownictwa Stalina. (...) W związku z tym muszę dodać, że w 1933 roku
zerwałem wszelkie stosunki osobiste ze swoimi byłymi sojusznikami, Michai-
łem Tomskim i Aleksiejem Rykowem. Można to ustalić na podstawie zeznań
kierowców i analizy ich kart drogowych oraz poprzez przesłuchanie wartow-
ników, agentów NKWD, służby itd.
Tak, strach nie pozwalał mu się spotykać z dawnymi towarzysza-
mi. Zdarzały się najwyżej przypadkowe kontakty i Bucharin su-
miennie je wylicza:
Tylko raz - z Kamieniewem. (...) Spytałem go, czy nie wróci na stanowisko
kierownika działu literackiego „Prawdy" i że porozmawiam o tym z towarzy-
szem Stalinem. (...) Kamieniew powiedział jednak: „Chcę, żeby o mnie zapom-
niano, żeby Stalin nawet nie pamiętał mojego nazwiska". Po tej drobnomiesz-
czańskiej deklaracji wycofałem swoją propozycję.
Pisze też o „szkole Bucharina":
Stalin osobiście pokazywał mi szereg dokumentów, z których wynikało, że ci
ludzie „wymknęli mi się z rąk" (słowa Stalina). Już od dawna mi nie ufali,
a niektórzy wręcz nazywali zdrajcą.
A więc żadnych związków z oddanymi uczniami. Następnie
przechodzi do wychwalania zakończonego procesu Zinowiewa
i Kamieniewa:
Proces będzie miał ogromne znaczenie międzynarodowe. (...) Dobrze, że roz-
strzelano tych niegodziwców - powietrze się oczyści.
Pisze tak'o swoich towarzyszach i przyjaciołach. Mózg pracuje
jednak gorączkowo: czy czegoś nie przeoczył, czy nie zapomniał
o jakichś przestępczych spotkaniach? Ależ tak - zdarzały się! Na
przykład z byłym przywódcą bolszewików piotrogrodzkich.
Niektóre dodatkowe fakty. Choć starałem się, jak mogłem, unikać wizyty Aleksan-
dra Szlapnikowa, dopadł mnie jednak. (Było to w tym roku, tuż przed jego aresz-
towaniem.) W „Izwiestiach" prosił mnie o przekazanie listu Stalinowi. Poleciłem
pracownikom, by więcej go nie wpuszczano, gdyż politycznie śmierdzi.
Ach tak! Przypomniał też sobie o innym „przestępczym spot-
kaniu" - z byłym drugim człowiekiem w partii:
W mieszkaniu Radka spotkałem kiedyś Zinowiewa. (...) Przyszedł do Radka po
książkę. Zmusiliśmy go, żeby wypił za Stalina. (Skarżył się na serce.) Zino-
wiew wygłaszał peany na cześć Stalina (co za podlec!). Dodam, że takim
ludziom jak ja i Radek trudno czasem wyrzucić natrętów, którzy przychodzą.
Jest więc czysty - zdradził wszystkich. Spełnił żądanie Stalina.
Równocześnie pisze histeryczny list do Woroszyłowa:
Piszę teraz i doznaję uczucia nierealności - co to jest: sen, halucynacja, omam,
dom wariatów? (...) Możliwe, że biedak Tomski faktycznie się zaplątał - nie
wiem. (Jest gotów uznać za zdrajcę nawet zmarłego przyjaciela.) (...) Cieszę
się, że rozstrzelano te psy. Dzięki procesowi Trocki jest już politycznym tru-
pem. (Za jednym zamachem poparł proces i potępił Trackiego.) (...) Radzę
przeczytać dramaty Rollanda o Rewolucji Francuskiej.
Ściskam, gdyż jestem czysty.
Nie wytrzymał, wspomniał o Rewolucji Francuskiej - o jakobi-
nach, którzy wymordowali się nawzajem. Gdy skazywano Zinowie-
wa i Kamieniewa, gdy rozprawiano się ze Smimowem, Szlapniko-
wem i innymi dawnymi przyjaciółmi, jakoś nie myślał o dramatach.
Teraz pomyślał. Za późno. Sam stał się uczestnikiem banalnego
dramatu rewolucji. Z jej niezmienną dewizą: „Rewolucja jak Saturn
zabija swoje dzieci. Strzeżcie się! Bogowie łakną krwi".
Ledwie piśmienny były ślusarz, obecnie członek Biura Politycz-
nego, Woroszyłow, nie czytał dramatów Rollanda, ale znał zasady
Gospodarza. Bucharin bał się „zadźumionego" Szlapnikowa i swo-
ich uczniów, a Woroszyłow - Bucharina. Też chce go „wyrzucić".
Właśnie dlatego wyjątkowo grubiańsko odpowiedział na jego
list. Bucharin piętnował byłych przyjaciół - teraz Woroszyłow pięt-
nuje Bucharina. Zgodnie z najlepszymi wzorami tych czasów obie-
cuje eks-przyjacielowi „w przyszłości trzymać się od Ciebie jak
najdalej, niezależnie od wyników śledztwa w Twojej sprawie". Bę-
dzie też uważać go „za łajdaka".
Strach jest jednak tak ogromny, że Bucharin znów pisze do Wo-
roszyłowa.
Otrzymałem Twój przerażający list. Mój kończył się słowem „ściskam". Twój
-epitetem „łajdak". Każdy człowiek ma, lub raczej powinien mieć, swoją dumę
osobistą. Chcę jednak wyjaśnić pewne nieporozumienie polityczne. Napisałem
osobisty list (czego teraz żałuję) w bardzo złej kondycji psychicznej, jako 
czło-
wiek zaszczuty. (...) Odchodziłem od zmysłów na myśl, że ktoś może uwierzyć
w moją winę. (...) Jestem na skraju załamania nerwowego. Właśnie dlatego
napisałem tamten list. Tym niemniej muszę jak najspokojniej czekać na wyniki
śledztwa, które z pewnością oczyści mnie z zarzutu związków z bandytami.
Myśliwi znają ten szczególny głos - przedśmiertny pisk zająca,
którego dopadły psy.
Gospodarz uznał, że jest za wcześnie. W tych dniach przygoto-
wywał dopiero drugi akt - kunsztowny proces Piatakowa, Radka
i innych. Bucharin miał wkroczyć na scenę w trzecim akcie thri-
llera. Gospodarz oczywiście wiedział, czego tak panicznie boi się
Bucharin. Po powrocie do ZSRR - do rzeczywistości - Bucharin
uświadomił sobie, co nawyrabiał za granicą. Teraz dręczy go kosz-
marne pytanie: Czy jego przyjaciel Koba wie o tych rozmowach?
Wiedział, wiedział. Udaje jednak, że nie wie. Wróciwszy z Soczi,
szlachetny Gospodarz każe przerwać śledztwo. Skazuje tym samym
Bucharina na najstraszniejszą torturę. Albowiem najstraszniejsze jest
nie więzienie, lecz oczekiwanie na to nieuchronne więzienie. Dzień
po dniu. Oczekiwanie zniszczy tego inteligenckiego mięczaka.
10 września 1936 roku „Prawda" zamieściła krótką notatkę:
„Śledztwo wykazało, że nie ma podstaw do pociągnięcia Bucharina
i Rykowa do odpowiedzialności".
Niech wszyscy widzą: Otello do końca wierzy Jagonowi.
W tym czasie rzekomo umorzone śledztwo trwało w najlepsze:
gromadzono wciąż nowe protokoły zeznań, obciążających Buchari-
na i „prawicowców".
24 września 1936. Bucharin do Stalina. Nie zwracałem się z prośbą o audien-
cje. gdyż w czasie śledztwa byłoby to politycznie niezręczne. (...) Teraz jednak
proszę Cię z całego serca: nie odmawiaj! Przesłuchaj! Przenicuj moją skórę!
I postaw taką kropkę nad „i", żeby już nikt nie ośmielił się szargać mojego
imienia i zatruwać mi życia, wysyłając mnie do Kanalikowej Daczy (tj. do
szpitala dla umysłowo chorych - przyp. aut.).
Biedny Bucharin spłodził nawet Poemat o Stalinie, „napisany
podczas jednej z bezsennych nocy". Przesyła go samemu bohatero-
wi do oceny. Skromny bohater poprosił jednak, by poematu nie
publikowano.
I już w grudniu 1936 roku na plenum KC Jeżow bezceremonial-
nie oskarża Bucharina o działalność kontrrewolucyjną. Gospodarz
gra jednak do końca swą rolę w thrillerze - rolę ufnego Otella.
Oświadcza: „Nie należy wyciągać pochopnych wniosków. Trzeba
wznowić śledztwo".
Życie Bucharina staje się prawdziwym piekłem. Na plenach KC,
w przerwach między posiedzeniami, odbywają się konfrontacje Bu-
charina i Rykowa z Piatakowem, Radkiem i innymi - ongiś współ-
towarzyszami Lenina, dziś więźniami. NKWD przywozi ich z Łu-
bianki. W obecności członków Politbiura jego najbliższy przyjaciel,
Radek, potulnie oskarża go o udział w spisku. Pozostali potwier-
dzają zarzuty. Bucharin histerycznie odrzuca te oskarżenia.
Dowodów jednak przybywa...
„Widzieć go, po prostu widzieć, było dla nas szczęściem"
Tuż przed Nowym Rokiem Gospodarz zafundował narodowi
wielkie święto: odczytał tekst konstytucji, autorstwa biednego Bu-
charina.
Z listu robotnika Sukowa:
W burzy entuzjastycznych owacji na cześć twórcy konstytucji, wielkiego Stali-
na, VIII Zjazd Rad jednogłośnie postanowił przyjąć (...) projekt konstytucji.
Trudno opisać, co się działo w Sali Kremlowskiej. Wszyscy wstali z miejsc
i długo oklaskiwali wodza. Towarzysz Stalin gestem nakazał ciszę. Kilkakrot-
nie zachęcał zebranych, żeby usiedli. Nic nie pomagało. Zaintonowaliśmy
„Międzynarodówkę", później znów były owacje. Towarzysz Stalin zwrócił się
do prezydium - najwidoczniej domagał się, żeby zaprowadzono porządek (...)
wyjął zegarek i pokazał nam wszystkim, ale my nie zważaliśmy na czas.
W gazetach pojawiła się nowa rubryka - „Listy delegatów na
zjazd". Trochę zapominając o konstytucji pisali:
Przeżyłem niezapomniane chwile, gdy ujrzałem jasne oblicze najukochańszego
wodza, genialnego twórcy konstytucji, (robotnik Kalinin)
Zobaczyłam najdroższego nam człowieka na świecie. Siedziałam jak zaczaro-
wana i nie mogłam oderwać oczu od twarzy towarzysza Stalina, (tkaczka
Łożecznikowa)
Dowiedziałyśmy się, że jutro będzie z nami rozmawiać sam towarzysz Stalin.
Nie wiem, jak wyglądałam, ale Dusia cała się rozpromieniła, jej oczy dosłow-
nie jaśniały, (tkaczka Kariewa).
To nie była prymitywna propaganda ani szaleństwo tłumu. Jego
widok - widok ziemskiego boga - stawał się największym szczęś-
ciem nie tylko dla ogłupionych robotników.
Znakomity pisarz, Korniej Czukowski, opisuje pojawienie się
Stalina na zjeździe Komsomołu 22 kwietnia 1936 roku:
Co się działo z salą! Popatrzyłem na zebranych. Wszyscy mieli zakochane,
czułe i wzruszone twarze. (...) Widzieć go, po prostu widzieć - było dla nas
szczęściem. (...) Nigdy bym nie podejrzewał, że jestem zdolny do takich uczuć.
(...) Pasternak przez cały czas szeptał mi coś do ucha w uniesieniu. (...) 
Wraca-
liśmy razem, pijani tą radością.
Tak pisze (w pamiętniku!) jeden z najmądrzejszych, najbardziej
wykształconych ludzi w Rosji.
Stalin stworzył już nadludzką postać cara i boga - Gospodarza...
W 1937 roku nie likwidował partii Lenina, lecz świętokradców,
którzy chcieli podnieść rękę na bóstwo. Na Gospodarza.
W ogłuszającym radiowo-gazetowym koktajlu peanów na cześć
wodza i wyzwisk pod adresem zdrajców, w tej powszechnej histerii
szaleńczego uwielbienia i równie szaleńczego strachu - Bucharin
tracił zmysły...
W przeddzień Nowego Roku posypały się nań kolejne ciosy.
Natychmiast pisze do Koby:
15 grudnia 1936. Dziś w „Prawdzie" pojawił się artykuł, że „prawicowcy" szli
ręka w rękę z trockistami, dywersantami, gestapo.
Dobry Otello reaguje gniewem i tak beszta redaktora naczelnego
„Prawdy":
Do tow. Mechlisa. Problem byłych „prawicowców" (Ryków, Bucharin) został od-
łożony do następnego plenum. Należy więc zaprzestać ataków pod adresem Buchari-
na (Rykowa). Nie trzeba wielkiego rozumu, żeby pojąć tę elementarną prawdę.
Mechlis ma rozum. I zna „dogłębny język": to, co wódz pisze,
nie jest tym, czego wódz chce.
Nagonka „Prawdy" trwa.
Żałobna suknia
Kończył się 1936 rok.
Maria Swanidze:
Urodziny J. (21 grudnia - przyp. aut.). Masa gości, odświętnie, głośno, tań-
czyliśmy przy radiu, rozjechaliśmy się o 7 rano.
Uszczęśliwił ich - pozwolił dwukrotnie zbliżyć się do „Boga".
Na pożegnanie.
31 grudnia spotykaliśmy Nowy Rok u J. Członkowie Biura Politycznego z żo-
nami i my - rodzina. Nudno. Ubrałam się zbyt elegancko (długa czarna suknia)
i niezbyt dobrze się w niej czułam... Inni byli ubrani skromniej niż dwudzies-
tego pierwszego. Myślałam, że będzie odwrotnie.
To było pożegnanie. Bawili się lub usiłowali się bawić, ale on
znał już ich przyszłość. Dla większości jego gości ten nowy rok
miał być ostatnim. To nie przypadek, że Maria miała na sobie
żałobną suknię.
Rozpoczął się rok 1937, najstraszniejszy, najkrwawszy rok w ca-
łej historii Rosji.
Na Nowy Rok wysłał Bucharinowi prezent.
l stycznia 1937. Bucharin do Stalina. Późnym wieczorem, 30.12, dostałem całą
serię zeznań trockistowsko-zinowiewowskich bandytów: Piatakowa, Sokolniko-
wa, Radka, Murałowa i innych. Przyczyna wymieniania mojego nazwiska (...)
Dalej Bucharin długo i beznadziejnie wyjaśnia, o co chodzi:
przestępcy chcą się na nim zemścić za wierność Kobie. Koba nie
odpowiedział. A Bucharin wciąż pisze:
12 stycznia. Zadręczam siebie i domowników. Nikt nie sypia po nocach, wszy-
scy są zmęczeni do tego stopnia, że życie zaczyna być brzemieniem. (...)
Powiedz, co mam robić, wezwij mnie!
Koba milczy.
16 styczniaBucharm zostaje usunięty z „Izwiestii". I nadal śle
listy do swojego dręczyciela.
24 stycznia 1937 (...) Cały świat uważa mnie już za złoczyńcę. Co mam robić,
jak postąpić?
Nagonka trwa. Nagle bezsilny przyjaciel, Koba, nie może po-
wstrzymać Mechlisa. NKWD codziennie przeprowadza aresztowa-
nia wśród „prawicowców" i wymusza na nich zeznania przeciwko
Bucharinowi. Gospodarz każe dostarczać protokoły Bucharinowi.
Tylko 20 lutego otrzymał dwadzieścia takich dokumentów.
Pisze więc, ciągle pisze wyjaśnienia - do Biura Politycznego i do
swojego przyjaciela, Koby. Przyjaciel nie zapomina o roli Otella.
Kiedy Bucharina zaczęto eksmitować z mieszkania na Kremlu, za-
dzwonił do Koby: „Przyszli mnie wysiedlać z Kremla!" „Poślij ich
do diabła" - powiedział przyjaciel. I zostawił Bucharina na Kremlu.
Na razie.
Trwają już przygotowania do plenum KC - ostatniego dla Bu-
charina. Nadchodzi chwila rozstania przyjaciół. Bucharin stracił
głowę i oświadczył, że nie zjawi się na plenum, dopóki nie zostanie
cofnięty wobec niego zarzut o szpiegostwo i szkodnictwo. Na znak
protestu ogłosił głodówkę. Wkrótce jednak...
7 lutego 1937. Wczoraj dostałem zawiadomienie o plenum KC, w którym
pierwotnie było: „Sprawa towarzyszy Rykowa i Bucharina". Teraz „towarzy-
szy" zniknęło. Co to znaczy?
Kolejna ofiara Abrahama.
Tajemnica Ordźonikidzego
Plenum przesunięto: zginął Sergo Ordżonikidze.
W ostatnich czasach pętla wokół Ordźonikidzego zaciskała się co-
raz bardziej. Jeżow aresztował już jego zastępcę, Piatakowa, i najbliż-
sze otoczenie. W końcu aresztowano starszego brata Serga - Papulję.
Rozzłoszczony Ordżonikidze zadzwonił do Gospodarza, wście-
kał się, krzyczał. Gospodarz tylko westchnął i powiedział: „To
taka instytucja, że może zrobić rewizję nawet u mnie". Ordżoniki-
dze znów nic nie zrozumiał. I znów krzyczał, dlaczego rozstrzela-
no Piatakowa, przecież obiecał mu życie za przyznanie się do
winy.
Tak nadszedł 17 lutego - ostatni dzień życia Serga. Dzięki notatce
jego sekretarza możemy prześledzić przebieg tego zagadkowego dnia.
Rano Ordżonikidze rozmawiał z Gospodarzem, przy czym przez
kilka godzin w cztery oczy. Prawdopodobnie rozstali się w zgodzie.
Gospodarz nie miał zamiaru zrywać tuż przed plenum z jednym
z głównych referujących. Rzeczywiście, dalszy dzień pracy Ordżo-
nikidzego przebiegał spokojnie i bez nerwów. Sergo spotkał się
z Mołotowem, zjadł obiad w domu. Z narkomatu wyjechał koło
północy, podpisawszy kolejną depeszę - niepokoił się o dostawę
rur. Człowiek, który planuje samobójstwo, raczej nie martwiłby się
o rury. Po powrocie do domu położył się spać. Wkrótce w sypialni
rozległ się wystrzał. Wbiegła żona - ujrzała go martwego, w za-
krwawionej bieliźnie. Zastrzelił się? A może... A może strzał był
rezultatem spotkania z Gospodarzem? Kiedy ten zrozumiał, że roz-
juszony Ordżonikidze może coś wykręcić na plenum...
I Jeżow zrobił swoje: gdy Ordżonikidze zasnął, czarnymi scho-
dami ktoś wszedł do jego sypialni.
Awtorchanow pisał:
Brałem udział w wiecu żałobnym obok Mauzoleum (...) obserwowałem Stali-
na. Jak wielki ból, jak straszny smutek (...) malował się na jego twarzy. Wiel-
kim artysta, był towarzysz Stalin.
Abdurachman Awtorchanow był pracownikiem KC, w 1943 roku
zbiegł na Zachód, gdzie został jednym z wybitnych sowietologów.
Mam jednak wrażenie, że Awtorchanow nie zrozumiał naszego
bohatera. Sądzę, że Gospodarz szczerze żałował Serga, tak samo
szczerze, jak zabitego przez siebie Kirowa. Na tym polegała po-
tworność jego charakteru: mógł naprawdę żałować tych, których
mordował! (Ujrzymy jeszcze ten stalinowski żal, gdy zapoznamy
się z historią innego przyjaciela Gospodarza - Kawtaradze.)
Jakże miał nie opłakiwać śmierci drogiego Serga? Tyle wspo-
mnień się z nim wiązało. Najlepszych wspomnień. Niestety, Sergo
był częścią tej partii, która musiała zginąć. To nie przypadek, że
Sergo wstawiał się za Piatakowem. Na plenum Gospodarz opowie,
jak Sergo, kierując się specyficznie pojmowanym honorem, nie po-
kazał mu listu od „zaciekłego opozycjonisty Łominadzego".
Czy Gospodarz mógł sobie pozwolić na luksus trzymania pod
bokiem „takiego szlachetnego rycerza, który zataja sekrety wro-
gów"? Postanowił zbudować jednolite społeczeństwo, podporząd-
kowane jednej woli. Tylko takie społeczeństwo mogło wykonać
zamierzone przez niego wielkie zadania.
W imię tego celu musiał poświęcić przyjaciela. Znów jak Ab-
raham syna Izaaka.
Maria Swanidze:
Odwiedzam Zinę, bohatersko zniosła śmierć męża. (...) Sama kierowała
pogrzebem, nie odstępowała trumny.
Biedna „powściągliwa" Zina bała się powiedzieć o swoich podej-
rzeniach. Inni krewni Serga nie byli jednak tak powściągliwi.
W efekcie aresztowano niemal wszystkich członków rodziny Or-
dźonikidzego.
28 lutego 1937 roku najbliżsi Gospodarza zebrali się po raz
ostatni - świętowali urodziny Swietłanki.
Maria Swanidze:
Po raz pierwszy przyjechał Jasza z żoną. Ładniutka, starsza od Jaszy. Jest jej
piątym mężem. Usidliła Jaszę. Oczywiście z rozmysłem. J. nie przyszedł. We-
dług mnie specjalnie. Szkoda mi J. Pomyśleć tylko: idiota Fiodor, nierozgar-
nięty Paweł z Anną, prawie taki sam Staś (Redens, maź Anny Allilujewej),
leniwy Wasia, Jasza o słabym charakterze.
Normalni ludzie: Alosza, Żenia, ja. I Swietłana, która rekompensuje wszystko.
J. (Józef) nie przyszedł, gdyż był zajęty na plenum. Na strasznym
plenum, na którym pożegnał się z jeszcze jednym przyjacielem
- Bucharinem.
Bucharina i Rykowa aresztowano podczas obrad.
Ostatnio miłość Bucharina
Przed plenum Bucharin nadal pisywał do niego listy pełne...
miłości!
20 lutego 1937. Śmierć Serga wstrząsnęła mną do głębi. Płakałem całymi
godzinami. Kochałem tego człowieka. Chciałem pójść do Ziny, ale bałem się,
że powie: „Nie, jesteś teraz naszym wrogiem". Wiesz, że teraz Cię kocham,
naprawdę kocham, taką spóźnioną miłością. Wiem, ze jesteś podejrzliwy i czę-
sto nie bez racji, wiem, że wydarzenia każą Ci jeszcze bardziej wzmóc tę
podejrzliwość.
Gospodarz wcale nie dręczył Bucharina oczekiwaniem na ko-
niec. Okazał mu wielką łaskę: dawał czas na samobójstwo. Tamten
chciał jednak żyć - miał piękną żonę, małe dziecko. No cóż, sam
dokonał wyboru.
Rozpoczęło się plenum. Jeżow wygłosił referat o przestępczej
działalności „prawicowców". Plotka głosi, że ktoś wystąpił w obro-
nie Rykowa i Bucharina. To oczywiście nieprawda - wszyscy zgod-
nie domagali się ich ukarania. Wiemy Mołotow - jak zawsze na
czele: „Jeśli się nie przyznacie, to tym samym udowodnicie, że
jesteście faszystowskim najmitą".
To samo proponował Mikojan. Bucharin zawołał histerycznie:
„Nie jestem Zinowiewem i Kamieniewem, nie będę kłamać prze-
ciwko sobie!" (A więc wiedział, że „bandyci", których odsądzał od
czci i wiary, są niewinni!)
Jak zawsze najbardziej obiektywnie i najspokojniej reagował
nasz Otello. Hamował oskarżycieli, namawiał do umiaru.
Dla wyjaśnienia sprawy powołano komisję złożoną z trzydziestu
osób. W jej skład weszli ci, których Gospodarz pozostawił przy
życiu - Chruszczow, Mikojan, Mołotow, Kaganowicz, Woroszyłow
- i ci, których skazał na rychłą zagładę: Jeżow, Postyszew, Kosior,
Gamamik, Peters, Eiche, Czubar, Kosariew. Przyszłe ofiary były
szczególnie zajadłe, najgwałtowniej domagały się rozstrzelania Bu-
charina i Rykowa.
I znów dobry Otello złożył najbardziej umiarkowaną propozycję:
„Wykluczyć ze składu KC, nie przekazywać sprawy do sądu, lecz
do NKWD w celu wyjaśnienia wszystkich okoliczności". To umiar-
kowanie oznaczało długą, powolną śmierć. I tortury. Krupska i Ma-
ria Uijanowa, które Stalin włączył do komisji, poparły ten wniosek
- wysłały na Golgotę ulubieńca Iljicza.
A propos Krupskiej. Na plenum miał miejsce haniebny incydent.
Ze stenogramu:
Jeżow: - Bucharin pisze w oświadczeniu, że Iljicz skonał na jego rękach.
Bzdura! Kłamstwo! Jedno wielkie kłamstwo!
Bucharin: - Przecież one były przy śmierci Iljicza: Maria Iljiczna, Nadieźda
Konstantinowna, lekarz i ja. Prawda, Nadieźdo Konstantinowna?
Krupska milczy. Maria Iljiczna też się nie odzywa.
Bucharin: - Przecież wziąłem go na ręce, a potem całowałem zmarłego Iljicza
po nogach.
Obie milczą, a plenum drwi z „kłamcy".
Na próżno zwracał się do wdowy i do siostry. Obie milczą, tak
samo jak milczał nieszczęsny Bucharin. Każdy chce żyć.
Zgodnie z ustaleniami komisji Bucharin i Ryków zostali aresz-
towani. Kiedy przyszli na kolejne posiedzenie i właśnie oddawali
płaszcze do szatni, okrążyli ich młodzi ludzie...
Plenum orzekło, że Bucharin i Ryków „co najmniej wiedzieli
o terrorystycznej działalności trockistów-zinowiewowców". Ich lis-
ty i wyjaśnienia uznano za „oszczercze".
W tym czasie obaj byli już na Łubiance - na pierwszym prze-
słuchaniu... Na plenum Gospodarz wygłosił swój straszliwy referat.
Referat nosił tradycyjnie nudny tytuł: O niedostatkach pracy
partyjnej i sposobach likwidacji dwulicowców trockistów skich i in-
nych. W istocie rzeczy były to dyrektywy dla inkwizytorów.
„Likwidacja" - ulubione słowo rewolucji
Trzeba pamiętać, że żadne sukcesy nie mogą przesłonić faktu kapitalistycznego
okrążenia. Dopóki jesteśmy okrążeni przez kapitalizm, będziemy mieli do czy-
nienia z sabotażem, dywersją, terrorem i szpiegami na zapleczu ZSRR. Trzeba
obalić i odrzucić głupią teorię, że w miarę naszego rozwoju walka klasowa
będzie zanikać. (...) Brak nam gotowości, by zlikwidować złudne poczucie bez-
pieczeństwa, nasz błogostan. (...) Czyż nie zdołamy rozprawić się z tą śmieszną,
idiotyczną chorobą- my, którzy zmietliśmy kapitalizm, zbudowaliśmy podstawy
socjalizmu i wysoko wznieśliśmy sztandar światowego komunizmu?
W Archiwum Prezydenta czytam ukrywany przez wiele lat ste-
nogram tego krwawego plenum. Podczas obrad uczestnicy namięt-
nie licytowali się w ujawnianiu wrogów. Strach przekształcał się
w szaleństwo.
Delegat Boguszewski wykrył sabotażystów w rozgłośni ra-
diowej: „W dniu śmierci Lenina pod pretekstem próby tech-
nicznej, nadawali cygańskie romanse. A 23 stycznia, w dniu
transmisji zakończenia procesu trockistów, grali marsz żałobny
Chopina".
Występują jeden po drugim. O rezultatach polowania na ludzi
mówi sam Jeżow. Podaje liczby aresztowanych w narkomatach. „W
ciągu ostatnich miesięcy w komisariacie ludowym przemysłu lek-
kiego - 141, w komisariacie oświaty - 228".
Delegaci są oburzeni: Za mało w przemyśle lekkim! Za mało!
Mołotow (miał odgrywać rolę najbardziej napastliwego - przyp. aut.): A towa-
rzysz Lubimow siedzi tu i nic nie mówi.
Jeżow (uspokajająco): W przemyśle lekkim dopiero zaczynamy. Tym niemniej
aresztowaliśmy już 141 dywersantów i szkodników. Większość z nich została
rozstrzelana.
Radość na sali. To nie żądza krwi - to strach.
Strach każe ostentacyjnie okazywać własny zapał. I delegaci
wczuwają się w rolę demaskatorów, wpadają w krwawy szał.
Robert Eiche:
W Zachodniej Syberii wykryliśmy wielu sabotaźystów. Wykryliśmy ich wcze-
śniej niż towarzysze w innych rejonach.
Tak, wiemy Eiche pierwszy zrozumiał dyrektywy Gospodarza.
Nie zrozumiał jednak celu. Jako że Eiche, tak gorliwie tępiący
swych towarzyszy-opozycjonistów, sam był członkiem partii od
1905 roku i musiał zginąć wraz z całą starą gwardią. Tak się też
stanie - ale trochę później, w 1940 roku... Przemawiają przyszli
nieboszczycy - Kosior, Postyszew, Maria Uijanowa.
I wszyscy wołają jednym głosem: ukrzyżuj ich!
Gospodarz miał powody do zadowolenia.
Gdy na trybunie kolejny mówca szykował się, by gniewnie (na-
leżało przemawiać z „niepohamowanym gniewem") zdać relację
z sukcesów w walce z wrogami, dobry Otello przerwał mu dow-
cipem: No jak tam? Rozpędziliście już wszystkich wrogów, czy
jeszcze jacyś zostali?
Śmieją się. To śmiech ulgi: dowcipkuje, a więc może to już
koniec?
Śmieją się. Gospodarz też. Dlatego, że zna ich przyszłość.
Szefowie gospodarki rozliczyli się z wrogów, złożyli samokryty-
kę z powodu niedostatecznej czujności i rozpłynęli się w zachwy-
tach nad referatem wodza.
Przyszła kolej na ludowego komisarza obrony Woroszyłowa.
Woroszyłow:
W wojsku na szczęście wykryto niewielu wrogów. Mówię „na szczęście"
w nadziei, że w Armii Czerwonej naprawdę jest niewielu wrogów. Tak powin-
no być, ponieważ partia kieruje do armii swe najlepsze siły.
Nie, nie zrozumiał sytuacji głupkowaty narkom Woroszyłow.
I główny napastnik - „namaszczony" Mołotow kontruje ostro:
Skoro we wszystkich gałęziach gospodarki są sabotażyści, to jak możemy
wierzyć, że nie ma ich w sztabie? To by było nielogiczne.
I wygłasza groźne zdanie:
Resort obronności to poważna sprawa. Zostanie skontrolowany później. I to
bardzo dokładnie.
l ło bardzo dokładnie
Po partii armia była drugim zmartwieniem i celem Stalina. Przez
ileż lat rządził nią Trocki... Po zastąpieniu Trockiego Woroszyło-
wem ten bezlitośnie usunął starą kadrę. Kontynuował tę akcję na
początku lat trzydziestych: z wojska odeszło 47 tysięcy dowódców.
Wielu nie można jednak było tknąć. Należeli do nich słynni bohate-
rowie wojny domowej: Uborewicz, Kork, Jakir, Blucher, Szmidt.
Byli bohaterami powieści, figurowali w podręcznikach.
Jona Jakir - syn żydowskiego prowizora, znany z odwagi i or-
dynarnego języka.
Jeromin Uborewicz - brodaty olbrzym, wraz z Frunzem zdobył
niedostępny Krym, dowódca Białoruskiego Okręgu Wojskowego.
Dmitrij Szmidt - syn szewca, Żyda, już jako piętnastolatek brał
udział w krwawych jatkach wojny domowej, potwór, wsławiony
podbojami miłosnymi.
Marszałek Wasilij Blucher - pogromca białych na Południu
i Wschodzie, jako pierwszy dostał Order Czerwonego Sztandaru,
dowódca Armii Dalekiego Wschodu.
August Kork - łysy jak kolano, bronił wraz z Trockim Piotro-
grodu, dobijał Wrangla na Krymie, szef Akademii Wojskowej.
Gardzili nim. Pamiętali, jak Koba skompromitował się podczas
kampanii polskiej. Donoszono mu, co się o nim mówi. Czyż przy
takich dowódcach mógł ufać armii? Co najważniejsze: widząc za-
gładę partii, mogli połączyć siły. Chociażby ze strachu.
Stalin nie mógł nie wiedzieć, że dureń Woroszyłow nie jest
w stanie rozszyfrować zamiarów Tuchaczewskiego.
Chociaż powstała teoria, że spisek istniał naprawdę.
Zbiegły na Zachód generał Orłów opisał we wspomnieniach spo-
tkanie ze swoim krewnym, zastępcą komisarza spraw wewnętrz-
nych Ukrainy, Zinowijem Kacnelsonem, który powiedział mu o ry-
chłym upadku Stalina i o tym, że spiskowcy mają poparcie wojska.
Natychmiast po powrocie do ZSRR Kacnelson został aresztowany.
Równocześnie rozpoczęły się aresztowania wśród oficerów.
Czy była to tak ulubiona przez Stalina prowokacja, czy też wy-
twór wyobraźni Oriowa (generał czasem zmyśla w swojej książce).
A może spisek istniał? Możemy tylko zgadywać. Jedno jest pewne
- Gospodarz zaatakował pierwszy.
Planując intrygę thrillera, postanowił powiązać wojskowych
z „prawicowcami". Bucharin cenił Tuchaczewskiego. Jako bohate-
rowie thrillera powinni więc uknuć „spisek wojskowo-polityczny".
Żeby akcja miała odpowiednio wielką skalę, dorzuci do spisku Ja-
godę i NKWD. I starego przyjaciela Jenukidze - byłego komendan-
ta Kremla. Oczywiście kieruje tą bandą Trocki. Za nim stoi Hitler,
to jasne. Armia, Kreml, partia, NKWD jako zwolennicy Trockiego
i Hitlera. Znakomity rozwój akcji thrillera! O dowody szpiegostwa
wojskowych nie będzie trudno - przecież współpracowali z Reichs-
wehrą. Aresztowanie kilku wyższych oficerów i wymuszenie po-
trzebnych zeznań to już tylko szczegóły techniczne. Bucharin siedzi
w więzieniu i nawet nie wie, że zyskał przez ten czas nowych
wspólników - oficerów, niemieckich szpiegów i popleczników Tro-
ckiego.
Likwidację starej kadry dowódczej Gospodarz rozpoczął od naj-
większej i najgroźniejszej znakomitości - od Tuchaczewskiego.
Mochaił Tuchaczewski - czterdziestoczteroletni genialny dowó-
dca - ukończył carską akademię wojskową. Ten gładko ogolony,
opanowany, typowy carski oficer miał w sobie jakąś magiczną moc.
Był urodzonym dowódcą. W czasie wojny domowej samą swą obe-
cnością uspokajał buntujące się oddziały. Jego stentorowe „Bacz-
ność!" natychmiast zmuszało żołnierzy do opamiętania. Był twardy
- tak jak wymagała tego tamta krwawa epoka.
Woroszyłow nienawidził Tuchaczewskiego. Tuchaczewski od-
powiadał mu chłodną pogardą. Jego ulubionym zajęciem było snu-
cie złośliwych opowieści o Woroszyłowie. Zaczynał je od ironicz-
nego: „Nasz ługański ślusarz Klim" - jak zresztą mawiał o sobie
Kliment Jefriemowicz Woroszyłow.
Podczas pierwszej wojny światowej Tuchaczewski przebywał
w niewoli niemieckiej. Po wojnie, w okresie militarnej współpracy
z Rzeszą, często chwalił Reichswehrę. Tak więc w zbliżającym się
śledztwie nie powinno być problemów z „kompromatem" (kom-
promitującymi materiałami).
Pasjans wychodził.
Wywiad hitlerowski stara się wykorzystać atmosferę represji
i osłabić armię radziecką. Niemcy fabrykują list, w którym Tucha-
czewski wspomina o planach zamachu stanu w stylu Napoleona.
Nie wiadomo, czy list wymyślili hitlerowcy, czy też powstał
z inspiracji agentów NKWD. Walter Kriwicki, jeden ze zbiegłych
na Zachód funkcjonariuszy tej instytucji, twierdził, że autorem pomy-
słu był sam Gospodarz. Niemcy dostarczyli mu ten list w styczniu
1937 roku. Nie był już jednak potrzebny. Aresztowani jesienią 1936
roku Witalij Primakow (zastępca dowódcy Okręgu Leningradzkie-
go) i Witowt Putna (były attache wojskowy ambasady radzieckiej
w Wielkiej Brytanii) dostarczyli w zeznaniach wystarczająco dużo
materiałów obciążających „niemieckiego szpiega Tuchaczewskie-
go".
W maju zaczęły się aresztowania. Uwięziono Augusta Korka
- komendanta Akademii Wojskowej.
27 maja został aresztowany sam Tuchaczewski. Jak wynika z akt
sprawy, już po dwóch dniach przyznał się do wszystkiego. Na kar-
tach jego zeznań widnieją bure plamy. Ekspertyza wykazała, że są
to ślady ludzkiej krwi. Zezwalając na tortury. Gospodarz myślał
o przyszłości. Wojskowi mogli się okazać twardsi niż cywile, więc
tortury powinny pomóc w śledztwie. I pomogły.
29 maja aresztowano na dworcu Jeronima Uborewicza. Nieco
później Jonę Jakira.
Z listu Czurankowa:
Bohatera wojny domowej Szmidta wezwano do komisariatu i oznajmiono, że
ma objąć jakieś stanowisko na prowincji. Postanowił zabrać ze sobą wszystkich
dawnych towarzyszy broni. Ściągnął ich z całego kraju. Zapełnili pociąg. Wy-
ruszyli z Dworca Kazańskiego pijani, ze śpiewem na ustach. Na pierwszej
stacji wagony odczepiono. Otoczyło je NKWD. Szmidt, nieustraszony kawale-
rzysta, który wjeżdżał konno do swego mieszkania na drugim piętrze, od razu
przyznał się do wszystkiego.
Wojskowi powinni być osądzeni jak najszybciej. Blucher przyje-
chał zaprosić do sądu szefa Zarządu Politycznego, Jana Gamamika.
Gamamik jednak nie zdążył na rozprawę. Już następnego dnia za-
miast Bliichera w jego gabinecie zjawili się czekiści, żeby opieczęto-
wać sejf. Gamamikowi rozkazano zostać w domu. Oznaczało to za-
proszenie do działania. Gamamik wyszedł do sąsiedniego pokoju
i zastrzelił się. Gospodarz lubił umożliwiać swym ofiarom takie roz-
wiązanie.
W maju 1937 roku znakomity dziennikarz, bohater walk w Hisz-
panii, Michaił Kolców spędził trzy godziny u Gospodarza. Po po-
wrocie opowiedział bratu o tym spotkaniu. Odprowadzając gościa
do drzwi, Gospodarz spytał:
- Towarzyszu Kolców, macie rewolwer?
- Mam, towarzyszu Stalin.
- Ale nie macie zamiaru się zastrzelić?
- Oczywiście, że nie - odparł coraz bardziej zdziwiony Kolców.
- To dobrze - stwierdził Stalin. - To bardzo dobrze. Jeszcze raz
dziękuję, towarzyszu Kolców, i do widzenia.
17 grudnia 1938 roku Kolców został aresztowany i rozstrzelany.
W dniach 1-4 lipca w Komisariacie Obrony zwołano Radę Woj-
skową. W posiedzeniach uczestniczył Stalin i członkowie Biura
Politycznego. Przybyła też ponad setka wezwanych dowódców gar-
nizonów. Chodziło o to, że jeszcze przed rozpoczęciem obrad Rada
Wojskowa katastrofalnie się przerzedziła. Ponad jedna czwarta
członków siedziała już w więzieniach, oskarżona o udział w spisku.
Zebrani otrzymali teczki z dokumentami. Wczorajsi towarzysze,
bożyszcza armii: Tuchaczewski, Kork, Uborewicz, Jakir i inni,
przyznawali się do szpiegostwa na rzecz Hitlera. Woroszyłow wy-
głosił referat o wykryciu rozległego spisku kontrrewolucyjnego.
„Moja wina jest ogromna - mówił Woroszyłow. - Nie dostrzeg-
łem podłych zdrajców. Nie otrzymałem jednak od was ani jednego
sygnału ostrzegawczego" - zwrócił się do sali. Sala zrozumiała: to
było oskarżenie o współudział. Po wystąpieniu Mołotowa uczest-
nicy posiedzenia gorliwie przeklinali swoich byłych przyjaciół
i przełożonych.
2 lipca zabrał głos sam Gospodarz. W Archiwum Prezydenta
znajduje się stenogram tego strasznego przemówienia, którego ni-
gdy nie opublikowano.
Mówił o szpiegach. O tym, jak wywiad niemiecki umiejętnie
werbował agentów. Jak stawali się „marionetkami w rękach Reichs-
wehry". W przemówieniu znacznie ubarwił swój thriller. Pojawiła
się „baba" - perfidna piękność Józefina Genzi. „To piękna kobieta.
Szpieg. Werbowała swoimi babskimi wdziękami. Zwerbowała Kara-
chana (zastępca komisarza spraw zagranicznych). Zwerbowała Jenu-
kidzego. Trzymała w garści Rudzutaka". (Wyliczał nazwiska działa-
czy znanych ze swych romansów. Przydały się teczki Jagody!)
Zdemaskowanych sztabowców nazywał szpiegami, z pogardą
odmawiając im miana „kontrrewolucjonistów". Wyjaśniał:
„Gdyby na przykład Jan Gamamik był konsekwentnym kontr-
rewolucjonistą (...) na jego miejscu poprosiłbym o spotkanie ze
Stalinem, zastrzeliłbym go, a dopiero potem palnął sobie w łeb".
To zadziwiający fragment. Eks-terrorysta nie może zapomnieć,
jak łatwo jest zabić człowieka.
11 lipca odbył się sąd. Gospodarz urządził ulubiony spektakl:
przyjaciele wysyłają na śmierć przyjaciół. Tuchaczewskiego, Ubore-
wicza, Jakira, Primakowa i innych sądzą ich koledzy: Dybienko,
Blucher, Biełow, Ałksnis. Oczywiście skazali oskarżonych na śmierć.
Gospodarz wiedział, że sędziowie też wkrótce zginą. W drugim rzu-
cie. Jako że wszyscy zasłużeni dowódcy musieli zginąć.
Likwidacja dawnej kadry dowódczej trwała przez cały 1937
i 1938 rok. Masowe egzekucje osłabiły armię. To powszechnie
znana przyczyna. Oto opinia jednego z bohaterów przyszłej II woj-
ny światowej, marszałka Koniewa:
(...) Spośród zlikwidowanej kadry (...) jedynie Tuchaczewski i Uborewicz za-
sługiwali na miano nowoczesnych dowódców. (...) Większość pozostałych re-
prezentowała poziom Woroszyłowa i Budionnego. To byli weterani wojny
domowej, kawalerzyści. Żyli przeszłością. Blucher zawalił operację nad jezio-
rem Chasan. Woroszyłow zawalił kampanię fińską. Gdyby nadal stali na czele
armii, losy wojny potoczyłyby się inaczej.
Tak, Gospodarz wiedział, że represje osłabiają armię, aby... ją
wzmocnić w przyszłości! Po prostu stosuje ulubiony sposób szyb-
kiej wymiany kadry. W efekcie wymordowania starej kadry dowód-
czej różnych szczebli na jej miejsce przyszli młodzi, wykształceni
i nowocześnie myślący oficerowie, dla których wojna domowa była
jedynie bohaterskim mitem.
Tak więc przebywając w więzieniu, Bucharin został jednym
z przywódców spisku wojskowo-politycznego. Należało jeszcze
sprawić, żeby się na to zgodził. Jako że, w przeciwieństwie do
wojskowych sądzonych w trybie tajnym, Bucharin miał podarować
całemu światu wspaniały proces pokazowy.
Istnieje wiele opowieści o torturach, jakimi zmuszono go do
udziału w tej haniebnej rozprawie. Przykro rozwiewać legendy.
Niech jednak przemówią listy.
W więzieniu Bucharin kontynuuje pracę nad swą epistolografi-
czną powieścią w stylu Kafki i Dostojewskiego. Zasypuje Gospoda-
rza listami. Dodajmy - listami miłosnymi.
Noc 15 kwietnia 1937 roku. Koba! (...) Od kilku nocy zbieram się, żeby do
Ciebie napisać. Po prostu dlatego, że chcę do Ciebie pisać, nie mogę nie pisać,
gdyż nawet teraz traktuję Cię jako kogoś bliskiego (kto chce, niech się śmieje
w kułak, proszę bardzo!). (...) To, co dla mnie najświętsze, występujący (na
plenum) uznali za grę z mojej strony. A ja w rozpaczy powoływałem się na
śmierć Iljicza. Usłyszałem, że kupczę jego imieniem i nawet nałgałem, że
byłem przy nim w ostatnich chwilach. (...) Ledwie stałem na nogach, a oskar-
żono mnie o oszustwo, o udawanie, odgrywanie teatru.
Gonitwa myśli. Widocznie Bucharin przypomniał sobie wizytę
w domu Koby i jego „Zabiję cię!". Uznał, że Koba był zazdrosny
o Nadieźdę, uważał Bucharina za babiarza.
Chcę Ci szczerze i otwarcie opowiedzieć o swoim życiu osobistym: miałem
tylko cztery kobiety.
Dalej następuje bardzo szczegółowy opis jego męczących
i skomplikowanych związków miłosnych.
Niesłusznie uważałeś, że mam dziesięć żon. Nigdy nie żyłem z kilkoma kobie-
tami naraz.
Tu łże - może powiedzieć sobie Koba. - Dopiero teraz się ustat-
kował. Ma piękną młodą żonę. Ale wcześniej... Każdy romans,
każda „baba", „babeczka" Bucharina trafiała do akt NKWD.
Wszystkie moje marzenia z ostatnich lat sprowadzały się do tego, by wejść do
kierownictwa, a zwłaszcza być z Tobą. (...) Żeby móc pracować, ile sił, cał-
kowicie poddać się Twoim radom, poleceniom, żądaniom. Widziałem, jak
spłynął na Ciebie duch Iljicza. Kto by się zdecydował na taką politykę Kom-
intemu? Na żelazne przeprowadzenie drugiej pięciolatki, na uprzemysłowienie
Dalekiego Wschodu (...) na reformy, na nową konstytucję? Nikt (...) Miałem
niesłychane szczęście, że mogłem być z Tobą. (...) Czasem nawet udawało mi
się Ciebie dotknąć. Wzbudzasz we mnie to samo uczucie co Iljicz - uczucie
bliskości, ogromnej miłości, ufności bezgranicznej do człowieka, któremu mo-
żna wszystko powiedzieć, napisać, na wszystko się użalić. (...) Nic więc dziw-
nego, że w ostatnich latach całkiem zapomniałem o czasach, gdy walczyłem
z Tobą, gdy byłem przeciwko Tobie.
Wyobrażam sobie jak czytał to Koba, wiedząc doskonale, co
tamten na niego wygadywał - całkiem niedawno, za granicą! Prag-
matyk Koba nie rozumiał jednak, że Bucharin teraz naprawdę go
kochał - histeryczną miłością inteligenta, miłością ofiary do opraw-
cy, słabości do siły. Jakże my kochamy dostojewszczyznę!
Umyśliłem napisać książkę. Chciałem poświęcić ją Tobie i poprosić Cię o kró-
ciutki wstęp, żeby wszyscy wiedzieli, że całkowicie uważam się za Twojego.
Jak straszliwym paradoksem jest moja sytuacja w więzieniu: przecież dla mnie
każdy nadzorca i czekista jest „swój", a on patrzy na mnie jak na wroga, choć
tego nie okazuje. Nawet więzienie uważam za „swoje". (...) Czasami miewam
takie marzenie: dlaczego nie można by mnie osiedlić gdzieś pod Moskwą,
w jakiejś chatce, dać inny dowód, przydzielić dwóch czekistów, pozwolić
mieszkać z rodziną i pracować dla dobra innych nad książkami, tłumaczeniami
(pod pseudonimem, bez nazwiska), pozwolić mi kopać w ogródku (dla za-
chowania sprawności fizycznej) bez prawa wychodzenia za płot. A kiedyś,
pewnego pięknego dnia X czy Y przyzna się, że fałszywie mnie oskarżył.
Biedny romantyk!
Tymczasem ginę tutaj. Panuje tu ostry rygor, w celi nie wolno głośno roz-
mawiać, grać w szachy czy w warcaby, na korytarzu w ogóle nie wolno się
odzywać, nie wolno karmić gołębi przez okno - nic nie wolno. Za to trak-
towanie jest dobre - nawet najmłodsi strażnicy są uprzejmi, powściągliwi i za-
chowują się bez zarzutu. Karmią dobrze. Cele są jednak ciemne. Przez całą
dobę pali się światło. Pastuję podłogi, szoruję „kibel" - wszystko to znam.
Serce się jednak kraje - przecież to radzieckie więzienie. Niezmiernie cierpię.
Na liście widnieje dopisek: „Proszę, żeby nikt nie czytał tego
listu przed J.W. Stalinem". Stalin dodał jednak: „Obiegiem" i przez
kuriera rozesłał do wszystkich członków Biura Politycznego. Dobry
Otello pyta tym samym: a może jednak ułaskawimy Jagona? Pytani
nie mogą się pomylić. Codziennie spadają głowy, prześcigają się
więc w okrucieństwie: „Czytałem. Według mnie pisał to krętacz"
- Mołotow. „Krętactwo. Ja niewinny, winny inny" - Kaganowicz,
Kalinin. „Niewątpliwie to list krętacza" - Czubar.
Cóż, dobry Otello jest zmuszony podporządkować się kolekty-
wowi.
A Bucharin ciągle pisze. 43 listy - 43 wyznania miłosne.
Witajcie, Józefie Wissarionowiczu! (Zniknęłojuż familiarne „Koba") (...) Bre-
dząc (miewam halucynacje) rozmawiam z Wami całymi godzinami. (Siedzia-
łeś na pryczy - mogłem Cię dotknąć ręką.)
Niestety, to były tylko halucynacje (...) chciałem Warn powiedzieć, że byłbym
gotów spełnić każde Wasze żądanie, bez żadnych innych myśli i bez najmniej-
szego wahania. Napisałem (oprócz książki naukowej) duży tom wierszy. Jest to
apoteoza ZSRR. (...) Byron mówił: „Żeby zostać poetą, trzeba być zakochanym
albo żyć w biedzie". (Spełniam oba warunki.) Pierwsze rzeczy wydają mi się
teraz dziecinne (poprawiam je - z wyjątkiem „Poematu o Stalinie") (...)
Od siedmiu miesięcy nie widziałem żony i dziecka. Prosiłem o to kilkakrotnie
- bez powodzenia. Dwukrotnie traciłem wzrok (na tle nerwowym) i 2-3 razy
miałem halucynacje (...) J.W.! Zezwólcie na widzenie! Dajcie zobaczyć Aniutę
i chłopca! Nie wiem, co się może stać. Pozwólcie więc zobaczyć moich kocha-
nych. (...) A jeśli to zupełnie niemożliwe, pozwólcie, żeby Annuszka przynios-
ła chociaż swoje zdjęcie z synkiem. Co tam - może moje słowa wydadzą się
Warn dziwne, ale kocham Was z całej duszy! Róbcie, jak chcecie!
Tak więc mimo surowego rygoru więzień jest dobrze traktowany
i dobrze karmiony. Żadnych tortur. Wątpliwe, by w przerwach mię-
dzy torturami delikatny histeryk Bucharin napisał tyle dzieł literac-
kich. Dręczył się sam - rozpaczą, strachem przed rozstrzelaniem,
obawą o los najbliższych.
Ma zbyt delikatną naturę, żeby znieść więzienie. Jest poetą, a nie
politykiem. Zawodzą go nerwy, stąd halucynacje, zaburzenia wzro-
ku. Już rozumie, że nie wytrzyma - jak Kamieniew zgodzi się
„nakłamać na samego siebie". I bez żadnych tortur - „byłbym
gotów spełnić każde Wasze żądanie". Powtarza niemal dosłownie
deklarację innego nieszczęśnika - Zinowiewa. Bucharin potwierdził
i podpisał oskarżenia przeciwko niemu na początku czerwca. Żona
Bucharina, Anna Łarina, była pewna, że Stalin obiecał mu za to
życie i nie dotrzymał słowa.
Nie wiedziała, że istnieje list, w którym jej mąż sam wszystko
opisał. Był to ostatni, czterdziesty trzeci list do Stalina:
Ściśle tajne, proszę nie czytać bez zezwolenia J.W. Stalina.
10 grudnia 1937. Piszę ten list, być może już ostatni, przedśmiertny. Dlatego
proszę pozwolić mi go napisać. Bez żadnych oficjalności, zwłaszcza że jest
przeznaczony wyłącznie do Twojej wiadomości. (...) Zamyka się ostatnia stro-
na mojego dramatu i być może mego życia.
Ma jeszcze nadzieję, gdyż pamięta, że w poprzednim procesie
nie rozstrzelano ani Sokolnikowa, ani Radka.
Cały drżę, tysiące emocji, z trudem panuję nad sobą. Właśnie dlatego, że mowa
jest o ostatecznej granicy, chcę się z Tobą zawczasu pożegnać, póki jeszcze nie
jest za późno. (...) Żeby nie było żadnych niejasności, w tym miejscu mówię Ci,
że dla świata (dla społeczeństwa): l) Nie wycofuję niczego, co napisałem. 2) Nie
mam zamiaru o nic Cię prosić, nie chcę błagać o nic, co sprowadzałoby sprawę
z tych torów, po których się toczy. To piszę jednak wyłącznie do Twojej wiado-
mości. Nie mogę rozstać się z życiem, nie pisząc do Ciebie tych ostatnich słów,
gdyż przeżywam męki, o których powinieneś wiedzieć. Daję Ci słowo honoru, że
nie popełniłem tych zbrodni, do których przyznałem się w śledztwie.
Dlaczego więc się przyznał? Bucharin jako pierwszy spośród
niewinnie skazanych szczegółowo to wyjaśnia.
Nie miałem innego wyjścia: musiałem potwierdzić zarzuty oraz zeznania in-
nych i rozwinąć je, gdyż w przeciwnym razie pokazałbym, że „nie otwieram
się". Myślałem o tym, co się dzieje i mam taką koncepcję: istnieje jakaś wielka
i śmiała polityczna idea generalnej czystki.
a) W związku z czasami przedwojennymi, b) w związku z przejściem do
demokracji ta czystka obejmuje: a) winnych, b) podejrzanych, c) potencjalnych
podejrzanych.
Beze mnie nie mogło się w tej sprawie obejść. Jednych unieszkodliwia się tak,
innych inaczej, jeszcze innych - jeszcze inaczej. (...) Tylko, na Boga, nie 
myśl,
że w skrytości ducha mam Ci to za złe. Nawet we własnych rozmyślaniach na
tyle wyrosłem już z pieluszek, by zrozumieć, że wielkie plany, wielkie idee
i wielkie interesy są ponad wszystko. Byłoby małostkowością zajmować się
własną żałosną personą w kontekście historycznych zadań na miarę całego
świata, spoczywających przede wszystkim na Twoich barkach.
A więc wyższa konieczność, historyczne zadanie na miarę całe-
go świata. Kiedyś w imię takich zadań mordowali innych, dziś
- siebie nawzajem.
Odkrywszy „wielką ideę" Bucharin uspokaja się. Tak - to nie
żałosny ludzki strach o siebie, o rodzinę zmusił go, by zdradził
samego siebie. Wielka idea. W świecie idei czuje się jak w domu.
Już nie jest tchórzem, lecz niemal bohaterem: w imię wielkiej idei
składa w ofierze swój honor. Idzie na śmierć.
Ogarnięty zachwytem, wpada w patos. I pragnie się kajać.
Nie jestem chrześcijaninem. Mam jednak swoje dziwactwa — uważam, że po-
noszę karę za tamte lata, kiedy rzeczywiście walczyłem. (...) Najbardziej drę-
czy mnie taki oto fakt. Latem 1928 roku, gdy byłem u Ciebie, powiedziałeś:
„Wiesz, dlaczego się z tobą przyjaźnię? Bo nie jesteś zdolny do intryg, praw-
da?" Powiedziałem „tak". A w tym samym czasie biegałem do Kamieniewa.
Stale ciąży mi ten fakt, jak Judejczykom grzech pierworodny. Boże mój, jakim
byłem dzieciuchem i durniem. A teraz płacę za to swoim honorem i całym
życiem. To mi przebacz, Koba. Piszę i płaczę, niczego już nie potrzebuję.
Kiedy miałem halucynacje, kilkakrotnie widziałem Ciebie, a raz - Nadieżdę
Siergiejewnę. Podeszła do mnie i zapytała: „Co z wami zrobili, Nikołaju Iwa-
nowiczu? Powiem Józefowi, żeby za was poręczył". To było tak realne, że
o mały włos nie zacząłem pisać do Ciebie, żebyś za mnie poręczył. Wiem, że
N.S. nie uwierzyłaby, że mógłbym coś knuć przeciwko Tobie, toteż moje
podświadome „ja" wywołało tę halucynację.
Ma nadzieję, że Koba wybaczy. Gdyby wiedział, z jaką wściek-
łością Koba musiał czytać te rozważania o swojej żonie w liście jej
zabójcy!
10 grudnia 1937. Rozmawiam z Tobą całymi godzinami. Boże, gdyby istniał
taki mikroskop, przez który mógłbyś zobaczyć moją umęczoną, rozszarpaną
duszę! Gdybyś wiedział, jak jestem do Ciebie przywiązany (...) No tak, wszyst-
ko to psychologia, wybacz. Nie ma już anioła, który odwróciłby nóż Abraha-
ma. Spełnią się wyroki losu. Pozwól mi przejść do ostatnich, niewielkich próśb.
a) Tysiąckrotnie łatwiej mi umrzeć, niż znieść nadchodzący proces. Po prostu
nie wiem, jak zapanuję nad sobą (...) Zapominając o wstydzie i godności,
błagałbym Cię na kolanach, żeby tego nie było, ale to pewnie niemożliwe (...)
Chciałbym Cię prosić, żebyś dał mi możliwość umrzeć przed rozprawą, choć
wiem, jak surowo traktujesz te sprawy.
b) Jeśli (dalej zamazane) z góry ustaliliście karę śmierci, to proszę Cię, za-
klinam na wszystko, co dla Ciebie najdroższe, żebyś zamiast rozstrzelania
pozwolił mi zażyć truciznę w celi (daj mi morfinę, żebym zasnął i już się nie
obudził). Pozwólcie mi przeżyć ostatnie chwile tak, jak ja zechcę, zlitujcie 
się.
Znasz mnie dobrze, więc zrozumiesz: czasem patrzę śmierci w twarz bez lęku
(...) Jestem zdolny do odważnych czynów, a czasem bywam tak przerażony, że
nic ze mnie nie zostaje (...) A więc jeśli sądzona mi śmierć, proszę Cię o czarę
morfiny (jak Sokrates).
c) Pozwól mi pożegnać się z żoną i synem przed rozprawą. Argumenty: jeśli
moi najbliżsi zobaczą, do czego się przynałem, mogą popełnić samobójstwo.
Powinienen ich jakoś przygotować. Wydaje mi się, że leży to w interesie
sprawy i jej interpretacji.
Jeśli pozostanę przy życiu, to proszę wysłać mnie do Ameryki na x lat. Ar-
gumenty za: zorganizowałbym tam kampanię informacyjną o procesach, pro-
wadziłbym śmiertelną walkę z Trockim, przeciągnąłbym na naszą stronę waha-
jącą się inteligencję, byłbym faktycznie anty-Trockim i prowadziłbym tę akcję
z rozmachem i z entuzjazmem. Można by wysłać ze mną wykwalifikowanego
czekistę i jako dodatkową gwarancję zostawić tu moją żonę na pół roku, póki
nie pokażę, jak obijam mordę Trockiemu.
Jeśli Ameryka wzbudza wątpliwości, to proszę zesłać mnie choćby na 25 lat
nad Peczorę i Kołymę, do obozu. Stworzyłbym tam uniwersytet, instytuty,
galerię sztuki, zoo i fotomuzea. Co prawda nie mam zbyt wielkiej nadziei.
Józefie Wissarionowiczu! Straciłeś we mnie jednego z najzdolniejszych i na-
prawdę szczerze Ci oddanych generałów. Przygotowuję się jednak duchowo do
opuszczenia ziemskiego padołu, toteż wobec Was, partii i sprawy nie ma we
mnie niczego oprócz wielkiej, bezgranicznej miłości. Ściskam Cię w myślach,
żegnaj na wieki i nie wspominaj źle swego nieszczęsnego Bucharina.
Bucharin rozwiązuje zagadkę stulecia
Ten list jest kluczem do tajemnicy procesów. Jest w nim wszystko.
Nie, Koba nic mu nie obiecywał. To Bucharin stale miał nadzieję,
a Gospodarz milczał. To Bucharin zgadzał się na wszystko, bez końca
deklarując miłość do oprawcy, a Gospodarz... milczał.
I to Bucharin, najwybitniejszy teoretyk partii, wyręcza Stalina i sam
wymyśla uzasadnienie procesów - „wielką i śmiałą polityczną ideę
generalnej czystki". Przecież nawet nie wie, czy ta idea rzeczywiście
istnieje! Ukrywa pod nią swój upokarzający strach. Podłego diabełka
strachu... Dlatego bez żadnych obietnic ze strony Bogostalina z własnej
woli gorliwie współpracuje ze śledczymi.
Postarajmy się zrozumieć rosyjskiego inteligenta - tego szczerego
kłamcę, słabego siłacza, szlachetnego drania, śmiałego tchórza, na
dodatek utalentowanego, nawet w poniżeniu. Człowieka, który nigdy
nie powie: „ja po prostu boję się tych okrutnych ludzi", lecz natych-
miast wymyśli wielką ideę, usprawiedliwienie. Jakże go rozumiem
i kocham. Albowiem ja też jestem dzieckiem strachu. Całe moje
życie upłynęło w tym kraju strachu.
„Ulitujcie się. Ty, który tak dobrze mnie znasz, zrozumiesz".
Tak, Koba dobrze ich znał. Dlatego wymyślił procesy.
Osobiste losy nie mają znaczenia
Gospodarz nie spełnił żadnej prośby kapitulującego wroga. Po-
zwolił mu tylko napisać list do żony. Tuż przed procesem.
Miła, droga Annuszko, moja najukochańsza. Piszę do Ciebie w przeddzień pro-
cesu i to w konkretnym celu, który podkreślam trzema kreskami: cokolwiek
przeczytasz, cokolwiek usłyszysz, choćby najbardziej przerażające rzeczy, coko-
lwiek zostanie o mnie powiedziane i cokolwiek ja powiem - znieś to mężnie
i spokojnie. Przygotuj wszystkich w domu, pomóż im. Boję się o Ciebie i innych,
ale przede wszystkim o Ciebie. Nie wiń nikogo, pamiętaj, że wielkie dzieło
ZSRR żyje i to jest najważniejsze, osobiste losy nie mają znaczenia. Czeka Cię
straszliwa próba, błagam Cię, najdroższa, napnij wszystkie struny duszy, znieś 
tę
próbę, z nikim nie rozmawiaj na ten temat. Jesteś moim najbliższym, najuko-
chańszym człowiekiem na świecie. Zaklinam Cię na wszystko, co dobre między
nami, największym wysiłkiem duszy pomóż sobie i bliskim przeżyć ten straszny
etap. Wydaje mi się, że ojciec i Nadia nie powinni w tych dniach czytać gazet
niech zapadną jak gdyby w sen (...) Jeśli Cię o to proszę, to wiedz, że wycier-
piałem wszystko, łącznie z tą prośbą, i że wszystko będzie, jak ma być, gdyż
wymagają tego ważne i wielkie interesy. Boję się o Ciebie i gdyby pozwolono Ci
do mnie napisać, przekazać kilka uspokajających słów, spadłby mi z serca wielki
ciężar. O to Cię proszę, moja miła. Nie pora teraz na wyznania, ale ze słów tego
listu zrozumiesz, jak bezgranicznie i głęboko Cię kocham.
Nikt nie miał zamiaru przekazywać listu żonie Bucharina. Jako
że „bezgranicznie ukochana" Annuszka była już aresztowana.
Dopiero po pięćdziesięciu czterech latach stara kobieta otrzyma
list, który jej mąż pisał do młodej, pięknej Anny Łariny.
Przez ponad pół wieku nazwisko jej męża będzie przeklęte
w kraju, którego był twórcą. Tego wymagały „ważne i wielkie
interesy."
A później odbył się proces - ostatni proces wybitnych przywód-
ców bolszewickich. Dzieło zagłady współtowarzyszy Iljicza miało
się ku końcowi. Proces był ukoronowaniem thrillera.
Zgodnie z zasadami dramaturgii, w finale wszystkie wątki splotły
się w jedną logiczną całość. Wyszło na jaw, że Bucharin i Ryków
współpracowali równocześnie z trockistami-zinowiewowcami, wy-
wiadem niemieckim, Tuchaczewskim i innymi wojskowymi oraz
z podziemiem nacjonalistycznym i sabotaźystami w NKWD, z Jago-
dą na czele. W ten sposób jedną z gwiazd procesu Bucharina stał się
główny organizator poprzednich procesów - Jagoda. Dorzucono mu
lekarzy - morderców, którzy realizowali jego „perfidne zakusy".
Swoje role odegrali najwybitniejsi specjaliści z kliniki kremlow-
skiej: Pletniew, Lewin, Kazakow i inni.
Gospodarz postarał się odpowiedzieć na wszystkie pytania narodu.
Sądzono na przykład Wiktora Czemowa, ludowego komisarza do spraw
podziału ziemi. Zasłynął z terroru na wsi podczas kolektywizacji.
Teraz przewrotny autor thrillera kazał temu wrogowi koncepcji
Bucharina zasiąść na ławie oskarżonych z... Bucharinem. Skąd te
okropności kolektywizacji? Czemow posłusznie zeznał, że wypa-
czał słuszną politykę na rozkaz... Bucharina i Rykowa!
Brak masła, ciągłe kłopoty z chlebem - dlaczego tak się dzieje
w kraju budującym socjalizm? I już szef Centrosojuza, Zieleński,
przyznaje się do winy: to wynik sabotażu, który uprawiał na polece-
nie „prawicowców".
Istnieje plotka, że Gospodarz osobiście czuwał nad przebiegiem
procesów.
„Pod sufitem sali było kilka małych okienek z zasłonami z cien-
kiej tkaniny. Można było stamtąd obserwować salę. Z dołu zaś
widziano, jak za zasłonami unoszą się smużki dymu z fajki, z jego
fajki" - wspominał naoczny świadek.
No cóż, całkiem możliwe. Dobry reżyser powinien kontrolować
przebieg przedstawienia.
Bucharin natrudził się na procesie. Całkowicie zmienił historię.
Ulubieniec Lenina opowiadał, jak chcąc przeszkodzić w zawarciu
pokoju brzeskiego, chciał wraz z lewicowymi eserami aresztować
Iljicza. Bucharin nie tylko nazwał siebie godnym pogardy faszystą,
lecz spełnił swoją listowną obietnicę - bronił wiarygodności proce-
sów przed krytyką Zachodu. Nie wytrzymał jednak i trochę wyła-
mał się z roli. Im dłużej trwał proces, tym bardziej Gospodarz
uświadamiał sobie, że Bucharin podjął podwójną grę. Przyznając
się do wszystkiego, próbował nie przyznać się do niczego konkret-
nego. Gospodarz odnotował też sprytne posunięcie „najzdolniejsze-
go z generałów". Bucharin opowiedział nagle o umowie z Nikołaje-
wskim: w razie sądu nad Bucharinem tamten miał zorganizować
kampanię protestacyjną. Sprytny Bucharin przypominał w ten spo-
sób socjalistom europejskim, że kiedyś wystąpił z kampanią
w obronie lewicowych eserów. Teraz prosił o rewanż i pomoc.
Gospodarz zrozumiał jeszcze raz, że nic ich niczego nie nauczy.
Najwyżej grób.
Co do kampanii w obronie, to została oczywiście zorganizowa-
na, ale... czasy się zmieniły. Jednych zdążyło przekupić NKWD,
inni wierzyli, że Stalin jest jedyną obroną przed faszyzmem. I nie
odważyli się „pójść na rękę faszystom".
Jak pisał Nikołajewski, „wiele wpływowych gazet zachodnich
wystąpiło nagle w obronie terrorystycznej polityki Stalina". Ro-
main Rolland wysłał jednak list do Gospodarza. Pisał w nim: „U-
mysł na miarę Bucharina to skarb dla jego kraju. Sami jesteśmy
winni śmierci genialnego chemika Lavoisiera, my, najodważniejsi
rewolucjoniści, wierni pamięci Robespierre'a. (...) Głęboko nad tym
ubolewamy. Proszę pana o litość". Gospodarz nie zaszczycił go
odpowiedzią.
Po ogłoszeniu wyroków pisali prośby o ułaskawienie.
Czytam w archiwum ich ostatnie słowa.
Ryków kreśli kilka oficjalnych zdań. Bucharin - o wiele więcej.
Kończy takim zdaniem:
Klęczę przed ojczyzną, partią, narodem oraz jego rządem i proszę o ułaskawie-
nie.
Śledczy uznali zapewne, że to nie wystarczy. Bucharin musiał
jeszcze popracować nad tekstem.
Następnego dnia - 14 marca - pisze nową, dłuższą prośbę.
Znajdują się w niej zdumiewające linijki:
Przeistoczyłem się wewnętrznie, przezbroiłem na nowy socjalistyczny lad (...)
Pozwólcie żyć nowemu Bucharinowi - niech będzie choćby Pietrowem. Ten
nowy człowiek będzie całkowitym przeciwieństwem zmarłego. On już się na-
rodził. Dajcie mu możliwość jakiejkolwiek pracy.
Powtarza więc swą ulubioną romantyczną myśl. Rozstrzelajcie
Bucharina, którego należy rozstrzelać dla dobra wielkiej sprawy,
a mnie pozwólcie żyć pod przybranym nazwiskiem.
Pisze też Jagoda.
Klęcząc przed całym narodem i partią proszę o łaskę i życie.
Ciekawe, że policjant Jagoda i esteta Bucharin używają tego
samego słowa - „klęczeć". W tym religijnym stylu widać rękę
głównego redaktora próśb.
A potem po niego przyszli. Dopiero wtedy Bucharin zrozumiał,
że historia z prośbami o ułaskawienie była tylko ostatnią torturą
- torturą nadziei.
Wszystkich skazanych rozstrzelano. Przyjaciel Koba nie uległ
błaganiom i nie przysłał trucizny. Zamiast śmierci Sokratesa czeka-
ła Bucharina śmierć z rąk „swoich". Został rozstrzelany jako osta-
tni. Gospodarz nie darował mu sądu. I zagranicy. I żony.
Kazał wypić do końca czarę męki oczekiwania na śmierć.
W Archiwum Prezydenta znajduje się zadziwiająca korekta. Go-
spodarz osobiście przygotowywał wydanie zbioru stenogramów
z procesu, redagował wystąpienia - wykreślał i dopisywał słowa
umarłych. Pedantyczny autor dopracowywał swój thriller do same-
go końca.
Keke odchodzi
Przez cały ten czas Stalin pisywał listy do matki:
Donoszą mi, że jesteś zdrowa i rześka, czy to prawda? Nasz ród jest, jak widać,
silnym rodem. Życzę zdrowia, żyj długo, moja mamo.
Wiedział, że to nieprawda. Matka była chora. Tbilisi jest małym
miastem. Wiedziała już o Ordżonikidze i jego braciach. Każdej
Inocy przeprowadzano aresztowania. Starzy nacjonaliści i starzy bol-
szewicy musieli zginąć. Groza rządziła miastem. W tym strasznym
roku matka zaczęła umierać.
Pozdrawiam moją mamę. Wysyłam Ci szal, żakiet i lekarstwa. Przed zażyciem
pokaż je lekarzowi, bo to on musi ustalić dawkę.
W środku upalnego lata 1937 roku opublikowano komunikat:
4 czerwca o godz. 23.05, po długiej i ciężkiej chorobie, zmarła w swoim domu
Jekatierina Gieorgijewna Dźugaszwili Stalin.
Był to szczytowy okres represji. Stalin wiedział, że na Kaukazie
umieją się mścić. Nie odważył się pojechać do Gruzji na pogrzeb.
Tego też nie zapomni: wrogowie nie pozwolili mu odprowadzić
matki do grobu.
Tak odeszła uparta Keke. Nie darowała mu ukochanego Soso,
którego zabił rewolucjonista Koba. Znalazłem w archiwum przy-
słany mu żałosny spis rzeczy, jakie zostały po matce władcy poło-
wy świata. Przeżyła życie w nędzy i samotności. Tak też umarła.
Właśnie wtedy wróciły do niego listy - jego listy, które przechowy-
wała...
Teraz ostatecznie uwolnił się od przeszłości.
POWSTANIE NOWEGO KRAJU
Szczęśliwe życie codzienne
Nie kończące się nudne relacje z aresztowań i procesów sugerują,
że w strasznym 1937 roku cały kraj był sparaliżowany strachem. Nic
podobnego! Przeważająca większość społeczeństwa wesoło zrywała
się każdego ranka, budzona przez nie milknące głośniki. Ludzie rado-
śnie pędzili do pracy, z entuzjazmem brali udział w codziennych
wiecach, gdzie przeklinano wrogów, uważnie czytali w grubych ga-
zetach relacje z procesów potwierdzających czujność czekistów.
Ubolewali nad ciężkim losem klasy robotniczej na Zachodzie.
Współczuli uciskanym Murzynom i wszystkim, którzy nie mieli
szczęścia mieszkać w ZSRR. Sąsiad z naszego mieszkania komunal-
nego, młody wykładowca biologii na uniwersytecie, mieszkał w jed-
nym pokoju z żoną, córką i matką. Zawsze wesoło podśpiewywał,
czytając gazety w kolejce do ubikacji. W rocznicę Października wraz
z całą rodziną brał udział w manifestacji. Szli na plac Czerwony,
a potem opowiadali sparaliżowanej matce, że widzieli Stalina. Matka
była głucha, musieli więc wrzeszczeć na całe mieszkanie. Czy bali
się organów bezpieczeństwa? Takie pytanie bardzo by ich zdumiało.
Przecież wiedzieli, że NKWD boją się tylko wrogowie. Czy wiedzieli
o aresztowaniach? Oczywiście! Aresztowano wielu ich znajomych.
Ale tylko dlatego, że byli wrogami. Poza tym NKWD przychodziło
po ludzi po północy - w jakimś nocnym życiu, które ich nie dotyczy-
ło. W nocy spali snem sprawiedliwych. Żeby znów się szczęśliwie
obudzić i podśpiewywać w kolejce do klozetu.
Przypomina to słowa Williama Shirera, opisującego stan umys-
łów w hitlerowskich Niemczech: „Postronnego obserwatora (...)
zdumiewało, że Niemcy wcale nie czuli się zastraszeni i zniewoleni
przez okrutną, bezlitosną dyktaturę. Wprost przeciwnie - popierali
ją ze szczerym entuzjazmem".
Otwarte procesy były elementem codziennej rozrywki. Jak przy-
stało na prawdziwego Cezara, Gospodarz organizował liczne igrzy-
ska dla ludu. Na przykład na wieżach Kremla pojawiły się rubinowe
gwiazdy. I ludzie całymi rodzinami chodzili na plac Czerwony,
żeby podziwiać, jak płoną. Życie codzienne rozbrzmiewało mar-
szami, gdyż był to kraj zwycięzców. Podczas wojny domowej po-
konali monarchistów, mieńszewików, eserów, kadetów, Białą Gwar-
dię - naprawdę byli zwycięzcami. Teraz odnosili zwycięstwa
w życiu codziennym: w ciągu dwóch, trzech pięciolatek dogonili
i wkrótce przegonią cały świat. Każdego ranka gazety donosiły
o sukcesie jakiegoś przodownika pracy i kraj świętował ten sukces.
Pokonali nawet religię. Ze Świętej Rusi zostały tylko rozwalone
świątynie. Na każdym procesie czekiści zwyciężali szpiegów i dy-
wersantów. W ZSRR zwyciężono nawet śmierć - wieczny Lenin
czekał w Mauzoleum na swych współobywateli. Natomiast Gos-
podarz codziennie dawał im jakieś nowe zwycięstwo.
Oto w otwartych limuzynach przewieziono ulicami Moskwy lot-
nika Walerija Czkałowa i załogę jego samolotu. Jako pierwsi na
świecie pokonali bez lądowania trasę Moskwa-USA. A doroczne
parady na placu Czerwonym - wojskowa i sportowa! A powietrzna!
No i fetowanie najważniejszych zwycięzców - przodowników pracy.
Rozpoczynając w 1935 roku procesy przeciwko sabotaźystom,
Stalin polecił znaleźć górnika, który mógł pobić rekord wydobycia
węgla. Oczywiście w tej samej kopalni należało wykryć sabotaźys-
tów-inteligentów, przeszkadzających dzielnemu robotnikowi. Po-
mysł natychmiast został zrealizowany. Znaleziono górnika nazwis-
kiem Stachanow - wiejskiego chłopaka o sympatycznym wyglą-
dzie. Pobił nieprawdopodobny rekord. W kopalni wykryto też i zli-
kwidowano sabotażystów. W całym kraju rozpoczęło się współzawod-
nictwo „stachanowców". Wykonywali bardzo wysokie normy. Zdeze-
lowane maszyny nie wytrzymywały tempa. Katastrofy w fabrykach
zwalano na wrogów i szkodników. Rekordy miały dać przykład in-
nym. Gospodarz organizował teraz widowiska - uroczyste zjazdy sta-
chanowców.
I wszędzie - masa, kolektyw. Stworzył kraj kolektywów. Wszys-
tko było kolektywne. Kolektyw w pracy, kolektyw w domu i w mie-
szkaniu - przecież większość ludzi mieszka w lokalach komunal-
nych. Kolektywny wypoczynek - zbiorowe wyjazdy na łono przy-
rody. Kolektywne święta - Dzień Górnika, Dzień Budowlanych,
Dzień Metalowca... Wszystkie zawody miały swoje święto - żeby
kolektywy mogły tego dnia dobrze się zabawić. Najlepiej przy wódce.
W całym kraju powstały parki kultury i wypoczynku. Ludzie
bawili się w nich pod kierunkiem profesjonalnych instruktorów
- oczywiście kolektywnie.
W szczytowym okresie terroru, w 1938 roku, w moskiewskim
Centralnym Parku Kultury i Wypoczynku zorganizowano karnawał
ludzi pracy. Na balu wesoło i beztrosko bawiło się sto tysięcy osób.
Miał rację, gdy wygłaszał słowa, cytowane później na milionach
plansz i plakatów: „Żyje się lepiej, żyje się weselej".
Osobiście pilnował, by we wszystkich parkach nie brakowało
„propagandy wizualnej". We wszystkich alejkach widniały cytaty
z Bogolenina lub Gospodarza, hasła i apele partii. Wśród drzew
bielały posągi nowych świętych męczenników: zamordowanego
przez kułaków pioniera Pawlika Morozowa i zamordowanego przez
trockistów-zinowiewowców Siergieja Kirowa. Na skwerach - posą-
gi Bogolenina i Bogostalina. Na bardziej oddalonych skwerkach
- posągi sportsmenów i sportsmenek prężyły grube gipsowe łydy
i zadki.
Tak samo jak Hitler w Niemczech Gospodarz dbał o tężyznę
fizyczną narodu. W parkach kazał budować strzelnice i wieże spa-
dochronowe. Masowo strzelano i masowo skakano ze spadochrona-
mi. Przygotowywał młode pokolenie do udziału w realizacji wiel-
kiego marzenia...
Ta nieustanna masowość - zjazdów, wypoczynku - to roztopienie
jednostki w kolektywie zrodziło rzecz najcenniejszą - kolektywne
sumienie. Odpowiedzialność indywidualna zniknęła, jest tylko zbio-
rowa - „tak kazała partia", „tak kazał kraj". To zbiorowe sumienie
pozwalało ludziom spokojnie cieszyć się życiem w dniach najstrasz-
liwszego terroru. I biada temu, w kim odezwało się własne sumienie.
Znakomity pisarz, Arkadij Gajdar, w 1938 roku trafił do szpitala
psychiatrycznego. Pisał stamtąd do swojego przyjaciela, Ruwima
Frajermana: „Prześladuje mnie myśl, że ugrzązłem w kłamstwie (...)
czasem jestem bardzo blisko prawdy, już, już mam ją wypowiedzieć,
ale jakiś głos ostrzega: Strzeż się, milcz, bo zginiesz!"
Gajdar nie zginął. Psychiatrzy mu pomogli. Prawda przestała go
„niepokoić". Własne sumienie szczęśliwie usnęło.
Największym świętem dnia powszedniego była jednak piłka no-
żna. Pasjonowała się nią głównie inteligencja. Na meczach można
było wykrzyczeć wściekłość i gniew, zapomnieć o tkwiącym
w podświadomości przerażeniu.
Głównymi rywalami były dwie drużyny: „Dynamo" - klub
NKWD i „Spartak" - klub związków zawodowych. Cała inteligencja
kibicowała „Spartakowi" w ramach jedynej dozwolonej opozycji.
Na meczach obu drużyn w loży rządowej pojawiał się szef
NKWD.
Najpierw był to Jagoda, po jego rozstrzelaniu w loży zaczął
zasiadać malutki Jeżow. Kiedy rozstrzelano i Jeżowa, na mecze
przychodził Beria. Wszyscy oni kibicowali swojemu klubowi i nie-
nawidzili Nikołaja Starostina - założyciela i prezesa „Spartaka".
Starostina znał cały kraj. Po Leninie i Stalinie było to najpopular-
niejsze nazwisko w ZSRR. Nosili je czterej najlepsi piłkarze ra-
dzieccy - bracia Starostinowie.
Najstarszy, po zakończeniu kariery, założył drużynę „Spartak"
To on zapoczątkował zaciekłą rywalizację z „Dynamem". Trzej
jego bracia grali oczywiście w „Spartaku". Sportowa pomysłowość
Nikołaja nie znała granic.
W 1936 roku, na placu Czerwonym, odbywała się kolejna parada
sportowców. Przewodniczący Komsomołu i organizator tego świę-
ta, Aleksandr Kosariew, postanowił pokazać mecz futbolowy - na
środku placu. Przygotowanie pokazu zlecono „Spartakowi", ku
wściekłej zazdrości kibiców „Dynama". W trakcie parady, na znak
Kosariewa, na całej powierzchni placu rozwinięto gigantyczny dy-
wan. Przedstawiał szmaragdowe boisko i bieżnię. Na dywan wbie-
gli zawodnicy „Spartaka" i zaczęli grać. Kosariew stał obok Stalina
i trzymał w dłoni białą chusteczkę. Ustalono, że jeśli pomysł nie
spodoba się Gospodarzowi, Kosariew machnie chusteczką i piłka-
rze przerwą „mecz". Gospodarz nie lubił futbolu. Może był za-
zdrosny o popularność tego sportu? Tego dnia był jednak zadowo-
lony. Jego współtowarzysze oszaleli z zachwytu: Woroszyłow pod-
skakiwał na trybunie i krzyczał z radości.
A pod ich nogami leżał nie pogrzebany Bogolenin...
Tak, tego dnia Kosariew nie machnął chusteczką i uszczęśliwie-
ni piłkarze zrozumieli, że spodobało się. Byli w błędzie. On po
prostu pozwolił cieszyć się tym żałosnym, słabym ludziom. Kosa-
riew, Czubar, Postyszew, Rudzutak - wszyscy, którzy jak dzieci
pasjonowali się grą w piłkę, mieli zginąć wraz ze starą partią.
Wykorzystywał tę idiotyczną słabostkę obywateli. W 1936 roku
najważniejszym wydarzeniem w kraju wcale nie były procesy. Kraj
żył przyjazdem piłkarzy baskijskich. Gospodarz podarował narodo-
wi jeszcze jedno święto: zaprosił Basków, w tamtych latach najlep-
szych futbolistów świata. Kraj szalał. Dzięki staraniom Jagody i Je-
żowa przeciwnikiem gości miało być „Dynamo", a nie „Spartak".
Baskowie dwukrotnie rozgromili ulubioną drużynę NKWD! Kraj
pogrążył się w żałobie. Gospodarz wpadł we wściekłość i kazał
wygrać. Wtedy Jeżow zaproponował, żeby dopuścić do gry „Spar-
taka". Zdawał sobie sprawę, że porażka będzie oznaczała koniec
drużyny.
Piłkarze „Spartaka" trenowali pod Moskwą. Do stolicy wieziono
ich triumfalnie, w otwartych limuzynach. Po drodze zaczęły nagle
pękać opony (NKWD nie spało). Gdyby „Spartak" spóźnił się na
mecz, byłby to koniec. Piłkarze jednak zdążyli - przyjechali, gdy
sędziowie wchodzili już na boisko. Zawodnicy przebrali się w sa-
mochodach, na oczach zachwyconych kibiców, i wbiegli na pole.
Dla Basków był to zwykły mecz, „spartakowcy" walczyli o życie.
Wygrali 6:2.
Kraj szalał, ludzie całowali się na ulicach. Starostin stał się boży-
szczem. Szefowie NKWD zgrzytali zębami.
W latach 1937-1939 „Spartak" dokonał rzeczy niemożliwej
- zdobył mistrzostwo i puchar. Tego było już za wiele.
Beria, który rozstrzelał Jeżowa, osobiście bierze się za „Dyna-
mo". W młodości sam grywał w piłkę w jednej z gruzińskich dru-
żyn. Fanatycznie uwielbiał futbol. Od tej chwili Starostin był skaza-
ny. Starostinowie cieszyli się jednak zbyt wielką popularnością.
Gospodarz nie pozwolił.
Stanie się to dopiero w czasie wojny, gdy nikt nie będzie miał
głowy do piłki.
20 maja 1942 roku Starostina obudziło jaskrawe światło. Lufa
pistoletu przed oczami i wrzask: „Wstawać!". Wepchnięto go do
samochodu i zawieziono na Łubiankę. Tam przedstawiono mu ze-
znania rozstrzelanego już Kosariewa. Kosariew przyznał się, że na
kolejnej paradzie sportowców miał zamiar zabić przywódców partii
i państwa. W tym celu zorganizował grupę bojową z Nikołajem
Starostinem na czele.
Tej samej nocy aresztowano również trzech pozostałych braci.
Dostaną po dziesięć lat łagru - najłagodniejszy wyrok w tamtych
czasach.
NOCNE ŻYCIE
Codzienność terroru
Z chwilą aresztowania Starostin wkroczył w „nocne życie",
o którym starano się nie rozmawiać i nawet nie myśleć. Po północy
na ulice Moskwy wyjeżdżały czarne samochody...
Wszystko, co się działo w „nocnym życiu", należało wyłącznie
do niego i było tajemnicą. Jeśli aresztowano kogoś w mieszkaniu
komunalnym, sąsiedzi nie reagowali na hałasy, nie wychodzili ze
swoich pokojów, udawali, że nic nie słyszą. Rankiem, jak gdyby
nigdy nic, ustawiali się w kolejce do ubikacji i łazienki, omijając
wzrokiem rodzinę aresztowanego. Jego najbliżsi też odwracali za-
płakane oczy. Od tej chwili byli jak zadżumieni. Wkrótce z reguły
znikali. W mieszkaniu pojawiał się nowy lokator, który też wesoło
podśpiewywał w kolejce do wspólnego klozetu.
W domu rządowym przy Nadbrzeżnej nie było mieszkań komu-
nalnych. Tu w olbrzymich apartamentach mieszkała nowa elita
- członkowie rządu, starzy bolszewicy, wyżsi dowódcy wojskowi,
działacze Kominternu, a także krewni samego Gospodarza - Al-
lilujewowie i Swanidze.
Teraz każdego ranka na wysokich drzwiach wspaniałych miesz-
kań pojawiały się nowe pieczęci. Lokatorów ubywało.
Intensywne „nocne życie" trwało przez cały 1937 rok. Prokura-
torzy podpisywali formularze in blanco: funkcjonariusze NKWD
sami mogli wstawiać nazwiska wedle własnego uznania. W prze-
pełnionych więzieniach brakowało cel.
Gospodarz rozwiązał tę kwestię. We wszystkich zarządach
NKWD, od lipca 1937 roku, zaczynają działać „trójki". Składały
się z miejscowego szefa NKWD, miejscowego przewodniczącego
organizacji partyjnej i miejscowego prokuratora lub przedstawiciela
władzy radzieckiej.
„Trójki" miały prawo wydawać wyroki śmierci z pominięciem
procedury prawnej. Sprawy rozpatrywano bez udziału oskarżonego.
Taśmociąg śmierci ruszył. Posiedzenia „trójek" nie trwały dłużej
niż 10 minut - i rozstrzelanie. Sąd nad przyjacielem Gospodarza,
Awelem Jenukidze, przeciągnął się aż do 15 minut. Wyrok - roz-
strzelanie. A Gospodarz poganiał depeszami: „Zgodnie z przyjętą
praktyką wyroki »trójek« nie podlegają apelacji. Stalin".
Ponaglał, wciąż ponaglał. Zgodnie z dekretem z l grudnia 1934
roku wyrok wykonywano natychmiast.
Samolikwidacja partii
„Trójki" starały się, jak mogły. A w latach 1938-1939 podzieliły
los swoich ofiar. Ze stenogramu plenum KC w 1957 roku:
Chruszczow: Wszyscy, którzy wchodzili w skład „trójek", zostali rozstrzelani.
Kaganowicz: Nie wszyscy.
Chruszczow: Absolutna większość.
Spiesząc się z budową jednolitego społeczeństwa. Gospodarz
wprowadził samoobsługę ofiar: każda zabijała swego poprzednika,
żeby zginąć z ręki następnego. Zabijał Jagoda ze swymi oprawcami,
czemu przyklaskiwali działacze partyjni: Rudzutak, Eiche, Czubar,
Postyszew i inni. Potem przyszła ich kolej. Nastał Jeżow. Jeżow też
dostanie zaproszenie pod ścianę.
Tysiące działaczy partyjnych wyższych szczebli wchodziło
w skład „trójek" i „posiedzeń specjalnych", wydających wyroki
śmierci. Gospodarz chciał wciągnąć do thrillera jak najwięcej ludzi.
Na tysiącach wieców miliony obywateli oklaskiwały informacje
o rozstrzelaniu wrogów narodu, gazety codziennie zamieszczały
apele przedstawicieli „mas pracujących" o śmierć dla „trockistows-
ko-zinowiewowsko-bucharinowskich morderców". W 1937 roku
wciągnął do „nocnego życia" nowe setki tysięcy. Nakazy aresz-
towania swoich pracowników musieli podpisywać ich szefowie.
Ironia historii. W 1937 roku obchodzono dwudziestolecie po-
wstania Czeka - twórczyni „nocnego życia". Gospodarz przekształ-
cił rocznicę w święto narodowe. Poeci pisali wiersze o miłości ludu
do tajnej policji. Równocześnie trwało bezlitosne polowanie na bo-
haterów święta - starych czekistów, współpracowników Jagody. Co
noc przeprowadzano aresztowania w luksusowych domach NKWD.
Nocny dzwonek - zbudzony lokator - i już wywlekają wczoraj-
szego pana ludzkich losów do samochodu. Znając możliwości swe-
go resortu, wielu starych czekistów nie otwierało drzwi. Gdy roz-
legał się dzwonek, w mieszkaniu padał strzał. Zastrzelił się przyja-
ciel Gorkiego, Pogriebiński, twórca komun roboczych dla krymina-
listów. To samo zrobił znany ukraiński czekista. Kozielski. Nazwis-
ka można by wyliczać w nieskończoność.
Zdarzali się też nowatorzy, którzy znajdowali inne sposoby ucie-
czki z „nocnego życia". Moskiewski czekista, Gurow, wyskoczył
z okna gabinetu. Wkrótce skakanie z okna weszło w modę. Czertok,
inkwizytor Kamieniewa, na widok funkcjonariuszy rzucił się z jede-
nastego piętra.
Spadali na nocne ulice ku przerażeniu nielicznych przechod-
niów. Ginęli jak muchy. Wielu z nich powtórzyło za swoim szefem:
„A jednak Bóg istnieje!"
Gwiazdy nocnego życia
Najlepszych oprawców Jagody Gospodarz nie pozwolił tknąć.
Na razie.
Przed śmiercią musieli na jego rozkaz popracować w republi-
kach. Czekista Berman (jego brat był naczelnikiem gułagu) długo
pracował w Niemczech. Na polecenie Kominternu przygotowywał
tam rewolucję. Ten czekista-romantyk nienawidził Stalina, ale mi-
mo to przywiózł z Europy materiał kompromitujący ukochanego
Bucharina. Berman organizował proces Zinowiewa i Kamieniewa,
uczestniczył też w sprawie Riutina. I w biciu go. Na początku 1937
roku Gospodarz awansuje Bermana na stanowisko komisarza spraw
wewnętrznych Białorusi. Widząc nadciągające niebezpieczeństwo,
Berman stara się jak może: skazuje na represje 85 tysięcy opozyc-
jonistów i ich najbliższych. Murzyn zrobił już jednak swoje...
I wszechmocny Berman trafia na macierzystą Łubiankę - tym ra-
zem jako więzień. W swoim czasie, ze szczególną zajadłością, gro-
mił „prawicowców", toteż Gospodarz jak zwykle zachowuje po-
czucie humoru: Berman zostaje rozstrzelany za przynależność do
spisku „prawicowców" w NKWD.
On też zrozumiał, że Bóg istnieje.
Przyszła kolej na jeszcze jedną gwiazdę „nocnego życia": szefa
ochrony Gospodarza, Karla Paukera.
Pauker bardzo zadbał o tę ochronę. Przypominała armię. Drogę
do „najbliższej daczy" kontrolowało ponad trzy tysiące agentów
i patrole samochodowe. Gdy Gospodarz wyjeżdżał z Kremla, na
trzydziestokilometrowej trasie następowała pełna mobilizacja.
Obok Gospodarza siedział Pauker, gotów zasłonić go własną pier-
sią. Na wniosek Paukera Biuro Polityczne zabroniło Gospodarzowi
poruszać się bez ochrony nawet po Kremlu. No cóż, zawsze bez
szemrania podporządkowywał się zaleceniom partii. Niestety bła-
zen i lokaj Pauker należał do starej gwardii czekistów. Oprócz tego
wysługiwał się wszystkim członkom Politbiura, łącznie z tymi, któ-
rzy mieli zginąć. Załatwiał im samochody, psy, suknie dla żon,
zabawki dla dzieci. Stał się ich przyjacielem. Na swoje nieszczęś-
cie. Przepadł w „nocnym życiu" cicho i bez śladu, podzielił los
przyjaciół - potężnych czekistów z czasów Dzierźyńskiego.
Gospodarz o nikim nie zapomniał. Nawet o legendarnych auto-
rach czerwonego terroru. Peters, Łacis, znakomici strzelcy łotewscy
- wierna ochrona Lenina - wszyscy zostaną rozstrzelani.
Rozpłynął się w nocy Nikołaj Krylenko, pierwszy bolszewicki
głównodowodzący, a później straszliwy prokurator, który wysyłał na
rozstrzelanie szlachtę, eserów i bolszewików. Najpierw utraci stano-
wisko narkoma sprawiedliwości. Wszyscy powinni jednak wiedzieć,
że Gospodarz walczy o życie wiernego prokuratora, tak gorliwie
zdradzającego starych przyjaciół. Dlatego dobry Józef zadzwonił do
przerażonego Krylenki i powiedział kilka krzepiących słów. Krylen-
ko odetchnął. Znów mógł spokojnie spać. Wtedy go aresztowano.
Po Krylence prokuratorem generalnym został Andriej Wyszyń-
ski. Znów żart historii: ten wczorajszy wróg bolszewików, który
w 1917 roku żądał aresztowania Lenina jako niemieckiego szpiega
i zdrajcę, oskarżał teraz o zdradę Lenina i szpiegostwo... zwycięs-
kich wodzów partii bolszewickiej. Tym razem skutecznie - wszyst-
kich rozstrzelano.
Podczas procesów Wyszyński z jakimś sadystycznym upodoba-
niem obrzucał byłych przywódców bolszewickich wymyślnymi
przekleństwami: „śmierdząca kupka ludzkich odchodów", „bestie
w ludzkiej skórze", „wyrodki rodzaju ludzkiego", „wściekłe psy".
Kariera Wyszyńskiego w pewnej mierze wyjaśnia ów krwawy patos
i rzuca światło na całą tę złowieszczą postać.
Mieńszewik Wyszyński przystał do bolszewików w 1920 roku,
gdyż tylko w ich szeregach mógł zrobić karierę. Wspomniany już
generał Orłów opowiadał, jak w latach dwudziestych pracował
z Wyszyńskim w prokuraturze. Orłów nienawidził Wyszyńskiego
i z satysfakcją opisał pogardę, jaką darzyli eks-mieńszewika jego
koledzy - starzy bolszewicy. Pogardę wzbudzało wszystko, nawet
„dobre maniery, przypominające carskiego oficera". Sam Orłów
jednak przyznaje, że Wyszyński był „jednym z najzdolniejszych
i znakomicie wykształconych prokuratorów".
Przez wszystkie te lata Wyszyński musiał żyć w strachu przed
wydaleniem z partii. Orłów wspomina, jak Wyszyński płakał w ga-
binecie, gdy po raz kolejny zawisł nad jego głową miecz Damo-
klesa. Utrata legitymacji partyjnej oznaczała koniec kariery, a być
może i życia. Można więc sobie wyobrazić jego nienawiść do sta-
rych bolszewików. Gospodarz znalazł więc, mówiąc jego słowami,
„właściwego człowieka na właściwe miejsce".
W swoich wspomnieniach Orłów przeciwstawia „uczciwego sta-
rego bolszewika, leninowskiego prokuratora Krylenkę (...) pozba-
wionemu wszelkich zasad karierowiczowi, prokuratorowi czasów
stalinowskich, Wyszyńskiemu". Zapomina jednak, że wszystkie ot-
warte procesy lat dwudziestych, „sprawę górników", proces Prom-
partii, zakończone wyrokami śmierci na niewinnych ludzi, prowa-
dzili ręka w rękę sędzia najwyższy Wyszyński i prokurator general-
ny Krylenko.
Tak więc to właśnie od starych bolszewików Wyszyński uczył
się szafowania ludzką krwią.
Groźny prokurator żył jednak w bezustannym strachu. Wiedział,
że jeśli tylko nie zadowoli Gospodarza, ten natychmiast przypomni
sobie jego przeszłość. Wyszyński stale pamiętał o możliwości za-
głady. Nawet dacza, w której mieszkał, należała przedtem do roz-
strzelanego członka KC Sieriebriakowa. Dlatego służył Gospoda-
rzowi jak wiemy pies. To on sformułował podstawową zasadę sądo-
wnictwa „państwa socjalizmu": „Przyznanie się do winy jest kró-
lem dowodów".
Przez cały rok 1937 Gospodarz likwidował starych rewolucjonis-
tów. Tych, którzy dokonali obu rewolucji: Marię Spiridonową, Bo-
rysa Kamkowa i innych lewicowych eserów, prawicowych eserów,
staruszków narodowców, anarchistów. W celach zgodnie siedzieli
dawniejsi wrogowie: mieńszewicy, bolszewicy, eserzy i niedobitki
arystokratów. Przez tyle lat walczyli ze sobą, żeby spotkać się w je-
dnym więzieniu. Opowiadano o kadecie, który tarzał się ze śmiechu
po podłodze celi, patrząc na tę arkę Noego rewolucji. Wszystkich
uciszyła nocna kula.
Stalin zlikwidował też słynne Stowarzyszenie Byłych Katorżni-
ków Politycznych i Zesłańców, zrzeszające starych bolszewików.
Nie uchowało się też czasopismo „Katorga i zsyłka". Dzięki Gos-
podarzowi członkowie stowarzyszenia i redaktorzy periodyku mo-
gli osobiście zakosztować katorgi i zsyłki w państwie, które stwo-
rzyli. I porównać z carskimi.
Przez cały rok 1937 kwitnie „nocne życie". Każdej nocy, aż do
rana, nie próżnuje winda w domu przy Nadbrzeżnej. Ludowy komi-
sarz przemysłu ciężkiego, finansów, podziału ziemi (dwóch), handlu,
łączności, przemysłu zbrojeniowego, sprawiedliwości, sowchozów,
oświaty, cały zarząd Banku Państwowego... Mołotow utracił wszyst-
kich zastępców w rządzie, Kaganowicz - wszystkich dyrektorów
zarządu kolei. Puste gabinety: strzępy papierów na podłodze, zerwa-
ne tabliczki. Najwyższe stanowiska obejmują teraz młodzi ludzie.
Aresztowano Jana Rudzutaka, który piastował wszystkie naj-
wyższe stanowiska partyjne i był kandydatem do Politbiura. Mimo
tortur nie przyznał się do niczego i zażądał konfrontacji z człon-
kami Biura. Urok tamtych czasów: przy całym bezprawiu ściśle
przestrzega się litery prawa. Kandydat żąda i Gospodarz wysyła do
skatowanego Rudzutaka członków Biura Politycznego z Mołoto-
wem na czele.
Mołotow wspominał: „Rudzutak do niczego się nie przyznał.
Pokazał charakter. Skarżył się na czekistów. Mówił, że bardzo go
bili, męczyli.
- Czy nie mogliście wstawić się za nim, przecież dobrze go
znaliście? - pyta rozmówca.
- Nie można się było kierować subiektywnymi wrażeniami. Mie-
li materiały. Był moim zastępcą, spotykaliśmy się w pracy, mądry
człowiek (...) ale równocześnie (...) z kimś się tam wiąże, niech go
diabli, z jakimiś kobietami. Nie mogłem za niego ręczyć z całym
przekonaniem. Przyjaźnił się z Antipowem i Czubarem. Czubara
przesłuchiwaliśmy, też był moim zastępcą (...) Łączyły go osobiste
stosunki z Rykowem. Doniósł na niego Antipow, również mój za-
stępca i członek KC. (Wszyscy zginą - i Antipow, który doniósł,
i Czubar, na którego doniesiono.)
- Zdaliście relację Stalinowi?
- Tak".
Zapewne opowiedzieli to, co trzeba. W obawie o własne życie
wyłazili ze skóry, szkalując byłego kolegę. Po to zresztą Cezar ich
tam posłał.
Czort z nimi, wyrzeknij się!
Zginie jeszcze jeden partyjny boss - kandydat na członka BP
Pawie! Posty szew, który był tak „czarująco wesoły" i tak pięknie
„tańczył z Mołotowem na urodzinach nieskończenie dobrego Józe-
fa" - jak pisała w Dzienniku Maria Swanidze.
O jego ostatnich dniach dowiedzieliśmy się dopiero niedawno,
ze wspomnień syna. Pozwalają zrozumieć, co przeżywali w przede-
dniu śmierci byli władcy Kremla.
Pięćdziesięcioletni Postyszew, szef Komunistycznej Partii Ukra-
iny, popierał Stalina w walce ze wszystkimi opozycjami. Niestety
należał do partii od 1904 roku i był związany ze starymi bolszewi-
kami. Dlatego musiał zniknąć w „nocnym życiu".

W 1937 roku zorganizowano kampanię listów. Ukraińscy komu-
niści pisali do KC o „niezdrowej sytuacji w partii", o „zadufaniu
Postyszewa". Postyszew zostaje przeniesiony na stanowisko sek-
retarza obwodu kujbyszewskiego. W nowym miejscu bardzo się
stara, ale... stary bolszewik nie rozumie, że nic mu już nie pomoże.
Gdy Gospodarz uznał, że już czas, oskarżono go właśnie o tę gor-
liwość.
W styczniu 1938 roku podczas plenum KC zabrał głos zastępca
Postyszewa - drugi sekretarz obkomu kujbyszewskiego Nikołaj Ig-
natow. Wystąpienie Ignatowa daje pewne wyobrażenie o krwawym
szaleństwie, w jakim żyła wówczas prowincja.
„Towarzysz Postyszew przyjął nowy styl - mówił Ignatow.
- Wszędzie i zawsze krzyczy, że nie ma już porządnych ludzi, że
jest wielu wrogów. Często wzywał do siebie przedstawicieli komi-
tetów rejonowych, brał lupę i zaczynał oglądać zeszyty szkolne. Ze
wszystkich zeszytów zerwano wzorzyste okładki, gdyż Postyszew
dopatrzył się we wzorku rysunku faszystowskiej swastyki. Wszyscy
sekretarze komitetów miejskich i rejonowych zaopatrzyli się w lu-
py. Postyszew rozwiązał trzydzieści rajkomów. Ich członkowie zo-
stali uznani za wrogów ludu".
Postyszew złożył samokrytykę, ale... Gospodarz oskarżył go
o „politycznie szkodliwe i jawnie prowokacyjne działania", po-
czym podsumował: „Trzeba wyciągnąć jakieś konsekwencje wobec
towarzysza Postyszewa. Uważamy, że należy go skreślić z listy
kandydatów na członków Biura Politycznego".
Miejsce Postyszewa w Biurze Politycznym i na Ukrainie zajął
nowy ulubieniec Gospodarza - Nikita Chruszczow.
Ostatnie dni funkcjonariuszy
Nastały dni całkowitego osamotnienia. I oczekiwania. W ciągu tych
dni nieszczęsny Postyszew zrozumiał, co czuły jego niedawne ofiary
- wszyscy ci bezimienni sekretarze rajkomów, Kamieniew, Bucharin,
Zinowiew. Najwidoczniej w tym czasie jest wzywany przed Komisję
Kontroli Partyjnej, gdzie dowiaduje się o działalności żony. Pod jego
nieobecność organizowała w mieszkaniu spotkania zwolenników Bu-
charina. Postyszew powinien się jej wyrzec. Zachował jednak ludzkie
cechy - broni żony. Zostaje wydalony z partii. I znów czeka. Ze
względu na dawne zasługi Gospodarz daje mu prawo uniknięcia przy-
szłych cierpień. „Chcą, żebym się zastrzelił. Ja im w tym nie pomogę"
- powiedział Postyszew do syna.
21 lutego 1938 roku przyjechał jego drugi syn, pilot-oblatywacz.
„To pewnie nasze ostatnie spotkanie - powiedział do niego.
- Nigdy więcej się nie zobaczymy. Aresztują mnie i matkę, a stam-
tąd nie ma powrotu. Życzliwi twierdzą, że popełniłem błąd, bo nie
powinienem się sprzeciwiać aresztowaniu matki i kilku innych
osób. Ale człowiek, który dla ratowania własnego życia zgadza się
na śmierć innego uczciwego i niewinnego bolszewika, nie może
pozostać w szeregach partii".
Tak mówił Postyszew, mający na sumieniu tylu ludzi! Nie-
szczęśnik chciał, żeby syn zapamiętał go właśnie takim! I wtedy
matka...
„Moja matka słuchała w milczeniu tego długiego monologu,
a potem powiedziała cicho: »Jeśli będą chcieli, żebyś się nas wy-
parł, to czort z nimi - wyrzeknij się. Nie będziemy mieć ci tego za
złe«. Dopiero teraz spojrzałem jej w oczy. Były pełne łez. »Jak
możesz tak mówić« - tylko tyle zdołałem wykrztusić".
Aresztowano ich następnej nocy. Postyszew powiedział: „Jestem
gotów". I poszedł tak jak stał, w domowych pantoflach. On sam,
jego żona i starszy syn zostali rozstrzelani. Autor wspomnień — mło-
dszy syn - dostał dziesięć lat.
Przyszła kolej na legendarnego Pawła Dybienkę. Członek pierw-
szego rządu radzieckiego, obecnie dowódca armii, Dybienko robił
wszystko zgodnie z życzeniami Gospodarza. Uczciwie wykonywał
„czort z nimi, wyrzeknij się", zdradzał towarzyszy, posłusznie uczest-
niczył w sądzie nad przyjaciółmi dowódcami, gorliwie ujawniał zdraj-
ców, ale oskarżono go, że jest... szpiegiem amerykańskim. Na próżno
ledwie piśmienny dowódca armii wyjaśniał: „ Językiem amerykańs-
kim nie władam. Towarzyszu Stalin, błagam, żebyście mnie jeszcze
przesłuchali". Wszystko było skończone. Nie rozumiał sytuacji boha-
ter rewolucji, przeistoczony w tchórzliwego, ostro popijającego, pod-
starzałego bojara. To nie on odchodził - Gospodarz odsyłał w niebyt
cały jego świat. Zniknęli w „nocnym życiu" marszałkowie Jegorow
i Blucher, którzy też mieli nieszczęście należeć do tego świata.
Oszczędził dwóch - Woroszyłowa i Budionnego. Budionny miał
jednak kłopoty. W lipcu 1937 roku Jeżow poinformował marszałka,
że żona Budionnego, Michajłowa, solistka Teatru Wielkiego, powin-
na być aresztowana. Zarzuty przeciwko niej były w duchu tych osza-
lałych czasów: oskarżano żonę marszałka o to, że odwiedzała am-
basady obcych państw, stąd podejrzenia, że mogła zostać szpiegiem.
Budionny wiedział, jak powinien postąpić. Istniał tylko jeden
sposób, żeby ocalić głowę - wyrzec się żony. I nieustraszony kawa-
lerzysta, kawaler carskiego Krzyża Świętego Jerzego, uczestnik
wszystkich wojen XX wieku, osobiście odwiózł żonę na Łubiankę,
skąd oczywiście już jej nie wypuszczono. Budionny milczał
- „czort z nimi". Milczał tak samo jak przedtem, gdy wysyłano na
rozstrzelanie jego towarzyszy broni. Dopiero po śmierci Stalina
napisał list do prokuratury z prośbą o rehabilitację żony, wykazując
absurdalność zarzutów. Wróciła. Opowiadała, jak ją gwałcono w ła-
grze. Budionny uznał to za opowieści wariatki.
Wre „nocne życie" - aż do świtu trwa polowanie na wrogów.
Jefim Szczadienko, członek Komisji Specjalnej do Spraw Lik-
widacji Skutków Sabotażu w Wojskach Kijowskiego Okręgu Wojs-
kowego napisał do żony:
18 lipca 1937. Najukochańsza Marusieczko. Piszę do Ciebie z dawnej stolicy,
Kijowa. Pracy mam tak dużo, że nie wychodzę ze sztabu wcześniej niż o 2,
3 w nocy. Wraża swołocz szkodziła całymi latami, a my mamy tygodnie,
najwyżej miesiąc na to, żeby nie tylko zlikwidować wszystkie skutki, ale szyb-
ko iść naprzód.
W ciągu tego miesiąca Szczadienko osobiście wysłał na śmierć
dziesiątki tysięcy ludzi.
Gospodarz w tym czasie też ciężko pracował - przeglą-
dał nie kończące się listy z nazwiskami byłych przywódców
kraju i znanych ludzi sztuki, wytypowanych do rozstrze-
lania.
Widziałem te wielostronicowe listy w Archiwum Prezydenta.
Jeżow skrupulatnie wysyła je do KC. Muszą być zatwierdzone.
Gospodarz ściśle przestrzega zasad partyjnej demokracji. Rozpat-
ruje propozycje kolegialnie, w gronie współtowarzyszy. Ich podpisy
też muszą figurować na listach.
Najczęściej podpisuje się Mołotow.
Gospodarz niezmordowanie czyta tysiące nazwisk, czasem doda-
je swój komentarz. Miał iście diabelską pamięć: „Towarzyszu Je-
żów, zwróćcie uwagę na strony 9 - 11. O Wardanianie. Jest teraz
sekretarzem komitetu rejonowego w Taganrogu. To niewątpliwie
kryptotrockista".
I przepadł Wardanian. Gospodarz pamiętał swoich wrogów.
Wszystkich. Ponaglając oprawców, równocześnie stara się nie
wyjść z roli oszukanego Otella. Jeżow bezustannie musi mu dostar-
czać dowody zdrady starych bolszewików. On zaś będzie mieć opo-
ry, nie dowierzać, dziwić się ludzkiej podłości, żądać ponownego
sprawdzenia. Niech no tylko jednak Jeżow spróbuje sprawdzać...
W jednym z raportów o aresztowaniu kolejnej grupy działaczy Je-
żów napisał: „Sprawdzamy zeznania o istnieniu drugiej grupy spis-
kowców". Riposta Gospodarza jest natychmiastowa: „Nie spraw-
dzać, a aresztować!"
W przestrzeganie prawa może się bawić tylko on - Gospodarz.
Sługa Jeżow ma robić swoje: szybko i bezlitośnie usuwać starą
gwardię. I Jeżow stara się, jak może.
12 listopada 1938 roku. Jeżow pospiesznie pisze na strzępach
brudnego papieru (egzekucje trwają dzień i noc): „Do towarzysza
Stalina. Załączam listy aresztowanych, podlegających osądzeniu
pierwszej kategorii" (rozstrzelanie). Decyzja: „Rozstrzelać wszyst-
kich - 3167 osób. Stalin, Mołotow".
Podpis Gospodarza widnieje na 366 listach - to 44 tysiące ludzi.
Czasem - bardzo rzadko - wykreślał nazwiska z tych strasznych
list. Tak wykreślił Pasternaka, Szołochowa. Jeszcze się przydadzą
w Gospodarstwie. Pracował bez ustanku: na lipcowym plenum
w 1937 roku aresztowano osiemnastu członków KC.
Pokornie szli pod ścianę, a przed śmiercią z zapałem wysławiali
wodza. Tak gorliwie uczestniczący we wcześniejszych represjach
stary bolszewik, Rudolf Eiche, po przyznaniu się do wszystkich
bzdurnych zarzutów umarł z okrzykiem „Niech żyje Stalin!" Uzna-
ny za niemieckiego szpiega bohater wojny domowej, Jakir, napisze
w ostatnim liście:
Ukochany, najdroższy towarzyszu Stalin! Umieram ze słowami miłości do
Was, partii i ojczyzny, przepojony gorącą wiarą w zwycięstwo komunizmu.
Gospodarz, odgrywając wściekłość Otella po zdradzie Jagona,
napisał na tym wyznaniu miłosnym: „Podlec i prostytutka. Stalin".
Następnie puścił list w obieg. „Absolutnie trafne określenie. Moło-
tow". „Dla łajdaka, swołoczy i kurwy jest tylko jedna kara: śmierć.
Kaganowicz".
Kaganowicz musiał się wykazać szczególnym oburzeniem: Jakir
był jego przyjacielem.
Krwawe szaleństwo
Na początku 1938 roku w Teatrze Wielkim miał się odbyć kon-
cert dla przedstawicieli rządu. Nikt nie sypiał - próby trwały całymi
nocami.
Aleksiaj Rybin, który miał ochraniać lożę rządową, pisze we
wspomnieniach: „W przeddzień koncertu w teatrze aresztowano
połowę szefów ochrony rządu". W czasie nocnej próby Rybin po-
szedł się zdrzemnąć i... „Gdy wstałem, druga połowa moich przeło-
żonych siedziała już za kratkami. Tak w ciągu jednej nocy zostałem
komendantem wojskowym Teatru Wielkiego" - wspominał nie bez
dumy.
Pod koniec 1936 roku NKWD całkiem oszalało. Szeregowi
funkcjonariusze widząc śmierć swoich kolegów zrozumieli, że aby
ocalić głowę, trzeba się wykazać. Wykazywali się, aresztowali na-
wet dzieci pod zarzutem szpiegostwa. Wykrywali szpiegów trockis-
towskich wśród przedstawicieli najbardziej zdumiewających zawo-
dów. Na przykład w Leningradzie uwięziono wszystkich wybitnych
astronomów — niemal cały personel obserwatorium w Pułkowie.
Aresztowano też utalentowanego młodego astronoma Nikołaja
Kozyriewa. W straszliwym więzieniu dmitriewskim, a później
w bydlęcym wagonie, który wiózł go do łagru, Kozyriew nie prze-
stawał pracować. Rozmyślał o... wulkanach na Księżycu. Trafił do
piekła - do łagrów w Kraju Turuchańskim, gdzie kiedyś odbywał
zsyłkę „dobry Józef".
Lecz nawet w tym piekle Kozyriew myślał i rozmawiał o nauce.
Podczas nocnej dysputy z innym więźniem-intelektualistą powie-
dział, że nie zgadza się z opinią Engelsa, iż „Newton to induktywny
osioł". Intelektualista okazał się niestety donosicielem. Kozyriewa
wezwano do komendantury. Po krótkiej wymianie poglądów astro-
nom został skazany na rozstrzelanie za brak zaufania do klasyka
marksizmu. Pluton egzekucyjny miał jednak mnóstwo pracy, toteż
Kozyriew musiał zająć miejsce w kolejce. Gdy czekał, Moskwa
złagodziła wyrok. Kozyriew mógł dalej rozmyślać o wulkanach na
Księżycu. Po zwolnieniu te rozmyślania przyniosły mu sławę.
Tymczasem na wolności zdarzył się anegdotyczny i straszny
przypadek, też związany z astronomami.
Gospodarz ostatecznie zrezygnował z dnia i pracował wyłącznie
w nocy. Siłą rzeczy nie sypiali też naczelnicy wszystkich instytucji.
Pewnego razu w moskiewskim planetarium zadzwonił telefon.
Dzwoniono z daczy Gospodarza. Odbywało się tam nocne pijańst-
wo, podczas którego towarzysze Mołotow i Kaganowicz zaczęli
dyskutować, jaka to gwiazda świeci nad daczą. Mołotow twierdził,
że Orion, Kaganowicz - że Kasjopeja. Mądry Gospodarz kazał za-
telefonować do planetarium. Niestety trwający na nocnym poste-
runku dyrektor planetarium nie był astronomem. Dyrektora-astro-
noma dawno aresztowano. Nowy był oficerem NKWD. Poprosił
o chwilę czasu. Żeby zasięgnąć informacji na temat gwiazdy u spe-
cjalistów. Dokładniej - u astronomów, chwilowo pozostających je-
szcze na wolności.
Nie chcąc wyjaśniać tak ważnej sprawy przez telefon, dyrektor
kazał natychmiast dostarczyć do planetarium znanego astronoma A.
Astronom A. był jednak przyjacielem niedawno aresztowanego ast-
ronoma Numierowa. Dlatego nie spał po nocach, czekał. I kiedy
usłyszał hamujący samochód, zrozumiał, że to koniec.
Potem był dzwonek do drzwi: gwałtowny, natarczywy. A. po-
szedł otworzyć. I umarł na progu, serce nie wytrzymało. Trzeba
było jechać do następnej moskiewskiej sławy.
Astronom B. też przyjaźnił się z Numierowem. Usłyszał nadjeż-
dżający samochód o wpół do trzeciej nad ranem - to była t a
godzina. Wyjrzał zza firanki - to był ten samochód. Gdy załomota-
no do drzwi, B. podjął decyzję. Miał sześćdziesiąt lat i wolał unik-
nąć tortur. Otworzył więc okno i uleciał ku ukochanym gwiazdom.
Tyle że nie w niebo, lecz na bruk.
Dopiero o 5 rano, straciwszy po drodze jeszcze jednego astro-
noma, dyrektor ustalił nazwę gwiazdy. Zadzwonił do daczy: „Prze-
każcie towarzyszowi Mołotowowi i towarzyszowi Kaganowiczo-
wi..." „Nie ma komu przekazywać, wszyscy dawno śpią" - od-
powiedział dyżurny.
Tę historię opowiedział mi jako dobry dowcip pisarz Kapler,
który spędził w łagrze kilka lat za to, że zakochała się w nim córka
Stalina.
W tym czasie mnóstwo ludzi pisze donosy na innych. Najczęś-
ciej ze strachu, żeby zademonstrować lojalność i uniknąć „nocnego
życia". Donosicielstwo zostaje uznane za synonim uspołecznienia.
Występując na uroczystości dwudziestolecia Czeka Anastas Miko-
jan sformułował to tak: „W naszym kraju każdy pracujący jest
funkcjonariuszem NKWD". Równocześnie trwa dyskusja nad pro-
jektem wzniesienia na placu Czerwonym gigantycznego posągu Pa-
wlika Morozowa, pioniera, który doniósł na własnego ojca. Były
seminarzysta pamiętał jednak historię Chama i ograniczył się do
pomników we wszystkich parkach. Trzeba było wykonać mnóstwo
posągów, co skończyło się tragifarsą. W Pawlikach specjalizowała
się rzeźbiarka Wiktoria Sołomonowicz. W jednej z figur pękł szkie-
let nośny. Gipsowy Morozow runął na autorkę i zabił ją gipsową
trąbką.
Nocne szaleństwo...
„Bolszewik", sierpień, 1937. Znane są nam fakty, gdy wraża dłoń przerabiała
zwyczajne zdjęcia na portrety wrogów narodu. Aby je dostrzec, wystarczyło
dokładnie obejrzeć gazetę lub fotografię.
We wszystkich obwodach sekretarze organizacji partyjnych
uzbroili się w lupy. Zanotowano wiele sukcesów. Na przykład w je-
dnej z fabryk włókienniczych w Iwanowie sekretarz POP zakwes-
tionował produkowaną od lat tkaninę. W splocie włókien wykrył
przez lupę swastykę i rysunek hełmu japońskiego. Tak więc Gos-
podarz wszędzie mógł widzieć jeden wielki zapał.
Denis przynosi swoją głowę
Gospodarz dawniej wysyłał za granicę opozycjonistów, wyłącza-
jąc ich z walki politycznej. Teraz postanowił sprowadzić ich z po-
wrotem.
Oczywiście nie mógł pominąć wywiadu, ściśle związanego z dy-
plomatami i Kominternem. Wywiad tworzył się za rządów Zino-
wiewa, Bucharina w Kominternie i Jagody w NKWD. Jak mógł
ufać ludziom, nominowanym przez tych zdrajców? Wszyscy musie-
li zginąć.
Wzywa więc dyplomatów do Moskwy pod pretekstem awansu.
Nie wierzą, ale mają nadzieję i wracają.
Antonow-Owsiejenko został wezwany z Hiszpanii, żeby objąć
stanowisko narkoma sprawiedliwości. Rzeczywiście mu je powie-
rzono, żeby uśpić czujność innych. Lew Karachan wrócił z Turcji:
miał być ambasadorem w USA. W Moskwie obu dyplomatów are-
sztowano i rozstrzelano.
Antonow przed wyjściem z celi pożegnał się ze współwięźniami,
zdjął marynarkę, buty, oddał im i półnagi poszedł na egzekucję.
Dwadzieścia jeden lat wcześniej w dekadenckim kapeluszu,
z włosami do ramion Antonow-Owsiejenko ogłaszał upadek Rządu
Tymczasowego. Dziś boso szedł między oprawcami do celi śmierci.
Karachana rozstrzelano w doborowej kompanii „szpiegów nie-
mieckich".
Wraz z Karachanem - byłym ambasadorem, byłym zastępcą nar-
koma spraw zagranicznych, na rozstrzelanie poszedł były sekretarz
WCIK, Awel Jenukidze. Obaj podstarzali amanci przepadali za ba-
letem, a szczególnie za młodymi baletniczkami. Ich nazwiska częs-
to pojawiały się w opowieściach o życiu erotycznym nadwornego
Teatru Wielkiego. Tak więc dobry Józef zażartował sobie, ustawia-
jąc obu pod jedną ścianą. Rozstrzelano ich w grudniową noc, tuż
przed urodzinami Gospodarza, na których tak często bywał jego
przyjaciel, Awel Jenukidze.
Przez cały rok 1937 trwała likwidacja dyplomatów i pracow-
ników wywiadu.
Otruto szefa wywiadu Abrahama Słuckiego i urządzono mu
wspaniały pogrzeb, żeby nie spłoszyć rezydentów. A później od-
woływano ich do ZSRR. Po powrocie natychmiast dostawali nowe
zadanie - w innym kraju. Informowali o tym kolegów za granicą.
Przed wyjazdem pozwalano im wykorzystać zasłużony urlop. Po
powrocie otrzymywali fałszywe dokumenty, przyjaciele odprowa-
dzali ich na dworzec, uściski, pożegnania. A na najbliższej stacji do
przedziału wkraczali funkcjonariusze NKWD.
Słuchy o tych przypadkach docierały do innych. Mimo to pokor-
nie wracali do kraju.
Tylko nieliczni odmawiali powrotu. W 1937 roku zostali na Za-
chodzie dwaj szpiedzy radzieccy - Ignatij Reiss i Walter Kriwicki.
Wkrótce dołączył do nich generał Aleksandr Orłów. Ten as wy-
wiadu naprawdę nazywał się Lew Feldbin. W drugiej połowie lat
dwudziestych kierował agenturą w Paryżu. W latach 1933-1935
działał w Niemczech, Austrii i Szwajcarii. W 1936 roku skierowano
go do Hiszpanii, gdzie trwała krwawa wojna domowa. Stalin ma-
ksymalnie wykorzystał pucz generała Franco. Oprócz broni wysyłał
doradców wojskowych. Było wśród nich mnóstwo agentów
NKWD, którzy z Hiszpanii przenikali do wszystkich krajów Euro-
py. Werbowali też nowych szpiegów wśród antyfaszystów, walczą-
cych w armii republikańskiej.
Stalin mianował agenta Feldbina-Orłowa zastępcą głównego do-
radcy wojskowego w Hiszpanii. Oficjalnie Orłów miał organizować
wywiad, kontrwywiad i oddziały partyzanckie na tyłach armii gene-
rała Franco.
Otrzymał też zadanie nieoficjalne. Jak pisał w swej książce ra-
dziecki szpieg Pawieł Sudopłatow, Stalin realizował w Hiszpanii
jeszcze jeden tajny i najważniejszy cel - likwidował zwolenników
Trockiego, którzy zjechali się z całego świata, żeby bronić repub-
liki. Gospodarz zarządził krwawe polowanie: agenci NKWD i wier-
ni Stalinowi Kominternowcy oskarżali trockistów o szpiegostwo
i bezlitośnie ich rozstrzeliwali.
Orłów musiał więc wziąć udział w tej „wojnie między komunis-
tami", jak nazwał ją Sudopłatow. Główną zasługą Orłowa stało się
jednak wykonanie pewnej supertajnej misji. Opowiedział o niej
w swojej książce. Gdy wojska generała Franco podeszły pod Mad-
ryt. Orłów dostał zaszyfrowaną depeszę od „Iwana Wasiljewicza"
(Tak czasem podpisywał się Stalin w tajnych depeszach. Iwan Wa-
siljewicz to imię jego ukochanego cara Iwana Groźnego.). Otrzymał
nowe zadanie. Miał namówić rząd republiki, by zgodził się wy-
wieźć rezerwy złota Hiszpanii do ZSRR. Orłów przekonał repub-
likanów. Złoto ukrywano w jaskini pod Kartageną. Do końca życia
Orłów nie zapomni widoku 600 ton złota. Gospodarz żądał, żeby
w całej operacji nie było śladu działalności Rosjan. Orłów zrozu-
miał, że Stalin nigdy nie odda tego złota. Widocznie zapobiegliwy
Gospodarz uznał je za swoistą zapłatę za radziecką pomoc w tej
wojnie.
Orłów wywiózł więc hiszpański skarb jako... Mr. Blakeston,
przedstawiciel National Bank of America.
Czytując w „Prawdzie" sprawozdania z procesów, pojął, że cho-
dzi o likwidację całej dawnej partii. Jako stary bolszewik, funk-
cjonariusz GPU od 1924 roku, nie miał złudzeń co do swego losu.
I gdy w 1938 roku wezwano go - miał rzekomo wziąć udział
w jakimś tajnym spotkaniu na pokładzie radzieckiego parowca
- nie miał wątpliwości: nadeszła jego kolej. Został więc na Za-
chodzie.
Wiedząc jak bezlitośnie Gospodarz ściga zbiegów, napisał do
niego list. Zaproponował układ: jeśli Gospodarz nie tknie jego sa-
mego i najbliższych. Orłów będzie milczał. Gospodarz nie odpo-
wiedział, ale przystał na propozycję. Zostawił Orłowa przy życiu.
Dopiero po śmierci Stalina Orłów opublikował książkę o tajem-
nicach NKWD, którą tak często cytujemy.
Nie wrócił też radziecki ambasador w Bułgarii, Fiodor Raskol-
nikow. Później napisze, jak będąc w 1936 roku w stołówce na
Kremlu, zwrócił uwagę na niezwykłe milczenie dygnitarzy: działa-
cze partyjni dosłownie bali się otworzyć usta, bali się siebie na-
wzajem, byli sparaliżowani strachem.
Nawiasem mówiąc, w tych czasach milczał też Raskolnikow.
Jego żona wspomina, jak budząc się w nocy, zastawała męża przy
radiu: słuchał sprawozdań z procesów.
Doskonale wiedział, że oskarżenia są piramidalną bzdurą. Wie-
dział na przykład, że Piatakow, który przyznał się do spotkania
z Trockim w Norwegii, przebywał w tym czasie w Niemczech
i nawet jadł obiad w obecności Raskolnikowa. Raskolnikow jednak
milczał. I dręczył się.
Aż do roku 1937, kiedy to jego książka Kronsztad i Piter w 1917
roku została zakazana w ZSRR. Wtedy zrozumiał, że to koniec.
Dopiero wówczas przemówił. Napisał „List otwarty do Stalina":
Nad portalem katedry w Paryżu wznosi się posąg świętego Denisa, który pokor-
nie niesie własną głowę.
Nie chciał brać przykładu ze świętego. Został na Zachodzie.
Tworzycie władzę bez uczciwości, socjalizm bez miłości do człowieka (...)
Zakuliście kraj w okowy strachu. Na podstawie brudnych oszczerstw sprokuro-
waliście haniebne procesy sądowe, które swą absurdalnością przewyższają zna-
ne Warn z seminarium średniowieczne procesy czarownic.
Gospodarz mógł się tylko ubawić lekturą tego listu. Gdzież bo-
wiem była „miłość do człowieka", gdy w Kronsztadzie marynarze,
pod dowództwem młodego miczmana Raskolnikowa, mordowali
swoich oficerów? Stalinowskie procesy przypominają autorowi
„średniowieczne procesy czarownic". A proces prawicowych ese-
rów w 1922 roku, który prowadził prokurator Krylenko - dobry
znajomy Raskolnikowa? Na żądanie Lenina skazano wtedy na
śmierć jedenastu niewinnych ludzi.
Jak wszyscy zbiegowie, Raskolnikow został uznany za wyjętego
spod prawa. Wymierzanie kary Gospodarz zlecił „ruchomym gru-
pom operacyjnym", powołanym w tym celu w NKWD.
We wrześniu 1937 roku w Szwajcarii bestialsko zamordowano
zbiegłego Ignatija Reissa.
Raskolnikow zmarł dwa lata później w Nicei. Oficjalnie z powo-
du choroby, choć od razu rozeszła się pogłoska, że został zabity.
Przecież Gospodarz nie mógł pozostawić bez odpowiedzi tak aro-
ganckiego listu!
W lutym 1941 roku w pokoju hotelowym w Waszyngtonie zna-
leziono zwłoki innego zbiega - Kriwickiego. Obok leżał pistolet.
Policja uznała wypadek za samobójstwo. Jednakże adwokat Kriwic-
kiego, Raif Waldman, był przekonany, że jego klienta zamordo-
wano.
W 1989 roku, podczas pracy nad książką, starałem się odnaleźć
któregoś z ówczesnych radzieckich agentów. Miotła Gospodarza
czyściła jednak bardzo dokładnie - długo nie mogłem natrafić na
żaden ślad. I nagle... stał się cud.
Historia amerykańskiego milionera
z mieszkania komunamego
Pewnego razu w 1989 roku udzielałem wywiadu. Odpowiadając
na jedno z pytań wymieniłem nazwisko Armanda Hammera. Powie-
działem: - Spośród ludzi, o których pisał Lenin w swoich pracach,
tylko on żyje do dziś.
- Jest pan w błędzie - wtrącił dziennikarz. - Żyje jeszcze jeden.
Nawiasem mówiąc równie sławny i też jest amerykańskim milione-
rem. Mówię o Lwie Termenie.
- Termen żyje? Niemożliwe! Ileż on musi mieć lat! Pamiętam,
że aż wstałem z wrażenia. Dużo wiedziałem o Termenie...
I oto w 1989 roku jestem w radzieckim mieszkaniu komunalnym
przy Prospekcie Lenina, w pokoju oplatanym jakimiś przewodami.
Naprzeciwko mnie siedzi starzec. Ma dziewięćdziesiąt trzy lata.
Być może to ostatni żyjący spośród wielkich ludzi lat dwudzies-
tych. Zachodnie encyklopedie podają datę jego urodzenia - rok
1896. A także datę śmierci: 1938. Błąd! To tylko data jego aresz-
towania. Żyje jeszcze przez ponad pół wieku.
Jego przodkowie - hugenoci - uciekli z Francji po Nocy św.
Bartłomieja. Ten zniszczony Francuz w latach trzydziestych był
właścicielem pięciopiętrowego domu w Nowym Jorku. Do dziś pa-
mięta jego adres.
Termen zaczynał jak zwyczajny geniusz: ukończył równocześnie
konserwatorium w Piotrogrodzie, Akademię Wojskowo-Technicz-
ną i szkołę elektrotechniczną. W 1917 roku był z bolszewikami.
W latach dwudziestych wynalazł „termenwoks", o którym można
przeczytać we wszystkich encyklopediach. Był to elektryczny in-
strument muzyczny o głosie skrzypiec. Termen zaprezentował ten
prototyp syntezatora na rosyjskim zjeździe elektryków w 1921 ro-
ku. Lenin osobiście wypróbował instrument. Wynalazca zasypywał
Iljicza pomysłami. 4 kwietnia Lenin pisał do Trockiego:
Zastanowić się, czy nie zmniejszyć liczby wartowników na Kremlu i nie za-
stąpić ich sygnalizacją elektryczną. Inżynier Termen pokazywał nam rezultaty
swoich doświadczeń.
Tak, Termen wynalazł wtedy elektrycznego „radiostróża". Wy-
nalazek natychmiast utajniono i zainstalowano w Banku Państwo-
wym. Termenwoks rozpoczął triumfalny pochód przez świat. Uwa-
żano go za instrument przyszłości. Termen zmodernizował swoje
dzieło: do dźwięku dodał światło i urządzenie syntetyzujące zapa-
chy. Gry na termenwoksie słuchał stary Aleksandr Głazunow, mło-
dy Dmitrij Szostakowicz. Twórca instrumentu wyruszył zagranicę:
koncertował w Metropolitan Opera, Camegie Hali, występował
z Leopoldom Stokowskim, grał w duecie z Einsteinem. Rozpoczęto
masową produkcję termenwoksów i Termen został milionerem.
Jednakże tylko Jagoda wiedział, komu naprawdę służy ten dziw-
ny geniusz. I dlaczego pojawił się w Ameryce. Instytucja Jagody od
dawna miała go na oku - tak samo jak wszystkich nieprzeciętnych
i przeciętnych ludzi w kraju. Najpierw Jagoda wysłał go z termen-
woksem na międzynarodową wystawę do Frankfurtu. Ogromny su-
kces. Termena nazywano „drugim Trockim", gdyż jego wynalazek
groził „światową rewolucją w muzyce". Wtedy w blasku sławy
Jagoda kieruje go do USA. Termen miał współpracować z GPU
i regularnie przekazywać informacje do ambasady. W tym czasie
poznał wielu żydowskich fizyków. Jego zadaniem było sprawdze-
nie, czy nie byliby skłonni do pracy na rzecz wywiadu radzieckiego.
W USA ożenił się i kupił dom na 54. Ulicy. A później odwołano go
do Moskwy. Kończył się rok 1938.
W NKWD nie było już jego dawnych mocodawców. Został
oskarżony o szpiegostwo. Dostał śmieszny jak na tamte czasy wy-
rok - osiem lat. Nie, to nie było niedopatrzenie. Gospodarz miał
dobrą pamięć. Oczywiście nie zapomniał o geniuszu i jego wyna-
lazkach. I już wkrótce Termen trafia z łagru do „szaraszki". („Sza-
raszka" była fantastycznym wynalazkiem wodza: słowo to ozna-
czało zamknięty instytut naukowo-badawczy, w którym pracowali
naukowcy-więźniowie - przyp. aut.) Wraz z innymi skazańcami
- wielkim Siergiejem Korolewem (przyszłym twórcą sputników)
i znanym konstruktorem lotniczym Andriejem Tupolewem - Ter-
men opracowuje w „szaraszce" prototyp samolotu bezzałogowego,
sterowanego drogą radiową. Następnie zostaje przeniesiony do in-
nej „szaraszki", gdzie wynajduje unikatowe urządzenie do podsłu-
chu na odległość. Urządzenie mazywa się „Buran". Za „Burana"
więzień dostaje... Nagrodę Stalinowską.
Takie były czasy: ze szczytów sławy do więzienia, z więzienia na
szczyty i na wolność. Tak z łaski Bogoczłowieka w 1947 roku laureat
Nagrody Stalinowskiej, Lew Termen, zjawia się w Moskwie.
Kiedy wychodziłem od niego, Termen powiedział: „Jestem mło-
dy. Tajemnica doktora Fausta jest prosta: jeśli pracujesz, starość się
ciebie nie ima". Obiecał dożyć do stu lat.
Od tej pory go nie widziałem. Dopiero niedawno dowiedziałem
się, że nie dotrzymał obietnicy. Jego wnuczka, Maria, opowiedziała
mi o tajemniczym wydarzeniu. Już w czasach pieriestrojki Termen
odwiedził wiele krajów - triumfalnie przyjmowano go w Szwecji,
Holandii i oczywiście we Francji. Był też w USA. Bezustannie
pracował nad nowymi wynalazkami.
Jednakże w 1993 roku, po powrocie z kolejnej podróży, zastał
swoje laboratorium w ruinie. Archiwum - jego archiwum, które
było dlań cenniejsze niż życie - przepadło bez śladu. Milicja okaza-
ła się bezradna. Najwidoczniej kogoś bardzo zainteresowały wyna-
lazki tego dziwacznego Fausta XX wieku.
Nie zniósł tego ciosu. Zmarł w 1993 roku.
Czystka w wieży Babel
W 1937 roku Gospodarz musiał oczywiście zlikwidować stary
Komintern, nierozdzielnie związany z jego rozstrzelanymi wroga-
mi. Jak zawsze rozgrywał partię szachów, planując ruchy na wiele
lat naprzód. Już wtedy myślał o radykalnej zmianie polityki za-
granicznej. Już wtedy wiedział, że trzeba będzie zawrzeć sojusz
z Hitlerem. Czy mógł być pewien, że Komintern, tak zaciekle
walczący z faszyzmem, potulnie zaakceptuje podobny sojusz? Za-
czynając krwawą czystkę w Kominternie, miał zamiar stworzyć
taki organ międzynarodowy, w którym sama myśl o dyskusji nad
decyzjami Stalina będzie się wydawała bluźnierstwem. Jedynie
z takim Komin temem mógł zrealizować tajne zadanie. Wielkie
marzenie.
Likwidację starego Kominternu Gospodarz rozpoczyna na syg-
nał od... przywódcy Kominternu. Dymitrow pisze (a raczej przepi-
suje pod dyktando) list do KC:
Kierownictwo Kominternu dokonało kontroli całego aparatu, w efekcie czego
zwolniono około stu osób nie zasługujących na całkowite zaufanie. (...) Wiele
sekcji Kominternu okazało się być w rękach wroga.
Skoro jest wróg, trzeba walczyć. Do Kominternu niezwłocznie
wkracza NKWD. Już w pierwszej połowie 1937 roku trwają bez-
ustanne aresztowania wśród członków komunistycznych partii Nie-
miec, Hiszpanii, Jugosławii, Węgier, Polski, Austrii, Estonii, Litwy,
Łotwy i innych. Lista nie ma końca. Słynny Bela Kun, przywódca
republiki węgierskiej, człowiek bliski Zinowiewowi i Trockiemu,
zostaje wezwany wiosną 1937 roku na posiedzenie Komitetu Wy-
konawczego Kominternu. Na sali siedzą szefowie zachodnich partii
komunistycznych: Palmiro Togliatti, Wilhelm Pieck. Poinformowa-
no ich, że według danych NKWD Bela Kun od 1923 roku jest
agentem wywiadu rumuńskiego. Żaden ze starych znajomych Kuna
nie nazwał tego idiotyzmem, nie zaprotestował, nie zażądał dowo-
dów. W ten sposób zdali egzamin na prawo do życia i pracy w no-
wym Kominternie.
Na Kuna czekał już samochód NKWD. Los rozstrzelanego przy-
wódcy podzieliło dwunastu byłych komisarzy Węgierskiej Repub-
liki Rad.
Swoich sekretarzy generalnych utraciły komunistyczne partie
Meksyku, Turcji i Iranu.
Georgi Dymitrow musiał teraz codziennie udowadniać, że za-
sługuje na życie. Udowadniał więc. Zatwierdzał aresztowania
swych współtowarzyszy z Bułgarskiej Partii Komunistycznej.
W odpowiedzi na protesty przywódców bezradnie rozkładał ręce:
„Nie mam tu nic do powiedzenia, wszystkim rządzi NKWD". Po
czym Jeżow, mówiąc jego własnymi słowami, „likwidował Buł-
garów jak króliki".
Stary Komintern musiał zginąć. Rozstrzelano założyciela KP
Szwajcarii, Fritza Plattena, który organizował przejazd Lenina do
Rosji. Spośród liderów KP Mongolii ocalał tylko Chorłogijn Czoj-
bałsan. Zlikwidowano przywódców KP Indii i Korei. Z niemieckiej
uchowali się jedynie Pieck i Ulbricht. Jeżow oświadczył: „Nie bę-
dzie przesadą stwierdzenie, że każdy obywatel Niemiec za granicą
jest agentem gestapo".
Dużą grupę niemieckich komunistów wydano Hitlerowi. Ironia
losu: wielu z nich przeżyło obozy koncentracyjne. W łagrach zginę-
li wszyscy. Aresztowano zięcia Togliattiego. Żeby przywódca Wło-
chów się starał. I starał się Togliatti, jak mógł.
Leopold Trepper, żydowski komunista i późniejszy radziecki
szpieg, opisywał życie Kominternowców w tamtych czasach:
W naszym internacie, gdzie mieszkali aktywiści partyjni, nikt nie zasypiał do
trzeciej nad ranem. Wszyscy czekali, serca zamierały z przerażenia. Równo
o trzeciej po fasadach budynków zaczynały pełzać światła reflektorów podjeż-
dżającego samochodu (...) Zmartwiali staliśmy przy oknach i patrzyliśmy,
gdzie zatrzyma się auto NKWD (...) Jeśli omijało naszą bramę, uspokajaliśmy
się do następnej nocy.
Bezlitośnie rozprawiono się z przyjaciółmi Treppera, komunis-
tami żydowskimi. Efraim Leszczyński, członek KP Palestyny, stra-
szliwie bity w śledztwie, zwariował, tłukł głową o ścianę i krzyczał:
„Czyje nazwisko pominąłem?! Czyje nazwisko pominąłem?!"
Daniel Auerbach, jeden z twórców KP Palestyny, w 1937 roku
przebywał w ZSRR.
Aresztowano już jego syna i brata - wspomina Trepper. - A po niego nikt nie
przyjeżdżał. Groza oczekiwania sprawiała, że odchodził od zmysłów. Jego
szwagier biegał po mieszkaniu i wołał: „Boże, czy kiedykolwiek się dowiemy,
za co chcą nas aresztować?"
Po wielu latach, już za czasów Chruszczowa, Leopold Trepper
spotkał żonę Auerbacha. Staruszka przyciskała do piersi zniszczoną
torebkę. Przechowywała w niej najdroższy skarb, który zdołała oca-
lić - rodzinne zdjęcia. „Mój mąż, moi synowie i szwagier zostali
rozstrzelani. Ocalałam tylko ja. Mimo to wierzę w komunizm".
Również Trepper „mimo to" nadal służył Związkowi Radziec-
kiemu. Został rezydentem wywiadu w Niemczech. Oburzał się na
milczenie liderów zachodnich partii komunistycznych, za to uspra-
wiedliwił własne milczenie: „Co mogliśmy zrobić? Przestać wal-
czyć o socjalizm? Przecież poświęciliśmy temu całe życie. Protes-
tować, wtrącać się? Pamiętaliśmy słowa Dymitrowa o nieszczęs-
nych Bułgarach".
Gospodarz znał te argumenty. Trafnie przewidział reakcję dzia-
łaczy Kominternu. I bez przeszkód zburzył starą wieżę Babel.
Jeden za drugim ginęli Kominternowcy. Gospodarz zostawiał przy
życiu tylko tych, którzy umieli zdradzać przyjaciół, czyli pomyślnie
zdali egzamin na niewolników. Zginął lider KP Jugosławii, Milan
Gorkic. Zdradził go przyszły prezydent Jugosławii, Josip Broz Tito.
„W kraju zna go najwyżej kilku inteligentów - pisał do Dymitrowa.
- Jego przypadek (tak wstydliwie nazywa uwięzienie Gorkića) nie
będzie miał jakichś poważnych konsekwencji dla partii".
W 1938 roku Tito przyjechał do Moskwy. Aresztowano tam już
ośmiuset komunistów jugosłowiańskich. Dymitrow w długich roz-
mowach sprawdzał lojalność Tity. Tito musiał wtedy zdradzić nie
tylko przyjaciół, lecz także byłą żonę. Została oskarżona o szpiego-
stwo na rzecz gestapo. Tito pisze do Stalina „Wyjaśnienie", prze-
chowywane później w Archiwum Partii:
Myślałem, że jest pewna. Była córką biednego robotnika, a potem żoną wybit-
nego działacza niemieckiego Komsomołu, skazanego na piętnaście lat katorgi
(...) Uważam, że nie wykazałem dostatecznej czujności - usprawiedliwia się
przyszły bohater wojny - i jest to ciemna plama w moim życiu. Obawiam się,
że wrogowie naszej partii mogą to wykorzystać przeciwko mnie.
Niepotrzebnie się obawiał. Poświęcając bliskiego człowieka, ce-
lująco zdał egzamin. Tak samo jak Kuusinen, Togliatti, Kagano-
wicz, Kalinin, Mołotow, Budionny i inni. Droga do kariery sek-
retarza generalnego stała otworem. I gdy jesienią 1939 roku, po
wielu latach więzienia, przyjechał do Moskwy legendarny komunis-
ta Miletić, Gospodarz wolał sprawdzonego Titę. Bohater i męczen-
nik Miletić przepadł w kazamatach NKWD.
Powstawał nowy Komintern. W 1939 roku ta wymusztrowana,
absolutnie posłuszna Międzynarodówka zaakceptuje pakt z Hitle-
rem. I pokornie sama się zlikwiduje na żądanie Gospodarza.
KAPŁAN ŚWIĘTEGO OGNIA
Ognisko
Szaleństwo terroru, gdy po uwięzieniu kolejnego „wroga naro-
du" aresztowano wszystkich jego krewnych i znajomych, gdy za-
mykano za każde nieostrożne słowo, gdy sprawdzano przez lupę
wzory na tkaninach - miało swój głęboki sens. Tworzyło święte
ognisko strachu. Każde aresztowanie dorzucało malutką gałązkę
do tajemnego nocnego ognia, który miał nigdy nie gasnąć. Tylko
stały strach zapewniał stabilność państwa i ustroju. Przyszły krach
komunistycznego imperium potwierdził tę zasadę. Gospodarz mu-
siał przez cały czas podsycać płomień - żeby ognisko rozgorzało
jak należy.
Rozniecił je, ale nie spalił kraju do końca.
Niewolnicy XX wieku
Terror, wymierzony przeciwko partii, błyskawicznie przybrał
charakter masowy. Aresztowano rodziny wrogów narodu, ich zna-
jomych, znajomych znajomych - ludzkie łańcuszki ciągnęły się bez
końca. W rezultacie czystek w wojsku do łagrów wysłano tysiące
sprawnych fizycznie mężczyzn. W dyspozycji Gospodarza znalazła
się gigantyczna armia darmowej siły roboczej - dawne marzenie
Trockiego. Terror rozwiązywał problemy polityczne - i gospodar-
cze. Można było tanim kosztem urzeczywistniać najbardziej fantas-
tyczne pomysły. Więźniowie przekopali wielkie kanały: Białomors-
ko-Bałtycki i Moskwa-Wołga, zbudowali drogi w niedostępnych
rejonach kraju, wznieśli fabryki za kręgiem polarnym. Pod koniec
lat trzydziestych łagiemicy wydobywali większość radzieckiego
złota, węgla i miedzi. Przed rozpoczęciem kolejnych wielkich in-
westycji NKWD dostawało informacje, ilu ludzi trzeba dostarczyć
na budowę.
Gospodarz zaprowadza bezlitosny porządek, osobiście pilnuje,
żeby uczestnicy „nocnego życia" niestrudzenie wiedli kraj ku wiel-
kiemu marzeniu...
Codzienność jego łagrów... Na Kołymie, w tym zapomnianym
przez Boga kraju błot i wiecznej zmarzliny, szalał niejaki Garanin.
Ustawiał w szeregu chorych więźniów, którzy nie mieli siły praco-
wać. Idąc wzdłuż szyku, zabijał ich po kolei, strażnicy podawali mu
następne pistolety. Trupy zwalano na stos przed bramą, ku prze-
strodze innym. Nie będziecie pracować - zrobimy z wami to samo.
Nie chcę opisywać piekła łagrów. O potwornościach gułagu na-
pisano już całe tomy. Zamęczeni więźniowie nigdy nie opuszczą
rodzinnej ziemi. Brzegi naszych kanałów usiane są mogiłami bez-
imiennych budowniczych. Ileż lat już minęło, a co roku, po wiosen-
nych roztopach, woda odsłania kolejne zbiorowe groby - ziemia
oddaje nam ludzkie kości.
Gospodarz wysoko oceniał pracę socjalistycznych niewolników.
25 sierpnia 1938 roku na posiedzeniu Prezydium Rady Najwyższej
rozpatrywano sprawę przedterminowego zwalniania wyróżniają-
cych się więźniów. Gospodarz stwierdził jednak: „Należy znaleźć
inny sposób nagradzania ich wysiłku. Z punktu widzenia gospodar-
ki zwalnianie ich jest błędem. Na wolność wyjdą najlepsi, a zostaną
najgorsi".
W 1939 roku zatwierdzono więc dekret: „Skazany przebywający
w obozach NKWD musi odbyć karę do końca".
Najlepsi zostali w łagrach - żeby umrzeć.
Karmcie ich ciastkami, ale nie wypuszczajcie
Aresztowania inteligencji naukowej i technicznej były elemen-
tem tego samego planu - chodziło o wykorzystanie darmowej siły
roboczej. Gospodarz wpadł na fantastyczny pomysł. Szczegółowo
opowiada o tym Mołotow w rozmowach z Czujewem.
Na pytanie dlaczego uwięziono tak znakomitych inżynierów jak
Andriej Tupolew, Borys Stieczkin czy Siergiej Korolew, Mołotow
odpowiada: „Za dużo gadali. (...) Tupolew należał do tej grupy in-
teligencji, która była bardzo potrzebna władzy radzieckiej. W głębi
duszy inteligenci byli jej przeciwnikami, wprost dyszeli niechęcią.
Znaleziono więc sposób rozwiązania tej kwestii. Wszyscy ci Tupole-
wowie trafili za kratki. Czekistom rozkazano stworzyć im jak najlep-
sze warunki. Karmcie ich ciastkami, ale nie wypuszczajcie. Niech
pracują, niech konstruują rzeczy potrzebne krajowi, wojskowe".
Tojny plan Gospodarza dotyczący
inteligencji nauKowo-technicznej
Słyszałem o jego istnieniu. Myślałem jednak, że to kolejny mit.
Nawiasem mówiąc, podstawowe założenia tego planu można wy-
czytać ze słów Mołotowa: Inteligenci są zawsze przeciwnikami
władzy radzieckiej, dlatego z łatwością mogą zostać wciągnięci do
działalności antyradzieckiej. Wtedy trzeba będzie ich zlikwidować.
Dlatego dla własnego dobra powinni być izolowani od społeczeńst-
wa. W miejscu odosobnienia będą mieli wszelkie warunki do pracy:
jedzenie, książki, nawet kobiety. Utworzenie kolektywu intelektua-
listów stworzy odpowiednią atmosferę dla ich pracy i umożliwi
pełną kontrolę nad nimi. Co najważniejsze - odosobnienie zagwa-
rantuje całkowitą tajność. To bardzo ważne ze względów militar-
nych. Gospodarz zawsze przygotowywał się do urzeczywistnienia
wielkiego marzenia. Dlatego chciał, żeby najzdolniejsze umysły
pracowały dzień i noc dla celów wojennych. Dlatego wymyślił
„szaraszki" - instytuty, w których pracowali naukowcy-więźnio-
wie. Do „szaraszek" należało zapędzić większość wybitnych in-
żynierów i uczonych. Inteligencja miała trafić do „naukowych"
więzień. Niestety pierwsza rehabilitacja (kiedy udając walkę z bez-
prawiem postanowi uwolnić wielu uczonych), a później wojna prze-
szkodziły w realizacji planu. Wróci do niego po wojnie.
Straszny 1937 rok? Szczęśliwy 1937 rok!!!
Rozpoczynając terror Gospodarz dużo myślał o inteligencji twór-
czej. Święty ogień powinien wypalić jej skrywaną wrogość.
W 1936 roku nastąpił ostry atak na kulturę. Ogłoszono „przebu-
dowę frontu sztuki". Zaczyna się kampania pod hasłem: „Sztuka
zrozumiała dla milionów ludzi pracy". Daje to asumpt do rozprawy
z niedobitkami awangardy.
Pierwszy cios spada na Dmitrija Szostakowicza. 28 stycznia w „Pra-
wdzie" ukazuje się miażdżąca krytyka jego opery „Powiatowa lady
Makbet". Tytuł: „Galimatias zamiast muzyki". Wszyscy wiedzą, kto się
kryje za anonimowym tekstem. Cały kraj, wszystkie organizacje partyj-
ne powinny przeanalizować artykuł. To właśnie wtedy Szostakowicz
zdobywa ogromny rozgłos. W kolejkach przed sklepami, w metrze oby-
watele oburzają się na odrażającego i szkodliwego kompozytora. Na
wiecach miliony ludzi pracy jednomyślnie potępiają nie znaną im operę.
Trwa bezustanny ostrzał. Partyjni krytycy publikują groźne ar-
tykuły przeciwko bezpartyjnym pisarzom. „Litieratumaja Gazieta"
radzi Pasternakowi: „Powinien się zastanowić, dokąd go prowadzi
droga pretensjonalnej próżności i zbyt wysokiego mniemania o so-
bie". Po Moskwie krążą słuchy, że to ostatnie dni poety.
W „Prawdzie" pojawia się artykuł redakcyjny zatytułowany:
„Pozorny blask i fałszywa treść", będący druzgoczącą krytyką sztu-
ki Molier Bułhakowa. Żona pisarza ze smutkiem odnotowuje
w Dzienniku: „Wiem, co czeka Misze. Będzie samotny i zaszczuty
do końca życia".
Terror ideologiczny trwa przez cały 1936 rok. Szostakowicz,
Pasternak i Bułhakow nie zostają jednak aresztowani.
„Nowy Rok witaliśmy w domu. Z trzaskiem potłukliśmy kieli-
szki z datą 1936. Oby 1937 był lepszy od poprzedniego" - napisała
żona Bułhakowa.
W 1937 roku Gospodarz powiedział: „Dość". Działacze partyjni
i posłuszni krytycy wykonali zadanie - zastraszyli inteligencję. Te-
raz przyszła ich kolej. W ramach planu likwidacji starej partii.
W strasznych latach 1937-1938 giną jeden po drugim prześladowcy
Pasternaka i Bułhakowa - wszyscy dawniejsi szefowie RAPP-u
(Rosyjskaja Asocjacja Prolietarskich Pisatielej). Rozstrzelano na-
czelnika Wydziału Kultury KC, starego bolszewika, Kierźencewa.
Dawni wrogowie Bułhakowa, poeta Lew Bezymieński oraz drama-
turg Aleksandr Afinogienow zostają wydaleni z partii.
Szybko znikają w „nocnym życiu" partyjni krytycy.
Żona Bułhakowa triumfalnie odnotowuje w Dzienniku:
W „Prawdzie" artykuł za artykułem. Kolejno lecą jeden za drugim (tu z zachwytem
wylicza, komu się dostało). Cudowne jest uczucie, że Nemezis jednak istnieje. 
(...)
Nadszedł czas odwetu. W gazetach - bardzo źle o Władimirze Kirszonie (jeden
z szefów partyjnej dramaturgii - przyp. aut.) (...)
Szliśmy zaułkiem. Dogania nas Olesza. Namawia Misze, żeby poszedł na ze-
branie moskiewskich dramatopisarzy, którzy będą się rozprawiać z Kirszonem.
Bułhakow odmówił. Nie chciał prześladować swoich prześlado-
wców.
„Wszyscy są zdania, że teraz sytuacja M. (Miszy) zmieni się na
lepsze" - tak wita jego żona 1937 rok.
Wielu moskwian witało terror z radością - uważali go za koniec
nienawistnej krwawej rewolucji.
Powieść o gospodarzu
„15 maja Misza czytał powieść o Wolandzie".
Nie, nie bez powodu Bułhakow pisze tę książkę, którą zatytułował
Mistrz i Małgorzata. Powieść zostanie wydana dopiero po śmierci
autora i stanie się ulubionym utworem inteligencji rosyjskiej.
Głównym bohaterem jest szatan, występujący pod imieniem Wo-
landa. Jest to szatan szczególny. Powieść otwiera motto z Goethe-
go: „Kim więc jesteś? Jestem częścią tej siły, która wiecznie prag-
nie zła i czyni dobro".
Pojawiając się w radzieckiej Moskwie, Woland zwraca swą dia-
belską moc przeciwko ludziom władzy, którzy tworzą bezprawie.
Rozprawia się z prześladowcami wielkiego pisarza, nazwanego
w książce „Mistrzem". Bułhakow pisał tę powieść pod palącym
letnim słońcem lat 1936-1937, w dniach procesów moskiewskich,
kiedy inny szatan unicestwiał szatańską partię, kiedy jeden po dru-
gim ginęli literaci - jego wrogowie. Nietrudno więc odgadnąć, kto
się krył pod postacią Wolanda.
Jak wszyscy znani pisarze Bułhakow był pod stałą obserwacją
NKWD. Otaczali go donosiciele. Oczywiście wszechwiedzący Gos-
podarz nie mógł nie wiedzieć o dziwnej powieści, którą autor czyty-
wał swoim przyjaciołom. Podziw pisarza dla poczynań osobliwego
szatana widocznie podobał się Gospodarzowi.
Może właśnie dlatego wpadł na pomysł, żeby zamówić u Micha-
iła Bułhakowa sztukę o Stalinie.
Żona pisarza odnotowuje w tym czasie okropności 1937 roku:
6 czerwca. Przeczytałam „Prawdę" i rzuciłam się budzić Misze (...) Aresz-
towano dyrektora MCHAT-u, Arkadiewa. (...) Malarz Dmitrijew (któremu
obiecał nowe mieszkanie) opowiadał ze śmiechem, jak Knipper - wdowa po
Czechowic - nie była w stanie wykrztusić słowa, tylko pokazała mu gazetę
z informacją o Arkadiewie. Misza wciąż odgrywa scenkę, jak Knipper w bia-
łym peniuarze załamuje ręce.
Już się śmieją! Grozę odczuwa tylko kobieta z XIX wieku - sta-
roświecka wdowa po Czechowic. Nowe pokolenie inteligencji wy-
biera śmiech. W tym śmiechu autora powieści o Wolandzie jest coś
diabolicznego.
Tymczasem żona Bułhakowa notuje:
12 lipca. Komunikat w „Prawdzie" o wyroku na Tuchaczewskiego i innych.
A potem w tej epoce Nerona, gdy co dzień płynęły rzeki krwi
i znikali nowi ludzie, odnotowuje nieprzerwane „zabawy do rana,
gry towarzyskie, pływanie kajakami po rzece dla ochłody".
Lecz chociaż zagłuszają lęk przed sabatem, organizowanym
przez Wolanda, choć wmawiają sobie, że giną „podli ludzie", właś-
nie wtedy beztroski Bułhakow „znowu boi się chodzić sam po uli-
cach" - zapisuje jego żona w Dzienniku.
W 1937 roku represjonowano głównie pisarzy partyjnych - dzia-
łaczy RAPP-u. Gospodarz nie tknął Bułhakowa, Szołochowa, Szos-
takowicza. Nie pozwolił też aresztować Pasternaka, który jako jedy-
ny nie podpisał się pod apelem pisarzy o rozstrzelanie „gadzin
- zdrajców i szpiegów". Brzemienna żona błagała go, żeby to zro-
bił, padała mu do nóg - pozostał nieubłagany.
Mimo to Gospodarz pozwolił mu żyć. Na razie.
Nie darował jednak Mandelsztamowi. Chociaż tamten próbo-
wał się ratować. Nawet napisał wiersze na cześć wodza, ale były
poeta nie przyjął niedobrych utworów, pamiętał o tamtych, dob-
rych. Oczyszczał kraj i nie mógł zostawić w nim człowieka, który
otwarcie obrażał Bogostalina. Mandelsztam został aresztowany
l maja 1938 roku, gdy pijane tłumy hucznie obchodziły święto
pracy.
Istnieje wiele strasznych historii o jego śmierci. A oto prawda.
W łagrze, szalony wiecznym szaleństwem poetów, Mandelsztam, to
duże dziecko, szybko zmienił się w żywego trupa. Nie przeżył
tyfusu. Współwięzień Jurij Mojsiejenko opowiadał: „Chorował na
tyfus przez cztery dni, leżał bez ruchu, za przeproszeniem ciekło
mu z nosa, ale go już nie wycierał, leżał z otwartymi oczami,
milczał, lewa powieka mu drżała, on leżał, a oko mrugało. Może od
myśli, przecież nie mógł umierać i o niczym nie myśleć".
Bez słowa, w lagrowym brudzie i bólu konał największy rosyjski
poeta XX wieku.
Bułhakowa odnotowała w Dzienniku jego aresztowanie bez żad-
nego komentarza. Była wówczas szczęśliwa: u Bułhakowa zamó-
wiono sztukę o Stalinie.
Niech żyje terror!
Wielu emigrantów uznało terror za koniec bolszewizmu. Cyto-
wano proroczą książkę Wasilija Szulgina Rok 1920.
Lenin i Trocki nie mogą odejść od socjalizmu. Muszą dźwigać to brzemię aż do
końca. Po nich przyjdzie ktoś inny. Będzie miał silę woli prawdziwego czer-
wonego i prawdziwie białe cele. Będzie bolszewikiem pod względem energii
i nacjonalistą z przekonania.
Gieorgij Fiedotow w czasopiśmie „Zapiski współczesne" pisał
w 1937 roku:
To najprawdziwsza kontrrewolucja dokonywana odgórnie (...) Symbolika mark-
sistowska nie została jeszcze odrzucona i to przesłania fakt, że Stalin jest
czerwonym carem.
Właśnie w latach terroru wraca z emigracji wielka znakomitość
- pisarz Aleksandr Kuprin. Na ostateczny powrót do Bolszewii
decyduje się Siergiej Prokofiew. W ZSRR komponuje balet Romeo
i Julia, operę Piotruś i wilk.
Terror jednak wychowuje. Już w 1937 roku Prokofiew tworzy
Kantatę na dwudziestolecie Października do tekstów Marksa, Le-
nina i Stalina. Po roku poznaje młodziutką Mirę Mendelson i po
burzliwym romansie bierze z nią ślub. Teraz Gospodarz jest spokoj-
ny: Prokofiew nie urwie się z haczyka.
Terror akceptowano również z bardzo strasznego i prostego po-
wodu: chodziło o kłopoty mieszkaniowe. Woland z powieści Buł-
hakowa mówi ze smutnym uśmiechem: „To normalni ludzie, tylko
odmienieni przez brak mieszkań".
Ludność Moskwy gnieździła się w zatłoczonych pokojach. Każ-
de aresztowanie oznaczało wolną powierzchnię życiową. Uszczęś-
liwieni nowi lokatorzy wmawiali sobie, że ich poprzednicy zasłuży-
li na swój los. Aktorka Wiera Jureniewa opowiadała mi, że gdy
wprowadzała się do nowego mieszkania, na płycie stał jeszcze ciep-
ły czajnik. Najbliżsi aresztowanych często nie mieli czasu zabrać
dobytku. Tam, dokąd wysyłał ich Gospodarz, wszystko było państ-
wowe.
Krewni „wrogów narodu"
Budował jednolite społeczeństwo zadowolonych. Dlatego musiał
rozstrzygnąć kwestię, co zrobić z rodzinami „wrogów". W idyllicz-
nych czasach pierwszych procesów problem rozwiązywano poprzez
wyrzeczenie się. Żona i dzieci publicznie piętnowały ojca - wroga
narodu. Jednakże Gospodarz - syn Kaukazu, gdzie wciąż żyła tra-
dycja zemsty rodowej - bał się, że wychowa przyszłych mścicieli.
Jak zawsze rozwiązał problem rewolucyjnymi metodami. Z inic-
jatywy Jeżowa (pewnie, że nie Gospodarza!) 5 lipca 1937 roku
Biuro Polityczne przyjęło tajną uchwałę. Przeczytałem ją w Ar-
chiwum Prezydenta.
Żony osądzonych wrogów narodu skazywano na 5 - 8 lat łagru.
Ich dzieci do lat piętnastu przechodziły pod opiekę państwa (czyli
trafiały do przerażających domów dziecka). O losach dzieci w wie-
ku powyżej piętnastu lat decydowano indywidualnie, to jest wysyła-
no je do łagrów.
Tak rozpoczęła się druga po 1917 roku zagłada arystokracji.
Tym razem radzieckiej. W lipcu 1937 roku żonę i córkę Gamamika,
szefa Zarządu Politycznego, zesłano do Astrachania. Wraz z nimi
pojechały rodziny Tuchaczewskiego, Uborewicza i innych dowód-
ców. Wkrótce wszystkie żony aresztowano. Ich małe dzieci, Mirra
Uborewicz, Wieta Gamamik i Święta Tuchaczewska, wychowywa-
ne w tamtym życiu wśród nianiek i guwernantek, trafiły do ast-
rachańskiego domu dziecka. W tych dniach sekretarz Kurskiego
Komitetu Obwodowego Komsomołu, Stukałow, wzywał do usunię-
cia dzieci wrogów z szeregów organizacji: „Żeby kipiała nienawiść,
żeby ręka nie drgnęła". Łatwo można sobie wyobrazić los nieszczę-
snych maluchów w ówczesnym sierocińcu.
Aresztowano też starsze dzieci współtowarzyszy Lenina - te,
które kiedyś siadywały na kolanach Koby i Iljicza - dzieci Zino-
wiewa, Kamieniewa i innych. Wszystkie zginęły w łagrach.
W rozmowie z Mołotowem Czujew pyta:
- Chruszczow opowiadał o was taką historię: przyniesiono listę
kobiet skazanych na dziesięć lat. Mołotow zakreślił nazwisko jed-
nej z nich i napisał - najwyższy wymiar kary.
- To prawda - przyznaje Mołotow.
- Kim była ta kobieta?
- To bez znaczenia - odpowiada Mołotow. I wyjaśnia: - Wszyst-
kie musiały być w jakiś sposób izolowane. W przeciwnym razie bez
przerwy zawracałyby głowę skargami, prośbami.
Tak, „ręka nie zadrżała".
Przyszła kolej na rodzinę Gospodarza.
Maria Swanidze wciąż prowadzi swój Dziennik, ale z coraz dłuż-
szymi przerwami. Siedzą już wszyscy koledzy męża - cały zarząd
Banku Państwowego. Przepadli w „nocnym życiu" i pod ścianą dawni
znajomi Gruzini: Budu Mdiwani, Mamija Orachełaszwili, Eijawa.
A ona wciąż wychwala czujność dobrego Józefa.
27 sierpnia 1937 (...) Ciągłe aresztowania ludzi o znanych nazwiskach (...)
Często idę ulicą, wpatruję się w twarze przechodniów i myślę: Gdzie się ukry-
li? Jak się zamaskowały te miliony ludzi, którzy z racji pochodzenia społecz-
nego, wychowania i psychiki nie mogli zaakceptować władzy radzieckiej? (...)
I oto wszystkie te kameleony w dwudziestym roku rewolucji ujawniły się
w pełnej ohydzie swego fałszywego oblicza.
Coraz częściej musi redagować pamiętnik - zakreśla krzyżykami
nazwiska aresztowanych znajomych. I wyjaśnia na marginesach:
„pod krzyżykami są swołocze". Po co to pisze? Dla kogo? Tak, to
już dla nich. Na wypadek aresztowania: proszę, mam dowód, że
się wyrzekłam starych przyjaciół.
Koniec Dziennika został wyrwany. Zapewne zrobił to dobry Jó-
zef po uwięzieniu autorki. A może sama ocenzurowała pamiętnik
w przeczuciu nieuniknionego losu?
Ślady finału odnalazłem w małym notesiku, przechowywanym razem
z Dziennikiem.
Tam zwięźle zapisała przebieg ostatnich dni tragedii:
21 listopada. Alosza na Kremlu. Nie doczekał się.
Widocznie dobry Józef go nie przyjął.
22 listopada. Alosza widział się. Nieprzyjemnie.
Pewnie dobry Józef w nieprzyjemnych słowach wytłumaczył
Aloszy, że aresztowano zbyt wielu jego znajomych i coraz trudniej
mu go bronić.
7 grudnia wieczorem na Kremlu. Rozmowa o pracy.
Być może biedny Alosza poprosił o inną pracę.
12 grudnia. Za miasto z Żenia (Allilujewą).
Może wierzyła, że Żenia ma wpływ na straszliwego kochanka.
Oczywiście poprosiła o „słówko".
21 grudnia. Fryzjer. Urodziny Józefa.
Po raz pierwszy nie zostali zaproszeni. Dalej są czyste kartki.
Zamiast urodzin dobrego Józefa
Allilujewa-Politkowska:
W 1937 roku przenieśliśmy się do nowego mieszkania w domu przy Nadbrzeż-
nej (było tam tyle pięknych i wolnych mieszkań - przyp. aut.) i urządziliśmy
parapetówkę. Przyszedł Alosza Swanidze z żoną Marią Anisimowną. Mieszkali
w sąsiedniej klatce. Posiedzieliśmy, potem narzuciła płaszcz na aksamitną suk-
nię i poszli do siebie. Po 2 - 3 godzinach przybiega nagle ich syn Tolik
z zupełnie zbielałą twarzą i mówi: „Jewgenio Aleksandrowna, czy wiecie, że
mamę aresztowali? Przyszli i zabrali mamę, zabrali tatę (...) Opieczętowali
mieszkanie, nikogo nie ma, wszystkich zabrali do więzienia (...) Byliśmy
wstrząśnięci, tato zupełnie się załamał.
Według danych Archiwum Prezydenta Swanidze został skazany
na rozstrzelanie 4 grudnia 1940 roku. W styczniu 1941 roku wyrok
zamieniono na 15 lat więzienia. Tak zadecydował dobry Józef. Jed-
nak wkrótce po wybuchu wojny (20 sierpnia 1941 roku) Aloszę
rozstrzelano. 3 marca 1942 roku.
Jego los podzieliła Maria Swanidze. Dlaczego? Jeszcze wrócimy
do tej historii.
Przyszła kolej i na cichego Pawłuszę.
Allilujewa-Politkowska wspomina:
Kiedy zaczęły się aresztowania, tato wracał do domu roztrzęsiony, gdyż zamy-
kano przyjaciół, z którymi pracował. Mówił o tych przypadkach Stalinowi
i tych ludzi zwalniano. Widocznie w końcu Stalinowi to się znudziło. Podej-
rzewamy, że tatę jednak sprzątnęli. (...) Wracam kiedyś ze szkoły i widzę, że
wszyscy płaczą. Dziadek przytulił mnie i powiedział: „Kiro, spotkało nas wiel-
kie nieszczęście, tato nie żyje". Dosłownie skamieniałam z przerażenia. Tato
miał czterdzieści cztery lata. Zmarł tak nagle. Wieczorem przyjechał z urlopu
w Soczi, rano wypił kawę, zjadł jajko na miękko, a o drugiej zadzwonili
z pracy: „Czym nakarmiliście męża? Ma duszności". Mama chciała pojechać
do ojca, ale powiedzieli jej: „Nie trzeba, zaraz odwozimy go do »kremlówki«".
Kiedy zadzwoniono z kliniki, żeby mama przyjechała, tato już nie żył. Przed
śmiercią ciągle pytał: „Dlaczego Żenia nie przychodzi?" Pewnie celowo jej do
niego nie dopuścili, żeby czegoś nie zdążył powiedzieć. Mama czuła, że coś
było nie tak.
W swoim prywatnym archiwum Gospodarz przechowywał bar-
dzo interesujące orzeczenie lekarzy.
2 listopada 1938 roku. Zgon Pawła Allilujewa nastąpił w wyniku ustania
czynności znacznie zwyrodniałego mięśnia sercowego. Według relacji oto-
czenia towarzysz Allilujew po powrocie z Soczi l listopada czuł się dobrze,
był ożywiony i wesoły. Rankiem 2 listopada przyszedł do pracy. O jedenastej
poczuł się źle, wystąpiły intensywne wymioty i częściowa utrata przytomno-
ści. O godzinie trzynastej wezwano lekarza z Medyczno-Sanitamego Zarządu
Kremla i przewieziono chorego do Kliniki Kremlowskiej. Po przyjęciu stwie-
rdzono stan agonalny, utratę przytomności i siność twarzy. Pacjent zmarł po
20 minutach.
Identyczne objawy - siność i wymioty - wystąpią w ostatnich
chwilach życia Nadieżdy Krupskiej. Zaledwie po kilku miesiącach
od śmierci Pawłuszy.
Nieszczęsna Żenia wszystko zrozumiała. I zapewne dlatego bar-
dzo szybko wyszła znów za mąż, a raczej uciekła od straszliwego
wielbiciela. Jej udrękę możemy sobie tylko wyobrażać.
A potem przyszła pora na męża Anny Allilujewej - Stanisława
Redensa. Pracował z Jagodą, był jednym z zastępców Jeżowa. Kie-
dy obu rozstrzelano, Redens został oddelegowany do Kazachstanu.
W Ałma Acie starał się, jak mógł - szalał, ujawniając coraz to
nowych wrogów. Jego los był już jednak przesądzony. Gospodarz
postanowił stopniowo zlikwidować tę rodzinę, związaną z dawną
partią i życiem Koby - Koby, który przestał istnieć raz na zawsze.
Wasilij Stalin pisał w liście do Chruszczowa:
Kiedy Beria zaczął mówić o aresztowaniu Redensa, tow. Stalin ostro zaprotes-
tował (...) Jednak Berię poparł Malenkow. Tow. Stalin powiada więc: „Tylko
sprawdźcie bardzo dokładnie (...) Nie wierzę, żeby Redens był wrogiem".
Nic nie zrozumiał syn Wasia. Zadaniem Berii i wszystkich, któ-
rzy otaczali jego ojca, było zrozumieć, czego chce Gospodarz. Gdy
zrozumieli - ośmielili się zaproponować aresztowanie Redensa.
Oczywiście dobry Otello nie może się tak od razu zgodzić. Dlatego
muszą argumentować, obstawać przy swoim. Obstają więc, grają
w tym teatrze absurdu - przekonują wodza, że jego bliski krewny
jest szpiegiem.
Niebawem Redens zostaje wezwany do Moskwy i aresztowany.
Anna Allilujewa przez Wąsie prosi dobrego Józefa o spotkanie. On
jednak mówi do syna: „Myliłem się co do Redensa. Nie będę więcej
przyjmował Anny Siergiejewny. Nie proś". I Redensa rozstrzelano.
KU WIELKIEMU MARZENIU
Wnioski
Rok 1937 dobiegał końca. Teraz Gospodarz mógł dokonać pod-
sumowania. Od rewolucji upłynęło dwadzieścia lat. Zaledwie 20 lat.
Kiedy zaczynali, nowe państwo - ziemia obiecana socjalizmu - wyda-
wało się tak blisko. A po kilku latach - nieosiągalne. On jednak zbudo-
wał to państwo. Urzeczywistnił wszystkie marzenia Bogolenina.
W gospodarce zlikwidował sektor prywatny, wykorzenił kapitalizm,
skolektywizował wieś. Pchnął ten żałosny rolniczy kraj na tory indust-
rializacji, wzniósł ogromne fabryki i zakłady. Skupił w rękach nowego
państwa nieznane w historii siły produkcyjne. Ma potężną armię. Mło-
dą i jednolitą. Kto w tej armii ośmieli się pomyśleć o buncie? Na czele
państwa stoi partia. Kto w tej scementowanej partii ośmieli się pomyś-
leć o opozycji? Kto w spacyfikowanym kraju ośmieli się zwątpić we
władze tej partii? A przy tym wszystkim wpoił swemu narodowi świa-
domość zwycięzcy - narodowi, który od stuleci żył w najgłębszej
pokorze. Niebywała jedność społeczna stała się faktem.
Teraz można się było skupić na urzeczywistnieniu wielkiego
marzenia. Jeśli ci, których zlikwidował, byli prawdziwymi leninow-
cami, już wkrótce wybaczą mu własną śmierć.
Zwrot
W czasie spotkania z twórcami znakomitego filmu Iwan Groźny
powiedział Eisensteinowi: „Jednym z błędów Iwana Groźnego było
to, że nie dorźnął pięciu wielkich rodów feudalnych". Gospodarz
nie powtórzył błędu ulubionego bohatera. Dorźnął wrogów - wszy-
stkich i do końca. Jednakże kapłan świętego ognia zrozumiał, że
potrzebna jest przerwa. Kraj dłużej nie wytrzyma i spłonie.
Przez cały okres terroru NKWD rozpowszechniało mit, że Stalin
nic nie wie o „nocnym życiu". Ukrywają to przed nim oni - ci
niezliczeni Jagonowie, szpiedzy, którzy przeniknęli do NKWD. In-
teligencja starała się wierzyć w ten mit, żeby jakoś uspokoić własne
sumienie. Płaszcząc się i pełzając przed Stalinem chcieli zachować
szacunek do siebie samych. Nawet Pasternak mawiał do Erenburga:
„Gdyby ktoś powiedział o wszystkim Stalinowi..." Nawet Meyer-
hold powtarzał: „Ukrywają przed Stalinem."
W byłym Archiwum Partii znajdują się zapisy takich rozmów.
Komisarz Stebniew: „Możliwe, że jest to świadoma likwidacja kadr
partyjnych. Daję głowę, że Józef Wissarionowicz nic o tym nie
wie".
Nadszedł czas, by ten mit stał się rzeczywistością.
Wybiła godzina Jeżowa. W końcu 1938 roku do KC wpły-
wa oświadczenie Żurawlowa, naczelnika jednego z Zarządów
NKWD. Żurawlow informuje, że wielokrotnie meldował Jeżowowi
o podejrzanym postępowaniu pracowników resortu, którzy repres-
jonowali niewinnych ludzi. Jeżow ignorował te meldunki.
Oświadczenie Żurawlowa natychmiast rozpatrzono na posiedzeniu
Biura Politycznego. Dobry Józef jest oczywiście oburzony - natych-
miast powołuje specjalną komisję. Komisja ostro krytykuje Jeżowa.
Były ulubieniec pisze w gabinecie Gospodarza akt skruchy: „Da-
ję słowo bolszewika, że naprawię swoje błędy".
Za późno, maszyna NKWD poszła już w ruch. Tak jak Jeżow
badał kiedyś działalność nieboszczyka Jagody, tak teraz działal-
ność Jeżowa sprawdza wezwany z Gruzji Ławrentij Beria. Gos-
podarz chce, żeby wszystko było jasne: Beria zostaje zastępcą
Jeżowa.
Jeszcze jeden „podwójny agent'
Ławrentij Beria skromnie pracował w Baku. Tam zauważył go
szef azerbejdżańskiej Czeka, Mir Bagirow. Beria przeniósł się
do jego resortu. Na polecenie Czeka nawiązał kontakty ze służ-
bami specjalnymi azerbejdżańskich nacjonalistów: był „podwój-
nym agentem" i wykonywał jakieś ważne zadania. Mołotow pi-
sze, że widywał młodego Berię w gabinecie Lenina. Za czasów
Gospodarza Beria szybko awansował: stanął na czele gruzińs-
kiego GPU, a w 1931 roku został pierwszym sekretarzem KC
Gruzji.
W grudniu 1938 roku Gospodarz mianuje go szefem NKWD.
Nie spieszy się jednak z ogłoszeniem końca terroru. Jeżow zstę-
puje do grobu stopniowo. Przez pewien czas krwawy karzełek po-
zostaje sekretarzem KC i przewodniczącym groźnej Komisji Kont-
roli Partyjnej. Trwają już jednak aresztowania jego pomocników.
Nazwisko Jeżowa znika z gazet. Teraz straszliwy Jeżow cichutko
przemyka się do gabinetu i siedzi tam całymi dniami - sam... Jego
zdjęcia wiszą jeszcze we wszystkich urzędach, nawet w KC, ale
nikt nie zagląda do gabinetu, współpracownicy omijają go jak za-
dźumionego. Żywy trup. Wkrótce zrozumie, że Bóg istnieje.
W marcu 1939 roku odbył się XVIII Zjazd Partii.
Stalin miał prawo przypomnieć tamte marcowe dni 1917 roku,
gdy jako nieznany zmarznięty zesłaniec wysiadł z pociągu
w Piotrogrodzie. Dziś stworzył nową partię i nowe państwo. Na
zjeździe dobry Gospodarz powiedział wprost o „poważnych błę-
dach" NKWD. Oświadczył: „Popełniono więcej pomyłek, niż
można się było spodziewać". Kraj szalał z radości, witając kolej-
ną odwilż.
Nowy pupil Gospodarza Andriej Żdanow, rozbawiał zjazd przy-
kładami szaleństwa terroru: „Żądano zaświadczeń lekarskich: to-
warzysz taki to a taki ze względu na stan zdrowia nie może być
wykorzystany przez wroga klasowego do jakichkolwiek celów«.
Albo: »0padłem z sił w walce z wrogami narodu. Proszę o skiero-
wanie do kurortu«". Uczestnicy zjazdu wybuchali śmiechem, sza-
leńcy śmiali się z szaleństwa.
Zjazd stał się przeglądem nowej partii, partii stworzonej przez
niego. Gospodarz podsumował efekty terroru: na kierownicze sta-
nowiska partyjne i państwowe wysunięto pół miliona nowych
działaczy. Wymieniono 293 spośród 333 sekretarzy komitetów ob-
wodowych i krajowych. 90 procent kadry kierowniczej miało mniej
niż czterdzieści lat.
Właśnie po to zlikwidował starą gwardię.
Na zjeździe miejsca współtowarzyszy Lenina zajmują nowi lu-
dzie wodza.
Do Biura Politycznego wchodzą dwa niskie grubasy - czterdzie-
stotrzyletni Andriej Żdanow, syn carskiego inspektora szkół ludo-
wych, następca Kirowa w Leningradzie, oraz czterdziestopięciole-
tni Nikita Chruszczow, który zastąpił na Ukrainie Postyszewa. Naj-
bardziej zaufanym człowiekiem pozostał jednak Mołotow.
Nowa partia zademonstrowała nowe sposoby wielbienia ziemskiego
„Boga". „Geniusza nowej ery", „najmądrzejszego człowieka epoki"
witano odtąd i żegnano wyłącznie na stojąco. Ceremoniał powitania:
Wszyscy delegaci stojąc witają towarzysza Stalina i gotują mu długotrwałą
owację. Okrzyki: „Hura!", „Niech żyje towarzysz Stalin", „Wielkiemu Stali-
nowi - hura", „Naszemu ukochanemu Stalinowi". (Ze stenogramu zjazdu)
Teraz coraz częściej sięga po atrybuty zlikwidowanego impe-
rium. Podczas obchodów kolejnej rocznicy powstania OGPU w Te-
atrze Wielkim, ku zdumieniu widzów, w loży rządowej pojawiła się
grupa starszyzny kozackiej. Wszyscy patrzyli na jej carskie mun-
dury ze złotymi i srebrnymi akselbantami. To była akcja: powrót
kozaków - głównego symbolu obalonego imperium. Któryś ze sta-
rych - cudem ocalałych - bolszewików powiedział do sąsiada: „Ich
robota" i pochylił głowę, żeby pokazać bliznę od kozackiej szabli.
Pojawiły się nowe podręczniki historii. Zamiast wcześniejszych
inwektyw pod adresem carskiej Rosji - więzienia narodów - zawie-
rały idee, od których dawni rewolucjoniści poprzewracaliby się
w grobach: wszystkie podboje carów uznano za postępowe i zgodne
z... interesami podbijanych narodów!
Po raz pierwszy od Października w podręczniku zamieszczono
długą listę postępowych carów, kniaziów i wodzów.
Imperium powstawało na grobie starej partii. Ateistyczne impe-
rium bez Boga, lecz z Bogoczłowiekiem. I niejako symbolicznie
- tuż przed XVIII Zjazdem, pierwszym zjazdem stworzonej przez
niego nowej partii - zmarła wdowa po Leninie. Prawdopodobnie
z jego pomocą.
Śmierć wdowy
W odtajnionej Historii choroby tow. Krupskiej N.K. przeczyta-
łem:
13 stycznia 1938 tow. Krupska została zbadana przez prof. F.A. Gautiera.
Stwierdzono zaburzenia pulsu i duszności. Przepisano digalen, którego Krups-
ka nie chciała zażywać, tłumacząc się bólami jelit.
Zapewne bała się przyjmować ich lekarstwa.
Zapewne nie bez racji. Minął niecały miesiąc i Krupska znalazła
się w Klinice Kremlowskiej z ostrym atakiem wyrostka robaczko-
wego. Zmarła 27 lutego 1939 roku. Orzeczenie lekarzy jest nad
wyraz pasjonujące:
Choroba zaczęła się od silnych bólów brzucha, którym towarzyszyły gwałtow-
ne wymioty, znacznie przyspieszony puls, sinienie nosa i kończyn. Tow. Krup-
ska zmarła na skutek zatrzymania pracy serca.
Tak jak w przypadku Pawłuszy lekarze zdali relację Gospoda-
rzowi. Zachował ich orzeczenie w swoim archiwum.
Zgon nastąpił z powodu zatrzymania akcji serca na tle intoksykacji spowodo-
wanej obumarciem części ślepej kiszki i wywołanym przez to zapaleniem
otrzewnej.
Prochy nieśli członkowie Politbiura z dobrym Józefem na czele.
Za trumną szli starzy bolszewicy: Aleksandra Kołłontaj, Nikołaj Po-
dwojski, Władimir Boncz-Brujewicz, Gleb Krzyżanowski - jedyni,
jacy pozostali z partii Lenina. Zostawił ich przy życiu - dla ozdoby.
Czasem pozwalał sobie na drobne słabostki. W kondukcie szedł
też Aron Sole. Ten sam, który kiedyś w Piotrogrodzie dzielił łóżko
z Kobą. Nazywano go sumieniem partii. Maleńki dychawiczny Żyd
kierował rozdziałem żywności w dniach głodu. Gdy robotnicy, do-
prowadzeni do rozpaczy nędznymi racjami, przyszli sprawdzić jego
zapasy, znaleźli w domu jedynie dwa przemarznięte ziemniaki.
Tenże Sole w 1937 roku wystąpił przeciwko Wyszyńskiemu. Siłą
usunięto go z trybuny, ale Gospodarz nie zareagował. Po aresz-
towaniu krewnej Sole napisał ostry list. I znów Gospodarz nie po-
zwolił go tknąć. Po prostu wysłano starego na miesiąc do kliniki
psychiatrycznej. Mimo to w którąś z kolei rocznicę Października
polecono Solcowi wygłosić odczyt w Muzeum Rewolucji. Oświad-
czył z trybuny, że „był to czas, kiedy nic nie wiedzieliśmy o Stali-
nie". I znów uszło mu to płazem. Ucierpieli tylko słuchacze. Stary
znajomy Koba pozwolił Solcowi umrzeć śmiercią naturalną.
Przed zgonem chory fizycznie i psychicznie Sole wypisywał dłu-
gie kolumny cyfr. Pisarz Jurij Trifonow uważał, że były to jakieś
zaszyfrowane i ważne wiadomości.
Karteczki zniknęły po śmierci Solca. Koba o nim pamiętał.
Wraz z nową partią kraj otrzymał nową historię partii.
W 1938 roku w wielomilionowym nakładzie ukazał się Krótki
kurs WKP(b). Jego „Nowy Testament". Historia przyjścia Bogo-
stalina. I równocześnie thriller, w którym przeklinano wodzów zlik-
widowanej partii - tych szpiegów i zdrajców.
Te (...) insekty zapomniały, że gospodarzem Kraju Rad jest naród radziecki,
zaś panowie Rykowowie, Bucharinowie, Zinowiewowie, Kamieniewowie i im
podobni są jedynie urzędnikami w służbie państwa. (...) Żałosni lokaje faszyz-
mu zapomnieli, że wystarczy jeden ruch palca władzy radzieckiej, a nie zo-
stanie po nich nawet ślad".
Cała ta książka to jego rozwścieczony głos i straszna energia
jego nienawiści.
Nieskończenie dobry car (epoka pierwszej rehabilitacji)
W kwietniu 1939 roku Jeżow znika. W tym czasie rehabilitowa-
no już niewinnie skazanych. Miłościwy Gospodarz uwolnił 327
tysięcy ludzi. Wśród nich wielu wojskowych (Będzie ich też zwal-
niał w pierwszych dniach wojny.) Przyszły marszałek - bohater
II wojny światowej. Konstanty Rokossowski, który wyszedł z wię-
zienia z wybitymi zębami, przyszły generał armii Aleksandr Gor-
batow - to tylko dwaj spośród licznych szczęśliwców epoki pierw-
szej rehabilitacji, jak ją potocznie nazywano.
Odzyskali wolność niektórzy naukowcy: konstruktorzy samolo-
tów Andriej Tupolew i Nikołaj Polikarpow, mikrobiolog Zilber i in-
ne znakomitości.
Wszystkim darował dobry car. Sprawiedliwy car. Podobała mu
się ta rola. Czasami.
Siergiej Kawtaradze - przyjaciel Koby z tamtego niebezpiecz-
nego okresu, gdy Koba był terrorystą, ukrywał go kiedyś przed
carską Ochraną.
W latach dwudziestych Kawtaradze stał na czele rządu Gruzji,
później przeszedł do opozycji. Po zabójstwie Kirowa zesłano go do
Kazania. Napisał stamtąd list do przyjaciela Koby. Przyjaciel Koba
darował mu winy. Oczywiście w 1936 roku Kawtaradze i jego żona
znów zostali aresztowani. Oskarżono ich o przygotowywanie zama-
chu na towarzysza Stalina i skazano na śmierć. Przez cały czas mała
córeczka Kawtaradzego, pionierka Maja, pisała listy do ojca wszys-
tkich dzieci radzieckich - Stalina - i przekonywała go o niewinno-
ści rodziców. Przez ponad rok Kawtaradze siedział w celi śmierci.
I nagle sprowadzono go do gabinetu Berii. Czekała już tam żona,
odmieniona po pobycie w łagrach. Na rozkaz przyjaciela Koby
zwolniono oboje małżonków.
Już po śmierci Gospodarza Kawtaradze opowiadał o dziwnym
zdarzeniu.
Pewnego razu po jakimś posiedzeniu Koba zabrał go ze sobą do
daczy. Był parny lipcowy wieczór. Przed obiadem spacerowali po
ogrodzie. Gospodarz szedł nieco z przodu i podśpiewywał tenorkiem
swoją ulubioną gruzińską piosenkę Suliko: Chciałem znaleźć miłej
mej grób, ale nie wiem, gdzie szukać go. Kawtaradze chciał pod-
chwycić melodię - Gospodarz bardzo to lubił. Nagle Gospodarz
przestał śpiewać i Kawtaradze całkiem wyraźnie usłyszał mamrota-
nie: „Biedny, biedny Sergo". Po czym rozległ się śpiew: Chciałem
znaleźć miłej mej grób... Po chwili znów przerwał i wymamrotał:
„Biedny... biedny Lado." Kawtaradze oblał się zimnym potem, a Go-
spodarz szedł i wciąż mamrotał: „Biedny... biedny Alosza".
Kawtaradze podążał za nim oniemiały z przerażenia. Były to
imiona ich przyjaciół Gruzinów, których tamten kazał wymordo-
wać. Długo, długo śpiewał Gospodarz Suliko.
Wiele razy powtarzał pierwszą zwrotkę, wyliczając wszystkie na-
zwiska. Potem obejrzał się i wyszeptał: „Nie ma ich... Nikogo nie ma".
Oczy miał pełne łez. Kawtaradze nie wytrzymał i z płaczem przypadł
Kobie do piersi. Na twarzy tamtego natychmiast pojawił się wyraz
wściekłości. Wbił w Kawtaradzego płonące żółte oczy, odepchnął go
i wyszeptał: „Nie ma ich! Ani jednego! Wszyscy chcieliście zabić
Kobę! Nie udało się! Koba sam wszystkich zabił, wszystkich skur-
wysynów!" I odszedł aleją, kopnąwszy po drodze wartownika.
Gospodarz więcej nie zapraszał przyjaciela do daczy, ale też go
nie ruszył.
Siergiej Kawtaradze zmarł w 1971 roku w wieku osiemdziesię-
ciu sześciu lat.
Portret nowego człowieka (sprawa nr 510)
Wszechmocny Jeżow, symbol terroru, zszedł do grobu bez roz-
głosu. W gazetach nie pojawiła się żadna wzmianka: po prostu był
ulubieniec narodu - i go nie ma. Nikt nie zadawał pytań. Gospodarz
dobrze wytresował swój naród. Stąd późniejsze legendy, że ponoć
darował życie wiernemu oprawcy i „karzący miecz partii" zmarł
śmiercią naturalną.
Odpowiedź znajduje się w aktach sprawy nr 510, przechowywa-
nych w archiwum KGB.
W aktach Jeżowa są listy pisane do niego przez współtowarzyszy
Stalina. Zbierał te dowody uwielbienia.
Cały kraj sławił w tym czasie wspaniałego komunistę. W doku-
mentach można znaleźć nawet dytyramby kazachskiego poety Dża-
mbuła Dżabajewa ku czci szefa NKWD.
Anastas Mikojan: „Uczcie się od towarzysza Jeżowa stalinows-
kiego stylu pracy, tak jak on się uczył i wciąż uczy od towarzysza
Stalina".
Wiele partyjnych tytułów nosił ten niepozorny człowieczek o ci-
chym głosie: komisarz generalny bezpieczeństwa państwowego, se-
kretarz KC, przewodniczący Komisji Kontroli Partyjnej - on, czło-
wiek z nie ukończoną szkołą podstawową.
Z akt sprawy:
Jeżow Nikołaj Iwanowicz został aresztowany 10 kwietnia 1939 roku i przeby-
wa w Suchanowskim Więzieniu Specjalnym NKWD (w najstraszliwszym wię-
zieniu, gdzie torturował swoje ofiary - przyp. aut.).
Do akt załączono jego pamiątki - kule, którymi zabito Zinowie-
wa i Kamieniewa.
Z aktu oskarżenia:
l lutego 1940 roku Jeżow zostaje oskarżony o zdradziecką współpracę z wy-
wiadem polskim i japońskim oraz z wrogimi ZSRR sferami rządowymi Polski,
Niemiec, Anglii i Japonii. Stał też na czele spisku wewnątrz NKWD.
Gospodarz z wisielczym humorem podsumował wszystkie wy-
wiady, za współpracę z którymi Jeżow skazywał swoje ofiary
i szczodrze go nimi obdarzył.
Nie zapomiał też o „spisku przeciwko wodzowi", którym to
zarzutem Jeżow tak lubił się posługiwać.
Jeżow i jego wspólnicy - zanotowano w aktach - praktycznie przygotowywali
pucz. Zamierzali go dokonać 7 listopada 1938 roku.
Trzeba się było przyznać. Jednak podczas rozprawy Jeżow po-
wiedział: „Nigdy nie mogłem znieść bólu. Dlatego wypisywałem
wszelkie bzdury. (...) Straszliwie bito mnie w śledztwie".
Potraktowano więc oprawcę tak samo, jak on swoje ofiary. Nie-
których zarzutów nie mógł się jednak wyprzeć. „Wykorzystując
stanowisko służbowe utrzymywał stosunki płciowe z kobietami
i mężczyznami".
W październiku lub w listopadzie 1938 roku odbyłem w swym mieszkaniu akt
z żoną podwładnego oraz z jej mężem, z którym łączył mnie związek homosek-
sualny.
Taki był główny strażnik purytańskiej moralności bolszewizmu,
tropiący wszystko, co można było zakwalifikować jako „rozkład
moralny"! Bezustanne krwawe polowanie zaczęło rzutować na stan
psychiczny Jeżowa. Rzeczywiście uwierzył, że wszędzie czają się
wrogowie. Podejrzewał wszystkich. Prześladował podejrzeniami
własną żonę, chciał ją aresztować. W aktach znajdują się jej listy:
Koluszeńko, bardzo Cię proszę, sprawdź całe moje życie, sprawdź mnie cała,
nie mogę się pogodzić z myślą, że jestem podejrzewana o dwulicowość.
W końcu otruł ją luminalem. Taki był ten „krzepki, skromny
pracownik", jak określił go Mołotow.
Finał sprawy: „Protokół z posiedzenia kolegium wojskowego
Sądu Najwyższego z dnia 3 lutego 1940 roku". Zawiera on skąpe
i nieporadne ostatnie słowo Jeżowa:
Usunąłem 14 tysięcy czekistów, ale moja ogromna wina polega na tym, że za
mało. Byłem w takiej sytuacji, że polecałem temu czy innemu naczelnikowi
wydziału przesłuchać zatrzymanego, a w tym czasie myślałem: Dziś sam prze-
słuchiwałeś, a jutro cię aresztuję. (...) Wokół mnie byli wrogowie narodu,
wszędzie byli wrogowie. (...) W kwestii Słuckiego (naczelnik wydziału za-
granicznego NKWD) miałem rozkaz od organu dyspozycyjnego, by nie zamy-
kać go, lecz usunąć innym sposobem. (...) W przeciwnym razie rozpierzchliby
się wszyscy nasi zagraniczni agenci. Słucki został więc otruty.
Nietrudno się domyślić, kim jest ten „organ dyspozycyjny", któ-
ry wydawał polecenia wszechmocnemu Jeżowowi. A więc opowie-
ści o stosowaniu trucizny nie były wymyślone. Wszystkim kierował
Gospodarz.
Nikołaj Jeżow był człowiekiem nowej epoki, produktem społe-
czeństwa stworzonego przez Gospodarza. I oczywiście typowym
przedstawicielem stalinowskiego aparatczyka. Podobnie jak Moło-
tow. Czytając rozmowy Czujewa z Mołotowem i wspominając wła-
sne z nim spotkania, nie mogłem oprzeć się wrażeniu, że mam do
czynienia z chodzącą przeciętnością, szarym człowieczkiem o in-
telekcie zwykłego buchaltera: ani jednej głębszej myśli, ani jednego
błyskotliwego zdania... Sprawa nr 510 - akta Jeżowa - potwierdzają
to wrażenie. Mołotow, Jeżow i inni byli nikim, absolutną miernotą,
szarymi niewolnikami, pokornymi wykonawcami, żałosnymi ma-
rionetkami w rękach lalkarza. To on pociągał za sznurki. Gdy ode-
grali już swoją rolę, bezlitośnie usuwał ich ze sceny. Zastępując
innymi, równie nędznymi marionetkami. Trafnie oddaje to ówczes-
na anegdota: „Stalin jest największym chemikiem na świecie. Umie
zrobić gówno z każdego wybitnego działacza i wybitnego działacza
z każdego gówna".
W ostatnim słowie Jeżow poprosił: „Przekażcie Stalinowi, że
umrę z jego imieniem na ustach". Nie pomogło. Do akt dołączono
informację:
Wyrok na Jeżowie Nikołaju Iwanowiczu wykonano w Moskwie 4 lutego 1940
roku.
Luksusowy gabinet
Lalkarz wyrzucił niepotrzebne marionetki. Puszcza krwawą huś-
tawkę w przeciwnym kierunku. Przedtem NKWD likwidowało par-
tię, teraz nowa partia likwiduje stare kadry NKWD. Przejmuje też
kontrolę nad tym resortem. Spadają głowy wczorajszych oprawców.
Droga odwrotu od terroru też jest znaczona krwią. Też wiedzie
przez strach. Gospodarz troskliwie podtrzymuje płomień ogniska.
Gabinet naczelnika moskiewskiego NKWD: sztukaterie, płasko-
rzeźby, weneckie okna... W połowie lat trzydziestych w gabinecie
urzędował reprezentacyjny Stanisław Redens. Został rozstrzelany.
Zastąpił go wiecznie pijany Leonid Żakowski, z purpurowym no-
sem i oszalałym wzrokiem, nie znający innej kary oprócz rozstrze-
lania. Jego też rozstrzelano. Na początku 1939 roku w gabinecie
zasiadł sadysta Nikołaj Pietrowski, żeby zastrzelić się po trzech
tygodniach. Jego miejsce zajął Michaił Jakubowicz. Aresztowano
go następnego dnia. I rozstrzelano. Przez dwa dni urzędował Pawieł
Karutski: pierwszego dnia przedstawił się współpracownikom, dru-
giego - palnął sobie w łeb. Po nim był Korowin: szybko zniknął
- tak samo jak jego następca Żurawlow, który został wezwany do
Berii i już nie wrócił.
Jak w przyspieszonym filmie. Pojawiali się, migali na ekranie,
znikali. I przez cały czas ktoś ginął - oni lub ich ofiary.
Czy terror rzeczywiście się skończył? Po usunięciu Jeżowa mają
miejsce jedynie pojedyncze aresztowania.
Ale kogo się zamyka! W latach 1939 - 1940 aresztowano wybit-
nego reżysera Wsiewołoda Meyerholda, znakomitego pisarza Isa-
aka Babla, słynnego uczonego Nikołaja Wawiłowa. Do więzienia
trafił najlepszy radziecki dziennikarz Michaił Kolców i wspaniały
poeta awangardowy Daniił Charms.
Czy dobór tych nazwisk był przypadkowy? U Gospodarza nic
nie działo się przypadkowo. Odtajnione akta sprawy Isaaka Babla
pozwalają poznać arcyciekawą historię.
Isaak Babel miał się przyznać, że był członkiem podziemnej
trockistowskiej grupy szpiegowskiej, do której zwerbował go pisarz
Ilia Erenburg. Na liście konspiratorów znalazły się nazwiska naj-
wybitniejszych twórców kultury: pisarze Leonid Leonów, Wsiewo-
łod Iwanów, Walentin Katajew, Jurij Olesza, reżyserzy Siergiej Ei-
senstein, Grigorij Aleksandrów, Salomon Michoels, akademik Otto
Szmidt, piosenkarz Leonid Utiosow i inni. Tak, szykuje się nowy
wielki proces. Gospodarz myślał o nim jeszcze za Jeżowa. Później
postanowił jednak włączyć do finału thrillera samego Jeżowa. Jak
przedtem Jagodę. Lubił łączyć procesy - podobały mu się powieści
z dalszym ciągiem, tym bardziej, że Babel był dobrym znajomym
Jeżowa. Tak oto w aktach pojawia się „zmarła żona wroga narodu
Jeżowa".
W ramach przygotowań do procesu aresztowano też Wsiewołoda
Meyerholda. Było to w Leningradzie. Tego wieczoru reżyser długo
siedział u swego znajomego, artysty Evarta Garina. Gdy wyszedł
w białą noc, Garin zauważył przez okno, że przebiegły mu drogę
trzy szczury.
Istnieją relacje świadków, obecnych na przesłuchaniach Meyer-
holda. Wielki reżyser lat dwudziestych leżał na podłodze ze złama-
nym biodrem i zakrwawioną twarzą, a śledczy oddawał na niego
mocz. Zarzucano mu przynależność do organizacji trockistowskiej
oraz szpiegostwo na rzecz Japonii, Anglii, Francji i Litwy. W steno-
gramach zeznań Meyerholda widnieją nazwiska Pasternaka, Szos-
takowicza, Oleszy i Erenburga - przyszłych odtwórców głównych
ról.
Tak, Gospodarz nie miał zamiaru zakończyć thrillera na Jeżowie.
Po partii, armii i kierownictwie, dobry Józef postanowił rozpra-
wić się z kulturą i bezpartyjnymi. Masowa akcja nie wchodziła
jednak w grę - kraj był zbyt wycieńczony poprzednimi spektak-
lami. Regulując święty ogień wódz zastąpił więc ilość jakością.
W procesie powinni wziąć udział ludzie o wielkich i znanych na-
zwiskach, żeby wywrzeć odpowiednie wrażenie, żeby wiecznie sze-
pcząca inteligencja raz na zawsze nauczyła się milczeć, żeby wbiła
sobie do głów lekcję partii i armii.
Obserwując przebieg śledztwa Gospodarz zwątpił jednak w moż-
liwość wykorzystania do celów procesu Babla, Meyerholda i in-
nych. Nie mógł liczyć na tych dziwacznych ludzi. Na przykład
Babel przyznał się już do wszystkiego, a 10 października odwołał
swoje zeznania. Gospodarz zrozumiał, że ci artyści są nieobliczalni
- łatwo się zgadzają i równie łatwo się wycofują. Był rozczarowa-
ny. Babla, Meyerholda i Kolcowa rozstrzelano. Dostarczyli jednak
potrzebnego materiału. Zaczął więc szukać innych godnych wyko-
nawców finału thrillera. Przeszkodziła mu w tym wojna.
W dniach śledztwa żona Meyerholda, aktorka Zinaida Raich,
pisała listy do Stalina, chodziła po Moskwie i opowiadała o nie-
sprawiedliwości. To był bunt. Gospodarz musiał zareagować. Za-
bójcy weszli do jej mieszkania przez balkon. Zabijali sadystycznie
i długo - zadali siedemnaście ciosów nożem. Krzyczała, ale nikt nie
pospieszył na ratunek - w tamtych latach ludzie bali się krzyku
w środku nocy.
Mieszkanie Meyerholda zajął kierowca Berii i szesnastoletnia
eks-kochanka szefa. Szatański finał, godny Wolanda.
Zmartwychwstanie wielkich
Bardzo szybko zdarzył się cud. Zaczęły krążyć plotki, że rzeko-
mo rozstrzelani żyją, nie mają tylko prawa do korespondencji. Po-
dobno przebywają w szczególnych i doskonałych warunkach. Gos-
podarz nie pozwolił NKWD zabić znakomitości.
Nie były to zwyczajne plotki. Co pewien czas do brata Michaiła
Kolcowa przychodzili jacyś ludzie „prosto z łagru" i opowiadali, że
wielokrotnie widzieli Kolcowa całego i zdrowego. Podobne rewelacje
o mężu słyszała też od różnych ludzi Piroźkowa, żona Isaaka Babla.
Jeden ze znajomych Meyerholda miał w rękach kartkę od niego.
Te uporczywe pogłoski zniknęły wraz ze śmiercią Stalina.
W tamtych latach miały utrwalać jego ulubiony obraz: obraz miłoś-
ciwego Gospodarza.
Nie igra się z Wolandem
Kończył się rok 1939. Gospodarz obchodził sześćdziesiąte urodziny.
Sześćdziesięciolecie nowego cara. Było więc logiczne, że sztukę
dla uczczenia jubileuszu zamówił u Bułhakowa, który w Dniach
Turbinów opiewał carskich oficerów. Bułhakow naruszył jednak
tabu: zaczął szukać dokumentów o życiu Koby.
No i sztuka nie powstała.
Bułhakow nie zniósł decyzji o zakazie. Wiedział oczywiście, że
„dobre zło" oprócz winnych unicestwiło miliony niewinnych ludzi.
Zmuszał się jednak, by tego nie widzieć, chciał wierzyć w bicz boży.
Tak pragnął odmiany losu, taką miał nadzieję! Dostał jednak poli-
czek: zło nie potrzebowało jego usług. Zło pozwoliło mu żyć - i nic
więcej. W tamtych dniach Bułhakow powiedział do żony: „Pamię-
tasz, jak zabronili wystawiać Dni Turbinów, zdjęli Zmowę świętosz-
ków, odrzucili rękopis MoliercP. (...) Nie załamywałem rąk, praco-
wałem dalej, a teraz patrz: leżę przed tobą jak przekłuty balon".
Niebawem śmiertelnie zachorował.
W powieści Woland pomógł Mistrzowi. W życiu szatan zabił
Mistrza.
Nie igra się z Wolandem.
Stawsjo, sławsja nasz russkij car!
W lutym 1939 roku w Teatrze Wielkim wystawiono ulubioną
operę Romanowów - Życie w cara Michaiła Glinki. Życie za cara
uświetniło koronację Mikołaja II i obchody trzechsetlecia dynastii.
I oto opera znów wraca na scenę. Ma tylko inny tytuł: Iwan Susanin.
Gospodarz siedział w głębi loży. Po raz pierwszy od rewolucji
grzmiała ta muzyka. Zmieniono jednak tekst pieśni, która stała się
hymnem carskiej Rosji: zamiast „Sławsja, sławsja nasz russkij
car!" śpiewano „Sławsja, sławsja Ruś moja!" Na rozkaz Gospoda-
rza słowa przerobił Siergiej Gorodiecki, znany ongiś poeta. Gos-
podarz osobiście sprawdził nową wersję i nawet naniósł pewne
poprawki.
Carski hymn uświetnił jego sześćdziesiąte urodziny. Tak, był już
carem. Samotnym rosyjskim carem. Wszyscy współtowarzysze
- a raczej słudzy - bali się go. Tak jak dawniej cara. Pisarz Jew-
gienij Gabryłowicz cytuje opowiadanie Chruszczowa o jego poby-
cie w daczy Gospodarza pod Gagrami:
„Stalin siedział w altance. Pili herbatę, rozmawiali. Zrobiło się
ciemno, Stalin sposępniał. Chruszczow powiedział:
- Pojadę już do domu, Józefie Wissarionowiczu, żona nie może
się doczekać.
- Nigdzie nie pójdziecie - odezwał się nagle Stalin. - Zostanie-
cie tutaj.
- Żona będzie się denerwować, Józefie Wissarionowiczu.
Stalin podniósł wzrok na Chruszczowa. To było tamto spoj-
rzenie - żółte, rozwścieczone oczy. Chruszczow oczywiście został.
Spał źle. Rano ubrał się i wyszedł do ogrodu. W altanie siedział
Stalin. Pił herbatę. Chruszczow podszedł, przywitał się. Stalin upił
łyk herbaty i spytał:
- A wy kim jesteście? Jak się tu dostaliście?
- Józefie Wissarionowiczu, to ja... Chruszczow.
- Trzeba będzie wyjaśnić, kim jesteście - powiedział Stalin i wy-
szedł z altany.
Dygoczący z przerażenia Chruszczow powlókł się do bramy. Po
kilku krokach dogonił go wartownik.
- Nikito Siergiejewiczu, towarzysz Stalin wszędzie was szuka.
Chruszczow zawrócił do altany. Stalin znów tam był. Pił herbatę.
- Gdzie się podziewaliście, Nikito Siergiejewiczu? - spytał ciep-
ło. - Nie należy tak długo spać, nie mogłem się was doczekać".
Figle Gospodarza.
Byli tylko prochem - wszyscy ci jego potężni aparatczycy. Zmu-
szał ich, by nie spali po nocach. Zmuszał ich, by stale się bali.
Wysłał do łagru żonę Michaiła Kalinina, przewodniczącego Rady
Najwyższej ZSRR. Małżonka formalnego prezydenta iskała wszy
w bieliźnie więźniów. Taką teraz miała pracę. I żałosny staruszek
Kalinin wciąż prosił o jej zwolnienie. Na próżno. Wysłał też do
łagru żonę swego wiernego sekretarza Aleksandra Poskriebyszewa.
Ten też marudnie błagał o łaskę. Bez skutku. Żonę utracił również
szef rządu Wiaczesław Mołotow. Gospodarz wyekspediował ją do
więzienia. Żony trzech najważniejszych ludzi w kraju siedziały za
kratkami. Żeby mężowie nie zapominali, że są tylko prochem. Śle-
pymi kociakami. W każdej chwili może ich wysłać do małżonek.
On sam też przecież nie miał żony. Wyrównał więc dysproporcje.
Wolni od drobnomieszczańskich radości (nie tak jak ten głupi Chru-
szczow) mogli bez reszty poświęcić się pracy na rzecz wielkiego
marzenia, które nabierało coraz realniejszych kształtów.
Tajemnica
Został carem i bogiem. Zawsze wiedział, że magia władzy pole-
ga na jej tajemniczości. Na tajemniczości, jaką otoczył swoje życie.
Na tajemnym strachu, który tłumił w poddanych radość życia. Na
tajemnicach nocy, ukrytych w reflektorach czarnych samochodów,
w nocnych rewizjach, w pociągach wiozących ludzi do łagrów. Na
potajemnych egzekucjach i potajemnych pogrzebach ofiar...
Wszystko było tajemnicą. Cały kraj jest przekonany, że Gos-
podarz mieszka na Kremlu. Na Kremlu przez całą noc świeci
lampa w specjalnym oknie. W istocie późną nocą z Bramy Boro-
wickiej wyjeżdża kolumna limuzyn. Z ogromną szybkością pędzą
rządową trasą. Przez matowe szyby opancerzonych aut nie można
dostrzec pasażerów. Wszystkie auta są identyczne i nikt nie wie,
w którym siedzi Gospodarz - to tajemnica. Dopiero tuż przed
wjazdem do ,,najbliższej daczy" jego samochód wysuwa się na
czoło kolumny.
„Najbliższa dacza" - jego dom
To też jest tajemnicą. Mieszka właśnie tutaj, pół godziny drogi
od Kremla. Murowaną daczę zbudowano w 1931 roku. Przeprowa-
dził się do niej po śmierci żony. Daczę otacza płot o wysokości
pięciu metrów. W 1938 roku kazał zbudować drugi płot z wiz-
jerami. W domu znajduje się obszerny hali i jadalnia, w której
zasiada ze współpracownikami do „obiadów" - tak nazywa nocne
posiłki, przypominające raczej kolacjo-śniadania. Ten nocny tryb
życia też jest tajemnicą. W daczy usługują oficerowie NKWD i po-
kojówki.
Żona
Jedna z nich to młodziutka Wałeczka Istomina. Zaczęła pracować
w daczy w 1935 roku. Wałeczka prasuje mu spodnie i półwojskowy
frencz. Gospodarz nie ma ordynansa. Nie zmienił przyzwyczajeń
- wszystko robi sam. Wałeczka przepracuje w daczy siedemnaście
lat. Ściele mu łóżko i starzeje się wraz z nim. Mołotow wspominał:
„(...) A jeśli nawet była żoną Stalina - to co komu do tego?"
Pokojówka zostaje jego tajną żoną. Nowy szef ochrony Nikołaj
Własik - wychowawcą dzieci. Ciasna dacza - domem.
W tej scenerii spędzi resztę życia. W niej dosięgnie go śmierć.
Sam
Tuż przed wojną w 1940 roku, dostaje prezent: Berii udało się
zorganizować skuteczny zamach na Trockiego.
Przez cały czas Gospodarz bezlitośnie rozprawiał się z krewnymi
Lwa. Zaczął od aresztowania Siergieja - młodszego syna Trockie-
go, naukowca, który spokojnie żył sobie w Moskwie.
Żona Trockiego, Natalia Siedowa, zaapelowała o pomoc do Ro-
maina Rollanda, Bernarda Shawa i innych postępowych działaczy na
Zachodzie. Milczeli. Dlaczego? W 1933 roku Theodor Dreiser od-
powiedział na to pytanie w liście do Matta Eastmana, który prosił go
o wstawiennictwo w sprawie uwięzionych stronników Trockiego:
Bardzo współczuję zwolennikom Trockiego, ale chodzi tu o kwestię wyboru.
Niezależnie od charakteru obecnej dyktatury w Rosji, najważniejsze jest zwy-
cięstwo Rosji.
Zwycięstwo państwa robotników i chłopów znaczy więcej niż
żałosne ludzkie istnienia. Wciąż ta wyższa konieczność!
Gospodarz zrozumiał, że będą milczeć. I doprowadzając Troc-
kiego do utraty zmysłów, zlikwidował wszystkich jego krewnych,
nawet najdalszych. Nawet nianię wnuka!
Przez całe lata trzydzieste trwało jawne polowanie na Trockiego.
To też była tortura - tortura widma śmierci. Wreszcie w 1940 roku
Hiszpan Ramon Mercader, były porucznik armii republikańskiej,
rozpłatał Trockiemu czaszkę i mózg - ten mózg, którym Trocki tak
się szczycił. Dowcip Gospodarza!
Został sam. Był teraz jedynym spośród rewolucjonistów, którzy
zaczynali z Leninem. Spuścizna rewolucji należała wyłącznie do
niego...
WIELKIE MARZENIE
Na wschodzie Europy powstawało gigantyczne imperium Dźyn-
gis-chana. Gotowe do skoku.
Do 1938 roku Stalin zajmował się głównie polityką wewnętrzną.
Teraz przyszedł czas na większe zadania. Konkretnie na jedno.
Tajne. Teraz mógł zacząć realizować wielkie marzenie.
Tak, z nadejściem epoki Stalina nic się nie zmieniło. Po prostu
wielkie marzenie Lenina - rewolucja światowa - do której głoś-
no wzywali działacze leninowskiej partii, wszystkie te zlikwido-
wane przez niego gaduły, stała się tajemnicą. Gospodarz zakon-
spirował ją w podziemiu. I dlatego w 1936 roku na pytanie
amerykańskiego dziennikarza, Roya Howarda: „Czy ZSRR zre-
zygnował z planów rewolucji światowej?" Stalin odpowie-
dział z absolutnym spokojem: „Takich planów nigdy (!!!) nie
mieliśmy".
A przecież w tym samym czasie propaganda głosiła coś wręcz
przeciwnego, do czegoś zupełnie innego przygotowywał swój na-
ród. Posłuszna literatura opiewała to „coś" - wielką wojnę w imię
wielkiego marzenia.
Jeszcze będziemy umierali
W bitwie o sprawiedliwy świat,
By od Japonii aż do Anglii
Potęgą jaśniał nasz Kraj Rad!
[Paweł Kogan, Dygresja liryczna}
Jeden radziecki naród będzie,
Radzieccy ludzie będą wszędzie.
[Michail Kulczycki, Takie samo]
Na ślad przygotowań do wielkiej wojny natknąłem się w Ar-
chiwum Prezydenta. Jeszcze przed dojściem Hitlera do władzy Ar-
mia Czerwona podjęła gorączkowe zbrojenia. Tuchaczewski napi-
sał wówczas ciekawy list do Stalina:
19 czerwca 1930, Leningrad. Szanowny tow. Stalin! Zdaję sobie sprawę, że
wojnę należy nie tylko wygrać, lecz także zachować przy tym potęgę gospodar-
czą kraju. (...) Wysiłki w tym kierunku pozwolą najskuteczniej rozwiązywać
zadania, jakie stawia przed nami wielka wojna. Z komunistycznym pozdrowie-
niem - Tuchaczewski.
Dalej Tuchaczewski przedstawia szczegółowy plan dostosowa-
nia Armii Czerwonej do wymogów „wojny motorów" - wielkiej
wojny.
Starł się tu z Woroszyłowem, który miał inną koncepcję prowa-
dzenia działań bojowych. Nie będziemy wnikać w istotę ich konflik-
tu. Ważne jest jedno - obaj przygotowywali się do przyszłej wojny.
Pod kątem przyszłej wojny budowano też moskiewskie metro.
W fazie projektowania, z podmoskiewskich lotnisk startowały bom-
bowce i zrzucały bomby na teren planowanej budowy. Za pomocą
tych nalotów obliczano głębokość wykopów pod tunele - by metro
było bezpieczne na wypadek bombardowań. Ze względów militar-
nych Gospodarz zabronił budować odcinki naziemne. Kolej została
całkowicie ukryta pod ziemią - na wypadek wielkiej wojny. Tak
opisywał tę budowę inżynier i historyk Jegorow na łamach gazety
„Argumenty i Fakty".
Poświęcenie hetmana
Gospodarz trafnie ocenił rolę Hitlera w wielkim marzeniu. Zrywa-
jąc pokój w Europie, w marcu 1938 roku, Hitler zajął Austrię. Chmu-
ry gromadziły się nad Czechosłowacją. Zgodnie z przewidywaniami
Gospodarza, Fuhrer pcha kontynent do wojny, zaczyna burzyć kapi-
talistyczny ład w Europie. To już nie był miraż ani marzenie, nad
Europę nadciągała najprawdziwsza rewolucja światowa. Trzeba tylko
iść z Hitlerem do przodu, posuwać go jak najdalej.
Sytuacja na szachownicy wyglądała bardzo pomyślnie. Arcy-
mistrz postanowił więc po raz pierwszy rozegrać partię poza grani-
cami kraju.
Już w 1938 roku, w trakcie rozmów z Francją i Wielką Brytanią
na temat bezpieczeństwa zbiorowego, wykonuje fantastyczny ruch.
Zaczyna szukać kontaktów ze swym najgorszym wrogiem - z Adol-
fem Hitlerem. Z Berlina odwołano ambasadora ZSRR, Żyda Jako-
wa Surica. Zastąpił go Rosjanin Aleksiej Mieriekałow.
Równocześnie nasila pertraktacje z Anglią i Francją-jego trady-
cyjny bluff. Z góry wie, że rozmowy zakończą się fiaskiem. Za-
chodnie demokracje nie wierzą nowemu Dżyngis-chanowi. Wzbu-
dza w nich wstręt i strach. Rokowania mają być haczykiem na
Hitlera.
Rzeczywiście - obawiając się sojuszu Stalina z Zachodem Hitler
zaczyna okazywać zainteresowanie Związkiem Radzieckim.
W 1938 roku politycy niemieccy przestają miotać obelgi na komu-
nizm, a radzieccy - na faszyzm. Następuje nowa faza: nieprzejed-
nani wrogowie jak gdyby przestają się zauważać.
Czechosłowacja staje się kolejną ofiarą Hitlera. Gospodarz na-
tychmiast proponuje Czechom pomoc wojskową. Pod warunkiem,
że to samo zrobi Anglia i Francja. To odważne i zupełnie bezpiecz-
ne posunięcie. Wie, że nie będzie musiał udzielać żadnej pomocy.
Chociażby dlatego, że Polska i Rumunia w żadnym wypadku nie
pozwolą na przemarsz Armii Czerwonej przez swoje terytoria. Ro-
zumieją, że Stalina łatwo wpuścić, ale trudno się go pozbyć. A tak-
że dlatego, że polski rząd lekkomyślnie połknął przynętę Hitlera
i zagarnął kawałek ginącej Czechosłowacji.
W ten sposób, nic nie ryzykując, zyskuje w oczach Europy mia-
no szlachetnego obrońcy demokracji. Na razie urządza kolejny te-
atr: Biuro Polityczne bez końca radzi nad sposobami udzielenia
pomocy. W tym czasie sojusznicy umywają ręce - zdradzają Cze-
chosłowację. Premierzy Wielkiej Brytanii i Francji, Neville Cham-
berlain i Edouard Daladier, podpisują traktat monachijski. Są pe-
wni, że uspokoili Hitlera. Zapewnili pokój. Potężne czeskie umoc-
nienia graniczne bez jednego wystrzału wpadają w ręce Niemców.
Armia czeska przestaje istnieć. Tak jak niebawem cała Czechosło-
wacja - mimo gwarancji Anglii i Francji.
Moskwa dowiaduje się o traktacie 29 września 1938 roku. Biuro
Polityczne obraduje przez całą noc. Ma to podkreślić nadzwyczajną
rangę posiedzenia. Gospodarz ordynarnie atakuje nieobecnego Lit-
winowa: ludowy komisarz spraw zagranicznych jest ponoć zwolen-
nikiem sojuszu z zachodnimi demokracjami. „Ponoć", bo o wszyst-
kich posunięciach dyplomatycznych decydował wyłącznie on - Go-
spodarz. Teraz jednak oskarża: w rezultacie polityki Litwinowa
Francja i Anglia podpisały traktat, kierując tym samym agresję
Hitlera przeciwko ZSRR. Teraz on. Gospodarz, jest zmuszony
szukać nowych sposobów powstrzymania tej agresji. Przygotowuje
grunt pod rychły zwrot o 180 stopni. Sojusz z Hitlerem będzie jak
gdyby nowym wariantem pokoju brzeskiego.
Nie wątpił w powodzenie planu. Rozumie Hitlera, Hitler jest taki
sam jak on. Nic go nie nasyci. Czechosłowacja to dopiero początek.
Jednak, żeby iść naprzód, Hitler musi zawrzeć sojusz z ZSRR.
On, Gospodarz, zgodzi się na ten sojusz - żeby tylko Hitler
poszedł dalej i zniszczył cały kapitalistyczny świat.
Na razie sam podejmuje kolejne kroki. 3 maja 1939 roku Biuro
Polityczne odwołuje Litwinowa. Jego funkcję przejmuje szef rządu,
Mołotow. To powinno podkreślić wyjątkową rangę polityki zagra-
nicznej.
Litwinow nie dostaje żadnej nominacji. Rozumie, że to koniec.
Czeka i pisze błagalne listy do Gospodarza. Odpowiedzią jest mil-
czenie. Wszyscy spodziewają się aresztowania Litwinowa. I są zdu-
mieni, że nic takiego nie następuje. Dlaczego? Dlatego, że dążąc do
sojuszu z Hitlerem Gospodarz obmyśla już dalsze posunięcia na
europejskiej szachownicy. W tej grze Litwinow - zwolennik orien-
tacji na demokracje zachodnie - będzie jeszcze potrzebny.
Rzeczywiście: po wybuchu wojny z Hitlerem ocalały Litwinow
zostanie zastępcą narkoma spraw zagranicznych.
Później wszystko przebiegło tak, jak przewidywał Gospodarz.
Hitler stanął u granic Polski. Chamberlain udzielił Polakom gwa-
rancji na wypadek napaści. W tej sytuacji Hitler musiał zawrzeć
sojusz z ZSRR.
Na razie Gospodarz dyskretnie ponagla Flihrera: Woroszyłow na
czele misji wojskowej podejmuje rozmowy z Anglią i Francją. Hit-
ler podrywa się do działania. Ambasador Rzeszy, Wemer von Schu-
lenburg kończy tajne negocjacje z Mołotowem. Ribbentrop, stale
przeklinany przez radzieckie gazety, jest gotów przyjechać do Mos-
kwy, przeklinanej przez niemieckie gazety. Faszyści proponują bol-
szewikom podział Europy.
Hitler się spieszy: przed napaścią na Polskę musi mieć pełną
jasność sytuacji. Ribbentrop zasypuje Schulenburga szyfrograma-
mi. Wywiad pracuje - i Gospodarz wie wszystko o niecierpliwości
Hitlera. Ma go w garści.
Jest połowa sierpnia. Hitler nie może dłużej czekać: zaczną się
jesienne deszcze, drogi rozmiękną. Bez szemrania przyjmuje wszy-
stkie propozycje Gospodarza.
19 sierpnia anonsuje depeszą przyjazd Ribbentropa.
Największa sensacja polityki światowej
Dla Gospodarza sojusz z Hitlerem nie oznacza zdrady ideałów.
Hitler i zachodnie demokracje to wrogowie. Sojusz z nimi jest tylko
krokiem ku wielkiemu marzeniu. Jednakże odkładając na półkę swą
nienawiść do Hitlera, poświęcił hetmana. Sojusznik Hitlera nie mo-
że być wodzem demokracji. Oczywiście trzeba będzie jeszcze po-
święcić Komintern. Wiedział jednak, że w przyszłości odbierze
wszystko, co utracił. A na razie zyskuje terytoria.
„Nieźle się nawyzywaliśmy, prawda?" - powitał na Kremlu Rib-
bentropa. Przez trzy godziny, w całkowitej zgodzie, dzielili Europę
Wschodnią. Ribbentrop bez słowa sprzeciwu przyjął wszystkie do-
datkowe warunki Gospodarza. „Pakt o nieagresji" oraz tajny proto-
kół zostały podpisane. Oczywiście dokumenty podpisał Mołotow,
a nie on. Później był bankiet, na którym zahartowany w „nocnych
obiadach" u Gospodarza Mołotow zadziwił wszystkich mocną
głową.
Stalin wzniósł toast za Hitlera. Ribbentrop - za Stalina. Delega-
cja niemiecka musiała dużo wypić: za pakt, za nową erę we wzaje-
mnych stosunkach. Gospodarz zachował poczucie humoru - zapro-
ponował toast za obecnego na bankiecie Kaganowicza. Ribbentrop
musiał więc wypić za Żyda. Żyd Kaganowicz musiał jednak wypić
za Hitlera. Rozmowy zakończono. W dodatkowym „tajnym proto-
kole" ustalono cenę, jaką Hitler musiał zapłacić za pakt: zgadzał się
na „zmiany terytorialne i polityczne w krajach nadbałtyckich" i za-
bezpieczenie interesów ZSRR w Besarabii. Gospodarz dostał też
kawałek Polski.
Po podpisaniu paktu Gospodarz zrobił prezent Hitlerowi: siedzą-
cy w łagrach komuniści niemieccy i austriaccy - niedobitki starego
Kominternu - zostali przewiezieni do Niemiec i przekazani w ręce
gestapo.
Następnego dnia Woroszyłow drwiąco poinformował delegację
angielską i francuską: „W związku z zaistniałymi okolicznościami
dalsze rozmowy nie mają sensu".
Gospodarz sam dopilnował, by narodowi radzieckiemu wyjaś-
niono powody zawarcia tak dziwnego sojuszu. W jednostkach wojs-
kowych pokazywano dwa zabawne trójkąty. Na jednym napisano:
„Czego chce Chamberlain?" Przy górnym wierzchołku widniał na-
pis „Londyn", przy podstawie - „Berlin" i „Moskwa". Chamber-
lain chciał z góry doprowadzić do konfliktu dwóch dolnych kątów.
W drugim trójkącie - z napisem: „Co zrobił towarzysz Stalin?"
Moskwa była przy wierzchołku. Stalin zderzył Berlin z Londynem.
My byliśmy górą!
Naród radziecki zareagował entuzjastycznie. Zdał kolejny test
pokory. Tak, Gospodarz stworzył naprawdę nowe społeczeństwo.
Druga wojna światowo
Hitler napadł na Polskę. Anglia i Francja wypowiedziały wojnę
Niemcom. Gospodarz miał rację: Hitler ostatecznie wciągnął Euro-
pę do wojny. Kryzys światowy stał się faktem. Droga do wielkiego
marzenia stała otworem.
Partia szachów trwała. Stalin zaczął działać i odbierać utracone
po rewolucji kawałki imperium Romanowów. 17 września jego
wojska wkroczyły do Polski. Hitler musiał to przełknąć i zgodzić
się na zmiany w tekście wspólnego komunikatu radziecko-niemiec-
kiego. Zamiast wojowniczych oświadczeń Hitlera Gospodarz umie-
ścił w nim ulubione frazesy ideologiczne: „W celu przywrócenia
pokoju i porządku w Polsce oraz okazania pomocy narodowi pol-
skiemu..." Krótko mówiąc, zajmowali Polskę dla dobra Polski! Ta-
ki był „dogłębny język".
Zachodnia Ukraina i zachodnia Białoruś - części imperium Ro-
manowów - wróciły do jego imperium. Równocześnie zafundował
prezent Litwinom - zwrócił im Wilno. Litwa triumfowała.
Co inteligentniejsi Litwini wzdychali: „Wilno należy do nas, ale
my chyba do Rosji".
W ostatnich dniach września, gdy Ribbentrop ponownie przyje-
chał do Moskwy, Gospodarz prosił już o kraje nadbałtyckie, łącznie
z Litwą, która przedtem znalazła się w niemieckiej strefie intere-
sów. Poprosił też (i dostał) polskie rejony roponośne - Borysław
i Drohobycz, tak potrzebne ubogim w ropę Niemcom. W zamian
obiecał sprzedawać paliwo Rzeszy. Hitler musiał wyrazić zgodę.
Bał się przejścia Stalina na stronę koalicji. I znów bankiet na Krem-
lu, znów Ribbentrop wychylał niezliczone toasty - za przyjaźń mię-
dzy narodami, za pokój na całym świecie. Gospodarz zawsze miał
poczucie humoru.
Spotkanie wielkich wodzów
„W Rosji wszystko jest tajne i nic nie jest tajemnicą".
Krążyło wiele pogłosek o tajnym spotkaniu Stalina i Hitlera.
Miało się odbyć gdzieś na terytorium Polski zajętym przez ZSRR.
W 1972 roku we Lwowie stary kolejarz opowiedział mi o pocią-
gu, który przyjechał do Lwowa w październiku 1939 roku. Ochrona
nie wpuszczała nikogo na dworzec, wstrzymano ruch kolejowy.
Kolejarz pamiętał nawet datę - 16 października. Ze zdumieniem
przypomniałem sobie tę datę, gdy „Komsomolska Prawda" donios-
ła o sensacyjnym dokumencie, jaki znaleziono w waszyngtońskim
Archiwum Narodowym.
19 lipca 1940. Ściśle tajne. Szanowny Pan Adolf A. Berle, asystent sekretarza
stanu. Według najświeższych informacji po podziale Polski między Niemcy
i ZSRR Hitler i Stalin potajemnie spotkali się we Lwowie w dniu 17 paździer-
nika 1939 roku. Prawdopodobnie rządy innych krajów jeszcze o tym nie wie-
dzą. Wiadomo nam, że podczas tego spotkania Hitler i Stalin podpisali traktat
wojskowy, który zastąpił poprzedni „Pakt o nieagresji". Doniesiono nam, że
28 października 1939 roku na zebraniu Biura Politycznego Komunistycznej
Partii Związku Radzieckiego, Stalin poinformował, ze szczegółami, siedmiu
członków wyżej wymienionego Biura o swoich negocjacjach z Hitlerem.
Szczerze oddany J. Edgar Hoover.
Tak, na dokumencie widnieje podpis wieloletniego dyrektora
FBI. I data odtajnienia: grudzień 1979 roku.
Mogłem uwierzyć w prawdziwość dokumentu, ale wątpiłem
w prawdziwość podanej w nim informacji. Źródła Hoovera mogły
przecież kłamać.
Artykuł zmusił mnie jednak do sprawdzenia opowieści kolejarza.
On też wspominał o październiku.
Nie byłem pewien, czy uda mi się cokolwiek sprawdzić. Stalin
zapewne zadbał, by wszelkie ślady spotkania zostały zniszczone.
I wtedy postanowiłem przejrzeć przechowywany w Archiwum Pre-
zydenta „Dziennik rejestracji" osób, które Stalin przyjmował na
Kremlu. Sprawdziłem wpisy z października 1939 roku.
Nie, szesnastego Stalin urzędował w swoim gabinecie. Siedem-
nastego też przyjął wielu interesantów. Już miałem odłożyć „Dzien-
nik", ale przypadkiem zerknąłem na 18 października. Tego dnia nie
było przyjęć! 18 października Stalin nie pojawił się na Kremlu! Nie,
to nie był dzień wolny. Osiemnasty wypadał w czwartek. A jednak
w tym dniu Stalina nie ma na Kremlu... Nie ma go też nazajutrz
- 19 października. Wraca do gabinetu dopiero wieczorem i zaczyna
urzędowanie o godz. 20.25.
Znałem tryb jego niezmordowanej, bezustannej pracy. Był typo-
wym pracoholikiem. Nagła przerwa mogła nastąpić tylko w dwóch
przypadkach: albo był ciężko chory, albo... nieobecny w Moskwie.
Ciekawa jest lista ludzi, których przyjął w przeddzień tajemni-
czego zniknięcia. Wraz z członkami Biura Politycznego przychodzą
doń komisarz obrony, Woroszyłow, oraz Żukow, Kulik, Kuzniecow
Isakow - dowódcy armii i floty. Nadłuźej siedzi w gabinecie nar-
kom spraw zagranicznych, Mołotow.
W czasie tej dziwnej nieobecności musiało się zdarzyć coś bar-
dzo ważnego. Z rejestru wynika, że po wieczornym powrocie dzie-
więtnastego października Stalin przez półtorej godziny rozmawia
w cztery oczy - znów z Mołotowem! W trakcie tej rozmowy do
gabinetu wzywany jest Żukow (późniejszy bohater II wojny świato-
wej) i człowiek numer trzy w państwie - Kaganowicz.
Czy takie spotkanie naprawdę się odbyło? Tajne spotkanie stule-
cia. Jak można by je opisać? Siedzieli naprzeciwko siebie - wodzo-
wie, ziemscy bogowie, straszliwi bliźniacy. Tak podobni i tak różni.
Przysięgali sobie wieczną przyjaźń, dzielili świat. I każdy myślał,
jak oszukać rozmówcę.
Widocznie podczas tego spotkania Stalin zrozumiał, jak bardzo
jest potrzebny Hitlerowi. Dlatego w końcu 1939 roku zgotował mu
niespodziankę - zaatakował Finlandię.
Wojna fińska
Naciski na Finlandię zaczęły się jeszcze przed podpisaniem pak-
tu z Hitlerem.
Na początku jesieni 1939 roku Gospodarz wezwał Kiriłła Mie-
rieckowa, ówczesnego dowódcę Leningradzkiego Okręgu Wojsko-
wego.
W gabinecie zastałem pracownika Kominternu, znanego działacza komunis-
tycznego, Kuusinena - pisał Mierieckow. - Opowiedziano mi o obawach na-
szego kierownictwa, wynikających z antyradzieckiego kursu polityki rządu
Finlandii. (...) Finlandia mogła się stać platformą ataków antyradzieckich dla
każdego z dwóch bloków imperialistycznych - niemieckiego i anglo-francus-
kiego. Istnieją różne warianty naszych działań odwetowych w przypadku napa-
ści ze strony Finlandii. (...) W związku z tym spada na mnie obowiązek przygo-
towania planu obrony granicy przed agresją oraz planu naszego kontruderzenia
na fińskie siły zbrojne.
Zdumiewająca scena! Żaden z rozmówców oczywiście ani przez
chwilę nie pomyślał, że maleńka Finlandia mogłaby zaatakować
olbrzymie imperium. Nikt nie wierzy, że Hitler lub Anglia i Francja
podejmą nagle ataki antyradzieckie z terytorium tego kraju. Prze-
cież lada dzień zostanie podpisany pakt z Niemcami, a Woroszyłow
prowadzi negocjacje z koalicją.
Cała trójka doskonale rozumie, że chodzi o zajęcie Finlandii.
„Znany działacz komunistyczny Kuusinen", Fin, utworzy marione-
tkowy rząd. Tak brzmi jednak ,,dogłębny język" ideologii: „atak"
oznacza „obronę", „agresja" - „odparcie agresji".
Wszystko poszło zgodnie z planem. Zaproponowano Finom
wymianę terytoriów, która była nie do przyjęcia: Finlandia miała
oddać Karelię z obronną Linią Mannerheima. Rozmowy utknęły
w martwym punkcie. Niebawem rząd radziecki oświadczył:
„26 listopada nasze wojska zostały niespodziewanie ostrzelane
przez artylerię fińską. (...) Czterech żołnierzy zginęło, a dziesięciu
odniosło rany". Na próżno Finowie dowodzili, że strzelano z ra-
dzieckich stanowisk ogniowych, że Gospodarz kazał strzelać do
swoich. Wybuchła wojna.
Za napaść na Finlandię wykluczono ZSRR z Ligi Narodów.
Porażko
Otto Kuusinen niezwłocznie utworzył rząd. Włączył do niego
żałosne niedobitki fińskich komunistów, ocalałe z terroru. Nawia-
sem mówiąc ten „znany działacz komunistyczny" nic nie wiedział
o losie swoich współtowarzyszy, a nawet własnej rodziny. Nie poin-
formowano go też o planowanej przyszłości Finlandii. Marszałek
Iwan Koniew pisze we „Wspomnieniach", jak w obecności admira-
ła Iwana Isakowa i marszałka Klimenta Woroszyłowa Gospodarz
powiedział: „Finów trzeba będzie przesiedlić. (...) Jest ich mniej niż
mieszkańców Leningradu, przesiedli się ich bez problemu".
Biedny Kuusinen miał zapewne zginąć wraz z całym rządem
i narodem. Gospodarz umiał realizować wielkie plany. Skoro Bóg
osiedlił kogoś nie tam, gdzie trzeba, on skoryguje ten błąd.
Nie poprawił dzieła Pana Boga. Kampania fińska miała być
błyskawiczna. „W założeniu miała trwać dwanaście dni" - pisał
Mierieckow. Armia Czerwona ponosiła jednak porażki. Tylko
nadludzkim wysiłkiem udało się powstrzymać kontrofensywę
Finów.
„Dwieście tysięcy (żołnierzy radzieckich) leży w zaspach i pat-
rzy niewidzącymi oczami w nasze pochmurne niebo. Nie jesteśmy
temu winni" - powiedział prezydent Finlandii, marszałek Cari Gus-
taw Mannerheim. Do tej liczby trzeba było doliczyć trzysta tysięcy
kalek i zaginionych bez wieści.
Maleńka Finlandia wytrzymała uderzenie. Radziecka armia,
z Woroszyłowem na czele, wykazała całkowite nieprzygotowanie
do wojny. To uspokoiło Hitlera. Finowie mieli jednak nikłe rezerwy
i mimo sukcesów musieli zrezygnować z części terytorium. Gos-
podarz uzyskał pożądany Przesmyk Karelski i rejon jeziora Ładoga.
Wyciągnął jednak wnioski z porażki: usunął Woroszyłowa ze sta-
nowiska komisarza ludowego obrony. Nowy narkom, marszałek
Siemion Timoszenko, powiedział fińskiemu attache: „Rosjanie wie-
le się nauczyli w tej ciężkiej wojnie".
Odbudowane imperium
Przez cały 1940 rok Hitler realizuje swoje plany. Podbija Danię,
Norwegię, Belgię, Holandię, Luksemburg, wreszcie Francję. Po ka-
żdej zwycięskiej kampanii Gospodarz nie zapomina o depeszy
z gratulacjami z okazji „nowego wspaniałego sukcesu Wehrmach-
tu". Sam też odcina kupony: zajmuje kolejne republiki nadbałtyc-
kie. Robi to, by „położyć kres intrygom Anglii i Francji, które
usiłują doprowadzić do rozdźwięków między Niemcami a ZSRR".
Dowcipny Gospodarz okupuje te kraje w imię przyjaźni z Hitlerem.
Estonia, Litwa i Łotwa - oczywiście „na prośbę ich narodów"
wracają na łono Imperium Rosyjskiego.
Sięgnął też po Bałkany. Latem 1940 roku zażądał od Rumunii
zwrotu Besarabii utraconej w 1918 i Północnej Bukowiny. Nad
granicą stanęły potężne siły Armii Czerwonej. Hitler potrzebował
rumuńskiej ropy. Przerażony ewentualnym konfliktem zbrojnym
w Rumunii musiał wywrzeć nacisk na rząd w Bukareszcie.
Rumunia pokornie spełniła żądania Stalina.
Zagarniając więcej niż wynikało z porozumień. Gospodarz przez
cały czas demonstruje lojalność wobec Hitlera. Latem 1940 roku,
gdy nowy ambasador brytyjski poruszył temat sojuszu przeciwko
Hitlerowi, natychmiast wysyła do Berlina tekst swojej odpowiedzi:
„Stalin (...) nie stwierdził, by Niemcy wykazywały chęć podboju
państw europejskich. (...) Nie uważa, by działania zbrojne Niemiec
stanowiły jakiekolwiek zagrożenie dla ZSRR".
Z kogo kpił - z Anglika? Z Hitlera? Z ich obu?
Na zajętych terytoriach belitośnie wprowadzał „moralno-polity-
czną jedność społeczeństwa". NKWD oczyszczało przyłączone zie-
mie z „wrogich elementów". Jechały transporty nowych więźniów:
burżuje, inteligenci, zamożni chłopi, biali emigranci i działacze po-
lityczni zasilali siłę roboczą gułagu. Wywożono ich w wagonach
towarowych - dwupiętrowe prycze, pośrodku rura odpływowa do
kubła, wąskie okienka, prawie w ogóle nie przepuszczające powiet-
rza.
W jednym z takich wagonów jechał Żyd, aresztowany na Litwie.
Był to Menachem Begin - przyszły premier Izraela.
Anglia jednak nie kapitulowała. Broniła się zaciekle, a nawet spra-
wiła niespodziankę: w sierpniu 1940 roku, samoloty brytyjskie po raz
pierwszy zbombardowały Berlin. Nie pomogły wściekłe naloty od-
wetowe. Brytyjczycy zaczynają wygrywać wojnę w powietrzu.
W tym czasie obaj wodzowie stale zapewniają się o wzajemnej
przyjaźni. Mołotow przyjeżdża do Berlina. Omawia z Niemcami
kwestię przyszłych stref wpływów. Rozmowy toczą się w schronie,
przy akompaniamencie wybuchów angielskich bomb.
- Z Anglią koniec - zapewnił Ribbentrop.
- To dlaczego tu siedzimy? - oschle spytał Mołotow.
Wiedział, że Hitler nie skończył jeszcze z Anglią.
Zagadkowa historia
Istnieje powszechnie przyjęta wersja, że wówczas Hitler postanowił
zaatakować swego nic nie podejrzewającego sojusznika. Właśnie wte-
dy szalony Flihrer przygotowuje Plan Barbarossa - plan napaści
na ZSRR. Podpisał go w grudniu 1940 roku. Podjął decyzję na pół
roku przed wybuchem wojny.
Pół roku! I przez te pół roku wszyscy, i Churchill, i pozostali
w Niemczech szpiedzy Kominternu uprzedzali Gospodarza o zbli-
żającej się agresji. Informował go o tym również Richard Sorge.
Ten członek Niemieckiej Partii Komunistycznej, wnuk współpraco-
wnika Marksa, pracował wówczas jako faszystowski dziennikarz
w Japonii i regularnie przekazywał meldunki do Moskwy. Udało
mu się nawet ustalić dokładną datę napaści na ZSRR.
Stalin jednak nie wierzył. Nikomu. Tymczasem Hitler zaatako-
wał! Zdradziecko, nagle i całkiem niespodziewanie. Skompliko-
wana partia szachów, którą tak mistrzowsko rozgrywał Gospo-
darz, skończyła się jego klęską. Taka jest powszechnie przyjęta
wersja.
Ta wersja budzi jednak zdumienie. Przebiegły Gospodarz, czło-
wiek Wschodu, którego naczelną zasadą było nie ufać nikomu,
a strategią - uśpić wroga, raptem bezgranicznie zaufał staremu wro-
gowi! Tak bezgranicznie, że nie zwraca najmniejszej uwagi na syg-
nały ostrzegawcze. I wierzy kłamcy Hitlerowi, który tyle razy zdra-
dzał, łamał dane słowo. Czy to naprawdę ten Gospodarz? Może
mówimy o kimś innym? Na pewno nie - przez sześćdziesiąt lat
pokazał, jaki jest naprawdę. Cóż więc się stało?
Już w marcu 1941 roku wywiad przedstawił mu cały Plan Bar-
barossa. Wojna miała wybuchnąć między 15 maja a 15 czerwca.
Pragmatyczny Gospodarz wierzył jednak tylko w logikę: Hitler nie
może się wdać w taką awanturę.
Marksista Stalin doceniał ekonomię i wiedział, że Hitler nie mo-
że walczyć na kilka frontów z krajami, których potencjał gospodar-
czy przewyższa możliwości Niemiec. Nie mógł też wierzyć
w ostrzeżenia Churchilla - tym bardziej, że tamten już raz popełnił
zabawną pomyłkę. Uprzedził Gospodarza, że Niemcy mogą zaata-
kować w maju.
Owszem, zaatakowali, ale nie ZSRR, tylko... Anglików na Kre-
cie. Gospodarz mógł więc spytać, dlaczego wywiad brytyjski tak
bardzo troszczy się o interesy ZSRR, skoro nie pilnuje własnych?
Odpowiedź była prosta: Anglia spływa krwią w nierównej walce,
więc Churchill za wszelką cenę stara się wciągnąć Rosjan do woj-
ny.
Nie mógł też wierzyć swemu szpiegowi. Współpracownicy Sor-
gego zostali rozstrzelani. Jego radziecka żona też. Sam Sorge od-
mówił powrotu. Czyż można mu było wierzyć?
I gdy na początku 1941 roku Hitler zaczął kampanię bałkańską,
Gospodarz mógł spać spokojnie. W kwietniu skapitulowała Jugo-
sławia. Hitler ruszył na Grecję. Gospodarz wiedział, do czego Fuh-
rer zmierza. Po podboju Grecji mógł zaatakować Anglików w Egip-
cie, zająć Suez. Tego samego obawiał się Churchill, błagając USA
o przystąpienie do wojny: „Błagam Pana, Panie Prezydencie - pisał
do Roosevelta - by ocenił Pan wszystkie skutki klęski na Bliskim
Wschodzie. (...) To będzie koniec Imperium Brytyjskiego".
Istniał jeszcze jeden zabawny dowód nierealności rychłego ataku
Hitlera na ZSRR. Ponieważ Hitler był zajęty na Bałkanach, nie mógł
zaatakować wcześniej niż w końcu czerwca. To znaczyło, że musi się
przygotować do rosyjskiej zimy. Oznaką zamiarów armii niemieckiej
powinny więc być... kożuchy baranie. Hitler potrzebowałby milio-
nów kożuchów. Wywiad radziecki bacznie śledził notowania na gieł-
dzie: wzrost popytu na skóry spowodowałby spadek cen baraniny.
Nic takiego jednak nie nastąpiło. Gospodarz miał prawo uznać, że
Churchill chce wciągnąć USA do wojny prośbą, a ZSRR - dezinfor-
macyjną groźbą i że Hitler nie może go zaatakować.
Hitler jednak zaatakował. Dlaczego? Może Gospodarz nie wziął
pod uwagę czynnika irracjonalnego, egzaltacji impulsywnego Hit-
lera? Nie, Gospodarz znakomicie znał się na ludziach. Hitler był
histerykiem, który odgrywał histerię. Hitler działał w natchnieniu,
ale najczęściej udawał natchnienie. W wąskim kręgu znajomych
kpił z tego, co w proroczym uniesieniu obwieszczał tłumom. Jego
decyzje były śmiałe, lecz zawsze logiczne. Hitler to taki sam aktor
jak on. Gospodarz! Tyle że o innym temperamencie. Europejski
dekadent. Gra histerycznie, wyrzuca z siebie potoki słów. Gospo-
darz to aktor Wschodu: nie mówi, lecz wygłasza. Kapłani przez
wiele dni muszą się głowić nad sensem skąpych wypowiedzi bogo-
człowieka. Dlaczego jednak w decydującym momencie swego ży-
cia Hitler podjął tak nielogiczną decyzję? Żeby to zrozumieć, musi-
my zapomnieć o wszystkich powszechnie przyjętych wersjach.
Oficer Zarządu Głównego KGB, Władimir Rezun*, zdecydował
się pozostać na Zachodzie, żeby opublikować pewne odkrycie, któ-
* Piszący pod pseudonimem Wiktor Suworow - przyp. wyd.
re męczyło go przez całe życie. Wszystko zaczęło się od zajęć
w Akademii Wojskowej. Na wykładach strategii Rezun usłyszał, że,
jeśli nieprzyjaciel szykuje się do ataku z zaskoczenia, musi: l) skon-
centrować wojska w rejonie granicy; 2) rozmieścić lotniska jak naj-
bliżej linii frontu. Z kolei na wykładach z historii Rezun usłyszał, że
Stalin był zupełnie nie przygotowany do wojny, gdyż popełnił szereg
kardynalnych błędów: l) skoncentrował doborowe jednostki w rejo-
nie granicy; 2) rozmieścił tam lotniska. Rezun zaczął badać ten prob-
lem. Ku swemu zdumieniu stwierdził, że ufny Stalin po podpisaniu
paktu gorączkowo zwiększał tempo zbrojeń. W przededniu wojny
wysyłał na granicę wciąż nowe dywizje. Zgodnie z zasadami strategii
ataku z zaskoczenia. Rezun zadał więc sobie pytanie: Co to oznacza?
Czy Stalin miał zamiar zaatakować Hitlera?
Tak, podpisując pakt z Niemcami, zachęcił Hitlera do dalszych
podbojów. Gdy Hitler burzył kapitalistyczną Europę, Gospodarz
przygotowywał się do radykalnego zwrotu - do wielkiej wojny
z Fuhrerem. Jako zwycięzca w tej wojnie stanie się wyzwolicielem
wyczerpanej Europy. I jej przywódcą. Na początek będzie to Euro-
pejski Związek Socjalistycznych Republik, a później „tylko jeden
radziecki naród" - jak zapewniał poeta Michaił Kulczycki.
Gospodarz trafnie ocenił znaczenie Hitlera dla zwycięstwa wiel-
kiego marzenia.
Przez cały czas szykował się do ataku
Bez przerwy trwała obróbka ideologiczna społeczeństwa: gazety
i filmy sławiły armię. Największym wydarzeniem teatralnego sezo-
nu była sztuka Chłopak z naszego miasta Konstantina Simonowa,
opowiadająca o żołnierzu. Nie bez powodu Gospodarz wysyła do
szkół wojskowych obu swych synów. Kompozytorzy dostają spec-
jalne zamówienia - pojawia się mnóstwo piosenek o wielkiej woj-
nie i rychłym zwycięstwie. Na przykład słynny marsz czołgistów:
„Jak groźny grom, jaśniejąc blaskiem stali, zaczną maszyny swój
płomienny marsz, gdy w bój rozkaże iść towarzysz Stalin".
„Prawda" zamieszcza wystąpienie lotnika, Gieorgija Bajduko-
wa: „Jakim szczęściem i radością będą płonąć oczy tych, którzy tu,
na Kremlu, przyjmą ostatnią republikę do bratniej rodziny narodów
całego świata! Wyobrażam sobie bombowce, które obracają w pe-
rzynę fabryki, węzły kolejowe, magazyny i pozycje nieprzyjaciela
(...) szturmowce atakują lawiną ognia. Okręty desantowe, pełne dy-
wizji wojska".
Tuż po podpisaniu „Paktu o nieagresji" na osobisty rozkaz Stali-
na powstaje plan „mobilizacyjnego rozwinięcia sił zbrojnych
ZSRR". Autorzy zakładają, że główne działania wojenne będą się
toczyć na Froncie Zachodnim! W „Regulaminie Polowym" z 1939
roku stwierdzono: „Armia Czerwona będzie najbardziej zaczepną
ze wszystkich armii, które kiedykolwiek prowadziły takie działa-
nia". We wszystkich parkach kultury wznoszą się wieże spadochro-
nowe. W armii powstają niezliczone jednostki desantowe. W 1941
roku liczą już ponad milion spadochroniarzy. Jak pisze Czadajew,
kierujący wówczas sprawami Rady Komisarzy Ludowych (do jego
nie opublikowanych wspomnień wrócimy jeszcze kilkakrotnie),
właśnie w tym czasie Gospodarz polecił mu „przygotować informa-
cję o decyzjach obronno-gospodarczych, podejmowanych w latach
wojny domowej".
- Jak postępują prace przy budowie nowego schronu przeciwlot-
niczego na Kremlu? - zapytał.
- Prace trwają przez całą dobę - odpowiedział Czadajew. - Za
dwa miesiące wszystko będzie gotowe.
- Podejmijcie kroki, żeby skończyć wcześniej - odpowiedział
Stalin.
Oczywiście Hitler wiedział o wszystkim. Rozumiał też, po co
Stalin skoncentrował główne siły na granicy z Rumunią. Besara-
bia była tylko zasłoną dymną. W Rumunii biło serce niemieckiej
machiny wojennej - ropa naftowa. Dlatego powstał Plan Bar-
barossa.
Obaj sojusznicy-wrogowie nigdy sobie nie dowierzali. Obaj wie-
dzieli jednak, że nie są jeszcze gotowi do starcia.
To ich uspokajało. Stalin nie szczędzi pokojowych gestów. De-
montuje linię umocnień. Hitler jednak wie, że armia Stalina stoi
u jego granic. W lutym 1941 roku Gospodarz każe rozwinąć polowe
punkty dowodzenia.
Równocześnie usypia czujność sojusznika: w maju zamknął wro-
gie Hitlerowi ambasady Belgii, Norwegii, Grecji i Jugosławii. Nato-
miast 5 maja 1941 roku, podczas promocji w Akademii Sztabu
Generalnego Armii Czerwonej, powiedział wprost: „Wszystko
zmierza ku wojnie i przeciwnikiem będą Niemcy". Stwierdził rów-
nież, że: „Nastąpiła całkowita przebudowa armii i znacznie wzrosła
jej liczebność". Liczyła już trzysta dywizji, z których jedna trzecia
to jednostki zmechanizowane.
Dyktatorom mówi się, niestety, to, co sami chcą usłyszeć.
Gospodarz nie wiedział, że spośród tych trzystu dywizji jedna
czwarta jest dopiero w trakcie formowania. Nie wiedział, że jego
uczelnie wojskowe, które gorączkowo otwierał w całym kraju, mają
bardzo niski poziom nauczania i wypuszczają kiepsko wyszkolo-
nych dowódców.
Na bankiecie po uroczystości powiedział: „Teraz, gdy zmoder-
nizowaliśmy naszą armię, gdy nasyciliśmy ją techniką, gdy staliśmy
się silni, musimy przejść od obrony do ataku. Naszym obowiązkiem
jest bronić kraju poprzez działania zaczepne".
Czadajew, który słyszał to wystąpienie, pisze:
Słowa Stalina, że „wszystko zmierza ku wojnie i przeciwnikiem będą Niemcy"
zostały usunięte. „Prawda" zamieściła jedynie zwięzłą notatkę. Za pośrednict-
wem korespondenta niemieckiej agencji informacyjnej rozpowszechniono
zmieniony tekst, w którym Stalin nazwiązywał do „Paktu o nieagresji" i pod-
kreślał, że „nie spodziewamy się napaści ze strony Niemiec".
Również w maju 1941 roku przedstawiono Gospodarzowi projekt
powołania dowództwa naczelnego. Nieco wcześniej, w lutym, Stalin
nalegał, by zwiększyć potencjał przemysłu (czytaj: zbrojeniowego)
o 17-18 procent. Tak się spieszył z „obroną".
Zacząć somemu
„Nie, Stalin nie planował ataku na Niemcy w 1941 roku"
- oznajmił autor książki o Stalinie, Dmitrij Wołkogonow. Historyk
wojskowy generał porucznik Wołkogonow był pierwszym, któremu
pozwolono spenetrować wszystkie tajne archiwa.
Wołkogonow pisał:
Mam przed sobą kilka dokumentów, adresowanych do Stalina i Mołotowa.
Komisarz obrony, Siemion Timoszenko, szef Sztabu Generalnego, Gieorgij
Żukow, przedstawili „szczegółowy plan operacyjny sił zbrojnych ZSRR na
Zachodzie i Wschodzie", sporządzony 11 marca 1941. (...) Mówi się w nim, że
zaistniała sytuacja polityczna każe zwrócić szczególną uwagę na obronę granic
zachodnich. Sztabowcy są zdania, że Niemcy mogą rozwinąć główne natarcie
na południowy wschód w celu zagarnięcia Ukrainy i uderzyć w dodatkowym
kierunku na Dwińsk i Rygę. 14 maja Timoszenko i Żukow wysyłają dyrektywy
dla dowódców okręgów wojskowych. Nigdzie nie ma mowy o natarciu na
Niemcy, we wszystkich dokumentach zaleca się podjęcie środków obrony.
Stary pracownik Zarządu Politycznego, Wołkogonow, powinien
jednak wziąć pod uwagę znaczenie języka ideologicznego. „Obro-
na" to właśnie pojęcie ideologiczne. W „dogłębnym języku" - jak
wskazuje przykład Finlandii - „obrona" często oznacza „atak".
Tenże Wołkogonow jako pierwszy cytuje zdumiewający doku-
ment, jaki Żukow przygotował dla Stalina. Dokument nosi datę
15 maja 1941 roku:
Ponieważ Niemcy przez cały czas utrzymują armię w stanie pełnej gotowości
bojowej, z szeroko rozbudowanym zapleczem, mogą uprzedzić nasze wyjście
na pozycje i zadać niespodziewany cios. Aby temu zapobiec, musimy nie
dopuścić do przejęcia inicjatywy przez dowództwo niemieckie, uprzedzić prze-
ciwnika i zaatakować go w chwili, gdy będzie w stadium dyslokacji jednostek
na pozycje wyjściowe i nie zdąży zorganizować frontu ani współdziałania
różnych rodzajów wojsk.
Wołkogonow zwraca uwagę, że Żukow nie podpisał tego doku-
mentu. Wyciąga stąd wniosek, iż nie został on doręczony Stalinowi.
Było jednak inaczej.
Cytowany przez Wołkogonowa dokument zachował się w całości
i jest przechowywany w Historyczno-Archiwalnym Ośrodku Sztabu
Generalnego. Nosi tytuł „Wytyczne do planu strategicznych działań Sił
Zbrojnych ZSRR na wypadek wojny z Niemcami i ich sojusznikami".
Adresowany jest do Stalina.
Na piętnastu stronach tekstu „Wytyczne" mówią o planie nie-
spodziewanego uderzenia na Niemcy.
W chwili obecnej Niemcy wraz z sojusznikami mogą wystawić przeciwko
ZSRR 240 dywizji. Proponuje się: uprzedzić przeciwnika i zaatakować. (...) Za
cel strategiczny uznać pełne rozgromienie głównych sił armii niemieckiej (...)
i wyjście w trzydziestym dniu operacji na linię Ostrołęka-Oiomuniec. (...)
W celu wykonania tego zadania należy:
1. Przeprowadzić potajemną mobilizację wojsk pod pretekstem ćwiczeń szko-
leniowych oficerów rezerwy.
2. Pod pretekstem wyjścia jednostek na poligony przeprowadzić potajemną
koncentrację wojsk na granicy zachodniej.
3. Potajemnie dyslokować lotnictwo na oddalone lotniska polowe i niezwłocz-
nie przystąpić do organizacji zaplecza technicznego.
Główne uderzenie miał wykonać Front Południowo-Zachodni
w kierunku na Kraków i Katowice. Celem ofensywy było oczywiś-
cie odcięcie Niemiec od ich południowych sojuszników (Włochy,
Węgry i oczywiście Rumunia z jej polami naftowymi).
„Wytyczne" uzupełniono szczegółowymi mapami i schematami.
Dokument został napisany ręcznie przez generała majora Aleksand-
ra Wasilewskiego, zastępcę szefa Sztabu Generalnego. Poprawki
naniósł pierwszy zastępca szefa tego sztabu generał porucznik Ni-
kołaj Watutin.
Na końcu zostawiono miejsce na podpisy Żukowa i Timoszenki.
Tych podpisów brak - tu Wołkogonow ma rację.
Tyle że brak podpisów wcale nie znaczy, że dokument nie został
przedłożony Stalinowi. Po prostu mamy do czynienia z typowym
brudnopisem. Oryginał najprawdopodobniej zniszczono podczas
którejś z regularnych czystek archiwów, jako że nie miał prawa
istnieć dokument świadczący o radzieckich planach napaści na Nie-
mcy.
Tak delikatna praca najwyższego dowództwa nie mogła się od-
bywać bez wiedzy Gospodarza. Nie bez powodu właśnie ta trójca
- Żukow, Timoszenko i Wasilewski - meldowała się w gabinecie
Stalina 12, 19 i 24 maja, co potwierdza „Dziennik rejestracji od-
wiedzających".
Nie jest również dziełem przypadku, że akurat wtedy - 15 maja
- do jednostek dotarła dyrektywa Głównego Zarządu Politycznego
Armii Czerwonej, w której przypominano bez osłonek:
Wielu pracowników politycznych zapomniało o znanym powiedzeniu Lenina:
„Gdy tylko będziemy na tyle silni, by obalić cały kapitalizm, natychmiast
chwycimy go za kark".
Dyrektywa precyzowała tę myśl:
Niekiedy słyszy się takie oto wytłumaczenie wojen sprawiedliwych i niespra-
wiedliwych: jeśli jedno państwo zaatakuje inne państwo i prowadzi wojnę
zaborczą, to jest to wojna niesprawiedliwa. I odwrotnie: jeśli jakieś państwo
zostało zaatakowane i tylko się broni, to jest to wojna sprawiedliwa. Wyciąga
się z tego wniosek, że Armia Czerwona będzie prowadzić jedynie wojnę ob-
ronną. Tymczasem nie wolno zapominać, że każda wojna, którą będzie prowa-
dził Związek Radziecki, będzie wojną sprawiedliwą..
Jaśniej nie można się wyrazić.
Oblicze boga wojny
Hitler postanowił wykonać pierwszy ruch. W odpowiedzi na
przygotowania Stalina opracował Plan Barbarossa. Stalin nie wie-
rzył w napaść ze strony Niemców. Wykorzystując to przekonanie
Gospodarza, Hitler zdecydował się na szaleństwo. Po prostu nie
miał innego wyjścia. Jutro Stalin sam by zaatakował. Hitler liczy na
słabość armii radzieckiej (co wyszło na jaw w Finlandii) i na za-
skoczenie. Ma nadzieję, że błyskawicznie pokona przeciwnika.
Gdyż tylko „Blitzkrieg" może go uratować.
Stalin zaś nadal nie wierzy w szaleńczy krok Hitlera. Jest pe-
wien, że ma czas i spokojnie szykuje swój zwrot - ten niespodzie-
wany atak, o którym pisali jego sztabowcy w „Wytycznych". Jed-
nakże w miarę zbliżania się decydującego dnia zaczął się dener-
wować. Napływało zbyt wiele sygnałów o ruchach wojsk niemiec-
kich na granicy.
Wypuścił próbny balon. 14 czerwca ukazało się oświadczenie
TASS:
W prasie angielskiej i nie tylko angielskiej pojawiają się spekulacje na temat
rychlej wojny między ZSRR i Niemcami. Jest to nieudolna propaganda sił
wrogich obu państwom.
Stalin czeka. Hitler nie reaguje. Tymczasem z ambasady niemie-
ckiej wyjeżdża coraz więcej pracowników. Jest wprawdzie pora
urlopów, ale te wyjazdy zaczynają przybierać masowy charakter.
Zbyt masowy. Stalin znów analizuje sytuację i znów dochodzi do
tych samych wniosków: Hitler nie może teraz zacząć. Przecież nie
jest wariatem. Lato się skończy, nadejdzie zima, armia bez ciepłej
odzieży... Co wtedy? Nie, Hitler tylko straszy. Może sam się boi.
Chce uzyskać jakieś gwarancje. No cóż, damy mu te gwarancje.
Wycofamy dywizje. A później znów podciągniemy. Wytresowani
aparatczycy nie odważyli się dyskutować. Mołotow wiedział, kiedy
można spierać się z Gospodarzem (a raczej kiedy Gospodarz chce,
żeby się z nim spierano). Teraz musi podzielać myśli wodza. Tak
samo jak ambasador w Niemczech, Władimir Diekanozow.
18 czerwca agenci działający w Niemczech przekazali wiado-
mość o dyslokacji myśliwców i mianowaniu namiestników przy-
szłych okupowanych ziem rosyjskich. Gospodarz skwitował to kró-
tko: „Możecie posłać wasze źródło informacji do..."
Ludowy komisarz obrony nie wytrzymał. Jak pisze Czadajew,
Timoszenko powiedział na kolejnym posiedzeniu: „Przygotowania
Niemiec wskazują, że wojna wybuchnie jeszcze w tym roku i to
wkrótce". W odpowiedzi usłyszał: „Nie straszcie, hitlerowskie Nie-
mcy po prostu starają się nas sprowokować".
W tych dniach jak zawsze zajmował się wszystkim. W Uzbeki-
stanie pracowała ekspedycja naukowa. Znakomity antropolog Mi-
chaił Gierasimow, który na podstawie czaszek rekonstruował rysy
twarzy, zaproponował otwarcie grobowca Timura. Gospodarz wy-
raził zgodę. Chciał zobaczyć oblicze wielkiego zdobywcy.
Timur spoczywał w Samarkandzie, w Mauzoleum Guri Emir.
Jeszcze przed wyprawą naukowców Gospodarzowi opowiedziano
miejscową legendę: nie wolno naruszać spokoju Boga Wojny. Jeśli
ktoś się tego dopuści, będzie nieszczęście. Trzeciego dnia Timur
sprowadzi wojnę. Tak mówili starcy na bazarze w Samarkandzie.
On, który widział, jak wyrzucano z grobowców rosyjskich świę-
tych, jak burzono kościoły, jak mordowano duchownych, mógł się
najwyżej uśmiechnąć. Sam był bogiem Wschodu. Co mu tam kości
Timura!
W nocy z 19 na 20 czerwca 1941 roku reflektory oświetliły
wnętrze Mauzoleum Guri Emir. Operatorzy kroniki filmowali ot-
warcie grobowca. Odsunięto gigantyczną marmurową płytę o wa-
dze 240 pudów. W ciemności marmurowego sarkofagu stała czarna
trumna, pokryta zetlałym złotym całunem. Timur zmarł daleko od
Samarkandy. W tej trumnie przywieziono go na miejsce spoczynku.
Stary stróż mauzoleum błagał, żeby nie otwierać trumny. Obecni
wyśmiali go. Z wieka wyrwano ogromne gwoździe. Gierasimow
uroczyście wyjmuje czaszkę Timura i demonstruje ją przed kamerą.
Taśma pojechała do Moskwy. I Gospodarz zobaczył, jak czaszka
Boga Wojny patrzy na ludzi.
Wydarzenia rozwijały się coraz szybciej. 21 czerwca poinfor-
mowano go, że zbiegły niemiecki feldfebel zeznał, iż wojna rozpo-
cznie się dwudziestego drugiego o świcie.
Gospodarz jest przekonany, że to prowokacja: wciąż wierzy
w zdrowy rozsądek. Jednakże przez cały dzień napływają meldunki
o ruchach wojsk niemieckich. Mimo wszystko wydaje więc w nocy
ostrożną dyrektywę:
W dniach 22-23 czerwca możliwy jest atak Niemców na wszystkich frontach.
Napaść może się zacząć od prowokacji. Zadaniem naszych wojsk jest nie
reagować na te prowokacje, lecz równocześnie być w pełnej gotowości bojowej
do odparcia ataku Niemców i ich sojuszników. W ciągu nocy należy zająć
stanowiska ogniowe. Rozśrodkować samoloty na lotniska polowe i starannie
zamaskować. Postawić w stan gotowości wojska obrony powietrznej.
Podobny rozkaz otrzymał dowódca sił morskich, admirał Nikołaj
Kuzniecow.
O godzinie 21.30 Mołotow wezwał ambasadora Schulenburga
i wyraził zaniepokojenie swego rządu. Spytał go: „Dlaczego maso-
wo wyjeżdżają pracownicy ambasady? Czy rząd niemiecki ma ja-
kieś pretensje, a jeśli tak, to jakie? Dlaczego nie odpowiedziano na
pokojowe oświadczenie TASS?"
Schulenburg coś mamrotał w odpowiedzi. Był wyraźnie zmie-
szany. Mołotow wszystko zrozumiał. I przestraszył się. Nie daj
Boże, żeby wyszło tak, że Mołotow zrozumiał, a wódz nie. Wolał
więc nie zrozumieć speszenia Schulenburga.
Biuro Polityczne obradowało przez cały dzień. O pomocy czarne
limuzyny zawiozły Gospodarza i jego najbliższych współpracow-
ników do daczy. Próbował się trochę rozerwać.
Mołotow wspominał: „Dwudziestego pierwszego byliśmy w da-
czy u Stalina. Może nawet oglądaliśmy jakiś film".
Humory jednak nie dopisywały. Gospodarz zaproponował Moło-
towowi, by wysłał szyfrogram do ambasadora w Berlinie - niech
zada Ribbentropowi te same pytania, na które nie umiał odpowie-
dzieć Schulenburg.
Mołotow pojechał do biura. Depeszę wysłano o godz. 0.40.
O wpół do czwartej rano samoloty niemieckie zrzuciły bomby na
Białoruś. O czwartej Niemcy bombardowali już Kijów i Sewas-
topol.
W tym czasie Gospodarz spokojnie spał w daczy.
Ze wspomnień Gieorgija Żukowa: „Komisarz ludowy kazał mi
zadzwonić do Stalina. Zaspany głos dyżurnego pyta:
- Kto mówi?
- Szef sztabu Żukow. Proszę pilnie połączyć mnie z towarzy-
szem Stalinem.
- Co? Teraz? Towarzysz Stalin śpi.
- To go natychmiast obudźcie. Niemcy bombardują nasze miasta.
Stalin podszedł po trzech minutach. Żukow zameldował o sytu-
acji. Odpowiedzią było milczenie.
- Zrozumieliście mnie? - spytał Żukow.
Nadal milczenie. I wreszcie:
- Gdzie jest komisarz? Przyjeżdżajcie z nim na Kreml. Powiedz-
cie Poskriebyszewowi, żeby wezwał całe Biuro Polityczne".
22 czerwca o świcie wybuchła wojna. Na trzeci dzień od otwar-
cia grobowca Timura...
PIERWSZE DNI WOJNY
Równo o czwartej rano
Kijów zbombardowano
— A nam przez radio podano
Że wojnę mamy od dziś
z pieśni radzieckiej
Był świt...
Jeszcze świeciły latarnie, gdy samochód Stalina wjechał na
Kreml. Niemcy zaatakowali w niedzielę, gdy cały kraj odpoczywał.
Ileż ciężkich głów odsypiało wczorajsze popijawy! Z obawą czekał
więc na pierwsze informacje o stratach.
Przyjechał pierwszy. Niebawem do gabinetu zaczęli wchodzić
zbudzeni przez Poskriebyszewa członkowie Biura Politycznego.
Znów przeglądam „Dziennik rejestracji" z tego straszliwego
dnia. A raczej ciepłego letniego poranka.
22 czerwca - Mołotow, później Beria, Timoszenko, Mechlis,
Żukow, Malenkow, Mikojan, Kaganowicz... Wśród nich był czło-
wiek, którego nazwiska nie odnotowano w rejestrze.
Świadek
Czadajew kierował pracami Rady Komisarzy Ludowych. Gos-
podarz polecił mu sporządzać krótkie sprawozdania ze wszystkich
narad i posiedzeń Politbiura, jakie odbywały się w gabinecie Sta-
lina.
Czadajew wspomina, że był „jedynym, któremu Stalin pozwolił
wszystko zapisywać". Dlatego jego relacje z pierwszych dni wojny
są dla nas bardzo interesujące.
Swoje wspomnienia Czadajew spisał już po śmierci Gospodarza.
Musiały być przechowywane w najtajniejszych archiwach, zanim
trafiły do Archiwum Rewolucji Październikowej.
Dzięki temu już w czasie pieriestrojki udało mi się dotrzeć do
tych nigdy nie publikowanych wspomnień. Autor zatytułował je
W groźny czas.
W groźny czas
Jak głosi wciąż popularna plotka, Stalin w pierwszych dniach
wojny zupełnie stracił głowę i wpadł w panikę. A potem po prostu
uciekł z Kremla do daczy, gdzie siedział bezczynnie, nie mając
pojęcia, co robić.
Wydawało mi się to dziwne. Znając jego życiorys (lekcje
wojny domowej, kiedy to bolszewicy stracili trzy czwarte teryto-
rium, a mimo to zdołali zwyciężyć), zdziwiłem się jeszcze
bardziej.
I dopiero po lekturze wspomnień Czadajewa zrozumiałem moty-
wy postępowania Stalina. Dopiero one wraz z beznamiętnym
„Dziennikiem rejestracji" pozwoliły mi inaczej spojrzeć na pierw-
sze dni katastrofy.
Czadajew:
O świcie zebrali się członkowie Biura Politycznego plus Timoszenko i Żukow.
Raport składał Timoszenko: „Napaść Niemców należy uznać za fakt dokonany.
Nieprzyjaciel zbombardował najważniejsze lotniska, porty, węzły kolejowe
i węzły łączności". Potem wystąpił Stalin. Mówił powoli, z trudem dobierał
słowa, chwilami jego głos przerywały spazmy. Gdy skończył, wszyscy mil-
czeli, on też. W końcu podszedł do Mołotowa. „Trzeba jeszcze raz połączyć się
z Berlinem i zadzwonić do ambasady".
Jeszcze miał nadzieję, że może to tylko prowokacja.
Czadajew:
Mołotow zadzwonił z gabinetu do komisarza spraw zagranicznych. Wszyscy
czekali. Powiedział do kogoś urywanym głosem: „Niech przyjeżdża". I wyjaś-
nił: „Schulenburg chce się ze mną widzieć". Stalin powiedział krótko: „Idź".
Pierwszy zastępca szefa Sztabu Generalnego, generał Nikołaj Watutin, wyszedł
z gabinetu na kilka minut po nowe informacje, wrócił i powiedział: „Wojska
niemieckie szybko posuwają się w głąb kraju nie napotykając na większy opór.
Moiotow poszedł do swego gabinetu. Tam spotkał się z Schulenburgiem.
Po rozmowie z Schulenburgiem Moiotow wrócił do gabinetu i powiedział:
„Niemcy wypowiedziały nam wojnę". Wywołało to poruszenie wśród człon-
ków Biura Politycznego.
Tak, wierzyli Stalinowi i nadal mieli nadzieję, że to tylko prowo-
kacja - próba sił. I że rozmowa z ambasadorem wszystko wyjaśni.
Czadajew:
Stalin oświadczył spokojnym tonem: „Nieprzyjaciel będzie nacierał na wszyst-
kich frontach. Co proponujecie?" Żukow: „Rozkazać jednostkom przygranicz-
nym natarcie na całym froncie i powstrzymanie nieprzyjaciela". Timoszenko:
„Nie powstrzymać, tylko zlikwidować".
Postanowiono „wszystkimi siłami i środkami podjąć natarcie na wojska nie-
przyjaciela i zlikwidować je w rejonach, gdzie przekroczyły granicę. Granicy
nie przekraczać do chwili otrzymania odrębnych rozkazów. Zbombardować
zgrupowania nieprzyjaciela na zajętych terenach".
Pierwszego dnia wojny wszyscy byli nastawieni optymistycznie, wierzyli, że to
tylko krótkotrwała awantura, w której rozgromią przeciwnika.
Myślę, że Czadajew się mylił. Timoszenko i członkowie Biura
Politycznego po prostu przytakiwali Gospodarzowi. Nie mieli od-
wagi powiedzieć mu prawdy. Nie daruje, zapamięta, zemści się.
Gospodarz też udaje optymizm. Oczywiście zdaje sobie sprawę, że
nastąpiła katastrofa. Tylko jak wielka?
Czadajew:
Przełomie widziałem Stalina na korytarzu. Wyglądał na zmęczonego i przybi-
tego. Miał ściągniętą twarz. (...) Przed południem Politbiuro zatwierdziło tekst
orędzia do narodu. O dwunastej wygłosił je Mołotow.
Wypchnął przed siebie Mołotowa. Mołotow podpisywał pakt,
niech więc teraz pije piwo, którego nawarzył. Na razie pisze wraz
nim tekst przemówienia, jak kiedyś, kiedy jako dwaj partyjni dzien-
nikarze redagowali „Prawdę".
Mołotow: „Stalin nie chciał wystąpić pierwszy, chciał najpierw uzys-
kać jasny obraz sytuacji i ustalić właściwy ton swego wystąpienia".
22 czerwca w południe kraj usłyszał orędzie rządu. W wielu
miastach słuchano go przy akompaniamencie wybuchających
bomb. Mołotow był wyraźnie speszony - mówił z trudem, jąkał się
i zakończył słowami Stalina: „Walczymy w słusznej sprawie, wróg
zostanie pokonany, zwyciężymy".
Przez całą wojnę naród radziecki będzie słyszał te słowa. Staną
się dewizą Gospodarza.
Czadajew:
O drugiej wezwano mnie do Mołotowa. Przyszedł też Stalin. Powiedział do
niego: „Strasznie się denerwowałeś, ale wypadło dobrze".
Mołotow jest szczęśliwy - zna Gospodarza. Gospodarz zacznie
teraz szukać winnych. Jego do nich nie zaliczy.
Kraj czeka jednak na wystąpienie wszechwiedzącego boga. Bóg
na razie milczy. Czeka na wiadomości z frontów. I szuka pierw-
szych winowajców.
Czadajew:
Wieczorem Stalin był w złym nastroju, mówił z gniewem: „Dimitrij Pawłów
(dowódca Frontu Zachodniego, który przyjął na siebie ciężar pierwszego ude-
rzenia Niemców - przyp. aut.) nie ma łączności nawet ze sztabami armii.
Powiada, że dyrektywa przyszła za późno. Dlaczego za późno? A gdybyśmy
w ogóle nie wydawali dyrektyw? Przecież i bez nich armia powinna cały czas
być w gotowości. Czy ja muszę rozkazywać swojemu zegarkowi, żeby cho-
dził?".
Znalazł się pierwszy winowajca.
Czadajew:
Stalin kontynuował: „Trzeba zarządzić ewakuację ludności i zakładów na
wschód. Nic nie powinno pozostać w rękach wroga".
To zapowiedź płonących miast, wsi, fabryk - azjatyckiej taktyki
spalonej ziemi. W pierwszych dniach panicznego odwrotu słowa te
były jednak tylko pobożnym życzeniem. Dopiero później staną się
faktem.
Koszmarny dzień trwał. Z frontu napływały rozpaczliwe wiado-
mości.
Czadajew:
Referował Timoszenko. „Rozmach uderzenia przeszedł wszelkie oczekiwania.
W pierwszych godzinach wojny lotnictwo nieprzyjaciela przeprowadziło zma-
sowane naloty na nasze lotniska i zgrupowania wojsk". Stalin: „Zapewne zni-
szczono wiele radzieckich samolotów?" Wpadł w gniew, zaczął przechadzać
się po gabinecie.
- Czyżby lotnictwo niemieckie zdołało dotrzeć do wszystkich naszych lotnisk?
- Niestety tak.
- Ile samolotów zostało zniszczonych?
- Według wstępnych danych około siedmiuset".
W rzeczywistości zniszczono ich kilkakrotnie więcej. Największe straty po-
niósł Front Zachodni.
I znów posypały się gromy na Pawłowa.
Czadajew:
„To zbrodnia - powiedział Stalin. - Muszą polecieć głowy". I natychmiast
kazał NKWD zbadać tę sprawę.
Dwunastogodzinny dzień pracy skończył się o siedemnastej. Ostatni
wyszedł Beria. Zapewne dostał rutynowe polecenia: rozstrzelać win-
nych. Winni leżeli jednak tam - obok zniszczonych samolotów.
W nocy wrócono do pracy. Od 3.30 do 13.30 Stalin bez przerwy
przyjmuje interesantów. Tego dnia powołano organ, który wymyślił
jeszcze w maju: Kwaterę Główną Naczelnego Dowództwa. Nazwał
ją „stawką", bo była to nazwa sztabu w czasach obalonego cara. To
też nie był przypadek. Tak samo jak przywrócenie znienawidzonych
przez rewolucjonistów stopni oficerskich. Rewolucja światowa, inter-
nacjonalizm - wszystko to odłożono do lamusa. Pojawiła się idea
państwa rosyjskiego - idea ojczyzny.
Na razie postanowił zaczekać na dalszy rozwój sytuacji: póki co
szefem Kwatery został Timoszenko.
Nastał dzień 24 czerwca. Ostatni odwiedzający, Mołotow i Ti-
moszenko, opuszczają gabinet o szóstej rano. Zaciera się różnica
między dniem i nocą.
Stalin zrzuca ulubioną maskę spokoju. Teraz jest sobą. Żadnych
frustracji, bezsilności. Normalne uczucie - wściekłość. Nienawidzi
wszystkich za własne winy.
Czadajew:
Nasze wojska bohatersko starają się przejść do kontrofensywy - referował
Timoszenko - ale na razie nie zdołały osiągnąć spodziewanych rezultatów.
Stalin wpadł w furię. Oskarżał dowództwo Frontu Zachodniego. Później zaata-
kował Watutina i Timoszenkę. Obaj dowódcy pobledli i zachowując opanowa-
nie poprosili o przydział na front. „Front od was nie ucieknie. A kto będzie
odkręcał całą tę sytuację w sztabie generalnym, co?" Ich prośba jeszcze bar-
dziej go rozjuszyła. Wezwał narkoma przemysłu zbrojeniowego, Wiaczesława
Małyszewa. „Za wolno się przestawiacie" - przerwał jego raport i zaczął pytać
o możliwości zwiększenia produkcji czołgów, o problem płyt pancernych (...)
Postanowiono zbudować na Uralu nową bazę produkcji czołgów.
Rozumiał, że jeśli nawet Niemcy zajmą całą europejską część
ZSRR, pozostaną mu nieogarnione przestrzenie Syberii i bogactwa
Uralu. Tam też można walczyć.
Czadajew:
Potem zadzwonił do zastępcy szefa sztabu Wasilewskiego: „Niezwłocznie
przekażcie dowódcom frontów, że wyrażamy najwyższe niezadowolenie z po-
wodu odwrotu wojsk."
Jednostki „najbardziej zaczepnej ze wszystkich armii", szkolone
do natarcia, okazały się całkowicie nie przygotowane do obrony.
Armia Czerwona bezładnie cofała się na całej linii.
Czadajew:
Do gabinetu poproszono sekretarza Moskiewskiego Komitetu Miejskiego. Po-
powa, i sekretarzy komitetów dzielnicowych. Stalin przesunął fajką po wąsach
i powiedział: „Do KC napływają niezliczone prośby ludzi radzieckich, którzy
apelują o powołanie pospolitego ruszenia. (...) Wychodząc naprzeciw potrze-
bom mieszkańców Moskwy, utworzymy kilka dywizji ochotników."
W jego mózgu kiełkował już krwawy plan wschodniego sat-
rapy. Uchronić rezerwy, zachować w odwodzie nowe dywizje
sformowane na Syberii. To kraina zawołanych myśliwych, pełno
tam młodzieży, która umie walczyć. A dziury na froncie zatka
się na razie mięsem armatnim ochotników z pospolitego rusze-
nia: inteligencją, urzędnikami w okularach, studentami i wy-
krwawionymi pułkami z pierwszej linii. Zaczęła się kampania
propagandowa. Przyjmowano ochotników, ale był to tylko „do-
głębny język". Tych, którzy nie chcieli się zapisać, spotykała
pogarda i pogróżki.
Trwały poszukiwania winnych.
Czadajew:
W gabinecie Mołotowa spotkał się z Diekanozowem, byłym ambasadorem
w Niemczech. „Kaczęta już w jajku umieją pływać, a ty jesteś starym wyjada-
czem. Zapewnialiście, że Niemcy nie zaatakują wcześniej niż w 1942 roku. (...)
Jak mogliście. (...) Słowem - zawiedliście!".
Dostało się też marszałkowi Kulikowi, beztalenciu, którym Sta-
lin zastąpił represjonowanych dowódców. „Trzeba dać po dupie
temu nierobowi!"
Pierwsze dni wojny upływają Stalinowi na gorączkowych działa-
niach. Nic się nie zmieniło: wściekłość i niezmordowana praca.
Niebawem uzyskano obraz sytuacji na frontach: to była kata-
strofa.
Czadajew:
Timoszenko melduje o przegrupowaniu sił w celu powstrzymania nieprzyjacie-
la. Stalin: „A więc już nie macie zamiaru go rozgromić, tylko powstrzymać?"
Timoszenko: „Tego nie da się zrobić z marszu, ale kiedy podciągniemy świeże
siły, na pewno rozbijemy Niemców".
Gospodarz coraz częściej wybucha gniewem: teraz to jego nor-
malny nastrój.
Czadajew:
Stalin stał przed mapą, plecami do wszystkich. Patrzyli w te plecy z wyrzutem.
Zanim zdążyli wykonać jedno, już rozkazywał robić coś innego.
Uznał, że czas skończyć z grą. Trzeba ostrożnie zacząć mówić
prawdę. Zanim sami się na to odważą.
Czadajew:
Stalin: „Pocieszaliśmy się nadzieją, że lada moment wróg zostanie zatrzymany
i rozbity, a tymczasem idzie naprzód". Umilkł, był blady i przygnębiony.
Ciemna stolica
Czadajew:
24 czerwca o 3 w nocy ogłoszono alarm lotniczy. Komendant obrony przeciw-
lotniczej ogłosił, że do Moskwy zbliża się grupa samolotów. Zawyły syreny,
ludność zeszła do schronów, artyleria otworzyła ogień.
Zestrzelone samoloty jeden po drugim spadały na ziemię, ciąg-
nąc za sobą smugi czarnego dymu... Ileż razy my, dzieci lat wojny,
rysowaliśmy te płonące samoloty...
Czadajew:
Wkrótce wszystko się wyjaśniło. Zadzwonił komendant i powiedział: „Nasi
trochę namieszali, strzelaliśmy do swoich, to były nasze bombowce, wracały
z akcji."
Nie pochwalił się, że samoloty zostały zestrzelone.
W stolicy od pierwszych dni zapanowała atmosfera paniki i gro-
zy. Wprowadzono zaciemnienie.
„Raj dla zakochanych: można się całować na środku ulicy" - pi-
sał poeta.
Czadajew:
25 czerwca Poskriebyszew wezwał mnie do gabinetu Stalina. Trzeba było
napisać protokół. U Stalina byli tylko Timoszenko i Watutin. Watutin kończył
meldunek. Stalin: „Krótko mówiąc, sytuacja na froncie jest krańcowo trudna.
Niewykluczone, że przez jakiś czas będzie jeszcze trudniejsza". Następnie
Timoszenko spytał Stalina, czy wysłać na pierwszą linię jego syna Jakowa,
który bardzo o to prosi.
„Niektórzy - powiedział Stalin - łagodnie mówiąc, zbyt gorliwi pracownicy
zawsze chcą dogodzić szefom. Nie zaliczam was do takich ludzi, ale radzę
nigdy więcej nie zadawać mi podobnych pytań".
Co tam nie kochany syn! Jego państwo ginęło! Ginęło wielkie
marzenie!
Poza tym jak zwykle zajmował się absolutnie wszystkim.
Czadajew:
Na przykład zastanawiał się nad wyborem typu bagnetu do karabinków snaj-
perskich. (...) Z reguły zastawałem w jego gabinecie Mołotowa, Berię, Malen-
kowa. (...) Nikt nie zadaje pytań. Siedzą, słuchają.
Teraz płacił za wpojony im strach.
Czadajew:
Z frontu nadchodziły nowe informacje. W komunikatach zaniżano nasze straty
i zawyżano straty wroga. Utwierdzało to Stalina w przekonaniu, że Niemcy
wkrótce zupełnie się wykrwawią i poniosą klęskę.
Niemcy zaś błyskawicznie parli do przodu. Mówiono o rychłym
upadku Mińska. Oznaczało to, że niebawem padnie również Smo-
leńsk, a wtedy droga do Moskwy stanie otworem.
Czadajew:
W tych dniach Stalin często wzywał do siebie komisarzy ludowych różnych
resortów. Wyznaczał im jakieś wielkie zadania i kazał je wykonywać w niereal-
nie krótkich terminach. Ludzie wychodzili z gabinetu załamani.
I coraz częściej dostrzegał, jak za jego plecami członkowie Biura
Politycznego popatrują na siebie. Strach się kończył. Trzeba było
coś z tym zrobić.
Czadajew:
Rankiem dwudziestego siódmego członkowie Politbiura jak zwykle zebrali się
w gabinecie Stalina. Po naradzie zobaczyłem przez okno, jak Stalin, Mołotow
i Beria wsiadają do samochodu. Po chwili Poskriebyszew powiedział: „Pewnie
Niemcy zdobyli Mińsk". Niebawem zadzwonił telefon rządowy: Własik - szef
ochrony Stalina poinformował, że Gospodarz, Mołotow, Beria i Malenkow są
w ludowym komisariacie obrony. Watutin opowiadał mi później, że wizyta
przywódców wprawiła pracowników w osłupienie. Na widok Stalina zastygali
w bezruchu, nie wierząc własnym oczom. (Pamiętali niedawny huragan, który
wymiótł z narkomani ich poprzedników - przyp. aut.) Po wejściu do gabinetu
Timoszenki Stalin oznajmił, że przybyli zapoznać się na miejscu z meldunkami
z frontu i wypracować dodatkowe ustalenia.
W milczeniu stał przed mapą operacyjną i było widać, że z trudem hamuje
wściekłość. Na jego znak w gabinecie zostali tylko Żukow i Watutin.
- No i co tam pod Mińskiem? Sytuacja się ustabilizowała?
- Jeszcze nie jestem gotów do raportu - odpowiedział Timoszenko.
- Waszym obowiązkiem jest zawsze wszystko widzieć jak na dłoni i infor-
mować nas na bieżąco. Po prostu boicie się powiedzieć prawdę.
Żukow, który jeszcze przed przyjazdem Stalina nie był w najlepszym nastroju,
wypalił:
- Towarzyszu Stalin, pozwólcie nam kontunuować pracę!
- Może wam przeszkadzamy? - wtrącił Będą.
- Wiecie - powiedział Żukow gniewnym tonem - że sytuacja na froncie jest
krytyczna, dowódcy czekają na wytyczne z komisariatu obrony i będzie lepiej,
jeśli sami się tym zajmiemy.
Wybuchła prawdziwa kłótnia.
Beria (zapalczywie): - My też możemy dać wytyczne!
Żukow: - Jeśli zdołacie, to dajcie.
Beria: - Jeśli partia powierzy nam takie zadanie, damy!
- Jeśli powierzy - gniewnie ciągnął Żukow. - Na razie powierzyła nam.
Zapadło milczenie. Żukow podszedł do Stalina.
- Przepraszam za ton, towarzyszu Stalin, zorientujemy się w sytuacji, przyje-
dziemy na Kreml i złożymy raport.
Stalin popatrzył na Timoszenkę.
- Towarzyszu Stalin, w pierwszej kolejności musimy myśleć, jak pomóc fron-
tom, a dopiero potem was informować - powiedział Timoszenko.
- Odsuwając nas, popełniacie wielki błąd. (...) O pomocy dla frontów powin-
niśmy myśleć wspólnie — powiedział Stalin. Następnie potoczył przygnębio-
nym wzrokiem po członkach Biura Politycznego i dodał: - Rzeczywiście,
niech się najpierw sami zorientują. Jedźmy, towarzysze.
Przekonał się na własne oczy, że stało się najgorsze - przestali
się go bać. To był koniec.
Czadajew:
Wychodząc z narkomani obrony, rzucił z goryczą: „Lenin stworzył nasze pańs-
two, a my wszyscy je przesraliśmy."
Mołotow też pisał o tym incydencie:
Byłem ze Stalinem w ludowym komisariacie obrony. Stalin dość ostro roz-
mawiał z Żukowem i Timoszenką, choć rzadko tracił panowanie nad sobą.
Później pojechaliśmy do daczy, gdzie powiedział: „Przesraliśmy". Odnosiło
się to do nas wszystkich.
Mołotow miał rację - słowo odnosiło się do wszystkich i wszyst-
kiego.
Wtedy wykonał genialne posunięcie
Czadajew:
27 czerwca po południu poszedłem do Poskriebyszewa. Zadzwonił telefon
rządowy. Poskriebyszew powiedział:
- Towarzysza Stalina nie ma i nie wiem, kiedy będzie.
- Może zadzwonić do daczy? - spytał wchodzący zastępca ludowego komisa-
rza obrony. Lew Mechlis.
- Zadzwońcie - zgodził się Poskriebyszew.
Mechlis wykręcił numer „najbliższej daczy" i czekał pól minuty. Nikt się nie
zgłaszał.
- Dziwne - powiedział Poskriebyszew. - Może właśnie wyjechał do Moskwy,
ale przecież ochrona dałaby znać.
Poczekali jeszcze kilka minut. Później poszli do Mołotowa. W tym czasie
zadzwonił telefon i Mołotow powiedział komuś, że nie wie, czy Stalin będzie
na Kremlu.
Nazajutrz przyszedłem do sekretariatu. Stalin nie przyjechał. Wszyscy byli
zdezorientowani - co się stało? Następnego dnia Poskriebyszew od razu powie-
dział:
- Towarzysza Stalina nie ma i wątpię, czy będzie.
- Może pojechał na front?
- Przestań mnie męczyć! Powiedziałem: nie ma i nie będzie!
Istniało wiele legend o tym tajemniczym zniknięciu Stalina
z Kremla w pierwszych dniach wojny. Oto jednak relacja naocz-
nego świadka.
Czadajew:
Wieczorem znów wstąpiłem do Poskriebyszewa. Stalin się nie pojawił. Miałem
mnóstwo papierów do podpisania. Zwróciłem się z tym do Wozniesieńskiego,
który był pierwszym zastępcą. Wozniesieński zadzwonił do Mołotowa, a póź-
niej powiedział: „Mołotow prosi, żebyście zaczekali jeden dzień". Po tej roz-
mowie zatelefonował do daczy, chwilę czekał przy aparacie i stwierdził: „Nikt
tam nie odpowiada. To dziwne, widocznie coś się z nim stało i to w takim
trudnym momencie".
Późnym wieczorem Czadajew jeszcze raz idzie do sekretariatu
Stalina.
- Gospodarza nie ma i dziś nie będzie - powiedział Poskriebyszew.
- Wczoraj też go nie było.
- Tak, wczoraj też go nie było - nieco ironicznie przytaknął Poskriebyszew.
Myślałem, że Stalin zachorował, ale nie zdecydowałem się spytać.
Tajemnicze dni odosobnienia
Cóż się naprawdę wydarzyło?
Ulubioną postacią Stalina był Iwan Groźny. W prywatnej bib-
liotece Gospodarza znajdowała się ciekawa książka - sztuka
Aleksego Tołstoja Iwan Groźny. Opublikowana w Moskwie
w 1942 roku. Została wydana w najtrudniejszym roku wojny.
Gospodarz czytał ją, gdy ze wszystkich frontów napływały wia-
domości o klęskach. Czytał uważnie - zamaszystym pismem na-
nosi swoje uwagi, poprawia styl, wykreśla ozdobniki typu „Ach,
ach" z mowy cara itd. Chce, żeby ukochany władca mówił tak
jak on - sucho i zwięźle. Szczególnie interesująca jest okładka
książki - najwidoczniej Gospodarz gryzmolił po niej w chwilach
zadumy.
Napisał dwa słowa - „nauczyciel" i „wytrzymamy". „Wytrzy-
mamy" - o tym zapewne myślał. Zapamiętajmy też jednak słowo
„nauczyciel" napisane na książce o straszliwym carze.
Ten żelazny człowiek nie zachował się jak rozhisteryzowana
panienka. Podczas scysji z Żukowem zdał sobie sprawę z nastrojów
i wyciągnął odpowiednie wnioski. Wiedział, że lada dzień padnie
Mińsk i niemiecka lawina runie na Moskwę. Wtedy jego żałosni
pachołkowie mogą się zbuntować. Postąpił więc jak „nauczyciel".
Iwan Groźny z lubością stosował pewien chwyt: udawał umierają-
cego i obserwował, jak reagują wrodzy mu bojarzy. Następnie wsta-
wał z łoża boleści i okrutnie karał. Żeby inni zapamiętali. Czasami
znikał ze stolicy. Uświadamiał w ten sposób bojarom ich bezrad-
ność.
Robi więc to samo, co ukochany nauczyciel. Oczywiście Po-
skriebyszew - jego „oko państwowe" i szef NKWD, Beria, wiedzą
o wszystkim. I bacznie śledzą poczynania podwładnych pod nieobe-
cność wodza.
Doświadczony dworak Mołotow natychmiast zorientował się
w tej grze - i nie chce podpisywać ważnych dokumentów. Nie
podpisać - to dowód lojalności. Gospodarz świetnie ich dobrał: bez
niego są „ślepymi kociętami", jak później określi swoich współ-
pracowników. Opuścił ich, żeby to zrozumieli. I to, że bez niego
zmiotą ich wojskowi. Mołotow pospiesznie organizuje procesję do
daczy.
W daczy wielki aktor odegrał znany już spektakl - zabawę w dy-
misję.
Czadajew opisuje to wydarzenie na podstawie relacji marszałka
Nikołaja Bułganina:
Wszystkich nas przeraził wygląd Stalina. Był wychudły i osowiały. (...) Miał
ziemistą cerę. Powiedział:
- Tak, nie ma wielkiego Lenina. (...) Mógłby na nas popatrzeć. Zobaczyć,
komu powierzył losy kraju. Ludzie radzieccy przysyłają tysiące listów i słusz-
nie zadają nam pytanie: czy naprawdę nie można powstrzymać wroga, ode-
przeć go? Z pewnością są wśród nas tacy, którzy chętnie zwaliliby winę oczy-
wiście na mnie. (Wyobrażam sobie spojrzenie jego żółtych oczu i gorliwe
protesty gości - przyp. aut.)
Mołotow: - Dzięki za szczerość, ale oświadczam: gdyby ktoś spróbował na-
stawić mnie przeciwko tobie, posłałbym durnia do diabła. Prosimy cię, żebyś
wrócił do pracy, a my będziemy ci pomagać.
- Pomyślcie jednak: czy nie zawiodę pokładanych we mnie nadziei, czy do-
prowadzę kraj do zwycięskiego końca? Może są godniejsze kandydatury?
Woroszyłow: - Sądzę, że wyrażam zdanie nas wszystkich: nie ma nikogo
godniejszego.
I rozlega się zgodny chór „Słusznie!"
Błagają gorliwie. Wiedzą, że kto nie będzie dość gorliwy - zginie.
Zabawa skończona: teraz, gdy sami ubłagali go, by nadal był
wodzem, otrzymał władzę z ich nadania.
Sprawdzam w „Rejestrze odwiedzających": Czadajew pomylił
się tylko o jeden dzień. 28 czerwca Stalin urzędował w swoim
gabinecie. Jednakże 29 i 30 czerwca rejestr jest czysty.
W tych dniach Stalina rzeczywiście nie było na Kremlu. Wrócił
dopiero l lipca.
Krótki powrót Soso
3 lipca Stalin wygłosił przez radio tak długo oczekiwane orędzie
do narodu.
„Towarzysze! Obywatele! Bracia i siostry! Żołnierze naszej ar-
mii i floty! Do was się zwracam, przyjaciele moi!" Tak zaczął.
Obok rewolucyjnego „towarzysza" pojawił się religijny, wydobyty
z zakamarków seminaryjnej pamięci zwrot „bracia i siostry". Bra-
cia i siostry - naród - powinni obronić ojczyznę-matkę. Od tej
chwili w filmach rozbrzmiewają cerkiewne dzwony.
Miał czas, żeby wszystko przemyśleć. Ogłosił wojnę ojczyźnia-
ną - świętą wojnę narodu z najeźdźcą. Jak ongiś car Aleksander I
po napaści Napoleona. Jak gdyby podsuwając mu pomysł, Hitler
zaatakował tego samego dnia co Napoleon - 22 czerwca. Analogia
powinna natchnąć kraj nadzieją. W 1812 roku Rosjanie też się cofa-
li, nawet oddali Moskwę, lecz zwyciężyli.
Oczywiście partia figurowała w jego przemówieniu, był też apel
o „zespolenie się wokół partii Lenina i Stalina". Nikogo nie zdziwi-
ły te słowa w ustach samego Stalina. Nic nie znaczyły - ot, taki
frazes jak „błękitne niebo".
Od tej chwili codziennie karmiono naród czerwonym patriotyz-
mem.
„W gazetach dziwaczny galimatias marksizmu i carskiego poli-
cyjnego prawosławia, nieodłącznego towarzysza każdej rosyjskiej
władzy, uosabianej przez jej nierosyjskich włodarzy" - pisała w pa-
miętniku jedna ze współczesnych.
Sprawa była jednak o wiele poważniejsza. Miała też ogromne
znaczenie. Podczas dwudniowej samotności były seminarzysta po-
stanowił wezwać na pomoc odrzuconego przezeń Boga. Dowiedział
się, że patriarcha Antiochii zaapelował do wszystkich chrześcijan
o pomoc dla Rosji.
Na książce o Iwanie Groźnym widnieje notatka: „Porozmawiać
z Szaposzn.". To Borys Szaposznikow - ówczesny szef Sztabu
Generalnego.
„Stalin zwracał się do niego per »Borysie Michajłowiczu«,
a w rozmowach z nim nigdy nie podnosił głosu. (...) Szaposznikow
był jedynym człowiekiem, który mógł palić w jego gabinecie"
- wspominał Żukow.
Szaposznikow, były carski generał, był człowiekiem wierzącym
i nie ukrywał tego. Drugi członek Sztabu Generalnego, Wasilewski,
urodził się jako syn duchownego. W pierwszych dniach wojny obaj
stali się szczególnie bliscy Gospodarzowi. Widocznie od nich do-
wiedział się o wydarzeniu, które wstrząsnęło całym światem chrześ-
cijańskim.
Metropolita Libanu Uja zamknął się w kamiennym podziemiu,
gdzie klęcząc, bez snu i jedzenia, modlił się do Matki Boskiej za
Rosję. Miał cudowne widzenie (o którym napisał do hierarchów
Kościoła rosyjskiego): trzeciego dnia modłów ukazała mu się Mat-
ka Boska. Przekazała mu wolę Bożą: „W całym kraju muszą zostać
otwarte świątynie i klasztory. Duchowni muszą wyjść z więzień.
Nie wolno poddawać Leningradu. Trzeba obnieść wokół miasta
świętą ikonę Matki Boskiej Kazańskiej. Następnie przewieźć obraz
do Moskwy i odprawić tam nabożeństwo, a potem wysłać go do
Stalingradu".
Co musiał czuć, słuchając tych słów, brzmiących niczym echo
zapomnianego dzieciństwa? On, który tak niedawno ogłosił „pię-
ciolatkę antyreligijną": w 1943 roku miała zniknąć z powierzchni
Rosji ostatnia świątynia i ostatni duchowny.
Gospodarz postanowił urzeczywistnić widzenie Ilji.
Tak zaczął się jego zdumiewający i krótkotrwały powrót do Bo-
ga. Powrót? Nawrócenie? Czy po prostu strach, przed którym ucie-
kał do Pana? A może marksistowski bogoczłowiek chciał wykorzy-
stać wiarę do własnych celów? A może wszystko naraz? W każdym
razie od tamtego tajemniczego zniknięcia Gospodarz pozornie za-
wiera zgodę z Bogiem. I zaczyna się coś, o czym nigdy nie pisali
jego historycy. Na rozkaz Stalina z łagrów wypuszczono bardzo
wielu duchownych. W konającym, oblężonym Leningradzie, ku
zdumieniu i wzruszeniu mieszkańców, kapłani wynieśli cudowną
ikonę Matki Boskiej Kazańskiej. Procesja okrążyła miasto. Z Le-
ningradu ikona przybyła do Moskwy, a później do Stalingradu.
Trzy miasta, których nie oddano wrogowi.
Otwarto dwadzieścia tysięcy cerkwi, Trojco-Siergijewską i Kije-
wo-Pieczorską Ławrę. Przed każdą bitwą on i jego sztabowcy koń-
czyli rozkaz błogosławieństwem: „Z Bogiem". Po raz pierwszy od
1917 roku „Prawda" zamieszcza informację o spotkaniu przywód-
cy bolszewików z metropolitą Siergiejem.
Podczas spotkania Stalin „ze zrozumieniem odniósł się do pro-
pozycji wyboru patriarchy i zapewnił, że nie będzie żadnych prze-
szkód ze strony rządu".
Po powrocie do pracy niezmordowanie koncentruje władzę
w swoich rękach.
l lipca tworzy Państwowy Komitet Obrony, mający pełną wła-
dzę w kraju. Sam staje na jego czele. Po dziesięciu dniach mianuje
się naczelnikiem Kwatery. Wkrótce jest już naczelnym dowódcą,
przewodniczącym Komitetu Obrony, ludowym komisarzem obro-
ny, przewodniczącym Rady Ministrów i wodzem partii.
Jest - wszystkim...
Skupiwszy całą władzę postanowił podjąć tajne pertraktacje
z Niemcami. Jak twierdzi historyk, Nikołaj Pawlenko, w oparciu
o informacje uzyskane od Żukowa, Stalin polecił Berii rozpocząć
rozmowy pokojowe przez ambasadę Bułgarii w Berlinie. Wspomi-
na o tym również marszałek Kiriłł Moskalenko, powołując się na
wiadomości od Berii.
Najprawdopodobniej po prostu chciał w ten sposób przyhamo-
wać tempo natarcia Niemców i dać wojskom chwilę wytchnienia.
Precedens Brześcia usprawiedliwiłby ten krok w oczach narodu.
Hitler naturalnie nie chciał rozmawiać.
I właśnie wtedy, w dniach katastrofy wojennej, było mu sądzone
przeżyć najstraszliwsze nieszczęście i upokorzenie. 19 lipca 1941
roku radio niemieckie podało, że starszy syn Stalina, Jakow, dostał
się do niewoli. „Jakow - poinformowano - oświadczył, że zrozu-
miał bezcelowość oporu i sam przeszedł na stronę Niemców".
Starszy syn
W prywatnym archiwum Stalin przechowywał meldunek:
Faszystowskie samoloty zrzucały ulotki (...) Przedstawiały niemieckich ofice-
rów w rozmowie z Jakowem. Jakow był w bluzie bez pasa. I podpis: „Syn
Stalina, Jakow Dźugaszwili - porucznik, dowódca baterii poddał się do niewo-
li. Jeśli tak ważny oficer radziecki wybrał niewolę, to jest to oczywisty dowód,
że wszelki opór jest bezcelowy. Dlatego kończcie wojnę i przechodźcie na
naszą stronę!".
7 sierpnia dostarczono mu kolejną ulotkę. Niemcy zasypywali
nimi jego armię. Ulotka zawierała tekst listu od Jakowa:
Drogi ojcze, jestem zdrów, wkrótce zostanę wysłany do oflagu w Niemczech.
Traktowanie - dobre. Życzę zdrowia, pozdrowienia dla wszystkich. Jasza.
To był charakter pisma Jakowa. Nie ulegało wątpliwości: Jakow
jest zdrajcą.
W tym samym archiwum zachował się życiorys Jakowa pisany
jego ręką:
(...) Żona Julia Isakowna Melcer (...) Do 1935 roku byłem na utrzymaniu ojca
i studiowałem. W 1935 roku ukończyłem Instytut Transportu. (...) W 1937 roku
wstąpiłem do Akademii Artyleryjskiej.
Wstąpienie do akademii oznaczało ugodę z ojcem, który zawsze
chciał, by jego synowie byli wojskowymi. Jakow ukończył uczelnię
9 maja 1941 roku. Na czterdzieści dwa dni przed wybuchem wojny.
Poszedł na front pierwszego dnia. Ojciec nie miał czasu go zoba-
czyć. Syn zadzwonił z daczy młodszego brata, Wasilija. Trwała tam
zabawa pożegnalna.
Podczas przesłuchania w niewoli Jakow zeznał:
22 czerwca ojciec powiedział przez telefon: „Idź i walcz".
Idź i walcz
W tym czasie wielu żołnierzy dostawało się do niewoli lub ucie-
kało do rodzinnych wsi, gdzie rodzice ukrywali ich w piwnicach.
Większość jednak wpadała w ręce Niemców na polu walki, broniąc
się do ostatka. Gospodarz nie brał pod uwagę tych różnic. Właśnie
przygotowywał dekret:
Żołnierze, którzy trafili do niewoli, będą wyjęci spod prawa, a ich rodziny
represjonowane.
Zostawił więc swoim frontowcom tylko dwie możliwości: wal-
czyć i zwyciężyć albo zginąć. Właśnie w dniach, gdy pracował nad
dekretem, niemieckie samoloty zaczęły zrzucać ulotki o Jakowie.
Nigdy go nie kochał. Uznał, że wilczek postanowił się zemścić. Za
ciągłe upokorzenia, za oschłość ojca, za uwięzienie krewnych ma-
tki. Teraz Gospodarz znienawidził wszystko, co było związane ze
zdrajcą. Rodzinę Swanidze też.
Nic dziwnego, że już w następnym miesiącu, 20 sierpnia 1941
roku, rozstrzelano Aloszę Swanidze - wujka zdrajcy. Natomiast
Maria Swanidze popełniła straszliwy błąd.

Allilujewa-Politkowska:
Mama dostała list od Marii Anisimowny. Pisała, że jest w łagrze, że jest jej tam
bardzo źle i umiera. Gdy Stalin był w dobrym nastroju, mama pokazała mu ten
list. Przeczytał i powiedział: „Żeniu, nigdy więcej tego nie róbcie".
Zdążył już przestudiować Dziennik Marii. Myśl, że „obserwują-
ca" go krewna postanowiła wykorzystać swoje odkrycie i poprosić
Żenię o wstawiennictwo, wprawiła go we wściekłość. To wieczne
i groźne: „Chcieli oszukać Stalina!"
Tylko on miał prawo knuć intrygi. Rozstrzygnął problem tradycyj-
nie: znienawidzeni Swanidze muszą zginąć. Maria i Manko Swani-
dze, siostra Aloszy, zostały rozstrzelane na początku 1942 roku.
Tak, uwierzył w zdradę syna. I kiedy Niemcy za pośrednictwem
Czerwonego Krzyża zaproponowali wymianę, po prostu nie odpo-
wiedział.
W wojsku rozpowszechniano plotkę, że ponoć Niemcy chcieli
wymienić Jakowa na feldmarszałka Paulusa, lecz Stalin odparł:
„Nie wymieniamy żołnierzy na feldmarszałków". Niech wiedzą, że
dla Stalina wszyscy są równi, jego rodzony syn jest tylko zwykłym
żołnierzem. I wszyscy żołnierze są jego synami. W tym czasie
wysłano kilka grup dywersyjnych, które miały odbić Jakowa albo
zabić, żeby Niemcy nie mogli go wykorzystywać do celów propa-
gandowych. Nie udało się.
Zgodnie z dekretem żołnierze w okrążeniu powinni „walczyć do
ostatka lub przebijać się do swoich. Kapitulanci mają być likwido-
wani w każdy możliwy sposób, zaś rodziny wziętych do niewoli
czerwonoarmistów - pozbawione wszelkich świadczeń i pomocy ze
strony państwa".
Do więzienia na Łubiance trafiła Julia Melcer, żona jego syna-
-zdrajcy, matka jego wnuczki.
Wyjdzie na wolność po dwóch latach. Gdy Gospodarz przekona
się, że syn nie zdradził. To jednak nastąpi później. Na razie szef
Głównego Zarządu Politycznego Armii rozpowszechnił wersję, że
syn Stalina bohatersko walczył jako zwykły żołnierz, został ranny
i wtedy złapali go Niemcy. Ulotki to tylko propaganda.
W prywatnym archiwum przechowywał dokumenty, świadczące
o niewinności jego nieszczęsnego syna. Był wśród nich list, który
dostał Wasilij i niezwłocznie przekazał ojcu.
Drogi Wasiliju Josifowiczu! Jestem pułkownikiem, byłem u Was w daczy z Jako-
wem Josifowiczem w dniu jego wyjazdu na front. 12 lipca przy wsparciu garstki
piechoty rzucono nasz pułk do natarcia na dziesięciokrotnie silniejszego 
przeciw-
nika. Nie mieliśmy już amunicji. (...) Dowódca dywizji zostawił nas i uciekł z 
pola
walki czołgiem. Przejeżdżając obok Jakowa Josifowicza nawet nie zainteresował
się jego losem. (...) Iwan Sapiegin, dowódca 303 Pułku Artylerii Lekkiej.
Przekonał się, że wymyślona przez niego wersja propagandowa
okazała się... prawdą! Niesłusznie podejrzewał Jakowa. Syn pozo-
stał mu wiemy.
Ze wspomnień Żukowa:
Spytałem: „Towarzyszu Stalin, już dawno chciałem spytać was o syna. Czy są
jakieś wiadomości o jego losie?" Długo czekałem na odpowiedź. Przeszedł po
gabinecie dobrą setkę kroków, zanim powiedział dziwnie zdławionym głosem:
„Jakow nie wydostanie się z niewoli. Rozstrzelają go. Zbrodniarze. Trzymają
Jakowa w odosobnieniu i agitują, żeby zdradził ojczyznę". Zamilkł, a po chwili
dodał stanowczo: „Jakow wybierze raczej śmierć, niż zdradę ojczyzny". Przy
stole Stalin długo się nie odzywał i nie tknął obiadu.
Dopiero po zwycięstwie dowiedział się wszystkiego. Z Niemiec
dostarczono mu protokół przesłuchania Jakowa w sztabie dowództ-
wa Luftwaffe w dniu 18 lipca 1941 roku:
- Poddaliście się dobrowolnie, czy wzięto was do niewoli na polu walki?
- Byłem zmuszony. Dostaliśmy się w okrążenie. Panika, wszyscy pouciekali.
Byłem w tym czasie u dowódcy dywizji (...) Pobiegłem do swoich, ale na-
tknąłem się na grupę żołnierzy, którzy chcieli przebijać się do naszych wojsk
i prosili, żebym objął dowództwo i poprowadził atak na wasze pozycje. Zrobi-
łem to, lecz żołnierze przestraszyli się i uciekli.
Gdybym zobaczył, że moi podwładni się wycofują, gdybym zobaczył, że moja
dywizja jest w odwrocie, zastrzeliłbym się, bo nie wolno się cofać. Ale to nie
byli moi, tylko piechota.
Chciałem dotrzeć do swoich. (...) We wsi wymieniłem mundur na cywilne
ubranie. Wszedłem do chaty, a chłop powiada: „Idź stąd natychmiast albo na
ciebie doniesiemy". Jego żona płakała, mówiła, że zabiją i ich, i dzieci, spalą
dom. (...) Nie miałem wyjścia. Zobaczyłem, że jestem otoczony, nie mam
dokąd uciekać, więc przyszedłem i powiedziałem, że się poddaję.
- Czy to prawda, że czerwony rząd składa się głównie z Żydów?
- Wszystko to bzdura, idiotyzm. Nie mają u nas żadnych wpływów. Przeciw-
nie, jeśli chcecie wiedzieć, to moim zdaniem naród rosyjski zawsze żywił
nienawiść do Żydów. O Żydach mogę tylko powiedzieć, że nie umieją praco-
wać. (...) Ich zajęcie to handel.
- Czy wiecie, że druga żona waszego ojca też była Żydówką? Przecież Kaga-
nowicz to Żyd.
- Nic podobnego. Była Rosjanką. Co wy opowiadacie?! Jego pierwsza żona
była Gruzinką, druga Rosjanką i tyle.
- Panieńskie nazwisko drugiej żony brzmi Kaganowicz.
- Ależ skąd, to brednie! (...) Jego żona zmarła (...) Allilujewa. Była Rosjanką.
Człowiek ma teraz sześćdziesiąt dwa lata. Był żonaty. Teraz nie jest.
- Sprawa palenia zapasów w trakcie odwrotu. Przecież to potworne nieszczęś-
cie dla całej ludności cywilnej. (...) Czy Stalin uważa to za słuszne?
- Powiem wprost: ja tak uważam.
- Czy wiecie, że znaleźliśmy list rosyjskiego oficera? Jest tam taki fragment:
„Przechodzę szkolenie jako podporucznik rezerwy. Chciałbym przyjechać je-
sienią do domu, ale będzie to możliwe tylko wtedy, jeśli tej jesieni nie wybie-
rzemy się na spacer do Berlina. 11 czerwca 1941 roku. Wiktor".
(Protokolant zapisuje jego pierwszą reakcję: Czyta list i mruczy do siebie:
- „Niech to diabli".)
- Czy istniały takie zamiary?
- Nie, nie sądzę. (Odpowiada ostrożnie - przyp. aut.)
Jakow kończy zeznania słowami: „Wstyd mi przed ojcem, że nie
zginąłem".
Nie mógł ujawnić tego zapisu przesłuchania syna. Protokół
tchnie atmosferą 1941 roku, kiedy Niemcy byli jeszcze niedawnymi
sojusznikami. W czasie wojny stworzył nowy obraz Niemca-bestii,
już sama rozmowa z Niemcem oznaczała zdradę. Syn miał rację: to
wstyd, że pozostał przy życiu. Zdał sobie z tego sprawę, gdy dotarł
do niego dekret o jeńcach, podpisany przez ojca, a który rozkazywał
mu umrzeć.
Jakow wykonał ten rozkaz.
Stalin przechowywał w swoim archiwum dokumenty dotyczące
śmierci Jakowa. Była to relacja Gustawa Wegnera, dowódcy bata-
lionu S S, komendanta obozu koncentracyjnego.
W końcu 1943 roku jeńcy byli na spacerze. O godzinie 7 rozkazano im udać się
do baraków. Dźugaszwili nie poszedł i zażądał widzenia z komendantem (...)
Esesman poszedł zadzwonić po komendanta. W tym czasie Dźugaszwili prze-
kroczył zakazaną strefę i skierował się w stronę drutów (pod napięciem). War-
townik zawołał: „Stój!" Dźugaszwili szedł dalej. Wartownik krzyknął: „Będę
strzelać!" Dźugaszwili zaczął kląć, rozerwał bluzę na piersi i zawołał: „Strze-
laj!" Wartownik strzelił i zabił go (...) Dźugaszwili równocześnie z wystrzałem
chwycił za druty pod wysokim napięciem i upadł na dwa dolne rzędy. Wisiał
w tej pozycji przez dwadzieścia cztery godziny, po czym jego zwłoki zabrano
do krematorium.
Koszmarny lipiec trwał, wojska cofały się ku Moskwie.
Marszałek Koniew wspominał, jak w tamtych dniach Stalin
zadzwonił do niego. To był namiętny monolog: „Towarzysz Stalin
nie jest zdrajcą, towarzysz Stalin jest uczciwym człowiekiem. (...)
Zrobi wszystko co w jego mocy, żeby opanować zaistniałą sytua-
cję".
I rzeczywiście opanował. Najpierw przywrócił atmosferę daw-
nego strachu, żeby nie być więcej zmuszonym do wygłaszania ta-
kich żałosnych monologów przed swoimi dowódcami. Wydał
„Rozkaz o dezerterach". Rozstrzeliwano żołnierzy i oficerów. Po-
tem przyszła kolej na generałów. 22 lipca odbył się sąd nad byłym
dowództwem Frontu Zachodniego. Generałowie prosili, by wysłano
ich na front jako szeregowców i pozwolono odkupić własną krwią
klęski wojsk. Musieli jednak pomóc w przywróceniu bezwzględ-
nego posłuszeństwa naczelnemu dowódcy. Wydał rozkaz:
Byłego dowódcę Frontu Zachodniego generała armii Dmitrija Pawłowa, byłego
szefa sztabu Frontu Zachodniego W. Klimowskiego, byłego szefa łączności
Frontu Zachodniego A. Grigorijewa uznać winnymi tchórzostwa, bezczynno-
ści, nieposłuszeństwa i świadomie nieudolnego dowodzenia (...) rozstrzelać.
Generałowie przypomnieli sobie 1937 rok i kto tu rządzi.
W połowie lipca niemieckie wojska „Grupy Centrum" dotarły
pod Smoleńsk - zaledwie 200 kilometrów od Moskwy. Front roz-
ciągał się od Morza Czarnego po Bałtyk. Na pozór wszystko wy-
glądało jak podczas agresji na Polskę: setki tysięcy jeńców, okrąże-
nie całych armii, chaos odwrotu. Od początku jednak było inaczej:
„Wojska rosyjskie zachowywały się w odwrocie zupełnie inaczej
niż Polacy i zachodni alianci. Nawet w okrążeniu nie opuszczały
zajętych pozycji" - pisał niemiecki generał.
Tak, to było męstwo żołnierzy. Lecz działał też straszliwy rozkaz
Stalina!
Ciekawe spostrzeżenia zanotował generał Halder:
Nie doceniliśmy kolosa - Rosji, która świadomie szykowała się do wojny. (...)
Na początku kampanii mieliśmy przeciwko sobie dwieście dywizji. Teraz
(l l sierpnia 1941 roku, po krwawych stratach Armii Czerwonej - przyp. aut.)
jest ich już trzysta sześćdziesiąt. Jeśli nawet rozbijemy dziesięć takich 
dywizji,
Rosjanie natychmiast wystawią nową dziesiątkę.
Tak, Stalin mógł szafować milionami ludzi. Miał wiele tych
milionów. Poza tym Hitler wierzył, że Stalin zostanie obalony przez
naród po pierwszych klęskach: „Wystarczy kopnąć w drzwi, a cała
ta przegniła konstrukcja runie".
Tymczasem naród radziecki nie ośmielił się nawet zadać pyta-
nia, dlaczego wódz tak pokpił sprawę. Dlaczego zawsze zwycięska
armia nie była przygotowana do obrony? Żołnierze cofali się w po-
korze, umierając z okrzykiem „Za ojczyznę! Za Stalina!"
Z tym okrzykiem, wymyślonym przez jego propagandzistów,
dowódcy prowadzili oddziały do beznadziejnych ataków. Jego na-
zwisko było często ostatnim słowem, jakie ludzie wypowiadali
przed śmiercią.
„Gdybyście przyszli dwadzieścia lat wcześniej..." - mówili Nie-
mcom dawni biali oficerowie, którzy cudem przeżyli czystki. Terror
zabił w psychice narodu zdolność samodzielnego myślenia. Stalin
stworzył całkowicie nowe społeczeństwo, scementowane przez
ideologię i strach - niezawodny motor despotyzmu. Naród nie
ośmielił się zwątpić w Bogostalina. Pomógł też sam Hitler. Bestial-
stwo jego ludzi wzmogło opór.
W tym czasie zaczęło się coś, co Gospodarz przewidywał od
samego początku: Hitler wyczerpał rezerwy. Postanowił wstrzymać
natarcie na Moskwę i uderzyć na Ukrainę i Kaukaz. Do prowadze-
nia wojny potrzebne są dwie rzeczy: ropa i chleb. Hitler liczył na
tradycyjną niechęć Ukrainy do Rosji - na Ukrainie żyli Kozacy,
nienawidzący bolszewików. Te nadzieje zawiodły. Okrucieństwa
„wyzwolicieli" sprawiły, że wystąpili przeciwko nim nawet potenc-
jalni sympatycy. Okupacja Ukrainy, gwałty i grabieże spowodowa-
ły powstanie partyzantki, sprawnie organizowanej przez Gospoda-
rza. Zagłada Żydów zmobilizowała do działania najbardziej rzutką
grupę społeczną. Wczorajsi nieśmiali inteligenci stawali się nie-
ustraszonymi bohaterami.
Przez cały ten czas zdarzył się tylko jeden poważny incydent.
Latem 1942 roku okrążona armia generała Własowa przeszła na
stronę Niemców.
Andriej Własow był zastępcą dowódcy Frontu Wołchowskiego.
Znakomicie walczył pod Moskwą. Bardzo skromny udział w wojnie
domowej, brak zasług w czasach dowództwa Trockiego i kontaktów
z gwardią Lenina pozwoliły mu zrobić karierę w latach terroru. Czy
przeszedł na stronę Hitlera, bo trafiwszy do niewoli nie miał już nic
do stracenia? Czy też, jak sam twierdził, nienawidził Stalina i ma-
rzył o nowej Rosji? Jak jednak mógł budować nową Rosję z Hit-
lerem, który chciał zlikwidować Słowian? Pozostało to tajemnicą
tego dziwnego człowieka o końskiej twarzy. Swoje formacje na-
zwał Rosyjską Armią Wyzwoleńczą (ROA). Do Własowa przyłą-
czyli się starzy znajomi Stalina z okresu walk pod Carycynem, biali
generałowie: ataman Piotr Krasnow i generał Andriej Szkuro. Po
zwycięstwie odnajdzie Własowa, Krasnowa i Szkurę i policzy się
z nimi. NKWD będzie wyłapywać żołnierzy RÓW w całej Europie.
Później zginą - od kuli, częściej na szubienicy. To wspomnienie
z dzieciństwa - szubienica w Gori - na zawsze będzie dla niego
symbolem najbardziej haniebnej śmierci.
Oprócz RÓW Niemcy utworzyli legiony: Turkiestański, Kauka-
ski, Nadbałtycki, Gruziński i Ormiański.
Były to jednak niewielkie oddziały, wykorzystywane głównie do
celów propagandowych. Jedynie na północnym Kaukazie, w Czecze-
nii i Republice Kabardyjsko-Bałkarskiej Hitler znalazł kolaborantów
wśród muzułmanów, którzy tradycyjnie nienawidzili Rosjan.
Gospodarz mógł więc powiedzieć, że imperium wytrzymało.
Pod murami Moskwy
Na początku października 1941 roku Niemcy wznowili ofensywę
na Moskwę.
„Wróg został pokonany - obwieścił Hitler. - Za naszymi wojs-
kami zostały terytoria dwukrotnie większe niż Rzesza w 1933 ro-
ku".
Gospodarz jednak wiedział, że przed wojskami Hitlera były jesz-
cze większe terytoria. I zima. Mimo to Niemcy nacierali. Z trudem:
po rozmiękłych od deszczu, strasznych rosyjskich drogach, z grzęz-
nącymi w błocie pojazdami...
Wtedy nastąpił cud. Metropolita Uja powiedział prawdę: Matka
Boska nie opuściła kraju. Śnieg spadł wyjątkowo wcześnie - już
w pierwszych dniach października, kiedy zazwyczaj w rejonie Mos-
kwy jest jeszcze bardzo ciepło. Nastała wczesna i bardzo ostra
zima. Już 12 października chwycił mróz. 3 listopada temperatura
spadła do minus 8 stopni. W czołgach zaczęło zamarzać paliwo.
Niemcy rozpalali pod nimi ogniska. Generał Guderian rozpaczliwie
żądał ciepłej odzieży.
W tych dniach w kotle pod Wiaźmą i Briańskiem dogorywało
pięć radzieckich armii. Okrążone, walczyły do końca, wykonywały
rozkaz Stalina. Miały powstrzymać siły niemieckie. Niemcy dotarli
pod Moskwę wykrwawieni i osłabieni.
W połowie października byli o dwadzieścia kilometrów od stoli-
cy. Hitler szykował się do parady zwycięstwa w Moskwie.
15 października Gospodarz zarządził ewakuację. Urzędy i am-
basady przeniesiono na tyły - do Kujbyszewa.
Wyjazd świętego ciała
W dniach, gdy wszystko waliło się w gruzy, gdy w okrążeniu
ginęły setki tysięcy żołnierzy, na Kreml wezwano Zbarskiego
- strażnika ciała Lenina. W gabinecie oczekiwali go Mołotow, Ka-
ganowicz, Beria i Mikojan. Ich obecność podkreślała wagę sprawy.
Poinformowano Zbarskiego o decyzji Biura Politycznego - posta-
nowiło ewakuować bezcenne ciało na dalekie tyły, do Tłumieni.
- Co będzie wam potrzebne? - spytano.
- Trumna - odpowiedział Zbarski.
- Rozmiar?
- Jesteśmy jednego wzrostu.
- Zmierzyć go - rozkazał Mikojan.
Podczas pomiarów strażnik wyliczał, co będzie potrzebne. Prze-
de wszystkim należało przygotować specjalny wagon z aparaturą do
utrzymywania właściwego mikroklimatu, z dodatkowych resorami,
żeby ciało nie podskakiwało na rozjazdach. Mimo paniki i chaosu
Gospodarz polecił, by ciału niczego nie brakowało. Już 3 lipca
pociąg specjalnego przeznaczenia w najgłębszej tajemnicy opuścił
Moskwę. Ciało przybyło do Tłumieni i zostało umieszczone w bu-
dynku byłego gimnazjum realnego. Wszyscy naukowcy obsługują-
cy ciało ze względu na tajemnicę zamieszkali w gimnazjum. W Mo-
skwie przed pustym Mauzoleum, jak zawsze stała warta. Wszyscy
musieli wierzyć, że Bogolenin jest z nimi.
Gospodarz też miał opuścić Moskwę. Dawni funkcjonariusze
ochrony wspominają, jak jego córka Swietłana pakowała rzeczy.
Do Kujbyszewa ewakuowano bibliotekę i osobiste archiwum Stali-
na. Wśród dokumentów znajdował się Dziennik Marii Swanidze.
„Najbliższą daczę" zaminowano. Na tajnej bocznicy stał specjalny
pociąg. Na lotnisku czekały cztery samoloty i jego osobisty duglas.
I właśnie wtedy Gospodarz podjął spektakularną decyzję.
Nowe spektakle wielkiego reżysera
„Generał Mróz" pomagał Rosji. Wywiad meldował o gasnących
silnikach niemieckich czołgów, odnotowano pierwsze przypadki
odmrożeń. Gospodarz skoncentrował pod Moskwą potężną grupę
uderzeniową. Mieszkanka podmoskiewskiej Nikolinej Góry opo-
wiadała: „W naszym lesie stały jednostki syberyjskie. Rumiani,
barczyści chłopcy w nowiutkich białych kożuszkach opierali się
o drzewa i spali na stojąco. Cały las koszmarnie chrapał".
Mołotow wspominał:
W tym okresie wszystkie oddziały prosiły o uzupełnienie. Operacjami pod
Moskwą dowodził Żukow. Mimo błagań Stalin nie dał mu ani jednego batalio-
nu. Powiedział, żeby się trzymał za wszelką cenę. W tym czasie Stalin dys-
ponował pięcioma świetnie wyposażonymi armiami (również w nowe czołgi
T-34). Wtedy uważaliśmy, że Stalin popełnia błąd. On jednak rzucił te armie
do walki, gdy Niemcy dostatecznie się wykrwawili.
Zginęły już miliony jego żołnierzy. Nasycił boga wojny. Staro-
żytna wschodnia strategia triumfowała. Jak w wojnach starożytnych
imperiów wprowadził do walki świeże siły dopiero po wyniszcze-
niu przeciwnika. Zrobił to pod murami stolicy.
Rodzina jego syna Wasilija, córka Jakowa i Swietłana przebywa-
ły już w Kujbyszewie. On sam miał zamieszkać w specjalnym taj-
nym bunkrze. Do Kujbyszewa przeniesiono wszystkie komisariaty
ludowe i Sztab Generalny.
Moskwa przygotowywała się do nadejścia Niemców. W niebo biły
słupy dymu - płonęły archiwa. W podziemiach Łubianki pospiesznie
rozstrzeliwano więźniów. 16 października Beria zwołał kierownictwo
partii i rozkazał: „Ewakuować wszystkich niezdolnych do obrony mia-
sta. Zapasy rozdać ludności, żeby nie wpadły w ręce wroga".
Szosy były zatłoczone uciekinierami. Specjalne pociągi wywozi-
ły na tyły kobiety i dzieci. W opustoszałych domach buszowali
złodzieje. Często sami administratorzy wskazywali im najbogatsze
mieszkania. Za bezcen wyprzedawano obrazy, kosztowności.
Wtedy Stalin zadecydował, że nadszedł już czas. Po kolejnym
dniu w sztabie pojechał do zaminowanej „najbliższej daczy". Ochro-
na zdumiała się na jego widok. Wszystko było gotowe do wysadzenia
w powietrze. Odegrał znakomitą scenę. Spytał: „Dlaczego światło
jest wyłączone?" Wytłumaczono mu. Wzruszył ramionami i rozkazał
krótko: „Natychmiast rozminujcie i napalcie w piecach, a ja popracu-
ję". Po czym wyjaśnił zdziwionym ochroniarzom: „Nigdzie nie wy-
jeżdżam, wy też zostajecie. Nie oddamy Moskwy".
Tak opisywał tę scenę jeden z członków jego ochrony A. Rybin.
Tej samej nocy u administratorów budynków zjawili się ludzie
w znajomych mundurach NKWD. Co dziesiąty zarządca został roz-
strzelany. Rankiem rozstrzelano moskwian, którzy próbowali ogra-
biać sklepy. Wszyscy zrozumieli, że Gospodarz pozostał w stolicy.
Do Kujbyszewa pojechał jedynie Mołotow i zwołał posiedzenie
rządu.
Córka pisywała do Stalina z Kujbyszewa:
19 października 1941. Mój Najdroższy Tatusiu, moja ty radości. Witaj, jak tam
żyjesz, moja kochana sekretareczko? Jest mi tu dobrze. Tatuśku, jak bym się
chciała wyrwać do Moskwy choć na jeden dzień! Tatku, dlaczego Niemcy wciąż
idą naprzód? Kiedy wreszcie dostaną w kość jak należy? Przecież nie wolno im
oddawać przemysłowych miast (...) Kochany Tatusiu, tak bym chciała Cię zoba-
czyć. Czekam na Twoją zgodę, żeby przylecieć do Moskwy chociaż na dwa dni.
Za pytania, które zadawała, też rozstrzeliwano. Nazywało się to
„wroga propaganda". Wierzył jednak, że wkrótce zdoła odpowie-
dzieć córce. Zaczynała się bitwa pod Moskwą. Moskwa to symbol.
Postanowił obronić miasto. Pozwolił Swietłanie przylecieć na
dwa dni. Był 28 października 1941 roku. Niemcy widzieli już Mos-
kwę przez lornetki. Stalin spotkał się z córką w niedawno ukoń-
czonym schronie. Była uszczęśliwiona, ciągle chciała z nim roz-
mawiać, ale on gniewał się i niecierpliwił - odrywała go od pracy.
Nadchodziły rozstrzygające dni. Cały świat uwierzył, że Niemcy
pobili Rosjan.
Już po wyjeździe Świetlany odbył się jego genialny show propa-
gandowy. Jak gdyby dalszy ciąg spektaklu w daczy. Hitler obwieś-
cił światu, że Moskwa padła. Gospodarz wymyślił więc... uroczyste
obchody rocznicy Rewolucji Październikowej z tradycyjną paradą
wojskową na placu Czerwonym i akademią w Teatrze Wielkim.
Świat i kraj powinny zobaczyć coroczne święto w j e g o stolicy. Na
trzy dni przed uroczystością zaprosił władze Moskwy. Ustalono
szczegóły. W podłodze sali Teatru Wielkiego ział olbrzymi lej po
bombie. Akademia została więc przeniesiona na stację metra „Ma-
jakowska", która udawała Teatr Wielki. Zbudowano identyczną
scenę, przeniesiono trybunę, fotele, kwiaty. Dwa tysiące funkcjona-
riuszy NKWD udawało publiczność. Wzdłuż peronu stały pociągi
- pełniły rolę szatni i bufetu. O godz. 19.30 Gospodarz wygłosił
referat. Później zaczęła się część artystyczna. Tej nocy lotnictwo
niemieckie przez pięć godzin bezskutecznie usiłowało przedrzeć się
do miasta. W tym samym czasie w najgłębszej tajemnicy trwały
przygotowania do defilady. Miała się rozpocząć o dwie godziny
wcześniej niż zazwyczaj. W pobliskim gmachu GUM-u (Głównego
Domu Towarowego) urządzono lazaret. Gospodarz rozkazał, by nie
przerywać parady nawet w przypadku nalotu. O pomyśle nie wie-
dzieli nawet jego uczestnicy - myśleli, że ćwiczą musztrę przed
pójściem na front. Defiladą dowodził komendant Kremla, Pawieł
Artemiew, a przyjmował ją najpopularniejszy bohater wojny domo-
wej, marszałek Siemion Budionny. O 5 rano kolumny wojsk stały
już na placu Czerwonym, wiał lodowaty wiatr. I znów Bóg pomógł:
rankiem zaczęła się zadymka, samoloty nie mogły latać. Z bramy
Kremla wyjechał Budionny na białym koniu. Mimo tuszy wciąż
świetnie trzymał się w siodle i z gracją galopował po śliskim bruku.
Gospodarz z Mauzoleum wygłosił przemówienie do oddziałów.
Mówił o zwycięskich wodzach z czasów carów moskiewskich i im-
perium Romanowów. Wprost z placu Czerwonego wyprawił żoł-
nierzy na front.
Czy rzeczywiście wygłosił mowę?
Przeglądając film dokumentalny z defilady historycy zauważyli,
że Stalinowi nie idzie para z ust! Wysunęli więc tezę, iż Stalin
w ogóle nie wystąpił, a przemówienie było mistyfikacją.
Dopiero niedawno wyjaśniono tę zagadkę.
Defilada miała być nakręcona przez kronikę filmową. Zapewne
ze względu na tajemnicę podano filmowcom inną godzinę rozpo-
częcia uroczystości. „Wiedzieliśmy, że defilada ma się zacząć jak
zawsze o dziesiątej. Zaczęła się o ósmej. Radio transmitowało już
mowę Stalina. Popędziliśmy na plac Czerwony, ale zdążyliśmy sfil-
mować jedynie ogólną panoramę defilady" - wspominał operator
dźwięku Kotów.
Gospodarz musiał jednak utrwalić uroczystość na filmie, żeby
pokazać światu, że potęga Rosji nie została złamana. Postanowiono
więc dokręcić jego przemówienie w... sali na Kremlu. Stalin jak
zawsze zadbał, żeby nie wziąć udziału w choćby najbardziej nie-
winnym oszustwie. Biuro Polityczne musiało więc podjąć specjalną
uchwałę: „Zobowiązać towarzysza Stalina do powtórzenia mowy
przed kamerą".
„Otworzyliśmy okna, żeby z ust unosiło się choć troszeczkę
pary. Stalin powtórzył przemówienie" - wspominał Kotów.
Bitwa
Stanowisko narkoma obrony Stalin powierzył Żukowowi. Żukow
jest odważny i co najważniejsze bezlitosny jak on sam. Rozumie, co
znaczy: „nie szczędzić ofiar dla zwycięstwa". Umie zwyciężać.
l grudnia Hitler zaczyna ofensywę na Moskwę. Jego żołnierze prze-
szli już ponad pięćset mil - cóż to dla nich przejść jeszcze dwadzieś-
cia! Został ostatni skok. Rosjanie z trudem odepchnęli niemiecki bata-
lion rozpoznawczy od mostu Chimkińskiego - to już była Moskwa!
Po mieście krążyły plotki o motocyklistach, którzy przedarli się
do parku w Sokolnikach - dwadzieścia minut jazdy od Kremla.
W rzeczywistości natarcie dreptało w miejscu. Armie Żukowa
walczyły do upadłego. Ofensywa załamała się. Mróz unieruchomił
czołgi Guderiana. Wtedy Żukow rzucił do boju świeże rezerwy. To
był początek bitwy pod Moskwą. Wzięło w niej udział ponad sto
dywizji. Niemcy nie wytrzymali uderzenia.
Klęska oznaczała koniec „Blitzkriegu". Niemcy musieli teraz
stawić czoło zimie, do której nie byli przygotowani. Wojna osiąg-
nęła punkt zwrotny. Hitler miał jeszcze odnosić sukcesy, ale po tym
ciosie już nie doszedł do siebie.
Naczelny dowódca
W przeciwieństwie do swych współtowarzyszy z czasów wojny
domowej - Woroszyłowa i Budionnego - Stalin umiał być nowo-
czesnym dowódcą.
„Uczymy się pomalutku, uczymy się".
Za jego naukę zapłaciły życiem miliony ludzi.
Kwatera, jego gabinet, to serce armii. Marszałkowie sporządzili
portret Gospodarza z tamtych dni:
Koniew: „Prawie żadnej mimiki, z jego twarzy nie sposób było
odczytać myśli. Ani jednego zbędnego gestu. Wyćwiczony sposób
bycia, który wszedł mu w krew. Na zwycięstwa i sukcesy reagował
równie powściągliwie".
Żukow: „Zazwyczaj był spokojny i opanowany, ale czasem wpa-
dał w złość, wtedy jego spojrzenie stawało się ciężkie i twarde.
Niewielu znam śmiałków, którzy mogli wytrzymać ten gniew".
W Kwaterze spędzali niekiedy całe dni i noce.
Żukow: „Podczas rozmowy wywierał silne wrażenie. (...) Zdol-
ność precyzyjnego formułowania myśli, wrodzona inteligencja, wy-
jątkowa pamięć. (...) Zdumiewająca pracowitość i zdolność błys-
kawicznego wychwytywania sedna sprawy pozwalały mu pracować
w ciągu jednego dnia nad tyloma rzeczami, że mógł to robić jedynie
człowiek o nieprzeciętnym umyśle. (...) Mogę stwierdzić z całym
przekonaniem, iż znał podstawowe zasady organizacji działań fron-
towych i grup operacyjnych. Kierował nimi ze znajomością rzeczy,
orientował się w kwestiach strategii. Był dobrym naczelnym do-
wódcą".
Dzięki tym zdolnościom opracuje wraz z marszałkami nową stra-
tegię i wygra największe bitwy wielkiej wojny. Strategia ta polegała
na równoczesnych operacjach całych frontów. Szerokość natarcia
wynosiła czasami siedemset kilometrów. Były to gigantyczne przed-
sięwzięcia z udziałem tysięcy samolotów, tysięcy czołgów, setek
tysięcy żołnierzy na polu walki i tysięcy w grobach - po bitwie.
Następną decydującą batalię stoczył pod miastem noszącym
jego imię - pod Stalingradem. Kiedyś bronił go przed białymi.
Teraz, na przedpolach dawnego Carycyna, decydowały się losy
wojny. Nie pozwolił poddać miasta. Zamknął w potężnych klesz-
czach 6. Armię feldmarszałka Friedricha von Paulusa. Bezradny
Paulus siedział po ciemku w piwnicach domu towarowego, gdzie
mieścił się jego sztab. 2 lutego 1943 roku 6. Armia przestała
istnieć.
Gospodarz dostarczał teraz swoim moskwianom nowej rozrywki.
Do dziś pamiętam ulubiony okrzyk dzieciństwa: „Prowadzą
ich!" Zapominając o wszystkim my, dzieci wojny, wybiegamy
na ulicę: kolumny jeńców niemieckich. Idą obdarci, ponurzy,
zarośnięci, w brudnych płaszczach. A my, jego wychowankowie,
radośnie rzucamy w nich kamieniami. Wzdłuż ulicy Gorkiego
stoją szpalery milicji, milicjanci odganiają nas z dobrodusznym
uśmiechem. Czując ich ciche poparcie, ciskamy kamieniami
w jeńców.
Miasto widmo
Trzy miasta stały się symbolami tej wojny: Moskwa, Stalingrad
i noszący imię poprzedniego bogoczłowieka - Leningrad, dawna
stolica dawnego imperium. Pod Leningradem toczyły się zaciekłe
boje. Idąc do ataku, Niemcy gnali przed sobą zakładników - kobie-
ty, dzieci i starców. Żołnierze nie chcieli do nich strzelać. Stalin
natychmiast wydał rozkaz:
Strzelajcie do Niemców i ich zakładników, kimkolwiek by byli, zabijajcie
wrogów bez względu na to, czy są wrogami z własnej woli czy z przymusu.
Dzieci, kobiety, ludzkie życie - nie mają dla niego znaczenia.
Liczy się tylko cel i zwycięstwo.
Niemcy podeszli pod Leningrad już w lipcu 1941 roku. Miasto
zostało odcięte. Nikły strumyczek zaopatrzenia docierał jedynie
przez zamarznięte jezioro Ładoga. Zaczęło się dziewięćset dni blo-
kady. Mimo to nie poddał miasta...
Olga Frejdenberg, znana uczona, pisała wówczas w pamiętni-
kach:
Ludzie stoją w kolejkach po dziesięć godzin na potwornym mrozie, żeby do-
stać kawalątko okropnego, mokrego i surowego chleba. Od dawna nie ma
prądu, nie kursują tramwaje. Mieszkania, apteki, biura pogrążone są w ciemno-
ściach. Wchodzisz do sklepu i po omacku szukasz ostatniego w kolejce albo
kierujesz się na słuch. Pod osłoną ciemności złodzieje okradają konających.
(...) W całym mieście nie ma zapałek, nie działa wodociąg i kanalizacja. Bez
przerwy trwają bombardowania, przez całą dobę, dzień i noc. Ludzie wariują
od bezustannych wybuchów bomb.
Głodujący mieszkańcy umierali tysiącami wprost na ulicach.
Przychodzili w gości na pół godziny, siadali i umierali. Wchodzili do sklepu
i umierali. Wychodzili rano z domu i umierali w drodze. Nie mieli siły wstać
i zamarzali. Milicja natychmiast kradła im kartki żywnościowe.
Te słaniające się cienie musiały ochotniczo wstępować do bata-
lionów pospolitego ruszenia.
Wzywano ich i proponowano wstąpienie na ochotnika. Strach był silniejszy niż
słabość. Maszerowali więc, padali w kolumnach i umierali. Człowiek radziecki
był niezwykle wytrzymały, mógł się rozciągać jak guma. Żadne ludzkie męcza-
rnie, nic i nigdy nie zmusiłyby władz do poddania miasta. Była to przyjęta
zasada zniewalania i niszczenia ludzi, zwana patriotyzmem i bohaterstwem
oblężonych.
Ten monolog rozpaczy nie był sprawiedliwy. Gdyby Gospodarz
poddał miasto, mieszkańcy i tak byliby skazani na zagładę.
Fiihrer postanowił zetrzeć Sankt Petersburg z powierzchni ziemi. „Propozycje
kapitulacji będą odrzucane. Nie jesteśmy zainteresowani zachowaniem przy
życiu chociażby części mieszkańców tego miasta" - głosiła dyrektywa Hitlera
z 29 sierpnia 1941 roku.
Czy Gospodarz mógł wcześniej przerwać blokadę?
Mógł. Wolał jednak przez dziewięćset dni i nocy wykorzystywać
do celów taktycznych pokorny patriotyzm pokornie umierających
ludzi.
Takich udręk nie wytrzymałby chyba żaden inny naród na świe-
cie. Jedynie ten nieszczęsny, przyuczony przez niego do ponoszenia
najstraszliwszych ofiar. Czy tylko totalitaryzm mógł skruszyć inny
totalitaryzm? I uratować ludzkość?
Wasilij Wasiljewkz
Front pochłaniał wciąż nowe ofiary z mężczyzn. Powinno to
w końcu doprowadzić do zatrzymania przemysłu. Produkcja jednak
stale rosła - niemal z godziny na godzinę. Kto więc pracował w fab-
rykach?
W tamtych latach radio często nadawało piosenkę o przodowni-
ku pracy Wasiliju Wasiljewiczu. Kończyła się słowami: „Wasilija
Wasyljewicza pozdrawia dziś Kraj Rad, Wasilij Wasiljewicz ma
jedenaście lat".
Przy produkcji pracowały kobiety i dzieci. Zahartowane w kolej-
kach, przyzwyczajone do dźwigania ciężarów kobiety zaprzęgały
się do pługów zamiast koni lub stały przy maszynach po dwadzieś-
cia cztery godziny na dobę - bez odpoczynku i często bez jedzenia.
Pracowały też dzieci. Po dziesięć godzin na dobę. Stawały na
skrzynkach, żeby dosięgnąć dźwigni maszyn. Czasem nie wytrzy-
mywały i zwyczajnie uciekały do domów - do swoich mam. Albo
szły do kina. Albo zasypiały z przemęczenia. Nie znały prawa:
spóźnienie do pracy i bumelanctwo traktowano jak ciężkie prze-
stępstwo kryminalne. Dzieci aresztowano, sądzono. Żeby dać przy-
kład innym, dostawały po pięć lat. Transporty dzieci zaczęły docie-
rać do łagrów w 1942 roku. Wcześniej mali więźniowie przechodzi-
li wszystkie kręgi piekła: aresztowanie, więzienie, śledztwo, kosz-
mar przewożenia do łagrów. U celu podróży nie miały już w sobie
nic ludzkiego, były jak zwierzątka, oszalałe z głodu i przerażenia.
W obozie lgnęły do silnych. Kryminalistki często sprzedawały dzie-
wczynki kierowcom i brygadzistom za puszkę konserw lub za naj-
cenniejszą rzecz - łyk wódki.
Ich łzy, ich męczarnie... Stalin czytał Dostojewskiego i oczywiś-
cie miał w pamięci pytanie, które zadał pisarz ustami Aloszy Kara-
mazowa: „Jeśli dla wzniesienia gmachu szczęśliwej ludzkości trze-
ba będzie poświęcić choćby dziecko, czy zgodzisz się zbudować ten
gmach na jego łzach?" Wielokrotnie odpowiedział na to pytanie.
On i rewolucja, która go stworzyła.
RODZINA i WOJNA
Straszne odkrycie córki
Już przed wojną córka napisała z Soczi: „Nie będę już wydawać
Ci rozkazów. Jestem za duża, żeby się w to bawić". Gruzińskie
dziewczęta wcześnie dojrzewają. Przed wybuchem wojny skończy-
ła piętnaście lat. Dostrzegał z bólem, że dorosła. Swietłana opisuje,
jak się złościł na widok jej obnażonych ramion i kolan. Krzyczał,
kazał podłużyć sukienkę, chciał, żeby nosiła szarawary. Nie rozu-
miała, że jest zazdrosny, że nie chce się nią dzielić z tym przy-
szłym. Przecież siostra Lenina poświęciła bratu całe życie! Znał
jednak temperament córki. Dlatego przydzielił jej ochroniarza
z NKWD. Nie odstępował Swietłany na krok - odprowadzał ją do
szkoły, na koncerty, do teatru. Ojciec wyjaśnił, że to ze względów
bezpieczeństwa.
W Kujbyszewie tęskniła za nim, pisała: „Miasto mi się nie podo-
ba. (...) Bardzo dużo tu (...) kulawych, ślepych i innych ułomnych.
Co piąty przechodzień to kaleka".
Zdrowi mężczyźni walczyli w jego armii.
Pozwolił jej wrócić latem 1942 roku, gdy tylko Niemcy zostali
odepchnięci od Moskwy. Nie wiedział, że się zmieniła.
„Tej zimy dokonałam strasznego odkrycia" - napisała później.
Ktoś lekkomyślnie dał jej angielskie czasopismo (ile głów by pole-
ciało, gdyby się o tym dowiedział). Przeczytała tam o samobójstwie
matki. Z tekstu wynikało, że jest to powszechnie znany fakt.
„Byłam wstrząśnięta, nie wierzyłam własnym oczom" - pisała
Swietłana.
Jesienią odbudowano zburzoną daczę w Zubałowie. W tych
dniach gościł tam jej brat Wasilij. W Zubałowie mieszkała jego
żona z dzieckiem i córka Jaszy z niańką. Do Wasilija stale przyjeż-
dżali przyjaciele - lotnicy, sportowcy, aktorzy. Pili. Pili na umór,
dudniła muzyka, tańczyli. „Jak gdyby w ogóle nie było wojny"
- wspomina Swietłana.
Ksiąźę Wasil
Miał pięć lat, gdy matka po kolejnej awanturze z ojcem zabrała
go wraz ze Świetlaną do Leningradu. Wasia pamiętał nieudane
samobójstwo Jaszy i przestrach ojca, ukrywany pod maską wściek-
łości.
Na stole zawsze stało gruzińskie wino. Wino uchodziło w Gruzji
za wodę z sokiem. Ojciec palił fajkę. Drażnił matkę specjalnie
dmuchając dymem w buzię niemowlęcia. Od dziecka Wasia znał
smak wina i tytoniu.
Mając jedenaście lat przeżył śmierć matki. Od tej chwili zaj-
mowali się nim opiekunowie z NKWD. Głównym łącznikiem mię-
dzy wychowawcami a ojcem był półanalfabeta Własik, szef ochrony
Stalina. Wasia źle się uczył, ojciec stale groził mu karami. Po ukoń-
czeniu dziesięciolatki chłopak został wysłany do szkoły lotniczej.
Stalin przechowywał listy o jego „osiągnięciach" w tej placówce.
Oto raport o przybyciu Wasi: „Już w drodze do szkoły - pisze Beria
- Wasia powiedział do komendanta: »W tym roku tato chce przyje-
chać na urlop do Sewastopola, pewnie mnie odwiedzi«".
Przerażone dowództwo bardzo się starało.
„Nie zakwaterowano go w koszarach, lecz w internacie dla gości
- donosi Beria. - Przyrządza mu się osobne posiłki. (...) Jeździ
samochodem komendantury szkoły".
Ojciec daje twarde wskazówki, jak postępować z „cwanym par-
szywcem": „Troska o kadeta nie powinna się przejawiać w two-
rzeniu jakichś szczególnych warunków".
Postarajmy się zrozumieć nieszczęsnego syna dyktatora, wycho-
wywanego praktycznie bez rodziców. Samobójstwo matki, uwięzie-
ni krewni, rozstrzelani przyjaciele domu, którzy tak go lubili
- w tym koszmarze upłynęło dzieciństwo Wasi.
Zawsze brakowało mu czułości - i zapewne dlatego tak wcześnie
się ożenił. Żonę, Galę Burdońską, poznał na elitarnej ślizgawce. Na
Pietrowkę 38 przychodziły najpiękniejsze dziewczyny.
Rozmawiam z Nadią Stalina. Nadia - wnuczka Gospodarza i cór-
ka Wasilija - opowiada:
„Mama mieszkała w pobliżu stacji metra i ojciec często przelaty-
wał tamtędy lotem koszącym. Mama miała niski, jak gdyby ochryp-
ły od papierosów głos, ale była bardzo ładna i zgrabna. Pobrali się,
kiedy mieli po dziewiętnaście lat. Ojciec napisał o tym do dziadka,
mama bardzo się denerwowała i ciągle pytała, czy jest już odpo-
wiedź. Któregoś dnia znalazła w koszu na śmieci podartą kartkę.
Dziadek napisał czerwonym ołówkiem: »0źeniłeś się - czort z to-
bą! Jeśli to dobra dziewczyna, wszyscy będziemy ją kochać. Żal mi
jej tylko, że wyszła za takiego idiotę jak ty«".
Ojciec przechowywał dyplom ukończenia szkoły lotniczej przez
podchorążego Wasilija Stalina. „Lata znakomicie, lubi latać, nadaje
mu się stopień porucznika". Znał jednak wartość takich papierków.
W marcu 1941 roku wysyła Wąsie na kursy pilotażu do Luberc.
W Lubercach stacjonuje tak zwana gwardia pałacowa - elitarny
pułk lotnictwa, uczestniczący w paradach powietrznych. Na oczach
widzów i wodza piloci demonstrowali tam swój kunszt. Pułk skła-
dał się z samych asów.
Na prośbę Gospodarza instruktorem Wasi został W. Cukanow
- dowódca znakomitego pułku. „Wasia jest utalentowanym pilotem
- uczciwie oceniał Cukanow. - Jednak zawsze będzie miał kłopoty
z powodu pijaństwa". Nieszczęsny Wasia już wtedy pił.
Później wybuchła wojna. Jasza trafił do niewoli. Gospodarz nie
mógł utracić drugiego syna. Wasia został inspektorem Sił Powietrz-
nych. Siedział w gabinecie przy ulicy Pirogowa i nie miał nic do
roboty. Pił.
Na froncie szybko robiło się karierę. Gospodarz zadbał, żeby
próżność syna nie ucierpiała. Wasia został naczelnikiem Inspek-
toratu Sił Powietrznych.
Grzeszny upadek
W Zubałowie było coraz weselej. Wasia zaprzyjaźnił się z weso-
łą kompanią filmowców. Jest wśród nich scenarzysta, Aleksiej Kap-
ler - legendarna postać, największy pożeracz serc niewieścich
w stolicy. Gdy jeden ze zdradzonych mężów dowiedział się o ro-
mansie żony z Kaplerem, wygłosił słynny aforyzm: „Do Kaplera
mężowie nie miewają pretensji".
Dobrze go znałem - Kapler przyjaźnił się z moim ojcem. Był
tęgi, brzydki i kiepsko pisał. Za to genialnie opowiadał. Potrafił
oczarować słuchaczy. Do kompanii dołączył drugi playboy - znany
reżyser, Roman Kamień. Wasia ochoczo oddał się zabawie. Po
pijanemu strzelał do żyrandoli w restauracjach - bawił się w „kry-
ształowy dzwon". Miał też mnóstwo romansów. Wielkie nazwisko
natychmiast otwierało dziewczęce serca.
Jeden z jego ówczesnych kompanów, pisarz Wojtiechow, zeznał
później w śledztwie przeciwko Wasilijowi Stalinowi:
„Pewnego razu zastałem u mojej żony Celikowskiej (radziecka
gwiazda filmowa lat trzydziestych) jej przyjaciółkę. Sterową (rów-
nież znana aktorka) i nie znanego mi oficera lotnictwa. Zaczął na-
mawiać nas do wyjazdu do daczy. Po drodze Sierowa powiedziała,
że to Wasilij Stalin. W daczy próbował bezpardonowo dobierać się
do mojej żony i wyciągnąć ją w jakieś ustronne miejsce. Zareago-
wałem w ostrej formie, przeprosił i reszta wieczoru upłynęła bez
incydentów, jeśli nie liczyć tego, że wyjął z kominka osmalony
patyk i wysmarował nim twarze Słuckiego i Karmena".
Obaj filmowcy znieśli to bez protestu.
Musieli znosić gorsze rzeczy. Po jakimś czasie Własik zamel-
dował ojcu: „Naczelnik ISP Wasilij Stalin spotkał się z żoną reżyse-
ra, towarzysza Karmena, i po dojściu do porozumienia pojechali do
daczy Wasilija Stalina".
Własik czuł, że przy całej surowości wódz patrzy pobłażliwie na
takie wyskoki syna. W końcu sam był synem szewca, a ten szałaput
jest synem nowego cara.
Tym razem Gospodarz musiał być groźny i sprawiedliwy. Roz-
kazał: „Pułkownika osadzić w areszcie, żonę odwieźć do domu".
Spełniło się marzenie Wasi: wśród lotników krążyły legendy
o jego podbojach. Małżonka na razie jakoś to znosiła. I właśnie
wtedy, w dniach szalonych zabaw i miłosnych igraszek, Wasia
przywiózł do Zubałowa Aleksieja Kaplera i przedstawił go Swiet-
łanie.
Kapler, jak wielu pisarzy, był korespondentem wojennym. Do-
piero wrócił z frontu. Przerzucono go na tyły Niemców, brał udział
w akcjach partyzanckich na Białorusi. Niebawem miał wyjechać do
Stalingradu, gdzie ważyły się losy krwawej bitwy.
Wasia przywiózł go w święto. Był 8 listopada 1942 roku - rocz-
nica zwycięstwa rewolucji. W Zubałowie Kapler ujrzał tę czarującą
dziewczynę - inteligentną i najwyraźniej utalentowaną. Poprosił ją
do tańca. Umierając z nieśmiałości, ubrana według życzenia ojca,
w dziecięcych półbucikach, tańczyła z nim fokstrota.
Taniec przyniósł jej zgubę: Kapler zaczął mówić. Po wulgarnych
odżywkach brata, skąpych słowach ojca i ubogim języku jego
współpracowników, wymowny Kapler oczarował Świetlane bez re-
szty. Nie była już samotna. Znalazła człowieka, który ją rozumiał.
Opowiedziała mu wszystko: o rocznicy śmierci matki (właśnie mi-
jało dziesięć lat), o tym, że wszyscy o niej zapomnieli.
Zaczęli się spotykać. Były to niebezpieczne randki. Kapler dał
jej do przeczytania nie opublikowaną powieść Hemingwaya, chwa-
lił represjonowanych poetów - rozstrzelanego Gumilowa, na poły
zakazaną Achmatową. Mówiąc językiem tamtych czasów, demora-
lizował ideologicznie córkę wodza. Już za to należałoby go roz-
strzelać.
Swietłana zakochała się. Była jeszcze niemal dzieckiem i nie
rozumiała świata, w którym żyła, nie rozumiała człowieka, który
był jej ojcem. Kapler miał jednak prawie czterdziestkę i dosko-
nale zdawał sobie sprawę z niebezpieczeństwa. Dlaczego więc
odważył się na ten szaleńczy krok? No cóż - miłość. Tak mu się
podobał zachwyt tego dziewczątka. Zakochany Kapler zapom-
niał o całym świecie. Czterdziestoletni mężczyzna czekał na
uczennicę pod szkołą. Spacerowali po nie ogrzewanej Galerii
Tretiakowskiej, słuchali Damy Pikowej... Po zaciemnionych uli-
cach wojennej Moskwy smętnie wlókł się za nimi enkawudzista.
Kapler częstował go papierosami, żeby człowiekowi nie było tak
nudno.
Oczywiście Gospodarz natychmiast dowiedział się o wszystkim.
Nie miał jednak czasu - przygotowywał swoje największe zwycięs-
two. Poza tym jeszcze nie doceniał powagi sytuacji.
Kapler wyjechał do Stalingradu, po czym napisał stamtąd szkic
dla „Prawdy".
I oto w „Prawdzie" - w „Prawdzie", którą kiedyś sam redago-
wał, Gospodarz przeczytał szkic Kaplera: „List porucznika L. ze
Stalingradu". Rzekomy porucznik pisał do ukochanej o wydarze-
niach w Stalingradzie, a równocześnie wspominał niedawne wędrów-
ki we dwoje po Galerii Tretiakowskiej i spacery po nocnej Mosk-
wie. Opisywał wszystko, o czym donoszono Gospodarzowi!
W końcu listu wyraźnie oszalały amant dodał: „w Moskwie pewnie
pada już śnieg. Z okna patrzysz na zębate wieże Kremla". Żeby nikt
nie miał wątpliwości.
Można sobie wyobrazić wściekłość Stalina. Opanował się jed-
nak. Po raz pierwszy w życiu nie wiedział, co robić. Niebawem
jeden z szefów ochrony zadzwonił do Kaplera i uprzejmie go po-
prosił, żeby korespondent wyjechał zbierać nowe materiały - im
dalej od Moskwy, tym lepiej. Kapler posłał rozmówcę do diabła.
Usłyszawszy odpowiedź Kaplera, Stalin pomyślał pewnie: Jak
wojna odmienia ludzi. Stale obcując ze śmiercią, przestali się bać.
Niektórzy w ogóle nie czuli już strachu. Dużo pracy czeka go po
wojnie.
Przez cały luty Swietłana chodziła z Kaplerem do teatrów, spa-
cerowała po nocnej Moskwie. W dniu jej siedemnastych urodzin
przyszli do mieszkania Wasilija. Całowali się w pustym pokoju.
A za ścianą siedział biedny enkawudzista i starał się cokolwiek
podsłuchać. Przecież musiał pisać raporty z tych randek.
Kaplera aresztowano po trzech dniach. Ojciec miał żółte, roz-
wścieczone oczy. Swietłana nigdy go takim nie widziała. Dusił się
ze złości. Powiedział jej: „Wszystko wiem. Tu są twoje rozmowy
przez telefon - klepnął się po kieszeni. - Kapler to angielski szpieg,
został aresztowany".
Była jednak córką swojej matki i jego córką. Nie przestraszyła
się. „A ja go kocham" - powiedziała i dwukrotnie dostała w twarz.
Pierwszy raz w życiu. Rozumiał jednak, że ból jej nie złamie. Sięg-
nął więc po upokorzenie: „Popatrz na siebie! Komu tu jesteś po-
trzebna? On ma bab na pęczki, idiotko!"
Nie rozmawiała z nim przez kilka miesięcy. Dla niego też wszys-
tko było skończone. Zdradziła. Jak kiedyś jej matka samobójczyni.
Nawet carowie w bajkach ścinali głowy adoratorom swoich có-
rek. Musiał jednak zachować zimną krew. Pamiętał śmierć jej ma-
tki. Wiedział, co to znaczy doprowadzić Allilujewów do ostatecz-
ności. Nieobliczalnych Allilujewów.
„Szpiega" Kaplera zesłano do Workuty na pięć lat. Tylko na
pięć.
Był też wściekły na Wąsie. To Wąska przyprowadził tego Kap-
lera, to w mieszkaniu Wąski, w jego burdelu, spotkali się sam na
sam. Czy ten spryciarz nie zaaranżował całej afery, żeby wygnać
z jego serca ukochaną córkę?
W tym czasie Wasia został ranny. Wcale nie na froncie: po
pijanemu głuszył z koleżkami ryby rakietami lotniczymi. Oberwał
w nogę i w szczękę.
Ludowy komisarz obrony Józef Stalin wydał więc rozkaz: „Za
pijaństwo, samowolę i demoralizację pułku jego dowódca pułkow-
nik Wasilij Stalin zostaje odwołany ze stanowiska".
Wasia pojechał na front. Jednak po historii z Jakowem bardzo
rzadko pozwalano mu na udział w walkach powietrznych i zawsze
pod silną osłoną. Doprowadzało to Wąsie do furii. Był odważnym
lotnikiem i chciał się wykazać.
Gospodarz dbał jednak o karierę syna. Wasia zaczynał wojnę
jako dwudziestoletni kapitan, zakończy ją jako dwudziestoczterole-
tni generał.
No cóż, syn Stalina powinien być generałem.
Drugi front
O losach wojny i historii utworzenia drugiego frontu napisano
całe tomy. Dlatego też tylko muśniemy ten temat.
Po napaści Hitlera na Rosję Churchill stał się sojusznikiem Gos-
podarza - sojusznikiem z konieczności. Gospodarz był świadom,
jak tamten ocenia sytuację: dla Churchilla była to idealna wojna.
Dwaj wrogowie poprzegryzają sobie gardła. Anglia pomoże jednak
jemu, a nie Hitlerowi. Churchill sam powiedział: „Jeśli Hitler zaj-
mie piekło, poproszę Izbę Gmin o pomoc diabłu".
W grudniu 1941 roku Japończycy zaatakowali Peari Harbour,
dzięki czemu przybył jeszcze jeden sojusznik - prezydent Roose-
velt. Teraz przydał się Litwinow. Odtrącony Żyd został ambasado-
rem w USA. Żeby mu pomóc. Gospodarz tworzy ŻKA - Żydowski
Komitet Antyfaszystowski. Żydowski teatr w Moskwie, żydowscy
poeci - wszyscy muszą należeć do ŻKA. Na czele komitetu staje
wielki aktor Salomon Michoels, kierujący Teatrem Żydowskim.
Członkowie komitetu mają jeździć do Ameryki i zbierać pieniądze
wśród bogatych Żydów, a także (co najważniejsze) urabiać opinię
publiczną, zabiegać o drugi front. Zapomniano o antysemityzmie.
Litwinow podpisuje umowę z USA. Amerykanie dostarczą alumi-
nium na samoloty, benzynę, działa przeciwlotnicze, broń maszyno-
wą i ręczną i... żywność, dużo żywności.
Do dziś pamiętam smak amerykańskiej czekolady - wtedy,
w głodującej, zziębniętej, nie ogrzewanej Moskwie...
Najważniejszy był jednak drugi front. Jak Stalin potrzebował go
w tych strasznych latach 1941-1942! Churchillowi jednak się nie
spieszyło. Czekał, aż Armia Czerwona się wykrwawi. No cóż, rozu-
miał go. Na jego miejscu postępowałby tak samo.
Sojusznicy nie utworzyli drugiego frontu ani w 1942, ani w 1943
roku.
Zamiast tego Churchill osobiście przyleciał do Moskwy - „do
tego ponurego państwa bolszewickiego, które próbowałem znisz-
czyć w zarodku i które aż do chwili pojawienia się Hitlera uważa-
łem za najgorszego wroga cywilizowanej wolności".
Powitał Churchilla jak starego przyjaciela. Na swój sposób byli
do siebie podobni. Churchill wiedział o planach ataku Japończy-
ków, ale nie zawiadomił o tym Amerykanów - żeby ich wciągnąć
w wojnę. Gospodarz zrobiłby to samo.
Churchill odwiedził go w domu, poznał rudą Swietłanę. Powie-
dział, że też kiedyś był rudy, ale... odmówił utworzenia drugiego
frontu. Sojusznicy nie są jeszcze gotowi.
Znów wielkie marzenie
Patrząc z perspektywy czasu, musiał się uśmiechać pod wąsem.
Sprytny Churchill popełnił nadzwyczajne głupstwo. Pozwolił, aby
Gospodarz walczył sam. Efekty? Dzięki pomocy sojuszników jego
armia osiągnęła fantastyczną sprawność bojową. Pobierała nauki
u generałów Hitlera.
W końcu 1943 roku dysponował więc najlepszą i najpotęż-
niejszą machiną wojenną, jaka kiedykolwiek istniała na świecie.
Był gotów do gigantycznych uderzeń, które przeniosą działania
wojenne poza granice Rosji - do Europy. A to znaczyło, że...
wielkie marzenie znowu odżyło. Co więcej, stało się całkiem
realne.
Właśnie w tym czasie, wiosną 1943 roku, rozwiązuje Komintern.
Żeby „zdemaskować kłamstwa Hitlera, iż Moskwa ma zamiar in-
gerować w sprawy innych krajów i bolszewizować te kraje". Tak
powiedział w wywiadzie dla Agencji Reutera. W „dogłębnym języ-
ku" oznaczało to, że „Moskwa ingeruje w sprawy innych krajów
i bolszewizuje te kraje". Kadrowi członkowie rozwiązanego Kom-
intemu będą przywódcami Europy Wschodniej.
Likwidacja Kominternu, wybór patriarchy Rosji, powrót cars-
kich pagonów do armii - wszystko to pozornie miało zwiastować
koniec bolszewizmu. Tę ideę powoli sączył w uszy i umysły sojusz-
ników przed decydującym atakiem na Europę.
Miesiąc miodowy
W 1943 roku zwołano konferencję sojuszników w Teheranie.
Teraz sami spieszyli się z utworzeniem drugiego frontu - chcieli
zdążyć, zanim Stalin zajmie cały kontynent. On zaś zachował dzie-
cinny nawyk Koby - spóźnił się o jeden dzień. Niech czekają, niech
wiedzą, kto tu jest Gospodarzem.
W Teheranie po raz pierwszy zobaczył Roosevelta. Prezydent
USA zamieszkał w budynku ambasady radzieckiej. Para Churchill
-Roosevelt wydała się Gospodarzowi zabawna. Który mu bardziej
przypadł do gustu? Odpowiedział Mołotowowi: „Obaj to imperiali-
ści". Była to odpowiedź na poziomie „kamiennej dupy". Nie, wte-
dy obaj mu się podobali. Od razu zrozumiał, jak łatwo będzie ich
skłócić: Roosevelt żywił wstręt do wszelkich intryg, Churchill zaś
uważał je za jedyny skuteczny sposób na strasznego „wujaszka
Joe".
„Gdybym dobierał zespół do negocjacji, Stalin byłby moim pier-
wszym kandydatem" - Anthony Eden, angielski minister spraw
zagranicznych.
Podczas miodowego miesiąca w Teheranie wyznawali sobie mi-
łość. Churchill wręczył Stalinowi miecz Stalingradu. „Marszałek
Stalin może stanąć obok największych postaci w historii Rosji
i w pełni zasługuje na tytuł Wielkiego Stalina". Odpowiedział skro-
mnie: „Łatwo być bohaterem, kiedy ma się do czynienia z takimi
ludźmi jak Rosjanie".
Najważniejszym tematem był drugi front. Churchill jednak nie
wytrzymał i spytał o roszczenia terytorialne Rosji po wojnie. Gos-
podarz odpowiedział: „Teraz nie ma potrzeby o tym mówić, ale
w odpowiednim czasie powiemy swoje słowo".
Już wtedy wiedział, że Churchill nie zdzierży i zaproponuje grę.
Tak się też stało.
W 1944 roku sojusznicy lądują w Normandii. Wojska Stalina
przekraczają granicę Rosji i błyskawicznie zaczynają zajmować
Polskę, Węgry, Rumunię, Jugosławię, Czechosłowację. Bułgaria
i Finlandia wycofują się z wojny. Bałkany są w jego władzy.
W Grecji komuniści i znajdująca się pod ich wpływem armia
narodowowyzwoleńcza zajęli całe terytorium kraju oprócz wysp.
W Jugosławii zwyciężają wojska komunisty Tity i Armia Czer-
wona.
Churchill dłużej nie czekał. 9 października 1944 przybył z Ede-
nem do Moskwy. W nocy spotkali się na Kremlu. Już bez Ameryka-
nów.
Targi trwały do rana. Churchill zapisał na kartce, że Rosja ma
w Rumunii 90 procent wpływów, Anglia w Grecji - tyle samo.
Jugosławia - pół na pół. Przeszli do Włoch. Gospodarz odstąpił mu
Włochy. Najważniejsze były wpływy w Europie Wschodniej. Mini-
strowie spraw zagranicznych zajęli się procentami. Mołotow zapro-
ponował: Węgry - 75 procent na korzyść Rosjan, Bułgaria - 75
procent, Jugosławia 60 procent. Takiej ceny zażądał Gospodarz za
Włochy i Grecję. Eden się targował: Węgry 75 na 25 procent,
Bułgaria 80 na 20 procent, Jugosławia 50 na 50 procent.
Po zawziętej licytacji ustalono: Bułgaria i Węgry - 80/20, a Ju-
gosławia - 50/50. Dopiero po zakończeniu targów poinformowano
o ich wynikach ambasadora Stanów Zjednoczonych, Harrimana.
Dżentelmeńską umowę przypieczętowano uściskiem dłoni.
Procenty były śmieszną fikcją. Tam, dokąd tylko dotrze, będzie
Gospodarzem na 100 procent. Wielkie marzenie stawało się rzeczy-
wistością.
Churchill wiedział, że Stalinowi nie można ufać. Próbował więc
działać metodami „wujaszka Joe". Stalin był jednak spokojny
- uważał Roosevelta za idealistę i był pewien, iż prezydent USA nie
dopuści się wiarołomstwa. Toteż gdy Churchill podjął tajne roz-
mowy z Hitlerem, Gospodarz natychmiast powiadomił o tym
Roosevelta. Rozmowy przerwano.
Rzesza dogorywała. W lutym 1945 roku sojusznicy zebrali się
w Jałcie. Na konferencji podjęto wiele szlachetnych decyzji
- o przyszłej pokojowej Europie, o utworzeniu ONZ, o demilitary-
zacji Niemiec. Równocześnie podzielono kontynent. Wielkie ma-
rzenie stawało się rzeczywistością. Teraz zdołał włączyć do niego
Polskę. Miał tylko kłopoty ze sprawą Katynia.
Po agresji na Polskę do niewoli trafiło ponad dwadzieścia
tysięcy polskich oficerów. Rozmieszczono ich w obozach, w po-
bliżu granicy. Planując atak na Niemców, bał się trzymać w kra-
ju tylu potencjalnych wrogów. Pamiętał bunt Korpusu Czecho-
słowackiego w 1918 roku. Rozstrzygnął problem tradycyjną me-
todą: jeńcy zostali zlikwidowani. Podczas wojny, gdy formowała
się armia Andersa, zwolnił z łagrów około dwóch tysięcy Pola-
ków. Rząd londyński pytał jednak o tysiące oficerów. Odpowie-
dziano, że pouciekali z obozów po agresji Hitlera. Polacy nie
uwierzyli.
Trzeba było odegrać małe przedstawienie. W obecności przed-
stawiciela rządu polskiego dzwoni do Mołotowa i Berii: „Czy zwol-
niono wszystkich Polaków?" Obaj odpowiadają: „Wszystkich".
Tymczasem Niemcy po zajęciu Smoleńska odkrywają w lesie
katyńskim setki trupów z przestrzelonymi potylicami - zwłoki pol-
skich oficerów. Gospodarz oczywiście oskarża hitlerowców o pro-
wokację. Powstaje nowa wersja: Polacy nie uciekli z obozów. Pra-
cowali pod Smoleńskiem, wpadli w ręce Niemców i zostali przez
nich wymordowani, po czym Hitler zrzucił winę na ZSRR. Powoła-
no specjalną komisję. W jej skład weszli jego pisarze, naukowcy
i duchowni. Komisja oczywiście potwierdziła wersję Gospodarza.
Roosevelt i Churchill musieli uwierzyć sojusznikowi. Churchill
udawał. Roosevelt prawdopodobnie uwierzył. Czyż poczciwy „wu-
jaszek Joe" mógł rozstrzelać bezbronnych oficerów?!
Dopiero niedawno wyszły na jaw rozmiary tej tragedii.
Krajuszkin, szef jednego z Zarządów Federalnej Służby Bezpie-
czeństwa (tak się teraz nazywa dawne KGB) w kwietniu 1995 roku
poinformował na konferencji prasowej w Smoleńsku, że w obozach
radzieckich rozstrzelano 21 857 polskich jeńców.
Akta rozstrzelanych zlikwidowano w 1959 roku. Zachował się
jednak list ówczesnego szefa KGB Aleksandra Szelepina do Chru-
szczowa. Szelepin informuje: „Decyzją NKWD rozstrzelano 21 857
ludzi, z czego w Katyniu - 4421, w Ostaszkowie - 6311, w Staro-
bielsku - 3820". Dalej Szelepin prosi Chruszczowa o zgodę na
likwidację akt „jako nie mających żadnej wartości operacyjnej i hi-
storycznej". Dziś w lesie katyńskim, na męczeńskich mogiłach, stoi
dacza „nowego Rosjanina" - bogatego biznesmena...
W sierpniu 1944 roku w Warszawie wybuchło powstanie, przy-
gotowane przez polski rząd emigracyjny. Wojska Gospodarza stały
za Wisłą, ale nie pozwolił im nacierać - stały więc i patrzyły, jak
Niemcy niszczą miasto. Musiał się pozbyć rządu londyńskiego. So-
jusznicy nieraz próbowali rozmawiać z „dobrym wujaszkiem Joe"
o demokratycznej Polsce. Zawsze słyszeli zdecydowane „Nie".
Kierował się prostą logiką: wygrał wojnę, żeby mieć dobrych sąsia-
dów. Zgodził się jedynie, by Zachód oddawał mu Polskę stopniowo.
Rozumiał, że Roosevelt musi myśleć o głosach Polonii.
Myślał też o Azji. W Jałcie uzgodniono jego udział w wojnie
z Japonią. Przystał nań. Dzięki temu Armia Czerwona mogła wkro-
czyć do Chin. A wraz z nią - wielkie marzenie.
Roosevelt nie zobaczył nowej Europy „wujaszka Joe". Zmarł 12
kwietnia 1945 roku. Gospodarz napisał szczerze do Churchilla:
„Bardzo boleśnie odczuwam ciężar utraty tego wielkiego człowieka
- naszego wspólnego przyjaciela".
Pod koniec 1944 roku przybył do Moskwy jeszcze jeden sojusz-
nik, legendarny generał Charies de Gaulle, szef rządu wyzwolonej
Francji. W hotelu zainstalowano podsłuch i Gospodarz znał treść
wszystkich rozmów o krwawym Stalinie.
Na Kremlu odbył się bankiet. Wysoki de Gaulle i niziutki Gos-
podarz tworzyli zabawną parę. Gospodarz zaproponował toast za
Kaganowicza: „To odważny człowiek. Wie, że jeśli pociągi nie
będą kursowały punktualnie - tu zrobił pauzę, po czym zakończył
dobrotliwie: - rozstrzelamy go". Po chwili wskazał marszałka lot-
nictwa Aleksandra Nowikowa: „Dobry marszałek. Wypijmy za nie-
go. Jeśli nie będzie dobrze wykonywał swoich obowiązków
- uśmiechnął się promiennie - to go powiesimy". Już nie wydawał
się Francuzom taki zabawny. Po chwili dodał z uśmiechem: „Mówi
się o mnie, że jestem potworem, ale sami widzicie, że potrafię
z tego żartować. Może więc nie jestem taki okropny?"
W pociągu de Gaulle powiedział w zadumie: „Z tymi ludźmi
będziemy mieć do czynienia jeszcze przez sto lat!"
Francuzi odnieśli też inne wrażenie: „W jego zachowaniu do-
strzegało się rozpacz człowieka, który osiągnął takie wyżyny wła-
dzy, że nie może już iść dalej". Podczas tego samego bankietu
zwycięzca Hitlera powiedział nagle do de Gaulle'a: „W ostatecz-
nym rozrachunku zwycięża tylko śmierć".
Był grudzień. Nadchodziły jego sześćdziesiąte piąte urodziny.
Przygotowanie kraju do zwycięstwa.
Likwidacja narodów
Miał prawo nazwać się „potworem". Gdyby de Gaulle wiedział,
co się właśnie działo w kraju dowcipnego dyktatora... Nawet żoł-
nierze zwycięskiej armii radzieckiej nie wiedzieli, co się działo na
tyłach, z ich rodzinami...
Tak, w 1944 roku postanowił przywrócić strach. Najbardziej go
niepokoiły rozbudzone uczucia i ambicje narodowe. Na początku
wojny jego komisarze mówili o walce za Ukrainę, Gruzję, Mołdawię,
Armenię, Azerbejdżan i inne ojczyzny. Kraj stał na skraju przepaści
i Gospodarz popierał tę argumentację. Będą lepiej walczyć. Teraz
trzeba było wykorzenić pędy nacjonalizmów, wypalić ze świadomo-
ści. Zawsze uważał nacjonalizm za najniebezpieczniejszy dynamit.
Upłynie pół wieku i to właśnie nacjonalizm rozsadzi jego im-
perium.
Właśnie dlatego - już w końcu 1943 roku - mimo toczącej się
wojny, zwołał Biuro Polityczne i ponad godzinę mówił o scenariu-
szu ukraińskiego reżysera Aleksandra Dowźenki.
Dowżenko był znakomitym filmowcem. Jego Ziemię zaliczono
do dziesiątki najlepszych filmów wszech czasów. Przed wojną Gos-
podarz przespacerował się z reżyserem po Moskwie.
Byli jedynymi przechodniami, na Arbacie stały tylko szpalery
agentów i samochody NKWD. Dowżenko, jak każdy artysta, mó-
wił i mówił, a on jedynie słuchał. Tego wieczoru dobrze zrozumiał
reżysera. Od tej chwili bacznie go obserwował. I oto dowiedział
się, że Dowżenko napisał nowy scenariusz i przeczytał go Chrusz-
czowowi - przywódcy Ukrainy. Było to w daczy. Chruszczow
musiał sobie wypić, bo scenariusz bardzo mu się spodobał. Gos-
podarz natychmiast zażądał dzieła Dowźenki. Po lekturze zrozu-
miał, że się nie pomylił. Sprytny reżyser zastosował chwyt, któ-
rym z lubością będzie się posługiwała literatura poststalinowska.
Wszystkie ostre i celne myśli wygłaszają bohaterowie negatywni.
Na przykład oficer niemiecki mówi: „Wasz naród ma swoją piętę
achillesową - ludzie nie umieją wybaczać innym różnic poglą-
dów, od dwudziestu pięciu lat żyją negacją Boga, własności, ro-
dziny, przyjaźni". I tak dalej. Oczywiście padały ortodoksyjne
riposty. Chruszczow dał się na nie nabrać. Lecz jakże żałosne były
te odpowiedzi w porównaniu z demoralizującymi wywodami wro-
gów! Gospodarz uchwycił też najważniejszą myśl: „Gdziekolwiek
byśmy walczyli - pisał Dowżenko - bijemy się o Ukrainę. Za
czterdziestomilionowy naród, który od stuleci nie żył po ludzku.
Za naród umęczony, podzielony".
Przeczytawszy te słowa na posiedzeniu Politbiura powiedział:
„Nie ma odrębnej Ukrainy. Nie istnieje. Walczyć za ZSRR - to
walczyć za Ukrainę!"
Rozstrzelał setki tysięcy ludzi, żeby inni raz na zawsze wbili
sobie do głów tę lekcję. I potem znowu ten sam chwyt. Zaczyna
bezlitośnie niszczyć Dowżenkę: ,,Usiłuje krytykować naszą par-
tię. Kimże jest, żeby krytykować naszą partię? Wystarczyłoby
wydać ten tekst, a ludzie radzieccy roznieśliby Dowżenkę, tak że
zostałaby tylko mokra plama". Dowżenko milczał - blady, roz-
dygotany.
Gospodarz pozwolił, by Chruszczow sam naprawił swój błąd.
Chruszczow naprawiał go bardzo gorliwie: Dowżenkę potępiono na
niezliczonych zebraniach, wyrzucono z kijowskiego studia filmo-
wego. „Rozsiekali mnie, a zakrwawione członki rzucili ciżbie na
pożarcie" - zanotował Dowżenko w pamiętniku.
W 1944 roku, gdy zwycięstwo było już pewne, Stalin postanowił
mocno uderzyć w nacjonalizm. Mocno, czyli krwawo. Żeby wszys-
cy zapamiętali: istnieje tylko i wyłącznie ZSRR. Beria zrozumiał,
o co chodzi. Bardzo szybko znalazł przykłady, na których można
było przeprowadzić pokazową lekcję. Podczas okupacji Kaukazu
Niemcy obiecali niepodległość Czeczeńcom, Inguszom, Kałmukom
i Bałkarom. Zdarzały się przypadki kolaboracji. To samo dotyczyło
Tatarów na Krymie.
Beria znał reguły gry: Gospodarz nie może być pomysłodawcą
rozprawy. Sam występuje więc z inicjatywą.
Przeglądam „Specjalną teczkę towarzysza Stalina". Pod nagłów-
kiem „Absolutnie tajne" pozostały ślady tamtej strasznej rzezi, o której
nikt nie wiedział - ani świat, ani kraj, ani żołnierze na froncie.
Z listu Berii do Stalina: „Bałkarzy życzliwie odnieśli się do
okupacji Kaukazu. Niemcy podczas odwrotu tworzyli specjalne od-
działy bałkarskie".
Nacjonalizm prowadzi do zdrady - taki powinien być wniosek
ideologiczny. A skoro Bałkarzy zdradzili, to czy są godni mieszkać
na Kaukazie, w tym raju na ziemi? Tam, gdzie urodził się on, żywy
bóg komunizmu?
Załatwił sprawę rutynowymi metodami rewolucji.
11 marca 1944 roku. Beria melduje: „Załadowano do pociągów
i wywieziono do nowych miejsc osiedlenia w Kazachskiej i Kirgis-
kiej SSR 37 103 Bałkarów. Operacja przebiegła bez incydentów
godnych uwagi".
Przez całą wiosnę i lato zwycięskiego 1944 roku karał winne
narody - tępił nacjonalizm.
Gdy sojusznicy wynosili go pod niebiosa i odkrywali oblicze
nowego Stalina, w zasypanych lutowym śniegiem górskich wios-
kach Kaukazu pojawiły się tysiące żołnierzy w mundurach NKWD.
Mieszkańców zwoływano na wiece - w lutym przypadała rocznica
utworzenia Armii Czerwonej. Kiedy ludzie się zebrali, otaczało ich
wojsko.
„23 lutego spadł obfity śnieg, w związku z czym zaistniały pew-
ne trudności z wywozem przesiedleńców, zwłaszcza z wyżej po-
łożonych miejscowości" - raportował Beria.
Mimo tych kłopotów do 25 lutego opustoszały wioski, w których
ludzie mieszkali od całych tysiącleci. Mieszkańców pędzono pod
strażą na nizinę. Tam czekały bydlęce wagony. Po załadunku rusza-
ły na Syberię.
„Operacja wysiedlania Czeczeńców i Inguszów przebiega bez
przeszkód. 25 lutego załadowano 342647 osób, 29 lutego 1944
- 478479 osób, z czego 91 250 Inguszów i 387229 Czeczeńców.
Operacja przebiegła sprawnie, bez przypadków oporu i innych
incydentów. Odnotowano tylko pojedyncze próby ucieczki
Beria".
„Bez incydentów" - tak pisano na jego użytek. W rzeczywisto-
ści NKWD musiało się ciężko napracować.
Opowiada Rusłan G. dyrektor banku: „Przeczesywali chaty,
żeby nikt nie został. Było zimno, podłogę pokrywał szron. Żoł-
nierzowi, który wszedł do chaty, nie chciało się schylać. Pociągnął
serią z automatu po izbie, a pod ławą schowało się dziecko. Spod
ławy zaczęła płynąć krew. Matka z przeraźliwym krzykiem rzuci-
ła się na żołnierza. Zastrzelił ją. A potem męża, który wbiegł
usłyszawszy krzyk (...) Brakowało wagonów. Nadwyżkę ludzi
rozstrzelali. Zasypali piaskiem, ziemią, byle jak. Strzelali też byle
jak. I ci ludzie zaczęli wypełzać z piasku jak robaki. Enkawudziści
dobijali ich całą noc". Tak, incydenty się zdarzały. NKWD nie
napotkało jednak oporu - Beria pisał prawdę. Strach wracał bar-
dzo szybko.
Gospodarz wypędzał z Krymu kolejne narody.
Operacja przesiedlenia osób narodowości kałmuckiej do wschodnich rejonów
kraju (Ałtaj, Kraj Krasnojarski, obwody: Amurski, Nowosybirski i Omski)
zakończyła się sukcesem. Przewieziono 93 139 ludzi. Nie zanotowano żadnych
ekscesów. Narkom Beria.
Beria popracował też na Krymie.
Do towarzysza Stalina. Na nasz rozkaz w okresie od kwietnia do lipca prze-
prowadzono akcję oczyszczania Krymu z elementów antyradzieckich, a także
wysiedlono do wschodnich rejonów ZSRR Tatarów krymskich, Bułgarów,
Greków, Ormian i obywateli innych państw. Ogółem wysiedlono 225 009 osób.
W operacji wzięły udział 23 000 żołnierzy i oficerów NKWD. NKWD wnios-
kuje o odznaczenie wyróżniających się w akcji.
Pod koniec wojny zaczął przygotowywać kartę antyżydowską.
Do utworzonego przezeń Żydowskiego Komitetu Antyfaszystows-
kiego weszli prawie wszyscy najznakomitsi Żydzi radzieccy: Solo-
mon Michoels, poeci Icyk Fefer, Icchak Perec, Perec Markisz, pro-
fesor Lina Sztem - dyrektor Instytutu Fizjologii. Szef Sowinform-
biura (Sowieckie Biuro Informacyjne), Solomon Łozowski, pełnił
w komitecie rolę politruka. Patronat nad ŻKA objęła żona Mołoto-
wa, Żydówka Polina Żemczuźina. Gospodarz wykorzystał nawet tę
fanatyczną bolszewiczkę.
W 1944 roku ŻKA kieruje do Gospodarza list w imieniu wszyst-
kich Żydów ZSRR. List zawiera propozycję utworzenia na Krymie
Żydowskiej SSR. Na ziemiach wygnanych Tatarów. Autorem po-
mysłu był oczywiście Łozowski. Czy mógłby się na to odważyć bez
uzgodnienia z Gospodarzem? Wśród inicjatorów znalazła się też
Żemczuźina. Czy żona Mołotowa poszłaby na to, gdyby nie znała
opinii wodza? Nie ulega wątpliwości, że za kulisami był on sam.
Koncepcja żydowskiej republiki była mu wtedy bardzo potrzebna.
Obietnica „Kalifornii na Krymie" powinna podbić serca Żydów
amerykańskich i oczywiście otworzyć ich portfele. I jeszcze jedno:
pogłoski, że „dobry wujaszek Joe" odda Krym Żydom odwracały
uwagę świata od losu deportowanych narodów.
Pomysł był jednak koniem trojańskim. Biedni członkowie ŻKA
nie mieli pojęcia, w jakim niebezpieczeństwie się znaleźli. A raczej,
w jakie niebezpieczeństwo wciągnął ich Gospodarz. Myślał bo-
wiem o przyszłości. „Krymska republika żydowska" bardzo pomo-
że w przywróceniu strachu.
Te jego długie partie szachowe...
Przez wszystkie lata wojny Stalin musi jednak dbać o wizerunek
kraju w oczach cudzoziemców.
W 1944 roku musiał wpuścić misję amerykańską do straszliwych
łagrów na Kołymie. Przyjęto gości jak należy. Przed ich przyjaz-
dem urządzono specjalną „żonę" w łagrze: wyremontowane baraki,
łóżka z czystą pościelą i poduszkami, kobiety dostały wolnościowe
sukienki, przyjechali fryzjerzy... Amerykanie obejrzeli szklarnie,
w których rosły pomidory, ogórki, a nawet dynie. Pokazano im
wzorcową hodowlę świń. Rolę świniarek odgrywały funkcjonariu-
szki NKWD. Na zakończenie członkowie misji zachwycili się obo-
zowym teatrem i najprawdziwszym baletem.
Teatr był prawdziwy. W wielu łagrach rzeczywiście istniały teat-
ry. Występowali w nich znani do niedawna aktorzy, a dziś wrogo-
wie narodu. Występowali pod numerami. Konferansjer zapowiadał:
„Arię z opery Carmen zaśpiewa numer taki to a taki". Komendanci
łagrów prześcigali się w wystawności spektakli.
Zwycięstwo
Na Elbie jego wojska spotkały się z sojusznikami. Nie było końca
uściskom, wiwatom i popijawom. On jednak dobrze znał his-
torię. Po zwycięstwie nad Napoleonem rosyjscy oficerowie przywle-
kli do Rosji ducha wolności. I zaczęli zakładać tajne stowarzyszenia.
Szczególnie drażnił go Żukow. Marszałek udzielał wywiadów
zachodnim agencjom i coraz częściej zapominał o obowiązkowej
formułce o „największym wodzu wszystkich czasów, towarzyszu
Stalinie".
Nadszedł dzień zwycięstwa. Powierzył Żukowowi największy
zaszczyt - pozwolił mu podpisać akt bezwarunkowej kapitulacji
Rzeszy. A także przyjmować defiladę zwycięstwa. Niebezpieczne
są oznaki jego łaskawości. Cienie wymordowanych marszałków
mogły to potwierdzić. Lecz Żukowa upajało zwycięstwo.
Podczas defilady, w ten deszczowy dzień, kiedy „nawet niebo
opłakiwało poległych", jak pisali jego poeci, myślał już o dniu
jutrzejszym. O dniu po zwycięstwie.
Minęło 1418 dni wojny. 1418 dni śmierci. Kraj leżał w gruzach.
Pokryty był grobami jego żołnierzy. Pół Europy było nimi pokryte.
Później poda oficjalną liczbę zabitych. Taką, żeby nie była zbyt
przerażająca. Siedem milionów.
Po jego śmierci liczba ta będzie rosła z każdym rokiem. Bez-
litośnie. W 1994 roku na konferencji w rosyjskiej Akademii Nauk
eksperci ustalili, że zginęło około 8 milionów 668 tysięcy żołnierzy
i 18 milionów cywilów. Razem 26 milionów zabitych.
Na razie ci, którzy przeżyli kataklizm, maszerowali przez plac
Czerwony i rzucali hitlerowskie sztandary u stóp Mauzoleum. Pod
jego nogi. On musiał jednak myśleć, jak ci żołnierze będą żyć po
demobilizacji - oni, którzy nauczyli się łatwo i sprawnie zabijać.
Słyszał już o bandach, jakie pojawiły się w stolicy.
Jacyś bandyci grabią i mordują mieszkańców Moskwy. Dochodzi do tego, że
nawet w centrum ludzie boją się wychodzić po zmroku na ulicę... - pisała do
niego córka na początku 1945 roku.
Na wojnie ludzie oduczyli się pracować i odczuwać strach.
Dokładniej: oduczyli się pracować, bo przestali się bać.
Mówiono mi dzisiaj - pisała córka - że ponoć Stalin wrócił do Moskwy
i rozkazał zlikwidować bandytyzm do końca roku. Ludzie zawsze przypisują Ci
coś dobrego.
Nie zawiódł tych nadziei. Wydał ulubiony rozkaz: rozstrzeliwać.
Nie tylko grabieżców. Również tych, którzy nie potrafią poradzić
sobie z przestępczością.
	Do band przyłączały się setki tysięcy bezdomnych i nędzarzy,
a wśród nich mnóstwo kalek i inwalidów wojennych. Bez rąk, bez
nóg, bali się lub nie chcieli wracać do rodzin. Często zresztą wraca-
li, ale okazywało się, że żona przez pomyłkę dostała zawiadomienie
o śmierci i ponownie wyszła za mąż. Tacy właśnie ludzie przyłą-
czali się do band nędzarzy lub przestępców.
W jego teczkach zachowały się raporty NKWD:
Na terytorium obwodu arzamaskiego pojawiła się duża liczba elementu nędzar-
skiego. Największa liczba tego elementu grupuje się w pobliżu wytwórni kro-
chmalu i melasy „Świt". Wytwórnia udostępnia ludności odpady produkcyjne
na paszę dla bydła. Element nędzarski żywi się tymi odpadami. Naliczono
dwadzieścia tysięcy ludzi. Beria.
Kraj rozpaczliwie potrzebował strachu. Kontrwywiad starannie
kontrolował listy z frontu. Beria regularnie meldował mu o ich
treści. Gospodarz zrozumiał, że stała się rzecz najgorsza. W czasie
wojny oprócz poczucia osobistej odpowiedzialności za losy ojczyz-
ny odrodziły się własne, osobiste myśli.
Czekała go bezpardonowa walka z tymi niezależnymi myślami.
Odwet
Rozwiązał też problem jeńców, wyzwalanych z obozów niemie-
ckich. Musieli zapłacić za to, że nie wykonali jego rozkazu i nie
zginęli na polu walki. Oczywiście myślał też o niebezpiecznych
ideach, jakimi „przesiąkli" (ulubione określenie jego propagandy)
za granicą. Los jeńców był przesądzony: po latach koszmaru w hit-
lerowskich obozach pojechali prosto do stalinowskich łagrów.
„l 26 tysięcy oficerów, którzy przebywali w niewoli, zostało zde-
gradowanych i osadzonych w łagrach" - poinformował marszałek
Żukow na plenum KC partii w 1957 roku.
Smutny los czekał również obywateli radzieckich, przymusowo
wywiezionych do Rzeszy. Kontakt z zagranicą, dobrowolny czy nie,
w logice Gospodarza uchodził za nieuleczalną chorobę, za dżumę.
Zadźumieni powinni więc być izolowani od zdrowych. W łagrach.
Wielu Rosjan znalazło się jednak na terenach zajętych przez
sojuszników. Ludzie ci znali już słowa Gospodarza: „Do niewoli
idą tylko zdrajcy". Błagali więc, żeby nie odsyłano ich do ZSRR.
Gospodarz przewidział ten problem i zawczasu zadbał o jego
rozwiązanie. Jeszcze w Jałcie podpisał z Churchillem i Roosevel-
tem porozumienie, na mocy którego wszyscy wzięci do niewoli
i internowani obywatele radzieccy mieli wrócić do ZSRR.
Sojusznicy bezlitośnie przestrzegali warunków porozumienia.
Ofiary Jałty - tak nazwał swą książkę o tych nieszczęśnikach
Nikołaj Tołstoj-Miłosławski. Zebrał w niej relacje świadków i ucze-
stników tragedii.
Sierżant Lawrance, który eskortował ciężarówki z Rosjanami,
wydanymi przez Anglików stronie radzieckiej, opowiadał: „Gdy
byli jeńcy dotarli do Grazu (Austria), gdzie mieścił się radziecki
punkt etapowy, jakaś kobieta rzuciła się do bariery mostu na rzece
Mur (...) cisnęła do wody dziecko, a potem skoczyła sama (...)
Kobiety i mężczyzn zapędzono za druty, do ogromnego obozu kon-
centracyjnego (...) Na całe życie zapamiętałem ten koszmar".
Ludzie ci byli jednak obywatelami ZSRR. Jak pisał ulubiony
bohater Gospodarza, car Iwan Groźny, o swoich poddanych: „Na-
gradzać ich car może i karać takoż".
Gospodarz zdołał dopaść jeszcze inne ofiary.
W Europie żyły tysiące jego dawniejszych wrogów - białogwardzis-
tów i uczestników wojny domowej, którzy po klęsce zbiegli na Zachód.
Po zajęciu Czechosłowacji, Jugosławii, Bułgarii; Rumunii i Wę-
gier przez Armię Czerwoną tajna policja wyłapywała tych ludzi
i wywoziła do ZSRR, do łagrów.
Wielu tych ludzi mieszkało na terenach wyzwolonych przez sojusz-
ników. I chociaż do ZSRR mieli być deportowani wyłącznie obywatele
radzieccy, Gospodarz załatwił rzecz na pozór niemożliwą: bohaterowie
białych - kozacki generał Krasnow, generał Szkuro, odznaczony kie-
dyś brytyjskim Orderem Łaźni, generałowie Sołomatin i Sułtan-Girej
zostali wydani Stalinowi! Na próżno Sułtan-Girej włożył swój carski
mundur, na próżno generał Kuczuk-Uługaj wymachiwał paszportem
albańskim - Anglicy wydali ich w ręce NKWD. Na wieść o tym
tysiące zamieszkałych w Austrii emigrantów kozackich uciekło w gó-
ry. Patrole angielskie polowały na nich i przekazywały Rosjanom.
Rozprawa odbyła się w Moskwie. Bohaterowie wojny domowej
- sześćdziesięcioletni Andriej Szkuro i siedemdziesięcioośmioletni
Piotr Krasnow, zostali powieszeni.
Należało też rozwiązać problem cerkwi. Do tego czasu Gospodarz
zdążył już zapomnieć o swoim pojednaniu z Bogiem. Dawny lęk Soso
był śmieszny dla Stalina. Przecież to on wygrał wojnę. On, Bogostalin!
Największą wojnę w dziejach świata! To on wyzwolił narody!
Przywrócił urząd partiarchy, ale zarządził ścisły nadzór nad Koś-
ciołem. Sprawami cerkiewnymi zajmuje się Rada do Spraw Kościo-
ła. Formalnie podlega rządowi. W istocie kieruje nią zupełnie inna
instytucja. Przewodniczącym rady jest pułkownik Karpow, szef
V Wydziału NKWD do walki z kontrrewolucyjnym duchowieńst-
wem. W NKWD pułkownik ma walczyć z cerkwią, w radzie poma-
gać jej! Jest w tym cały Gospodarz.
Postanowił jednak być też szlachetny. W 1947 roku zaprosił do
ZSRR metropolitę Uje. Przyznał mu Nagrodę Stalinowską. Hierar-
cha nie przyjął nagrody. Wytłumaczył zapominał skiemu semina-
rzyście, że mnisi nie potrzebują pieniędzy. Po czym przekazał dwie-
ście tysięcy dolarów na pomoc dla sierot wojennych. Dołączył do
daru pieniądze z przyznanej nagrody.
W lipcu 1945 roku Stalin wybrał się pociągiem do Poczdamu na
konferencję pokojową. Przejazdu pilnowało siedemnaście tysięcy
żołnierzy NKWD.
Na każdym kilometrze stało od sześciu do piętnastu ludzi z ochro-
ny. Po trasie kursowało osiem pociągów pancernych NKWD. Była to
demonstracja potęgi Bogostalina. Poddani z przerażeniem patrzyli na
boski pociąg, pędzący przez zrujnowany kraj.
ZAMYSŁ WODZA
Mołotow i Druźkow
W Poczdamie nie spotkał już znajomych uczestników „miesiąca
miodowego". Roosevelt nie żył, Churchill poleciał do Anglii na
wybory i już nie wrócił. Wygrali je labourzyści. Premierem został
Clement Attiee. Gospodarz stwierdził przy tej okazji, że żałosna jest
demokracja zachodnia, skoro można w niej zastąpić wielkiego Chur-
chilla kimś takim.
Oprócz Attiee w konferencji wziął udział prezydent USA, Tru-
man. Kimże byli ci dwaj dla Gospodarza, który umiał oszukać ich
wybitnych poprzedników?!
W Poczdamie i później, aż do końca 1945 roku, dzielili powojen-
ną Europę. Największe wrażenie wywarł na sojusznikach radziecki
minister spraw zagranicznych, Mołotow. To właśnie wtedy zyskał
opinię zagadkowego i nieprzeniknionego. Zadziwiał sojuszników.
Był zdumiewająco małomówny, nieustępliwy i wyrachowany.
Wręcz hipnotyzował sojuszników powolnością działania, a czasem
zaskakiwał zręcznym uchylaniem się od odpowiedzi „tak" lub
„nie" na najprostsze pytania.
Okazuje się, że przez cały czas Mołotow otrzymywał bardzo
szczegółowe instrukcje z Moskwy od niejakiego Druźkowa. Wiele
szyfrogramów wysłał do ministra niezmordowany Druźkow.
Nietrudno odgadnąć, kim był ten tajemniczy człowiek. Któż
mógł rozkazywać Mołotowowi? Tak, to był Stalin. Czuły pseudo-
nim miał zapewne wyrażać jego uczucia do „drugiego człowieka
w państwie".
W depeszach Stalin-Druźkow dosłownie dyktuje Mołotowowi
każde posunięcie w polityce zagranicznej. Nie istniał żaden radzie-
cki Mettemich. Był tylko przekaźnik poleceń wodza. Sam nie śmiał
podjąć nawet najmniejszej decyzji. Stąd zagadkowe milczenie Mo-
łotowa i jego niezdecydowanie w najprostszych sprawach, które tak
intrygowały sojuszników.
Na początku 1945 roku, gdy sojusznicy-rywale rwali do Berlina,
decydowała się przyszłość Polski. Truman i Churchill usiłowali wal-
czyć o demokratyczną Rzeczpospolitą. Druźkow nie pozwala Moło-
towowi na żadne ustępstwa. Nawet dyktuje, co tamten ma mówić:
Wspólne memorandum prezydenta i Churchilla nie wnosi nic nowego. Jeśli
spróbują dyskutować o ogólnych założeniach programu Polski, możesz odpowie-
dzieć, że założenia takie są zawarte w przesłaniu towarzysza Stalina i jeśli nie
zostaną przyjęte, nie widzisz możliwości znalezienia wspólnego rozwiązania.
Przed konferencją ambasador USA w ZSRR William Harriman
poinformował Trumana, że Stalinowi zależy na pomocy Zachodu
w odbudowie zniszczonego kraju. Dzięki temu będzie go można
naciskać w Poczdamie. Sojusznicy chcieli być nieustępliwi. Chcieli
wywalczyć Europę Wschodnią i Polskę. Tym bardziej, że Truman
przyjechał do Poczdamu w przeddzień próbnego wybuchu pierw-
szej amerykańskiej bomby atomowej. Kiedy jednak zaczął rozma-
wiać ze Stalinem o ustępstwach, ze zdumieniem usłyszał ostre,
bezapelacyjne „Nie". „Nie" - gdyż to jego wojska zajęły Europę,
on zapłacił za to „Nie" milionami swoich żołnierzy. „Nie" - po-
wtarza jak echo Mołotow. Stalin nie uspokoi się, dopóki w Polsce
nie obejmie władzy jego człowiek - Bolesław Bierut.
9 sierpnia rozpoczął wojnę z Japonią. Wszystko poszło zgodnie
z przewidywaniami. Jego wojska rozniosły Armię Kwantuńską. Po-
mścił klęskę Rosji z 1905 roku, zagarniając Wyspy Kurylskie i po-
łudniowy Sachalin. Co więcej, przez zajętą Mandżurię mógł bez
przeszkód wspierać armię Mao Tse-tunga w Chinach. Dzięki ra-
dzieckim doradcom i dostawom sprzętu Mao „wyzwala" większą
część kraju. Wielomilionowe Chiny - niewyczerpane rezerwy ludz-
kie - wkrótce włączą się do wielkiego marzenia.
Coraz bardziej kusząca perspektywa.
Dalsze targi o przyszłość Europy toczyły się na konferencji mini-
strów spraw zagranicznych zwycięskich mocarstw w Londynie.
Druźkow instruuje Mołotowa:
12 września 1945. Musisz się mocno trzymać. Żadnych ustępstw w kwestii
Rumunii.
Mołotow działa ściśle według wskazówek Gospodarza. Uzgad-
nia z nim nawet zupełnie błahe sprawy.
Mołotow do Dmżkowa. 15 września 1945. Na zaproszenie Attiee jedliśmy
obiad w jego podmiejskiej rezydencji. Byli Attiee i Bevin (minister spraw
zagranicznych) z żonami. Obiad upłynął w dość niewymuszonej atmosferze.
Obaj proponowali, by zacieśnić nieoficjalne kontakty między Anglikami i Ros-
janami. Radził wysłać do Londonu naszych piłkarzy i zespół baletowy. Byłoby
dobrze, gdybym mógł im udzielić bardziej konkretnych odpowiedzi w obu tych
kwestiach.
Bez wskazówek Drużkowa minister nie ośmieli się odpowiedzieć
nawet na pytanie o przyjazd baletu. Musi więc zagadkowo milczeć.
Drużkow dyryguje:
W przypadku sztywnego stanowiska sojuszników w kwestii Rumunii, Bułgarii
itd. musisz dać do zrozumienia Bymesowi (sekretarz stanu USA) i Bevinowi,
że nie będzie można mieć pewności co do zgody rządu ZSRR na podpisanie
traktatu pokojowego z Włochami.
Pod koniec konferencji ministrów spraw zagranicznych Drużkow
każe przejść do zdecydowanego ataku:
(...) Lepiej doprowadzić do zerwania konferencji niż ustępować Bymesowi.
Myślę, że trzeba pozbawić Amerykanów złudzeń.
Koniec miodowego miesiąca
Mołotow jeszcze nie rozumie nowych intencji Gospodarza. Tak
jak Harriman wie, że pomoc sojuszników jest niezbędna. Informuje
więc o propozycjach Zachodu, o ewentualnych wzajemnych ustęps-
twach. W odpowiedzi słyszy warknięcie „Nie!".
27 września 1945. Sojusznicy naciskają na Ciebie, żebyś się złamał i poszedł
na ustępstwa. To jasne, że musisz okazać niewzruszoną stanowczość. Możliwe,
że rozmowy zakończą się całkowitym fiaskiem. Nie mamy czego żałować.
Wreszcie Mołotow zaczyna rozumieć. Ach, jak ważne jest, by
w porę zrozumieć skryte intencje wodza! Od tego zależy życie
Mołotowa. Tak, Drużkow chce fiaska konferencji. Ma dość sojusz-
ników. Koniec miodowego miesiąca z kapitalistami. Mołotow na-
tychmiast staje się lodowato nieustępliwy.
Harriman pomylił się. W 1945 roku Stalin nie tylko nie chciał
i nie potrzebował pomocy sojuszników, lecz zamierzał zerwać z ni-
mi jak najszybciej. Dlaczego?
Było wiele przyczyn. Jedna z nich: chciał zatrzymać dla siebie
całą zdobytą Europę Wschodnią i Bałkany. Żadnych obiecanych
procentów wzajemnych wpływów. Chciał stworzyć jeden potężny
blok socjalistyczny. Blok przeciwko Zachodowi.
Teraz jego minister przybiera inny ton. Stale spiera się z sojusz-
nikami. Nigdy i w niczym nie ustępuje. Ani na jotę.
Amerykanie zrzucili bombę atomową na Hiroszimę. Są upojeni
sukcesem. Przegrawszy Chiny zajęli się przyszłością Japonii. Gos-
podarz wyczuł, że chcą go pominąć. Natychmiast usłyszeli wark-
liwe „Nie".
26 września 1945. Do Mołotowa. Uważam za szczyt bezczelności ze strony
Amerykanów i Anglików, że nie raczyli wysłuchać nas jak należy w kwestii
komisji kontrolnej w Japonii.
Proponuje Mołotowowi swój ulubiony sposób - szantaż:
Mamy informacje, że Amerykanie położyli łapę na rezerwach złota Japonii,
wartych jakieś 1-2 mld dolarów i podzielili się z Anglikami. Trzeba dać do
zrozumienia, iż właśnie dlatego nie chcą nas dopuścić do spraw japońskich.
Już niebawem Harriman wręczył Mołotowowi notę w sprawie
komisji kontrolnej:
30 września 1945. Zostanie powołana Sojusznicza Rada Wojskowa. Członkami
będą: ZSRR, Chiny, Wielka Brytania.
Wygrał. Pomimo bomby atomowej.
Bomba atomowa
Konferencja poczdamska odbywała się w dniach, gdy w USA
przeprowadzono pierwsza próbę superbroni XX wieku. Podczas ob-
rad uszczęśliwiony Truman dowiaduje się, że „baby" przyszło na
świat. Hegemonia stalinowskiej machiny wojennej została przeła-
mana. Następuje wielka chwila. Truman uroczyście informuje Stali-
na o nowej broni. Dyktator będzie musiał zmięknąć.
Tymczasem... Stalin przyjmuje wiadomość zupełnie obojęt-
nie. Truman jest zdumiony: najwidoczniej stary generalissimus
nie zdaje sobie sprawy z potęgi atomu. Cała niespodzianka na
nic.
Obojętny Gospodarz od dawna wiedział o amerykańskich bada-
niach nad „baby". Jakże się musiał bawić stary aktor, gdy naiwny,
poczciwy Truman zakomunikował mu tę sensację!

Przeklęta nowa broń nie dawała mu spokoju. Dla wielkiego ma-
rzenia była to kwestia życia i śmierci. Gorączkowo próbuje do-
trzymać kroku uczestnikom wyścigu jądrowego. Wystartował z du-
żym opóźnieniem. Trzeba nadgonić stracony czas. Jednym sko-
kiem.
W okresie rządów Gorbaczowa KGB przekazało do Archiwum
Rewolucji Październikowej „Teczki specjalne towarzysza Berii".
Zawierały absolutnie tajne meldunki, raporty i sprawozdania, które
czytał wszechwładny szef NKWD. W teczce z roku 1946 znajdowa-
ła się szczegółowa informacja „o wynikach kontroli stanu budowy
nr 817 Kurczatowa i nr 813 Kikoina". Pod tymi kryptonimami
kryły się laboratoria, w których pracowano nad radzieckim „baby".
Izaak Kikoin i Igor Kurczatow to dwaj wybitni fizycy radzieccy,
twórcy bomby atomowej.
W 1946 roku Gospodarz podzielił NKWD na dwa ministerstwa:
Bezpieczeństwa Państwowego (MGB) i Spraw Wewnętrznych
(MWD). Beria, jako zastępca przewodniczącego Rady Ministrów,
nadal kierował tymi supertajnymi instytucjami. Oficjalnie na czele
Bezpieczeństwa Państwowego stał współpracownik Berii, wiemy
Wsiewołod Mierkułow.
Gospodarz nie jest jednak zadowolony. Zastępuje więc Mierku-
łowa szefem Smiersza, Wiktorem Abakumowem, człowiekiem nie
związanym z Berią. (Smiersz - „Smiert' szpionam", „Śmierć szpie-
gom" - to nazwa kontrwywiadu Armii Czerwonej. Smiersz nie
tylko walczył ze szpiegami, lecz także kontrolował prawomyślność
polityczną, opiniował nominacje dowódców i zasłynął z bezlitos-
nych rozstrzeliwań na froncie.)
Beria i jego tajne resorty otrzymują nowe zadanie: Gospodarz
każe im stworzyć bombę atomową. Podobnie jak Mołotow w poli-
tyce zagranicznej, Beria jest w historii bomby atomowej jedynie
koniem roboczym, kierowanym przez Gospodarza.
Gdy Gospodarz włączył się do wyścigu jądrowego, jego fizycy
byli daleko w tyle za swoimi kolegami z Zachodu. Jeszcze przed
wojną Zeldowicz, Chariton, Rerow i Rusinow mieli na koncie zna-
czne osiągnięcia w dziedzinie atomistyki. Ani Gospodarz, ani jego
ludzie nie doceniali znaczenia tych badań. Zajmowali się bronią
przyszłej wojny - samolotami, czołgami, armatami. Nie intereso-
wały ich zjawiska, którymi tak się pasjonowali fizycy. Gdy Chari-
ton i Zeldowicz określili warunki eksplozji atomowej i obliczyli jej
moc, nikt nawet nie poinformował o tym Gospodarza.
I oto wywiad przekazał z Londynu wstrząsającą wiadomość. In-
formację zdobyto od niemieckiego fizyka, Klausa Fuchsa - komu-
nisty, który wyemigrował z Niemiec i pracował w Anglii nad bronią
atomową. Gdy dowiedział się, że badania są prowadzone w tajem-
nicy przed ZSRR, nawiązał kontakt z ambasadą radziecką w Lon-
dynie i zaczął regularnie przekazywać meldunki o postępie prac.
Dopiero wtedy Gospodarz docenił potęgę nowej broni. Niezwłocz-
nie wymyślił sposób szybkiego nadrobienia zaległości: powierzył
sprawę Berii. Szpiedzy Berii mieli zdobyć potrzebne informacje.
Poza tym jego resort dysponował nieograniczonymi środkami na
ten cel. W „szaraszkach" - instytutach NKWD - siedzieli wybitni
naukowcy. To gwarantowało całkowitą tajność prac nad radziecką
bronią atomową.
Teraz przydał się rozwiązany Komintern - jego ludzie. Za zgodą
Gospodarza agenci NKWD przekonywali ich słowami: „Stalinowie
przychodzą i odchodzą, a pierwsze na świecie socjalistyczne państ-
wo zostaje".
Niektórzy z jego pomocników, małżeństwo Rosenbergów
i Fuchs, zostali zdemaskowani.
A ilu nie wykryto?
Pisałem już o wspomnieniach generała-majora Sudopłatowa. To
dezinformacja, mająca na celu odwrócenie uwagi od prawdziwych
tajemnic. Często myślę o innym generale wywiadu - Wasiliju Sit-
nikowie. Gdy go poznałem, pracował w WAAP-ie - Wszechzwiąz-
kowej Agencji Ochrony Praw Autorskich. Był zastępcą przewodni-
czącego. Stanowiska w agencji tradycyjnie obejmowali generałowie
KGB po wycofaniu się ze służby czynnej. Pomógł mi, kiedy po raz
kolejny nie wypuszczono mnie do USA na premierę mojej sztuki.
Jako człowiek Andropowa wiązał duże nadzieje z pieriestrojką. Tym-
czasem stał się jedną z jej pierwszych ofiar. Wysłano go na emerytu-
rę: ktoś z nowego KGB upatrzył sobie jego stołek. Myślał więc
o zemście. Właśnie wtedy spotkałem go na ulicy. Miał przy sobie
stary numer „Inostrannoj Litieratury". Zaczęliśmy rozmawiać.
— Tu jest tekst sztuki Sprawa Oppenheimerów — powiedział Sit-
nikow. - Nie chodzi tu o Oppenheimerów - dodał z uśmiechem
człowieka, który wie wszystko. Taki sam uśmiech widziałem na
twarzy śledczego Szejnina. Przez chwilę milczał, po czym powie-
dział: Beria często powtarzał: „Towarzysz Stalin uczy, że »Nie ma
takiego działacza burżuazyjnego, którego nie można by przekupić.
Trzeba tylko wiedzieć czym. Większość sprzeda się za pieniądze.
Jeśli któryś będzie nieprzekupny, to znaczy, że za mało daliście.
Jeśli pieniądze nie załatwią sprawy, zrobi to kobieta. A jeśli nie
kobieta to Marks«. Najlepsi ludzie pracowali dla nas z pobudek
ideowych". - Gdybym spisał wszystko, co wiem... - ciągnął Sit-
nikow. - Mam zamiar to zrobić.
Dowiedziałem się, że zmarł wkrótce po naszej rozmowie.
Po powrocie Gospodarza z Poczdamu Beria przekazał fizykom:
„Towarzysz Stalin powiedział, że bomba atomowa musi powstać
w jak najkrótszym czasie". Po czym zagroził łagrem w razie niepo-
wodzenia.
W latach 1943-1946 szpiedzy przekazali z USA mnóstwo infor-
macji niezbędnych do skonstruowania broni jądrowej. Gdy Kurcza-
tow dowiedział się, że w Stanach dokonano udanej próby atomo-
wej, postanowił wykorzystać zdobyte materiały. Nie zaryzykował
pójścia własną drogą. Przecież Gospodarz kazał wyprodukować
bombę w jak najkrótszym czasie. Skopiował więc bombę amery-
kańską.
Pierwsza radziecka próba atomowa nastąpiła 29 sierpnia 1949
roku. Gospodarz postawił na swoim. Po eksplozji szczodrze obsypał
swoich naukowców nagrodami. I powiedział: „Gdybyśmy się spóź-
nili o półtora roku, wypróbowalibyśmy tę bombę na własnej skórze".
W „dogłębnym języku" oznaczało to: już niebawem wypróbuje-
my ją na innych.
Sytuacja wróciła do normy. Znów miał najpotężniejszą armię na
świecie. Miał broń atomową.
Teraz dał naukowcom wolną rękę. Nie zawiedli go. Już w 1951
roku skonstruowali własną bombę. Była dwukrotnie potężniejsza od
pierwszej. I dwa razy lżejsza. Było to bardzo ważne ze względu na
możliwość przenoszenia ładunków jądrowych. W 1951 roku Gos-
podarz myślał już o tym, jak przetransportować bombę do celu. Już
wtedy szykował kraj i ludzkość do realizacji swego gigantycznego
i krwawego planu. Nadchodziła Apokalipsa.
Mapa imperium w nowych granicach
Często powtarzał: „Rosjanie zawsze umieli walczyć, ale nigdy
nie umieli zawierać pokoju".
On umiał. Wygrał wszystko, co mógł.
Mołotow wspominał:
Po wojnie przywieziono do daczy Stalina mapę nowych granic ZSRR. Przy-
czepił ją pinezkami do ściany: „Zobaczmy, jak to wygląda. Na Północy wszyst-
ko jest w porządku. Finlandia zalazła nam za skórę, więc odsunęliśmy jej
granicę od Leningradu. Kraje nadbałtyckie, te rdzennie rosyjskie ziemie, znów
są nasze. Mamy całą Białoruś, całą Ukrainę, Mołdawię. Na Zachodzie też
wszystko w porządku". Przeniósł wzrok na Wschód. „A tu co? Wyspy Kuryls-
kie są nasze, Sachalin jest nasz. (...) Spójrzcie, Port Arthur też jest nasz".
Przesunął fajką po Chinach. „Chiny, Mongolia, w porządku".
Granice imperium otoczone były posłusznymi państwami sateli-
ckimi. Zostawała jeszcze Finlandia. „Finlandia bardzo zawiniła,
walcząc po stronie Niemiec" - powiedział o Finach. Jego agenci
niemal jawnie wyłapywali w Finlandii rosyjskich emigrantów, któ-
rzy osiedlili się tam po rewolucji. NKWD wywoziło ich do Mosk-
wy. Finowie musieli przymykać na to oczy. Taka Finlandia na razie
mu odpowiadała. Na razie.
„A ta granica całkiem mi się nie podoba - powiedział do Moło-
towa i pokazał ziemie na południe od Kaukazu. - Dardanele. (...)
Mamy pretensje terytorialne do Turcji (...) i do Libii".
Mołotowa przeszedł zapewne zimny dreszcz: Gospodarz mówił
o nowym ,,ruszeniu z posad bryły świata". Nie, minister nie bał się
o świat i ludzkość. Po prostu przypomniał sobie rok 1937. Gos-
podarz wprowadził terror, który miał przygotować kraj do nadcho-
dzącej wojny. Teraz znów mówił o wojnie. A więc jutro - nowa
rzeka krwi?
POWRÓT STRACHU
Pomoc Churchilla
Potrzebował konfliktu z Zachodem. Potrzebował wrogów. Nowego
zagrożenia dla Kraju Rad. Żeby móc skończyć z zabawą w demokrację
w krajach Europy Wschodniej. Żeby ostro przykręcić śrubę w ZSRR.
Pomógł mu w tym Churchill. W 1946 roku wygłasza słynne
przemówienie w Fulton. Wzywa Zachód, żeby walnął pięścią, bo
Stalin nie uznaje słabości. W efekcie Sowieci kontrolują nie tylko
całą wschodnią, lecz także centralną Europę.
Wprawdzie Truman i Attiee odżegnali się od słów Churchilla,
ale było już za późno. Gospodarz mógł ogłosić, że jego krajowi
znów zagraża agresja. Rozpoczęła się tak bardzo przez niego uprag-
niona „zimna wojna". Gazety i radio trąbiły o zakusach imperializ-
mu, o „podżegaczach wojennych".
Obóz wojenny socjalizmu
Nareszcie miał rozwiązane ręce. W latach 1946-1948 jawnie
i bez ceregieli montuje „potężny obóz socjalistyczny": Czechosło-
wacja, Węgry, Rumunia, Polska, NRD, Bułgaria, Jugosławia
- wszędzie rządzą komuniści.
Tworzy Kominfórm - nieodrodne dziecko Kominternu, instytu-
cję do kierowania obozem socjalistycznym. Jest to stale obradujące
forum partii komunistycznych. To tu Gospodarz dyryguje, ustala
wspólną politykę. Tu zachodnie partie komunistyczne otrzymują od
niego pieniądze i dyrektywy. Wszystko odbywa się na jego rozkaz.
Żadnej samodzielności. Gospodarz śledzi każdy krok przywódców
i bezlitośnie karze nieposłuszeństwo.
Raz poniósł porażkę. Dowiedział się, że Tito - wiemy Tito!
- rozgrywa własną partię. Bez jego zgody próbował przyłączyć
Albanię. Nie powiadamiając Gospodarza, Tito i drugi sługa, Dymit-
row, któremu powierzył rządy w Bułgarii, podpisali układ pokojo-
wy. Teraz Tito proponuje Bułgarii konfederację. Co więcej, usiłuje
włączyć do niej Polskę, Czechosłowację, a nawet Grecję. Stalin
zareagował natychmiast: w stadzie pojawił się niebezpieczny ogier.
Jego gniew był straszny. Wezwał do siebie Dymitrowa i Titę. Tito
nie przyjechał. Zbyt dobrze pamiętał los Kominternowców. Przysłał
jedynie swoich współpracowników.
W lutym 1948 roku Gospodarz przyjął na Kremlu obie delegacje.
Wrzeszczał na Dymitrowa: „Brykacie jak młody komsomołce! (...)
W ogóle nie informujecie o swoich sprawach".
Jugosłowianin Kardelj próbował łagodzić sytuację, tłumaczył, że
„nie ma żadnych rozbieżności". Odpowiedzią był wściekły potok
słów: „Bzdura! Rozbieżności są i to bardzo głębokie. Nie pytacie
nas o radę. To już nie pomyłka, ale wasza zasada!"
Ustalono, że w przyszłości wszystkie posunięcia będą konsul-
towane.
Postanowił jednak pozbyć się Tity. Wiedział, że jedna parszywa
owca psuje całe stado. Tito był mu potrzebny jako wróg. Jak daw-
niej Trocki. Żeby móc karać za powiązania z nim, żeby przeklinając
go cementować obóz pokornych i przywracać strach.
Kominfórm jednomyślnie atakuje Jugosławię. Tito i jego kraj
zostają wygnani z obozu.
W zamian za maleńką Jugosławię dostał jednak olbrzymie Chiny.
W październiku 1949 roku wojska Mao zajęły Pekin. Powstało
wielkie państwo komunistyczne. Niebawem przy pomocy armii chiń-
skiej utworzono Koreę Północną. Teraz mocno usadowił się w Azji.
Jego obóz socjalistyczny dysponował nieograniczonymi rezerwami
ludzkimi. Jakże blisko było wielkie marzenie! Najpierw jednak na-
leżało przywrócić w kraju strach.
Wstęp do krwawej przyszłości
Tak, Mołotow nie mylił się. Gospodarz przygotowywał kraj do
niewyobrażalnych doświadczeń.
Już w czasie wojny z niepokojem myślał o swoich generałach.
Przywykli do dowodzenia, zakosztowali sławy. Już od 1943 roku
zastanawiał się, jak ich okiełznać. Wiktor Abakumow, ówczesny
naczelnik Smiersza - kontrwywiadu wojskowego - otrzymał wtedy
rozkaz, by zapisywać rozmowy telefoniczne wyższych oficerów.
Teczki z tymi zapisami odnaleziono w archiwach KGB. Oto frag-
ment jednej z rozmów, zarejestrowanych w półtora roku po wojnie.
Rozmawiają dwaj sztabowcy: generał pułkownik Wasilij Gordow
(Bohater Związku Radzieckiego, w 1942 roku dowodził Frontem
Stalingradzkim, po wojnie został dowódcą Nadwołżańskiego Okrę-
gu Wojskowego) i jego szef sztabu, generał major Stiepan Rybal-
czenko.
28 grudnia 1946. Rozmowa Gordowa z Rybalczenką, zarejestrowana za pomo-
cą techniki operacyjnej:
R.: Co za życie (...) nic, tylko kłaść się i umierać. (...) Ludzie są 
niezadowoleni,
nawet tego nie kryją, rozmawiają w pociągach, w metrze, narzekają.
G.: Wszędzie łapówki i wazeliniarstwo. Wykiwali mnie, bo się nie podlizywa-
łem.
R.: A Żukow położył uszy po sobie i odwala służbę. (Niedawny triumfator
i pogromca Niemiec siedział cicho na prowincji, jako dowódca prowincjonal-
nego okręgu wojskowego - przyp. aut.)
G.: Niby robi swoje, ale w duchu ma za złe.
31 grudnia 1946. Rozmowa Gordowa z żoną Tatianą, zarejestrowana za pomo-
cą techniki operacyjnej:
G.: (...) Dlaczego muszę iść do Stalina, prosić i poniżać się przed tym... (tu
używa obrażliwych słów pod adresem towarzysza Stalina).
T.: Jestem pewna, że za rok będzie już po nim.
G.: Nie mogę na niego patrzeć, nie mogę oddychać tym samym powietrzem co
on, a ty mi mówisz: „Idź do Stalina". Wszędzie istna inkwizycja, ludzie giną.
(...) Ech, gdybyś ty tylko wiedziała. (...) Myślisz, że tylko ja tak uważam?
Takich jak ja jest więcej, dużo więcej.
T.: Kiedyś ludzie o niezależnych poglądach mogli działać w podziemiu, coś
robić. A teraz? Patrz, złamał nawet takiego człowieka jak Żukow.
G.: Potrzymają Żukowa jeszcze rok czy dwa, a potem też go wykończą.
Tak, to już nie były żarty. Gordow, jego żona oraz Rybalczenko
zostali aresztowani i rozstrzelani w styczniu 1947 roku. Gospodarz
dobrze sobie zapamiętał: „Takich jak ja jest więcej, dużo więcej".
Rozstrzelano więc jeszcze kilka „gaduł" w mundurach.
Był wśród nich Grigorij Kulik, były marszałek, zdegradowany do
stopnia generała.
We wszystkich buntowniczych rozmowach wyższych oficerów
padało nazwisko Żukowa. Gospodarz wiedział jedno: dopóki Żu-
ków jest na wolności, cicha opozycja wojskowa nie przestanie dzia-
łać. Na takiego rekina potrzebny był jednak gruby hak. Kazał więc
znaleźć taki hak. W kwietniową noc 1946 roku marszałek lotnictwa,
Nowikow, został zatrzymany przed bramą własnego domu. Wciąg-
nięto go do samochodu i zawieziono - jak sam pisał - „do jakiegoś
pokoju. Tam zerwali ze mnie mundur, naramienniki, a wydali po-
darte spodnie i koszulę". Żart, który usłyszał de Gaulle, stał się
prawdą. Równocześnie aresztowano szefów przemysłu lotniczego.
Abakumow zręcznie prowadził śledztwo. Szybko zmusił nie-
dawnych bohaterów do zeznań. Przyznali się do celowego uszka-
dzania produkowanych samolotów. W efekcie tego sabotażu ginęli
później piloci.
Co najważniejsze, aresztowani dostarczyli materiałów przeciwko
Żukowowi.
18 września 1948 roku aresztowano generała porucznika Władi-
mira Kriukowa i jego żonę Lidię Rusłanową - najpopularniejszą
pieśniarkę radziecką.
Nazwisko Rusłanowej było nierozerwalnie związane z wojną i zwy-
cięstwem. Nazywano ją „słowikiem frontowych dróg". Na pierwszej
linii, w szpitalach polowych, wśród rannych i konających śpiewała
rosyjskie pieśni ludowe. Jej ostatni, a zarazem najlepszy koncert fron-
towy, odbył się w maju 1945 roku w zdobytym Berlinie, na dymiących
zgliszczach Reichstagu. Gazety zamieściły zdjęcia z tego występu:
Rusłanową śpiewa na tle podziurawionych pociskami kolumn, otoczo-
na przez tłum rozradowanych zwycięzców. Przeżyła też romantyczną
frontową miłość - wyszła za generała Kriukowa, chwackiego dowódcę
korpusu kozackiego. Kriukow przyjaźnił się z Żukowem. W maju
1945 roku małżonkowie byli częstymi gośćmi marszałka.
Zachował się protokół przesłuchania Kriukowa.
Śledczy: - Co możecie powiedzieć o wrogich wypowiedziach Żukowa pod
adresem partii i rządu?
Albo:
- Czy możecie podać przykłady wrogich i prowokacyjnych wypowiedzi Żukowa?
Generał mówi, przytacza, podaje przykłady. Słowa to jednak za
mało - śledczy musi mieć dowody przestępstw Żukowa. Z zeznań
wynika, że Kriukow wywiózł z Niemiec cztery zdobyczne cięża-
rówki zabytkowych dywanów i gobelinów, mnóstwo serwisów, me-
bli, futer, obrazów. W dniach zwycięstwa Gospodarz tolerował ta-
kie grabieże. Wiedząc, co będzie potem.
I oto „potem" nastąpiło...
Śledczy: Upadając coraz niżej, staliście się w istocie mamderem i szabrow-
nikiem. Czy można uznać, że takim samym maruderem i szabrownikiem był
Żukow, który przyjmował od was prezenty, choć wiedział, jakie jest pochodze-
nie tych przedmiotów?
Kriukow: Do Źukowa (...) wysłałem cenne tkaniny, dywany, naczynia i wiele
innych rzeczy. Tak samo jak do innych generałów.
Śledczy: W jakich okolicznościach Rusłanowa wręczyła żonie Źukowa brylan-
tową broszę, przywłaszczoną w Niemczech?
Kriukow: W czerwcu 1945 roku, nazajutrz po defiladzie zwycięstwa, Żukow
wydał bankiet w swojej daczy. Rusłanowa wzniosła toast za wierne żony,
chwaliła żonę Źukowa i podarowała jej broszkę. Powiedziała przy tym, że rząd
nie przewidział orderów dla współtowarzyszek walki. I dała jej tę broszkę.
Śledczy: Oboje przypochlebialiście się Żukowowi, znając jego próżność. To
wy puściliście w obieg powiedzonko: „Gieorgij Pobiedonosiec!" (Jerzy Zwy-
cięzca).
Po wojnie (na krótko) Gospodarz zniósł karę śmierci. Generał
dostał tylko dwadzieścia pięć lat łagru, ulubienica kraju - Rusłano-
wa - zaledwie dziesięć.
Gromadził materiały na przyszłość. Decydującą czystkę w armii
zostawił najwidoczniej na koniec - tak jak w latach trzydziestych.
Wojskowi byli na razie zbyt silni. Żukow też. Jako że do kraju
jeszcze nie wrócił strach.
Weźmiemy się za was jak należy
Przywracanie strachu zaczyna jak poprzednio od inteligencji.
Stalin działa według dawnego planu, sprawdzonego w latach
terroru.
Inteligenci przywlekli z frontu własne myśli. „Nie do takich
dymów w ojczyźnie tęsknili nasi żołnierze" - pisał wówczas poeta.
Ośmielili się czekać na zmiany. Wojna, bliskość śmierci i ten krótki
flirt z sojusznikami, sprawiły, że zaczęli traktować ideologię z iro-
nicznym dystansem.
Poczynając od 1946 roku Stalin znów zaczyna ulubioną kanona-
dę ideologiczną.
Polecił pokazać sobie ukończoną właśnie drugą część filmu Ei-
sensteina Iwan Groźny. Pierwszą część uznał za arcydzieło, reżyser
otrzymał Nagrodę Stalinowską.
Eisenstein leżał w tym czasie w szpitalu. Gospodarz oglądał film
w towarzystwie szefa kinematografii, Bolszakowa.
„Bolszakow wrócił zmieniony nie do poznania: miał dziwnie
przymknięte prawe oko, czerwone plamy na twarzy - pisał naoczny
świadek. - Był tak roztrzęsiony, że przez cały dzień nie mógł z ni-
kim rozmawiać".
Gospodarz nazwał film „koszmarem" i na pożegnanie powie-
dział do Bolszakowa: „W czasie wojny mieliśmy ręce zajęte czym
innym, ale teraz weźmiemy się za was jak należy".
I zaczęło się. Podjęto słynną decyzję o zamknięciu czasopism litera-
ckich „Zwiezda" i „Leningrad". Celem ataku były dwie znakomitości:
poetka Anna Achmatowa i satyryk Michaił Zoszczenko. Gospodarz od
dawna obserwował Zoszczenkę. Jak pisała jego córka Swietłana:
Czasem czytał opowiadania Zoszczenki na głos i pokpiwał: „A w tym miejscu
towarzysz Zoszczenko pomyślał o GPU i zmienił pointę".
Gospodarz cenił humor.
Konstantin Simonow:
Wybór Achmatowej i Zoszczenki był związany z tym oszałamiającym aplau-
zem (ostentacyjnie demonstrowanym), z jakim przyjmowano ich w Leningra-
dzie. Spotkania z nimi stały się rodzajem manifestacji poglądów inteligencji.
W Leningradzie zgromadzono więc inteligencję. Współpracow-
nik Gospodarza, Andriej Żdanow - malutki obrzmiały człowieczek
z wąsikami - wygłosił mowę, w której wyzywał wielką Achmatowa
od nierządnic i ciskał gromy na Zoszczenkę. Zebrani zadrżeli, gdy
spytał: „Dlaczego tych dwoje do dziś spaceruje sobie spokojnie po
parkach i ogrodach świętego miasta Lenina?" Gospodarz postano-
wił jednak ich nie ruszać. Na razie. Pawlenko powiedział mojemu
ojcu: „Stalin osobiście nie pozwolił tknąć Achmatowej. Poeta Soso
lubił kiedyś jej wiersze".
Wersję tę rozpowszechnili agenci jego tajnej policji. Przygoto-
wując wielką krew, nie zapominał o swej łaskawości.
Pedantycznie rozgromiono wszystkie rodzaje sztuki, literaturę,
teatr, kino. Przyszła kolej na muzykę.
W specjalnej uchwale z lutego 1947 roku szczególnie zajadle
zaatakowano dwóch ulubieńców Zachodu - Prokofiewa i Szostako-
wicza. Wszyscy z przerażeniem czekali na dalszy rozwój wypadków.
Prokofiew palił w daczy książki ukochanego Nabokova i roczniki
miesięcznika „Ameryka".
Gospodarz ich nie ruszył. Na razie. Ale ostrzegł. Prokofiew był
wówczas drugi raz żonaty. Jego pierwsza żona, włoska śpiewaczka
Lina, mieszkała w Moskwie z dwoma synami. Pod koniec lutego
synowie przyjechali do ojca. Prokofiew wszystko zrozumiał. Wy-
szedł z nimi na ulicę. Tam powiedzieli mu, że Lina została aresz-
towana. Od tej chwili żył w strachu.
Natychmiast po uchwale napisał list z samokrytyką. List opub-
likowano i odczytano na walnym zgromadzeniu moskiewskich
kompozytorów i muzykologów, gdzie „wraz z całym narodem ra-
dzieckim gorąco witali uchwałę KC".
Syn Prokofiewa Swiatosław: „Ojciec cierpiał później na zapaści
i chroniczne bóle głowy. To był już zupełnie inny człowiek, miał
smutne, wypalone spojrzenie".
W tym czasie jego była żona ciągnęła w łagrze wózek z pomyja-
mi. Jewgienija Taratuta, pisarka, która siedziała w tym samym obo-
zie, wspominała: „Czasem Lina zostawiała wózek i stojąc przy
pomyjach z zachwytem opowiadała o Paryżu". Lina przeżyje Stali-
na i Prokofiewa - wróci z łagru. Umrze dopiero w 1991 roku.
Szostakowicz też walczył o życie. Komponował muzykę do najbar-
dziej ideologicznych filmów radzieckich: Spotkanie nad Elbą, Upadek
Berlina, Niezapomniany rok 1919 i inne. Stworzył też symfonię Rok
1905, a później jeszcze jedną - Rok 1917 - obie o rewolucji.
Po śmierci Stalina chciał wstąpić do partii. „Ostatnio poczułem
jeszcze silniejszą potrzebę wstąpienia w szeregi partii komunistycz-
nej. W swej pracy twórczej zawsze kierowałem się inspirującymi
wytycznymi partii". Tak pisał największy kompozytor XX wieku.
On się też przestraszył.
Gdy Eisenstein wyzdrowiał, Gospodarz wezwał go na Kreml.
Rozmawiali przez dwie godziny. Rozmowę natychmiast zanotował
dziennikarz Agapow. Oto niektóre myśli Gospodarza:
Jeden z błędów Iwana Groźnego polegał na tym, że nie wyrżnął do końca
pięciu wielkich rodów feudalnych. Gdyby je zlikwidował (...) nie byłoby Smu-
ty. (...) Mądrość Iwana polegała na tym, że reprezentował narodowy punkt
widzenia i nie wpuszczał do Rosji cudzoziemców. (...) W waszym filmie opry-
cznicy (Czeka czasów Iwana Groźnego - przyp. aut.) zostali pokazani niemal
jako członkowie Ku-Klux-Klanu. Tymczasem oprycznicy to armia postępu.
Rozmowa przebiegała w życzliwej atmosferze. Co najdziwniej-
sze, Gospodarz pozwolił przerobić tak uprzednio skrytykowany
film. Powiedział nawet, żeby się nie spieszyć i dokonać gruntow-
nych zmian w całej koncepcji dzieła.
Eisenstein wszystko zrozumiał. Jego film jest potrzebny wodzowi na
przyszłość: w izolowanej od świata, na głucho zamkniętej Rosji Gos-
podarz wraz z „postępowymi oprycznikami" chciał dorźnąć wszystkie
ewentualne „buntownicze rody". Film miał gloryfikować te rzezie.
Eisenstein zmarł rok później.
Wszystkie uchwały KC dotyczące kultury i sztuki opublikowano
w formie broszur. Cały kraj studiował te broszury w kółkach uświa-
domienia politycznego.
Znów obdarzył inteligencję „grozą i milczeniem".
Kafka po radziecku
Obok pogromów ideologicznych trwają już aresztowania. Do
więzień trafiają krewni wielkich tego świata, żeby nadać sprawie
rozgłos, żeby wszyscy o tym słyszeli i żeby się bali.
Ludowy komisarz floty. Piotr Szirszow, miał mnóstwo tytułów:
akademik, uczestnik wyprawy na biegun północny, Bohater Związ-
ku Radzieckiego. Jego żoną była piękna trzydziestoletnia aktorka
Żenia Garkusza. Kochali się do szaleństwa. Aresztowano ją w 1946
roku. Mężowi nikt nawet nie powiedział za co. Ich córka Marina
przechowała pamiętnik Szirszowa.
A jednak piszę... Piszę, bo nie mam już siły znosić tego koszmaru. Minęła
kolejna sobota. O czwartej nad ranem nie mogę wymyślić sobie jakiegoś
zajęcia i idę do domu, choć wiem, że nie zasnę. Trzymam się, jak mogę.
Trzynaście, czternaście godzin w pracy, a co potem? Co mam ze sobą zrobić,
gdy zostaję sam, dokąd uciec od samego siebie? (...) Źeniu, moja biedna
Żeniu. (...) Wtedy też była niedziela, tak jak teraz. Szeptałaś do mnie:
„Szirsz! Zafundujemy sobie jeszcze jedną Marinkę, tylko żeby to był chłop-
czyk!" (...) A potem mówiłaś, jak nam będzie dobrze we dwoje na południu.
(...) Zapadał zmrok, gdy zeszliśmy z balkonu, a ty przytuliłaś się do mnie tak
ufnie: „Szirsz! Gdybyś wiedział, jak mi z tobą dobrze". Tak upłynął ten
ostatni dzień. Od rana codzienny młyn w pracy: telefony, papiery, szyfro-
gramy, depesze. O 7 wieczorem wezwano mnie i dowiedziałem się, że Żenia
została aresztowana. Czekali na nią nad rzeką - na nią, wesołą i roześmianą.
Taka wesoła i roześmiana wsiadła do samochodu w swojej letniej sukience,
odjechała między wrogimi, obcymi ludźmi. Kiedyś na biegunie, w środku
polarnej nocy marzyłem o wielkiej miłości, nasłuchując wycia wichru. Za-
wsze wierzyłem, że spotkam taką miłość, czekałem na nią. (...) No i do-
czekałem się, siwy dureń po czterdziestce, naiwny jak dziecko. Słuchaj teraz,
jak wyje wiatr w więziennych kratach, jak wyje nad dachem baraku, w któ-
rym zamknięto twoją biedną Żenię. (...) Niedługo miną trzy miesiące, a ja
przez cały czas wierzyłem w jakiś cud, łudziłem się, że Żenia wróci. Ileż razy
serce zamierało, gdy dzwonił telefon - to Żenia, na pewno Żenia, dzwoni
z domu - wypuścili! Ileż razy po powrocie do domu wchodziłem na palcach
do sypialni - może stał się cud, może wróciła i śpi? Od trzech miesięcy
kołaczę do różnych drzwi, żeby się czegoś dowiedzieć o jej losie, ale wszę-
dzie ściana milczenia. Nikt nic nie mówi i pewnie nie powie. Po co to piszę?
Nie wiem. Mam przed sobą tyle czasu. (...) Trzymam się. (...) Muszę żyć dla
twojej mamy, dla ciebie, Marinko. Jakże bym chciał, żebyś nigdy w życiu nie
musiała zaznać męki, kiedy człowiek powstrzymuje się od najbardziej uprag-
nionego rozwiązania. (...) Żebyś nie musiała wiedzieć, jak trudno oderwać
dłoń od pistoletu, który parzy w kieszeni płaszcza.
Żenię Garkuszę zesłano do kopalni złota. Płukała kruszec bro-
moformem. Ze względu na szkodliwość kobiety nie mogły wykony-
wać tej pracy. Umarła w łagrze. Miała trzydzieści trzy lata. Szir-
szow nadal chodził do swego urzędu. Wiele razy widział Gospoda-
rza na rozmaitych posiedzeniach. I milczał. Milczał jak na komuni-
stę i na niewolnika przystało. Nigdy się nie dowiedział, za co skaza-
no jego żonę. Zachorował na raka i zmarł w 1953 roku.
Stalin nie stracił też z oczu nie dobitych Allilujewów.
Od dawna się z nimi nie widywał, należeli do całkiem innego,
zapomnianego życia. Teraz mieli pomóc w przywróceniu strachu. Be-
ria zrozumiał. Wkrótce poinformował Gospodarza, że Żenia, żona Pa-
wła Allilujewa, rozpowszechnia informacje, jakoby jej mąż został otru-
ty. Gospodarz nie wybaczył dawnej ukochanej drugiego zamaźpójścia.
Uważał, że go oszukała. Beria zaczął działać. Niebawem rozeszły się
inne wieści: Allilujew rzeczywiście został otruty, ale przez... żonę!
Żenia żyła z innym mężczyzną i chciała się pozbyć małżonka.
Już l grudnia 1945 roku Swietłana pisze do ojca:
Tatuśku, mam wrażenie, że zwątpiłeś w Żenię, bo zbyt szybko wyszła po raz drugi
za mąż. Wiem coś niecoś od niej samej, dlaczego tak się stało. (...) 
Porozmawiamy,
kiedy przyjedziesz. (...) Pamiętaj, że na mnie też Ci kiedyś porządnie nagadali!
Tatusiek jednak już działał.
Córka Żeni, Kira Allilujewa-Politkowska wspomina:
To było 10 grudnia 1947 roku. Niedawno ukończyłam szkołę teatralną, życie
zapowiadało się wspaniale. I wtedy usłyszałam dzwonek. Otwieram, stoją jacy ś
dwaj mężczyźni: „Poproście Jewgienię Aleksandrownę". Wołam: „Mamo, ktoś do
ciebie!" i wracam do swojego pokoju. Po chwili słyszę, że mama idzie korytarzem
i mówi głośno: „Od więzienia i biedy nie wolno się wykręcać". Wypadłam z po-
koju. Szybko cmoknęła mnie w policzek i wyszła. Gdy wróciła po śmierci Stalina,
spytałam o powód tego pośpiechu. Odpowiedziała: „Zrozumiałam, że to koniec
i postanowiłam wyskoczyć z siódmego piętra, zanim mnie tam zamęczą". (Dosko-
nale znała dobrego Józefa - przyp. aut.) Obezwładnili ją jednak i zabrali. 
Którejś
nocy - kolejny dzwonek. Dwaj mundurowi: „Ubierajcie się, weźcie ciepłe rzeczy
i dwadzieścia pięć rubli na wszelki wypadek".
Minął właśnie miesiąc od aresztowania jej matki. Stalin zamknął
też Annę Siergiejewnę - starszą siostrę swej drugiej żony Nadii.
Oskarżył ją o udział w spisku na życie Stalina. Wróciła stamtąd
nerwowo chora, miała omamy słuchowe.
W 1948 roku wyprawił na zesłanie dwudziestoletniego Dżonika
Swanidze - syna rozstrzelanych przyjaciół. Córce wyjaśnił zwięźle,
ale szczerze: „Za dużo wiedzieli i za dużo gadali. A to jest na rękę
wrogom".
Moskwa była przerażona tymi aresztowaniami. Czyżby znów
miał wrócić 1937 rok?
Tymczasem rok 1937 już wrócił.
Najpierw ostrzelał kierownictwo - zaczął likwidować swoją eki-
pę. Dwie najgrubsze ryby - Wozniesieński i Kuzniecow odpłynęły
w niebyt.
Panuje przekonanie, że padli ofiarą rozgrywek personalnych mię-
dzy dwiema grupami. Przebiegły Beria wszedł w układ ze sprytnym
Malenkowem i wspólnie wystąpili przeciwko Żdanowowi, wszech-
władnemu ulubieńcowi Stalina. Kuzniecow i Wozniesieński byli jego
ludźmi. Po śmierci Żdanowa Beria i Malenkow rozprawili się z nimi,
wykorzystując chorobliwą podejrzliwość Stalina. Taką wersję wyda-
rzeń przedstawiają ci, którzy nic nie wiedzą o ekipie Gospodarza.
Kim się otaczał? Wszechwładny pupilek Żdanow był żałosnym
zawałowcem, pijaczyną i fagasem, na którym Stalin wyładowywał
swoje humory. Przebiegły Beria? Akurat! Jak mógł być przebiegły
ów szef tajnej policji, skoro już w sto dni po śmierci Gospodarza
przegapił pierwszy spisek, na dodatek wymierzony przeciwko nie-
mu samemu? Jego inteligencja ograniczała się do odgadywania źy-
czeń wodza i tworzenia fikcyjnych spisków, które wódz chciał wi-
dzieć. Beria, tak jak cała reszta ekipy, był tylko koniem roboczym,
niczym więcej. Podobnie Malenkow - „tłusta, obwisła, okrutna ża-
ba" (tak go scharakteryzował jeden z podwładnych). Też został
odsunięty natychmiast po zgonie swego protektora. Wszyscy obłęd-
nie bali się Gospodarza. Całym swym jestestwem spełniali pod-
stawowy warunek: żadnej samodzielności! Wystarczy przejrzeć
„Zeszyty Specjalne" Stalina. Beria informuje go o najdrobniej-
szych wydarzeniach w stolicy - od recenzji ze spektaklu w Teatrze
Małym po relację z wizyty cudzoziemców w nowym wieżowcu.
Wszystko czyta, wie i kontroluje on, Gospodarz.
Najmniejszy przejaw samodzielności może oznaczać koniec.
W 1951 roku Chruszczow ośmielił się wykazać inicjatywę: zgłosił
pomysł powiększenia kołchozów. Natychmiast dostał gniewną re-
prymendę i musiał żałośnie jak uczeń kajać się w liście:
Drogi towarzyszu Stalin, absolutnie słusznie wytknęliście mi błędy. (...) Proszę
Was, towarzyszu Stalin, żebyście mi pomogli naprawić ten poważny błąd
i zmniejszyć szkody, jakie wyrządziłem partii swym niedopuszczalnym wy-
stąpieniem.
Samodzielność była przyczyną zguby Wozniesieńskiego. Współ-
pracownicy Gospodarza musieli być nikim i niczym bez niego.
Dobierał ich według jednego kryterium - nijakości, to jest własnego
bezpieczeństwa. To on sam łączył ich w grupy i dbał, by niszczyły
się nawzajem. Stał za wszystkimi frakcjami, stronnictwami i ukła-
dami na Kremlu. On - Gospodarz.
Zaczyna czystkę od swojej ekipy. Zmęczyli go ci ludzie. Znają
zbyt wiele tajemnic. Są też za starzy. Potrzebuje nowych, posłusz-
nych, młodych kadr, które spełnią wielkie marzenie. Łoskot upada-
jących przywódców powinien pomóc w przywróceniu strachu.
Sygnał
Po wojnie znalazł sobie nowy ulubiony temat: coraz częściej
zaczynał mówić o swojej starości. Rozmówcy musieli oczywiście
zapewniać, że to nieprawda. Jeden z przywódców Jugosławii, Koca
Popović, opowiadał: „Stalin przywiózł nas nocą do »najbliższej
daczy«. Milcząca kobieta podała kolację na srebrnej zastawie. Przez
godzinę jedliśmy i wznosiliśmy toasty. Potem Stalin nakręcił pate-
fon i zaczął tańczyć. Mołotow i jego ekipa wykrzykiwali: towa-
rzyszu Stalin, ale macie krzepę!« Nagle Stalin wpadł w inny na-
strój: »Nie, długo nie pożyję«. »Jesteście nam potrzebni« - zapew-
niali współbiesiadnicy. Stalin pokręcił jednak głową: »Procesy bio-
logiczne są nieodwracalne^ Tu spojrzał na Mołotowa. »A zostanie
Wiaczesław Michajłowicz«".
Wyobrażam sobie przerażenie Mołotowa.
Gospodarz zapewne często to powtarzał. Stary Mołotow opowia-
dał poecie Czujewowi: „Po wojnie Stalin zaczął się wybierać na
emeryturę i kiedyś powiedział przy stole: »Niech teraz popracuje
Wiaczesław. Jest młodszy ode mnie«". Mołotow przemilczał swoją
odpowiedź. Można się jednak domyślić, jak gorliwie protestował.
Na pewno był przerażony i pomyślał: Już niedługo!
Rzeczywiście, Gospodarz długo nie czekał.
Cios w kierownictwo
Zaczęło się od prowokacji. W Archiwum Prezydenta przeczyta-
łem depeszę Gospodarza do Mołotowa, który był w Nowym Jorku:
14 października 1946. Profesorowie proszą, żebyś się zgodził zostać honoro-
wym członkiem Akademii Nauk. Nie odmawiaj im. Druźkow.
Mołotow wysyła kurtuazyjną depeszę:
Wyrażam głęboką wdzięczność. Wasz Mołotow.
Natychmiast przychodzi gniewny szyfrogram:
Byłem wstrząśnięty Twoją depeszą. Czy rzeczywiście wpadłeś w zachwyt
z powodu tego tytułu honorowego? Co znaczy podpis „Wasz Molotow"? Wy-
daje mi się, że z racji zajmowanego stanowiska powinieneś bardziej dbać
O swoją godność.
Mołotow zrozumiał: zaczęło się. I spieszy z przeprosinami:
Widzę, że popełniłem głupstwo. Dziękuję za depeszę.
Mołotow zna jednak zwyczaje Gospodarza: to dopiero początek,
teraz tamten będzie go niszczył z każdego powodu.
21 października 1948. Przedstawione przez Mołotowa poprawki do projektu
konstytucji Niemiec należy uważać za błędne i szkodliwe dla samej konstytu-
cji. Stalin.
Chwieje się, chwieje stołek pod „kamienną dupą". Tępiąc Moło-
towa, Gospodarz coraz częściej wymienia nazwisko Wozniesieńs-
kiego.
Mikojan wspominał:
W 1948 roku Stalin nad jeziorem Rica powiedział, że jest już stary i myśli
o następcach. Przewodniczącym Rady Ministrów miał być Nikołaj Woznie-
sieński, a sekretarzem generalnym - Aleksiej Kuzniecow.
Doświadczony Mołotow zapewne odetchnął z ulgą. To był syg-
nał dla innych. Może Gospodarz postanowił zacząć nowe polowa-
nie?
Wozniesieński poszedł w górę podczas wojny. Młody człowiek,
członek Biura Politycznego, pierwszy zastępca Stalina na stanowis-
ku przewodniczącego Rady Ministrów, zdolny ekonomista. Obok
niego coraz częściej pojawia się równie młody sekretarz KC, Kuz-
niecow. Kuzniecow trochę przypomina Kirowa: jest sympatycz-
nym, uczciwym robociarzem. I byłym przywódcą komunistów Le-
ningradu. Po sprowadzeniu Kuzniecowa do Moskwy Stalin czyni
go człowiekiem numer dwa w partii. Kuzniecow nadzoruje oba
resorty Berii - MGB i MWD. W przeciwieństwie do reszty współ-
pracowników, obaj młodzi ludzie są wybitnymi postaciami. Umieją
podejmować samodzielne decyzje. Tacy byli potrzebni w czasie
wojny. Tyle że wojna już się skończyła. Oni zaś nie mogli tego
zrozumieć.
I oto Kuzniecow i Wozniesieński bez wiedzy Gospodarza or-
ganizują targi w Leningradzie. Targi to drobiazg, ale chodzi o zasa-
dę, Obaj najwyraźniej odebrali mu część władzy. Pierwszy krwawy
cios musi spaść właśnie na nich.
Beria i Malenkow wyczuli nastrój wodza. Beria chce skoczyć do
gardła Kuzniecowowi, który kontroluje jego instytucję. Psy chcą się
zerwać z łańcucha. Coraz częściej występują przeciwko tamtym
dwóm.
Kiedy Gospodarz mianuje ministrem bezpieczeństwa Wiktora
Abakumowa, Kuzniecow wygłasza natchnioną mowę. Nie wie jed-
nak, że na polecenie Gospodarza nadzorowany przezeń resort ma
się nim zająć. W konsekwencji Abakumow zezna: „Akt oskarżenia
przeciwko Wozniesieńskiemu i Kuzniecowowi sporządzono na
wniosek najwyższej instancji".
Tak, to Gospodarz kazał „założyć sprawę" obu działaczy i in-
nych przywódców partyjnych Leningradu.
Leningradczyk Kuzniecow uchodził za kogoś w rodzaju szefa
miasta, tak samo tytułowano Wozniesieńskiego. W dniach 10-20
stycznia 1949 roku w Leningradzie odbyły się Krajowe Targi Hand-
lowe. Malenkow oskarżył Kuzniecowa i partyjne władze miasta, że
zorganizowali targi bez wiedzy KC i Rady Ministrów ZSRR, chcąc
zyskać popularność wśród mieszkańców. Biuro Polityczne zareago-
wało natychmiast: w specjalnej uchwale zarzucono Kuzniecowowi
demagogiczne kokietowanie miejscowej organizacji partyjnej, lek-
ceważenie KC i próbę ograniczenia władzy centralnej w Leningra-
dzie. Wczorajszy wszechmocny sekretarz utracił wszystkie stano-
wiska. Wozniesieński otrzymał naganę.
Zarzuty były wręcz śmieszne, ale dla tysięcy pracowników apa-
ratu partyjnego zabrzmiały jak groźne ostrzeżenie. W „dogłębnym
języku" oznaczały: „Zaczęło się!" Wszyscy przypomnieli sobie
czasy procesu Zinowiewa i Kamieniewa. Przygotowali się więc na
najgorsze. I nie bez racji: Gospodarz wstąpił na wojenną ścieżkę.
W czasie przygotowań do sprawy Kuzniecowa i Wozniesieńskie-
go Gospodarz niszczy Mołotowa. Mołotow jest symbolem dawniej-
szej polityki zagranicznej ZSRR i sojuszu z Zachodem. Jego upadek
podkreśli, że przyjaźń z Zachodem skończyła się raz na zawsze.
Oprócz tego ktoś powinien odpowiedzieć za pakt z Hitlerem.
Upadek wiernego adiutanta
Jest też żona Mołotowa - Żydówka. W nowej partii szachów
Żydzi mieli odegrać bardzo znaczącą rolę.
Zaczął od Żydowskiego Komitetu Antyfaszystowskiego - sym-
bolu ścisłych więzi z Ameryką. Już w październiku 1946 roku MGB
sporządza tajny raport o przejawach nacjonalizmu wśród niektórych
członków ŻKA.
ŻKA, zapominając o klasowym podejściu, utrzymuje kontakty międzynarodo-
we z działaczami burźuazyjnymi. (...) Przecenia wkład Żydów w osiągnięcia
ZSRR, co jest przejawem nacjonalizmu.
Gospodarz poleca wszcząć postępowanie w sprawie ŻKA. Na
przeszkodzie stoi Solomon Michoels - postać zbyt znana po wojnie.
Tajemnica śmierci Michoelsa
Jego śmierć owiana jest legendami. Już w 1953 roku, tuż po
śmierci Stalina, Beria zaczął się odżegnywać od działalności Gos-
podarza i ujawnił przypadki „naruszenia prawa". Jednakże dopiero
niedawno - po czterdziestu latach - można było uzyskać dostęp do
tych dokumentów.
Z listu Berii do Prezydium (dawne Biuro Polityczne) KC KPZR:
W trakcie badania materiałów sprawy Michoelsa wyszło na jaw, że w lutym
1948 roku w Mińsku (...) na polecenie ministra bezpieczeństwa, Wiktora Aba-
kumowa, przeprowadzono niezgodną z prawem operację fizycznej likwidacji
Michoelsa. W związku z tym w MWD przesłuchano Abakumowa.
Abakumow zeznał:
W 1948 roku J.W. Stalin polecił mi szybko przygotować operację likwidacji
Michoelsa. Wiadomo było, że Michoels przybył do Mińska w towarzystwie
przyjaciela, którego nazwiska nie pamiętam. Gdy zameldowano o tym Stalino-
wi, rozkazał przeprowadzić likwidację w Mińsku. Po wykonaniu zadania Stalin
wysoko ocenił przebieg operacji i polecił odznaczyć jej autorów. Przygotowa-
no kilka wariantów usunięcia Michoelsa. Przyjęto następujący plan: przez
agentów zaprosić Michoelsa nocą. na przyjęcie, podjechać samochodem pod
jego hotel, przewieźć na teren podmiejskiej daczy ministra bezpieczeństwa
Białorusi, L.F. Canawy, tam zlikwidować, a następnie przewieźć zwłoki na
odludną ulicę, położyć na jezdni i upozorować przejechanie przez ciężarówkę.
Plan wykonano. Ze względu na tajemnicę zlikwidowano również pracownika
MGB, Gołubowa, który pojechał z Michoelsem w gości.
Gospodarz kierował wszystkim - nawet zabójstwem Michoelsa.
W styczniu 1948 roku postanowił jednak ograniczyć się do Mi-
choelsa i odłożyć rozprawę z ŻKA na później. W tym czasie bowiem
z wielkim zainteresowaniem śledził proces tworzenia Izraela. W bu-
dowie tego państwa brało udział mnóstwo uchodźców z Rosji, nie
brakowało wśród nich członków dawnego Kominternu. Gospodarz,
rozczarowany nacjonalizmem Arabów, postanowił zmienić front. Już
w maju 1947 roku na sesji Zgromadzenia Ogólnego NZ przedstawi-
ciel ZSRR, Aleksiej Gromyko, ku zachwytowi radzieckich Żydów
wyraził pełne poparcie dla idei utworzenia państwa żydowskiego
w Palestynie. Gospodarz zakładał, że pozostający pod wpływami
ZSRR Izrael będzie na Bliskim Wschodzie przeciwwagą dla Wielkiej
Brytanii i zaporą dla Amerykanów. Izrael miał być jego forpocztą
w tym rejonie świata. W związku z tym utrzymał ŻKA - tyle że bez
Michoelsa. Michoelsowi wyprawiono wspaniały pogrzeb.
3 września 1948 roku do ZSRR przybył pierwszy ambasador
Izraela, pani Golda Meir.
MGB pod kierownictwem Abakumowa bacznie śledziło reakcję
radzieckich Żydów na to wydarzenie. I gromadziło materiały. Na
przyszłość.
Nasza Golda
Ambasador Golda Meir przyjechała do Moskwy w dniu pogrze-
bu Andrieja Żdanowa. Wstrząsnął nią widok tysięcy ludzi, idących
pożegnać się ze zmarłym. Jeszcze nie wiedziała, że w kraju Gos-
podarza żałoba jest organizowana. Jak wszystko.
Goldę witano z honorami, ale Ilji Erenburgowi polecono napisać
artykuł, że państwo Izrael nie ma najmniejszego związku z Żydami
radzieckimi, gdyż „u nas nie istnieje antysemityzm i kwestia żydo-
wska. Nie istnieje też takie pojęcie jak »naród źydowski«, ponieważ
ZSRR zamieszkuje jeden naród radziecki. Izrael jest potrzebny Ży-
dom z krajów kapitalistycznych, w których szaleje antysemityzm".
Tak pisał Erenburg w „Prawdzie".
Żydzi jednak nie zrozumieli groźnego ostrzeżenia. Wiedzieli je-
dno, że wielki Stalin poparł utworzenie Izraela, a Mołotow przyjął
„naszą Goldę". Duch lekkomyślnej wolności jeszcze nie wyparo-
wał z powojennych głów.
Gdy w żydowski Nowy Rok Golda Meir odwiedziła synagogę,
przed świątynią zebrał się nieprawdopodobny tłum - pięćdziesiąt tysię-
cy ludzi. Przyszli żołnierze i oficerowie Armii Czerwonej, starcy, mło-
dzież i matki z niemowlętami. Wznoszono okrzyki „Nasza Golda",
„Szalom, Goldełe, wszystkiego najlepszego w Nowym Roku".
„Ogarnął mnie taki ocean miłości, że prawie nie mogłam od-
dychać. O mało nie straciłam przytomności" — napisze Golda w pa-
miętnikach.
Powiedziała do zebranych: „Dziękuję, że pozostaliście Żydami".
Padło najniebezpieczniejsze zdanie w jego państwie.
Na przyjęciu w MSW podeszła do niej żona Mołotowa, Polina,
i przemówiła w jidysz.
- Pani jest Żydówką? - zdumiała się Golda.
- Jestem córą narodu żydowskiego - odparła Polina.
Najprawdopodobniej było to ukartowane, żeby oczarować nowe-
go ambasadora. Jak zwykle na rozkaz Gospodarza artykuł Erenbur-
ga przeznaczony był dla narodu, lecz ktoś musiał pamiętać o przyja-
źni z Izraelem.
Wkrótce zrozumiał, że niewdzięczny Izrael wyraźnie woli Ame-
rykę. Wtedy rozpoczął to, co już dawno sobie zaplanował.
Karta żydowska
Na początku 1949 roku podjął masową kampanię przeciwko
„kosmopolitom". Tak nazywano wówczas tych, którzy ulegali „fa-
scynacji cudzoziemszczyzną". Wyjaśniono też, że pod płaszczy-
kiem wychwalania cudzoziemszczyzny uprawia się „bezustanną
propagandę burźuazyjnego stylu życia".
Kampania szybko przekształciła się w szaleństwo. We wszyst-
kich dziedzinach nauki historycy odkrywali wynalazki rosyjskich
uczonych, przywłaszczone przez obcokrajowców. Wynalazcą ma-
szyny parowej nie był Watt, lecz syberyjski majster Połzunow, ża-
rówkę Edisona skonstruował Rosjanin Jabłoczkow, radio Marconie-
go wynalazł Popów, pierwszy samolot zbudował rosyjski inżynier
Możajski, a nie bracia Wright, rosyjski nauczyciel Pietrow odkrył
łuk elektryczny, wszystko inne zaś odkrył i wynalazł Michaił Ło-
monosow jeszcze w XVIII wieku.
Aktywy filmowców, pisarzy, muzyków na niezliczonych posie-
dzeniach odkrywały w swoich środowiskach fascynację Zacho-
dem.
Zdemaskowani „kosmopolici" składali samokrytykę na zebra-
niach w obecności setek kolegów.
W przeważającej większości „kosmopolici" byli Żydami.
Żeby nie pozostawić cienia wątpliwości co do antysemickiego
charakteru kampanii. Gospodarz łączy ją z pogromem Żydowskiego
Komitetu Antyfaszystowskiego.
Najpierw po Moskwie rozeszły się straszne wieści, że Michoels
był szpiegiem, agentem nacjonalistów izraelskich.
Niebawem Malenkow wzywa do siebie Solomona Łozowskiego
- nowego przewodniczącego ŻKA i zarazem szefa Radzieckiego Biura
Informacyjnego. Wyzywa go od ostatnich. Zarzuty są proste: przyjazd
Goldy wykazał, że tysiące Żydów tęsknią do wrogiego państwa, a więc
są potencjanymi szpiegami. ŻKA stał się agenturą amerykańskich or-
ganizacji syjonistycznych. Nie bez powodu ŻKA wraz z Ameryką
dąży do utworzenia żydowskiego przyczółka na Krymie. Doświadczo-
ny Łozowski wie, że nie wolno mu się powoływać na inicjatywy
Stalina w tej sprawie - oznaczałoby to niechybne tortury i śmierć. Jego
zadaniem jest kajać się i liczyć na zmiłowanie. O zmiłowaniu nie może
jednak być mowy. Gospodarz ma szerokie plany.
Wkrótce potem Łozowski i członkowie ŻKA zostają aresztowani.
Wszyscy zostaną rozstrzelani (cudem ocaleje tylko staruszka, aka-
demik Lina Stem). Nastąpi to jednak później - latem 1952 roku.
Na razie, w latach 1948-1949, aresztowani członkowie ŻKA mają
jeszcze żyć: są potrzebni do polowania na Wiaczesława Mołotowa.
Partia szachów rozwija się zgodnie z planem. Dzięki sprawie
ŻKA Stalin może wykonać następny ruch - aresztować żonę Moło-
towa, Polinę Żemczuźynę.

Mołotow opowiadał Czujewowi: „Kiedy na posiedzeniu Biura
Politycznego Stalin odczytał materiały przeciwko Polinie, dostar-
czone mu przez czekistów, kolana się pode mną ugięły. O co jej nie
oskarżano! Związki z organizacjami syjonistycznymi, kontakty
z Golda Meir, chęć utworzenia republiki żydowskiej na Krymie.
Przyjaźniła się z Michoelsem. (...) Oczywiście powinna była staran-
niej dobierać znajomości. Zwolniono ją z pracy, ale przez jakiś czas
pozostawała na wolności. Stalin jednak powiedział mi, że powinie-
nem się rozwieść".
Gwoli ścisłości to zdanie musiało brzmieć tak: „Stalin kazał mi
się rozwieść przed jej aresztowaniem".
Oczywiście Polina wszystko zrozumiała.
Mołotow: „Powiedziała, że jeśli dobro partii tego wymaga, roz-
wiedźmy się. Zrobiliśmy to pod koniec 1948 roku. W 1949 została
aresztowana". I znów nie mówi wszystkiego...
W Archiwum Prezydenta znalazłem niezbędne uzupełnienie tej
relacji. Okazało się, że gdy Biuro Polityczne wyrzucało jego nie-
winną żonę z partii, Mołotow bohatersko wstrzymał się od głosu.
Po kilku dniach pokornie przeprosił Stalina:
20 stycznia 1949. Ściśle tajne. Do tow. Stalina. Podczas głosowania w kwestii
wydalenia Poliny Żemczuźyny z partii wstrzymałem się od głosu, co uważam
za błąd polityczny. Oświadczam, że po przemyśleniu tego problemu głosuję za
decyzją KC, która odpowiada interesom partii i państwa oraz uczy prawid-
łowego rozumienia komunistycznej partyjności. Oprócz tego uznaję za swoją
ciężką winę, że we właściwym czasie nie powstrzymałem bliskiej mi osoby od
błędnych kroków i nie zapobiegłem związkom z nacjonalistami antyradziec-
kimi w rodzaju Michoelsa. Mołotow.
Musiał zdradzić żonę, żeby ocalić własną głowę. Zdradził. Prze-
strzegał reguł gry.
W tym czasie jego żonę „łamano" w śledztwie. Trzy teczki
protokołów przesłuchań i konfrontacji Żemczuźyny ze świadkami
do dziś znajdują się w archiwum byłego KGB.
Oskarżano ją o długotrwałą współpracę z nacjonalistami żydow-
skimi. W sprawie padło też nazwisko Mołotowa. Żemczużyna
wszystkiemu zaprzeczała. Nie przyznała się nawet do chodzenia do
synagogi.
Z protokołu konfrontacji Żemczuźyny ze Słuckim:
Słucki: Jestem członkiem „dwudziestki", która odpowiada za funkcjonowanie
synagogi w Moskwie.
Śledczy: Zeznaliście, że 14 marca 1945 roku Żemczuźina brała udział w mod-
łach w synagodze?
Słucki: Tak, złożyłem takie zeznanie i podtrzymuję je. (...)
Mężczyźni gromadzą się na parterze synagogi, a kobiety na piętrze. Dla niej
zrobiliśmy wyjątek. Siedziała na honorowym miejscu wśród mężczyzn.
Żemczużyna: Nie byłam w synagodze, to wszystko nieprawda.
Zaprzeczała też zeznaniom świadków, jakoby aktywnie działała
na rzecz utworzenia Kalifornii na Krymie. Zaprzeczała wszystkie-
mu. Dlaczego?
Zapewne robiła to w imię prawdy, której nie miała prawa wyja-
wić podczas śledztwa. Zawsze była żoną godną swego męża. Wie-
dział o jej związkach z ŹKA. Wiedział też wódz. Modły w synago-
dze, udawanie dobrej córy narodu żydowskiego, były jedynie zada-
niem partyjnym. Tego nie odważyła się powiedzieć. Pozostawało
więc tylko jedno - zaprzeczać.
Gospodarz ograniczył się do zesłania. W jego partii szachów
Polina miała jeszcze odegrać ważną rolę. Póki co siedziała w dale-
kim obwodzie kustanajskim, gdzie nosiła kryptonim „Obiekt 12".
Donosicielki przekazywały do Moskwy wszystkie jej rozmowy.
Niezłomna Polina nie powiedziała ani jednego słowa, które mogło-
by być wykorzystane przeciwko niej.
Stalin przygotował też jeszcze jednego uczestnika przyszłej ak-
cji.
W tym samym 1949 roku Mołotow traci stanowisko ministra
spraw zagranicznych. Gospodarz przestaje go wzywać do daczy.
Doświadczony Mołotow czeka na swoją kolej.
Na razie Gospodarz rozbudowuje sprawę Kuzniecowa i Woz-
niesieńskiego.
W lutym 1949 roku wysyła Malenkowa do Leningradu. Malen-
kow szybko wydusił z uwięzionych sekretarzy potrzebne zezna-
nia, że w mieście działała tajna grupa antypartyjna. Sekretarz ko-
mitetu miejskiego, Kapustin, przyznał się, że jest angielskim
szpiegiem.
Jak zeznał później Malenkow: „Stalin osobiście śledził przebieg
tej sprawy". Jakże by inaczej - Gospodarz śledzi wszystko! Po-
wtarzał swój stary thriller z 1937 roku. Nie wynikało to bynajmniej
z braku wyobraźni. Znajome oskarżenia wywoływały dawny i pożą-
dany odruch: obłędny strach.
Nastał kres Wozniesieńskiego. Wczorajszy „wybitny ekonomis-
ta" został oskarżony o „celowe zaniżanie wskaźników planu"
i „wprowadzanie w błąd władz centralnych". W marcu 1949 roku
Wozniesieński został usunięty ze wszystkich stanowisk. Niedawny
zastępca Gospodarza w rządzie siedział teraz w daczy, pracował
nad książką Ekonomia polityczna komunizmu i czekał na koniec.
Nieoczekiwanie wezwano go do ,,najbliższej daczy". Gospodarz
uścisnął nieszczęśnika, usadowił wśród członków Biura Politycz-
nego, a nawet wzniósł toast za jego zdrowie. Po powrocie do domu
Wozniesieński został aresztowany. Okazało się, że był na bankiecie
pożegnalnym. Gospodarz lubił Wozniesieńskiego, ale... trudna ra-
da, wymieniał poprzedni aparat.
Nowy 1937 rok nabierał rozmachu. W Leningradzie aresztowano
dwa tysiące pracowników aparatu partyjnego. W ostatnich dniach
września 1950 roku odbył się proces Wozniesieńskiego, Kuznie-
cowa i leningradzkich działaczy. Przyznawali się do najbardziej
nieprawdopodobnych przestępstw. Skazano ich na śmierć. Finał
procesu był wręcz fantastyczny. Po ogłoszeniu wyroku strażnicy
narzucili na skazańców białe całuny, wzięli ich na plecy i wynieśli
z sali. Po godzinie wszyscy oskarżeni zostali rozstrzelani.
„Procesy leningradzkie" trwały przez cały 1951 i 1952 rok.
Miejsce dla nich
W tym czasie w Moskwie, przy ulicy Matrosskaja Tiszyna,
pospiesznie tworzono specjalne więzienie partyjne. Kuzniecow
i Wozniesieński byli jednymi z pierwszych pensjonariuszy. Wię-
zienie miało odegrać wielką rolę w przyszłości. Po upadku Malen-
kowa jego pomocnikowi, Suchanowowi, skonfiskowano zawczasu
napisane konspekty przesłuchań przyszłych wysoko postawionych
więźniów tego przybytku. Zawierały pytania i... gotowe odpowie-
dzi potencjalnych podejrzanych. Jeszcze przebywali na wolności,
a ich zeznania już leżały w aktach. Tak zapobiegliwy był wielki
twórca. Więzienie miało pomieścić czterdzieści do pięćdziesięciu
osób - najściślejsze kierownictwo. Miało bezpośrednie połączenie
z Gospodarzem, pracowali w nim specjalnie dobrani śledczy. Po-
stanowił osobiście wyreżyserować przyszły wielki proces. Z góry
uprzedził Malenkowa, że więzienie nie podlega Berii. Oznaczało
to, że wkrótce przyjdzie kolej i na Berię.
Trwa nieprzerwana obserwacja przywódców partii i rządu. Pięć-
dziesiąt osiem tomów stenogramów podsłuchu - oto efekty pracy
NKWD nad Budionnym, Timoszenką, Źukowem, Woroszyłowem
i innymi marszałkami, przyszłymi lokatorami specwięzienia. Doku-
menty znaleziono w prywatnym sejfie Malenkowa. Malenkow
usprawiedliwiał się na plenum KC w 1957 roku: „Wszyscy byliśmy
wtedy na podsłuchu. To była normalna praktyka".
Doszło wówczas do zabawnego sporu - sceny z teatru absurdu.
Chruszczow: Towarzyszu Malenkow, ciebie nie podsłuchiwano. Mieszkaliśmy
w jednym domu. Ty na trzecim, a ja na czwartym piętrze. (...) Urządzenia
podsłuchowe były pod moim mieszkaniem.
Malenkow: Nie, z mojego mieszkania podsłuchiwano Budionnego i mnie.
Przypomnij sobie, przyszedłeś do mnie, kiedy mieliśmy aresztować Berię. Ba-
liśmy się rozmawiać, bo wszyscy byliśmy na podsłuchu.
Malenkow miał rację. Wszystkich ich podsłuchiwano. I na wszy-
stkich czekały cele w specwięzieniu. W swoim scenariuszu Gos-
podarz przewidział dla Malenkowa rolę Jeżowa. Z takim samym
finałem.
Pod koniec 1948 roku scenariusz przyszłego procesu ułożył się
w logiczną całość. Poprzez sprawę żydowską do rozprawy zostaje
włączony Mołotow, jako agent amerykańsko-syjonistyczny. Zezna-
nia Mołotowa pozwalają dobrać się do pozostałych członków Biura
Politycznego. Na końcu jak zwykle przyjdzie kolej na wojskowych.
A potem on poprowadzi zahartowane w ogniu tej czystki jednolite
społeczeństwo do trzeciej, ostatniej już, wojny światowej i ku wiel-
kiemu marzeniu - Światowej Republice Radzieckiej.
//
NIE SPEŁNIONA APOKALIPSA
Ostatni imperator:
chcę pracować jak ludzie radzieccy
Jak zawsze przed decydującym skokiem, nastąpiło pozorne osła-
bienie kampanii ideologicznej. Jego ulubiony chwyt: cisza przed
burzą. Tym razem - przed światową burzą.
Pod koniec roku skupił uwagę kraju na obchodach swego jubi-
leuszu. Przez cały rok 1949 oprócz pogromów ideologicznych trwa-
ły przygotowania do siedemdziesiątych urodzin wodza, wymyślo-
nych zresztą. W przeddzień jubileuszu Berta ubawił go listem od
innego imperatora - schwytanego przez Armię Czerwoną ostatnie-
go cesarza Mandżurii, Pu Yi. Oryginał listu i przekład znaleziono
w prywatnym archiwum Gospodarza:
Jest dla mnie najwyższym zaszczytem, ze mogę do Pana napisać ten list. (...)
Mogę to uczynić dzięki wielkoduszności i wyrozumiałości władz obozu. Tu po
raz pierwszy zacząłem czytać radzieckie książki i gazety. Zapoznałem się
z Problemami leniniynu i Krótkim kursem WKP(b). Zrozumiałem, że ZSRR to
najbardziej demokratyczny i postępowy kraj na świecie, gwiazda przewodnia
dla małych i uciskanych narodów. (...) Wasze genialne i prorocze rozważania
o wojnie ojczyźnianej i krachu faszystowskich Niemiec. (...) Prosiłem o pozo-
stawienie mnie w ZSRR, ale do dziś nie otrzymałem odpowiedzi. Chcę praco-
wać jak ludzie radzieccy, być z nimi, żeby się odwdzięczyć za Pańską szlachet-
ność.
Tak pisał do Bogostalina zwyczajny cesarz. W każdej li-
nijce widać, jak bardzo starał się zasłużyć na wolność biedny
Pu Yi.
Gospodarz miał jednak inne plany. Państwo Pu Yi weszło
w skład komunistycznych Chin. Przekazał więc obalonego cesa-
rza swemu bratu, Mao Tse-tungowi. Nieszczęsny imperator po-
wędrował z radzieckiego łagru do chińskiego. W celu odbycia
reedukacji.
Słońce naszej planety
Do 1949 roku stworzył osobliwą literaturę. Jej zadaniem było
wychwalanie go. „Wódz i nauczyciel", „Koryfeusz nauki i techniki",
„Największy geniusz wszystkich czasów i narodów" - tymi tytułami
obdarza się go na co dzień. Są też bardziej wymyślne, na przykład
„Słońce naszej planety". Autorem był Dowżenko - nauczył się.
Nie, to nie było zwyczajne szaleństwo. Kult służył bardzo waż-
nemu celowi.
Jednym z jego ulubionych pisarzy stał się Piotr Pawlenko.
Czterokrotnie Gospodarz przyznawał mu Nagrodę Stalinowską
pierwszego stopnia. Obsypywany zaszczytami Pawlenko był
w gruncie rzeczy najnieszczęśliwszym z ludzi. Wstąpił do partii
w 1920 roku, przyjaźnił się z wieloma rozstrzelanymi i przez całe
życie bał się swojej przeszłości, odkupywał ją. Po wojnie napisał
scenariusze do dwóch filmów, uznanych przez Gospodarza za arcy-
dzieła sztuki radzieckiej: Przysięga (1946) i Upadek Berlina (1947).
Oba scenariusze miały jednak współautora.
Przysięga to film o przysiędze Stalina nad grobem Lenina. Paw-
lenko pokazał mojemu ojcu rękopis scenariusza. Tekst był upstrzo-
ny uwagami samego bohatera filmu! Wszystkie uwagi dotyczyły
Stalina. Stalin poprawiał obraz Stalina.
Pawlenko opowiadał: „Kiedy Beria przekazywał reżyserowi
Cziureli scenariusz z uwagami Stalina, powiedział: »Przysięga musi
być filmem - Ewangelią, w którym Lenin będzie Janem Chrzcicie-
lem, a Stalin - Mesjaszem«".
Język dawnego seminarzysty wskazywał, kto był prawdziwym
autorem wskazówek.
Przysięga stała się filmem o Bogoczłowieku. Upadek Berlina
utrwalał ten obraz. Finał ukazywał apoteozę zbawcy: Stalin przyby-
wa do zdobytego Berlina. Nie, nie prozaicznym pociągiem. Przyla-
tuje samolotem. Objawia się oczekującym w śnieżnobiałym mun-
durze (białe szaty anioła, który zstępuje z nieba). Wszystkie języki
świata sławią mesjasza. ,,Słychać potężne »Hura!« Cudzoziemcy
pozdrawiają Stalina w ojczystych językach. Rozbrzmiewa pieśń:
»Za wami ku światłej przyszłości kroczymy szlakami zwycięstw«"
- tak brzmi tekst scenariusza.
Bogoczłowiek... Konstantin Simonow, jeden z najwybitniejszych
pisarzy okresu stalinowskiego, został członkiem Komitetu Nagród
Stalinowskich. W swoich wspomnieniach opisuje posiedzenie komi-
tetu, na którym w obecności Stalina rozważano kandydatury autorów.
Stalin bezszelestnie przechadza się za plecami pisarzy. To jego
zwyczaj. Zęby nie widzieli twarzy boga, żeby gorączkowo starali
się odgadnąć, dogodzić. Chodzi, pyka fajkę...
Sekretarz komisji odczytuje: „Pisarz Stiepan Złobin, przedsta-
wiony do Nagrody Stalinowskiej pierwszego stopnia za powieść
Stiepan Razin". W tym momencie Malenkow nieoczekiwanie zgła-
sza protest: „Towarzyszu Stalin, pisarz Złobin przebywał w niewoli
niemieckiej, a jego postępowanie budziło zastrzeżenia". Zapada
milczenie. Wszyscy wiedzą, że kandydatury zostały starannie spra-
wdzone. O co więc chodzi? Chodzi o sprawdzenie członków komi-
sji? W ciszy rozlega się głos Stalina: „Wybaczyć czy nie?" Wszys-
cy milczą - boją się. On zaś powoli spaceruje za ich plecami.
I znów: „Wybaczyć czy nie?" Odpowiedzią jest głucha cisza. Prze-
cież padło straszliwe oskarżenie! Jaka nagroda dla Złobina, za
chwilę poleci jego głowa! Stalin okrąża salę. I jeszcze raz: „Wyba-
czyć czy nie?" Wreszcie odpowiada sam sobie: „Wybaczyć".
I Złobin zamiast do łagru trafia na wyżyny sławy i bogactwa! Tak,
on i tylko on decyduje o ludzkich losach. Bogoczłowiek może wy-
baczyć każde przestępstwo. Tego ich uczy.
Jubileusz Bogostalina
Współpracownicy odchodzili od zmysłów z przerażenia i łamali
sobie głowy, jak uczcić jego jubileusz. W 1945 roku za zwycięstwo
nad Niemcami przyznali mu dziwaczny tytuł „generalissimusa".
Jak wspominał marszałek Koniew, Gospodarz nie był zadowolo-
ny. „Po co to towarzyszowi Stalinowi? Też wymyślili! Czang Kaj-
-szek jest generalissimusem, Franco jest generalissimusem, dobra
mi kompania, nie ma co".
Został jednak generalissimusem. Przyjął najwyższy tytuł dowód-
ców armii carskiej. Teraz coraz częściej przedstawiano go w mun-
durze marszałka z czerwonymi lampasami na spodniach. Lampasy to
jedna z najbardziej charakterystycznych cech carskiego munduru.
Nie tylko przemianował narkomaty na ministerstwa, jak za cara,
wprowadził też mundury dla urzędników. Współpracownicy rozu-
mieli ciągoty Gospodarza. Na jubileusz trzeba było wymyślić coś
w carskim stylu. Najlepiej tytuł, zbliżony do carskiego, ale mimo
wszystko rewolucyjny. Tylko jaki? Jubileusz był coraz bliżej, napię-
cie rosło. W archiwum odkryłem ślady ich meczami: „Tajne.
16 grudnia 1949. Projekt dekretu o ustanowieniu orderu Stalina i me-
dalu jubileuszowego", „O medalu Laureata Nagrody Stalinowskiej".
I tak dalej. Nic nie wymyślili. Przekonał się jeszcze raz, w jakie
rozleniwienie popadli jego podwładni. Projekt Orderu Stalina, który
miał być „drugim co do ważności po Orderze Lenina", odrzucił.
Nie rozumieli go. Nie chodziło o starcze zamiłowanie do po-
chlebstw. Nadchodził czas realizacji wielkiego marzenia. Chwila,
w której poprowadzi narody do szturmu na wrogie twierdze. Do
tego rzeczywiście ostatniego, decydującego i krwawego boju mu-
siał poprowadzić bóg - Bogostalin. Na tym polegał sens kultu.
Właśnie po to potrzebny mu był niesłychany jubileusz, właśnie
dlatego gazety i rozgłośnie bezustannie sławiły jego imię.
Współcześnie żyjąca pisała w pamiętniku:
Stalin tu, Stalin tam, Stalin, Stalin. Bez Stalina nie można było wyjść do
kuchni, usiąść na nocniku, Stalin właził w ciało i w duszę, do mózgu, wpychał
się przez wszystkie dziury, szedł krok w krok za człowiekiem, w nocy wśliz-
giwał mu się pod kołdrę, zapadał w pamięć, pojawiał się w snach.
Samotność
Pod koniec życia mawiał ironicznie o swoich współpracowni-
kach: „Wszyscy wielcy! Wszyscy genialni! A herbaty nie ma z kim
wypić". Na szczycie potęgi był całkiem sam. Towarzysze - przyszli
nieboszczycy - tylko go denerwowali. Córka stała się obcym czło-
wiekiem. W 1944 roku postanowiła wyjść za Grigorija Morozowa,
studenta uniwersytetu. Znała go od dawna - uczył się w tej samej
szkole, co ona. Pochodził z zamożnej rodziny inteligenckiej (jego
ojciec pracował jako zastępca dyrektora jednego z instytutów nau-
kowo-badawczych). Był jednak Żydem. Swietłana pojechała do oj-
ca, żeby zawiadomić go o ślubie.
We wspomnieniach pisze:
Był maj, wszystko kwitło. „A więc chcesz wyjść za mąż? - spytał. Potem długo
milczał, patrzył na drzewa. - Tak, wiosna - powiedział nagle i dodał: - Czort
z tobą, rób, co chcesz!"
Nie chciał jednak poznać Grigorija. Urodziła chłopca, bardzo
podobnego do dziadka. Dała mu jego imię. Później szybko się roz-
wiodła. Nie, nie popychał jej do tego kroku - sama podjęła decyzję.
Wkrótce wyszła za syna zmarłego Żdanowa. Gospodarz był zado-
wolony z tego ślubu, ale nadal rzadko się widywali. Pewnego razu
zaczął z nią rozmawiać o matce. Pierwszy raz w życiu. Rozmowa
miała miejsce 9 listopada, w rocznicę Rewolucji. Była to też rocz-
nica śmierci Nadieżdy.
„Zatruwało mu to wszystkie święta - wspomina Swietłana. Wo-
lał je spędzać na Południu".
Tego dnia odwiedziła go w Soczi. Siedzieli tylko we dwoje. „A
taki malutki był ten pistolet - powiedział nagle z gniewem i poka-
zał, jaki był mały. - To Pawłusza jej go przywiózł! Też wymyślił
prezent!" I umilkł. Nie wrócił już do tego tematu.
Córka wyjechała. Znów długo się nie widzieli. Często jednak
o niej myślał. O czasach, gdy była Gospodynią.
Została mu tylko Wałeczka Istomina, pomoc domowa z „najbliż-
szej daczy". Ona nie była Gospodynią, jedynie pokorną sługą, lecz
co najważniejsze - wierną.
Starzał się i jak każdy Gruzin na starość pokochał syna. Zrzędził
na niego, wszystko o nim wiedział, ale kochał go coraz bardziej.
Książę Wasia (ciąg dalszy)
Właśnie dlatego po wojnie Wasilij robi tak oszałamiającą ka-
rierę. W wieku dwudziestu siedmiu lat jest dowódcą Sił Powiet-
rznych okręgu moskiewskiego. Przygotowuje wspaniałe parady
lotnicze.
Ojciec przyjeżdża na lotnisko w Tuszynie z całym Biurem Poli-
tycznym. Kierownictwo obserwuje akrobacje i pozorowane walki
powietrzne - współczesne walki gladiatorów. Cały kraj z zapartym
tchem słucha transmisji z tych parad. Głos spikera brzmi jak spiż,
gdy mowa jest o samolocie pilotowanym przez Wasilija.
Marszałek Jewgienij Sawicki: „To mit, że Wasia prowadził para-
dy nad placem Czerwonym i w Tuszynie. Latał na prawym fotelu
bombowca, to znaczy po prostu siedział w kabinie, a samolotem
kierował kapitan załogi".
Wszyscy bali się o Wąsie - pił coraz więcej.
Rozwiódł się z żoną, wyprowadził z domu przy Nadbrzeżnej,
i zamieszkał w willi przy bulwarze Gogola. Zabrał ze sobą dwoje
dzieci. Matka odwiedza je ukradkiem - nie wolno jej się z nimi
widywać. Scena jak z Anny Kareniny: niania nie mogąc znieść
cierpień matki, urządza potajemne spotkania z dziećmi. W tym
czasie Wasilij żeni się ze znakomitą pływaczką, Kapitoliną Wasil-
jewną. Była to miłość syna Cezara. Wasia buduje dla niej kompleks
sportowy, do dziś zdobiący Prospekt Leningradzki. Wznosi pomnik
miłości - pierwszy w kraju pięćdziesięciometrowy kryty basen.
Małżeństwo trwało jednak bardzo krótko.
W Archiwum Prezydenta zachowały się akta jego sprawy. Po
śmierci Stalina Wasilij został aresztowany pod zarzutem „systema-
tycznego marnotrawstwa majątku państwowego". Akta zawierają
szczegóły z jego życia. Z zeznań adiutanta Polańskiego:
Wasilij upijał się niemal codziennie, całymi tygodniami nie przychodził do 
pracy,
nie przepuścił ani jednej kobiecie. (...) Miał tyle romansów, że nie byłbym 
nawet
w stanie podać ich liczby. Na koszt wojska zbudował ośrodek łowiecki w rejonie
Pieriesławla-Zalesskiego o powierzchni pięćdziesiąt pięć hektarów, gdzie 
mieściły
się trzy dacze, połączone linią wąskotorową. Na jego rozkaz dostarczono do 
ośrod-
ka dwadzieścia danieli, białe kuropatwy i inne dzikie zwierzęta.
Z zeznań pisarza Wojtiechowa:
W zimie 1949 roku przyjechałem do mieszkania mojej drugiej żony Marii
Pastuchowej i zastałem ją w stanie głębokiego rozstroju. Powiedziała, że dopie-
ro co był u niej Wasilij i usiłował zmusić ją do współżycia seksualnego.
Pojechałem do jego mieszkania, gdzie pil w towarzystwie lotników. (...) Wasi-
lij padł na kolana, nazwał się draniem i łajdakiem, a potem wyznał, że żyje
z moją żoną. Pogodziliśmy się w 1951 roku. Miałem kłopoty finansowe, więc
Wasilij załatwił mi posadę referenta w swoim sztabie. Nie miałem nic do
roboty, a dostawałem pieniądze jako sportowiec Sił Powietrznych.
Zabawiał się książę Wasia.
Ze wspomnień kierowcy Brota:
Miał w sztabie prywatny garaż. Przepisy drogowe dla niego nie istniały. Po
pijanemu siadał obok mnie i naciskał nogą pedał gazu. Ciągle poganiał, żeby
jechać szybciej. Często kazał mi pruć lewą stroną drogi.
Przy tym wszystkim wiecznie pijany, słaby Wasia marzył, żeby
być podobnym do ojca. Jakże chciał, żeby się go bano! Z zeznań
majora Kapielkina:
Którejś nocy, tuż przed rocznicą Rewolucji, wezwał mnie do siebie i powie-
dział: „Musimy przesłuchać terrorystę". Był pijany i oświadczył, że naczelnik
kontrwywiadu, pułkownik Gołowanow ,,aresztował grupę terrorystów, którzy
jakoby chcieli dokonać zamachu na J.W. Stalina". Wasilij oznajmił, ze osobiś-
cie będzie torturował jednego z nich — byłego pracownika wydziału kadr,
majora Kaszina. Kazał któremuś z podwładnych zdjąć buty i uklęknąć na
krześle. Potem zaczął go bić szpicrutą w pięty, sprawdzając narzędzie tortur.
Gdy przywieziono majora Kaszina, zwalił go z nóg uderzeniem pięści. Po
takim wstępie zaczął przesłuchanie. Kaszin do niczego się nie przyznawał.
Wasilij kazał mu uklęknąć na krześle, ale po pierwszym uderzeniu szpicruta się
złamała. Wtedy wszyscy zaczęliśmy bić Kaszina, żeby się przyznał. Kiedy
padał, kopaliśmy go. A potem zaczęliśmy pić.
Ze wspomnień kierowcy Brota:
Wasilij ożenił się po raz trzeci, z córką marszałka Timoszenki. Była bardzo
surowa, a nawet despotyczna. Nie lubiła dzieci Wasilija. Wraz z kucharką
dokarmialiśmy je po cichu. Kiedyś dowiedziałem się od adiutanta, że przyje-
dzie ciężarówka z prezentami z Niemiec dla wyższego dowództwa. Rzeczy-
wiście przyjechała, adiutant wybrał trochę rzeczy dla Wasilija, głównie przy-
bory do pisania. Wasilij resztę kazał odwieźć do daczy dla swojej żony
Jekatieriny. Były to złote precjoza z brylantami i szmaragdami, dziesiątki
dywanów, dużo damskiej bielizny, męskie garnitury, płaszcze, futra. (...) Jej
dom był pełen złota, kryształów i dywanów. Kazała mi to posprzedawać
w komisach. Przez cały miesiąc wywoziłem rzeczy do sklepów, a pieniądze
oddawałem żonie Wasilija.
Ojciec miał nadzieję, że syn się wreszcie ustatkuje: Timoszen-
kowie byli poważnymi i odpowiedzialnymi ludźmi. Niestety, nie
mieli wpływu na zięcia. Ciągle wybuchały jakieś skandale. Chcąc
nie chcąc Gospodarz musiał się odrywać od wielkiego marzenia
i załatwiać sprawki księcia Wasi.
Ksiąźę Wasia i sport
Wielką pasją Wasi był sport i Klub Sportowy Sił Powietrznych.
Najbardziej lubił futbol i hokej. W ciągu zaledwie kilku lat stworzył
słynną drużynę hokejową WWS (Wojenne Wozdusznych Sił). Pod-
czas gdy szarzy obywatele Związku Radzieckiego borykali się
z kłopotami lokalowymi, zawodnicy otrzymywali na własność mie-
szkania, korzystali ze specjalnych przydziałów i innych przywile-
jów. W krótkim czasie drużyna Wasi stała się najlepszym zespołem
w kraju. Jednak wszyscy jej członkowie zginęli w wyniku nieroz-
ważnej decyzji Wasilija.
Sportowcy lecieli samolotem na mecz do Czelabińska. Z powodu
zamieci pilot zmuszony był lądować w Kazaniu. Zaniepokojeni
zawodnicy zatelefonowali do Moskwy. Wasia, wykorzystując sta-
nowisko dowódcy Moskiewskiego Okręgu Sił Powietrznych, roz-
kazał pilotowi lecieć dalej. Samolot rozbił się podczas lądowania
i cała jedenastka zginęła. Co gorsza, samolot, którym lecieli, był
przeznaczony tylko do przewożenia członków Politbiura.
Natychmiast poinformowano o tym Gospodarza. Kazał zatuszo-
wać całą sprawę. W jego kraju katastrofy się nie zdarzają! Obywa-
teli poinformowano, że słynni gracze hokejowi zniknęli. Nikt nie
ośmielił się zapytać dlaczego.
Ukochanym sportem Wasi, jak i wszystkich obywateli, była pił-
ka nożna. Jego książęca mość postanowił stworzyć drużynę piłkars-
ką. Na początku lat pięćdziesiątych tylko Dynamo, drużyna Berii,
mogła dotrzymać placu zespołowi WWS. Początkowo jednak, mi-
mo że Wasia zebrał doborowych zawodników, drużyna WWS nie
odnosiła sukcesów. Brakowało jej dobrego trenera. Wtedy Wasia
przypomniał sobie o słynnym trenerze Spartaka, Nikołaju Starosti-
nie, który odbywał karę w jednym z syberyjskich łagrów.
Którejś nocy w 1948 roku obudzono go i przewieziono samo-
chodem do biura komendanta obozu. W słuchawce telefonu usły-
szał głos: „Witaj, Nikołaju. Tu Wasilij Stalin". Wkrótce potem na
płycie pobliskiego wojskowego lotniska wylądował osobisty samo-
lot szefa WWS. Starostina przewieziono do Moskwy i zaprowadzo-
no do willi przy alei Gogola. Na środku obszernego pokoju stał stół,
a na nim butelka z wódką. Wasia wzniósł toast za spotkanie. Potem
Starostin znalazł się we własnym mieszkaniu, gdzie przywitały go
płaczące ze szczęścia żona i córka. Zanim jednak zaczął trenować
zawodników WWS, wtrącił się Beria. W mieszkaniu zjawiło się
dwóch umundurowanych mężczyzn i oznajmiło Starostinowi: „Jes-
teście tu nielegalnie i w ciągu dwudziestu czterech godzin macie
wrócić do obozu".
Wasia wpadł we wściekłość. Jak oni śmieli! Szybko podjął decy-
zję. „Zamieszkasz w mojej willi. Nikt nie odważy się tu ciebie
tknąć". Od tej chwili więzień Gospodarza i syn Gospodarza stają
się nierozłączni. Razem jeżdżą do biura, na treningi, razem wracają
do willi Wasi. Nawet śpią razem w szerokim łożu księcia.
Wasia kładzie się spać z bronią pod poduszką. Ostrzega też Sta-
rostina, by nie wychodził sam z domu. Jednak ten bardzo tęskni za
rodziną i pewnego dnia, kiedy pijany Wasia zasypia, wymyka się
przez okno do ogrodu i jedzie do swego mieszkania. Następnego
dnia budzi go dzwonek do drzwi. Na progu stoją dwaj funkcjonariu-
sze Berii. Odtransportowują Starostina na dworzec kolejowy i wsa-
dzają do pociągu. Na pierwszej stacji do przedziału wchodzi szef
komórki wywiadowczej podlegającego Wasi departamentu i oznaj-
mia Starostinowi: „Przesiadamy się na samolot. Wódz (Wasia
uwielbiał, kiedy go tak tytułowano) polecił mi przywieźć was do
Moskwy". Kiedy Starostin dotarł już bezpiecznie na miejsce, Wasia
zatelefonował do NKWD i oznajmił jednemu z podwładnych Berii:
„Przed dwoma godzinami mówiliście, że nie wiecie, gdzie jest Sta-
rostin. (...) A on siedzi obok mnie. Zapamiętajcie sobie, że rodzina
nigdy nie zapomni wam tej zniewagi".
W końcu musiał interweniować sam Gospodarz. Nie wolno prze-
cież łamać jego rozkazów. I Starosina odesłano z powrotem do
łagru.
Wasilij nie przestaje pić i w 1952 roku następuje katastrofa.
Siergiej Rudenko, szef lotnictwa komunikacyjnego i Zigariew, głó-
wnodowodzący Sił Powietrznych bez udziału wiecznie pijanego
Wasi organizują pokazy lotnicze w Tuszynie. Zakończyły się wiel-
kim sukcesem i Stalin osobiście wyraził podziękowania tym, którzy
się do niego przyczynili. Po pokazie odbyło się przyjęcie z udzia-
łem Gospodarza, całego Politbiura i generalicji. Zjawił się na nim
pijany Wasia.
- Co to ma znaczyć? - warknął Stalin.
- Jestem na urlopie - odpowiedział Wasia.
- Zawsze tak spędzasz urlop?
Zaległa cisza. Wtedy odezwał się Zigariew:
- Tak, zawsze.
Wasia obrzucił Zigariewa przekleństwami. Ponownie zaległa ci-
sza. Wtedy rozległ się ostry głos Stalina:
- Wyjdź stąd!
Po tym incydencie Wąsie zwolniono ze wszystkich stanowisk
i wyrzucono z Akademii Wojskowej. Wódz nie zapomniał jednak,
jak jego współpracownicy i pewni siebie generałowie rozkoszowali
się upokorzeniem syna i nawet nie starali się tego ukryć. Doskonale
wiedział, dlaczego Wasia pije i urządza awantury. Nieszczęsny sła-
by syn śmiertelnie bał się tego, co go czeka, kiedy ojca już nie
będzie. Usiłował zagłuszyć swój strach alkoholem i romansami.
Współpracownicy Stalina natychmiast się go pozbędą po śmierci
Gospodarza. Zbyt wiele o nich wiedział.
Był rok 1950. Życie Stalina toczyło się ustalonym przez niego
trybem. Praca na Kremlu, a potem nocna biesiada, przeciągająca się
niekiedy do świtu. Po ciężkim dniu ścisłe kierownictwo jechało
z Gospodarzem do jego daczy i musiało uczestniczyć w całonoc-
nych popijawach. Lecz już samo zaproszenie było dla tych ludzi
wielkim wyróżnieniem. Oznaczało, że wódz nie chce się ich po-
zbyć. Czterdzieści lat później członkowie ochrony Stalina opowie-
dzą mi o tajnikach życia tego samotnego człowieka, zamkniętego
w ściśle strzeżonej przed światem daczy.
Kiedy przyjmował u siebie gości, na luksusowym kredensie stały
przygotowane talerze, srebrne sztućce i kieliszki. Obsługiwali się
sami, po to, by nikt nie podsłuchiwał ich rozmów. Od czasu do
czasu Gospodarz wzywał służbę i kazał zmienić obrus. Służący
chwytali obrus za rogi i zabierali go razem z porcelaną, kieliszkami
i resztkami jedzenia, wszystko przy tym tłukąc. Każdy wnoszony
do jadalni półmisek musiał mieć przyklejony napis: „Nie znalezio-
no śladów trucizny". Specjalnie wyznaczony do tego lekarz badał
okresowo jedzenie. Orłów, zarządzający willą, opowiadał mi, że
w pokoju, w którym biesiadowali goście Stalina, wisiały na ścia-
nach portrety członków Politbiura. Gospodarz lubił, jak każdy
z nich siadał pod swoim portretem. W tym czasie zniknęły ze ściany
portrety Wozniesieńskiego i Kuzniecowa. Mołotow, który również
popadł w niełaskę, przychodził do daczy bez zaproszenia, niczym
wiemy pies. Wiedział, że tym sposobem przedłuża sobie życie.
Wódz otwarcie warczał na dawnego premiera, nazywając go „ame-
rykańskim szpiegiem". Wiedział, że już wkrótce ze ściany znikną
kolejne portrety.
Jak zawsze Stalin jada obiady w towarzystwie najbliższych
współpracowników. Przy stole robią sobie kawały: kładą pomidor
na krześle, gdy ofiara wstaje, by wygłosić toast albo dosypują soli
do wina. Czasem znienacka wpychają kogoś do płytkiego strumyka,
który płynie przez działkę. Są uszczęśliwieni. Gospodarz znęca się
nad gośćmi, a więc jest w dobrym humorze.
On zaś obserwuje te upokarzające figle przyszłych nieboszczy-
ków, pyka fajkę. Posiłki kończą się zazwyczaj o 4 nad ranem.
Wtedy pozwala zmęczonym gościom wrócić do domów, ale jego
samotna noc trwa dalej.
Po wyjściu współbiesiadników pracował jeszcze w gabinecie lub
w ogrodzie. Lubił ścinać nocą kwiaty. Ścięte kwiaty zbierała ochro-
na. Wiek robił jednak swoje - ręce drżały ze starości. Często się
kaleczył. Wtedy wzywano felczera, ale jemu też trzęsły się dłonie
- ze strachu. Musiał więc sam opatrywać zraniony palec. Nad ra-
nem kładł się na trochę spać. Latem - na dworze, pod schodami na
piętro, z czapką na twarzy, żeby nie przeszkadzały mu promienie
wschodzącego słońca. W zimie lubił jeździć sankami po alejkach.
Ostatniej zimy robił to rzadziej - dokuczał mu reumatyzm, bolały
nogi, łatwo wpadał w rozdrażnienie.
Ze wszystkich pokojów wybierał sobie jeden i praktycznie mie-
szkał tylko w nim. Tam też sypiał. Jadał na brzeżku stołu, zawalo-
nego papierami i książkami. Na ścianie wisiał portret Lenina. Pod
obrazem przez cały czas paliła się żarówka. Były seminarzysta wy-
myślił tę wieczną lampkę przed ikoną Bogolenina.
Polubił rozmowy z ochroną. Ledwie piśmienni wartownicy stali
się teraz jego jedynymi przyjaciółmi, opowiadał im o swoich przy-
godach z lat zesłania, ubarwiając je starczymi fantazjami. Coraz
częściej zwracał się ku przeszłości.
„Samotny, stary, żal mi go było" - powiedział mi dawny żoł-
nierz z jego ochrony.
Nie, nie istniał żaden żałosny staruszek! Był tylko wieczny dra-
pieżca, myślący o jednym - o krwi. Stary tygrys pozwolił sobie na
chwilę odpoczynku przed potężnym skokiem.
Tymczasem wielka czystka już trwała. Tak jak w 1937 roku
zaczęli znikać ludzie z jego własnej ochrony. On zaś ze smutkiem
mówił o każdym aresztowanym: „Nie umiał się, biedak, wytłuma-
czyć".
Rzeczywiście, szczerze żałował tych ludzi. Tak jednak trzeba
było postąpić. Wszyscy dawniejsi pracownicy musieli zniknąć. Na-
wet Własik. Wieloletni szef ochrony Gospodarza, znający wiele
tajemnic, zostanie aresztowany w 1952 roku.
Przez cały „spokojny pięćdziesiąty rok" ginęli ludzie. Na jego
rozkaz w sierpniową noc rozstrzelano dziesiątki dowódców: Wasili-
ja Gordowa, Stiepana Rybalczenkę, generałów Nikołaja Kiriłłowa,
Iwana Krupiennikowa, marszałka lotnictwa Siergieja Chudiakowa.
Nieprzerwanie pracowało krematorium obok Dońskiego Monas-
tyru i prochy wciąż nowych ofiar sypały się do bezdennego grobu
numer l na pobliskim cmentarzu.
Próbny balon
Właśnie wtedy rozpoczęły się przygotowania do przyszłego wi-
dowiska. Aresztowano grupę lekarzy, pracujących w przychodni
największej fabryki samochodów - Zakładów imienia Stalina (ZIS).
Wkrótce dołączyli do nich członkowie dyrekcji ZIS, pracownicy
ministerstwa, a nawet dziennikarka, która pisała o fabryce.
Wszyscy aresztowani nosili charakterystyczne nazwiska - Aron
Finkelstein, Dawid Smorodiński, Miriam Eisenstadt, Eduard Liw-
szyc i tak dalej. Wszyscy byli Żydami i wszyscy zostali rozstrzelani
w listopadzie 1950 roku.
Mołotow i Malenkow mieli martwe twarze
Zaczynała się likwidacja ścisłego kierownictwa. W październiku
1952 roku, po wieloletniej przerwie, Stalin zwołał XIX Zjazd Partii.
Zabrał głos dopiero na zakończenie obrad. Wszyscy wiedzieli, że
źle się czuje.
Nikita Chruszczow wspominał:
Mówił przez pięć do siedmiu minut. Powiedział później: „Spójrzcie, ile jeszcze
mogę!" Zerknęliśmy na zegarki: pięć do siedmiu minut! Doszliśmy do wnios-
ku, że jest bardzo słaby fizycznie.
Jeszcze raz oszukał swoich współpracowników.
Tuż po zjeździe odbyło się plenum KC. Na plenum „słaby fizy-
cznie" Stalin wygłosił długie, straszne przemówienie.
Pisarz Konstantin Simonow, który był uczestnikiem plenum, na-
pisał później pamiętniki. Jeszcze po wielu latach odczuwał przera-
żenie, jakie go wtedy ogarnęło.
16 października 1952 roku. Kreml. Sala Swierdłowska. Wszedł tylnymi
drzwiami wraz z pozostałymi członkami Prezydium. Minę miał surową i rze-
czową. Zaczęła się owacja, ale uciszył wszystkich gestem. Plenum prowadził
Malenkow. Udzielił głosu Stalinowi. Ten przemówił groźnie, bez żartów, bez
kartek. I bardzo uważnie wpatrywał się w salę. Treść i ton mowy wprawiły
zebranych w osłupienie. Plenum trwało dwie godziny, z czego półtorej zajęło
wystąpienie Stalina. Mówił głównie o tym, że jest stary, że nadchodzi czas, gdy
inni będą musieli kontynuować jego dzieło. „Skoro jednak powierzono to zada-
nie mnie, będę je wykonywał" - powiedział ostro, niemal z furią. Żądał bez-
względności i twardości, leninowskiej twardości z 1918 roku. Mówi} o Leninie,
który „grzmiał wówczas w niezwykle trudnej sytuacji, grzmiał, nie bał się
nikogo, grzmiał". Trzy razy powtórzył to słowo. Mówił o Leninie w kontekście
„postępowania niektórych towarzyszy".
„Niektórych towarzyszy" wymienił po nazwisku.
Zaatakował Mołotowa, zarzucił mu tchórzostwo i kapitulanctwo. Mówił o Mołoto-
wie długo i bezlitośnie, przytaczał jakieś przykłady, których już nie pamiętam. 
(...)
Oskarżał go z takim gniewem, że brzmiało to jak groźba. (...) Potem przeszedł do
Malenkowa. Mówił z jeszcze większą złością. Na sali panowała straszna cisza.
Wszyscy członkowie Politbiura siedzieli jak skamieniali. Czekali, w kogo jeszcze
uderzy. Mołotow i Malenkow mieli zupełnie białe, martwe twarze. Po tym ataku
Stalin znów zaczął mówić o swojej starości i o tym, że nie jest już w stanie 
podołać
roli, jaką mu powierzono. Dlatego poprosił o zwolnienie go ze stanowiska sek-
retarza generalnego. Przez cały czas bacznie przyglądał się zebranym.
Malenkow miał minę człowieka, który znalazł się w śmiertelnym niebezpie-
czeństwie. Jego twarz i gesty wyrażały błaganie - błagał uczestników, żeby
odmówili prośbie twarzysza Stalina. „Nie! Prosimy, żebyście zostali!"- zawo-
łał pospiesznie. Sala podchwyciła: „Prosimy, prosimy, zostańcie".
Pamiętam jak w jakiejś sztuce Brechta zabitym smarowano twa-
rze białą farbą. Stali później bez ruchu na scenie do końca aktu,
strasząc białymi twarzami...
Biała, martwa twarz Mołotowa. I pobladła twarz Malenkowa.
Simonow miał rację: gdyby spełniono prośbę Gospodarza, pier-
wszy zapłaciłby głową Malenkow. Co by się stało z pozostałymi
uczestnikami plenum, trudno sobie wyobrazić. Potrzebował nowego
XVII Zjazdu, potrzebował ich zdrady, żeby zlikwidować wszyst-
kich za jednym zamachem. Nie odważyli się - dobrze wytresował
swoje sługi. I tak byli jednak skazani.
Potem odbyły się wybory. W przewidywaniu przyszłej czystki
przekształcił Biuro Polityczne w rozszerzone Prezydium. Prezy-
dium było jednak fikcją. Wyodrębnił z niego kilkuosobowe Biuro.
Pełniło ono rolę dawnego Biura Politycznego. W skład nowego
Biura nie włączył Mołotowa i Malenkowa. Dla wszystkich byli już
martwi.
Krzyżyki i znaki zapytania
Po śmierci Gospodarza członek Biura Politycznego, Szarapow,
likwidował jego bibliotekę. W jednym z pokojów znalazł książkę
w czarnej oprawie. Zawierała stenogramy z XVIII Zjazdu Partii.
W przededniu XIX Zjazdu Stalin popracował czarnym ołówkiem
nad listą członków i kandydatów na członków KC, którzy zostali
wybrani na poprzednim zjeździe i dożyli 1952 roku. Zaznaczył
krzyżykami nazwiska rozstrzelanych. Przy wielu innych postawił
znaki zapytania. To były przymiarki do najbliższej czystki.
Wymyślił zabawny zwyczaj. Dacze zlikwidowanych działaczy
przechodziły w ręce ich następców. Beria mieszkał w daczy roz-
strzelanego Czubara, Mołotow zajął daczę rozstrzelanego Jagody,
Wyszyński - daczę rozstrzelanego Sieriebriakowa. Myśleli, że da-
cze należą teraz do nich. Tymczasem była to kolejna pałeczka szta-
fety śmierci. Wkrótce przekażą swoje wille następnym.
Zaczęły się ostatnie cztery miesiące rządów Stalina - straszliwe
miesiące przygotowań do Apokalipsy.
Na początku 1950 roku na polecenie Gospodarza minister bez-
pieczeństwa, Abakumow, miał dokonać aresztowań wśród ziom-
ków Berii - przybyszów z Mingrelii. Beria obsadził krajanami wie-
le wysokich stanowisk. Wydając dyspozycje, Gospodarz powiedział
wprost: „Szukajcie w spisku kogoś znacznego z Mingrelii". Sprawa
szła jednak jak po grudzie. Abakumow najwyraźniej bał się zbierać
materiały przeciwko szefowi. Gospodarz natychmiast ocenił jego
strach i Abakumow był skazany.
W tym samym czasie Abakumow pracował nad „sprawą leka-
rzy".
Jeszcze w 1948 roku kierowniczka pracowni elektrokardiogra-
mów Kliniki Kremlowskiej, Lidia Timaszuk, złożyła doniesienie,
że lekarze nieprawidłowo leczą Żdanowa. Gospodarz zapamiętał
ten list. Autor thrillera z lat 1936-1937 natychmiast opracował sce-
nariusz. Na przykład pracujący w „Kremiówce" profesor Miron
Wowsi był krewnym Solomona Michoelsa. Pomysł rozgałęzionego
spisku Żydów, wykorzystujących do swych celów najbardziej hu-
manitarny zawód na świecie, był gotowy. Książki, którymi zaczyty-
wał się motłoch w latach jego młodości - wszelkie Protokoły mędr-
ców Syjonu i niezliczone wydawnictwa Związku Narodu Rosyjs-
kiego - mocno utkwiły mu w pamięci. Przygotowując realizację
wielkiego marzenia, wiedział, że istnieją dwa sposoby scementowa-
nia społeczeństwa: strach i nienawiść do Żydów. Walka z kosmo-
polityzmem potwierdziła tę teorię. Rezultaty przeszły wszelkie
oczekiwania. Ten entuzjazm, z jakim ludzie piętnowali Żydów, zło-
śliwie przekręcając ich nazwiska! A zachwyt robotników fabryki
podczas „sprawy ZIS"! „Antysemityzm - z nim wódka jest moc-
niejsza i chleb lepiej smakuje" - jak mawiał rosyjski pisarz.
Przed nadchodzącą Apokalipsą postanowił nagrodzić swój naród
poczuciem wyższości. Teraz każdy najnędzniejszy Rosjanin mógł
być szczęśliwy, że nie jest Żydem.
Ostatni thriller
Opracował więc swój ostatni thriller. Oto scenariusz, który już
niebawem miał poznać cały kraj.
Złowroga organizacja syjonistyczna „Joint" chciała doprowadzić
naród rosyjski do zguby. Prawdopodobnie zaczęła działać jeszcze
w czasach Trockiego, Zinowiewa, Kamieniewa. Dziś jej agenci,
w osobie Michoelsa i innych wiernych sług imperializmu amerykańs-
kiego przeniknęli do wszystkich sfer życia. Na zlecenie „Jointu" kos-
mopolici rozkładają ideologię kraju. Mało tego - mordują przywódców
państwa. Usadowili się na najwyższych stanowiskach.
W tym miejscu na scenie powinna się pojawić Polina Źemczużyna.
Oszczędzał ją dla potrzeb przyszłego procesu, tak jak kiedyś Zinowie-
wa i Kamieniewa. Źemczużyna miała pchnąć thriller na nowe tory.
Zwerbowała Mołotowa. Wątek Mołotowa pozwalał włączyć do akcji
coraz to nowe postaci. Najpierw będzie je likwidował wielki Mingrel-
czyk. Potem sam odegra rolę zdradzieckiego Jagona. Po co wymyślać
coś nowego, skoro scenariusz z 1937 roku był tak dobry?
Teraz jednak istniał blok socjalistyczny. Rozszerzył więc thriller na
bratnie kraje. Nie wybaczył i nie mógł wybaczyć Dymitrowowi soju-
szu z Titą. Nic dziwnego, że tak dlań zasłużony przywódca Bułgarii
szybko umiera w 1949 roku. Jego współtowarzysze stają się aktorami
thrillera. Trajczo Kostow, jeden z liderów Kominformu, zostaje roz-
strzelany. Oczywiście oskarżono go o szpiegostwo.
W 1952 roku thriller w państwach socjalistycznych przybiera tak
pożądany charakter antysemicki. W Czechosłowacji odbył się pro-
ces sekretarza KPCz, Rudolfa Slanskiego. Wraz z nim na ławie
oskarżonych zasiadło jeszcze kilku działaczy państwowych wyso-
kiego szczebla. Łączyło ich jedno: wszyscy byli Żydami. Slans-
kiego rozstrzelano jako agenta międzynarodowego syjonizmu.
W tym czasie Gospodarz zatwierdził ostateczną listę wykonaw-
ców thrillera.
Niezdecydowanie Abakumowa w sprawie Berii wymagało kon-
kretnych decyzji. Ten okrutny oprawca o wyglądzie dzielnego gwar-
dzisty, został więc odesłany w niebyt.
Zastępca przewodniczącego KGB, Bokobow, wspominał:
Sfrustrowani pracownicy snuli się po korytarzach. Z Uchwały KC wynikało, że
bezwzględnego Abakumowa aresztowano za brak bezwzględności.
To wieczne poczucie humoru Gospodarza...
W „Uchwale" była mowa, że „czekiści utracili czujność, nie do-
strzegają gniazd terroru w kraju i pracują w białych rękawiczkach".
No i zaczęło się. Pod pretekstem walki z „białymi rękawiczkami"
aresztowano wielu naczelników wydziałów i zarządów NKWD. W ten
sposób rozgromił kadry Abakumowa i Berii. Funkcjonariusze MGB
otrzymali polecenie, by „bezlitośnie naciskać podejrzanych".
Wszyscy wreszcie zrozumieli, że rok 1937 wrócił w całej swej
okazałości. Ministrem MGB został człowiek nie związany z Berią
- Siemion Ignatiew.
Liczne grono wybitnych lekarzy było już przygotowane do pro-
cesu: Kogan, Feldman, Ettinger, Wowsi, Grinstein, Ginzburg i inni.
Gospodarz chciał jednak, żeby spisek był wymierzony przeciwko
niemu. Musiał więc włączyć do thrillera swego osobistego lekarza.
Profesor Władimir Winogradow dołączył do uwięzionych kolegów.
W styczniu 1953 roku grupa operacyjna NKWD wyruszyła do
rejonu Urickiego po „Obiekt 12" - Polinę Żemczużynę. Podczas
transportu do więzienia „Obiekt" wygłosił zdanie, które odnotowa-
no w aktach: „Będzie tak, jak rząd zadecyduje".
Winogradow, Kogan i Wowsi złożyli już potrzebne zeznania.
Również przeciwko Żemczużynie. „Obiekt" przewieziono na Łu-
biankę. Zaczęły się przesłuchania. Los Mołotowa był przesądzony.
Mołotow i jego żona ocaleją tylko dzięki niespodziewanej śmier-
ci wodza. Oboje będą go sławić do końca życia. „Nie tylko nie
przeklinała Stalina, lecz nawet nie chciała słuchać, gdy ktoś inny go
krytykował" - wspominał Mołotow.
Po osobistym lekarzu wysłał do więzienia swego ulubieńca - Wła-
sika. Półanalfabeta Własik, który zastąpił półanalfabetę Paukera na
stanowisku szefa ochrony Gospodarza, przejął po swoim poprzedniku
olbrzymie wpływy.
W 1947 roku Stalin mianował go naczelnikiem Głównego Za-
rządu Ochrony. Teraz przydzielał ochronę współpracownikom swego
szefa. Faktycznie otaczał ich donosicielami. Zaczął jednak popełniać
błędy.
Niejaki Sarkisow, wtyczka w otoczeniu Berii, donosił Własikowi
o „rozpuście" ministra. Własik nie wyczuł nowych intencji Gos-
podarza: nie dość, że nie przekazał tych informacji komu trzeba, to
jeszcze zbeształ Sarkisowa. Gospodarz dowiedział się o tej sprawie
i zrozumiał, że podstarzały pies stracił węch. Poza tym ciągłe pijań-
stwa i wyczyny seksualne czyniły go nieprzydatnym w pracy. Mógł
się natomiast przydać w thrillerze. 15 grudnia 1952 roku Własik
został aresztowany.
Zachowała się jego obszerna prośba o ułaskawienie i zeznania
sądowe. Tak samo jak w przypadku Jeżowa pozwalają nakreślić
bardzo wyrazisty portret tego człowieka.
Sąd nad Własikiem
Rozprawa odbyła się 17 stycznia 1955 roku Już po śmierci Stali-
na i upadku Berii.
Sędzia: - W jaki sposób poznaliście malarza Stenberga?
Własik: - Było to w 1934 lub 1935 roku. Zajmował się dekorowaniem placu
Czerwonego na uroczystości państwowe.
- Co was zbliżyło?
- Zbliżyliśmy się na gruncie wspólnego picia i znajomości z kobietami.
- Oskarżony Własik, ujawniliście Stenbergowi nazwiska tajnych współpracow-
ników MGB. Stenberg zeznał: „Dowiedziałem się od Własika, że moja znajo-
ma Kirowa jest agentką. Powiedział, że jego konkubina Riazancewa też współ-
pracuje z organami".
Własik przyznaje się, ale zapewnia:
- W sprawach służbowych zawsze byłem w porządku. Pijaństwa i spotkania
z kobietami odbywały się kosztem mego zdrowia i w czasie wolnym od zajęć.
Przyznaję, że miałem wiele kobiet.
- Szef rządu uprzedzał was, że takie postępowanie jest niedopuszczalne?
- Tak, w 1950 mówił mi, że prowadzę zbyt rozwiązły tryb życia.
- Zeznaliście, że Sarkisow zameldował wam o rozpuście Berii, a wy oświad-
czyliście: „Nie trzeba się wtrącać w życie Berii, lecz chronić je".
- Tak. Uznałem, że nie mogę się wtrącać w takie sprawy, gdyż dotyczą Berii.
- Jak mogliście dopuścić do tak ogromnych niedoborów finansowych w pod-
ległej wam instytucji?
- Słabo u mnie z liczeniem, ukończyłem tylko trzy klasy szkoły niedzielnej.
Świadek Stenberg: - Muszę powiedzieć, że Własik to degenerat moralny,
współżył z wieloma kobietami, a w szczególności (tu wylicza ponad dwadzieś-
cia nazwisk) oraz z innymi, których nie pamiętam. Własik upijał mnie i moją
żonę, a następnie z nią współżył, o czym później cynicznie mi opowiadał.
A oto inna strona jego życia:
- Oskarżony Wiasik, powiedzcie sądowi, jakie zdobyczne dobra zawłaszczyliś-
cie bezprawnie i bez stosownej zapłaty?
- O ile pamiętam, pianino, fortepian i trzy lub cztery dywany.
- A co możecie powiedzieć o czternastu aparatach fotograficznych? (...) Skąd
macie takie ilości kryształowych waz, pucharów i naczyń z porcelany?
I tak dalej, i tak dalej.
Rozpoczynając rewolucję, obiecywali w swoim hymnie, że zbu-
dują nowy świat. Zbudowali. Ileż trzeba było krwi, kłamstw, zdra-
dy, śmierci, żeby mogli rządzić tacy jak Własik, Jeżow, książę
Wasia - ludzie tego nowego świata, stworzonego przez Bogolenina
i Bogostalina. „Nadciągający Cham", o którym pisano na początku
stulecia, stał się rzeczywistością. Biesy Dostojewskiego zwyciężyły.
Był... podsłuchiwany!
Śmierć Stalina uratowała Własika. W 1955 roku napisał prośbę
o ułaskawienie, w której znajduje się arcyciekawa informacja.
Własik pisze, że początkowo przesłuchiwał go sam Beria. Wtedy
Własik zorientował się ze zdumieniem, że Beria zna „niektóre
szczegóły rozmów, które przywódca państwa prowadził ze mną
w cztery oczy. Te szczegóły mogły być znane tylko z podsłuchu".
„Beria - pisał Własik - wiedział o krytycznych słowach pod jego
adresem, które wyraził po wojnie przywódca państwa".
Tym razem Gospodarz przedobrzył z pośpiechem. Aresztując
Własika, pozbył się doświadczonego psa, nie mając drugiego na
jego miejsce.

Gospodarz postanowił usunąć Berię. Przed zniknięciem Beria
musiał jednak doprowadzić do końca wszystkie powierzone spra-
wy. Przecież to właśnie on był związany z wielkim marzeniem.
W 1951 roku pod nadzorem Berii skonstruowano bombę atomo-
wą. Po dwóch latach jego naukowcy stworzyli nową niebywałą
broń. Już wkrótce miała się odbyć próbna eksplozja bomby wodoro-
wej - łatwej do przenoszenia i dwadzieścia razy potężniejszej od
bomby zrzuconej na Hiroszimę. Nikt na świecie nie dysponował
taką bronią. Tylko Gospodarz.
Pierwsza próba bomby wodorowej nastąpi w sierpniu 1953 roku
- w kilka miesięcy po jego śmierci.
Zanim to nastąpiło, polecił Berii zakończyć budowę systemu ra-
kietowej obrony Moskwy. Pod koniec lat czterdziestych zapadła de-
cyzja, by otoczyć stolicę rakietowymi jednostkami przeciwlotniczy-
mi. Nad stolicę nie mógł się przedrzeć ani jeden samolot. Zbudowano
dwa gigantyczne betonowe pierścienie, na których mieściły się stano-
wiska dział i wyrzutnie rakiet. Na żądanie Gospodarza roboty były
prowadzone w niesłychanym pośpiechu, na budowie pracowali do-
świadczeni robotnicy z resortu Berii - więźniowie. Na stanowiskach
bojowych znajdowało się sześćdziesiąt rakiet. Jednocześnie mogło
być wystrzelonych dwadzieścia. Stacje radarowe lokalizowały cele,
rakiety startowały, ale... nie było żadnej koordynacji. Gospodarz po-
naglał. Inżynierów skoszarowano. Beria wezwał głównego konstruk-
tora i powiedział: „Jeśli system nie zadziała, to..."
System zaczął działać. Na początku 1953 roku Gospodarz wiedział,
że już wkrótce Moskwa będzie patrzeć na Zachód zza palisady rakiet
Wszystko było gotowe: bomba wodorowa i najpotężniejsza ar-
mia na świecie, która jeszcze nie oduczyła się walczyć. Nie, nie na
próżno mawiał do Mołotowa: „Pierwsza wojna światowa wyzwoliła
jeden kraj z jarzma kapitalistycznego niewolnictwa, druga stworzy-
ła blok państw socjalistycznych, trzecia - na zawsze skończy z im-
perializmem". W „dogłębnym języku" oznaczało to: my tę wojnę
zaczniemy i my ją zakończymy. I spełni się wielkie marzenie, które
przekazał mu Bogolenin.
Lont
Gospodarz kazał przygotować proces lekarzy w jak najkrótszym
czasie. Ostrzegł też Ignatiewa: „Jeśli się nie przyznają, traficie tam
gdzie oni".
13 stycznia 1953 roku cały kraj przeczytał „Komunikat TASS
o wykryciu terrorystycznej grupy lekarzy-trucicieli".
„Prawda" przypomniała słowa wodza z 1937 roku: „Nasze suk-
cesy prowadzą do zaostrzenia walki klasowej. Im szybciej będzie-
my szli naprzód, tym gwałtowniej będą występować wrogowie na-
rodu". Żeby nikt nie miał wątpliwości, że rok 1937 wrócił.
W nadchodzącej grozie był jednak nowy i decydujący element
- jawny antysemityzm. Zapowiadał udział fanatycznych tłumów
i niewyobrażalny rozmach terroru.
Przez cały dzień nie milkły głośniki i megafony. Ze wszystkich
grzmiały te same słowa: „Naród radziecki z gniewem potępia zbro-
dniczą bandę morderców i ich zagranicznych mocodawców".
Później padała obietnica, od której jeżył się włos wszystkim znają-
cym „dogłębny język": „Inspiratorzy tych najmitów mogą być pe-
wni, że odwet wkrótce znajdzie do nich drogę".
Inspiratorami byli „zagraniczni mocodawcy" i „amerykański
imperializm". Odwet - czyli wojna - szukał już do nich drogi.
W czasie tamtej zimy mieszkaliśmy w daczy w Mamontowce
pod Moskwą. Mieściły się tam dacze „lekarzy kremlowskich". Sta-
ły puste - nikt nie przyjeżdżał na narty.
Kampania nasilała się. Tygodnik „Krokodyl" zamieścił otwarcie
antysemicki felieton pod tytułem „Pinia ze Żmierynki", „Ogoniok"
w artykule wstępnym pt. „Czujność i jeszcze raz czujność" zamieś-
cił listę aresztowanych lekarzy i nazwał ich „wyrzutkami ludzko-
ści". „Prawda" publikowała komunikaty o „aresztowaniach szpie-
gów w różnych miastach", gdzie padały kolejne żydowskie nazwis-
ka.
Nastały straszne dni. Nocami po Moskwie krążyły czarne samo-
chody: przeprowadzano aresztowania wśród znanych Żydów. Are-
sztowano śledczego Szejnina.
Żydowi Zbarskiemu, strażnikowi w Mauzoleum, nie pomogła
nawet sama mumia. Najwidoczniej Zbarski miał odegrać rolę Żyda
- mordercy świętego ciała. Wyjdzie na wolność w 1954 roku, po
śmierci Stalina.
Właśnie obchodził jubileusz - spędził z ciałem trzydzieści lat.
Opowiadał: „Utrzymywałem łączność z Mauzoleum przez dwa-
dzieścia cztery godziny na dobę. Uczyłem pracowników, że jeśli
wleci mucha, to kategorycznie zabraniam łapać ją beze mnie. Przez
całe życie śniło mi się, że dzwoni telefon: »Borysie Iljiczu, wysyła-
my samochód - mucha w sarkofagu!« Zrywam się więc i pędzę jak
szalony".
Strażnik umrze w 1954 roku. Ciało nadal będzie istnieć.
Krok ku Apokolipsie
Coraz częściej jest w daczy zupełnie sam. Córka już dawno stała
się rzadkim gościem. Pisuje tylko listy:
26 października 1952. Drogi Tatusiu, tak bym chciała Cię zobaczyć. Nie mam
do Ciebie żadnych spraw, chciałabym się z Tobą spotkać ot tak, zwyczajnie.
Gdybyś pozwolił i gdyby nie sprawiło Ci to kłopotu, spędziłabym u Ciebie dwa
dni świąt, 8-9 listopada.
Znów się rozwodziła.
10 lutego 1953. Bardzo chciałabym się z Tobą zobaczyć i opowiedzieć, jak
żyję. Co do Jurija Andriejewicza Żdanowa, to jeszcze przed Nowym Rokiem
postanowiliśmy się rozwieść. Mam już dość tego zasuszonego profesora, eru-
dyty bez serca. Niech się zakopie w książkach. On w ogóle nie potrzebuje żony
i rodziny. Pieniądze jeszcze mam - te, które przysłałeś - więc chodzi nie tylko
o nie.
Podczas rzadkich wizyt z lękiem zauważyła na ścianach dziw-
ne reprodukcje. Zaczął wycinać zdjęcia z tygodników. Były to
zdjęcia dzieci: dziewczynka karmi mlekiem małego łosia, chłop-
czyk na nartach, dzieci pod wiśnią. Obrazkami zastąpił swoje
wnuki.
W tym strasznym 1952 roku, jak pisze Chruszczow we wspo-
mnieniach, po raz pierwszy nie pojechał na urlop. Nie miał głowy
do wypoczynku, do dzieci. Przecież świat stał na progu wielkiego
marzenia.
Mołotow, Mikojan, Kaganowicz, Woroszyłow - tych skazańców
już nie wzywa. W daczy bywają jedynie czterej członkowie Biura
Politycznego: Malenkow, Beria oraz dwaj nowi - Chruszczow i Buł-
ganin. Ta czwórka ma działać. Najpierw przeciwko starej ekipie,
potem przeciwko sobie. Później zastąpią ich nowe roboty. Partyjne
więzienie czekało już na nowych pensjonariuszy.
Przyszłe ofiary, niczym rzymscy senatorowie z czasów Nerona,
pokornie czekają na swój los. Paraliżował je strach - totalny strach.
Atmosfera była coraz gorętsza. W kolejkach rozwścieczone ko-
biety wygrażały Żydówkom. Wszyscy czekali, że lada dzień wyda-
rzy się coś strasznego.
W lutym zabrzmiał pierwszy złowieszczy sygnał.
Nie opublikowany list
Ponieważ na Zachodzie podniosła się wrzawa na temat anty-
semityzmu w ZSRR, KC postanowił zorganizować akcję propa-
gandową. Zredagowano zbiorowy list przedstawicieli społeczno-
ści żydowskiej. W liście tym Żydzi - znane w kraju osobisto-
ści kultury i nauki - mieli z oburzeniem potępić „lekarzy - mor-
derców w białych fartuchach" i oświadczyć, że w państwie
robotników i chłopów nie istnieje i nie może istnieć żaden anty-
semityzm. Jest tylko sprawiedliwa kara dla żałosnej grupki bur-
źuazyjnych nacjonalistów - agentów międzynarodowego syjoni-
zmu.
Ucieleśnieniem zagranicznego zła stała się Ameryka. Gospodarz
chciał doprowadzić do konfrontacji z USA. Żydzi mieli pomóc
w realizacji wielkiego marzenia.
Był to najlepszy moment: jego wojska stały w krajach Europy
Wschodniej i w Niemczech. Dysponował najpotężniejszą armią na
świecie, stolicy bronił pierścień rakiet, lada dzień na poligonie po-
winna wybuchnąć bomba o potwornej sile - superbroń, której na
razie nie mieli potencjalni przeciwnicy. Skupiał pod swoimi sztan-
darami jedną trzecią ludzkości, a setki tysięcy sympatyków widzia-
ły w nim pogromcę Hitlera.
Na razie były to atuty. Na razie - dopóki prowadził w wyścigu
zbrojeń. Już jutro jego zabiedzony i na wpół zrujnowany kraj miał
stracić tę przewagę. Czy wielki drapieżca, coraz słabszy u kresu
życia, mógł przepuścić ostatnią szansę na spełnienie wielkiego ma-
rzenia?
W Rosji wszystko jest tajemnicą
i nic nie jest sekretem!
Doskonale rozumiałem, że nie mogą istnieć żadne dokumenty,
które by to potwierdzały.
Już w dniu śmierci Stalina rozpoczęło się „porządkowanie"
i czystka jego archiwum. Podjęto uchwałę:
Zobowiązać Malenkowa, Chruszczowa, Berię do podjęcia kroków w celu do-
prowadzenia do należytego porządku dokumentów i papierów tow. Stalina.
To cytat z protokołu wspólnego posiedzenia KC KPZR, Rady
Ministrów i Prezydium Rady Najwyższej w dniu 5 marca 1953
roku. Tę tajną część protokołu opublikowano dopiero po czterdzies-
tu jeden latach, w 1994 roku w tygodniku „Istocznik".
Oczywiście „podjęto kroki" i zaprowadzono „należyty porzą-
dek". Wątpliwe, by wyznaczona trójka zostawiła w archiwum do-
kumenty świadczące o zamiarze rozpętania wojny światowej przez
ZSRR. W Związku Radzieckim, gdzie dokumenty są co pewien
czas niszczone lub notorycznie fałszowane, istnieje jednak zabawne
źródło historyczne - ustne przekazy współczesnych.
I oto pisarz, Aleksandr Borszczagowski, opowiedział mi o za-
dziwiającym zdaniu, które miał wygłosić Stalin w lutym 1953 roku
na posiedzeniu Biura Prezydium KC.
Borszczagowski dowiedział się o wypowiedzi Stalina i wydarze-
niach na plenum od swych bliskich, niestety już zmarłych znajo-
mych - pisarza Jegora Jakowlewa, autora wielu książek o Leninie,
oraz generała pułkownika Dawida Draguńskiego, członka Central-
nej Komisji Rewizyjnej KC KPZR.
Podczas tego posiedzenia Wyszyński (który w 1940 roku odszedł
z prokuratury i zajmował wysokie stanowiska w MSZ) opowiedział
Stalinowi o ostrej reakcji Zachodu na planowany proces lekarzy.
Wyszyńskiego poparli niektórzy członkowie Prezydium. W odpo-
wiedzi Stalin zaatakował Wyszyńskiego, określił jego wystąpienia
jako „mieńszewickie" i zrugał obecnych, wymyślając im od „śle-
pych kociąt". Na zakończenie wygłosił złowieszcze słowa: „Niko-
go się nie boimy, a jeśli panowie imperialiści chcą wojny, to teraz
jest dla nas najlepszy moment". Następnie pojechał do daczy i nie
ruszył się z niej aż do śmierci.
Słyszałem też kilka innych relacji o tym lutowym wyjeździe
Stalina z Kremla.
Najciekawsza była opowieść Jurija Żukowa (jednego z konser-
watywnych i bardzo wpływowych publicystów komunistycznej
„Prawdy". Notabene, tak jak Draguński, był członkiem Komisji
Rewizyjnej KC).
Żukow wspominał:
W lutym 1953 roku Wyszyński został przyjęty przez Stalina podczas wizyty
jakiegoś ambasadora. Ambasador poruszył kwestię kampanii antysemickiej
w ZSRR. Po jego wyjściu Wyszyński poskarżył się Stalinowi, że w związku ze
„sprawą lekarzy" dyplomaci radzieccy mają znacznie utrudnioną pracę. Stalin
nic mu nie odpowiedział.
Po wyjściu Wyszyńskiego do gabinetu weszli inni współpracownicy. Stalin
nagle obruszył się na Wyszyńskiego, nazwał jego słowa „prowokacją" i wypo-
mniał mieńszewicką przeszłość. Następnie zwrócił się do milczących słucha-
czy „Jak łatwo mogą was zastraszyć panowie impeńaliści. Widocznie trzeba
będzie postawić sprawę na zasadzie albo - albo. Albo my zlikwidujemy ich,
albo po mojej śmierci oni zlikwidują was jak ślepe kocięta". Obecni zaczęli
oczywiście protestować: „Towarzysz Stalin przeżyje jeszcze wiele lat". Posłał
ich wszystkich do... i wyjechał do „najbliższej daczy". Na Kreml już nie
wrócił.
A do „Prawdy" partyjna góra „wyknociła - jak się wyraził Żu-
ków - mocno antysemicki felieton".
U źródła tych relacji musi leżeć jakieś rzeczywiste wydarzenie.
Z drugiej strony wzmianka Borszczagowskiego o członkach Prezy-
dium, którzy wystąpili przeciwko Stalinowi, wydała mi się mało
prawdopodobna. Nie, do samej śmierci nie mieli odwagi dyskuto-
wać z Gospodarzem.
Druga opowieść brzmiała bardziej wiarygodnie.
Nie wiedziałem, w jaki sposób skonfrontować słowa moich roz-
mówców z faktami. W tym czasie nie sporządzano protokołów
z posiedzeń Biura. Nie było zresztą żadnych posiedzeń - po prostu
członkowie Biura przychodzili do Stalina w różnych sprawach. Po-
za tym żadne dokumenty dotyczące agresywnych zamiarów ZSRR
nie mogły i nie miały prawa istnieć.
Dopiero w lipcu 1995 roku przyszła mi do głowy prosta myśl:
trzeba jeszcze raz zajrzeć do „Dziennika rejestracji odwiedzających
Stalina" i sprawdzić, co się działo w gabinecie Stalina w lutym
1953 roku - ostatnim miesiącu jego życia.
Luty w gabinecie Stalina
Okazało się, że 17 lutego Stalin rzeczywiście był ostatni raz
w swoim gabinecie na Kremlu. Po tym dniu już się w nim nie
pojawił. A 17 lutego przyjął ambasadora Indii, Kumara Menona.
Nie przyjmował natomiast Wyszyńskiego. Po wyjściu ambasadora
gabinet odwiedzili jedynie Beria, Malenkow i Bułganin - najnow-
szy protegowany Gospodarza.
Natomiast 7 lutego od godziny 18.00 do 18.45 w jego gabinecie
przebywał ambasador Argentyny, Bravo, i... Wyszyński!
Gdy ambasador wyszedł, Wyszyński został u Gospodarza jesz-
cze przez dziesięć minut - od 18.45 do 18.55. Po nim wkroczyła
najważniejsza czwórka - Malenkow, Beria, Chruszczow i Bułganin.
A następnego dnia w „Prawdzie" ukazał się antysemicki artykuł
„Poczciwcy i łajdacy".
Tak, wszystko to miało miejsce prawdopodobnie 7 lutego. Prze-
bieg wydarzeń był zapewne następujący: ambasador Argentyny na-
pomknął o kampanii antysemickiej. Obecny przy tym Wyszyński
popełnił błąd: po wyjściu ambasadora poskarżył się na trudności,
jakie mają dyplomaci w związku ze „sprawą lekarzy". Gospodarz
pewnie nic mu nie odpowiedział. Dopiero po przyjściu najbliższej
ekipy zaatakował Wyszyńskiego i oznajmił wystraszonym współpra-
cownikom: „Jeśli panowie imperialiści chcą wojny, to teraz jest dla
nas najlepszy moment". Możliwe, że odtąd zaczął powtarzać tę myśl.
17 lutego wizyta ambasadora Menona przypomina mu o Wy-
szyńskim. Znów go wyzywa - jego i obecnych aparatczyków. Być
może wtedy padają słowa o „zlikwidowaniu imperialistów".
Po 17 lutego w rejestrze nie ma już żadnych adnotacji o od-
wiedzających. Po 17 lutego rzeczywiście nie pojawił się już w Mos-
kwie. I ktoś narysował na kartkach czerwoną kreskę - jak gdyby
podsumowując czas.
Nawiasem mówiąc 2 marca do jego gabinetu znów wejdą intere-
sanci. Lecz już bez niego.
Cezarze, strzeż się id marcowych
Nadchodził marzec. Krążyły plotki, jakoby 5 marca miano zała-
dować wszystkich Żydów na ciężarówki i wywieźć z Moskwy.
Beria oczywiście musiał zdawać sobie sprawę, że 5 marca planowa-
na przez Gospodarza wojna światowa zawiśnie na włosku. Wtedy
zacznie się druga część programu: przedwojenny terror, wielka czy-
stka. Zginie cały aparat partyjny. Beria też. Jeśli chciał ocalić głowę
- musiał się pospieszyć.
Kończył się luty. Marzec miał być słoneczny. Jak tamten odległy
marzec, gdy zaczęła się rewolucja i gdy Koba pełen nadziei wysiadł
z pociągu w Piotrogrodzie. Słoneczny marzec. On już go jednak nie
zobaczy.
5 marca chciał pogrążyć świat w Apokalipsie. I zniszczyć naród
wybrany. 5 marca zamknie oczy na zawsze. Tym razem to on miał
się przekonać, że Bóg istnieje.
ŚMIERĆ CZY ZABÓJSTWO
/ wybawię lud mój z ręki waszej (...) a dowiecie się, żem Ja Pan.
Księga Ezechiela, 1321, Biblia Gdańska, Warszawa 1958
Ostatnia tajemnica
Pamiętam tamten marcowy dzień. Głos czołowego spikera ZSRR
Jurija Lewitana - groźny głos, który utożsamiano z Gospodarzem
- podaje oficjalny komunikat o jego chorobie.
Zamarły z przerażenia kraj słucha danych o poziomie leukocy-
tów w jego krwi. A więc miał nasze zwyczajne leukocyty! I na-
prawdę może skonać?
Ludzie zasypują gazety fantastycznymi pomysłami ratunku, go-
towi są sami umrzeć, żeby tylko on żył.
Ileż historii opowiadano o jego śmierci. Nawet znakomity na-
dworny pisarz Konstantin Simonow niewiele wiedział na ten temat.
Po wielu latach, w 1979 roku, napisze:
Jeszcze teraz dręczy mnie ciekawość, jak naprawdę odbyło się to umieranie.
Już za Chruszczowa opowiadano sobie szeptem, że Gospodarz
wcale nie umarł na Kremlu, jak głosił oficjalny komunikat, ale
w „najbliższej daczy".
W nocy l marca ochrona Stalina wezwała tam Berię. Wartow-
nicy powiedzieli, że Gospodarz podejrzanie długo nie wychodzi ze
swojego pokoju. Towarzysze przyjechali i razem weszli do pokoju.
Leżał nieprzytomny na podłodze. I nagle poruszył się. Wtedy Chru-
szczow skoczył na niego i zaczął dusić. Pozostali też rzucili się na
tyrana. I udusili go.
Tej samej nocy Beria kazał rozstrzelać wszystkich członków
ochrony. Przez radio ogłoszono, że Stalin jest chory, a on już nie
żył.
Jego życie zaczęło się od tajemnicy i na tajemnicy skończyło.
Pojawiają Się świadkowie
Pierwsze relacje naocznych świadków śmierci Stalina zamiesz-
cza w swojej książce Dmitrij Wołkogonow. Na podstawie rozmowy
z członkiem ochrony Gospodarza, Aleksiejem Rybinem, Wołkogo-
now stwierdził, że Stalin zmarł w „najbliższej daczy". Pracownik
ochrony, Starostin, znalazł go na podłodze nieprzytomnego, po wy-
lewie.
W tym czasie wiedziałem już, że Wołkogonow pomylił się co do
osoby Starostina. W Muzeum Rewolucji udało mi się przeczytać nie
opublikowane wspomnienia tegoż Aleksieja Rybina Żelazny żoł-
nierz. Rękopis zawiera kilka stron, które mną wstrząsnęły.
Nieprawdopodobne polecenie Stalina
Sam Rybin nie pracował już w ochronie Stalina od 1935 roku.
Tym niemniej 5 marca 1977 roku (w kolejną rocznicę śmierci Gos-
podarza) udało mu się zgromadzić kilku byłych członków ochrony
Stalina, którzy byli obecni w „najbliższej daczy" w dniach jego
śmierci. Rybin spisał relacje ochroniarzy (oficjalnie byli „pracow-
nikami do spraw poleceń przy J.W. Stalinie"),
Najpierw wspólne wspomnienia:
W nocy z 28 lutego na l marca członkowie Biura Politycznego oglądali film na
Kremlu. Po projekcji pojechali do „najbliższej daczy". Stalina odwiedzili:
Beria, Chruszczow, Malenkow i Bulganin. Byli u niego do 4 rano. Dyżur tego
dnia pełnił starszy pracownik do spraw poleceń Michaił Starostin wraz z pomo-
cnikiem Tukowem. Komendant daczy, Orłów, miał dzień wolny i zastępował
go pomocnik komendanta, Pawieł Łozgaczow.
W domu przebywała też ochmistrzyni Matriona Butusowa.
Po wyjściu gości Stalin kładzie się spać i już nie wychodzi ze
swoich pokojów.
Oprócz zbiorowej relacji Rybin zapisał wspomnienia poszcze-
gólnych ochroniarzy - Starostina, Tukowa i Łozgaczowa. Najkrót-
sza jest opowieść Starostina:
Od godz. 19 zaczęła nas niepokoić cisza w pokojach Stalina. Obaj (tj. Starostin
i Tuków) baliśmy się wchodzić tam bez wezwania.
Wysyłają więc Piotra Łozgaczowa. Łozgaczow był tym, który
znalazł Stalina na podłodze obok stołu.
Byłem zdumiony relacjami Tukowa i Łozgaczowa. Starostin pomi-
nął w swojej opowieści zadziwiający szczegół: przed pójściem na spo-
czynek Stalin wydal ochroniarzom nieprawdopodobne polecenie.
Tuków:
Po wyjściu gości Stalin powiedział do obsługi i komendanta: „Kładę się, nie
będę was wzywał, wy też możecie się położyć".
Takiego polecenia - pisze Tuków - Stalin nigdy przedtem nie
wydał.
A więc Gospodarz, chorobliwie przeczulony na punkcie włas-
nego bezpieczeństwa, nagle każe iść spać całej ochronie, praktycz-
nie pozostawiając swoje mieszkanie bez żadnego nadzoru?! I akurat
tej nocy dostaje wylewu!!!
W następnej relacji - głównego świadka Pawła Łozgaczowa,
który znalazł go leżącego na podłodze - przeczytałem to samo:
Ja - mówi Stalin - kładę się spać i wy też idźcie spać. Nie pamiętam - opowia-
da Łozgaczow - żeby kiedykolwiek w przeszłości Stalin wydał rozkaz „wszys-
cy spać".
Postanowiłem spotkać się z Łozgaczowem.
Koronny świadek
Tak zaczęło się moje polowanie na Pawła Wasiljewicza Łoz-
gaczowa. Wiele razy, a raczej wiele dziesiątków razy, dzwoniłem
do niego. Wahał się, odkładał nasze spotkanie. Strach będzie mu
towarzyszył, aż do grobu. „Tajny obiekt", do którego byli przy-
pisani („Przypisani" - tak mawiali o sobie), nadal miał nad nimi
władzę. Upór jednak zwyciężył. Łozgaczow zgodził się na rozmowę!
Zaproponował spotkanie na stacji metra. Okazał się małym, ale
wciąż krzepkim i barczystym staruszkiem. Siedzieliśmy na ławce.
Wokół nas przepływał tłum. Powtórzyłem jeszcze raz to wszystko,
o czym mówiłem mu już sto razy przez telefon: jak ważne są dla
historii jego wspomnienia, że jego koledzy już poumierali itd.
Z uwagą wysłuchał znajomego tekstu, pomyślał, westchnął i za-
prosił mnie do siebie.
Notowałem jego wspomnienia w ciasnej kuchence malutkiego
mieszkanka w bloku na osiedlu Kryłatskoje.
Spisałem tę relację i odwiedziłem go jeszcze raz, prosząc o pod-
pis. Tym razem nie oponował. Nałożył okulary z grubymi szkłami,
długo czytał, a potem trzęsącą się ręką podpisał każdą stronę.
Najpierw Łozgaczow długo opowiadał o życiu w „najbliższej
daczy". Jeden epizod wydał mi się szczególnie ciekawy. Łozga-
czow:
Niedługo przed śmiercią Gospodarz spytał mnie: „Jak myślisz, napadnie na nas
Ameryka, czy nie?". Mówię mu: „Myślę, że się nie odważy". A on na mnie
nagle ze złością: „Idź sobie, po co przyszedłeś, nie wzywałem cię". Potem
chłopaki pytają: „Coś go tak dziś rozgniewał?". Nagle wzywa mnie do domu.
Przychodzę, a on w całkiem innym nastroju. „Zapomnij - powiada - że na
ciebie nakrzyczałem. I zapamiętaj: napadną na nas, to imperialiści i napadną na
nas, jeśli im na to pozwolimy. Tak powinieneś odpowiedzieć".
A więc szykował Apokalipsę!
Wreszcie Łozgaczow przeszedł do tamtej pamiętnej nocy:
W nocy l marca byłem w daczy, miałem dyżur. Orłów, komendant, dopiero co
wrócił z urlopu i nie pełnił służby. Przy Stalinie dyżurował starszy przypisany
Starostin, jego pomocnik Tuków i Matriona Butusowa. Tej nocy „na obiekcie"
mieli być goście. Tak Gospodarz nazywał członków Biura Politycznego, którzy
do niego przyjeżdżali. Kiedy miał gości, ustalaliśmy z nim menu. W nocy z
28 lutego na l marca menu było takie: sok z winogron Madżari, chyba ze trzy
butelki... Madżari to młode wino, ale Gospodarz nazywał je sokiem, bo było
bardzo słabe. Tej nocy Gospodarz wezwał mnie i powiada: „Daj nam po dwie
butelki soku" (...) Kto był tej nocy? Ci co zwykle: Beria, Malenkow, Chrusz-
czow i brodaty Bułganin. Po jakimś czasie znów mnie wzywa: „Przynieś jesz-
cze soku". Przynieśliśmy, podali. Wszystko spokojnie. Żadnych uwag. Potem
zrobiła się 4 rano. (...) Przed piątą podstawiamy samochody. A kiedy Gos-
podarz odprowadza gości, ochrona też ich odprowadza, zamyka drzwi. Przypi-
sany Iwan Wasiljewicz Chrustalow zamykał drzwi i widział Gospodarza,
a tamten powiedział mu: „Kładźcie się wszyscy spać. Niczego nie potrzebuję.
Ja też się kładę. Nie będziecie mi dziś potrzebni".
Chrustalow przyszedł i powiada z radością: „Chłopaki, nigdy nie
było takiego rozkazu". I powtórzył nam słowa Gospodarza.
W tym miejscu Łozgaczow dodał: „Rzeczywiście, przez cały ten
czas, kiedy pracowałem, był to jedyny przypadek, żeby Gospodarz
powiedział »Kładźcie się spać«. Zazwyczaj pytał: »Co, chce ci się
spać?«. I przewiercał cię spojrzeniem od stóp do głów. Jaki tam sen!
Oczywiście byliśmy zadowoleni z takiego polecenia i od razu poszliś-
my spać".
Chwileczkę - mówię. - Co tu ma do rzeczy Chrustalow? Przecież
nie mówiliście, że ten Chrustalow był w daczy?
Łozgaczow: - Przypisany Chrustalow był w daczy tylko do 10 rano,
potem wyjechał na odpoczynek. Zmienił go Michaił Gawriłowicz Sta-
rostin.
A więc dlatego Starostin nie powiedział Rybinowi o dziwnym
poleceniu Gospodarza. Po prostu go nie słyszał.
Tak więc tej nocy w „najbliższej daczy" pito lekkie wino - żad-
nych koniaków i innych mocnych trunków, które mogłyby być
przyczyną ataku. Łozgaczow wspomina, że Gospodarz „był dob-
ry". Gdy coś mu dolegało, „wpadał w taki nastrój, że lepiej było nie
podchodzić".
Nie to jest jednak najważniejsze. Najważniejsze jest jedno zda-
nie: „Kładźcie się wszyscy spać", które Łozgaczow słyszał od Gos-
podarza „pierwszy raz", a ściślej nie od gospodarza, lecz od przypi-
sanego Chrustalowa. To Chrustalow przekazuje polecenie Gospo-
darza. A rankiem opuszcza daczę. Przekazuje polecenie, które zdzi-
wiło Łozgaczowa i Tukowa, ponieważ Gospodarz bezwzględnie
pilnuje porządku. Polecenie burzyło ten uświęcony porządek. Po-
zwalało wszystkim spać, czyli pozostawić pokoje Gospodarza bez
Żadnego nadzoru i nie pilnować się nawzajem.
Łozgaczow:
Nazajutrz była niedziela. Przed 10 jak zwykle wszyscy byliśmy już w kuchni.
Zaczynamy planować sprawy na cały dzień.
Tak, dzięki poleceniu Łozgaczow śpi spokojnie do 10 rano.
I oczywiście nie wie, co robili w nocy jego koledzy. Nie wie na
przykład, co robił ów Chrustalow, który przekazał przypisanym tak
nieprawdopodobne słowa Gospodarza. I który rano wyjechał z da-
czy.
Łozgaczow:
O dziesiątej w jego pokojach nie ma ruchu. Tak się u nas mówiło, kiedy spał.
Wybiła jedenasta - cisza, dwunasta - cisza. To już było dziwne. Zazwyczaj
wstawał o jedenastej - dwunastej w południe, a czasem nie spał już nawet
i o dziesiątej. Mija trzynasta - nie ma ruchu. Czternasta - nie ma ruchu.
Zaczynamy się niepokoić. Piętnasta, szesnasta - cisza. Telefony może i dzwo-
niły, ale kiedy śpi, centralka przełącza na inne pokoje. Siedzimy ze Starostinem
i Starostin mówi: „Coś niedobrze, co robimy?" Faktycznie - co robić? Iść do
niego? No tak, ale on jak najsurowiej zabronił wchodzić do pokoju, kiedy nie
ma ruchu, bo ukarze. Siedzimy więc w dyżurce, mamy dwadzieścia pięć met-
rów korytarza do jego pokojów, są tam specjalne drzwi, już szósta wieczór,
a my nie wiemy, co robić. Nagle dzwoni wartownik z bramy: „Widzę - powia-
da - światło w małej jadalni". No, myślimy sobie, chwała Bogu, wszystko
w porządku. Podrywamy się, pełna gotowość, biegamy tam i z powrotem.
i znów nic. O ósmej - cisza. Dziewiąta - nie ma ruchu, dziesiąta to samo.
Mówię do Starostina: „Idź, jesteś szefem ochrony, musisz sprawdzić". On na
to: „Boję się". Ja: „Ty się boisz, a ja niby mam być bohaterem, tak?" W tym
czasie przywieziono pocztę - paczka z KC. Zazwyczaj to my zanosiliśmy mu
przesyłki. My, a raczej ja, to był mój obowiązek. „No cóż - mówię - pójdę.
Jakby co, to nie zapomnijcie mnie, chłopaki". Tak, musiałem pójść. Do Gos-
podarza trzeba było wchodzić głośno, nie skradać się, musiał słyszeć wchodzą-
cego. Czasem nawet specjalnie trzaskaliśmy drzwiami. Był chorobliwie prze-
czulony na ciche kroki i robił się zły. Należało podchodzić pewnie i zdecydo-
wanie, ale bez trzaskania obcasami. Żeby nie usłyszeć: „Co mi się tu prężysz
jak wojak Szwejk?". Otworzyłem drzwi, idę głośno korytarzem, a pokój,
w którym kładziemy pocztę, jest akurat przed małą jadalnią. Wszedłem do
pokoju, zaglądam przez otwarte drzwi do jadalni, a tam na podłodze leży
Gospodarz z podniesioną prawą ręką, o tak (tu Łozgaczow zademonstrował
gest - uniósł zgięte ramię). Oniemiałem. Ręce i nogi odmówiły mi posłuszeńst-
wa. Chyba jeszcze nie stracił przytomności, ale nie mógł mówić. Słuch miał
dobry, pewnie usłyszał moje kroki i tą trochę uniesioną ręką wzywał mnie na
pomoc. Podbiegłem i spytałem: „Towarzyszu Stalin, co z wami?". W tym
czasie zsikał się w spodnie i chyba chciał lewą ręką coś poprawić. Mówię do
niego: „Może wezwać lekarza?" A on na to wymamrotał tak niezrozumiale:
„Dz...dz..." - i już. Obok niego leżał zegarek i gazeta „Prawda". Podniosłem
zegarek, stanął o wpół do siódmej. Widocznie o tej godzinie to się z nim stało.
Pamiętam, że na stole stała butelka wody mineralnej Narzan. Pewnie szedł się
napić i wtedy zapalił światło. Kiedy go pytałem, czyli po jakichś dwóch
- trzech minutach nagle zachrapał. Słyszę takie lekkie chrapanie, jakby czło-
wiek zasnął. Podniosłem słuchawkę domofonu, drżę, trzęsie mnie, dzwonię do
Starostina: „Szybko do mnie, do domu" Przyszedł, też go zamurowało. Prze-
cież Gospodarz leży nieprzytomny. „Połóżmy go na kanapce - powiadam - na
podłodze mu niewygodnie". Zjawił się Tuków, potem Motia Butusowa. Wspó-
lnie przenieśliśmy Gospodarza na kanapkę. Mówię do Starostina: „Idź, dzwoń
do wszystkich bez wyjątku". Poszedł. Nie odstępowałem Gospodarza, leżał
nieruchomo i tylko chrapał. Starostin zadzwonił do KGB do Ignatiewa, ale
tamten się przestraszył i kazał telefonować do Berii i Malenkowa. W tym
czasie postanowiliśmy przenieść Gospodarza do dużej jadalni na dużą kanapę.
(...) Przenieśliśmy go, bo było tam więcej powietrza. Położyliśmy, okryliśmy
pledem - bardzo zmarzł, przecież leżał bez pomocy od siódmej wieczorem.
Butusowa opuściła mu podwinięte rękawy koszuli. Starostin dodzwonił się do
Malenkowa. Po półgodzinie Malenkow zatelefonował i powiedział: „Nie zna-
lazłem Berii". Minęło jeszcze pół godziny, dzwoni Beria: „Nikomu nie mów-
cie o chorobie towarzysza Stalina".
Upłynęła więc godzina, a nikt się nie spieszył do umierające-
go - byłego Gospodarza. Są przy nim tylko „przypisani". I cze-
kają.
Kłamstwo
Spośród współpracowników Stalina jedynie Chruszczow szcze-
gółowo opisał nocną tragedię. Jego relacja znajduje się we Wspo-
mnieniach. Jest dosyć dziwna:
Nagle zadzwonił do mnie Malenkow. „Wiesz, telefonowali czekiści od Stalina.
Byli bardzo zdenerwowani, że coś się stało ze Stalinem. Trzeba będzie poje-
chać. Zawiadomiłem już Berię i Bułganina. Jedź prosto do Stalina, my też
przyjedziemy". Natychmiast kazałem podstawić samochód. (...) Umówiliśmy
się, że najpierw zajedziemy do wartowni.
Tak więc według Chruszczowa cała czwórka wczorajszych noc-
nych gości natychmiast pojechała do Stalina.
Chruszczow:
Zaszliśmy do dyżurnych i spytaliśmy: „O co chodzi?" Wyjaśnili: „Zazwyczaj
Stalin o jedenastej wieczorem dzwonił, kazał podawać herbatę. (...) Dziś tego
nie zrobił". Czekiści powiedzieli, że wysłali Matrionę Pietrownę (Butusowa)
na zwiady. (To pomoc domowa, bardzo ograniczona, ale uczciwa i oddana
Stalinowi.) Wróciła i powiedziała, że Stalin leży na podłodze - śpi w kałuży
moczu. Czekiści przenieśli go na kozetkę w małej jadalni. Kiedy powiedziano
nam, że przytrafiło mu się coś takiego i teraz śpi, uznaliśmy, iż będzie 
niezręcz-
nie wchodzić do jego pokoju, gdy znajduje się w tak nieprzystojnym stanie.
Wróciliśmy do domów.
Chruszczow twierdzi, że natychmiast przyjechali. Jednakże ze
względu na „nieprzystojny stan" cała czwórka taktownie wycofuje
się z domu Gospodarza.
Ta relacja to jedno wielkie kłamstwo.
Łozgaczow: O trzeciej w nocy przyjechał samochód.
Od pierwszego telefonu minęły prawie cztery godziny, przez
prawie cztery godziny Stalin leży bez pomocy.
Łozgaczow:
Zjawił się Beria w towarzystwie Malenkowa. (Wcale nie było z nimi Chrusz-
czowa! - przyp. aut.) Malenkow zdjął skrzypiące buty. Wchodzą: „Co z Gos-
podarzem?" A on leży i pochrapuje. No to Beria na mnie z krzykiem: „Po co
robisz panikę? Przecież widać, że Gospodarz śpi! Malenkow, wracamy!" Tłu-
maczyłem im, że leżał na podłodze, a gdy spytałem, co się stało, to tylko
wymamrotał „dz... dz...". Beria na to: „Nie panikuj i nie zawracaj nam głowy.
I daj spokój towarzyszowi Stalinowi". Potem odjechali.
A więc po stwierdzeniu, że siedemdziesięcioczteroletni starzec, któ-
ry przeleżał cztery godziny w kałuży moczu po prostu sobie śpi, współ-
pracownicy wracają do domów, zostawiając go bez żadnej pomocy.
Sprzątnąłem go
Łozgaczow:
Znów zostałem sam. Myślę sobie: Trzeba wezwać Starostina, niech jeszcze raz
postawi wszystkich na nogi. Mówię mu: „Jak umrze, to koniec z nami. Dzwoń,
żeby przyjechali".
Chruszczow:
Po jakimś krótkim czasie znów telefon. Dzwoni Malenkow i mówi: „Znowu
dzwonili chłopcy od towarzysza Stalina. Twierdzą, że coś jednak z nim nie tak.
Wprawdzie Matriona Pietrowna twierdziła, że spokojnie śpi, ale to nie jest
zwyczajny sen. Musimy znów jechać. Uznaliśmy, że trzeba wezwać lekarzy".
Łozgaczow:
O ósmej rano zjawił się Chruszczow (oto kiedy przyjechał pierwszy raz - przyp.
aut.). „Jak tam Gospodarz?" - pyta. Powiadam: „Bardzo kiepsko, coś mu się
stało". I opowiadam, jak było. Chruszczow na to: „Zaraz przyjadą lekarze". No,
myślę sobie, chwała Bogu! Przyjechali między wpół do dziewiątej a dziewiątą,
Stalin przeleżał bez żadnej pomocy trzynaście godzin!
Nigdy się nie dowiemy, co się wydarzyło tamtej nocy w za-
mkniętych pokojach Gospodarza. Są jednak tylko dwa możliwe
wyjaśnienia. Albo Gospodarz zwariował i rzeczywiście polecił
wszystkim ochroniarzom pójść spać, albo... Albo ktoś kazał Chrus-
talowowi zwolnić jego podwładnych z posterunków, żeby mógł
zostać sam na sam z Gospodarzem - on lub jakiś inny, nie znany
nam człowiek. Po aresztowaniu Własika Beria oczywiście zwer-
bował sobie agentów wśród pozbawionej nadzoru ochrony. Gos-
podarz liczył na jego brak inteligencji. I przeliczył się. Beria wyko-
rzystał ostatnią szansę uratowania własnej głowy.
Czy do pokoju dostał się sam Chrustalow? A może jeszcze
ktoś? Czy zrobili zastrzyk śpiącemu po Mardżali Gospodarzowi?
Czy zastrzyk spowodował atak? Czy Gospodarz mimo wszystko
obudził się i usiłował wezwać pomoc? Trucizna jednak działała,
więc zdołał dojść tylko do stołu? Skoro tak rzeczywiście było, to
przestaje dziwić zdumiewająca odwaga współpracowników. Na
wieść o nieszczęściu wcale nie pędzą z pomocą. Jak gdyby wie-
dzą, co się stało i że Gospodarz jest już niegroźny. Jeśli nawet
nikt nie wstrzyknął śmiertelnego środka, to i tak cała czwórka
spokojnie i świadomie opuszcza Stalina, pozwalając mu umierać
bez pomocy.
W obu możliwych wariantach zabili go. Zabili tchórzliwie
- tak jak sami żyli. I Beria miał prawo powiedzieć Mołotowowi:
„Sprzątnąłem go". Mołotow cytuje te słowa w rozmowie z Czuje-
wem.
Kronika śmierci
Łozgaczow:
Lekarze byli przerażeni. (...) Patrzą na niego, i wszyscy się trzęsą. Mają go
badać, a ręce im drżą. Dentysta wyjął choremu sztuczną szczękę, wyleciała
mu z rąk. Boi się. Profesor Łukomski mówi: ,,Trzeba zdjąć koszulę, zmie-
rzyć ciśnienie". Rozdarłem koszulę, zaczęli mierzyć. Potem obejrzeli całe-
go i spytali, kto przy tym był, jak Gospodarz upadł. Myślimy sobie: No,
zaraz wpakują nas do samochodu i koniec! Na szczęście lekarze doszli do
wniosku, że to był wylew. Zjechało się mnóstwo ludzi i od tej chwili nie
braliśmy już w tym wszystkim udziału. Stałem w drzwiach. Za mną tłoczyli
się przyjezdni. Pamiętam, że minister Ignatiew ciągle bał się wejść. Powia-
dam: „Wchodźcie, nie krępujcie się". Tego samego dnia, 2 marca, przywie-
źli Swietłane.
Swietłana pisze w swojej książce:
Wezwano też Wasilija, ale był pijany i szybko poszedł do ochrony. Słyszałam,
jak awanturował się w służbówce i krzyczał, że zabili ojca. (...) Później poje-
chał do domu. Lekarze przystawiali pijawki, prześwietlali płuca. Odbyło się
posiedzenie Akademii Medycznej, radzili co robić. Przywieźli urządzenie do
sztucznego oddychania. Wielkie pudło stało bezczynnie, a młodzi specjaliści
gapili się na to wszystko błędnym wzrokiem.
Tak umierał w stworzonym przez siebie strachu.
Współpracownicy zostawili przy Stalinie Bułganina i pojechali
do Moskwy - do jego gabinetu.
Gospodarz umierał, ale jego gabinet działał.
Z „Rejestru" wynika, że 2 marca w gabinecie, o godz. 10.40
rano, zebrała się trójka, która wróciła z daczy: Beria, Malenkow
i Chruszczow. Dołączają do nich „skazani" Mołotow, Mikojan,
Woroszyłow, Kaganowicz oraz pozostali członkowie Prezydium
KC - funkcjonariusze drugiej kategorii. Najwyraźniej zaczęli dzielić
władzę.
Po naradzie Beria, Malenkow i już nieco odwaźniejsi Woroszy-
łow i Mikojan jadą do daczy - pilnować konającego.
O wpół do dziewiątej wieczorem znów zbierają się w gabinecie
Stalina. I znów dzielą władzę.
A rankiem - do Gospodarza.
Teraz będą to robić codziennie.
Bezradny, ledwie dyszący był im jeszcze potrzebny.
Miasnikow (znany lekarz, jeden z ekspertów wyznaczonych
w celu stwierdzenia przyczyn śmierci Stalina):
Malenkow dał nam do zrozumienia, że ma nadzieję, iż lekarze utrzymają cho-
rego przy życiu przez odpowiednio długi czas. Chodziło o okres niezbędny do
zorganizowania nowej władzy i przygotowania opinii publicznej. Stalin niekie-
dy jęczał. Przez jedną chwilę wydawało się, że spojrzał na zebranych przytom-
nym wzrokiem. Woroszyłow powiedział: „Towarzyszu Stalin, to my, twoi
wierni przyjaciele i współpracownicy. Jak się czujesz, kochany?" Spoj-
rzenie niczego jednak nie wyrażało. 5 marca przez cały dzień robiliśmy jakieś
zastrzyki, pisaliśmy komunikaty. (...) Członkowie Biura Politycznego podcho-
dzili do konającego, działacze niższej rangi zaglądali przez drzwi. Pamiętam,
że Chruszczow też stał przy drzwiach. Przestrzegano hierarchii: najbliżej Ma-
lenkow i Beria, dalej Woroszyłow, Kaganowicz, Bulganin i Mikojan. Mołotow
był chory, ale zaglądał co dwa, trzy dni.
Mołotow wspominał:
Wezwano mnie. (...) Miał zamknięte oczy, a kiedy je otwierał i usiłował coś
mówić, Beria podbiegał do niego i całował go w rękę. (...) Po pogrzebie Beria
chichotał: „Koryfeusz nauki, cha, cha, cha".
Nastał 5 marca
Swietłana:
Ojciec umierał strasznie i ciężko. (...) Twarz pociemniała, zmieniła się. (...) 
Nie
można było rozpoznać rysów. (...) Agonia była męczarnią. Dławiła go w oczach.
W ostatniej minucie nagle uniósł powieki. Było to przerażające spojrzenie - ni 
to
oszalałe, ni to gniewne i pełne grozy w obliczu śmierci. (...) I nagle uniósł 
lewą
rękę, jak gdyby chciał pokazać coś w górze albo pogrozić nam. (...) W następnej
sekundzie dusza dokonała ostatniego wysiłku i opuściła ciało.
Nawiasem mówiąc każdy inaczej zinterpretował ów gest.
Lekarka Czesnokowa:
Wystąpiły gwałtowne zaburzenia oddechu i pobudzenie nerwów. Lewa lęka
uniosła się jakby w geście pozdrowienia i opadła. To była agonia. Oddech
ustał.
Łozgaczow:
Powiadają, że gdy umierał, to tak jak wtedy obok stołu podniósł rękę, prosił
o pomoc. (...) Ale kto by mu tam pomógł!
Miasnikow:
Śmierć nastąpiła o godz. 21.50.
Chrustalow, samochód!
Swietłana:
Beria pierwszy wyskoczył na korytarz i w ciszy, gdy wszyscy stali w mil-
czeniu, dał się słyszeć jego donośny, pełen jawnego triumfu głos: „Chrustalow,
samochód!" (...) A pyzata Wałeczka Istomina gruchnęła na kolana przy kana-
pie, przypadła do piersi zmarłego i zaczęła zawodzić.
W tej relacji Swietłany zwraca uwagę triumfalny głos Berii.
Beria zwraca się do Chrustalowa! Ze wszystkich przypisanych wy-
biera właśnie Chrustalowa!
Beria się spieszy. Inni jednak zostali. Dla Berii był tylko Gos-
podarzem, dla innych - Mołotowa, Kaganowicza, Woroszyłowa
- ich młodością, przyjaciółmi, których zdradzili, nadziejami, całym
ich życiem.
Zostali tylko na chwilę i też popędzili na Kreml. Za Beria. Przej-
mować władzę. Na Kremlu odbywało się wspólne posiedzenie KC,
Rady Ministrów, Rady Najwyższej. Posiedzenie miało uprawomoc-
nić to, co już uzgodnili.
Pisarz Konstantin Simonow był wprawdzie członkiem Rady Naj-
wyższej, ale jak wszyscy wierzył, że Stalin jeszcze żyje.
Przyszedłem na czterdzieści minut przed rozpoczęciem obrad, lecz wszyscy już
się zebrali. Wierzyliśmy, że gdzieś tam na Kremlu, blisko nas leży Stalin, który
nie może odzyskać przytomności. Siedzieliśmy w absolutnym milczeniu. (...)
Nigdy bym nie uwierzył, że trzystu ludzi może tak milczeć przez czterdzieści
minut. Do końca życia nie zapomnę tego milczenia. Tylnymi drzwiami weszli
członkowie Biura Prezydium KC oraz Moiotow i Mikojan. Zagaił Malenkow.
Powiedział mniej więcej coś takiego, że towarzysz Stalin walczy ze śmiercią,
lecz jeśli nawet zwycięży, jego stan będzie na tyle ciężki, że... Nie można
zostawić kraju bez kierownictwa. Dlatego trzeba sformować rząd.
Sformowali. Dalsza komedia nie miała już sensu. Gdy Simo-
now po posiedzeniu przyjechał do redakcji,,Prawdy", zadzwonił
telefon. Po odłożeniu słuchawki redaktor powiedział: „Stalin
umarł".
Łozgaczow:
Powiedziano nam, że zaraz zabiorą go do szpitala, będą balsamować. Nikt nas
nie zawołał, żeby się pożegnać ze zmarłym, sami poszliśmy. Swietłana była
krótko. Był też Wasia. Nie powiedziałbym, że pijany, ale - w nerwach. Potem
przyjechał samochód z noszami, położyli na nich Gospodarza i przy mnie
wynieśli. I tyle. (...) Nie było nikogo - tylko my staliśmy i patrzyliśmy.
Spytałem Łozgaczowa: - Podobno Gospodarz miał na ciele jakiś
siniec, jak gdyby ktoś go uderzył.
- Nie było żadnego sińca i nie mogło być, nikt go nie uderzył.
Chrustalow był obecny przy balsamowaniu i mówił, że coś znaleźli
w płucach, jakiś okruch. Może wpadło, jak podawali tlen. Poza tym
nic.
Ja: - Co się później stało z przypisanymi?
Łozgaczow: - Ano rozpędzili wszystkich. Wzywali każdego po-
jedynczo i wysyłali z Moskwy. „Macie jak najszybciej wyjechać
z całą rodziną". Taka niespodzianka! Starostin, Orłów i Tuków
postanowili pójść do Berii z prośbą, żeby ich nie wypędzać. Przy-
szli, a on powiada: „Nie chcecie być tam, to będziecie tam". I poka-
zał palcem w ziemię. No to wyjechali.
Ja: - A co się stało z Chrustalowem?
Łozgaczow: - Chrustalow zachorował i wkrótce umarł
(!!! przyp. aut.). Orłów i Starostin dostali przydział do Władimira,
a ja zostałem w „obiekcie". Obiekt pusty, a ja jestem zarządcą.
Obiekt przekazano Ministerstwu Zdrowia. (...) Taki był koniec
„najbliższej daczy". Wałeczka Istomina, gospodyni, urodzona
w 1915 roku, miała wtedy trzydzieści osiem lat, opiekowała się
nim, szykowała koszule, skarpetki, bieliznę. Nie wiem, czy coś
tam między nimi było. Zmyślna, gadatliwa, widziałem ją potem
kilka razy. Ją też najpierw dokądś wysłali. Teraz mieszka w Mosk-
wie. Ma męża, wnuki.
Koniec thrillera
Gospodarz nie odszedł jednak ot tak, po prostu. W Moskwie
odbyło się jego niezwykle krwawe pożegnanie z narodem.
Ciało wystawiono w Sali Kolumnowej. Na ulice wyszły wielo-
tysięczne zrozpaczone tłumy. Ze wszystkich miast jechały pociągi
z ludźmi. Ludzie chcieli pożegnać się z bogiem. Pełni uwielbienia
współobywatele, których wymordował więcej niż wszystkie wojny
w historii Rosji razem wzięte, parli w potwornym ścisku, by ujrzeć
go po raz ostami. Pożegnać się.
Pamiętam ten słoneczny dzień i dziewczynę przede mną. Tłum
nas gniótł, na tłum napierały kordony milicji - dusiliśmy się. Pa-
miętam jej nieprzytomny wzrok. Nagle wszystko ruszyło, ludzie
popadali. I po tych ludziach, po ich ciałach, między czyimiś ramio-
nami, poniosło mnie, wyniosło z tłumu i cisnęło o jezdnię. Straci-
łem połę płaszcza, ale uszedłem z życiem. Tego dnia odwieziono do
kostnic tysiące trupów. Nie mógł odejść bez krwi. Zadeptani dołą-
czyli do tamtych milionów, które wymordował.
Tego samego dnia zmarł jeszcze jeden człowiek. Jego śmierci
nikt nie zauważył. 5 marca 1953 roku odszedł Siergiej Prokofiew.
Wdowa usiłowała zdobyć jakiekolwiek kwiaty. Sklepy były jednak
zamknięte, niczego nie sprzedawano. Sąsiadka ścięła wszystkie roś-
liny doniczkowe, żeby położyć choć cokolwiek na grobie
wielkiego kompozytora. W tym samym czasie ulubiony pianista
Prokofiewa, Światosław Richter, leciał specjalnym samolotem
z Tbilisi, żeby grać w Sali Kolumnowej przy trumnie wodza.
Samolot zawalony był kwiatami i Richter dosłownie dusił się od
ich zapachu.
Bez przerwy obradowała komisja do spraw pogrzebu, starając się
przelicytować wszystkie dotychczasowe splendory dla wodza.
Komisja uznaje za konieczne, by ciało towarzysza Stalina zostało zabalsamo-
wane w specjalnym laboratorium Mauzoleum W.I. Lenina. Ciało towarzysza
Stalina ma zostać złożone do trumny w mundurze wojskowym. Na piersi mają
się znaleźć ordery Bohatera Związku Radzieckiego, Bohatera Pracy Socjalis-
tycznej oraz baretki wszystkich odznaczeń. (...) Przygotować projekt uchwały
w sprawie budowy Panteonu.
Ze względu na proces balsamowania naramienniki, guziki przy jego
mundurze oraz gwiazdy bohatera musiały być ze szczerego złota.
Sarkofag z mumią drugiego bolszewickiego boga stanął przed
Mauzoleum. Na Mauzoleum stali jego zabójcy - wierni współtowa-
rzysze: Malenkow w uszance, Chruszczow w papasze-furażerce
i Beria w kapeluszu z szerokim rondem, podobny do mafiosa z fil-
mu. Sławili zamordowanego boga.
Po pogrzebie założyli podsłuch w mieszkaniu jego syna. W Ar-
chiwum Prezydenta znajdują się stenogramy podsłuchanych roz-
mów.
Wasilij rozmawia o pogrzebie z kierowcą Fiewralowem:
Tylu ludzi zadeptali, aż strach! Nawet się pokłóciłem z Chruszczowem. (...)
W Domu Związków był przykry wypadek. Przyszła staruszka z kosturem. Przy
trumnie stoją Malenkow, Beria, Mołotow, Bułganin. (...) I nagle ta staruszka
powiada: „Zabiliście go, swołocze, cieszcie się! Bądźcie przeklęci!"
Po trzech tygodniach od śmierci ojca generał porucznik Wasilij
Stalin został wydalony z szeregów Armii Radzieckiej bez prawa
noszenia munduru. W miesiąc później aresztowano go. Z więzienia
wyszedł dopiero wiosną 1961 roku. Zesłano go do Kazania. Zmarł
19 marca 1962 roku.
Zmarł, a może ktoś mu w tym pomógł - tak jak ojcu?
Po Wasiliju do więzienia trafił również Beria, który kazał go
aresztować.
Zachował się opis egzekucji Berii.
Przywiązano go do haka wbitego w drewnianą tarczę i skrępowano ręce. Beria
poprosił: „Pozwólcie powiedzieć..." Jednakże prokurator generalny rozkazał:
„Zatkajcie mu usta ręcznikiem". Nad kneblem błyszczało dziko wytrzeszczone
oko. Oficer nacisnął spust, kula ugodziła w środek czoła.
Później nastąpił upadek Malenkowa, Mołotowa, Kaganowicza...
i w końcu Chruszczowa.
W czasie gdy członkowie ekipy Gospodarza niszczyli się na-
wzajem, po całym jego imperium wędrowali ludzie w brudnych
waciakach. Masowo zwalniano ich z łagrów. Wyszedł na wolność
Aleksiej Kapler, ukochany Swietłany. Po wielu latach opowiadał mi
o swoim powrocie: „Zaszedłem na skwerek, usiadłem na ławeczce
i bezmyślnie patrzyłem na bawiące się dzieci. Obok mnie przebiegł
jakiś roześmiany chłopczyk - zobaczyłem chudziutkie, bezbronne
dziecięce nóżki. Wtedy coś się ze mną stało. Zacząłem płakać.
Zanosiłem się płaczem, płakałem, nie wstydząc się łez, słodko, jak
w dzieciństwie... Płakałem... i przebaczałem... przebaczałem".
Sam Gospodarz mimo demaskatorskich wystąpień Chruszczowa
spoczywał w Mauzoleum. Pamiętam, jak go zobaczyłem: obok lal-
kowatej głowy Lenina widać było jego absolutnie żywą twarz. Poli-
czki pokrywał zarost.
Dopiero po ośmiu latach zdecydowano się usunąć go z Mauzole-
um.
Dowódca pułku kremlowskiego Fiodor Koniew wspominał:
31 października 1962 roku. Oddziały milicji opróżniły plac Czerwony i za-
blokowały wejścia. Kiedy się ściemniło, wykopano grób pod murem Kremla.
Ciało Stalina zostało przeniesione do trumny obitej czerwoną tkaniną. Wy-
glądał jak żywy, pracownicy Mauzoleum płakali, odłączając aparaturę. Za-
stąpili złote guziki przy mundurze mosiężnymi, odpruli tez złote naramienniki.
Następnie spowili ciało ciemnym całunem, zostawiając odsłoniętą twarz. O godz.
22 przybyła komisja do spraw ponownego pochówku. (...) Nie było nikogo z rodzi-
ny. (...) Po minucie ciszy opuściliśmy ciało do grobu. Mieliśmy przykryć trumnę
dwiema płytami z źelazobetonu. (Jak gdyby z obawy, ze zmartwychwstanie
- przyp. aut.). Pomimo tego rozkazu przysypaliśmy ją tylko ziemią,
Koniec stulecia
Nastały czasy pieriestrojki, do władzy doszedł Gorbaczow i lu-
dzie zaczęli robić bilans tego, co przeżyli.
Nazywam się Jurij Nikołajewicz Piepielajew. Od dawna interesuję się historią
mojej rodziny. Czy możecie zdobyć i przekazać mi szczegółowe informacje
o moich krewnych? Oto oni:
Piepielajew N.M. - generał major armii carskiej, zginał w 1916 roku w czasie
I wojny światowej.
Piepielajew W.N. - przewodniczący Rady Ministrów w rządzie Kołczaka, roz-
strzelany w 1920 roku w Irkucku.
Piepielajew A. - generał porucznik, dowódca l. Armii Syberyjskiej Kołczaka,
później walczył na Dalekim Wschodzie, wzięty do niewoli, osądzony i roz-
strzelany w 1938 roku.
Piepielajew L.N. - biały oficer, zginął podczas wojny domowej.
Piepielajew M.N. - rotmistrz armii carskiej, skazany w 1933 roku, zginął
w łagrach.
Piepielajew A.N. - chirurg w armii Kołczaka, sądzony w 1942 roku, zmarł
w Sybłagrze w 1946 roku.
Piepielajew A.I. ~ członek partii eserów, rozstrzelany przez Czeka w Fermie
w 1918 roku.
Piepielajew M.J. - mój dziadek, mieszkał w Bijsku, sądzony w latach trzy-
dziestych.
Piepielajew M.I. - mieszkał w Bijsku, zginął podczas wojny ojczyźnianej.
Oto kwintesencja historii Rosji XX wieku...
Dwaj wierni współtowarzysze Gospodarza - Mołotow i Kagano-
wicz - wciąż żyli. Krążyli po ulicach niczym upiory przeszłości.
Mołotow w ostatnich latach życia zaczął mieć kłopoty z pamię-
cią. Czasami wyobrażał sobie, że znów jest premierem rządu - do-
magał się garnituru, krawata. I godzinami czekał na raporty mini-
strów Gorbaczowa.
Urodził się za cara Aleksandra III, żył w czasach Mikołaja II,
pracował z Leninem i Stalinem. Dopiero w 1986 roku na zawsze
uspokoił się w tradycyjnej bolszewickiej czerwonej trumnie.
Kaganowicz dożył lat dziewięćdziesiątych. Jego krewny opowia-
dał mi: „Umarł w lipcu 1991 roku. W telewizji pokazywano naj-
nowsze pieriestrojkowe wydarzenia, Gorbaczowa, Jelcyna. Pomoc
domowa usłyszała jak powiedział: »To katastrofa«. Obejrzała się.
Siedział martwy przed telewizorem".
Trzy tygodnie później zaczął się sierpień 1991 roku. Tłumy oba-
lały pomniki Bogolenina i wybijały szyby w świętym gmachu KC
jego partii. ZSRR - najpotężniejsze imperium, które Gospodarz
budował na wieki - błyskawicznie rozsypało się w proch. Wieża
Babel i wielkie marzenie przestały istnieć.
Biada, biada, wielka stolico, Babilonie, stolico potężna!
Apokalipsa św. Jana, Biblia Gdańska, Warszawa 1958.
Te słowa Świętej Księgi powinien był znać uczeń seminarium
duchownego, mały Soso Dżugaszwili, który wszedł do historii
świata jako „Stalin".
Posłowie
Tak zakończyłem tę książkę. Musiałem jednak dopisać epilog.
W 1995 roku nowa Rosja świętowała pięćdziesiątą rocznicę
zwycięstwa nad faszystowskimi Niemcami.
I znów odbyła się defilada zwycięstwa. Na trybunie Mauzoleum,
na dawnym miejscu Gospodarza, stał teraz prezydent Jelcyn. Zielo-
na tkanina wstydliwie zasłaniała napis „Lenin". U podnóża Mauzo-
leum defiladę oglądali goście - przywódcy zachodnich demokracji:
prezydent Clinton, premier Major.
Stojąc obok świętego ciała patrzyli, jak przez plac Czerwony
maszerują weterani - resztki wielkiej armii, która pokonała faszyzm
i która miała w przyszłości podbić cały świat.
W tym samym czasie trwała też inna defilada: pięćdziesiąt tysię-
cy ludzi szło głównymi ulicami Moskwy od Dworca Białoruskiego
do placu Majakowskiego. Śpiewali stalinowskie pieśni. Po raz pier-
wszy od śmierci Stalina nad głowami demonstrantów pojawiły się
jego portrety - portrety Gospodarza. W tym rozkrzyczanym, skan-
dującym hasła tłumie szli ramię w ramię komuniści, monarchiści
i rosyjscy faszyści. Wszystkich ich jednoczył Gospodarz.
Słusznie, bo czyż nie był większym narodowym socjalistą niż
Hitler, czyż nie stworzył kultu monarchy i nie powiększył imperium
Romanowów, czyż nie służył wielkiemu marzeniu - wszechświato-
wemu państwu komunistów?
Przez ponad czterdzieści lat czekał pod ziemią, aż wymrą ofiary
pamiętające potworności i terror, aż zestarzeją się ich synowie...
A teraz, gdy w kraju zapanowała wielka niepamięć, Stalin wstał
z grobu.
Płynęli ludzie i płynęły portrety nad ich głowami. Na niektórych
widniały wymowne napisy: „Strzeżcie się. Żydzi, Stalin niedługo
wróci!"
Rosyjski teozof Gieorgij Fiedotow pod koniec lat dwudziestych
w artykule „O pokucie narodowej", ze zgrozą przepowiadał na-
dejście czasów „gdy opętanie złem, które dziś każe budować bez-
bożną leninowską Międzynarodówkę, zostanie skierowane ku bu-
dowie narodowej i prawosławnej Rosji. (...) Ręka, mordująca dziś
kułaków i burźujów, jutro zacznie mordować Żydów i obcople-
mieńców. Zaś czarna ludzka dusza będzie taka sama - nie stanie się
bardziej czarna".
Wśród demonstrantów szli duchowni w sutannach - pod port-
retami Stalina. Święta Ruś szykuje się do zmartwychwstania pod
sztandarem Szatana? Notabene artykuł Fiedotowa miał motto: „Sły-
chać nad tobą śmiech Szatana, żeś była Chrystusową zwana".
Tak, są już gotowi wskrzesić jego imperium - wczorajszy krwa-
wy Babilon. Czyżby znów męczarnie i krew, czyżby jeszcze raz
nieszczęsny kraj musiał poznawać słowa: „Biada, biada, wielka
stolico, Babilonie, stolico potężna!"
„Jam jest pierwszy i ostatni i nie masz Boga prócz mnie".
BIBLIOGRAFIA
ŹRÓDŁA ARCHIWALNE
Archiwum Prezydenta Federacji Rosyjskiej (APRF)
Instrukcje utajnienia partyjnych dokumentów fond 3 opis 9 dieło' 9, 76, 78*
Prywatne Archiwum Stalina (wchodzące w skład APRF)
Listy Stalina do matki J.G. Dżugaszwili f 45 op l d 1549
Korespondencja z żoną Nadieżdą f 45 op l d 1550
List Nadieżdy Allilujewej do Marii Swanidze f 44 op l d l
List Nadieżdy Allilujewej do J.G. Dżugaszwili f 45 op l d 1549
Listy Świetlany do ojca f 45 op l d 1551, 1553
Akta śledcze Wasilija Stalina f 45 op l d 15571558
Protokół przesłuchania Jakowa Dżugaszwili w sztabie dowódcy lotnictwa
4. Armii. (Przekład z niemieckiego dla Stalina) f 45 op l d 1554
Raport NKWD o okolicznościach śmierci Jakowa Dżugaszwili f 45 op l d 1555
List I.W. Sapiegina do Wasilija Stalina o Jakowie Dżugaszwili f 45 op l d 1553
Wspomnienia W. Butocznikowa o Jakowie Dżugaszwili f 45 op l d 1554
Raport ordynatora kliniki kremlowskiej o przyczynie śmierci Pawła Allilujewa
f 45 op l d 149
Historia choroby N.S. Allilujewej f 45 op l d 145
Historia choroby J. Stalina f 45 op l d 1482
Dziennik Marii Swanidze f 45 op l d l
List Stalina do Biura Politycznego z 21.03.1923 r. o prośbie N. Krupskiej
w sprawie cyjanku potasu f 3 op 22 d 30
List Tuchaczewskiego do Stalina i jego „Raport o reorganizacji Armii Czerwonej"
f 45 op l d 447 - 451
Przemówienie Stalina na posiedzeniu Rady Wojennej przy Ludowym Komisarzu
Obrony 2.06.1937 r. f 45 op l d 1120
List Bucharina do Stalina w sprawie Mandelsztama f 45 op l d 709
Listy Bucharina do Stalina w przeddzień i po aresztowaniu f 3 op 24 d 236, 262,
270, 291, 301, 427
Korespondencja J.W. Stalina z W.M. Mołotowem f 45 op l d 768, 769, 771
List nauczyciela Martyszyna do J.W. Stalina f 45 op l d 1552
* Fond, opis, dieło - sygnatura stosowana w archiwach rosyjskich
Rejestr wizyt u Stalina:
listopad-grudzień 1934 r. f 45 op l d 411
październik 1939 r. f 45 op l d 411
maj-lipiec 1941 r. 45 op l d 412
luty-marzec 1953 r. f 45 op l d 418
Stenogram plenum KC WKP (b) z 23.02-5.03.1937 r.
Stenogram plenum KC KPSS z 22-27.06.1957 r.
Państwowe Archiwum Federacji Rosyjskiej (GARF)
(dawne Centralne Archiwum Państwowe Rewolucji Październikowej)
Raporty agenta „Fikusa" dla Departamentu Policji f 10200 l. 1910-1912 d 5. 6;
1913 r. d 5
Tajna instrukcja Departamentu Policji o organizacji i prowadzeniu obserwacji
wewnętrznej (agenturalnej) f 10200 op 308 d 236
Krasnyj Archiw 1941 r. T. 2 s.12-13; Niewskij W.: Matieriały dla 
biograficzeskogo
słowaria social - demokratów Wypusk l. Pietrograd-Moskwa 1923, s. 239.
Zbiór wycinków prasowych o powiązaniach bolszewików z Niemcami w 1917 r.
f 130 op l d la
Instrukcja dla posterunku przed gabinetem W.I. Lenina na Kremlu, 22.01.1918 r.
f 130 op 2 d 347 k. 18
Podania Zinowiewa i Kamieniewa o ułaskawienie f 3316 op 2 d 1842
Prośba Bucharina o ułaskawienie f 7253 op 66 d 58
Prośba A.G. Korczaginej do M.J. Kalinina o ułaskawienie z przedstawieniem
okoliczności śmierci N. Allilujewej f 3316 op 2 d 2016
Czadajew J.J.: W groznoje wriemia - rękopis
Prośba M.S. Wiasika o ułaskawienie f 7523 op 107 d 127
Teczki specjalne tow. Stalina f 9401 op 2 d 64, 66, 67, 97, 236, 269, 428
O powołaniu i pracy komisji w związku z 70-leciem urodzin J.W. Stalina
f 75233 op65 d 218
Rosyjski Ośrodek Badania Dokumentów Historii Najnowszej (RCChIDNI)
(dawniejsze Centralne Archiwum Partii)
Dokumenty dotyczące urodzin J.W. Dźugaszwili f 558 op 4 d 1-2
Wspomnienia P. Kapanadze o dzieciństwie i młodości Stalina f 558 op 4 d 669
Materiały dotyczące dzieciństwa i młodości Stalina f7opl0d213
Wspomnienia różnych osób z okresu pobytu Stalina w seminarium duchownym
f 558 op 4 d 665
Rękopis S.J. Allilujewa „W ogniu rewolucji" f558 op 4 d 668
Wspomnienia S.J. i A.S. Allilujewych o spotkaniach ze Stalinem przed rewolucją
lutową f 558 op 4 d 659
Wspomienia Fiodora Allilujewa z lat 1938-1946 f 558 op 4 d 663
Komunikat o śmierci Jekatieriny Swanidze f 558 op 4 d 97
Wspomnienia różnych osób o pobycie Stalina na turuchańskim zesłaniu
f 558 op 4 d 662
Książki z prywatnej biblioteki J.W. Stalina z jego uwagami:
Egzemplarz makiety „Kratkoj biografii" J.W. Stalina przejrzanej i poprawionej
przez Stalina 8.01.1947 r. f 71 op 20 d 261
Trocki L.D.: Terrońsmus und Kommunismus. Anti-Kautsky. Pietrograd 1920
f 558 op 3 d 364
Kautsky K.: Terrorismus und Kommunismus. Berlin 1919 f 558 op 3 d 90
Tołstoj A.: Iwan Groznyj. Moskwa 1942, f 558 op 3 d 350
Stalin J.W.: O niedostatkach partijnoj roboty i mierach po likwidacji 
trockistskich
i inych dwurusznikow. f 558 op 3 d 338
Protokoły Komitetu Wykonawczego Kominternu ds. Nielegalnej Działalności
f 495 op 3 d 23-26
Dokumenty Komisji Komitetu Wykonawczego Kominternu ds. Nielegalnej Dzia-
łalności f 495 op 27 d 2
Krupska N.: Posliednije połgoda żizni W.I. Lenina f 16 op 3 d 13
List Krupskiej do I. Armand o chorobie Lenina f 12 op 2 d 254
Historia choroby tow. N. Krupskiej f 12 op l d 47
Notatka Marii Uijanowej o stosunku Lenina do Stalina f 14 op l d 398
Historia choroby Stalina w 1921 r. f 558 op 4 d 675
Szczegółowa notatka o tow. dr. Juliuszu Hammerze i jego synu Annandzie
Hammerze f 2 op l d 24800
Zeznania Ugłanowa f 589 op 3 d 9354
List Stalina do L. Kamieniewa f 558 op 2 d 17
Ostatni list Stalina do Lenina 7.03.1923 r. f 2 op l d 26004
List Fotijewej do Kamieniewa o „Liście do Zjazdu" Lenina f 5 op l d 276
List sekretarza generalnego Komitetu Wykonawczego Kominternu G. Dymitrowa
i sekretarza Komitetu Wykonawczego Kominternu do KC WKP(b)
z 10.10.1937 r. f 17 op 120 d 259
Materiały dot. Ordżonikidze f 85 op l d 143
Archiwum Muzeum Rewolucji
Rybin A.T.: Żeleznyj sołdat. Rękopis WS 8290/12
ŹRÓDŁA PUBLIKOWANE
Archiw Russkoj Riewolucii. T. 1-12. Moskwa 1991
Bolszewik! 1903-1916. Dokumienty po istorii bolszewizma bywszego moskows-
kogo ochrannogo otdielenia. New York 1990
Dokumienty po istorii grażdanskoj wojny w SSSR. T. l. Moskwa 1941
Hoover E.: Pismo o priedpołagajemoj wstriecze Gitlera so Stalinym. Komsomols-
kaja Prawda 11 nojabria 1990
Istocznik. Żumał. 1993-1995
Istocznikowiedienije istorii Wielikogo Oktiabria. Moskwa 1977
Jeżegodnik CzeKa 1918, nr 1-3
KPSS w riezolucijach i rieszenijach sjezdow, konfierencij i plenumow CK
(1898-1971). Izd. 8. T. 1-7. Moskwa 1971
.m» MJiiiierencja Kossijskoj Kommunisticzeskoj Partii (bolszewików): stenografi-
czeskij otczet. Moskwa-Leningrad 1925
XV konfierencja Wsiesojuznoj Kommunisticzeskoj Partii (bolszewików): steno-
graficzeskij otczet. Moskwa-Leningrad 1927
Krasnaja kniga WCzeKa T. 1-2. Moskwa 1922
Lenin W.L: Połnoje sobranie soczinienij. T. 1-55 Moskwa 1958-1965.
Tłum. poi. Dzieła wszystkie. Wyd. 2. T. 1-50. Warszawa 1983-1989.
Minuwszeje. Istoriczeskij almanach. Wyp. 1-11. Paris 1986-1991.
Pierielistywaja dokumienty. Sbomik dokumientow. Wołgograd 1989
Pierepiska priedsiedatiela Sowieta Ministrów SSSR s prezidentami SSĄ i prc-
mier-ministrami Wielikobritanii. Moskwa 1976. Tłum. poi.: Korespondencja
przewodniczącego Rady Ministrów ZSRR z prezydentami Stanów Zjednoczo-
nych i premierami Wielkiej Brytanii. T. 1-2. Warszawa 1960
Pierwyj Wsierossijskij Sjezd Sowietów. Moskwa-Leningrad 1932
Podgotowka i pobieda Oktiabrskoj Riewolucii w Moskwie. Dokumienty i materia-
ły. Moskwa 1967
Process antisowietskogo „trockitskogo centra". Moskwa 1937
Protokół sowmiestnogo zasiedanija CK KPSS, Sowieta Ministrów i prezidiuma
Wierchownogo Sowieta ot 5 marta 1953 goda. Istocznik 1994, nr l
Protokoły CK RSDRP(b) awgust 1917 - fiewral 1918. Moskwa 1958
Reabilitacja. Politiczeskije processy 30-50-tych godów. Moskwa 1991
VI Sjezd RSDRP(b): protokoły. Moskwa 1958
VII Sjezd Rossijskoj Kommunisticzeskoj Partii (bolszewików): stenograficzesidj
otczet. Moskwa-Pietrograd 1923
Xn Sjezd Rossijskoj Kommunisticzeskoj Partii (bolszewików): stenograficzesidj
otczet. Moskwa 1923
XIV Sjezd WKP(b): stenograficzeskij otczet. Moskwa-Leningrad 1926
XV Sjezd Wsiesojuznoj Kommunisticzeskoj Partii (bolszewików): stenograficzes-
kij otczet. Moskwa 1934
SSSR - Giermania 1939-1941. New York 1989 Stalin J.W.: Soczinienija. T. 1-13.
Moskwa 1946-1951. Tłum. poi. Dzieła. T. 1-13. Warszawa 1949-1951
Sudiebnyj otczet po diełu antisowietskogo „prawo-trockitskogo błoka".
Moskwa 1938
Tegeran, Jałta, Potsdam. Sbomik dokumientow. Moskwa 1970. Tłum. poi.
Teheran-Jałta-Poczdam. Dokumenty Konferencji Warszawa 1970
OPRACOWANIA. WSPOMNIENIA
Abramow A.: Naczało riewolucjonnoj diejatielnosti Stalina 1894-1902. Leningrad 
1939
Akopjan G.: S. Szaumian. Źizń i diejatielnost'. Moskwa 1973
Aleksandrów G.W.: Epocha i kino. Moskwa 1976
Allilujew S.: Projdiennyj put'. Moskwa 1946
Allilujewa A.S.: Wospominanija. Moskwa 1946.
Allilujewa S.: Tolko odin god. Princeton 1968
Allilujewa S.L: Dwadcat' pisiem k drugu. Moskwa 1989
Annienkow J.P.: Wospominanija o Leninie. Nowyj Żurnał 1961, nr 65
Armand I.E.: Stati, rieczi, pisma. Moskwa 1975
Arsenidze R. : Iz wospominanij o Stalinie. Nowyj Źumał 1963, nr 72
Awdiejenko A.O.: Nakazanie bież priestuplenia Moskwa 1991
Awriech A.J.: Masony i riewolucija. Moskwa 1990.
Bagirow M.: Iz istorii bolszewitskich organizacij Baku i Azierbajdźana. Baku 
1952
Balabanoff A.: Impressions of Lenin. Ann Arbor 1964
Barbusse H.: Stalin. Moskwa 1936
Batumskaja diemonstracja 1902 g. Moskwa 1937
Baźanow B.: Wospominanija bywszego siekretaria Stalina. Paris 1990
Begin M.: W biełyje noczi. Jerusalem-Moskwa 1991
Bierdiajew N.A.: Istoki i smysł russkogo kommunizma. Paris 1955
Bierdiajew N.A.: Russkaja religioznaja psichołogia i kommunisticzeskij ateizm.
Paris 1931
Bierieźkow W.M.: Kak ja stał pieriewodczikom Stalina. Moskwa 1993
Boncz-Brujewicz W.D.: Moi Wospominanija. Leningrad 1933
Brot A.: Wospominanija szofiera o Wasiliju Stalinie. Argumienty i Fakty,
14 apriela 1991
Bucharin N.L: Izbrannyje proizwiedienia. Moskwa 1988
Bucharin N.L: Zapiski ekonomista. Prawda 30.09.1930
Bujanow M.L: Lenin, Stalin i psichiatria. Moskwa 1993
Bunin LA.: Okajannyje dni. Moskwa 1990
Burłacki F.M.: Mao-Ce-Dun. Moskwa 1976
Chlebniuk O.W.: 1937. Stalin, NKWD i Sowietskoje obszczestwo. Moskwa 1992
Chruszczow o Stalinie. New York 1989
Chruszczow N.S.: Wospominanija. Ogoniok 1988, nr 27-37
Conąuest R.: The Great Terror. New York 1968
Conąuest R.: Stalin. London 1991
Custine A. de: La Russie en 1839. T. 1-4. Bruxelles 1943 Tłum. poi. Listy z 
Rosji.
Rosja w 1839 roku. T. 1-2. Warszawa 1995
Czalidze W.N.: Pobieditiel kommunizma. Paris 1981
Czudakowa M.O.: Żiznieopisanije Michaiła Bułchakowa. Moskwa 1988
Czujew F.I.: Sto sorok biesied s Mołotowym. Moskwa 1988
Czujew F.I.: Tak goworił Kaganowicz. Moskwa 1992
Czukowski K.L: Dniewnik 1930-1969. Moskwa 1994
Dawid I.: Istorija jewriejew na Kawkazie. T. 1-2 Tel-Awiw (b.r.)
Deutsch G.M.: Jewriejskije priedki Lenina. Moskwa 1991
Deutcher I.: Stalin. A Political Biography. New York 1967
Dieti o Stalinie. Moskwa 1939
Djilas M.: Lico totalitarizma. Moskwa 1992
Erenfeid B.K.: Dieło Malinowskogo. Woprosy Istorii 1965, nr 7
Fadiejew A.A.: Wstriecza s towariszczem Stalinym. Moskwa 1939
Felsztinski J.G.: Razgowory s Bucharinym. New York 1991
Feuchtwanger L.: Moskwa 1937. Moskwa 1937
Fiedotow G.P.: Sud'ba i griechi Rossii. T. 2. Moskwa 1992
Fischer L.: The Life of Lenin. London 1970
Gide A.: Retour de 1'URSS. Paris 1936. Tłum. roś. Wozwraszczenije iż SSSR.
Moskwa 1990
Gippius Z.: Pieterburgskije dniewniki. New York 1982
Goldberg B.: The Jewish Problem in the Soviet Union.
New York 1961
Gorki M.: Nieswojewriemiennyje myśli. Moskwa 1990
Gorodiecki J.L: Iz istorii oktiabrskogo woorużennogo wosstanija 2-go Sjezda
Sowietów. Woprosy Istorii 1957, nr 10
Gronski I.M.: Iz proszlogo. Moskwa 1991
Istorija Wielikoj Otieczestwiennoj Wojny (1941-1945). T. 1-6. Moskwa
1960-1965. Tłum. poi. Historia Wielkiej Wojny Narodowej Związku Radziec-
kiego 1941-1945. T. 1-6 Warszawa 1964-1967
Istorija wtoroj mirowoj wojny (1939-1945). T. 1-12. Moskwa 1960-1965. Tłum.
poi. Historia drugiej wojny światowej 1939-1945. T. 1-12. Warszawa
1976-1985
Istoriki otwieczajut na woprosy. Sbomik. Wyp. 1-2. Moskwa 1988-1990
Iwanicki W.: Kłassowaja borba w dierewnie i likwidacija kułaczestwa kak kłassa.
Moskwa 1972
Iwanów W.M.: Marszal Tuchaczewski. Moskwa 1990
W. Stalin w carskoj ssyłkie na Siewierie. Archangielsk 1936
J.W. Stalin w sibirskoj ssyłkie. Krasnojarsk 1942
Jarosławski J.: O towariszcze Stalinie. Moskwa 1939
Jegorow M.: Kak stroiłoś moskowskoje metro. Niezawisimaja Gazieta 13 maja
1995
Jemielianow N.: Tainstwiennyj szałasz. Leningrad 1924
Jeżow N.I: Riecz na sobranii izbiratielej. Moskwa 1934
Josif Wissarionowicz Stalin. Kratkaja biografia. Moskwa 1939. Izd. 2, 1947.
Tłum. poi. Józef Stalin. Krótki życiorys. Warszawa 1949.
K Szestidiesiatiietiju so dnia roźdienia J.W. Stalina. Moskwa 1940
Kanał imieni Stalina (Biełomoro-Bałtijskij imieni Stalina). Moskwa 1934
Karabnowa S.: Istoriczeskije miesta Tbilisi swiazannyje s źizniu i 
diejatielnostiu
J.W. Stalina. Tbilisi 1944
Kolesnik A.D.: Chronika żizni siemi Stalina. Moskwa 1990
Kommunisticzeskaja oppozicija 1923-1927. T. 1-4 Moskwa 1988
Koniec wieka. Niezawisimyj Almanach 1992, nr 4
Korolenko W.G.: Pis'ma k Łunaczarskomu. Paris 1922
Koznow A.P.: Borba bolszewików s podrywnymi akcjami carskoj ochranki. Wop-
rosy Istorii KPSS 1988, nr 9
Krasny A.: Tajny ochranki. Moskwa 1917.
Kratkaja jewrejskaja encikłopiedija. T. l, Jerusalem 1975
Krupska N.: Wospominanija o Leninie. Moskwa 1989
Laąueur W.: Russia and Germany. Washington 1991
Lenin w pierwyje miesiacy sowietskoj własti. Moskwa 1933
Lenin w 1917. Moskwa 1967
Leonhard W.: Child of Revolution. London 1957. Tłum. roś. Riewolucija otwier-
gajet swoich dietiej. Paris 1984.
Łapszin W.P.: Chudożestwiennąja żizń Pietrograda i Moskwy w 1917 godu.
Moskwa 1983
Łarina-Bucharina A.: Niezabywajemoje. Moskwa 1989
(Łojek J.) Jerzewski L.: Dzieje sprawy Katynia. Białystok 1989
Łucki J.A.: Zasiedanije CK RSDRP(b) noczju 24-25 oktiabria. Woprosy Istorii
KPSS 1986, nr 11
Łunaczarski A.W.: O Władimirie Iljicze. Moskwa 1933. Tłum. poi. Moje wspo-
mnienia o Leninie. Warszawa 1978
Łunaczarski A.W.: Siluety. Moskwa 1991
Macharadze F.: K 30-letiju tifiisskoj organizacii. Tiflis 1925
Mackiewicz J.: Katyń. Paris 1988
Maksimowa E.: Podsłuszali i rasstrielali. Izwiestia, 16 ijunia 1992
Mandelsztam N.J.: Wospominanija. Moskwa 1989
Marjamow G.: Kremlewskij cenzor. Moskwa 1992
Meir G.: My Life. London 1975. Tłum. roś. Moja żizń. T. 1-2 Moskwa 1993
Miasnikow A.L.: Iz nieopublikowannych wospominanij profiessora o smierti Stali-
na. Litieratumaja Gazieta, l marta 1989
Miedwiediew R.: Oni okrużali Stalina. Paris 1984. Tłum. poi. Ludzie Stalina.
Warszawa 1989
Mielgunow S.P.: Krasnyj tierror w Rossii. Moskwa 1990
Mielgunow S.P.: Zołotoj niemieckij klejucz bolszewików. New York 1989
Mienszewiki. Paris 1988
Miereżkowski D.: Griaduszczyj Cham. Petersburg 1914
Mierieckow K.A.: Na służbie naroda. Moskwa 1968. Tłum. poi. Pól wieku w mun-
durze. Warszawa 1971
Mikojan A.J.: Myśli i Wospominanija o Leninie. Moskwa 1970
Minc J.J.: Istorija Wielikogo Oktiabria. T. 1-3. Moskwa 1968
Mondicz M.: Smiersz. Paris 1984
Moskaliew M.: Russkoje biuro CK RSDRP(b). Moskwa 1947
Nieizwiestnaja Rossija, 20 wiek. Moskwa 1992.
O wstriecze Stalina s matieriu. Prawda 23 i 27. 10.1935
Obiazat tow. Stalina sniatsia w kino. Gołos, 14 maja 1995
Oktiabrskoje woorużennoje wosstanije w Pietrogradie. Leningrad 1956
Orłów A.(Feldbin L.L.): Tajnaja istorija stalinskich priestuplienij. Moskwa 1991
Pawłów P.: Prowokatory, żandarmy, palaczi. Pietrograd 1922
Pieriegudowa Z.: Mietody borby Departamienta Policii. Fakieł. Almanach 1990
Pinkus B.: The Jews of the Soviet Union. Cambridge 1988
Piper R.: Russia under the Bolshevik Regime. New York 1994
Pisma Zinowiewa i Bucharina Stalinu 1922-1923 g. Izwiestia 1991, nr 4
Poijanowskij E.: Smiert Osipa Mandelsztama. Izwiestia 29 maja 1992
Radek K.B.: Iz wospominanij. Krasnaja Nów' 1926 nr 10
Radek K.B.: Portrety i parnflety. Moskwa 1933.
Radek K.B.: Zodczij socjalisticzeskogo obszczestwa. Moskwa 1934
Rakietnaja izgorod' wokrug Moskwy. Moskowskij Komsomołce, 28 maja 1993
Rappoport J.L.: Na rubieże dwóch epoch. Dieło wraczej 1953 g. Moskwa 1988
Raskolnikow F.F.: Kronsztadt i Piter w 1917 godu. Moskwa-Leningrad 1925
Raskolnikow F.F.: Na bojewych postach. Moskwa 1964
Rasskazy starych raboczich Zakawkazia o wielikom Stalinie. Moskwa 1937
Reed J.: Dziesięć dni, które wstrząsnęły światem. Warszawa 1987
RejsnerŁ.M.: Izbrannyje proizwiedienija. Moskwa 1956. Tłum. poi. Kartki z mi-
nionych dni. Warszawa 1968
Riutin M.N.: Na koleni nie wstanu. Moskwa 1991
Rokossowski K.K.: Sołdatskij dołg. Moskwa 1968. Tłum. poi. Żołnierski obowią-
zek. Warszawa 1976
Rossija pieried wtorym priszestwijem. Swiato-Troickaja Siergiejewa Ławra 1993
Rozanow G.A.: Stalin. Hitler. Moskwa 1991
Rybin A.T.: Riadom so Stalinym. Moskwa 1992
Sawinkow B.W.: Izbrannoje. Moskwa 1990
Shapiro L.: The Communist Party of the Soviet Union. New York 1960. Tłum. roś.
Kommunisticzeskaja Partia Sowietskogo Sojuza. London 1990
Shirer W.: The Rise and Fali of the Third Reich. New York 1959. Tłum. roś.
Wzliet i padienije Tretiego Reicha. T. 1-2. Moskwa 1991
Sieriebriakowa G.L: Wospominanija. Rodina 1990, nr 6
Simonow K.M.: Głazami czełowieka mojego pokolienija. Moskwa 1990
Skolko żizniej uniesła wojna. Argumienty i Fakty, 1995, nr 18-19
Slusser R.: Stalin in October. Baltimore 1987. Tłum. roś. Stalin w 1917g.
Moskwa 1989
Smith E.: The Young Stalin. New York 1967
Somow K.A.: Pisma. Dniewnik. Moskwa 1979
Souvarine B.: Stalin. New York 1939
Spiridowicz A.J.: Zapiski żandarma. Moskwa 1991.
Spirkin A.G.: Woprosy jazyka i myszlenija w swietie rabot Stalina. Moskwa 1951
Stachanow A.G.: Rasskaz o mojej źizni. Moskwa 1938
Stalin J.W.: Biesieda s anglijskim pisatielem H. Wellsem. Moskwa 1934
Stalin J.W.: Ekonomiczeskije probliemy socjalizma w SSSR. Moskwa 1952
Tłum. poi. Ekonomiczne problemy socjalizmu w ZSRR. Warszawa 1952
Stalin J.W.: Marksizm i woprosy jazykoznania. Moskwa 1953.
Tłum. poi. Marksizm a zagadnienia językoznastwa. Warszawa 1956
Stalin J.W.: O Leninie. Moskwa 1924. Tłum poi. O Leninie. Warszawa 1949
Stalin J.W.: O triech osobiennostiach Krasnej Armii. Moskwa 1949. Tłum poi.
O trzech cechach charakterystycznych Armii Czerwonej. Warszawa 1950
Stalin J.W.: O Wielikoj Otieczestwiennoj Wojnie. Moskwa 1950. Tłum. poi.
O wielkiej wojnie narodowej Związku Radzieckiego. Warszawa 1952
Stalin J.W.: Pieriepiska s W.M. Mołotowym. Kommunist, 1990, nr 11 Izwiestia,
7.09.1991
Stalin J.W.: Pismo Mienźinskomu o pokazaniach Ramzina, Kondratiewa, Czajano-
wa. Kommunist, 1990, nr 11
Starostin N.P.: Futbol skwoź gody. Moskwa 1989
Suchanow N.N.: Zapiski o riewolucii. T. 1-7. Berlin 1922-1923.
Suworow W. (Rezun W.B.): Dzień „M". Warszawa 1996
Suworow W. (Rezun W.B.): Ledokoł. Moskwa 1992. Tłum. poi. Lodołamacz.
Warszawa 1995
Swierdłow J.M.: Izbrannyje proizwiedienija. Moskwa 1960
Szaposznik W.: Siewiero-Kawkazskij wojennyj okrąg w 1918 godu. Rostow na
Donu 1980
Szok ot pakta mieżdu Gitlerom i Stalinym. Wospominanija sowriemiennikow.
Paris 1989
Sztejn A.P.: I nie tolko o niem. Moskwa 1990
Sztemienko S.M.: Gienieralnyj sztab w gody wojny. Moskwa 1968. Tłum. poi.
Sztab generalny w latach wojny. Warszawa 1969
Szweicer W.: Stalin w Turuchanskoj ssyłkie. Moskwa 1940
Szyte J.J.: Dniewnik „wielikogo pieriełoma". Paris 1991
Trepper L.: Bolszaja igra. New York 1989
Trifonow J.: Sobranije soczinienij. T. 4. Moskwa 1984
Trocki L.D.
Trocki L.D.
Dniewniki i pis'ma. New York 1986
K istorii oktiabrskoj riewolucii. New York 1959
Trocki L.D. Moja żizń. Moskwa 1991. Tłum.pol. Moje życie. Warszawa 1990
Trocki L.D. O Leninie. Moskwa 1924
Trocki L.D. Stalin. T. 1-2. New York 1985
Trocki L.D. Stalinskaja szkoła falsifikacji. Berlin 1932
Trocki L.D.: Uroki oktiabria. Moskwa 1925. Tłum. poi. Nauki października. War-
szawa 1990
Tucker R.C.: Stalin as Revolutionary. New York 1973. Tłum. roś. Stalin, putf
k własti. Moskwa 1990
Ułam B.: Stalin. The Mań and his Era. London 1989
Walentinow N.W.: Nasiiedniki Lenina. New York 1990
Walentinow N.W.: NEP i krizis partii. New York 1991
Walentinow N.W.: O Leninie. New York 1991
WCZK - GPU. New York 1989
Wiktorów B.W.: Bież grifa „siekretno". Zapiski wojennego prokurora.
Moskwa 1990
Wiszniak M.: Dań proszłomu. Paris 1954
Wołkogonow D.A.: Lenin. T. 1-2. Moskwa 1994
Wołkogonow D.A.: Stalin. T. 1-2. Moskwa 1989
Wołków A.: Pietrogradskoje ochrannoje otdielenie. Pietrograd 1917
Woroszyłow K.J.: Stalin i Krasnaja Armija. Moskwa 1937. Tłum. poi. Stalin i siły
zbrojne ZSRR. Warszawa 1951
Wozwraszczennyje imiena. T. 1-2. Moskwa 1989
Wożd: Lenin, kotorogo my nie znali. Saratow 1992
Wtoraja mirowaja wojna. Kratkaja istorija. Moskwa 1984
Zbarski B. J.: Mawzolej Lenina. Moskwa 1994
Zinowiew G.: Leninizm. Leningrad 1925
Żordanija N.: Moja źizń. Paris 1968
Żuchraj W.: Tajny carskoj ochranki. Moskwa 1991
Żukow G.K.: Wospominanija i razmyszlenija. Moskwa 1969. Thim. poi.
Wspomnienia i refleksje. Warszawa 1985
INDEKS NAZWISK
Abakumow Wiktor Siemionowicz, 542,
547, 549, 559-561, 581, 583
Achmatowa Anna Andriejewna (Go-
rienko), 278, 329, 330, 522, 551
Afinogienow Aleksandr NikołaJewicz,
Agapow Borys NikołaJewicz, 552
Akseirod Pawieł Borysowicz, 43,49,63
Aleksander I car, 66, 499
Aleksandrów Grigorij Wasiljewicz (Mor-
monienko), 242, 458
Aleksiejew (Juriew), 148,149,151,157
Aleksiejew Piotr Aleksijewicz, 157
Aleksij metropolita, 67, 289
Aleksiriski Grigorij Aleksiejewicz, 67,
AJlilujew Fiodor Siergiejewicz, 61, 87,
120, 121, 134, 154, 156-158, 187
Allilujew Pawieł Siergiejewicz, 61, 73,
79, 154, 296,303, 314,554
Allilujew Siergiej Jakowlewicz, 61,
73, 79, 83, 128, 155, 503, 554
Allilujewa Anna Siergiejewna (Re-
dens), 79, 121, 128, 306, 310, 389
Allilujewa Nadieżda Siergiejewna (Sta-
lina), 37, 77, 121, 125, 157, 300,
306, 312
Allilujewa Swietłana Josifowna (Stali-
na), 158, 300, 305, 307, 309, 312,
321, 322
Ałksnis Jakow Iwanowicz (Astrów), 397
Anders Władysław, 527
Andriejew Leonid NikołaJewicz, 160
Andrikanis Nikołaj, 68
Annienkow Jurij Pawłowicz (Tenurta-
ziew Borys), 171, 220, 335
Antipienko Nikołaj, 315
Antipow Nikołaj Kiriłłowicz, 418
Antonow-Owsiejenko Władimir Alek-
sandrowicz, 240, 365, 426
Aragon Louis, 363
Arkadiew Michaił, 440, 441
Armand Inessa Teodorowna (Steffen),
82, 145, 200, 221
Arsenidze R., 56
Artemiew Pawieł Artemiewicz, 512
Asatiani, 24, 76, 77
Attiee Clement Richard, 538, 540, 546
Awtorchanow Abdurachman Genazo-
wicz, 388
Azef Jewno Fiszelewicz, 67, 92
Babel Isaak Emmanuiłowicz, 31, 278,
284, 458, 459
Bach Tatiana, 252
Baczidze Kato, 57
Bagirow Mir Dżafar, 449
Bajdukow Gieorgij Filipowicz, 478
Bakunin Michaił Aleksandrowicz, 42
Bałabanowa Anźelika (Angelika), 94
Barbusse Henn, 157, 289, 372
Baźanow Borys Gieorgijewicz, 176,
234, 274, 297, 298
Bevin Ernest, 540
Bechtieriew Wladimir Michajłowicz,
Bechtieriewa Natalia Pietrowna, 339
Beria Ławrientij Pawłowicz, 349, 354,
355, 411, 449, 454, 458, 459,' 463,'
487, 491, 494, 495, 498, 501, 509,
511, 519, 528, 531-533, 535, 542,
543, 554-556, 558, 560, 568, 569,
^, -w, W f, 599-608
Berle Adolf, 569
Berman Borys, 359
Berman Matwiej, 415
Biedny Demian (Pridworow Jefim Ale-
ksiejewicz), 115, 165, 252, 298,
301, 384, 399, 454
Bieloborodow Aleksandr Grigorje-
wicz, 227, 244, 255, 377
Biełow Iwan Panfiłowicz, 397
Bierdiajew Nikołaj Aleksandrowicz, 197
Bierut Bolesław, 539
Blumkin Jakow Grigorjewicz, 159-161
Błok Aleksandr Aleksandrowicz, 98,
172, 248
Boczaridze Micha, 61
Bogdanów Aleksandr Alekrandrowicz,
Boncz-Brujewicz Władimir Dmitrije-
wicz, 452
Borszczagowski Aleksandr, 590, 591
Brecht Bertolt, 374
Brot A., 573, 574
Bubnow Andriej Siergiejewicz, 127
Bucharin Nikołaj Iwanowicz, 92, 143,
145, 167, 168, 177, 198, 204, 206,
219, 220, 223, 223, 228, 229, 234-
238,240,244,248, 249, ,251-254,
258, 261-264, 270, 273, 285, 288,
292, 294, 300, 301, 307, 310, 311,
313, 315, 318, 319, 325, 330, 336,
337, 345, 366, 371, 377, 379-387,
389-391, 394, 398-401, 403-406,
415, 420, 426, 453
Budionny Siemion Michajłowicz, 180,
184, 397, 421, 512, 514
Bullitt William, 380
Bułganin Nikolaj Aleksandrowicz, 498,
595, 597, 600, 603, 607
Bułhakow Michaił Afanasjewicz, 280-
282, 341, 439-442, 460
Bułhakowa Jelena (Helena) Siergie-
jewna (Szyłowska), 280-282, 439,
440, 442
Bunin Iwan Aleksiejewicz, 99
Butocznikow W., 298
Butusowa Matriona Pietrowna, 595,
597, 599, 600
Canawa L. P., 560
Ceradze Michaił, 35-37
Cereteli Iraklij Gieorijewicz, 104, 105,
112,115,187
Chaczaturowa Marina, 27
Chajjam Omar, 259
Chariton Julij Borysowicz, 542, 543
Charms Daniił Iwanowicz, 458
Chazin Jewgienij Jakowlewicz, 329
Chlebnikow Wielimir (Wiktor Władi-
mirowicz), 98, 284
Chrustalow Iwan Wasiljewicz, 597,
598, 602, 604-606
Chruszczow Nikita Siergiejewicz, 65,
66, 89-91, 168, 271, 326-328, 342,
375, 390, 414, 420, 444, 450, 461,
462, 528, 530, 531, 556, 579, 588-
590, 594, 595, 597, 600, 601, 603,
607, 608
Churchill Winston Leonard Spencer,
476, 477, 539, 540, 524-529, 536,
538,539, 547
Cukanow W., 520
Czadajew J., 479, 480, 484, 487-499
Czagin Piotr, 353
Czajanow Aleksandr Wasiljewicz, 264,
Czang Kaj-szek, 570
Czcheidze Nikotaj Siemionowicz, 104,
105, 108, 109, 112, 115, 117, 187
Czepców A., 26
Czemow Wiktor Michajłowicz, 117,
404, 405
Czemyszewski Nikolaj Gawritowicz, 40,
Czertok, 361, 415
Czesnokowa Galina, 604
Cziczerin Gieorgij Wasiljewicz, 259,363
Czojbałsan Chorfogijn, 433
Czubar Włas Jakowlewicz, 349, 390,
400,411, 414, 418,581
Czudow Michaił Siemionowicz, 341
Czujew F., 272, 273, 437, 444, 457,
557, 563, 602
Czukowski Korniej Iwanowicz, 385
Czurankow K., 395
Czyżyków Piotr, 78, 79
Dań Fiodor Iljicz, 130, 380
Dariwelidze M., 58
Dawid Isaak, 63, 590
Dawitaszwili Michaił, 47
Dawriszewi Josif, 33
Denikin Anton Iwanowicz, 166, 173,
178-181, 150, 289, 313
Diegajew Siergiej, 67
Diekanozow Władimir, 484, 492
Dobrogajew S., 202
Dombrowski Wiaczesław Romualdo-
wicz, 48
Dostojewski Fiodor Michajłowicz, 66,
381, 398, 585
Dowżenko Aleksandr Piotrowicz, 530,
531, 569
Draguński Dawid Abramowicz, 591
Dreiser Theodore, 463
Duchonin Nikołaj Nikołajewicz, 137,
Duncan Isadora, 196, 197
Dutow Aleksandr Iljicz, 151
Dybienko Pawieł Jefimowicz, 142,
376, 397, 421
Dymitrow Georgi, 373, 432, 433, 546,
Dzierźyriski Feliks Edmuntowicz, 127,
141, 159-161, 174, 176, 227, 257,
258, 262, 416
Dźugaszwili Jakow Josifowicz, 47,
Dźugaszwili Jekatierina Gieorgijewna
(Geładze), 407
Dźugaszwili Wissarion Iwanowicz (Be-
so), 24, 25
Dźugaszwili Zaza, 24, 84
Eastman Max, 225
Eden Anthony Robert, 526, 527
Egnataszwili Jakow, 28
Eiche Robert Iwanowicz, 265, 390,
392, 414, 423
Einstein Albert, 431
Eisenstein Siergiej Michajłowicz, 242,
243, 285, 316, 448, 458, 550-553
Ejsmont Nikołaj, 295, 296
Erenburg lija Grigorjewicz, 449, 458,
459, 561, 562
Essen Maria, 63
Ettinger Jakow, 583
Fadiejew Aleksandr Aleksandrowicz,
Fefer Icyk Solomonowicz, 533
Feldman Borys, 583
Ferster O., 213
Feuchtwanger Lion, 371, 373, 374
Fiedotow Gieorgij Piotrowicz, 442
Fischer Louis, 93, 149
Fotijewa Lidia Aleksandrowna, 209,
2168
Frajerman Ruwim Isajewicz, 4101
France Anatol, 570
Franco Francisco Bahamonde, 3589,
Frejdenberg Olga, 515
Frunze Michaił Wasiljewicz (Trifonycz
Arsenij), 235, 393, 543
Fuchs Klaus, 235, 393, 543
Gabriłowicz Jewgienij, 286
Gajdar Arkadij Piotrowicz, 410
Gamamik Jan Borysowicz, 390, 396,
397, 443
Garin Erast Pawłowicz, 458
Garkusza Zinaida, 553, 554
Gaulle Charles Andre de, 529, 549
Gelimbatowski Nikołaj, 75
Gide Andre, 363, 374, 375
Gierasimow Michaił, 484
Gil Stiepan Kazimirowicz, 164
Ginzburg Jewgienija (Sofia) Siemiono-
wna, 583
Gippius Zinaida Nikołajewna, 122,
137, 138,140
Glinka Michaił, 460
Głazunow Aleksandr Konstantino-
wicz, 431
Głurdżidze Grigorij, 35
Goglidze Nikołaj, 24, 27
Gogol Nikołaj Wasiljewicz, 283, 573,
Gołowanow Aleksandr, 574
Gorbaczow Michaił Siergiejewicz, 122,
249, 280, 542, 609
Gorbatow Aleksandr Wasiljewicz, 453
Gordow Wasilij Nikołajewicz, 548,
Gorki Maksym (Pieszkow), 23, 39, 85,
123, 125, 140, 173, 202, 245, 249,
279, 284, 286, 288, 289, 319, 335,
336, 353, 362, 363, 415, 515
Gorodiecki Siergiej Mitrofanowicz, 462
Grigoriew A., 584
Grigorow, 75, 76
Gromyko Andriej Andriejewicz, 561
Guderian Heinz, 509, 513
Gul Roman Borysowicz, 180
Gumilow Lew Nikołajewicz, 329,
Gurow p., 415
Hammer Armand, 199-201, 430
Hammer Julius, 200
HammanWilliamAvercU, 527,539-541
Hercen Aleksandr Iwanowicz, 40
Hitler Adolf, 190, 332-334, 345, 358,
379, 394-396, 410, 432, 433, 476-
479, 483, 409, 501, 507-509, 512-
514, 524, 525, 527-529, 559, 589
Hoffmann Max, 108
Ignatiew Siemion, 583, 587, 599, 602
Ignatow Nikołaj Grigorjewicz, 419
lija patriarcha, 500, 509
Iljin Iwan Aleksandrowicz, 63, 68, 98,
119, 138, 197, 205
Iremaszwili Josif (Soso), 40, 47, 55,
57, 70, 73, 74
Istomina Walentina, 605, 606
Iwanów Michaił, 293
Iwanów Nikołaj Judowicz, 315, 344,
Jabłonowski, 146
Jagoda Gienrich Grigorjewicz (Jehuda
Gienach), 245, 252-253, 258-260,
266-267, 269, 276, 278-279, 283,
289, 295, 319, 326, 337, 341-346,
348-350, 352, 359, 363-364, 366-
368, 377, 394, 397, 404, 406, 411,
414-415, 426, 431, 449, 458, 581
Jakir Jona Emmanuiłowicz, 90, 393,
395-397, 423, 579
Jakowlew Jakow Arkadijewicz (Ep-
stein), 319
Jakowlew Jegor Władimirowicz, 590
Jakubowicz Michaił, 457
Jefimow Borys, 355
Jefimow S., 355
Jegorow Aleksandr Iljicz, 184
Jegorow M., 184, 307, 421

Jenukidze Awel Sofronowicz, 196,
310, 330, 337, 349, 351-352, 394,
397, 414, 426
Jermakow Charłampij Wasiljewicz,
287-288
Jermolenko D. S., 116,
Jesienin Siergiej Aleksandrowicz, 82,
256, 285,518
Jeżow Nikołaj Iwanowicz, 278, 344-
347, 351, 359, 366-370, 375, 377,
384, 387-388, 390, 392, 411, 414,
421-422, 433, 443, 449-450, 453-
459, 584-585
Jofan B., 337
Joffe Adolf Abramowicz (Krymskij
Wiktor), 172, 184, 239
Judenicz Nikołaj Nikołajewicz, 175,
178-179, 181, 342
Jurkowska-Andriejewa Maria, 68
Jurowski Jakow Michajłowicz, 176,
264,267-268
Kacnelson Zinowij, 394
Kaganowicz Łazar Moisiejewicz, 194,
274, 321, 326-328, 353, 375, 390,
400, 414, 418, 423-425, 487, 505,
509, 588, 603, 605, 608-609
Kajurow Wasilij, 118,292
Kalajew Iwan, 161
Kaledin Aleksiej Maksimowicz, 151
Kalinin Michaił Iwanowicz, 196, 229,
238, 252-253, 304, 310-311, 315,
336, 349, 400, 461-462
Kamieniew Lew Borysowicz (Rozen-
feld), 97-99, 102, 104-105, 107-
112, 115, 118, 123, 125, 127, 130,
134, 139, 141, 167, 177,196, 198,
205, 207-209, 213-220, 222, 228-
229, 231-240, 243-244, 251-255,
261-262, 272-273, 294, 318, 326,
337, 348-353, 359-362, 364-366,
370, 380-381, 390, 400, 402, 415,
420, 443, 453, 455, 559, 582
Kamieniewa Olga Dawidowna, 252-
253, 348, 350-352, 365, 381, 582
Kamkow Borys Dawidowicz (Kac), 147,
159, 417
Kapanadze Piotr, 35-36, 39
Kapielkin A., 573
Kapler Aleksiej Jakowlewicz, 425,
520-523, 608
Kapłan Fanni (Dora), 164-166, 204
Karachan Lew Michajłowicz, 337,
397, 426
Karamzin Nikołaj Michajłowicz, 181
Karawkina D., 373
Kamień Roman Łazarewicz, 520-521
Karpow G., 537
Karutski P., 458
Katajew Walentin Piotrowicz, 458
Kautsky Kari, 168
Kawtaradze Siergiej, 388, 453-454
Kazakow Ignatij, 404
Kazbegi Aleksandr, 45
Kiedrow Michaił Siergiejewicz, 359,
Kiereński Aleksandr Fiodorowicz (Le-
biediew), 103, 117, 119-120, 122-
123, 131, 137, 139
Kierźencew Płaton Michajłowicz, 280-
282, 439
Kikoin Isaak Konstantinowicz, 542
Kipszidze Nikołaj, 30
Kiriłłow Nikołaj, 579
Kirow Siergiej Mironowicz (Kostri-
kow), 238-239, 266, 298, 319, 323,
326-328, 336-337, 340-343, 346-
347, 349-350, 353, 364, 372, 377,
380, 388, 410, 450, 453, 558, 584
Kirszon Władimir Michajłowicz, 439
Klemperer F., 202
Koczin A., 263
Kogan Pawieł Dawidowicz, 583
Kolców Michaił Jefimowicz (Fried-
land), 396, 458-460
Kołczak Aleksandr Wasiljewicz, 174-
175, 178-181, 362, 609
Kołłontaj Aleksandra Michajłowna
(Domontowicz), 105, 145, 452
Kołoskow P. A., 234
Kondratiew Nikołaj Dmitrijewicz, 264,
267-269
Koniew Fiodor, 397, 514, 608
Koniew Iwan Stiepanowicz, 506, 570
Korczagina Anna, 310-311, 315, 352
Korin L. G., 90-91
Kork August Iwanowicz, 393,395-396
Korkij Nikołaj, 39
Komiłow Ławr Gieorgijewicz, 94,
122-123, 183
Kosariew Aleksandr Wasiljewicz, 344,
390,411
Kosior Stanisław Wikentiewicz, 90,
266, 327, 390, 392
Kostow Trajczo, 583
Kotów Nikołaj, 372, 513
Kotów W., 513
Kozielski, 415
Kozyriew Nikołaj, 424
Krajuszkin A., 528
Kramer W., 202
Krasin Leonid Borysowicz, 56, 67-69
Krasnow Piotr Nikołajewicz, 122,155,
508, 537
Krestiński Nikołaj Nikołajewicz, 176,
Kriukow Władimir, 363, 549-550
Kriwicki Walter G. (Ginsburg Samu-
el), 395, 427, 429
Krotow Borys Michajlowicz, 250
Krupiennikow Iwan, 579
Krupska Nadieżda Konstantinowna
(Lenina), 59, 68, 70, 82, 108, 118,
213-218, 221, 224-225, 229, 231-
232, 237, 240-241, 243, 390-391,
451-452
Krylenko Mikołaj Wasiljewicz, 137-
138, 204, 260, 269, 277, 416-417,
Krymów Aleksandr Michajłowicz, 122
Krzesińska Matylda Maria, 109, 116,
Krzyżanowski Gleb Maksymiliano-
wicz, 452
Kuczuk Ulugaj, 537
Kulczycki Michaił Walentinowicz, 478
Kulik Grigorij Iwanowicz, 493, 548
Kun Bela, 433
Kuprin Aleksandr Iwanowicz, 442
Kurczatow Igor Wasiljewicz, 542
Kumatowski Wiktor, 49
Kurski Dmitrij Iwanowicz, 191, 443
Kuzakow Konstantin Stiepanowicz, 76,
Kuzakowa Maria Prokopijewna, 76,
77, 80
Kuzniecow Aleksiej Aleksandrowicz,
555, 558-559
Kuzniecow Nikoiaj Gierasimowicz, 485,
555, 558-559, 565, 577
Lenin Włodzimierz Iljicz (Uijanow), 49,
45,55-60,62-69,72-73,77-78, 80-
85,97,91-95,97-98,102,104-120,
122-131, 134-150, 154, 157, 159-
165, 168-191, 200-209, 213-234,
236-242, 244-245, 249-251, 257,
259-260, 262-263, 267, 271-273,
280, 285, 293, 297, 304, 320, 325-
326, 334-336, 339-340, 342, 344,
348, 354, 361, 364, 369-371, 384-
385, 391, 405, 409, 411, 416, 429-
430, 433, 442-443, 449-452, 482,
496, 498-499, 508-509, 518, 551,
569, 578, 580, 590. 607-609,
Leonów Leonid Maksimowicz, 458
Lewin Nikołaj, 339, 404
Lewitan Jurij Borysowicz, 594
Lidin Władimir Giermanowicz, 283
Liebknecht Kari, 172-173
Litwinow Maksim Maksimowicz (Wal-
iach Max), 259, 524
Liwszyc Eduard, 579
Lioyd George David, 316, 332
Lockhart Bruce, 161
Lubimow Isidor, 392
Ludendorff Erich von, 108
Ludwig Emil (Cohn), 27, 65, 372
Luksemburg Róża, 173
Łacis Martyn Iwanowicz, 112, 416
Łakoba Nestor Iwanowicz, 349, 376
Łarina Anna Michajłowna (Buchari-
na), 292, 307, 309, 313, 315, 400,
Łominadze Wissario (Wano), 388
Łosski Nikołaj Onufriewicz, 197
Łozgaczow Pawieł Wasiljewicz, 595-
602, 604-606
Łoziński Wasilij, 68
Łozowski Solomon, 533, 563
Łunaczarski Anatolij Wasiljewicz, 116,
118, 196,204
Majakowski Władimir Władimiro-
wicz, 284-285
Malenkow Gieorgij Maksimiliano-
wicz, 340, 345, 369, 487, 494-495,
555-556, 558-559, 563, 565, 570,
579-581, 589-590, 595, 597, 699-
601, 603, 605, 607-608
Malewicz Kazimierz, 284
Malinowski Roman, 85-86, 91-95
Malkow Pawieł Dmitrijewicz, 165
Małyszew Wiaczesław Aleksandro-
wicz, 492
Mamontow Konstantin Konstantino-
wicz, 180
Mandelsztam Nadieżda Jakowlewna
(Chazina), 159, 278, 441
Mandelsztam Osip Emiliewicz, 159,
278, 329-331, 441
Mao Tse-tung, 539, 547, 568
Markisz Perec Dawidowicz, 533
Marks Karol, 43, 55,59,105,109,136,
144, 169, 188, 190, 196, 263, 326,
442, 476
Martens Ludwig Kari, 200
Martow Lew (Cederbaum Jurij Osipo-
wicz), 60, 63, 71
Martynow Aleksandr Samojłowicz
(Pikker), 91
Mdiwani Polikarp Budu, 208, 322
Mechlis L. Zacharowicz, 385-387,
487, 496
Meir Golda, 561, 563
Melcer Julia Isakowna, 502, 504
Meyemold Wsiewołod Emiliewicz, 284,
449, 458-460
Miasnikow A.L., 603-604
Michajłowa (Budionna), 421
Michoels Solomon Michajłowicz, 458,
524, 533, 560-561, 563-564, 581-
Miedwied' Filipp Diemianowicz, 346
Mienżyński Wiaczesław Rudolfowicz,
138, 257-259, 268, 355
Mierkułow Wsiewołod Nikołajewicz,
Mikojan Anastas Iwanowicz, 162-163,
297, 390, 425, 455, 487, 509, 558,
588, 603, 605
Mikołaj II car, 149,161,176,460,609
Mirbach Wilhelm von, 107, 145, 159-
Mołczanow Gieorgij A., 348
Mołotow Wiaczesław Michajłowicz
(Skriabin), 73, 79, 85, 106, 131,
134, 189, 194, 229, 237-241, 244,
250, 264-266, 269-274, 292-293,
295, 301-304, 307-308, 310-313,
315-316, 319-320, 326-327, 331,
340, 344-346, 348, 353-354, 361,
363, 375, 388-390, 392-393, 396,
400, 418-419, 422-425, 437-438,
444, 449-450. 456-457, 462-463,
480, 483, 485, 487-492, 494-498,
509-511, 526-528, 533, 538-542,
547, 557-559, 561-565, 577, 579-
584, 586, 588, 602-605, 607-609
Mołotowa Polina Siemionowna (Żem-
czużyna), 85, 240, 250, 264-265,
271-274, 310-315, 345, 390, 444,
485, 489, 495-498, 541, 557, 584
Morozow Grigorij, 68, 571
Morozow Pawlik, 68, 276, 410, 425
Morozow Sawwa Wasiljewicz, 68,
201-202, 276
Moskalenko Kiriłł Siemionowicz, 501
Moszjaszwili Chana, 31-32
Mraczkowski Siergiej Witalewicz, 362
Muralow Nikołaj Iwanowicz, 244,
371, 386
Nachamkin Michaił (Ziuk), 105
Newski Władimir Iwanowicz (Kriwo-
bokow Feodosij Iwanowicz), 114
Nieczajew Siergiej, 42, 45, 66
Niemcowa Zinaida, 327
Niemów A., 293
Nikiforowa Maria, 156
Nikołajew Leonid Wasiljewicz, 79,
341-343, 346-347
Nikołajewski Borys Iwanowicz, 379-
380, 405
Nodi J., 28
Nowikow Aleksandr Aleksandrowicz,
529, 549
Numierow, 424-425
Olesza Jurij Karłowicz, 281. 283, 439,
458-459
Orachełaszwili Mamija (Iwan Dmitrije-
wicz), 444
Ordźonikidze Gieorgij Konstantino-
wicz(Sergo), 80-81,118-119,156,
187, 208, 274, 299, 349, 370, 376,
387-389, 407
Orłów, 297, 303, 306, 346, 359, 361,
366, 369, 394, 577,595,597, 606
Orłów Aleksandr (Feldbin Lew), 369,
394, 417, 427-428, 606
Osipow W., 202, 230
Pietrowski Grigorij Iwanowicz, 168
Pasternak Bory s Leonidowicz, 256,
439, 441, 449, 459
Pawlenko Piotr Andriejewicz, 135,
278, 286, 551, 569
Piatakow Grigorij Leonidowicz, 255,
370, 371
Pietrowski Nikołaj, 457
Pismamiedow Dawid, 32
Plechanow Gieorgij Walentinowicz
(Beltow N.), 43, 49, 60, 81, 137
Podwojski Nikolaj Iljicz, 127, 128,
131, 452
Pogriebiński Matwicj, 415
Polikarpow Nikołaj Nikoiajewicz, 453
Popów Dmitrij Michajłowicz, 160
Popów Iwan, 492, 562
Poskriebyszew Aleksandr Nikołaje-
wicz, 462, 487, 494-498
Posty szew Pawieł Piotrowicz, 261,
390, 392, 411, 414, 419, 420, 450
Prieobrażeński Jewgienij Aleksieje-
wicz, 240, 242, 244
Primakow Witalij Markowicz, 395,
Prokofiew Siergiej Siergiejewicz, 442,
552, 607
Prokofiew Swiatosław Siergiejewicz,
442, 551, 552, 607
Przewalski Mikołaj Michajłowicz, 27,
Pu Yi, 568
Putna Witowt Kazimuowicz, 395
Radek Karol Bemgardowicz (Sobel-
sohn), 90, 143, 145, 161, 198,204,
243, 244, 255, 318, 319,326,344,
371, 382, 384
Radomysiski Grigorij zob. Zinowiew, 64
Rakowski Christian Gieorgijewicz, 240,
Ramzin Leonid, 267-269
Raskolnikow Fiodor Fiodorowicz, 108,
115, 116, 118, 275, 428, 429
Rawicz S.N„ 130
Redens Stanisław, 321, 347, 389, 457
Reed John, 200
Reinsztejn Borys, 200
Reiss Ignatij (Porecki Natan), 427, 429
Riabuszyński Pawieł Pawłowicz, 269
Ribbentrop Joachim von, 485
Richter Swiatosław Teofilowicz, 607
Riutin Martemian Nikiticz, 242, 249-
296, 306, 315-318, 366, 367, 415
Rodzianko Michaił Władimirowicz, 103
Rokossowski Konstanty Konstantino-
wicz, 453
Rolland Romain, 134, 362, 372, 373,
382, 406, 463
Romanów Nikołaj Michajłowicz, 121
Roosevelt Franklin Delano, 335, 477,
524,526-529, 536, 539
Rozanow Władimir Nikołajewicz, 164,
186, 187
Rozenfeid Nikołaj, 352
Rozengolc Arkadij Pawłowicz, 227
Rożków Nikołaj Borisowicz, 69
Rudenko Siergiej Ignatjewicz, 576
Rudzutak Janis Emestowicz, 337, 397,
411, 414, 418
Rusinow L., 542
Rusłanowa Lidia Andriejewna, 549,
Rybalczenko Sriepan Dmitrijewicz, 548,
Rybin Aleksiej, 343, 423. 511, 595,
Ryków Aleksiej Iwanowicz, 235, 240,
243, 251-253, 262, 273, 274, 337,
381, 383-385, 387, 389-391, 404-
406, 418, 453
Safarow Gieorgij, 82, 199, 351
Safonowa Maria, 362
Samsonow T., 262
Sapiegin Iwan, 504
Sarkisow, 584, 585
Sawicki Jewgienij Jakowlewicz, 572
Sawinkow Borys Wiktorowicz (Rop-
szyn), 161, 258
Schulenburg Friedrich Wemer von, 485,
488, 489
Shaw George Bernard, 276, 277
Shirer William Lawrence, 408
Siedow Siergiej Lwowicz, 352
Siemionow Nikołaj, 203, 204
Siergij patriarcha, 352, 437, 442, 454,
501, 576, 579
Sieriebriakow Leonid Piotrowicz, 188,
371, 373, 417,581
Sierowa Walentina Wasiljewna, 521
Simonow Konstantin Michajłowicz, 70,
478, 551, 569, 579, 580, 594, 605
Siniełobow Aleksiej, 310, 311, 352
Silników Wasilij, 543
Skobielew Matwiej Iwanowicz, 84
Słucki Abram Aronowicz, 369, 427
Słucki Michaił Jakowlewicz, 368, 456,
521,564
Smiłga Iwar Tenisowicz, 106, 112,
174, 242-244, 255
Smimow Aleksandr Piotrowicz, 362
Smimow Iwan Nikiticz, 244, 295, 362,
365, 382
Smorodiński Dawid, 579
Sniesariew Andriej Jewgieniewicz, 158,
Sokolnikow Grigorij Jakowlewicz
(Brilliant), 326, 386, 401
Sole Aron Aleksandrowicz, 86, 452
Sołomatin, 537
Somow Konstantin Andriejewicz, 107
Sorge Richard, 476, 477
Spiridonowa Maria
Aleksandrowna, 166, 417
Stachanow Aleksiej Grigorjewicz, 409
Stalin Wasilij Josifowicz, 23-28, 30,
32,35-37,58,65,66,70,71,74,76,
77, 79, 85, 86, 89-91, 94, 98, 104-
106, 108-110, 113, 119-121,127-
131, 134, 135, 138-140, 154-157,
161, 168-170, 174-178, 184, 187,
188, 191, 193, 197-200, 205-207,
209, 213-225, 227-245, 248-259,
261-265, 267-278, 280-282, 284-
289, 292-295, 297-301, 303-311,
313-323, 325-328, 330-337, 339-
353, 355, 358-362, 364-367, 369,
370, 373-375, 377, 379-386, 388,
390, 393, 394, 396, 397, 399-401,
403, 405, 407, 408, 409, 411, 414,
415, 418, 419, 421-423, 427-429,
432, 440, 442, 448-453, 455, 457,
459-461, 463, 476, 478-483, 485,
487-515, 519-524, 526, 527, 531-
535, 537, 546-548, 550-552, 554-
558, 560, 561, 563-565, 569-571,
573-577, 579-581, 584, 585, 587,
590, 591, 594-597, 599-603, 605,
607-609
Stalina Nadieźda Wasiljewna, 74, 154,
157, 174, 176, 187, 248, 252, 261,
263, 269, 273, 274, 278, 306, 310,
322, 341, 348, 381, 396, 425, 519,
531, 548, 576, 577, 580, 584, 590,
Starostin Michaił Gawriłowicz, 575,
576, 595, 598-601,606
Starostin Nikołaj Piotrowicz, 411, 413,
575, 576, 595-597, 606
Stebniew F., 449
Stenberg, 584, 585
Stieczkin Borys Siergiejewicz, 437
Stołypin Piotr Arkadijewicz, 78, 79
Stupiszyn, 146
Suchanow Nikołaj Nikołajewicz (Gim-
mer), 105
Sudopłatow Pawieł Anatoijewicz, 427,
Suliaszwili Dawid, 33, 72
Sułtan-Girej, 537
Sumbatow A., 31
Swanidze Aleksiej, 72, 299, 309, 321,
322, 347, 445, 503
Swanidze Maria, 298, 299, 313, 314,
321-323, 343, 347, 348, 352, 353,
355, 372, 386, 389, 419, 444, 445,
503, 510
Swierdłow Jakow Michajłowicz, 82,
85,97,110,116,141,176,202,260
Swietlow Walerian Jakowlewicz (Iw-
czenko), 283
Sytin Pawie! Pawlowicz, 170
Szaposznikow Borys Michajłowicz, 500
Szarapow, 581
Szatunowska Olga, 89-91, 328
Szaumian Stiepan Gieorgijewicz (Su-
ren), 89, 90, 162
Szczadienko Jefim Afanasjewicz, 421,
Szczegłowitow Iwan Grigorjewicz, 103,
Szczusiew Aleksiej Wiktorowicz, 99,
Szeboldajew Borys Piotrowicz, 90, 326
Szejnin Lew Romanowicz, 341, 342,
Szelepin Aleksandr Nikołajewicz, 528
Szldowski M., 229, 285
Szkłowski S., 284, 285
Szkłowski Wiktor Borysowicz, 229,
Szkuro Andriej Grigorjewicz, 180,
508,537
Szlapnikow Aleksandr Gawrilowicz
(Bielenin), 102, 106, 351, 361, 382
Szmidt Dmitrij Arkadijewicz (Gutman
Dawid), 393, 395
Szmidt Otto, 393, 395, 458
Szmit Nikolaj, 68, 69, 80
Szołochow Michail Aleksandrowicz,
287, 288, 423, 441
Szostakowicz Dmitrij Dmitrijewicz,
431, 439, 441, 459, 551, 552
Sztem Lina Solomonowna, 533
Szulgin Wasilij Witaijewicz, 181, 442
Szweicer Wiera, 81
Szyte Iwan, 248, 263
Światopełk-Mirski Dmitrij Piotro-
wicz, 288
Taratuta Jewgienija, 68, 69, 552
Tallin Wtadimir Jewgrafowicz, 284,
Teffi Nadieżda Aleksandrowna, 98
Termen Lew Siergiejewicz, 430-432
Timoszenko Siemion Konstantino-
wicz, 480-482,484,487-491,493-
496, 574
Tito Josip (Broz), 546, 547
Tkaczow Piotr, 41, 42, 328
Todria Silwester, 79
Togliatti Palmiro, 433
Tołstoj Aleksiej Nikołajewicz, 151
Tołstoj-Milosławski Nikołaj, 497, 536
Tomskij Michaił Pawlowicz (Jefre-
mow), 229, 235, 251, 273, 325,
337, 380, 381
Towstucha Iwan Pawłowicz, 221, 222,
Trifonow Jurij Walentinowicz, 85, 452
Trilisser Michail Abramowicz, 235,
252, 253
Triolet Elza, 363
Trocki Lew Dawidowicz (Bronsztejn),
55,56,59,61-65,67-70,73,81,84,
85, 102, 104, 105, 110, 111, 116-
119, 123-131, 134, 137-140, 143,
144, 146,154,159,161,163, 165-
171, 174-179, 182-186, 188-190,
193-195, 198, 202, 203, 205-209,
213-216, 219, 220, 222, 223, 225,
227-230, 233-244, 249, 252, 254,
255, 270, 273, 293, 305, 318, 334,
339, 352, 359, 361, 364, 369-372,
377, 382, 393, 394, 403, 427, 428,
430, 431, 433, 436, 442, 463, 508,
547, 582
Truman Harry, 538,539,541,542,546
Tuchaczewski Michail Nikołajewicz,
183, 184, 189, 190, 235, 333, 394-
397, 404, 441, 443
Tupolew Andriej Nikołajewicz, 431,
437, 453
Turgieniew Iwan Siergiejewicz, 45
Uborewicz Jeronim Piotrowicz (Guba-
rcwicz), 393, 395-397, 443
Ugłanow Nikołaj
Aleksandrowicz, 253, 302, 336
Ulbricht Walter, 433
Uijanow Władimir Iljicz (Lenin), 45,
202, 45
Uijanowa Maria Iljiczna, 205-207,
213-215. 224, 390, 392
Uricki Moisiej Solomonowicz, 165,
Ustriałow Nikoiaj Wasiljewicz, 191
Utiosow Leonid Osipowicz, 334, 458
Walentinow Nikołaj Wladisławowicz
(WOLSKI), 84, 190, 191, 224, 255
Warejkis Josif Michajłowicz, 265, 266
Wasilewski Aleksandr Michajłowicz,
482, 492, 500
Wasiljewna Kapitolina, 323, 573
Watutin Nikołaj Fiodorowicz, 482,
488, 491, 494, 495
Wawilow Nikołaj Iwanowicz, 458
Wegner Gustaw, 506
Wells Herbert George, 334-336, 372
Wereszczak Nikołaj, 59
Wierchowych Wasilij Miefodijewicz,
Wilson Thomas Woodrow, 147, 149
Winogradow Anatolij Komiejewicz, 583
Winogradow Władimir, 249, 583
Wiren Robert Nikołajewicz, 115
Własik Nikołaj, 315, 355, 463, 495,
519, 521, 578,584-586, 602
Własow Andriej Andriejewicz, 508
Wojtiechow B, 521, 573
Wołkogonow Dmitrij Antonowicz,
480-482, 595
Worobiow Władimir Piotrowicz, 231
Woroszyłow Kliment Jefrcmowicz, 159,
163, 169, 170, 174, 220, 235, 238,
252-254, 274, 287, 295, 303, 307,
310, 348, 362, 382, 383, 390,392-
397, 411, 421, 499, 514, 588, 603,
Wowsi Miron, 581, 583
Wozniesieński Nikołaj Aleksiejewicz,
497, 555, 556, 558, 559, 565, 577
Wrangel Piotr Nikołajewicz, 180, 181,
Wyszyński Andriej Januariewicz, 319,
341, 364, 380, 381, 416, 417, 452,
581, 590,591
Zabielin, 79
Żakowski Leonid Michajłowicz, 457
Załucki Piotr Antonowicz, 106, 351,
Zamiatin Jewgienij Iwanowicz, 63,
Zatoński Władimir Piotrowicz, 327
Zbarski Borys, 509, 587
Zeldowicz Jakow Borysowicz, 542,
Zieleński Isaak, 405
Zieliński Komelij, 286
Zigariew P., 576
Zilber Ł., 453
Zinowiew Grigorij Jewsiejewicz (Ra-
domysiski), 64, 81, 109-111, 115,
118-120, 124, 125, 127, 130, 134,
139,140,168,173,177,178, 186,
198, 199, 205, 207, 217-220, 222,
223, 228, 229, 233-245, 249, 252-
255, 270, 294, 318, 326, 337 347-
352, 359-362, 364-366, 370, 374,
380-382, 390, 400, 415, 420, 426,
433, 453, 455, 559, 582
Złobin Stiepan Pawłowicz, 570
KSIĄŻKI:
BOGUSŁAW WOŁOSZAŃSKI
SENSACJE XX WIEKU
IWIATOWA
BOGUSŁAW WOŁOSZAŃSKI
SENSACJE XX WIEKI
PETER MAAS
KULISY ŚCIGANIA l UJĘCIA PRZEZ FBI
ALDRICHA AMESA, NAJGROŹNIEJSZEGO SZPIEGA KGB
W HISTORII AMERYKAŃSKIEGO WYWIADU
V. E.TARRANT
RADZIECKA SIEC SZPIEGOWSKA
W HITLEROWSKIEJ EUROPIE
SCOTT 0'GRADY l JEFF COPLON
POWRÓT Z HONOREM
SZEŚĆ DNI l NOCY
W ROZDARTEJ WOJNA BOŚNI
l
02.536 WARSZAWA, Ul. NARBUTTA 25 A
TEL (22) 646-00-85, TEl./FAX (22) 48-55-05