
Halina Popławska

Hiszpańska romanca 

- Niech wszyscy wyjdą. - Niech wszyscy wyjdą. - Walery Kontkowski powtórzył 
głośniej ledwie słyszalne polecenie umierającego. Zaszurały odsuwane krzesła. 
Delikatne trzewiczki dam bezszelestnie wysunęły się z sypialni, męskie buty 
narobiły nieco hałasu. Ojciec i syn zostali sami. - Walery... - Słucham, ojcze. 
- Czy wszyscy wyszli? - Wszyscy. - Jest wiele spraw nie załatwionych. Musisz 
mnie zastąpić. - Dobrze, ojcze. - Kontki są twoje. Reszta w testamancie. Nie 
przerywaj, wiem, że umieram. Nie ma już dla mnie nadziei na tej ziemi, tylko 
tam... Miłosierdzie boskie... - Ależ, ojcze... - Nie potrzebuję pociechy, chcę 
pomocy. - Uczynię wszystko... - Jest krzywda, którą naprawisz zamiast mnie. - 
Krzywda? - Tak. Wielka krzywda. - Naprawię. - Te pieniądze, co to dwa razy w 
roku szły do Paryża... na ręce bankiera Laffitte'a... - Wiem. - Nic nie wiesz. 
Słałem na utrzymanie... córki. - Córki? Czyjej córki? - Mojej. - Chory zamilkł i 
odwrócił twarz, jak gdyby pragnął ukryć zakłopotanie wśród firanek otulających 
wezgłowie. - Co mam robić? - Syn pierwszy przerwał krępujące ich obu milczenie. 
- Zabrać ją tu... do domu. To twoja siostra. - Siostra... - Głos syna wyrażał 
niedowierzanie, zdumienie, obawę nawet. - Twoja siostra. I tak ją masz 
traktować. Młodsza od ciebie o dwanaście lat. Tym razem milczenie przedłużyło 
się. Oddech umierającego tracił miarowy rytm, przechodził w rzężenie. Syn znowu 
pierwszy odzyskał równowagę. - Gdzie ona jest? Chory poruszył głową, zbierał 
siły do koniecznych wyjaśnień. - Daleko - zaszemrał po chwili. - W Hiszpanii. - 
To... podczas wojny - zaczął syn. - Podczas wojny... W dziewiątym roku. - I co? 
- Matka nie żyje. Dziewczyna została u dziadków. Ale i dziadkowie umarli. 
Rodzina jej nie chce. Nieprawa córka... - Rękę tak chudą, że wydawała się 
przezroczysta, podniósł do oczu. Spoza palców spłynęła łza, potoczyła się po 
równie białym, jak poduszka, policzku i utonęła w pościeli. - Zrobię wszystko - 
zapewnił gorąco syn, pochylając się nad chorym. - Przysięgnij. - Przysięgam - 
dotknął stojącego na stoliku krucyfiksu. - Na Chrystusa. - Umrę spokojny. - 
Rzężenie powoli ustępowało. - Tam, w biurku - wskazał wzrokiem - żółta koperta 
zapieczętowana moim sygnetem. Syn podniósł się. - Nie teraz... Potem, gdy ja... 
Syn powrócił na fotel przy łóżku. - Jaka ona jest? - Znowu pochylił się nad 
umierającym. - Nie wiem. Nigdy jej nie widziałem. Laffitte wszystko załatwiał... 
Nie chciałem... póki żyła twoja matka... - Rozumiem - pokiwał głową syn. - 
Pojedziesz do Paryża. - Chory mówił z coraz większą trudnością. - Laffitte powie 
ci... Boże, czy to już...? Syn wstał i uchylił drzwi sąsiedniego pokoju. Zebrana 
tam rodzina i domownicy powoli wsuwali się do sypialni. - Walery... Jesteś tu? - 
Jestem, ojcze. - Daj rękę... Nic nie widzę. Syn ukląkł przy łóżku i spełnił 
życzenie ojca. - Nie odchodź... Zostań przy mnie... Do końca... Syn odpowiedział 
mocniejszym uściskiem palców, obejmujących bezwładną dłoń. - Gdzie Natalka? Chcę 
pobłogosławić... Synowa i wnuczka przysunęły się do łóżka. Pani spłakana, jak 
tego wymagała okoliczność, dziewczynka przestraszona zmienioną twarzą dziadka, 
nastrojem tej sypialni, gdzie za kotarami wezgłowia czaiła się śmierć. Chory 
leżał cicho. Wydawało się nawet, że zasnął. W pewnej chwili otworzył szeroko 
oczy i poderwał się, jak gdyby pchnięty niewidzialną jakąś mocą. - Mercedes! 
Jezu! Mercedes! - Głos był dźwięczny i młody jak dawniej. Ten ostatni wysiłek 
rzucił go martwego na poduszki, twarz mu się zapadła, zgasło w nim światło, 
które jest życiem. Wschodzące słońce uderzyło w okna, rozpaliło lodowe hafty na 
szybach, zbryzgało złotem koronkowe firanki i świetlistą smugą legło na 
nieruchomej postaci. Wstał pierwszy dzień nowego, tysiąc osiemset trzydziestego 
piątego roku. Pod świetlistym niebem Hiszpanii Wielkość to milczenie;@ reszta 
jest słabością.@ Alfred de Vigny "Śmierć wilka" Hiszpania... Takie imię nadali 
jej Fenicjanie, w ich języku znaczyło to "ziemia daleka i nieznana". Zaiste 
daleka i nieznana była ta ziemia odcięta Pirenejami od reszty Europy, otwarta 
jedynie na lazur Morza Śródziemnego i na bezkresny przestwór oceanu. Piękna 
ziemia, bogata we wszystko, co człowiekowi potrzebne do życia, do szczęścia, do 
miejsca w nieśmiertelności. Już od pradziejów natknąć się tu można na ślady 
ludzkiego geniuszu. Czyż grota Altamiry, tej skalnej "Kaplicy Sykstyńskiej", nie 
świadczy o talencie rasy, która kiedyś, później, wyda Murillów, Zurbaranów i 
Velazquezów? Mistrzowska i jakże pewna ręka artysty owej odległej epoki 
wypuściła na kamienne ściany tabun dzików, bizonów i jeleni, które bez chwili 
wytchnienia pędzą we wściekłym galopie, aż padną od grotu myśliwca. Cóż 
dziwnego, że taka ziemia przyciąga i wabi? Ludy, które ją obrały za siedlisko, 
przybyły z południa i z północy. Śniadzi i czarnowłosi, krępi, lecz zwinni, 
Iberowie tu zetknęli się z długonogimi Celtami o jasnych włosach i oczach jak 
niebo. Zetknęli się i pomieszali. Żywość i melancholia, zmysł praktyczny i 
skłonność do mistycyzmu, mocne poczucie rzeczywistości i wyobraźnia wysnuwająca 
baśniowe wizje - oto wynik mariażu owych dwóch natur, dwóch mentalności. Dlatego 
z tej właśnie ziemi wyrośli Cervantes i Calder~on, ta ziemia a nie inna 
ukształtowała nieśmiertelne wzorce wszech czasów: Cyda, Don Quijote'a i Don 
Juana, jej poeci najdoskonalej wyśpiewali bohaterstwo, honor i miłość - trzy 
ideały ludzkości. Morze Śródziemne - szeroki gościniec łączący ludy osiadłe na 
jego obrzeżach - aż kusi do wypuszczenia się na błękitne wody, do zbadania, co 
kryje horyzont wiecznie ruchomych fal, owo perpetum mobile płynnego żywiołu. Nic 
łatwiejszego jak zaspokoić słuszną ciekawość. Morze zamiast oddalać przybliża 
ludy, człowiek bowiem najpierw zbudował łódź, a dopiero potem wymyślił koło. Po 
Fenicjanach Grecy, po nich Kartagińczycy, wreszcie Rzymianie wyciągają na 
piaszczysty brzeg Hiszpanii mniej lub bardziej ozdobne galery o złoconych 
masztach i żaglach z purpury. Przybysze zakładają faktorie, prowadzą handel, 
uczą posługiwania się nieznanymi tu dotąd wyrobami wyższej, bo starszej, 
cywilizacji. Po wiekach jeszcze hiszpański rolnik czy budowniczy kopiąc ziemię 
natrafi na bezcenne odłamki marmuru, głowę greckiej bogini czy okaleczały tors 
gladiatora. Z czasem żeglarze ci, dotąd przynoszący pokój, przerodzą się w 
inwazorów żądnych podbojów i władzy. Faktorie zamienią w wojskowe obozy, skąd 
zbrojne legiony poniosą śmierć opornym, mieczem wyrąbując drogę rzymskiemu 
panowaniu. Jednak nie tylko mieczem zawojował Rzym Hiszpanię. Przede wszystkim 
podbił ją wspaniałą kulturą i cywilizacją, przesadził na jej żyzny grunt własne 
instytucje i prawa, ofiarował jej wreszcie najcenniejszy swój skarb - język 
łaciński. Wraz ze sztuką budowy dróg i akweduktów, amfiteatrów, term i łuków 
triumfalnych, wraz z obyczajami, z kultem rozlicznych bóstw, Rzym zaniósł do 
Hiszpanii i chrześcijaństwo, a tę "dobrą nowinę" według tradycji głosił tam 
święty Jakub Apostoł, jeden z Dwunastu. Pod imieniem Santiago został on na 
zawsze patronem Hiszpanii, a jego grób w Composteli będzie przez wieki celem 
pielgrzymek całej niemal Europy. Zromanizowała się nad podziw szybko owa 
Hiszpania, tak z początku oporna, stała się równie rzymska jak sam Rzym, równie 
chrześcijańska jak Piotrowa stolica. I jak Rzym wydała świętych i męczenników, 
poetów i filozofów, nawet mądrych imperatorów Trajana i Hadriana. O tak, za to 
wszystko, co otrzymała, Hiszpania spłaciła dług z nawiązką, Rzymowi i światu. 
Choć przed jej oczami leżała ta hiszpańska ziemia z wypisaną jak gdyby na 
powierzchni wspaniałą przeszłością, nie o dawnych dziejach dumała Trinidad 
Aguado, spoglądając ze szczytu zamkowego wzgórza na puste o tej porze roku pola, 
na pojedyncze drzewa szarpane zachodnim wiatrem od oceanu. Jakże dalekie od jej 
myśli było owo historyczne dziedzictwo przekazane przez dziesiątki pokoleń 
zromanizowanych Celtiberów, których krew - w następstwie inwazji - zasilili 
świeżą krwią barbarzyńcy, spadający na tę ziemię niczym sępy. Trinidad Aguado 
myślała o czymś zupełnie innym, o sprawach jedynie ją obchodzących, myślała o 
sobie, o swoim życiu, które było ciężkie, trudne i beznadziejnie smutne. Jak te 
drzewa na horyzoncie - patrzyła na nagie jeszcze gałęzie. - Poddają się 
posłusznie porwistym podmuchom, bezbronne i bezsilne, niezdolne stawić czoło 
wichurze. Tak i ona... Rzeczywiście ciężkie, trudne i smutne było to życie, a 
przede wszystkim pozbawione miłości. Bo nikt jej nie kochał. Ze śmiercią matki 
wygasło wiecznie dla niej płonące ognisko, przy którym grzała się bezpieczna, 
spokojna i szczęśliwa. Serce matki niczym tarcza osłaniało ją od ciosów, przed 
którymi potem nie umiała się bronić, nie uodporniona na nieżyczliwość otoczenia. 
Wszystko dla niej było nie takie, jak dla innych. Ot, choćby i to, że nie 
nazywała się tak jak matka i dziadkowie. Oni byli Aguado de Arlanz~on. Dlaczego 
jej dano tylko pierwszą część nazwiska, tę mniej ważną, bo nie związaną z 
ziemią, na której siedzieli od wieków? Ród to bowiem był stary i niegdyś możny, 
dziś zubożały, zrujnowany wojną, zapomniany przez tych, którym dawniej pomagał 
utrzymać koronę. Gdy raz podpisała jakiś list "Trinidad Aguado de Arlanz~on", 
rozpętało się piekło. - Wbij sobie mocno do głowy - krzyczał don Luis - jesteś 
Aguado, nic więcej - stukał przy tym palcem w papier. - Wara ci od Arlanzonów. 
Rozumiesz? Tylko Aguado, a i to szlachetne nazwisko za dobre dla bękarta! Bękart 
- oto czym była. Pierwszy raz dziadek bluznął na nią tym brutalnym słowem. 
Pierwszy raz zachował się tak grubiańsko, on, zawsze opanowany, zimny i 
nienagannie, acz lodowato, uprzejmy. Wiedziała, że jest nieprawnym dzieckiem, 
jednakże nikt dotąd nie rzucił jej w twarz tak strasznego wyzwiska. A właściwie 
na czym polegała jej wina? Że przyszła na świat? Stało się to doprawdy bez jej 
woli. Gdyby od niej zależało, nigdy nie znalazłaby się w domu Arlanzonów. Póki 
żyła matka, nie czuła odmienności swojego położenia. Ale potem... Potem wszystko 
się zmieniło. Ani dziadek, ani babka nie mieli czułego serca. Dla nikogo. Don 
Luis z godnością nosił przyznany jego przodkom tytuł granda, dziś wzbudzający 
raczej śmiech niż szacunek, bo choć zachował przywilej nieobnażania głowy wobec 
królewskiego majestatu, bywały dnie, gdy nie miał co włożyć do garnka. Do~na 
In~es artystycznie cerowała przetarte na łokciach i kolanach kaftany i spodnie 
męża oraz własne suknie. Zawsze sztywno wyprostowana, wysoko unosiła kształtną 
głowę, a duma była pancerzem kryjącym wstyd i ból po haniebnym postępku córki, 
która podeptała to, co człowiek ma najcenniejszego, czyli honor. O tym wszystkim 
Trinidad dowiedziała się od matki. Miała piętnaście lat, gdy matka pierwszy raz 
zaczęła mówić o ojcu. Dotychczas sądziła, że ojciec nie żyje. Siedziały na tym 
samym wzgórzu, skąd wzrok obejmował wielki szmat kastylijskiej "mesety", 
przytulone do zamkowego muru, który je chronił przed zachodnim wiatrem. - Twój 
ojciec żyje - powiedziała wówczas matka, ciaśniej okrywając się czarnym szalem. 
- Żyje? - Trinidad przysunęła twarz do twarzy Mercedes i zajrzała w jej smutne 
oczy. - To czemu nas nie zabiera? - Nigdy go nie zobaczymy. - Matka patrzyła 
gdzieś daleko, może tam, dokąd sunęły pędzone wiatrem obłoki, a niebo stykało 
się z kastylijskim płaskowyżem. - Dlaczego? Jeżeli żyje... - Ma żonę i syna. - 
Mercedes pogładziła policzek córki. - W takim razie my... - Trinidad potrząsnęła 
głową, aż warkocze uderzyły ją po plecach. - Kim my dla niego jesteśmy? - My... 
- Matka zamilkła, a potem powiedziała prędko: - My dla niego nic nie znaczymy. - 
Nic nie znaczymy? Jak to? - Mówiłam ci, że ma żonę i syna. Oni są jego rodziną. 
- Ale my... - upierała się Trinidad. - Tak, my... - Matka przyciągnęła ją do 
siebie, przytuliła skroń do jej skroni: - Wybacz mi - powiedziała cicho. - 
Jestem bardzo winna wobec ciebie, ale wówczas, gdy to się stało, nie zdawałam 
sobie sprawy... Nie wiedziałam... - Gdzie on jest? - Daleko. Równie daleko, jak 
gdyby już dziś leżał w grobie. - W Ameryce? - Nie, Trini, nie w Ameryce. To 
Polak. Przybył tu z armią Napoleona. - Z armią Napoleona? A więc to wróg! Mamo, 
jak mogłaś? - Nie pytaj mnie, Trini, nigdy nie znajdę na to odpowiedzi. Może 
byłam wówczas szalona? - I ty, mamo, z wrogiem... - Z wrogiem, z wrogiem. Czy my 
właściwie wiemy, kto jest naszym wrogiem, a kto przyjacielem, kto nas 
nienawidzi, a kto nam sprzyja? - Ale Francuzi...? - On nie jest Francuzem. W 
ciszy, jaka potem zapadła, słychać było jedynie trzepot skrzydeł ptasich 
mieszkańców zamkowej wieży, którzy zlatywali się już na nocny spoczynek. - Jak 
go poznałaś? - Trinidad oderwała się od muru i spojrzała na matkę. Mercedes 
siedziała z zamkniętymi oczami, poddając twarz pieszczocie ledwie tu 
docierającego podmuchu. - Bawiłam u cioci Eufemii, gdy Napoleon przekroczył 
Pireneje. - Westchnęła i otworzyła szeroko oczy. Może chciała lepiej dojrzeć ową 
przeszłość, która, nagle wskrzeszona, przybrała postać napoleońskiego oficera? - 
Polscy szwoleżerowie zdobyli wąwóz Somosierra i droga do Madrytu stanęła przed 
Francuzami otworem. To była mordercza bitwa i on tam został ranny. - I co dalej? 
- Trinidad nie starała się nawet ukryć niecierpliwości. - Dalej... - Tak, co 
było dalej - przynaglała córka. - Czy to ważne, Trini? - Bardzo ważne. Mamo, 
mów, proszę. - Znalazł schronienie w pobliskim klasztorze. Długo chorował, ale 
ojcowie wyleczyli go. Tam poznaliśmy się. - W klasztorze? - W klasztorze. Przeor 
był spowinowacony z ciotką Eufemią. - I co? - Nie pytaj więcej. Widzisz, ty tego 
jeszcze nie rozumiesz, ale przychodzi taka chwila, gdy człowiek zapomina o 
wszystkim, co mu wpojono od dziecka. O obowiązkach. O tym, co jest dobre a co 
złe i niedozwolone. O swojej godności nawet. Depcze to, co mu kazano czcić. Tak 
i ja... - Mamo - Trinidad ujęła zimną rękę matki i utuliła ją w swoich 
rozpalonych dłoniach. - Mamo, nie gniewaj się, ale jak on mógł? Jak mógł, mając 
żonę i syna...? - Nie wiem - pokręciła głową matka. - Może i na niego przyszła 
taka niedobra godzina? Któż pojmie, co dzieje się w duszy drugiego człowieka, 
kiedy czasem trudno osądzić samego siebie i swoje własne uczynki? - Ale ty... 
Kochałaś go? Powiedz... Tak bardzo kochałaś wroga? - Nie wiem, czy kochałam. 
Wiem tylko, że mnie nikt nie kochał, a ja byłam spragniona miłości. - A... 
dziadkowie? - Jeżeli mnie nawet i kochali, nie dali tego nigdy po sobie poznać. 
Może ja dlatego... - A on? Kochał cię, prawda? - Chyba mnie kochał. Wierzyłam w 
to. - I miał żonę... - Ożeniono go bardzo młodo, nie pytając o zdanie. I on, i 
żona nie zaznali szczęścia. - I co było potem? - Potem... Potem rozstaliśmy się. 
Na zawsze. - Jak to, na zawsze. - Czyż mogłam odebrać rodzinie męża i ojca? 
Zresztą cóż on by tutaj robił? Jego życie było tam, daleko. Żałuję tego, co się 
stało, ale mam ciebie. Ty jesteś moją jedyną miłością. Przez ciebie jestem 
szczęśliwa. - Przeze mnie znosisz od dziadków wiele przykrości. - To nieważne. 
Oni zawsze byli tacy. Biedni. Zawiodłam ich. W owej wojnie stracili resztki 
fortuny, żyją w biedzie. Mieli nadzieję, że ja, choć bez posagu, ale wyjdę za 
don Gregoria. Niestety, po tym co zaszło, don Gregorio nie życzył sobie takiej 
żony. - Podły! - wybuchnęła Trinidad. - Gdyby cię prawdziwie kochał... - Don 
Gregorio to człowiek nade wszystko miłujący honor. Ja byłam pierwszą plamą na 
jego herbowej tarczy. Nie, nie, sama zatrzasnęłam przed sobą drzwi do 
małżeństwa. Ale to i lepiej. Nie patrz tak na mnie, Trini. Wcale tego nie 
żałuję, mam przecież ciebie. I pamiętaj, uboga panna nigdy nie ma prawa wyboru, 
może najwyżej z wdzięcznością przyjąć tego, co raczy poprosić o jej rękę. Don 
Gregorio wcale nie był w moim guście. To rodzice chcieli.... - Kocham cię, mamo. 
- Trini mocno obejmuje matkę. - Tak bardzo cię kocham, że nie potrafię 
wypowiedzieć. - To dobrze, dziecko. Przecież my to jedno. I dopóki ja żyję... - 
Zawsze będziemy razem. Zawsze. Długo siedziały pod zamkowym murem, splecione 
ramionami. Tak długo, aż zachodni wiatr przyniósł dźwięk dzwonów na wieczorny 
Anioł Pański. Podobnie jak teraz. Trinidad wstaje z ociąganiem, otrzepuje 
spódnicę, poprawia szal na głowie, czarny szal, ten sam, który nosiła matka. 
Czarny, bo wszystko w niej czarne, włosy, oczy, suknia i życie. Jej życie bez 
matki. W domu już w sieni słyszy nieprzyjemny głos donii Eulalii. - Nareszcie 
jesteś. - Ciotka patrzy na nią z naganą. - Przepadłaś na całe popołudnie. Co to 
znaczy? - Byłam na lekcji u ojca Hieronima, a potem... - Czy zamierzasz uczyć 
się do późnej starości? - Don Ignacio otwiera właśnie drzwi jadalni i słyszy 
ostatnie słowa siostrzenicy. - Nie, wuju, ale co mam robić innego? - Niech się 
uczy - przyzwala łaskawie do~na Eulalia - tym bardziej że to nic nie kosztuje. 
Może dzięki temu żadne głupstwa nie przyjdą jej do głowy. Zawsze się boję, by 
nie poszła w ślady matki. - Ciociu! - Dobrze, dobrze, nie masz powodu przybierać 
tak wyniosłej miny. Wszyscy wiemy, kim jesteś. - Może byśmy siedli do stołu? - 
proponuje pojednawczo don Ignacio. - Ciocia wybaczy. - Trinidad mocno zaciska 
ręce. - Pójdę już na górę. Głowa mnie boli i nie mam apetytu. Dopóki żyli 
dziadkowie, egzystencja jej, choć beznadziejnie pusta bez matki, układała się 
dość znośnie. Zdarzały się nawet chwile, gdy w oczach babki Trinidad dostrzegała 
jak gdyby błysk litości. Również i dziadek stał się może nieco mniej oschły i 
nie spoglądał już na nią z dotychczasową pogardliwą wyższością, która ją tak 
bardzo raniła. Babka odeszła pierwsza, w cztery lata po matce, a oto minął rok, 
jak trumnę dziadka wstawiono do starej grobowej kaplicy Arlanzonów, pod dużym 
kamiennym krzyżem nad gotyckim portalem. Wzniesiono ją jeszcze w okresie 
świetności rodu, za czasów królowej Izabeli i króla Ferdynanda, gdy to miawiano: 
"Dzielą władzę, władzę dzielą, król Ferdynand z Izabelą". Z prawa mu należne 
dziedzictwo objął w posiadanie ich syn, a brat jej matki, don Ignacio. Ale jak 
noc różni się od dnia, podobnie i don Ignacio był przeciwieństwem siostry. On, 
typowy Aguado de Arlanz~on, bardziej jeszcze Arlanz~on niż Aguado; w niej 
przeważyła widać celtycka krew, zmieszana z krwią Wizygotów, owych barbarzyńców 
z północy, skłonniejszych jednak do marzeń i do łagodnych uczuć niż stojący 
mocno na ziemi, dziarscy Iberowie. Don Ignacio mieszkał daleko w posiadłości 
żony, wniesionej mu w posagu przez donię Eulalię. Po śmierci rodziców wrócił do 
gniazda Arlanzonów, pozostawiając synowi wiano matki. W taki sposób Trinidad 
dostała nowych opiekunów. ****** Wieczór jest długi i chłodny. Grube mury 
skutecznie co prawda chronią od wiatru, ale ziąb przenika kamień, nasącza ściany 
wilgocią, wciska się pod najgrubszą suknię, pod najcieplejszy szal. Na szczęście 
Ana wnosi gorącą fajerkę. Wsuwa pod kołdrę miedziany basenik na długiej rączce, 
szczelnie przykryty, pełen wrzątku. Długo wodzi nim po całej pościeli. Dopiero 
teraz można położyć się do tak ogrzanego łóżka. - Przyniosę panience coś do 
jedzenia - mówi Ana i wychodzi zabierając fajerkę. Trinidad rozkoszuje się 
ciepłem, dobrze otulona kołdrą, i niecierpliwie czeka na Anę. Jest bardzo 
głodna. Nagle w ciszę wdziera się donośny głos donii Eulalii. Widać drzwi na 
dole pozostawiono otwarte, a pani strofuje właśnie służbę w gospodarczej części 
domu. Ana zjawia się z tacą. Ma wypieki i ręce jej drżą. - Co się stało, Ano? 
Czy ciocia...? - Nic, nic, panienko - Ana przysuwa stolik do łóżka, stawia na 
nim tacę. - Proszę jeść, póki gorące. - Zdejmuje pokrywkę z kuchennego 
garnuszka. - Zobaczy panienka, jaka pyszna soczewica! Trinidad bierze łyżkę, 
nachyla się nad garnuszkiem, wdycha smakowitą woń czosnku, jarzyn i soczewicy. 
To nic, że kolację podano w kuchennym naczyniu. Do~na Eulalia nigdy nie 
pozwoliłaby tknąć swojej stołowej zastawy. Nosić na górę cenną porcelanę, kiedy 
tak łatwo stłuc delikatny talerzyk czy kruchą filiżankę od serwisu. A nawet i 
srebro... Nie, nie, panienka, jeśli je u siebie, winna zadowolić się kamionkową 
lub cynową miseczką. Ana przysiada w nogach łóżka. Jest teraz jedyną osobą w 
domu, z którą Trinidad może porozmawiać. - Śniła mi się dziś panienka Mercedes - 
wzdycha patrząc, jak dziewczyna je. - Pięknie wyglądała w białej sukni z 
bufiastymi rękawkami i z wysokim stanem. Miała kiedyś taką. Mówiono, że to 
francuska moda. Panienki nie było wtedy na świecie. - To dobry sen, prawda? - 
pyta Trinidad spragniona pociechy. - Bardzo dobry. Panienka Mercedes to 
prawdziwy anioł. Mówiła o panience. - Co mówiła? - Przepowiedziała wielkie 
zmiany. Daleka podróż, młody bogaty pan i szczęście. - Ee, Ano, to ty tak 
wszystko wymyślasz. Mamusia nic podobnego nie mówiła. - Może i nie mówiła. - 
Zgadza się niechętnie Ana. - Po obudzeniu trudno spamiętać wszystko, co się 
śniło. Wiemy tylko, że wymodli dla panienki zmianę losu. Czas najwyższy. Tak 
długo być nie może. Cóż to za życie? - Widać takie mi sądzone. - Jeszcze póki 
żyła do~na In~es, a przynajmniej don Luis... Ale teraz... - Dla mnie nie ma nic 
dobrego, Ano. Wiesz o tym tak samo, jak i ja. Nie czeka mnie ani podróż, ani 
młody pan, ani szczęście. Po co się łudzić, kiedy wiadomo, że to wszystko 
niemożliwe? - Wszystko jest możliwe - zapewnia żarliwie Ana. - Pan Bóg jest 
miłosierny i sprawiedliwy. Panienka Mercedes cały czas troszczy się o swoje 
dziecko. I choć jej tam dobrze w niebie, jakże mogłaby zapomnieć? - Wiem, że 
mamusia o mnie pamięta. Często czuję przy sobie jej obecność. - Widzi panienka. 
- Ana składa ręce. - Zło musi przemienić się w dobro. Ona też to wie. A ot już 
zaraz minie siedem lat, jak odeszła. Siedem lat! Jak mogła przeżyć ów straszny 
dzień, ostatni dzień matki na tej ziemi? Wierzyła przecież, że nawet śmierć ich 
nie rozdzieli, że zawsze będą razem. Ale matka zaziębiła się. Zima owego roku 
była szczególnie surowa. Jakiś czas Mercedes niedomagała, któż jednak mógł 
przypuszczać? Kaszlała, to prawda, ale poza tym... Aż nagle ze zwykłego 
przeziębienia wywiązało się zapalenie płuc. A na to nie było już ratunku. Trzy 
dni. Trzy dni leżała nieprzytomna z gorączki. Nie poznawała nikogo, nawet jej, 
Trini. Oprzytomniała dopiero w chwili śmierci. Otworzyła wówczas oczy i 
zawołała: "Adam! Trini!" To wszystko. Dwa imiona. Tylko dwa imiona. Ale w chwili 
śmierci połączyła tych dwoje. Ojca i córkę. Adam. A więc takie nosił imię. Dotąd 
nie chciała znać ani jego imienia, ani nazwiska. Z upływem lat coraz bardziej go 
nienawidziła. On jednak wiedział o jej istnieniu, a jak się o tym dowiedział, 
pozostawało dla niej dotąd tajemnicą. Kiedyś, gdy jak zwykle siedziały pod 
zamkowym murem, a było to parę miesięcy przed śmiercią, matka powiedziała nagle: 
- Twój ojciec wie o tobie. - Wie? Co wie? - obruszyła się Trini. - Wie, że mam 
córkę i że to właśnie ty. - Wcale nie potrzebuję, żeby o mnie wiedział. - To 
źle, Trini. Widzisz, on o tobie myśli. - Nie potrzebuję, żeby o mnie myślał. - 
Słuchaj, Trini, sytuacja nasza, jak wiesz, jest bardzo trudna. Ty jednak nie 
jesteś na łasce dziadków. Masz swoje pieniądze. - Ja? Pieniądze? - Trini 
podniosła głowę. - A to w jaki sposób? - Dzięki twojemu ojcu. - Ach tak! - 
zerwała się. - To pieniądze ojca? Nie chcę ich. Nie chcę nic od niego. - 
Posłuchaj. Gdy byłaś jeszcze bardzo maleńka, dostałam list z Paryża. Od 
francuskiego bankiera. Pamiętam, jak twój dziadek trzymał ten papier i mówił: 
"Czego chce od ciebie jakiś paryski bankier?" - A czego chciał? - Zawiadamiał, 
że jego klient wpłacił u niego pewną sumę i prosił, aby mi ją przekazał. "Dla 
dziecka". Moi rodzice głośno wyrazili oburzenie na taką "bezczelność", ale 
pozwolili mi odpisać. - Odpisałaś? - Naturalnie. W domu było bardzo ciężko. 
Brakowało wszystkiego. Wojna zniszczyła plony. Byliśmy na skraju nędzy. - Gdybym 
o tym wiedziała - wybuchnęła Trini - nigdy nie zgodziłabym się! Nigdy! - Nie mów 
tak. - Dlaczego? To przecież jałmużna rzucona żebrakowi. A my... - Żebrak nie ma 
prawa wyboru. Dla niego nieważne, czyja ręka rzuca jałmużnę. Byle rzuciła. - I 
co dziadkowie? Zgodzili się? - Zgodzili się ze względu na ciebie. Zastrzegli 
tylko, że sami nie przyjmą grosza z tych pieniędzy. - Mamo, napisz do tego 
bankiera. Ja też nie chcę. Damy sobie radę. - Nie, Trini, nie mam prawa tak 
postąpić. Ze względu na ciebie. Nie wiadomo, co nas jeszcze czeka. Dotychczas 
pieniądze przychodzą dwa razy do roku. Nie wiem, jak to długo potrwa, ale mam 
nadzieję, że nawet na wypadek śmierci, twój ojciec podjął konieczne kroki, by ci 
zapewnić choć tę skromną niezależność. Niezależność, Trini, to w życiu 
najważniejsze. Od tego dnia myślała o nim z coraz większą niechęcią. W rozmowach 
z matką nie nazywała go nigdy ojcem. Był to jakiś nieokreślony "on" bez wyraźnie 
zaznaczonych konturów, mroczny cień bez twarzy o pustym spojrzeniu, nocna zjawa 
budząca lęk i niepokój. Choć matka umarła, pieniądze nie przestały przychodzić, 
z tą tylko różnicą, że teraz ona potwierdzała odbiór. "Trinidad Aguado" - 
podpisywała się na załączonym do sumy kwicie i odsyłała list do Paryża. Z 
początku chciała podziękować i odmówić. Ale gdy wspomniała o tym babce, taka 
rozpacz i przerażenie wyjrzały z oczu donii In~es, że zrozumiała. Gdyby nie jej 
pieniądze, może byłoby z nimi bardzo źle. Przecież i tak z trudem wiązali koniec 
z końcem. Nadmierna susza okazała się katastrofalna dla zbiorów. Pszenica nie 
obrodziła, bydło padało. Nawet winnice nie dały spodziewanego owocu. Należało 
zacisnąć zęby i nadal wyciągać rękę po "jego" jałmużnę. Nie było innego wyjścia. 
Dopiero po śmierci dziadków zrozumiała znaczenie owej niezależności, o której 
niegdyś mówiła matka. - Wiedz, moja panno - oznajmiła wkrótce po przyjeździe 
do~na Eulalia - jedynie przez wzgląd na twoje pokrewieństwo z moim mężem nie 
traktujemy cię jak służącej. Jesteś jednak we wszystkim od nas zależna i 
pamiętaj, że za dobrodziejstwo winnaś wdzięczność i posłuszeństwo. Nic wówczas 
nie odpowiedziała, ale to "dobrodziejstwo" kamieniem legło na jej egzystencji. 
Gdy po miesiącu nadeszły pieniądze z Paryża, don Ignacio wezwał ją do gabinetu. 
- Co to znaczy? - Podobnie jak niegdyś dziadek trzymał wysoko list od bankiera, 
jak gdyby cienki papier parzył mu palce. - To pieniądze dla mnie - odpowiedziała 
śmiało. - Przychodzą dwa razy do roku. - Z Paryża? - zdziwiła się do~na Eulalia. 
- Od kogo? - Nie wiem - wzruszyła ramionami. - Od kogoś, kogo bankier nazywa 
swoim klientem. - Ach tak... - Do~na Eulalia spojrzała wymownie na męża. - W 
takim razie... - O tu, widzisz - don Ignacio ostentacyjnie wrzucił francuskie 
banknoty do szuflady biurka - tu leżą twoje pieniądze, na twoje utrzymanie i na 
twoje wydatki. - Trzy razy powtórzone słowo "twoje" wypowiedział z należytym 
naciskiem. Od tego dnia nie wspomniano już o "dobrodziejstwie, posłuszeństwie i 
wdzięczności", ale Trinidad czuła coraz wyraźniej, jak ciążyła wujostwu jej 
obecność. Najchętniej też opuściłaby ich dom, ale dokąd mogła się udać? Nie 
miała nikogo, żadnych przyjaciół, a jeżeli byli i jacyś krewni, któż zechciałby 
się obarczyć nieprawą córką Arlanzonów? Musiała pogodzić się ze swoją trudną 
sytuacją. Nie wypadało zresztą narzekać. Wujostwo zostawili jej względną 
swobodę, niezbyt wtrącając się w jej życie. - Nie jesteś już dziewczynką - 
zauważyła raz do~na Eulalia - i mamy prawo liczyć na twój rozsądek. Skończyłaś 
dwadzieścia cztery lata. W twoim wieku dawno już byłam mężatką. Ty, naturalnie, 
za mąż nie wyjdziesz. Powinnaś więc przygotować się do samotnej starości. Czas 
tak leci, że nawet się nie obejrzysz... Mam nadzieję, że do końca znajdziesz 
schronienie w naszym domu, a jeśliby nas zabrakło - westchnęła głośno - nasz syn 
zapewni ci godną opiekę. Otóż to, ich syn, nadęty głupiec o bezmyślnym 
spojrzeniu. Trinidad wstrząsa się ze wstrętem. Kuzyn Manuel często zjawia się u 
rodziców. Ostatnio coraz częściej. - Po pieniądze - mruczy Ana. - Stara się o 
córkę Gomezów, ale don Crist~obal nie taki skory oddać mu jedynaczkę. Trinidad 
poznała kuzyna na pogrzebie babki. - Oto Manuel - przedstawił wuj syna, 
niezgrabnego młodzieńca o nalanej twarzy. Pozbawione wyrazu oczy don Manuela 
ożywiły się nieco na widok kuzynki. Widać jej posępna uroda zrobiła wrażenie na 
ostatnim potomku Arlanzonów. Nie przydawał on jednak chwały staremu rodowi. 
Trinidad zauważyła, jak dziadek odwracał się z niesmakiem na widok "prawowitego" 
wnuka i przyszłego dziedzica. Stosunki między kuzynami ułożyły się poprawnie. 
Don Manuel wolałby, aby ich znajomość przerodziła się w pewnego rodzaju 
zażyłość, Trinidad jednak nigdy nie przekroczyła granicy, którą zakreśliła jej 
nieufność. - Ty, kuzynko, wcale się nie śmiejesz - powiedział za ostatniej 
bytności syn don Ignacia, gdy przez chwilę zostali sami w salonie. - Nie lubisz 
się nawet uśmiechać - dodał jak gdyby z pretensją. - Nie mam wesołego 
usposobienia. - Trinidad popatrzyła w senne oczy kuzyna. - A właściwie to nie 
mam powodów do śmiechu. - Właśnie - podchwycił skwapliwie. - Widzę to, nigdzie 
nie bywasz, z nikim się nie widujesz. Żyjesz jak zakonnica. A przecież życie 
jest wesołe. Ludzie bawią się, a ty... - Ja opłakuję umarłych - ucięła. - A poza 
tym zapominasz, kuzynie, że znowu jest wojna. - Co tam wojna! - machnął ręką don 
Manuel i wygodniej rozparł się w fotelu. - Ta wojna to co innego. Nikt obcy nam 
nie zagraża, a że Hiszpanie sami ze sobą biorą się za łby... - Po czyjej jesteś 
stronie? - przerwała. - Ja? - zdziwił się szczerze. - Po żadnej. Co mnie 
obchodzi, czy panować ma don Carlos czy mała Izabela? Król i tak nie rządzi, od 
tego ma ministrów. - Ale wojna domowa... - Wojna domowa to bagatelka - zaśmiał 
się głośno. - My tu, w Kastylii, mamy święty spokój. Ludzie jeszcze nie stracili 
rozumu. Szaleńcy biją się w Nawarze i w Kraju Basków, ale my... - To bardzo 
blisko - zauważyła. - Czyżbyś się bała, kuzynko?... - Boję się - przyznała. - 
Wojna zawsze niesie ze sobą jakieś nieszczęścia. - Nie przejmuj się wojną - 
poradził. - Lepiej zabaw się trochę. Czas ucieka, a mama mówi, że nie jesteś już 
taka młoda. - Jestem bardzo stara - powiedziała z goryczą. - Tak stara, że 
mogłabym być co najmniej twoją prababaką. - Żartujesz, kuzynko - zaprzeczył 
szarmancko. - Gdyby nie twoja śmiertelna powaga, byłabyś całkiem ładna, co mówię 
ładna - poprawił się - piękna! Wierz mi - dodał konfidencjonalnie. - Z uśmiechem 
byłoby ci bardzo do twarzy. Znam się na tym. To była jej ostatnia dłuższa 
rozmowa z kuzynem. Dalszych wynurzeń don Manuela Trinidad już nie była ciekawa. 
Wujostwo zresztą bardzo niechętnie patrzyli na zabiegi syna, który za każdej 
bytności u rodziców, być może z nudów, usiłował zbliżyć się do zniechęcającej 
kuzynki. Byli jej nawet w pewnym sensie wdzięczni za tę postawę, bali się 
bowiem, że zechce usidlić ich jedynaka, a doprowadziwszy do małżeństwa, obróci 
się przeciwko nim. Duma ich, co prawda, była nieco urażona chłodem i 
obojętnością, jaką ta bądź co bądź uboga i zależna od nich dziewczyna okazała 
spadkobiercy wspaniałego nazwiska. Czyż nieprawa córka Arlanzonów mogła 
spodziewać się lepszej, a w ogóle jakiejkolwiek partii? Przez swoją pozycję była 
z góry skazana na staropanieństwo. Czegóż więc oczekiwała? Trinidad nie 
oczekiwała niczego. Ani przepowiadanej przez Anę zmiany losu, ani dalekich 
podróży, młodego pana, czy bogactwa i szczęścia. Niczego. Była na tyle rozsądna, 
by wiedzieć, że nie otworzy się przed nią żadna z tych nęcących perspektyw, 
jakie służąca niestrudzenie stawiała jej przed oczy. Jakoś jednak trzeba było 
żyć i znaleźć coś, co pozwoliłoby znieść beznadziejność jej sytuacji. Na nikogo 
z bliskich nie mogła liczyć. Miała, owszem, Anę, ale cóż znaczyła służąca? 
Wówczas to zjawił się ojciec Hieronim. Dzięki niemu nie zginęła. Ojciec 
Hieronim... Pierwszy raz zobaczyła go przy łóżku umierającej matki. Czyż jednak 
wówczas mogła interesować się obecnymi w sypialni osobami? Powalona rozpaczą, 
nie widziała nikogo. Dziadek wezwał do chorej doktora Barrerę z Covarrubias, a 
potem posłał jeszcze po braciszka z klasztoru Świętego Dominika z Silos. kilka 
udanych kuracji tam, gdzie zawiodła sztuka doktora Barrery, rozsławiło medyczne 
umiejętności młodego zakonnika, licencjata z Salamanki, a wzięcie, jakim wkrótce 
już cieszył się on w okolicy, pozwalało chorym nie tracić nadziei. W ręce 
takiego to zaimprowizowanego konsylium don Luis złożył życie córki. Trinidad na 
pół przytomna ledwie słyszała owe łacińskie terminy rzucane przez lekarzy na 
określenie symptomów choroby. Każde z tych słów ukrywało straszliwe jakieś 
niebezpieczeństwo, intonacja głosu wskazywała na wątłość więzów łączących chorą 
z życiem. - Czy... można ufać...? - stary hidalgo splatał i rozplatał palce, a 
twarz miał jeszcze bledszą i bardziej zapadłą niż zwykle. Doktor Barrera 
pokręcił przecząco głową. - Wszystko jest w ręku Boga - zauważył półgłosem 
zakonnik, nie spuszczając oczu z zaczerwienionych policzków chorej. - Puls 
bardzo szybki i nierówny, ale jeżeli serce wytrzyma... - Długo nie wytrzyma - 
burknął doktor Barrera. - Gorączka wcale nie spada. Przeciwnie... - Co robić? - 
zaszlochała do~na In~es. - Zrobiliśmy wszystko, co w ludzkiej mocy - szepnął 
braciszek. - Reszta zależy od boskiego miłosierdzia. Trinidad klęczała przy 
łóżku z głową wtuloną w pościel, na pół oślepła i głucha, niepomna nieledwie tej 
walki, jaką toczono ze śmiercią. Wtedy to poczuła na głowie czyjąś rękę. Ktoś 
delikatnie dotknął jej włosów, a ta nieśmiała pieszczota była pierwszym objawem 
zrozumienia i współczucia, jakie jej okazano. Podniosła wzrok. Zapuchnięta od 
płaczu ledwie dojrzała pochylającego się nad nią zakonnika w dominikańskim 
habicie, tego samego, który towarzyszył braciszkowi. Dotąd nie zwróciła na niego 
uwagi. Za to teraz patrzyła chciwie, czepiając się tej gładko wygolonej twarzy, 
jak twarzy wybawcy. Odpowiedziało jej spojrzenie dziwnie jasnych oczu, które 
wydawały się znać wszelkie bóle tego świata. - Ufaj, dziecko. - Głos był młody, 
dużo młodszy niż twarz, znaczona dwiema głębokimi bruzdami. W nowym ataku 
rozpaczy przypadła do rozpalonej ręki umierającej. Nie miała nadziei. Rosła w 
niej jakaś tragiczna pewność nieszczęścia. Nieuniknionej katastrofy. Wiedziała, 
że nic chorej nie uratuje. Jej rozpacz jest daremna. Jej łzy nie zmienią 
boskiego wyroku. Tak być musi. Zostanie sama, bez matki, z którą nie rozstawała 
się dotąd ani na chwilę. Sama. Pierwsze miesiące były straszne. Spędzała długie 
godziny w pokoju zmarłej. Niczego tam nie ruszano. Wszystko stało jak za jej 
życia. Babka też tu zachodziła i zawsze potem miała zaczerwienione powieki. A i 
dziadek... Trinidad zamykała oczy i mówiła głośno: "To ja, mamusiu, to ja. 
Jesteś tu, prawda? Jesteś przy mnie?" I nasłuchiwała odpowiedzi. W tych ścianach 
przebywał jeszcze duch Mercedes, owej ślicznej, młodej Mercedes, z wysoko 
upiętymi włosami, nad których lśniącą kaskadą pysznił się misternie rzeźbiony 
grzebień, przytrzymujący koronkową mantylę. Wszystko w niej było piękne. Trini 
wie, że daleko jej do urody matki. Ale tak lepiej. Taki obraz zmarłej wystarczy 
na długo, zabierze go jak wiatyk na całe życie. Zawdzięcza jej wychowanie i tę 
odrobinę wykształcenia, inaczej byłaby nieokrzesanym dzikim zwierzątkiem, nie 
umiejącym czytać ani pisać. A tak potrafi nawet mówić po francusku. W domu 
Arlanzonów był niegdyś księgozbiór pilnie uzupełniany przez dawne pokolenia. 
Jego resztki dochowały się do ich czasów, w jakże jednak żałosnym stanie! 
Poczerniały złocenia na brzegach kart, na wspaniałych oprawach z kordybańskiej 
skóry gryzonie szkodniki próbowały ostrości zębów i pazurków. W dziełach 
wielotomowych brakowało często kolejnego woluminu. Mercedes uporządkowała te 
cenne niedobitki, odkurzyła wnętrza bibliotecznych szaf, zepchnętych teraz do 
niewielkiego parterowego pokoju, przywróciła blask mahoniowej powierzchni 
długiego stołu, na którym leżał olbrzymi atlas świata sprzed dwustu lat, nie 
mieszczący się na żadnej półce. Tu też lubiła przebywać Trinidad. Głaskała 
grzbiety książek ustawionych ręką matki, odczytywała głośno nazwiska autorów. 
Oto ich ulubieniec Pedro Calder~on de la Barca. Matka umiała na pamięć całe 
fragmenty z dramatów tego "piewcy honoru". - Honor, Trini - mówiła. - Nikt 
lepiej niż Calder~on nie rozumiał sensu tego tak bardzo hiszpańskiego pojęcia. 
Honor to najdroższy klejnot, który każdy człowiek przynosi ze sobą na świat; 
każdy, choćby najuboższy, najniżej urodzony. A ja na klejnot ten rzuciłam cień, 
pozbawiłam go piękna i blasku. O, bardzo zgrzeszyłam. Słowa te odbite od 
bibliotecznych szaf wracają do Trinidad lekkim jak tchnienie echem. - Nie mów 
tak, mamo - protestuje dziewczyna. - Nie mogę tego słuchać. - I nawet nie czuje 
łez, które spływają jej po policzkach, spadają na tom Calderona, gdzie 
ściemniałym teraz złotem wytłoczono tytuł: "Życie snem". Życie snem... Czyż tak 
nie jest naprawdę? Calder~on chyba miał rację, gdy ustami swojego bohatera dawał 
tę niepokojącą odpowiedź na nie mniej niepokojące pytanie: Czymże jest życie?@ 
Furią, szałem.@ Czymże jest życie?@ Złudnym cieniem,@ senną marą,@ omamieniem.@ 
Szczęście - małą ledwie chwilką.@ Całe życie snem jest tylko@ i sny nasze też 
snem są.@ O, jak pięknie deklamowała to matka! Trinidad opiera głowę o twardy 
blat stołu i szlocha, jak gdyby miała wypłakać duszę. - Tak nie można, panienko 
- to Ana posłyszała płacz, przechodząc korytarzem. Stoi teraz bezradna i 
niezgrabnie gładzi wstrząsane łkaniem plecy dziewczyny. - Jakże ja potrafię żyć 
bez niej? - płacze Trinidad. - Jak ja potrafię? Co ze mną będzie? - Cicho, 
panienko, cicho. Pan Bóg ześle pociechę. Tylko nie trzeba tak rozpaczać. 
Dlaczego panienka nie wyjdzie na spacer? Na świecie pięknie. Czy wie panienka, 
że to już wiosna? - Wiosna... Dla niej nie ma wiosny ani lata, jedynie ciemność. 
Ciemność i pustka. I nikogo. Nikogo. Gdy pierwszy raz poszła w stronę zamkowego 
wzgórza, zauważyła z przykrością, że samotność nie była jej tam sądzona. Na tle 
murów, które czas zabarwił ostrym kolorem ochry, bielał dominikański habit. 
Zakonnik stał nieruchomo, oparty jedną ręką o kamienny występ, a zachodni wiatr 
targał czarnym płaszczem, który powiewał za nim, niby wielkie skrzydła. Trinidad 
nie mogła oderwać oczu od tej żałobnej postaci, podobnej do białego posągu 
okrytego kirem. On jej chyba nie widział. Wpatrywał się w jakiś bardzo odległy 
punkt, leżący gdzieś za horyzontem, i choć niewidoczny dla oka, wrażony głęboko 
w pamięć. Szczupła twarz z dwiema podłużnymi bruzdami i jasne spojrzenie 
należały do tego samego dominikanina, który w najstraszliwszej chwili jej życia 
wsparł ją gestem zrozumienia i współczucia. - Ojciec Hieronim - przypomniała 
sobie, tak bowiem nazywano owego zakonnika, który wraz z lekarzem nawiedził 
wówczas dom Arlanzonów. Zdyszana szybkim wspinaniem się na szczyt, przystanęła 
chwilę i znowu spojrzała w górę. Tym razem ojciec Hieronim dojrzał ją i 
uśmiechnął się. Wydawało się, że w tym odludnym miejscu czeka na kogoś, z kim 
umówił się na spotkanie, a przecież dla obojga pojawienie się drugiej osoby było 
zaskoczeniem. Tak zakonnik jak i dziewczyna szukali samotności, wzgórze to 
bywało zazwyczaj puste, kogóż bowiem przyciągały zamkowe baszty popadające w 
ruinę, trudno dostępne, bo na szczycie dość stromej wyniosłości? Ojciec Hieronim 
oderwał się od muru i postąpił parę kroków na spotkanie idącej. Jak zauważyła, 
utykał na jedną nogę. Trinidad popatrzyła w jasne oczy nie znajdując słów, 
którymi pragnęłaby go powitać. - Rad jestem, dziecko, że cię widzę - młody głos, 
o tyle młodszy od twarzy, zagadnął ją jak dawno nie widzianego przyjaciela. - 
Ojciec Hieronim? - spytała niepewnie. - To ja - przytaknął i znowu posłał 
spojrzenie gdzieś daleko ponad jej głową. - Przychodziłam tu często z mamusią - 
zauważyła, a łzy napłynęły jej do oczu. - Mamusia i teraz jest z tobą - 
powiedział poważnie. - Ci, co nas kochali, nawet po śmierci kochają nas nadal. 
Może jeszcze bardziej - dokończył ciszej. - Ojciec też tu bywa? - spytała 
ośmielona jego głosem i spojrzeniem. - Czasami. - A potem nagle dodał, podnosząc 
wzrok ku poszarpanym blankom. - Jakże wspaniały musiał być niegdyś ten zamek! 
Jeszcze i dziś tchnie z niego moc i potęga. Jak z tej ziemi. - Zatoczył ręką 
łuk, którym objął zielone teraz pola i kępy kwitnących głogów przytulone do 
zbocza. Trinidad wiedziała, że szybko miną ich świeżość i barwy. Żar bijący z 
nieba wypali wszelką zieleń wystawioną na niszczycielskie działanie słońca. 
Jedynie gdzieniegdzie, w skąpym cieniu z rzadka rosnących drzew zachowa się 
nieco świeżej trawy, akurat tyle, by wyżywić stadko kóz. - Ojciec sądzi, że w 
naszej ziemi jest moc i potęga? - spytała zaskoczona tonem jego wypowiedzi. - O 
tak! - Głos mu drżał, jak gdyby usiłował opanować gwałtowne jakieś wzruszenie. - 
Czy nie słyszysz, co mówi ta ziemia? Co nam opowiada? przecież do ostatniej 
wojny, przez blisko tysiąc lat, nie deptał jej żaden najeźdźca. Tylko niegdyś 
Maurowie, a potem Francuzi. I nikt więcej. - Nikt więcej - powtórzyła 
zafascynowana jego żarem. - I zauważ, że tak jedni jak i drudzy zostali wyparci. 
- Jak gdyby dla uspokojenia wzburzonych uczuć ojciec Hieronim wsunął ręce w 
szerokie rękawy habitu. - Szczęśliwe zaiste jest położenie tego królestwa. - 
Powiedział cicho. - Żadne inne w Europie nie jest pod tym względem równie 
uprzywilejowane. Dookoła morze. Jedynie z północy Francja. Ale przeszkodą są 
Pireneje. Trudne do przebycia. A wiemy, że od chwili, gdy Hiszpania zapragnęła 
wmieszać się do europejskiej polityki, wszystkie wojny toczyła poza swoim 
terytorium. We Francji, w Italii, w Niderlandach... Dopóki Burbonowie nie 
zasiedli na hiszpańskim tronie, głównym wrogiem była Francja, a dom austriacki, 
panujący w Hiszpanii, rywalizował o hegemonię w Europie z francuską dynastią. 
Ale i to minęło. - Chwilę milczał, a potem dodał gwałtownie: - Zaprawdę 
błogosławiona to ziemia, stworzona do wielkich przeznaczeń i kto wie, jaka 
przyszłość jest jej jeszcze pisana. Trinidad omiotła wzrokiem leżące u jej stóp 
pola. Widziała je tyle razy, tyle razy spoglądała stąd to na zielone, to na 
pożółkłe, to na szare płaty tej tak dobrze znanej ziemi, a oto nagle zobaczyła 
ją jakoś inaczej, jak gdyby z zamkowego wzgórza spływało na nią dziwne światło, 
niby blask owej wielkości i majestatu. Tak, ojciec Hieronim ma rację. To 
królewska ziemia, nie ma drugiej takiej na świecie. Dumna i zawsze wolna. Gotowa 
rozstąpić się, by pochłonąć gwałciciela jej swobody. Schodzili wydeptaną przez 
dawne pokolenia ścieżką, opasującą serpentyną zamkowe wzgórze. Trinidad 
zazwyczaj zbiegała skrótami, teraz jednak, z uwagi na kalectwo ojca Hieronima, 
wybrali wygodniejszą drogę. Przypadłe nisko do ziemi gałęzie cierni, osypane 
białym kwiatem, czepiały się jej sukni jak i habitu zakonnika. Gdy schyliła się, 
by uwolnić zaplątany w kolce brzeg spódnicy, raz jeszcze spojrzała na potężne 
głazy spiętrzone ręką ludzką w obronny kształt zamczyska. W nisko już wiszącym 
słońcu okrągła wieża spływała krwią, poszczerbione mury lśniły niczym roztopione 
złoto. W gotycką arkadę okna wleciał z furkotem dziki gołąb i siadł w pustej 
framudze. Widać miał tu mieszkanie, gdyż powoli, systematycznie zabrał się do 
nocnej toalety. Ostrym dziobem czyścił pióra, skłaniając wdzięcznie giętką 
szyję, rozprostowywał skrzydła, zanurzał głowę w białym puchu, po czym otrząsał 
się, jak gdyby wraz z kurzem i upałem dnia zrzucał z siebie zmęczenie 
długotrwałym lotem, wypatrywaniem pożywienia, lęk przed drapieżnikiem. Tu 
nareszcie czuł się bezpieczny, był u siebie, w domu. ****** - Spotkałam ojca 
Hieronima - oznajmiła Ana pewnego wieczoru, gdy zachodni wiatr przynosił świeży 
powiew od oceanu, chłodząc rozpalone upałem dnia powietrze. - Pytał o panienkę. 
- Pytał? O co pytał? - Jak się panienka czuje i w ogóle... - Ana rozłożyła ręce. 
- Mówił, że jeżeli panienka zechce, może przyjść. Łatwo go znaleźć, wiele 
przebywa w klasztornej bibliotece. Tak powiedział. Minęło parę tygodni, nim się 
zdecydowała. Pustkę, jaką odejście matki pozostawiło w jej osiemnastoletnim 
sercu, należało czymś zapełnić, choćby życzliwym zainteresowaniem ojca 
Hieronima. Do klasztoru Świętego Dominika z Silos wybrała się pewnego 
popołudnia, gdy słońce stało jeszcze wysoko, a sterczący na szczycie wzgórza 
zamek mienił się wszelkimi odcieniami ochry i złota. W miarę, jak zbliżała się 
do celu, olbrzymiała przed nią imponująca bryła klasztornych zabudowań 
skupionych wokół kościoła, najnowszej, bo podniesionej z ruiny dopiero w 
osiemnastym wieku części dawnego opactwa. Klasztor Świętego Dominika z Silos 
liczył osiemset lat, powstał bowiem jeszcze w czasach Cyda, a owa rycerska epoka 
nadała tym sakralnym przecież budowlom kształt obronnej fortecy, jak przystało 
na wszystko to, co wznoszono podczas rekonkwisty. Wysoko ponad dachy wystrzelała 
w niebo wieża kościelna, zbyt smukła i lekka, jak na romański styl całości. 
Grube mury strzegły architektonicznych cudów wnętrza, które wyszły spod ręki 
chrześcijańskiego i mauretańskiego mistrza kamienia. Gdy zapytała furtiana o 
ojca Hieronima, wskazał osobno stojący budynek niedaleko bramy i rzucił krótkie: 
"biblioteka". Biblioteka, podobnie jak infirmeria dla chorych i hospicjum dla 
podróżnych, oddzielone od klauzurowej części klasztoru, dostępne były dla 
każdego. Kręcone schody zawiodły ją na piętro, a potem długi korytarz, 
oświetlony z jednej strony wąskimi oknami przypominającymi strzelnice, 
doprowadził do ciężkich drzwi z poczerniałego drzewa. Przecinał je wielki 
żelazny krzyż uwieńczony cierniową koroną, również z żelaza. Trinidad z trudem 
udało się poruszyć masywną klamkę, ale drzwi uchyliły się zadziwiająco lekko i 
bezszelestnie, zważywszy ich grubość i wagę. Wewnątrz było jasno, mimo 
zastawionych szafami ścian, przez wysokie okna wlewało się słońce, a na dwóch 
długich stołach zalegały stosy ksiąg i rękopisów. W dużym poręczowym krześle 
siedział ojciec Hieronim, a przed nim na rzeźbionym pulpicie spoczywał wielki 
foliał oprawny w pergamin. Nie usłyszał jej wejścia. Chwilę stała niepewna, czy 
wypada przeszkodzić zatopionemu w pracy, ale on widać poczuł jej obecność, bo 
nagle odwrócił głowę i uśmiechnął się. - Cieszę się, że przyszłaś - w jego 
głosie posłyszała szczerą radość. Pierzchło gdzieś onieśmielenie, była oto 
niecierpliwie oczekiwanym gościem, przyjacielem, któremu można powierzyć myśli, 
wrażenia, uczucia. Można z nim nawet podzielić się samotnością jak chlebem i 
zaspokoić głód serca. Podeszła do stołu i spojrzała na rozłożoną na pulpicie 
księgę. - Ojciec pracuje - zaczęła - a ja... - Badam przeszłość tej ziemi - 
wskazał foliał - i jak ta pszczoła zbieram ukryte w tych kartach miody. 
Przerabiam je na pokarm strawny dla naszego wieku. Nowymi słowami oddaję dawne 
treści, dorzucam własne myśli i spostrzeżenia, i to, czego nauczyła mnie 
historia. - Ojciec jest bardzo mądry - zauważyła z podziwem. - Chciałabym mieć 
choć setną część tej wiedzy - wskazała biblioteczne szafy. - U nas też jest 
trochę książek. Wiele przeczytałam. Z mamusią - dokończyła ciszej. Patrzył na 
nią z serdeczną zachętą, rad, że pozbyła się nieśmiałości. - Mamusia wiele mnie 
nauczyła, wszystko, co umiem, jej zawdzięczam. Najwięcej zajmowałyśmy się 
literaturą. Przeczytałyśmy całego Calderona. To nasz ulubieniec. - Jak to 
dobrze, że czujesz piękno jego wierszy i wielkość jego sztuki - zauważył. - To 
mistrz niezrównany. - O tak - przyznała. - Po wielokroć czytam jego dramaty i 
zawsze zachwycam się zarówno ich formą, jak i treścią. Nawet rzeczy okropne 
wydają się piękne i wzniosłe, gdy on o nich mówi. Niestety, i w teatrze 
Calderona życie bywa straszne, podobnie jak w naszych czasach. - Uważasz, że 
życie jest straszne? - Podniósł na nią oczy. - Straszne - przytaknęła. - I 
beznadziejne. - Dobrze, że przyszłaś - zaczął. - Może postaramy się wspólnie, 
aby twoje życie stało się mniej straszne i nie tak beznadziejne. Widzisz, zawsze 
może się zdarzyć coś... - Nie dla mnie - przerwała. - Dla mnie nic się nie 
zdarzy, przynajmniej nic dobrego. Ja muszę zacisnąć zęby i milczeć. - W 
milczeniu jest wielkość i bohaterstwo. Nieodrodna z ciebie córa Hiszpanii. - Tak 
ojciec myśli? Czyż tylko cierpienie jest przywilejem Hiszpanów? - Cierpienie 
znoszone bez skargi - pokiwał głową. - Nikt jak Hiszpanie nie potrafi na 
przykład wszystkiego poświęcić dla honoru. A ich ból zawsze bywa niemy. - Czy 
ojciec wie - rzuciła niespodziewanie - że jestem nieprawym dzieckiem? Nieprawą 
córką Arlanzonów? Plamą na ich honorze? - Wiem. - Ale mamusia moja to anioł. I 
jest w niebie. - Naturalnie, że jest w niebie. - A zawsze mówiła... - Trinidad 
nie mogła dokończyć. Padła na stół, na pokryte ozdobnym pismem karty i zaniosła 
się płaczem. Ojciec Hieronim nie odezwał się ani jednym słowem. Siedział 
nieporuszony, tylko usta drżały mu lekko, jak gdyby modlitwą. Gdy przestała 
płakać, powiedział spokojnie: - Pamiętaj, Calder~on nie zawsze miał rację. O 
wiele ważniejsze niż honor jest czyste sumienie, a przede wszystkim dobroć. 
Najwyższą zaś cnotą jest sztuka przebaczania. Przebaczając największe nawet 
krzywdy, człowiek upodabnia się do samego Boga. - A potem zupełnie innym tonem 
dodał: - Czy mogłabyś do mnie przychodzić? - Ojciec chciałby?... - złożyła ręce. 
- Nauka to lekarstwo na największe smutki. Chciałbym kontynuować twoją edukację. 
- Mój Boże, co za szczęście! - Popatrz, o tu - wskazał na rozłożone na pulpicie 
dzieło. - Ile tu bohaterstwa! Podobnie jak w twoim życiu. - W moim? Jakież to 
bohaterstwo? - Wierz mi, większym bohaterstwem jest ciche znoszenie codziennych 
utrapień niż machanie szablą na polu bitwy. - Ale ja... - Jesteś Hiszpanką, a 
bohaterstwo było zawsze przywilejem tej ziemi. Od początku, od czasów 
starożytnych, przedchrystusowych. Gdy Rzym pokonał Kartagińczyków i Hiszpania 
stanęła przed nim otworem, czy myślisz, że zdobył ją ot tak, bez walki? Patrzała 
na niego pytająco. - Znam parę imion, przed którymi należy pochylić głowę - 
powiedział cicho. - Taki na przykład Luzytańczyk Viriato. Bohater. Albo 
Numancja. Dziś jeszcze można deptać ruiny tego niepokonanego miasta. Jego 
mieszkańcy woleli zginąć w płomieniach, własną wznieconych ręką, niż otworzyć 
bramy przed Scypionem. Rzymski wódz wziął Numancję głodem, a gdy po długim 
oblężeniu wszedł wreszcie w jej mury, zastał jedynie zgliszcza i ulice zasłane 
trupami bohaterów. - I o tym wszystkim ojciec czyta? - Czytam, studiuję. W 
dziejach świata wszystko się powtarza. Sądzę, że i dziś znaleźlibyśmy niejedną 
taką Numancję, może daleko stąd, na drugim krańcu Europy. - Czy ojciec zechce 
mówić ze mną o przeszłości naszej ziemi? - Potoczyła wzrokiem po stojących pod 
ścianami szafach. - Dawne czasy były o tyle lepsze od naszych! - W każdych 
czasach są rzeczy dobre i złe. Przychodź, kiedy zechcesz. Będę przy tobie głośno 
myślał, a potem zapiszę to, co przyjmie odpowiedni kształt. I tę starą treść 
zamknę w nowej formie. Wracała jakaś pokrzepiona, z dziwną nadzieją na coś 
lepszego. Nawet dla niej. Do ojca Hieronima może przychodzić choćby co dzień, 
siadać przy długim stole w chłodnej sali, dotykać zamykanych na rzeźbione klamry 
foliałów i słuchać cichego głosu zakonnika, w którym drży tłumiona pasja, z jaką 
ten człowiek traktuje historię. Fascynowało go bohaterstwo. Tak samo jak i ją. I 
przeszłość. Ta najdawniejsza. I hiszpańska ziemia. Gdy następnego dnia wybrała 
się na zamkowe wzgórze, z szacunkiem dotknęła wielkich głazów, z których 
wzniesiono niegdyś tę obronną fortecę. Wówczas była to twierdza nie do zdobycia, 
nieraz odrzuciła Maurów od tej kastylijskiej ziemi, odparła ataki, wytrzymała 
oblężenie i obroniła to, co kazano jej bronić. Po to ją przecież postawiono. 
Kastylia... mocno bijące serce Hiszpanii, pod niebem tak jasnym i czystym, że 
gdy w nie spojrzeć, poraża lękiem nieskończoność wszechświata. Chyba nigdzie 
powietrze nie jest tak lekkie i przezroczyste, kolory tak żywe, a światła i 
cienie tak wyraziste i ostre, jak tutaj. Trzon Hiszpanii, meseta, wydaje się o 
wiele bliższa niebu niż reszta półwyspu, co gdzieś tam, na krańcach, opada 
stromo ku morskim wybrzeżom. Grzebienie granitowych skał długimi pasmami znaczą 
pradawne jakieś wewnątrzziemskie ruchy, które przed milionami lat pomogły 
wyrzucić na powierzchnię i spiętrzyć w górskie łańcuchy zbędne w czeluściach 
głazy i kamienie. Dlatego też Hiszpania jest po Szwajcarii najbardziej górzystym 
i najwyżej położonym krajem Europy. Mówią o niej jeszcze inaczej, że jest to 
kraj najbardziej afrykański w Europie i najbardziej europejski z krajów Afryki. 
Czegóż bowiem nie można powiedzieć o ziemi tak różnej od reszty ziem Starego 
Świata? I choć od Afryki dzieli ją zaledwie wąziutki przesmyk Gibraltaru, a od 
Europy najeżone szczytami, oprószone śniegiem Pireneje, to właśnie przez te 
górskie przełęcze Hannibal przeprowadził słonie, przeszedł Alpy i spadł na Rzym, 
by nad Jeziorem Trazymeńskim pokonać niezwyciężone dotąd legiony. W parę dni 
potem znowu siedziała w poręczowym krześle obok ojca Hieronima, wpatrzona w dwa 
brązowe popiersia zdobiące szczyt dwóch sąsiadujących ze sobą szaf. - Widzisz 
tych ludzi? - mówił zakonnik. - Zapamiętaj ich imiona. Ten na lewo to Herodot, 
ten drugi to Tucydydes. Choć żyli oni czterysta lat przed narodzeniem Chrystusa, 
świat nie zapomni o nich do końca swego istnienia. Im zawdzięczamy to, co się 
nazywa historią. - Historią? - powtórzyła z niedowierzaniem. - Jak to? - 
Historią - przytaknął. - To greckie słowo, bo i ludzie ci byli Grekami, a znaczy 
ono tyle, co "poszukiwanie wiedzy", chodzi zaś przede wszystkim o poznanie 
przeszłych wydarzeń, których skutki często trwają do naszych czasów. - Herodot, 
Tucydydes - powtórzyła posłusznie, posyłając spojrzenie odlanym w brązie 
twarzom. - Herodota zwą "ojcem historii". Na samym wstępie swego dzieła wyjaśnił 
on, jaki był cel jego pracy. Oto pragnął uwiecznić wielkie i bohaterskie czyny 
dokonane zarówno przez Greków, jak i przez barbarzyńców, bał się bowiem, by nie 
zatarły się one w pamięci potomnych. Bo widzisz, dziecko, gdybyśmy nie 
przyswoili sobie doświadczeń naszych poprzedników, żylibyśmy dziś w świecie 
dziwnie płaskim i ubogim, szarym, bo pozbawionym światłocieni. - To prawda - 
przyznała. - Chociażby nasz zamek. Bez niego cała okolica utraciłaby jakieś 
wielkie i piękne wartości. Są jednak ludzie, którzy tego nie widzą i nie czują. 
- Wielu jest takich - pokiwał głową. - Pozbawieni są tego, co życiu przydaje 
smaku, a świat czyni barwnym i ciekawym. - A Tucydydes, ojcze Hieronimie? - 
Opowiadają, że dzieło Herodota wzruszyło go do łez. Postanowił też pójść w ślady 
mistrza. Pragnął jednak ulepszyć jego metodę. Nie wystarczało mu już zapisanie 
faktów, chciał wyjaśnić i komentować wydarzenia, poznawać przyczyny wypadków, 
motywy postępowania bohaterów. Tłumaczyć przeszłość, by lepiej zrozumieć własną 
epokę. Historia - według niego - winna przynosić pożytek tym, co zapragną zbadać 
minione dzieje, aby wyciągać z nich wnioski, doszukiwać się analogii, czerpać 
naukę. Ludzie przecież, choć żyją w różnych czasach, charakterem i działaniem 
bardzo są do siebie podobni. - Więc i my czujemy podobnie jak ci, co żyli tu 
kilka wieków temu? - Podniosła wzrok ku brodatym twarzom greckich mędrców. - 
Podobnie, dziecko. Zmieniają się metody i obyczaje, ale serce ludzkie bije tym 
samym rytmem, pulsuje tą samą miłością, samozaparciem się i poświęceniem, drży 
nienawiścią, fałszem i zdradą, ściska je ten sam lęk, gdyż zawsze tak samo boi 
się śmierci i cierpienia. - Mój Boże - westchnęła - jakie to wszystko dziwne! - 
Dziwne, masz rację. Umysł ludzki od wieków stara się zgłębić tajemnicę życia, 
szczęścia, nieśmiertelności. Usiłuje przebić zasłonę... Tak samo i historia. 
Herodot nauczył badać i porównywać różne wersje jednego wydarzenia. Tucydydes o 
wiele więcej wymaga. Posługuje się metodą naukową w całym znaczeniu tego słowa, 
na owe czasy nowatorską i niezwykle śmiałą. Na przykład dzięki niemu znamy 
dokładnie dzieje wojny peloponeskiej, a tu widzisz pięknie wydany egzemplarz 
owego dzieła przełożony na język kastylijski. Przejrzyj je, a zobaczysz, jak ten 
grecki historyk opisuje przyczyny, przebieg, a także i skutki konfliktu, który 
rzucił przeciw sobie Spartę i Ateny. Kilka następnych dni przesiedziała cichutko 
pod oknem biblioteki zatopiona w trudnej lekturze. Miała teraz o czym myśleć. 
Historia! Cóż to za pasjonująca nauka! Rozgrzebywanie grobów, które zamiast 
śmierci zamykają niezniszczalne życie. Odkrywanie tajemnic, które czas nierzadko 
zasypał "kurzem wieków", by na zawsze pozostały nieodgadnione. Tak, to właśnie 
była historia. Pamięta, jak przed kilku laty stary Miguel, wykopując uschnięty 
pień figowca, wyłuskał spośród splątanych korzeni oblepiony ziemią pistolet 
sprzed dwustu lat - tak przynajmniej dziadek określił wiek owej broni. Piękna to 
była sztuka! Po oczyszczeniu. Bo z początku wyglądała na sczerniały kawałek 
drewna naszpikowany gdzieniegdzie zardzewiałym żelazem. Ale potem... Dziadek 
powiesił cenne znalezisko nad kanapą, pod portretem owego Arlanzona, który 
odznaczył się w bitwie pod Pawią, kiedy to Karol V wziął do niewoli młodego 
króla Francji Franciszka. Zaciekawiła ją wówczas ta broń, podziałała na 
wyobraźnię. - Do kogo mogła należeć? - snuła domysły. - Czyja ręka upuściła ją w 
naszym ogrodzie, gdzie tyle lat przeleżała zaplątana wśród korzeni figowca? Czy 
po raz ostatni użyto jej do obrony życia, czy do zadania śmierci? Matka też była 
pod wrażeniem owego przedmiotu. - Zdawało się, że dobrze znamy nasz ogród - 
mówiła - a oto nie wiadomo, jakie jeszcze kryje przed nami zagadki. Ale stary 
Miguel wiedział wszystko o Arlanzonach. - To niechybnie pistolet, z którego 
zabito don Diega - zauważył. - Zbrodni przecież dokonano tu, w ogrodzie. Czyż 
nie tak było, don Luis? - Nie sądzę - mruknął dziadek, otrzepując ręce uwalane 
ziemią. - Kto zabił don Diega i dlaczego? - nie wytrzymała Trinidad. - Nie 
wiadomo, czy go zabito. - Dziadek ruchem ręki odprawił ogrodnika. - Służba lubi 
krwawą wizją ubarwiać szare zazwyczaj i zwykłe fakty. Miguel plecie głupstwa, 
stary już jest i w piętkę goni - zakończył, odwracając się od dziewczyny. 
Trinidad jednak nie pozostawiła pytania bez odpowiedzi. - Powiedz, Miguelu - 
przydybała ogrodnika przed nie zasypanym jeszcze dołem po figowcu. - Co to za 
don Diego i kto go zabił? - Don Luis nie chce o tym mówić. Słyszała panienka. - 
Stary wbił łopatę w ziemię. - Lepiej zapomnieć o don Diegu i o pistolecie. - Ale 
ja muszę wiedzieć - upierała się. - Don Diega zabił jego własny ojciec, ot co! - 
wybuchnął Miguel. - Z tegoż pistoletu - wskazał głową dom. - Skąd o tym wiesz? - 
Wszyscy o tym wiedzą, cała okolica, don Luis także, tylko nie trzeba tego przy 
nim wspominać. To brzydka karta w dziejach Arlanzonów i don Luis wolałby 
zapomnieć. - Kiedy to się stało? - indagowała. - Za króla Filipa Czwartego, 
panienko. Wówczas, gdy trząsł Hiszpanią hrabia Olivares, wszechwładny faworyt. - 
I ty tak dobrze znasz historię? - zdumiała się. - Umiesz czytać? - Umiem, 
panienko. Czemu nie? A historię naszego kraju dobrze znam, bo mnie to zawsze 
ciekawiło. No i chciałem wszystko wiedzieć o Arlanzonach. Przecież im służę. - 
Ujął łopatę. - Urodziłem się na ich ziemi, ojciec, dziad i pradziad też im 
służyli. Inaczej tu wówczas bywało, o, inaczej. Jeszcze i ja pamiętam. Biedny 
don Luis - splunął. - A teraz, panienko, proszę iść na spacer, ja mam robotę. - 
Słuchaj, Miguelu, musisz mi powiedzieć... Czy nie rozumiesz, że oka nie zmrużę 
całą noc, jeśli się nie dowiem? Dlaczego ojciec zabił syna? Za co? - Po co 
panience znać takie stare i krwawe dzieje? - nachmurzył się ogrodnik. - Po to, 
bo mnie też interesuje historia. - Interesuje panienkę? - Miguel wyprostował 
się, zsunął z czoła kapelusz i przyjrzał się uważnie dziewczynie. - Don ~alvaro, 
ojciec don Diega był zaprzedany duszą i ciałem faworytowi - powiedział wreszcie 
- a don Diego należał do stronników króla. Pragnął pomóc Filipowi wyzwolić się 
spod tyranii Olivaresa. Niestety, król był słaby. Pierwszy spisek nie udał się, 
a don Diego przypłacił to życiem. Dopiero potem, po jego śmierci, król odesłał 
faworyta. - I don ~alvaro zabił własnego syna? - A zabił. Dlaczego by nie? Syn 
bruździł, stał na drodze do honorów, zaszczytów i pieniędzy. Czy panienka myśli, 
że wszyscy Arlanzonowie byli święci? Więcej nic już z niego nie wydobyła, za to 
z matką długo rozmawiały o tej tragicznej historii. - Zapomnij o tym - 
zakończyła Mercedes. - Dziadek nie chce, by ktokolwiek wiedział. - Miguel mówi, 
że wszyscy wiedzą. - Niestety - westchnęła matka. - Takie wiadomości przenoszą 
się z pokolenia na pokolenie, ludzi interesują zbrodnie, a służba szczególnie 
lubi grzebać się w przeszłości chlebodawców. - Dziadek nie ma powodu wynosić się 
nad innych - wybuchnęła Trinidad. - Gdyby dobrze poszukać, może znalazłyby się 
inne, podobnie krwawe plamy na tarczy Arlanzonów. Zbrodnia to chyba większa ujma 
na honorze, niż twoje przewinienie. - Zamilcz, proszę - matka ręką zamknęła jej 
usta. - Gdyby ojciec słyszał! - To przecież prawda. - Prawda, ale dla niego 
wspomnienie dawnej wielkości Arlanzonów to wszystko, co mu pozostało. On tym 
żyje. Postaraj się go zrozumieć. Jego przodkowie stali blisko tronu, a i on za 
młodu... A teraz, co ma? Jest stary i ubogi, i odsunięty od wszelkich spraw tego 
świata. Czuje się jak na wygnaniu, w tym zapadłym kącie Kastylii, zapomniany, 
jak gdyby już za życia leżał w grobie. Żal mi go, bo wiem, jak boleje nad tym 
upadkiem naszej rodziny. Grand hiszpański, a podobny żebrakowi. Ubóstwo 
zepchnęło go w cień, kazało przemykać się chyłkiem, poboczami życia. Jest 
doprawdy godzien litości. - Wcale go nie żałuję! - obruszyła się Trinidad. - 
Mając taką córkę jak ty, powinien czuć się równy królom. A on cię tak traktuje? 
Zamiast najczulszej miłości ma dla ciebie jedynie pogardę i ciągle wypomina 
twoją hańbę. Nieraz słyszałam. - Ma rację - przyznała cicho Mercedes. - Znieść 
tego nie mogę! - krzyknęła Trinidad. - Nienawidzę Arlanzonów, nienawidzę ich 
pychy! To potwory! Ty będziesz kiedyś w niebie, a ich strawi ogień piekielny. 
Pycha to najgorszy z grzechów. To ona zgubiła ludzkość. Przypomnij sobie bunt 
aniołów. To przez pychę ten najwspanialszy "Niosący światło" Lucifer stał się 
Szatanem. - Cicho, Trini. Wszystko co mówisz, nie zmniejszy mojej winy. Ojciec i 
tak okazał miłosierdzie. Miał prawo zamknąć mnie na resztę życia w klasztorze. 
Rozłączono by nas. Czy wyobrażasz sobie, co by się z tobą wówczas stało? - Żadna 
siła nie oderwałaby mnie od ciebie! - Trini mocno przywarła do matki. - A 
dziadka nie broń. Jego podobnie jak wszystkich poprzednich Arlanzonów, rozsadza 
pycha. Nie rozumiem tylko, z czego jest taki dumny. - Dość, Trini, dość. - 
Mercedes położyła kres niebezpiecznej rozmowie. Trinidad jednak, ilekroć 
spojrzała na zawieszony na ścianie pistolet, oczami wyobraźni widziała tragiczną 
scenę w ogrodzie, gdy jeden z Arlanzonów dla zysku przelewał krew własnego syna. 
****** - Czy nie naprzykrzasz się zbytnio ojcu Hieronimowi? - zaniepokoiła się 
któregoś wieczoru do~na In~es, gdy Trinidad z wypiekami na twarzy siadała do 
kolacji. - Ojciec Hieronim uchodzi za człowieka wielce uczonego - dodał dziadek. 
- Pewnie mu przeszkadzasz. - Ojciec Hieronim rozmawia ze mną - oznajmiła z dumą. 
- Tak jego jak i mnie interesuje historia naszej ziemi. Wiele czytam i... - 
Rozmawia z tobą! - Zaśmiał się urągliwie dziadek. - No cóż, jeśli mu to 
odpowiada... Mam tylko nadzieję, że w klasztorze nie ukrywa się żaden podejrzany 
oficer. Widelec wysunął się ze zesztywniałych nagle palców Trinidad i z brzękiem 
upadł na talerz. - Wstań od stołu. - Don Luis nie spojrzał nawet na wnuczkę. - 
Idź do swojego pokoju - dodała do~na In~es, przełykając z trudem kęs twardej 
baraniny. Przez dwa dni Trini nie opuściła sypialni, don Luis nie pozwolił żonie 
zajrzeć do dziewczyny. - Zachowała się niewłaściwie - zauważył, nie patrząc na 
posępną twarz donii In~es. - Czuje się bardzo nieszczęśliwa po śmierci Mercedes 
- powiedziała babka cicho - a ojciec Hieronim... - Nie mam nic przeciwko jej... 
zażyłości z tym zakonnikiem - przerwał don Luis szorstko. - To świątobliwy 
człowiek i jego wpływ na nią będzie zawsze zbawienny. Dziwi mnie tylko, że mąż 
tak światły znajduje upodobanie w towarzystwie tak głupiej dziewczyny. - 
Trinidad nie jest głupia - zaprotestowała babka. - Nie jest głupia? - Don Luis 
podniósł na żonę zdumione spojrzenie. - Co ty wygadujesz? Jakie może być dziecko 
francuskiego żołdaka? - dorzucił z pogardą. - Wiesz przecież, co ci barbarzyńcy 
wyrabiali podczas wojny. - Trinidad jest także dzieckiem naszej Mercedes - do~na 
In~es odłożyła widelec. - Czasem mam wątpliwości, czy to rzeczywiście moja córka 
- burknął don Luis i rzucił serwetkę na stół. - Luis! - do~na In~es mocno 
zacisnęła drżące dłonie. - Czy wiesz, co powiedziałeś? - Wiem, wiem - wzruszył 
ramionami. - Wiem także, że moja córka nigdy nie zapomniałaby się do tego 
stopnia. To twoja krew, krew Perezów wszystkiemu winna. Dla kobiety z rodu 
Arlanzonów taka hańba byłaby nie do pomyślenia. - O tak - przyznała do~na In~es, 
a czerwone plamy wystąpiły na jej blade zazwyczaj policzki. - Członkowie rodu 
Arlanzonów kierowali się swoim własnym kodeksem moralnym. Dla nich najprościej 
było zabić. - Wstała nie patrząc na męża i wyszła z jadalni. Pierwszy raz w 
życiu głośno zamknęła drzwi. ****** - Ojcze Hieronimie - Trinidad poprawiła się 
w poręczowym krześle. - Czy my właściwie wiemy coś pewnego o tych tak bardzo 
odległych czasach, kiedy to upadło cesarstwo rzymskie, a barbarzyńcy zalali 
naszą ziemię? - Wiemy, dziecko, nawet bardzo wiele. - Ojciec Hieronim zapatrzył 
się w przejrzyste jak szyba niebo. - Cień cesarstwa rzymskiego blednie coraz 
bardziej i ostatecznie znika w 476 roku. Barbarzyńcy zaś już od początku wieku 
najeżdżają Hiszpanię. Wandalowie, Alanowie, Swewowie, wreszcie Wizygoci - oto 
germańskie plemiona, które przeszły Pireneje w poszukiwaniu dogodniejszych 
warunków bytowania. - Jak histora nazywa owe czasy? To przecież nie 
starożytność, prawda? - To wieki średnie, dziecko. - Wieki średnie? A ja 
myślałam, że wieki średnie zaczynają się o wiele później. - Wieki średnie 
zaczynają się wraz z upadkiem Zachodniego Cesarstwa Rzymskiego, a kończą się 
odkryciem Ameryki. To znaczy na takie okresy historycy podzielili trwanie naszej 
doczesności. Wieki średnie, to, jak widzisz, tysiąc lat. - Tysiąc lat! A 
dlaczego tak je nazwano? - Właściwie powinno się mówić "wieki środkowe", 
znajdują się bowiem w środku, między starożytnością a renesansem. Renesans - 
odrodzenie - nawiązuje do starożytności, w literaturze i sztuce stara się 
naśladować Greków i Rzymian. Modna jest mitologia, pisarze i poeci sprowadzają 
na ziemię bóstwa rzymskiego i greckiego Olimpu. Wieki średnie nie naśladują 
niczego, tworzą własną, oryginalną kulturę, pozostawiają po sobie nie tylko 
świadectwo wyższości ducha, ale i wspaniałe twory ludzkiej ręki: ażurowe katedry 
czy zamczyska do naszego podobne. Hiszpania szczególnie jest bogata w tego 
rodzaju pamiątki. - Ale ci barbarzyńcy... To przecież byli ludzie dzicy, 
prymitywni i okrutni. - Barbarzyńców łatwo ucywilizować. Poddali się oni bez 
oporu kulturze rzymskiej. Uznali jej wyższość, przyswoili sobie język łaciński, 
przyjęli chrześcijaństwo. Siłę ich jednak osłabiała niezgoda. Bez przerwy 
walczyli między sobą o władzę. Zwyciężyli najmocniejsi, to znaczy Wizygoci. - W 
kolegiacie w Covarrubias jest kielich mszalny z epoki Wizygotów - przypomniała. 
- Słyszałam raz, jak zakrystian mówił o tym jakimś cudzoziemcom. - Widziałem go 
- skinął głową ojciec Hieronim. - Cały złoty, wysadzany drogimi kamieniami w 
stanie nieledwie surowym. Nie znano wówczas sztuki dzisiejszych szlifierzy. - 
Więc i tu, u nas, byli Wizygoci - zamyśliła się. - Tak, Wizygoci. Pomieszali się 
szybko z ludnością Hiszpanii i założyli królestwo. Studiując historię tej ziemi, 
natkniesz się nieraz na te obco brzmiące, bo germańskie, imiona wizygockich 
królów, jak Leovigildo, Recaredo czy Rodrigo. To ostatnie Hiszpanie wcześnie 
uznali za swoje, tak przecież nazywał się bohaterski Cyd. - I co się potem z 
nimi stało, z tymi Wizygotami? - Rozpłynęli się w hiszpańskim morzu, wchłonięci 
przez zromanizowanych Celtiberów. Dokonali jednak wielkich rzeczy. Za ich 
panowania rozkwita tu wspaniała kultura, a najwybitniejszym jej przedstawicielem 
był święty Izydor, biskup Sewilli, żyjący na przełomie VI i VII wieku 
"Świecznik" owej epoki, jak go nazwano. - Czego dokonał? - Napisał dzieło, które 
dla średniowiecza stało się summą wszelkiej wiedzy. To dwadzieścia ksiąg 
"Etymologii". Zawarł w nich wszystko to, co wówczas wiedziano o świecie, 
wszelkie znane nauki, jak teologia czy prawo, anatomia i zoologia, geografia, 
astronomia, matematyka. Zasługi jego są ogromne, ocalił bowiem od zapomnienia i 
od zguby wiedzę starożytnych. Ponadto opisał obrzędy i obyczaje, podał nawet 
miary i wagi, jakich wówczas używano, oraz przekazał sto innych pożytecznych 
wiadomości, które dla historyków stały się jak gdyby objawieniem tamtej, tak 
odległej epoki. - Jak długo trwała ta świetność? - Jakieś dwieście lat. Kres jej 
położyli Arabowie, zwani tu Maurami, gdy w 711 roku wylądowali na południu 
Hiszpanii i w bitwie nad rzeczką Guadalete rozgromili wojska don Rodriga, 
ostatniego króla Wizygotów. Tym samym zamknął się kolejny okres dziejów tej 
ziemi. Zaczynały się nowe czasy, nowe panowanie, nowa wojna przeciw najeźdźcom, 
która tym razem trwać będzie prawie osiem wieków. Po takiej rozmowie głowa aż 
huczy od nawału myśli, od wrażeń. Oto ojciec Hieronim otwierał przed nią drzwi 
prowadzące do nieznanego dotąd, nieprzeczuwalnego nawet, a tak realnego świata. 
To wszystko, o czym mówili, było, działo się tu, w jej ojczyźnie, w tej 
Hiszpanii sekretnej i tajemniczej, zamkniętej jak gdyby na dwa spusty przed 
oczami współczesnych. - Wyczytałam, że świętego Izydora, który przecież umarł w 
Sewilli, pochowano w Leonie - powiedziała któregoś dnia - i że wiele jest w tym 
mieście pamiątek z najdawniejszych czasów. - To prawda. - Ojciec Hieronim 
odłożył pióro. - Le~on to jedno z najstarszych miast Hiszpanii. Powstało już w 
pierwszym wieku na miejscu obozu rzymskiego legionu i od niego wzięło nazwę. - 
Był tam ojciec? - Byłem. To niedaleko stąd. - I co? Widział ojciec grób świętego 
Izydora? - Widziałem. W XI wieku Ferdynand I król Leonu wzniósł wspaniałą 
bazylikę i tam umieścił relikwie świętego. Czciła go cała średniowieczna Europa, 
uważając za swojego patrona. Pielgrzymowano do jego grobu. Sewilla była naonczas 
w rękach Maurów. Ferdynand wykupił szczątki świętego biskupa, dając za nie tyle 
złota i srebra, ile ważyły. Sprowadził je do Leonu i złożył w głównym ołtarzu, 
pod tabernakulum. Tę bazylikę wybudowano na miejscu dawniejszego kościoła. Jest 
tam krypta z kamienną chrzcielnicą z epoki Wizygotów oraz wiele prastarych 
nagrobków z tamtych czasów. Aż się nie chce wierzyć, że te kamienie przetrwały 
tyle stuleci. - Jaki ojciec szczęśliwy, że to wszystko widział. Takie cuda! - 
Zacisnęła ręce. - Tyle piękna, tyle bogactwa w tej naszej Hiszpanii i to 
wszystko nie dla mnie. Ja nic nie widziałam, nigdzie nie byłam. Najwyżejw 
Covarrubias... Nie znam ani wielkich miast, ani morza, ani pomarańczowych gajów 
Południa, ani zielonych lasów Północy. Ot, choćby i Le~on... To przecież 
niedaleko od nas, prawda? Ale dla mnie to tak, jak gdyby owo miasto leżało w 
Ameryce. Świat przede mną zamknięty, zaryglowany na głucho, zabity deskami. I 
nigdy nie zdołam otworzyć tych zamków, odsunąć rygli i zajrzeć i napełnić oczy 
pięknem nagromadzonym przez setki lat dla przyszłych pokoleń. A więc i dla mnie. 
- Nie mów tak - ojciec Hieronim poruszył się niespokojnie. - Przyszłość jest 
zakryta przed naszymi oczami, nie wiadomo, co cię jeszcze czeka. Czyż ja w 
młodości mogłem przypuszczać, że przyjdzie mi dokonać żywota w hiszpańskim 
klasztorze? A przecież... Przerwało mu wejście młodego zakonnika, który ciekawym 
spojrzeniem objął biblioteczne szafy. - Ojciec przeor prosi was, ojcze 
Hieronimie - powiedział ściszając głos. - Otrzymał jakieś listy... - Listy? - 
zdziwił się ojciec Hieronim. - Już idę - zamknął stojącą na pulpicie księgę. - 
Wybacz, dziecko - zwrócił się do dziewczyny. - Ja również pójdę. - Trinidad 
wstała. Nigdy sama nie zostawała w bibliotece, choć ojciec Hieronim z pewnością 
pozwoliłby jej poczekać na siebie w tej sali. Wracała powoli, zamyślona. Co to 
powiedział ojciec Hieronim? Że nigdy nie przypuszczał... tak, nie przypuszczał, 
że dokona żywota w hiszpańskim klasztorze. W hiszpańskim? Tak to dziwnie 
powiedział, jak gdyby sam nie był Hiszpanem. Nie był Hiszpanem? Ojciec Hieronim? 
Niemożliwe! On, tak pilnie studiujący historię tej ziemi? Coś się jej z 
pewnością przywidziało. Było jeszcze wcześnie, nie chciała wracać do domu. 
Wolała pójść na zamkowe wzgórze. Obeszła zamek dokoła. Mury były mocne, 
gdzieniegdzie tylko nadgryzione czasem, wypalone słońcem, wyszczerbione deszczem 
czy wichurą. Nad całą prawie budowlą rozpinał się dach, dość jeszcze szczelny. 
Okrągła wieża patrzyła wąskimi szparami strzelnic, okna w głównym korpusie 
wycięto w łagodny kształt romańskiego łuku. Podstawa wyrastała z ziemi, osadzona 
głęboko w fundamentach ociosanymi w sześcian głazami. Dotknęła chropowatych 
kamieni, między którymi, bliżej szczytu, wił się czerwony zygzak cegły. Siadła 
pod wieżą, tam gdzie tyle razy siadywała z matką, i jak zwykle zapatrzyła się w 
rozłożoną u jej stóp kastylijską ziemię. Co chciał jej powiedzieć ojciec 
Hieronim? Z pewnością coś ważnego. Przeszkodzono mu. Ojciec Hieronim... 
serdeczny przyjaciel, jedyny człowiek szczerze jej życzliwy, a jednocześnie 
równie tajemniczy jak Hiszpania, równie sekretny, jak przeszłość tej ziemi. Co o 
nim wiedziała? Nic. Gdzie żył i co robił, zanim został zakonnikiem? I dlaczego 
wstąpił do klasztoru? Pierwszy raz zadała sobie te wszystkie pytania i 
gwałtownie zapragnęła otrzymać na nie odpowiedź. Musi dowiedzieć się. Zapyta go 
wprost. Nie obrazi się przecież, najwyżej nie odpowie. Ale ojciec Hieronim 
odpowiedział. Gdy nazajutrz jak zwykle stawiła się w bibliotece, ujrzała go nad 
rozłożonym na pulpicie łacińskim foliałem. - Przeszkodzono nam wczoraj - zaczął. 
- Bardzo długo zatrzymał mnie przeor. Nawet gdybyś została, nie doczekałabyś się 
mojego powrotu. - Ojcze Hieronimie - siadła w swoim krześle. - Czy mogę o coś 
zapytać? - Pytaj, dziecko. - Twarz zakonnika nie wyrażała najlżejszego 
zakłopotania. Milczała, zdjęta nagle obawą, że tym pytaniem zburzy coś, co było 
najcenniejsze w jej obecnym życiu, a bez czego nie potrafiłaby się już obejść. - 
Co się stało? - W jasnych oczach ojca Hieronima zapalił się jakiś błysk, który 
natychmiast zgasł. - Ojciec tak dziwnie wczoraj powiedział... - nie wiedziała, 
jak dokończyć. - Co powiedziałem? - Że przyszłość przed nami zakryta i... - Bo 
to prawda - przerwał. - I że ojciec nigdy nie przypuszczał, że przyjdzie mu 
dokonać żywota w hiszpańskim klasztorze. - Wyrzuciła jednym tchem. - I to też 
prawda - zauważył. - Co więc cię tak dziwi? - W hiszpańskim klasztorze - 
powtórzyła z naciskiem. Coś jak gdyby uśmiech, a może grymas bólu poruszył wargi 
zakonnika. - Przecież jestem w hiszpańskim klasztorze - wyjaśnił spokojnie. - 
Ale ojciec tak to powiedział... - zamilkła. - Jak? - Jak gdyby nie był Hiszpanem 
- dokończyła ciszej. Ojciec Hieronim zwrócił głowę w stronę okna. Wydawało się 
nawet, że zapomniał o dziewczynie, która nie spuszczała oczu z jego twarzy. - 
Cóż więc z tego? - zapytał po dłuższej chwili milczenia. - Czy miałoby to dla 
ciebie jakiekolwiek znaczenie, gdybym nie był Hiszpanem? - O tak, tak - jęknęła. 
- Ale ojciec jest Hiszpanem, prawda? Ojciec tak kocha nasz kraj... - Kocham go - 
przyznał - to teraz moja ojczyzna. Ostatnia na tym świecie. - Ostatnia? - 
Uchwyciła się stołu. - A jaka była ta pierwsza, prawdziwa? - Czy nie jesteśmy 
pielgrzymami na tej ziemi? - odpowiedział pytaniem. - Wspólna dla nas wszystkich 
ojczyzna jest w niebie. - Ale ja mówię o ojczyźnie ziemskiej. - Urodziłem się 
daleko stąd - pochylił głowę. - Hiszpania stała się moją ojczyzną z wyboru. - 
Dlaczego Hiszpania? - Ledwie mogła usiedzieć, tak drżała z niecierpliwości. 
Czuła, że za chwilę usłyszy coś, co zniszczy jej spokój i na zawsze zatrzaśnie 
przed nią drzwi tej biblioteki. Ojciec Hieronim ze zdumiewającą cierpliwością 
poddał się temu badaniu. Wydawało się nawet, że pragnie pomóc dziewczynie w 
podjęciu jakiejś decyzji czy w rozwiązaniu problemu. - Dlaczego? - powtórzyła. - 
Przybyłem tu z armią Napoleona - powiedział wreszcie tak cicho, że ledwie 
dosłyszała. - Ale nie jestem Francuzem - dodał głośniej. - Wiem - podniosła 
głowę. - Ojciec jest Polakiem, prawda? Polakiem - nieledwie krzyknęła. - 
Zgadałaś. - Spojrzał jej prosto w oczy. - Czy to coś złego? - uśmiechnął się 
smutnie. - To straszne, straszne! - Zerwała się i roztrącając stojące przy stole 
krzesła rzuciła się do drzwi. ****** A więc koniec. Nie ma już ojca Hieronima, 
nie ma bibliotecznej sali, nawet zamkowe wgórze przestało fascynować odwiecznymi 
murami i okrągłą wieżą. Przeszłość - a tym samym historia - utraciła urok 
tajemnicy, bo ostatecznie cóż nas może obchodzić to wszystko, co działo się 
przed setkami lat? Czy pytamy potrącony nogą kamień, ile wieków tu leży i kto 
umieścił go na naszej drodze, kto ociosał, nadając taki, a nie inny kształt 
kamiennej bryle, wreszcie kto pokrył jego powierzchnię nieczytelnym już napisem 
w nieznanym języku? Kto i w jakim celu wyżłobił w tej tak twardej materii, która 
tym razem posłuszna niczym glina poddała się ręce artysty, owe zachwycające 
postacie ludzi, zwierząt, ptaków, owe kwiaty godne wschodnich ogrodów, by 
ucieszyć oko przechodnia? To wszystko nie miało właściwie sensu. Życie było 
zupełnie inne, niosło inne wymagania, zmuszało do uważnego spojrzenia na obecną 
chwilę, choćby ten obecny czas był równie twardy i szary jak ów kamień. Prawie 
całe dnie spędzała teraz w domu, przeważnie w parterowym pokoju, gdzie 
zgromadzono resztki rodzinnego księgozbioru. Do spacerów wystarczał jej ogród. - 
I cóż ojciec Hieronim? - zagadnął raz dziadek przy obiedzie, a sarkastyczny 
uśmiech wygiął jego suche wargi. - Skończył z tobą? - To ja z nim skończyłam - 
odpowiedziała wyniośle. - Ty? - pierwszy raz don Luis przyjrzał się uważnie 
wnuczce. - Chyba nie zachowałaś się niewłaściwie? - zaniepokoiła się do~na 
In~es. - Nie, babciu. Po prostu wolę teraz siedzieć w domu, a do spaceru mam 
ogród. - Bardzo słusznie - nieprzyjemny uśmiech nie schodził z ust dziadka. - 
Gdybyś była moją prawowitą wnuczką, nigdy nie zezwoliłbym na takie samotne 
bieganie po okolicy. Pannom z domu Arlanzonów na spacerze zazwyczaj towarzyszył 
służący. Ale ty... - Tak, wiem - powiedziała odrobinę za głośno. - Ja nie jestem 
panną z domu Arlanzonów. - Jesteś naszą wnuczką - stwierdziła sucho do~na In~es, 
podczas gdy don Luis po raz drugi spojrzał na dziewczynę z nowym jakimś 
zainteresowaniem. Wieczorem do~na In~es zapytała jednak męża, czy nie byłoby 
warto zobaczyć się z ojcem Hieronimem. - Nie trzeba - uciął don Luis, zasiadając 
w ulubionym fotelu. Więcej o tej sprawie nie mówiono, a Trinidad przy stole 
powróciła do dawnego milczenia. Najbardziej niespokojna była Ana. - Ojciec 
Hieronim pytał, czy panienka nie chora - powiedziała, gdy minął pierwszy tydzień 
nieobecności dziewczyny w klasztornej bibliotece. - Widziałaś go? - Nie. 
Przysłał specjalnie brata Józefa, żeby dowiedzieć się o panienkę. - Rozmawiałaś 
z nim? - Tak. Mówił, że ojciec Hieronim bardzo się martwi. Panienka była wówczas 
w ogrodzie, gdy przyszedł brat Józef, ale właśnie nadeszła do~na In~es... - I co 
babcia? - Nic. Kazała podziękować ojcu Hieronimowi za troskliwość i powiedziała, 
że panienka jest zdrowa. - Ana to bladła, to czerwieniała, nie śmiała jednak 
zapytać, choć wiedziała, że coś gnębi jej panienkę. Trinidad leżała już w łóżku. 
Jedyna świeca paliła się na komodzie, za oknem terkotały świerszcze i stała 
parna noc bez gwiazd. Do pokoju co chwila wpadała ćma i krążyła dokoła płomyka. 
- Słuchaj, Ano - zaczęła Trinidad. - Słucham, panienko. - Ana skwapliwie 
przysiadła w nogach łóżka. - Czy byłaś gdzieś poza tym domem? - Byłam, panienko. 
- Gdzie? - W Leonie, panienko, to duże miasto. - Byłaś w Leonie? - Tak, 
panienko. - Kiedy? - O, bardzo dawno temu. To moje miasto. Tam się urodziłam. - 
To ty nie jesteś tutejsza? - Nie, panienko. Przyjechałam tu, jak wyszłam za mąż. 
Mój Paco był stajennym u don Luisa. To dawne czasy. Paco umarł młodo, kopnął go 
znarowiony koń. I ja zostałam... - Jak tu wtedy było? - Zupełnie inaczej niż 
teraz - Ana trzęsła głową. - Panienka Mercedes miała dziesięć lat, dziecko 
śliczne jak obrazek. I don Luis nie ten co dziś, jeździł do Madrytu... - A 
babcia? - Do~na In~es miała perły w uszach i pierścionki na palcach. A potem 
wszystko trzeba było sprzedać. - Ana westchnęła głośno. - Opowiedz mi o Leonie. 
- Trinidad wyciągnęła się wygodnie. - Jakie to miasto? - Piękne! - Anie 
rozbłysły oczy. - Bardzo piękne. Otoczone murami. Nasz dom był uczepiony grubej 
kamiennej ściany niczym jaskółcze gniazdo... I kościoły... - Byłaś u Świętego 
Izydora? - Codziennie. On też tulił się do murów miejskich jak nasz dom. W 
ołtarzu bielutkie świece, wysokie, wysokie, paliły się dzień i noc, bo w 
otwartym tabernakulum stała złota monstrancja z Sakramentem. Taki to jest 
przywilej naszego Świętego Izydora, to wieczyste wystawienie. - A widziałaś 
chrzcielnicę Wizygotów? - Wizygotów? Chyba nie. - Ana zamyśliła się. - Są tam 
takie stare kamienne grobowce... może jest i chrzcielnica... nie pamiętam. Tyle 
lat minęło. - I nie byłaś nigdy w domu? - Już dawno nie mam domu. - Służąca 
spojrzała w ciemne okno. - Rodzice umarli, braci rozproszyło życie. A ja tutaj. 
Ale co tam ja - ożywiła się. - Stara już jestem i w ziemię patrzę. Ot, 
ważniejsze panienka... - Ja też patrzę w ziemię - powiedziała Trinidad z 
goryczą. - Co dzień proszę mamusię, żeby mnie prędzej zabrała. - Co też 
panienka! - zgorszyła się Ana. - A gdzie szczęście? A młody pan? A bogactwo? - 
Niepotrzebne mi bogactwo. Nie ma tu żadnych młodych panów, a szczęście... widać 
nie dla mnie. - Będzie, wszystko będzie, tylko cóż... panienka siedzi zamknięta, 
nikogo nie widuje, nigdzie nie bywa. Don Luis żyje teraz jak pustelnik. Kulawy 
pies do nas nie zajrzy. - Jak więc ma się ziścić to wszystko, co mi 
przepowiadasz? - Trinidad uśmiechnęła się mimo woli z naiwności służącej. - 
Szczęście przychodzi samo, panienko. Bóg je zsyła. Nie zaszkodzi co prawda 
troszkę pomóc... Po wyjściu Any, jak co wieczór, zostawała sama ze swoją 
rozpaczą, pustką i nienawiścią. Bo nienawidziła ojca Hieronima, podobnie, jak 
tamtego. Oszukał ją, udawał przyjaciela, zachwycał się Hiszpanią, a to przecież 
wróg, jak tamten. - Nienawidzę go - szeptała kryjąc twarz w poduszce. - 
Nienawidzę. O, jakże ją skrzywdzono, zabrano jej coś, co uważała za swoje, 
pozbawiono jedynej racji istnienia. Nie było tu dla niej życia, o nie. Ojciec 
Hieronim i tamten zlali się jak gdyby w jednego człowieka. Ojciec Hieronim był 
tamtym, a tamten ojcem Hieronimem. Trudno ich było teraz odróżnić. Co do jednego 
nie miała wątpliwości: oto obaj byli wrogami. Znowu długo przesiadywała w pokoju 
matki, nasłuchiwała jej głosu, kroków... Przymykała oczy, wyobrażała sobie, że 
matka siedzi pod oknem zajęta szyciem, że zaraz odezwie się, powie: "Trini, 
chodź do mnie, czemu jesteś smutna?" Rzucała się wówczas na kolana przy łóżku, 
wtulała twarz w kapę, w tę kapę, którą tak pięknie Mercedes wyhaftowała, i 
płakała. I miała wrażenie, że razem ze łzami opuszcza ją życie, a więc to 
wszystko, co pragnęła zostawić za sobą. I odejść. Dziadkowie nie ułatwili jej 
egzystencji. Zdawali się nie dostrzegać, co się z nią dzieje. Podczas posiłków 
don Luis od czasu do czasu obrzucał wnuczkę uważnym spojrzeniem, ale w jego 
oczach nie było życzliwości, wręcz przeciwnie. Trinidad czuła na sobie ten 
uporczywy wzrok, badający ją, jak gdyby była owadem pod lupą przyrodnika. 
Dziadek ze złośliwą satysfakcją wyraźnie naigrywał się z jej strapienia i 
samotności. Kimże dla nich była? Kim była dla tych dwojga starych ludzi o 
wystygłych sercach? O, jakże by ich kochała, gdyby byli inni, gdyby zechcieli, 
pozwolili... Jaką czułością otoczyłaby oboje! Ogrzani jej sercem, zapomnieliby o 
ubóstwie, smutkach i niedoli. Gdyby tak mogła przytulić się do babki i u jej 
kolan wypłakać własny ból... Za taką chwilę oddałaby życie. Ale to byłoby 
szczęście możliwe jedynie w raju. Tu, niestety, ludzi nawet sobie najbliższych 
pokrewieństwem rozdziela niezrozumienie. Niezrozumienie to największe 
nieszczęście, jakie może spotkać człowieka, największa krzywda, jaką jeden 
człowiek może wyrządzić drugiemu. Z niezrozumienia bowiem wywodzi się zazwyczaj 
fałszywy osąd. Nowy dzień przynosił tę samą pustkę, tę samą beznadziejność. Raz 
jeszcze przewertowała całego Calderona. Na szczęście nie brakowało żadnego tomu, 
tylko w "Księciu niezłomnym" było przedartych parę kart, należało więc ostrożnie 
przewracać stronice. Calder~on pogrążył ją w jeszcze większej depresji. Prawie 
wszystkie "komedie" - tak nazywano wówczas dramaty hiszpańskiego teatru - 
kończyły się źle, przeważnie śmiercią bohaterów, każdy opowiadał jakąś ludzką 
tragedię, a najgorszy był "Lekarz swojego honoru", bo tam tragedia polegała 
właśnie na niezrozumieniu. Jesień przyniosła niewielkie polepszenie bytu don 
Luisa i jego rodziny. Wraz z jesienią na stole codziennie pojawiały się 
winogrona, winne krzewy gięły się wprost pod ciężarem nalanych słońcem jagód. W 
winnicy uwijali się ludzie, szykowano się do winobrania. Zbiory zapowiadały 
spokojną zimę. Często teraz rozmawiała ze starym Miguelem, lubiła słuchać, jak 
rozprawia o dawnych czasach i o Arlanzonach. Najchłodniejsze miesiące spędziła 
przy kominku w jadalni z książką na kolanach. I znowu zaczęła odwiedzać zamkowe 
wzgórze. Nie szukała jednak osłony od wichru, przeciwnie, lubiła wystawiać twarz 
na chłoszczące podmuchy. Wiatr szarpał końce czarnego szala, owijał spódnicę 
dokoła jej nóg, szepcząc do ucha urywane i niezrozumiałe słowa, które niósł 
potem dalej i dalej. ****** Dziewiątego czerwca - dobrze zapamiętała tę datę - 
pogoda wyjątkowo sprzyjała wędrówce. Silny wiatr pędził kłębiaste obłoki, które 
jak puszyste cienie chwilami gasiły słońce, rozpalona ziemia oddychała wówczas 
głęboko, rada choć z tej odrobiny wytchnienia. Zamkowe mury zmieniały koloryt. 
Oblane słońcem płonęły niczym ognisko, cień barwił kamień smugami błękitu. Pod 
jednym drzewem, jakie wyrosło na granicy pól Arlanzonów i Gomezów, stał koń. Od 
czasu do czasu pochylał głowę, by skubnąć nieco pożółkłej trawy, po czym, 
niezadowolony, potrząsał sługą, starannie rozczesaną grzywą, grzebał 
niecierpliwie nogą i spoglądał wyczekująco na swojego pana. Pan siedział 
niedaleko na wielkim płaskim głazie, zapewne pozostawionym tu niegdyś przez 
lodowiec. Głaz ów, jakiś zamierzchły dolmen, służył przypuszczalnie jako ołtarz 
ofiarny przybyłym zza Pirenejów Celtom. Trinidad przystanęła w pewnej 
odległości, przyglądając się nieznajomemu, który trzymał na kolanach szkicownik 
i z wielką szybkością i wprawą posuwał po papierze ołówkiem czy kredką. Jak 
urzeczony wpatrywał się przy tym w zamkowe wzgórze. Któż to taki? - zadała sobie 
pytanie, zaskoczona nieoczekiwanym widokiem. Podeszła bliżej i stanęła nieledwie 
za plecami rysownika. Koń cicho zarżał i odwrócił głowę w jej stronę, jak gdyby 
ostrzegał pana przed niebezpieczeństwem. - Co tam, Falco, znudziłeś się? - 
Nieznajomy nie odrywał oczu od szkicownika. - Cierpliwości, stary, zrazu 
skończę. Koń widać zrozumiał, co do niego mówiono, bo znowu zarżał jak gdyby w 
odpowiedzi. - Powinien pan zobaczyć zamek o zachodzie słońca - powiedziała nagle 
Trinidad, dziwiąc się własnej śmiałości. - Ale wówczas trzeba by farbami... 
Nieznajomy drgnął, odwrócił się gwałtownie i wstał. Po czym obejrzał ją od stóp 
do głów, jak gdyby była częścią pejzażu godną uwagi artysty. Ona również 
przyglądała się niespotykanemu tu okazowi "ludzkiego gatunku". Nie był 
wieśniakiem, to pewne, ani nawet mieszkańcem Covarrubias, ani żadnym z 
"paniczów" z odległego sąsiedztwa. Zresztą nie było ich tak wielu. Ot, Juanito 
Novarro, studiujący w Salamance, Fernando Ribera - ten bawił gdzieś w Andaluzji 
"u narzeczonej", jak mówiono, no i nieszczęsny Vicente Ruiz, o którym cała 
okolica wiedziała, że był niespełna rozumu. To wszyscy. Ten "rysownik", jak go w 
myśli nazwała, nie przypominał żadnego z nich. Bardzo młody, o ciemnych 
kędzierzawych włosach i śniadej cerze, ubrany był z niedbałą elegancją wielkiego 
pana lub mieszczucha, który zapuścił się na wieś. - To wspaniały zamek - wskazał 
wzgórze. - Nigdy nie przypuszczałem, że w tym zapadłym kącie Kastylii kryją się 
takie cuda. - Takie cuda kryją się przede wszystkim w Kastylii - zauważyła 
karcąco. - To właśnie tutaj wzniesiono najwięcej obronnych twierdz w czasie walk 
z Maurami. - Widziałem wiele zamków - powiedział poważnie. - Mam je wszystkie 
tu, w tym szkicowniku. Ale ten jest prawdziwie imponujący. - Tchnie z niego moc 
i potęga - zacytowała bezwiednie słowa ojca Hieronima. - Ma pani rację! - 
wykrzyknął. - Moc i potęga. To się doprawdy czuje. Pani mieszka w okolicy? - 
Spojrzał na nią z zainteresowaniem. - Tak. I zamek ten znam od urodzenia. O 
każdej porze roku, a nawet o każdej porze dnia wygląda inaczej. A zawsze 
pięknie. Czy mogę zobaczyć? - wyciągnęła rękę. Podał jej szkicownik z 
zażenowanym nieco uśmiechem, ale ona z wielką powagą przyjrzała się rysunkowi. - 
Bardzo ładnie wycieniował pan okrągłą basztę i blanki - pokiwała z uznaniem 
głową. - I doskonale oddane całe wzgórze z krzakami cierni i głogu. Był pan na 
szczycie? - Jeszcze nie zdążyłem - odparł z żywością. - Tak mnie zachwycił ten 
widok, że siadłem i zacząłem rysować. Zabawię tu miesiąc, starczy więc czasu, 
żeby dokładnie poznać zamek i okolicę. - Zapewne zatrzymał się pan w 
Covarrubias? - oddała mu szkicownik. - O nie - uśmiechnął się. - Ale Covarrubias 
to urocze miasteczko. Ma moc zabytków. Już je wszystkie obejrzałem. Jestem tu 
gościem w domu moich dalekich krewnych, a właściwie powinowatych - wyjaśnił. - 
Może pani zna? To don Crist~obal Gomez i jego rodzina. - Znam - skinęła głową. - 
A pani? - Spojrzał na nią pytająco. - Pani tu stale mieszka? - Stale - 
powiedziała posępnie. - Nic nie widziałam poza tym zamkiem i Covarrubias. - W 
zimie musi tu być smutno - zauważył współczująco. - Tu jest zawsze smutno, i w 
zimie, i w lecie - rzuciła gwałtownie, a potem dodała wskazując konia: - Za mało 
ma biedak cienia. Pójdę już. Do widzenia panu. Odeszła tak szybko, jak gdyby 
uciekała. Nie powinna była wdawać się w rozmowę z nieznajomym. Krewniak Gomezów 
i tej antypatycznej Concepci~on, co tak zadziera nosa! Ukochana jedynaczka... 
Don Crist~obal, jak mówią, świata poza córką nie widzi. Ma dziewczyna szczęście! 
Trinidad zacisnęła usta, wspominając swoje nieliczne spotkania z panną 
Concepci~on Gomez. Zawsze czuła się upokorzona. Nie była ani tak ubrana, jak 
jedynaczka bogatego don Cristobala, ani tak pewna siebie. Concepci~on wierzyła, 
iż nikt nie oprze się jej urokowi. Owszem, ładna była ta drobna osóbka strojąca 
minki dziecka. Wszystko w niej było drobne, nieledwie dziecinne, rączki, nóżki i 
ten szczebiotliwy głosik, który wielbiciele przyrównywali do śpiewu skowronka 
lub do słowiczych treli. Don Crist~obal chlubił się córką. Za to don Luis nie 
lubił wystawiać wnuczki na widok publiczny, nie miał zresztą czym się chwalić. 
Spotkania więc Trinidad z Concepci~on były raczej przypadkowe niż powodowane 
towarzyskimi względami. Naturalnie wszyscy Gomezowie, a szczególnie do~na 
Rosario, matka Concepci~on, opowiedzą gościowi, kim jest owa dziewczyna w 
żałobnym stroju, spotkana u stóp zamkowego wzgórza. Nie darują sobie takiej 
przyjemności! Jedynie ona może tak samopas biegać po okolicy. Żadna szanująca 
się panna nie pokazałaby się bez służącego, a przynajmniej bez pokojówki. - 
Nienawidzę ich! - rzucała głośno to straszne słowo, a wiatr porywał je w locie, 
zanim jeszcze opuściło jej wargi. - Wszystkich ich nienawidzę! Są podli! Gdyby 
mogła zobaczyć samą siebie, przeraziłaby ją ta twarz blada, z zaciśniętymi 
ustami i nienaturalnym błyskiem w oczach. Gdy doszła do domu, była już zupełnie 
spokojna. Dopiero nazajutrz don Luis dowiedział się, kto przybył do Gomezów. Po 
śniadaniu babka zabrała Trinidad do pokoju matki. - Będziemy mieć gości na 
obiedzie - oznajmiła ze sztuczną obojętnością. - Dziadek życzy sobie, żebyś 
pokazała się w salonie. - Nie nadaję się do gości - przestraszyła się Trinidad. 
- Skoro dziadek sobie życzy - ucięła do~na In~es otwierając szafę. - Wybierzemy 
którąś z sukien twojej matki - obrzuciła wnuczkę krytycznym spojrzeniem. - W tym 
stroju nie możesz się pokazać. - Niech mi babcia wybaczy - powiedziała Trinidad 
prosząco. - Ja naprawdę nie pasuję do salonu. - O, ta czarna jedwabna będzie w 
sam raz - do~na In~es zdawała się nie słyszeć, co do niej mówiono. Wyjęła z 
szafy suknię i taftową halkę, po czym siadła w fotelu, przycisnęła czarny jedwab 
do piersi i zaniosła się płaczem. - Babciu, o Boże, babciu! - Trinidad była już 
u jej kolan. Do~na In~es płakała bezgłośnie, tuląc do serca to, co zostało po 
córce. Łzy płynęły z jej oczu, spływały po bladych policzkach i ginęły w zwojach 
tafty i jedwabiu. - Mamusiu, mamusiu - łkała Trinidad wstrząśnięta bólem, który 
pierwszy raz objawiła babka. - Odejdź. - Minęła chwila słabości. Do~na In~es 
powracała do normalnego stanu. Otarła oczy i odsunęła od siebie czarny jedwab, 
który lśniącą falą spłynął z jej kolan. - Przymierz to - rozkazała sucho. 
Trinidad niechętnie, jak gdyby popełniła świętokradztwo, włożyła najpierw 
szeleszczącą halkę, potem suknię matki. - Obróć się - głos babki był ostry, jak 
zwykle. - Nic a nic nie jesteś podobna do Mercedes - zauważyła w pewnej chwili z 
goryczą. - Przypominasz raczej matkę twojego dziadka, równie ciemną i posępną 
jak ty. - Nie jestem posępna - ośmieliła się zaprotestować Trinidad. - Jestem 
smutna. - To wszystko jedno. Nikomu się nie podobasz. - Do~na In~es wstała. - 
Niech Ana porządnie cię uczesze - rzuciła wychodząc. Trinidad została sama. 
Czarny jedwab zachował jeszcze delikatny zapach suszonych płatków róż, którymi 
Mercedes przesypywała bieliznę i ubranie. Podeszła do owalnego lustra między 
oknami i zamknęła oczy. Gdybyż mogła, spojrzawszy, ujrzeć w zwierciadle odbicie 
matki! Niestety. Widziała tylko siebie. Ta dobrze znana drobna twarz, z wysoko 
zarysowanymi brwiami miała teraz stale wyraz lęku czy zdziwienia. Suknia leżała 
doskonale, jak gdyby na nią uszyta. Obcisły stanik z niewielkim wycięciem pod 
szyją i szeroka rozkładająca się w sute fałdy spódnica usztywniona taftową 
halką, stroiły ją niczym dworska toaleta. Bufiaste rękawy ujęte w mankiet 
poniżej łokcia jeszcze były modne, jak słyszała. Ale cóż ona mogła wiedzieć o 
modzie? Zapatrzyła się w odbicie osoby, która wydała jej się obca jakaś i 
nienaturalna. Więc to ona? Trinidad Aguado? Suknia matki wydobyła z niej coś, 
czego nawet nie podejrzewała, zgrabną figurę, piękne osadzenie głowy, a także... 
Czy to możliwe? uważała się zawsze za brzydką, a oto nagle... Długo tak stała. 
Wreszcie z westchnieniem zdjęła suknię, włożyła starą, codzienną spódnicę i 
poszła do siebie. Przy obiedzie dziadek okazał się niezwykle rozmowny. - Do 
Gomezów przyjechał ich krewniak, a właściwie powinowaty - oznajmił, nie patrząc 
na nikogo. - To stryjeczny wnuk księcia Graviny, admirała. Znałem go dobrze. 
Bohater spod Trafalgaru. Wnuk jego brata spowinowacony jest z rodziną Gomezów 
przez męża siostry don Cristobala. Będą dziś u nas. Zachowaj się przyzwoicie - 
zwrócił się do wnuczki. - A jeśli Concepci~on zaprosi cię, przyjmiesz jej 
zaproszenie. - Dobrze, dziadku - zdołała tylko wyjąkać Trinidad. Taftowa halka i 
jedwabna suknia leżały przygotowane na łóżku. Ana w białym fartuchu z 
namaszczeniem szczotkowała włosy dziewczyny. - Jestem brzydka, prawda? - Co też 
panienka? - oburzyła się Ana. - Nie jest panienka pięknością jak panienka 
Mercedes, ale to była wyjątkowa uroda. Mogę jednak zapewnić - dodała prędko - że 
jest panienka ładną dziewczyną. Wszyscy tak uważają. A już włosy ma panienka jak 
mało kto, bujne i puszyste. I długie. Wszystko można z nimi zrobić. - Więc zrób 
coś dobrego, Ano - prosi Trinidad, poddając się posłusznie zręcznym rękom 
służącej. - Uczesz mnie ładnie. I twarzowo. Gdy włożyła suknię, Ana wydąwszy 
wargi obejrzała "panienkę" ze wszystkich stron. Przydałby się jakiś klejnocik - 
stwierdziła wreszcie. - Panna Concepci~on obwieszona jest błyskotkami, a 
panienka... - Nic nie mam - Trinidad nie odrywa oczu od małego lusterka. Potem 
unosi nieco suknię i patrzy na swoje stopy. Jak ładnie wyglądają w mamusi 
pantofelkach! - Zaraz wracam - mówi nagle Ana i szybko wychodzi z sypialni. O 
tak, Ana ma rację, przydałoby się ożywić czymś tę czerń żałobną. Concepci~on nie 
ma takich problemów. Otwiera po prostu szkatułkę z biżuterią i wyszukuje 
najodpowiedniejszą broszkę czy naszyjnik. W tej chwili słychać turkot powozu 
zajeżdżającegoprzed dom. Wysiadają z niego don Crist~obal z córką i gość, ów 
stryjeczny wnuk admirała Graviny. Don Crist~obal dawno nie był u sąsiada, z 
którym niegdyś spotykał się często w Madrycie, w Aranjuez czy w Buen Retiro. Ale 
te czasy minęły bezpowrotnie. Trinidad czeka niecierpliwie powrotu Any. Dokąd 
poszła i po co? Służąca zjawia się zdyszana. - Do~na In~es kazała panience 
schodzić. Goście już przyjechali - mówi od progu. Goście przyjechali i są w 
salonie. Don Crist~obal z wyciągniętymi rękami zbliża się do pana domu. Don Luis 
wita sąsiada z chłodną powściągliwością. - Od dziadka i od ojca przekazuję panu 
pozdrowienia - mówi z kolei młody gość, schylając się w ukłonie. - Od siebie mam 
zaszczyt złożyć panu najgłębsze uszanowanie, don Luis. Don Luis wyciąga do 
młodzieńca rękę i przygląda mu się z ciekawością. Panna Concepci~on tymczasem 
szczebiotliwie wita donię In~es i odpowiada na pytania gospodarzy. - Gdzie 
Trinidad? - rozgląda się po salonie. - Czy będę miała przyjemność ją zobaczyć? - 
Zaraz zejdzie - do~na In~es spogląda na drzwi. Trudno poznać Trinidad w tej 
wytwornej damie. Dziewczyna stoi chwilę w progu, jak gdyby chce dać czas obecnym 
na oswojenie się z tak niezwykłym widokiem. Bo wygląda naprawdę niezwykle. Krój 
jedwabnej sukni podkreśla harmonijność jej budowy. Zamiast klejnotu czerń 
ożywiają dwie ledwie wywinięte z pączka kremowe róże. To po te kwiaty Ana 
biegała do ogrodu, a Miguel osobiście wybrał najpiękniejsze. Jedna z nich pyszni 
się teraz przy staniku, druga we włosach, których falująca puszystość otula 
głowę niczym lśniący kask. - Pozwól, Trinidad - don Crist~obal z ojcowską 
poufałością ujmuje rękę dziewczyny. - Przedstawiam ci naszego kuzyna, don Ramona 
Gravinę. Don Ram~on kłania się ceremonialnie, nie zdradzając niczym, że już miał 
przyjemność poznać młodą pannę. W jego spojrzeniu Trinidad dostrzega nie tylko 
zdziwienie, lecz przede wszystkim zachwyt. Don Luis patrzy na wnuczkę, jak gdyby 
widział ją po raz pierwszy. Nawet do~na In~es jest nieco zaskoczona. Tylko 
Concepci~on zadaje sobie trud, by nie okazać zdziwienia z tej metamorfozy, która 
bynajmniej nie jest po jej myśli. - Ładnie dziś wyglądasz - mówi z przekąsem i 
dodaje uszczypliwie: - tak inaczej niż zwykle. - To chyba te kwiaty - Trinidad 
wskazuje różę przy sukni. Czuje się zakłopotana tą ogólną uwagą. Nie przywykła 
skupiać na sobie zainteresowania tak świetnego towarzystwa. Zazwyczaj ginie nie 
dostrzeżona w jakimś kącie jadalni czy salonu. Don Ram~on nie spuszcza z niej 
oczu. To też nie podoba się ślicznej Concepci~on, przyzwyczajonej do męskiej 
admiracji, przy niej bowiem kawalerowie nie widzą innych panien. Goście nie 
bawią długo. Jest to tylko krótka kurtuazyjna wizyta młodego Ramona Graviny. 
Przed odjazdem don Crist~obal i Concepci~on zapraszają Trinidad na następny 
wieczór do siebie. - U nas co dzień zbiera się parę osób - szczebiocze 
Concepci~on, strzelając oczami w stronę młodego człowieka. - Staramy się o 
rozrywki dla naszego gościa - dodaje kokieteryjnie. - Będzie Juanito, Caridad, 
Jos~e Mu~noz z żoną i jeszcze dwie panny, Maria i Pilar. Znasz ich przecież. O 
tak, Trinidad zna okoliczną młodzież, choć nigdy nie utrzymywała z nimi 
towarzyskich stosunków. Nie wie też, co odpowiedzieć, ale dziadek kiwa 
przyzywająco głową, więc nie może odmówić, jak by chciała. Uśmiecha się 
zakłopotana i usiłuje nie patrzeć na młodego Gravinę, który wcale nie ukrywa 
zadowolenia. Po odjeździe gości don Luis długo przygląda się wnuczce. - Czy 
wiesz - mówi wreszcie do żony - że ona jest bardzo podobna do mojej matki? - 
Wypowiada to takim tonem, jak gdyby dokonał niezwykłego odkrycia. - O tak - 
potwierdza do~na In~es - i ma ten sam ponury wyraz twarzy. - Matka była smutna - 
zauważa don Luis surowo. - A to nie ma nic wspólnego z ponurością. Utraciła 
przecież dwóch synów. Zostałem jej tylko ja. - Tylko ty - powtarza do~na In~es, 
a w jej głosie dźwięczy zadawniona gorycz. W sypialni Trinidad pieczołowicie 
wkłada różyczki do wody. Zdaje sobie sprawę, że to kwiatom zawdzięcza ten 
pierwszy udany "występ" w świecie, to różyczki ozdobiły ją lepiej niż błyskotki 
ślicznej Concepci~on. Nazajutrz do~na In~es każe jej przymierzyć inną suknię 
matki, tym razem białą, muślinową. - Nie możesz stale pokazywać się w tej samej 
toalecie - mówi wyjaśniająco. - Pojedziemy do Covarrubias, dziadek życzy sobie, 
żeby ci sprawić coś jasnego. Trinidad nie może otrząsnąć się ze zdumienia. - Po 
co wydawać niepotrzebnie pieniądze? - zauważa. - Wystarczy mi tych parę sukien 
mamusi. Wkrótce i tak przestanę bywać. - Nie wiadomo - mówi zagadkowo do~na 
In~es i obrzuca wnuczkę badawczym spojrzeniem. ****** Tradycyjna "tertulia" w 
jasno oświetlonym salonie Gomezów nie zawiodła oczekiwań gości, a ta pierwsza w 
jej życiu wizyta sprawiła Trinidad niespodziewaną przyjemność. Dziewczyna 
wiedziała, że w białej sukni mamusi wygląda naprawdę ładnie. Powiedziało jej to 
nawet spojrzenie dziadka, który życzył sobie zobaczyć wnuczkę, zanim odjedzie na 
wizytę, ale najwymowniej wyraziły to oczy młodego Graviny. Panna Concepci~on 
straciła nieco humor, a Trinidad powoli pozbywała się nieśmiałości. Do~na 
Rosario z wachlarzem w ręku nie opuszczała kanapy, to było najwygodniejsze 
miejsce dla jej mocno już rozlanych kształtów. Concha Mu~noz, świeżo upieczona 
mężatka, dotrzymywała jej towarzystwa. Podano gorące racuszki z bitą śmietaną i 
czekoladę, gęstą, mocną i aromatyczną w grubych filiżankach z francuskiego 
fajansu. Concepci~on, jak wielki różowy motyl, krążyła po salonie. Chwilę 
posiedziała obok dwóch sióstr, Marii i Pilar, przypuszczalnie po to, by obecni 
mogli zdać sobie dobrze sprawę z przepaści, jaka dzieliła nieurodziwe 
bliźniaczki od olśniewającej córki don Cristobala. Ram~on Gravina nie opuszczał 
fotela Trinidad, choć Concepci~on nie żałowała trudu, by skłonić kuzyna do 
zmiany miejsca. Po podwieczorku Pilar zasiadła do klawikordu i trzy pary stanęły 
do kontredansa. Juanito Novarro rzucił się do Concepci~on, Ram~on Gravina chyba 
tylko na to czekał, gdyż natychmiast skłonił się przed Trinidad. - Nie bardzo 
umiem tańczyć - usprawiedliwiała się wstając. - Pożałuje pan wyboru partnerki - 
dodała z uśmiechem. Po kontredansie był walc. Concepci~on fruwała w ramionach 
wiernego Juanita, ale jej nachmurzona buzia nie pasowała jakoś do radosnego 
nastroju zabawy. - Był już pan na zamkowym wzgórzu? - Trinidad przerwała 
krępujące ją nieco w walcu milczenie. - Nie - potrząsnął głową młody Gravina. - 
Proszę sobie wyobrazić, że Concepci~on odmówiła mi swojego towarzystwa. Tylko 
raz jeden wdrapała się na szczyt i zapowiedziała, że nigdy więcej nie narazi się 
na podobną fatygę. Co pani na to? - No cóż - odparła, ścigając oczami wirującą 
po salonie "różową" dziewczynę. - Concepci~on jest tak delikatna, ma tak 
maleńkie nóżki, że chyba naprawdę wspinaczka na zamkowe wzgórze przekracza jej 
siły. - A pani? - zapytał, pochylając twarz ku jej włosom. - O, ja - zaśmiała 
się. - Ja prawie co dzień bywam na szczycie. To było ulubione miejsce mojej 
mamusi - dodała, spuszczając oczy pod jego gorącym spojrzeniem. - Czy mógłbym 
prosić, by właśnie pani pokazała mi zamek? Znajdowali się w kącie salonu 
najbardziej odległym od kanapy donii Rosario i nikt nie mógł posłyszeć, o czym 
mówili. - Nie wiem... - zaczęła. - Bardzo proszę - przerwał gwałtownie. - Jutro 
będę na panią czekał przy tym samym głazie, na którym siedziałem, gdy pani 
nadeszła. Dobrze? - Dobrze - zgodziła się, niepewna, czy nie powinna odmówić. 
Więcej ze sobą nie rozmawiali. Po tańcach bawiono się jeszcze w modne wówczas 
gry towarzyskie i w końcu goście zabrali się do odjazdu. Babka nie spała, 
czekała na jej powrót i od razu poszła za nią do sypialni. - Noś teraz na co 
dzień tę twoją niedzielną suknię - powiedziała, przyglądając się badawczo 
zarumienionej twarzy wnuczki. A potem spytała jak gdyby od niechcenia: - 
Tańczyliście? - Tak - skinęła głową Trinidad. - Młody Gravina tańczył naturalnie 
z Concepci~on - zauważyła do~na In~es. - Chyba nie. - Zawahała się Trinidad. - I 
kontredansa, i walca tańczył ze mną. - Z tobą? - zdziwiła się nieszczerze babka. 
- Ze mną. - Trinidad spojrzała prosto w oczy donii In~es. A potem zadała 
niezwykle śmiałe pytanie: - Czy babcia uważa, że jestem o wiele brzydsza od 
Concepci~on? - Nie - odpowiedziała do~na In~es po krótkim namyśle. - Jesteś 
inna. Porządnie uczesana i w sukniach twojej matki wyglądasz zupełnie dobrze. 
Concepci~on to lalka. Żaden prawdziwy mężczyzna nie zainteresuje się taką 
dziewczyną. Co prawda, teraz coraz trudniej o prawdziwych mężczyzn - dodała 
wychodząc. Gdy jeszcze tej nocy zdawała mężowi relację z rozmowy z wnuczką, don 
Luis zauważył: - Młokos aż się do niej pali. Od pierwszej wizyty zwróciłem na to 
uwagę. Ale to Gravina. Ród książęcy. Jego dziadek nigdy nie zezwoli. Gdyby była 
moją prawdziwą wnuczką, to co innego. Ale tak... Nie, nie, admirał przewróciłby 
się chyba w grobie. - Nie wiadomo. - Do~na In~es pokręciła głową. - Czy ty się 
spodziewasz...? - Don Luis urwał i spojrzał na żonę. - Bywały dziwniejsze rzeczy 
- powiedziała spokojnie. - Przypomnij sobie Fernanda Arlanzona i jego 
małżeństwo. - Fernando miał wyjątkowy charakter - wykrzyknął don Luis. - To 
człowiek ze stali. Gdy powziął jakąś decyzję, nie było od niej odwrotu. No i 
kochał. Obalił wszelkie przeszkody stojące mu na drodze. - Może i ten Gravina - 
zaczęła do~na In~es. - To słabeusz - skrzywił się don Luis. - Przypatrz się jego 
twarzy. Zbyt gładka. Czy zauważyłaś te usta o wydatnych wargach znamionujące 
zmysłowość? - Mężczyźni bywają zmysłowi - uśmiechnęła się wyrozumiale. - Ale 
jego rysy - upierał się don Luis. - Miękki zarys szczęk, lekko cofnięta broda... 
nie, nie, to człowiek bez woli. Jest, co prawda, jeszcze bardzo młody. Ile może 
mieć lat? Najwyżej dwadzieścia dwa. - Czegóż więc chcesz? Z wiekiem wyrobi się 
jego charakter. A jeżeli kocha... - Nie wyobrażam go sobie w walce. To nie jest 
typ mężczyzny, który wie, czego chce, i osiąga to, czego pragnie. - Nie wiadomo 
- powtórzyła do~na In~es. A potem dodała z niezwykłą u niej łagodnością: - Nie 
broń jej tego towarzystwa. Pierwszy raz od śmierci matki wydaje się szczęśliwa. 
Ponadto doznała pewnego rodzaju olśnienia. Nie wiedziała nawet, że może ładnie 
wyglądać, że może podobać się. - Nie bronię. - Don Luis rozłożył ręce. - I póki 
wszystko pozostanie w dozwolonych granicach... - Nie obawiaj się - rzuciła 
wstając. - My jej w ogóle nie znamy. My też przeżyliśmy pewien wstrząs. Nie 
lubimy jej, bo to hańba naszej córki. Ale czy zastanowiłeś się choć raz, czy 
Mercedes nam przebaczy? Czy nam kiedy przebaczy? ****** Czekał, siedząc na tym 
samym głazie, ze szkicownikiem na kolanach. Koń był uwiązany do tego samego 
drzewa. Zobaczyła z daleka swojego wczorajszego tancerza, a i on, gdy tylko ją 
dostrzegł, wstał i ruszył jej na spotkanie. - Jak to cudownie, że pani przyszła 
- powiedział zamiast powitania. - A już się obawiałem... - Przecież przyrzekłam 
- zdziwiła się szczerze. - Czy zawsze dotrzymuje pani przyrzeczeń? - Chyba tak - 
zastanowiła się, a potem dodała z determinacją: - zawsze. - Jest pani zupełnie 
niepodobna do innych dziewcząt - zaczął - do tych, które znałem. - Dlaczego? - 
Podniosła na niego oczy. - Bo taka pani inna... Chodzi pani sama, bez służącego, 
a przecież jest pani wnuczką don Luisa. - Cóż z tego? - spytała zaczepnie. - Jak 
to? - oburzył się. - Arlanzonowie to jeden z najstarszych rodów Kastylii. To 
wielkie nazwisko. Don Luis był przyjacielem mojego stryjecznego dziada, 
admirała, i... - Ja nazywam się Aguado - zauważyła chłodno. - Tak, wiem - 
stracił nieco pewności siebie. - Ale przecież... - Jeżeli nie don Crist~obal - 
przerwała - to z pewnością do~na Rosario albo Concepci~on wyjaśniły panu, kim 
jestem. - To nie ma żadnego znaczenia - zapewnił gorąco. - Jest pani najbardziej 
zachwycającą dziewczyną pod słońcem. Reszta nie jest ważna. A poza tym, mimo 
wszystko w pani żyłach płynie krew Arlanzonów. - Czy stwierdzenie tego faktu, że 
choć nieprawa, jestem jednak wnuczką Arlanzonów, uspokaja nieco pańskie 
szlachetne sumienie Graviny? - Rozumiem, co pani czuje - powiedział prędko. - 
Niepotrzebnie to wszystko mówiłem. Niechże pani wybaczy moją niedelikatność! - 
Był pan po prostu szczery - rozłożyła ręce. - Sądzi pan innych według pojęć tego 
świata i te wszystkie sprawy są dla pana ważne. Ale teraz chodźmy do zamku - 
uśmiechnęła się i ruszyła przodem. Szedł za nią zawstydzony, ze spuszczoną 
głową, prowadząc konia za uzdę. Ze względu na to zwierzę, które im towarzyszyło, 
szli powoli, okrążając wzgórze serpentyną drogi. Dla Trinidad obecność 
czworonożnego świadka spaceru była jak gdyby gwarancją tego, co wypada. Czyniła 
zadość konwenansom. Czy koń nie zastępował w pewnej mierze służącego, a nawet 
duenii - przyzwoitki? Okrągła baszta i zębate blanki ukazywały im się z coraz to 
innej strony, a z każdej wyglądały inaczej, choć równie pięknie. Oblane słońcem 
raziły oczy ostrym kolorem ochry, skryte cieniem wyniosłych murów kładły się na 
zmęczone blaskiem powieki miękką barwą starego złota. Szli milcząc, 
zafascynowani imponującym widokiem, tylko koń prychał chwilami, może po to, by 
zaznaczyć, że i on podziela zachwyt pana. W miarę jak wznosili się coraz wyżej, 
zamek olbrzymiał, zwisał jak gdyby nad nimi zwalistą bryłą murów, jeżył się 
narożnymi wieżyczkami i rzędem koronujących je blanków. Zdawało się też, że 
śledzi ich ruchy szparami strzelnic czy pustą arkadą okna. Gdy wreszcie stanęli 
na szczycie, koń nawet odczuł ulgę, bo wzniósł głowę i zarżał przeciągle. W 
murach zachowało się jeszcze kilka zardzewiałych, ale mocnych klamer do wiązania 
koni. Wyszukali więc najbardziej zacienione miejsce, z jako tako zachowaną 
trawą, samizaś przez łuk nie istniejącej już bramy dostali się na główny 
dziedziniec. Ram~on Gravina natychmiast chwycił szkicownik. - Muszę uwiecznić 
ten fragment budowli - wskazał płonącą w blasku słońca część gmachu, po czym 
oparł nogę na występie muru. Na tak zaimprowizowanej podstawie, czyli własnym 
kolanie, położył szkicownik. Podczas gdy szybko rysował, Trinidad wspominała, 
jak niegdyś z matką obchodziły zamek. Zaglądały wówczas w każdy dostępny 
zakątek, a matka opowiadała o przypuszczalnym życiu dawnych mieszkańców. Potem 
weszli do wielkiej sieni, gdzie nad monumentalnym kominkiem z czarnego granitu 
pysznił się herb właścicieli: lew między dwoma psami, mającymi symbolizować 
odwagę i wierność. - W tej sieni można mieszkać! - wykrzyknął młodzieniec, 
wskazując doskonale zachowane wysokie sklepienie. - Wyobraża sobie pani tę salę 
obwieszoną kobiercami, tarczami i bronią, z ławami wzdłuż ścian i ze stołem 
przed kominkiem, gdzie na rożnie piekła się dziczyzna? - Czuję nawet woń 
pieczonego mięsa - pociągnęła nosem Trinidad - i widzę biedne psy chodzące w 
kieracie, by obracać rożen. - Naprawdę widzi je pani? - Naprawdę. To dwa wielkie 
legawce podobne do tych z herbowej tarczy. Ołówek don Ramona szybko sunął po 
papierze. Gdy skończył, Trinidad ujrzała zarysy sieni, kominek, psy obracające 
rożen, na który nadziano całego chyba jelenia. Za stołem siedziała kasztelańska 
para, a mały paź w spiczastych ciżmach nalewał wino z wysokiego dzbanka do dwóch 
pucharów. Na ścianach wisiały wschodnie kobierce, niedźwiedzie skóry zaściełały 
ławy. - Ma pan wyobraźnię - zauważyła z podziwem. - Podobnie jak pani - odparł, 
nie odrywając oczu od szkicownika. - Tylko że ja nie umiem rysować - westchnęła. 
- Może nigdy pani nie próbowała? - Owszem, próbowałam. Niestety, nie mam 
najmniejszego talentu i nic mi się nie udawało. Gdy potem z mrocznej chłodnej 
sieni wyszli na rozpalony dziedziniec, a blask poraził im oczy, czym prędzej 
wydostali się na zewnątrz, pod zamkowe mury. Koń drzemał w cieniu z opuszczoną 
głową, od czasu do czasu leniwym machnięciem ogona odpędzając muchy. Trinidad 
siadła pod murem, na swoim zwykłym miejscu, a młody Gravina wyciągnął się obok 
niej, podpierając ręką głowę. - Piękny stąd widok - zauważył - choć nieco 
smutny. - Cała meseta u naszych stóp - dodała. - I taka jest Kastylia: smutny 
płaskowyż poprzecinany łańcuchami gór. - Tak - pokiwał głową. - Ale to jednak 
jest serce Hiszpanii. Surowe, proste, czyste i godne dawnych ideałów. Jakże 
różni się ta kraina od Południa, od owej rozsłonecznionej i rozśpiewanej 
Andaluzji. Jakże daleko tej ziemi do kwitnących drzew migdałowych, do zapachu 
pomarańczowego kwiatu, do dźwięku gitar, terkotu kastanietów i do 
oszałamiającego rytmu flamenco. - Zna pan to wszystko, prawda? - W głosie jej 
zabrzmiała gorycz. - Znam - przytaknął. - Tam jest blask, muzyka, śpiew i 
radość. Radość życia. Tu - zupełnie inaczej. Ale tu jest wielkość, dawna 
wielkość Hiszpanii. I milczenie. I jakie wspaniałe świadectwo naszej własnej 
przeszłości. Bo tam na pałacach Alhambry czy na ogrodach Generalife pozostało 
piętno Maurów. Tu za to czysta Kastylia. Prawdziwa ojczyzna Cyda i Don Kichota. 
I nasza - dodał ciszej. - Więc pan czuje to? - Czuję. Jak nigdy przedtem. 
Pierwszy raz przecież jestem w Starej Kastylii. Chyba upiłem się tą ziemią. 
Widzi pani, ród Gravinów pochodzi z Italii. Tam, w Kalabrii, są jeszcze wielkie 
rodzinne dobra skupione wokół miasteczka Gravina. Ale naszą żywą legendą 
pozostaje wciąż mój stryjeczny dziad, don Carlos, admirał, bohater spod 
Trafalgaru, gdzie u boku Francuzów walczył przeciw Anglikom. Został tam ciężko 
ranny i w rok potem zmarł. Ale cała rodzina żyje dotąd jego chwałą. I choć 
Trafalgar był zwycięstwem Nelsona, don Carlos dokonał tam cudów męstwa. I mnie 
jeszcze prześladuje pamięć o jego czynach. - Zaśmiał się z goryczą. - Ojciec 
chciał koniecznie, żebym poszedł jego śladem i wstąpił do marynarki. Ale ja 
lubię morze wyłącznie jako wspaniały element pejzażu. Podziwiam je, gdy z brzegu 
mogę oddać na papierze kapryśne linie łamiących się fal czy farbami na płótnie 
zależny od pory dnia zmienny koloryt wody. Ale spędzić życie na statku, widzieć 
dokoła siebie, jak okiem sięgnąć tylko wodną pustynię, wiecznie czuć pod stopami 
kołysanie się niepewnych desek, o, to wszystko przyprawiłoby mnie o rozpacz i o 
melancholię. - Nie widziałam morza - westchnęła- ale wydaje mi się, że jest to 
najwspanialszy żywioł, jaki Bóg sworzył. Ten bezkres... A przecież gdzieś tam, 
daleko, za tym bezmiarem wód, są inne lądy, wyspy, ziemie i krainy... Zobaczyć 
to wszystko! Czy nigdy nie pociągały pana podróże? - Ależ owszem. Na przykład 
wyjazd do Starej Kastylii - uśmiechnął się. - Ale za morze... Nie, nie, to nie 
dla mnie. Wolę konia lub powóz niż statek. - Dziwnie układają się ludzkie losy- 
zauważyła z żalem. - Jedni chcieliby wyruszyć na morze, a muszą siedzieć 
uwiązani za nogę, ciągle w tym samym miejscu. Inni mogliby odkrywać lądy 
nieznane, a wolą kręcić się w zaklętym kole, jakie im zakreśliło ich lenistwo i 
potrzeba wygody. Czyż nie tak? - Tak - zgodził się, a potem nagle spytał: - 
Będzie pani wieczorem u Gomezów? - Nie zostałam zaproszona - pokręciła głową. - 
Nie została pani...? - zamilkł nagle. - Rozumiem. Ta głupia Concepci~on... Ale 
to nic. Ja jeszcze nieraz odwiedzę pani dziadka. No i mam nadzieję, że spotkamy 
się na tym wzgórzu. - Nie wiem - odparła nie patrząc na niego. - Zawsze tu 
przychodzę po południu. Wtedy tu najprzyjemniej. Dziś zrobiłam wyjątek dla pana. 
Ale po południu pan będzie zajęty. Zresztą zna pan drogę i przewodnik 
niepotrzebny. Nawet koń pana zaprowadzi. A teraz muszę iść. - Panno Trini - 
delikatnie ujął jej rękę. - Nie wiem, jak pani dziękować. To wzgórze i ten 
zamek... Wszystko to zobaczyłem dzięki pani. Jest pani najcudowniejszym 
cicerone. Mój szkicownik zachowa to wspomnienie na zawsze. - Pochylił się i 
pocałował jej palce. Wracali tą samą drogą, a koń wyraźnie cieszył się 
bliskością stajni. Prawie już ze sobą nie mówili. Rozstali się przy tym samym 
głazie - dolmenie. Ram~on Gravina wskoczył na siodło i popędził w stronę 
oddalonej stąd posiadłości Gomezów. Trinidad poszła w przeciwnym kierunku. Po 
paru dniach zjawił się z wizytą u don Luisa, ale dziadek nie kazał jej zejść do 
salonu. Za to następnego dnia, gdy poszła o zwykłej porze na zamkowe wgórze, 
zastała go leżącego pod murem, a koń przywitał ją cichym rżeniem. Odtąd 
spotykali się prawie co dzień i Trinidad powoli wstępowała w zaczarowaną krainę 
szczęścia. Na pytanie, czy jest zakochana, może sama nie wiedziałaby, co 
odpowiedzieć. A może powtórzyłaby za matką: "Nikt mnie nie kocha, a ja jestem 
spragniona miłości". Może tak było, nie wiadomo. On za to dobrze sobie zdawał 
sprawę z własnych uczuć. Wiedział, że ją kocha, że jest ona jedyną dziewczyną, 
którą pragnąłby poślubić. Pierwszą i ostatnią w jego życiu. I wiedział, że czeka 
go walka. Nieprawa córka Arlanzonów... Ale czuł w sobie siłę, by stawić czoło 
całemu światu, nie tylko rodzinie książąt Gravina. Po paru tygodniach zaczęli 
mówić sobie po imieniu. Wreszcie któregoś popołudnia, gdy znajdowali się w 
zamkowej sieni, wyznał, że ją kocha. - Słuchaj, Trini - zaczął. - Raz wydawało 
mi się, że jestem zakochany. Nazywała się Isabel, miała ciemne włosy z 
tycjanowskim połyskiem i piękne niebieskie oczy. I często się śmiała. Z niczego. 
Była po prostu wesoła, a może pusta. Gdy rodzice wydali ją za mąż, myślałem, że 
oszaleję z rozpaczy. Ale po tygodniu byłem już spokojny, a po miesiącu, gdy ją 
spotkałem w salonie wspólnych znajomych, zdumiała mnie własna głupota. Jak 
mogłem być zakochany - wówczas zdawało mi się, że nim byłem - w tak niemądrej 
dziewczynie! Dziś dzieje się ze mną coś dziwnego. Jakbym się narodził drugi raz. 
Żyłem przecież dla ciebie, nic o tym nie wiedząc, od początku, od chwili 
poczęcia w łonie matki tobie byłem przeznaczony. Kocham cię, Trini, nie potrafię 
jednak powiedzieć tego pięknie, bardziej poetycko, ale największy nawet poeta 
nie czułby tej miłości tak głęboko, jak ja. Musisz i ty mnie pokochać. Nie 
zniósłbym twojej obojętności. Jesteś i będziesz zawsze jedyną kobietą w moim 
życiu. Moją kobietą, tak samo jak ja jestem twoim mężczyzną. Nie mogę prosić don 
Luisa o twoją rękę. To uczyni mój ojciec. Ale ja pytam teraz ciebie, czy 
zostaniesz moją żoną? Nie przerwała mu ani razu. Słuchała ze zmarszczonymi 
brwiami i skupioną twarzą, jak słucha się wyroku, od którego zależy wolność lub 
życie. Gdy zadał jej ostatnie pytanie, zdecydowanym ruchem podniosła głowę. - 
Tak. Wystarczyło mu to jedno słowo. Było przecież zadatkiem szczęścia. Wkrótce 
potem dziadek wezwał ją do gabinetu. - Wiem, że spotykasz się z Ramonem Graviną 
- oznajmił bez wstępów. - Widziano was na zamkowym wzgórzu. Czy zastanowiłaś się 
nad swoim postępowaniem? Czy chcesz się już do reszty skompromitować? Mało ci 
jeszcze tego, że jesteś plamą na naszym honorze, i choć widziałaś, czym było 
życie twojej matki, dążysz uparcie jej śladem? - Nie, dziadku - powiedziała 
spokojnie. - Ram~on Gravina oświadczył mi się i przyjęłam go. Jesteśmy 
zaręczeni. Jego ojciec, jak każe zwyczaj, osobiście poprosi cię o moją rękę. 
Ponadto nie popełniłam nic niewłaściwego. Zresztą nigdy nie byliśmy sami. - A 
kto wam towarzyszył? - zdumiał się don Luis. - Koń Falco - odparła śmiało. - 
Koń! - zaśmiał się dziadek. - Koń w roli przyzwoitki! I chcesz, żebym 
uwierzył... - Widzi nas przecież Pan Bóg - przerwała. - On jest zawsze i 
wszędzie obecny. - Ale co powiedzą ludzie? - wmieszała się do rozmowy do~na 
In~es. - Och, ludzie - Trinidad usunęła owych ludzi wymownym gestem ręki. - Nie 
uczyniliśmy nic złego. Nie pozwoliłam nawet, żeby mnie pocałował. On mnie kocha 
- dodała z naciskiem. - Rozumie babcia? Kocha mnie. Jestem dla niego świętością. 
- Jesteś głupia! - wybuchnął don Luis. - Słyszysz? Głupia! Znam Gravinów. Ani 
jego ojciec, ani tym bardziej dziadek nie zgodzą się na to małżeństwo. Nigdy! 
Ich duma na to nie pozwoli. A ty nie nosisz nawet nazwiska Arlanzonów. Wybij to 
sobie z głowy, póki nie jest za późno. - Ale on mnie kocha, dziadku - zauważyła 
przestraszona gwałtownością tego wybuchu. - Kocha cię! - zadrwił don Luis. - 
Podobasz mu się, nic więcej. Nie znasz go przecież. A wystarczy na niego 
popatrzeć, by wiedzieć, że to człowiek słaby, bez charakteru. Czy wyobrażasz 
sobie, że potrafi oprzeć się atakom całej rodziny? Bo oni wszyscy będą przeciwko 
tobie, pamiętaj! - Co mam robić? - zaplotła w rozpaczy ręce. - Ja wierzę, że on 
mnie kocha. Jest jedyną osobą po mamusi, która mnie kocha. Ja już nie potrafię 
żyć bez jego miłości. - Uspokój się - do~na In~es po raz drugi zabrała głos. - 
Wszystko jeszcze może się ułożyć - dodała w stronę męża. - Nie pozwolę więcej na 
te spotkania - uciął don Luis. - Jeśli zechce cię zobaczyć, niech tu przyjdzie. 
- On wkrótce wyjeżdża - powiedziała cicho. - Tym lepiej. - Dziadek wstał. 
Rozmowa była skończona. Przyszedł zaraz następnego popołudnia. Don Luis sam 
przyjął gościa. Był chłodny i oficjalny. - Źle pan postąpił, młodzieńcze - 
powiedział po przywitaniu. - Moja wnuczka, choć ma dwadzieścia lat, jest jeszcze 
dzieckiem nieświadomym życia. Łatwo ją skrzywdzić. - Don Luis - młody Gravina 
zbladł. - Proszę... Niech mi pan wierzy... Moje intencje są czyste i uczciwe. Ja 
kocham Trini. Mój ojciec poprosi pana o jej rękę. - Nie - przerwał don Luis. - 
Dobrze pan wie, że ani pański ojciec, ani dziad nie wyrażą zgody na to 
małżeństwo. - Ale ja... - Nic pan nie wskóra. Potraktują pana jak krnąbrnego 
ucznia. Doskonale ich rozumiem. Ja, być może, w podobnej sytuacji postąpiłbym 
tak samo. - Don Luis, ja ją naprawdę kocham. To jedyna miłość mojego życia. 
Pierwsza i ostatnia. Niech mi pan nie broni... - Moja wnuczka nie spotka się 
więcej z panem na zamkowym wzgórzu - znowu przerwał don Luis. - Ale tu, w moim 
domu, może się pan z nią zobaczyć i pożegnać. Podobno wkrótce pan wyjeżdża, czy 
tak? - Tak... wkrótce... - Ram~on Gravina zupełnie stracił głowę. - Za parę dni 
- zdołał wreszcie wyjąkać. - Więc za parę dni, przed wyjazdem, może pan przyjść 
z pożegnalną wizytą. To wszystko. - Don Luis... Niech mnie pan nie potępia... I 
jeżeli mój ojciec... - Sam napiszę do pańskiego ojca. - Don Luis wstał. - Nie 
chcę, żeby sądził, że moja wnuczka usidliła pana, a ja przykładałem ręki do tej 
intrygi. Z ciężkim sercem don Ram~on opuszczał dom Arlanzonów. Ale nie tracił 
nadziei. Był jedynakiem, a rodzice kochali go "jak źrenicę oka". Przy tym matka 
miała pewien głos w sprawach dotyczących syna. A dotąd zawsze stawała po jego 
stronie. Ostatnie dni, ku zadowoleniu panny Concepci~on, zbyt ruchliwy gość 
spędził w domu. W przeddzień odjazdu zapowiedział, że złoży pożegnalną wizytę u 
don Luisa. Concepci~on chciała mu towarzyszyć w powozie, ale udało mu się 
odwieść ją od tego zamiaru. - Nie będę tam długo - zaznaczył. - To tylko wizyta 
pożegnalna. Wiadomo, że pożegnalna wizyta nie trwa długo. Trinidad już od rana 
przygotowywała się na spotkanie z narzeczonym, którego nie widziała przez 
ostatnie dni. Gdy zeszła do salonu w białej sukni z pąsową różą u paska, była 
tak spokojna i opanowana, że wzbudziła tym podziw nawet don Luisa. - Zostawię 
was samych - zapowiedział dziadek. - Ale tylko na pół godzony. Ani chwili 
dłużej. I pamiętaj, nie życzę sobie żadnego mazgajstwa. Don Ram~on zjawił się o 
stosownej na popołudniową wizytę porze. Przyjechał konno, nie był więc 
specjalnie wizytowo ubrany, ale jak zwykle cechowała go wielka wytworność. Po 
przywitaniu don Luis opuścił salon. Trinidad siadła na kanapce, wskazując 
narzeczonemu stojący naprzeciw niej fotel. - Trini - zaczął. - Chcę, żebyś 
wiedziała... - Wiem, że mnie kochasz - przerwała. - Kocham cię... - głos mu 
zadrżał - ja zwyciężę, Trini, zobaczysz. Żyć bez ciebie nie mogę. Ty jesteś 
celem, do którego będę teraz dążył. Wszystko, cokolwiek bym robił, będzie z 
myślą o tobie. Jestem twój na zawsze. Twoja miłość doda mi sił do walki. - 
Ram~on... Ja też nie mogłabym już żyć bez ciebie. Bez tej nadziei... - Pamiętaj, 
że we dnie czy w nocy, zawsze myślą i sercem będę przy tobie. A gdyby spotkała 
cię jaka przykrość, pomyśl, że jest ktoś, kto dla twego szczęścia oddałby życie. 
Tyle miała mu do powiedzenia w tej ostatniej chwili, a słowa jakoś nie chciały 
przedostać się przez zaciśnięte gardło. Mogła tylko patrzeć, by jak najwierniej 
zapamiętać. Każdy rys jego twarzy, wyraz ust, oczu. - Ufaj mi - poprosił, 
ujmując jej rękę bezwładnie leżącą na kanapce. - Moja miłość jest jak wieczność, 
nigdy nie przeminie. Zegar na kominku wydzwonił godzinę. Drgnęła przestraszona i 
spojrzała na drzwi. - Zaraz wejdzie dziadek - powiedziała cicho. Wstał. Wydało 
jej się, że widzi go po raz ostatni i że już nigdy... Zerwała się i pchnięta 
jakąś nieznaną mocą rzuciła się w jego objęcia. Przygarnął ją do siebie. Ten ich 
pierwszy pocałunek był pocałunkiem rozpaczy, oznaczał bowiem rozstanie. A każde 
rozstanie jest podobne do śmierci. Gdy don Luis wszedł do salonu, zastał ich 
siedzących naprzeciw siebie jak dwoje obcych ludzi na ceremonialnej wizycie. 
****** A więc znowu była sama. Jak dziwnie układała się jej egzystencja! Oto od 
paru lat wciąż kogoś traciła. Najpierw mamusię, potem ojca Hieronima, a teraz 
Ramona... Ale Ram~on przecież wróci i znowu go zobaczy. A wówczas już nie 
rozstaną się nigdy. Pozostała po nim teczka pełna rysunków - zrobił wiele 
szkiców z zamkowego wzgórza specjalnie dla niej. Były to najdroższe pamiątki po 
szczęśliwych dniach, echo gorących słów miłości, które powtarzała sobie rano i 
wieczorem. Ram~on też nie odjechał z pustymi rękami. Unoszony w pocztowej bryce 
ku stolicy, tulił do ust pąsową różę, którą Trinidad wyjęła zza paska i 
ucałowawszy dała narzeczonemu. Don Luis pozwolił młodemu człowiekowi na 
korespondowanie z wnuczką. Listy więc stały się odtąd jedyną łączącą ich 
widzialną więzią. Listy... Przychodziły regularnie co tydzień. Żyła oczekiwaniem 
na te gęsto zapisane arkusiki, w których Ram~on opowiadał o swoim życiu w 
rodzinie, a opowieści te przeplatał zapewnieniem o wiecznej miłości. Był to 
rodzaj dziennika, pisał bowiem codziennie po trochu, powierzając jej myśli i 
marzenia, najdrobniejsze wypadki dnia i swoje nadzieje. Podpisywał "Twój 
Ram~on". Ona zaś przed swoim imieniem stawiała niezmiennie słówko "zawsze". Byli 
więc dla siebie nawzajem on "Twoim Ramonem", ona "zawsze Trini"; a on wyznał jej 
w którymś z listów, że zanim zaczynał czytać, co do niego napisała, całował jej 
imię i to "zawsze" będące jak gdyby rękojmią stałości jej uczuć. Gdy minąłrok i 
znowu nadeszło lato, listy zaczęły przychodzić rzadziej i nieregularnie. Ram~on 
podróżował: towarzyszył matce do wód, z ojcem pojechał w odwiedziny do dziadka. 
Na jesieni milczał cały miesiąc, a gdy wreszcie napisał, omal nie przypłaciła 
życiem tego listu. "Trini" - nie było już żadnego czułego przymiotnika przed jej 
imieniem - "niestety, muszę zrezygnować ze szczęścia, jakim byłoby dla mnie 
małżeństwo z Tobą. Nie mam prawa narażać Cię na długą i uciążliwą podróż - udaję 
się bowiem do Italii, do naszych tamtejszych dóbr. Pobyt mój w Kalabrii może 
potrwać kilka lat. Nie mogę więc skazywać Cię na bezterminowe czekanie, wobec 
czego zwracam Ci słowo. Możliwe, że okazałem się słaby, i tchórzliwy, ale to 
wszystko jest niezależne ode mnie i nic na to nie poradzę. Wybacz mi, proszę, i 
nie wspominaj mnie źle. Ram~on". Natychmiast do niego napisała. Zapewniła, że 
będzie czekała na jego powrót i że ta podróż, w którą się wybiera, nie zmieni 
jej uczuć. Na ten list nie otrzymała odpowiedzi. Wówczas zrozumiała. Wiedziała 
już, że uległ naciskom rodziny, że jego miłość - tak zdawałoby się wielka i 
wieczna - była czymś małym, słabym i kłamliwym, a on sam okazał się człowiekiem 
pozbawionym woli i charakteru. I choć tak bardzo ją skrzywdził, nie mogła go 
nienawidzić. Był godzien pogardy, lecz jej pogarda zamiast na niego spłynęła na 
mężczyzn w ogólności. Nie wyjdę za mąż. Nigdy - postanowiła w ciszy swojej 
sypialni. Mężczyźni są podli. Nigdy nie uwierzę żadnemu z nich. Podli, słabi i 
tchórzliwi. Czekało ją jeszcze jedno ciężkie przejście: oto musiała pokazać 
dziadkowi list Ramona. Don Luis przeczytał fatalne pismo, po czym spod oka 
spojrzał na wnuczkę. - Gardzę nim - powiedziała prędko. - Dziadek miał rację 
mówiąc, że to człowiek słaby. Dziadek od razu się na nim poznał, tylko ja byłam 
głupia. - Łzy nie pozwoliły jej mówić dalej. - Ciężka to dla ciebie próba - 
zauważył don Luis sentencjonalnie - ale tak się składa, że na podobnych lekcjach 
uczymy się poznawać naszych bliźnich. I każdy musi sam przez to przejść. 
Doświadczenie starszych nikomu jeszcze nie pomogło. Młodzi nie słuchają rad, są 
zbyt pewni siebie i słuszności swoich racji. Dlatego cierpią. Więcej o tej 
sprawie nie mówiono. Trinidad zebrała listy niewiernego - a był tego spory 
pakiet - przewiązała wstążką i wrzuciła na samo dno komody. Powinna była je 
spalić, ale na to zabrakło jej siły. Listy te znała przecież nieledwie na pamięć 
i podczas tego roku rozłąki odczytywała codziennie. Spalę je kiedyś, później - 
postanowiła. - Ale jeszcze nie teraz, nie teraz. Gdybym je teraz zniszczyła, 
utraciłabym wszystko i nic nie pozostałoby z mojego marzenia. Tak, nie 
pozostałoby jej nic z tego, czym żyła cały rok. Musiała dopiero nauczyć się żyć 
bez tej miłości. A to było bardzo trudne. Wyrządzono jej straszną krzywdę, tym 
dotkliwszą, że to, co się stało, zatruło wspomnienia. A czymże jest człowiek bez 
wspomnień? Gdyby Ram~on umarł, opłakiwałaby go do końca życia, pozostałaby 
wierna jego pamięci i o ileż byłaby szczęśliwsza. Mogłaby go przynajmniej kochać 
i szanować. A tak... Zadał jej cios śmiertelny, cos jej miłości i jej dumie. 
Wzgardził nią. Raz jeszcze dano jej do zrozumienia, że była niczym, istotą 
niegodną, by wejść do tak znakomitej rodziny. Nie chcieli jej, choć jej nie 
znali. Nie wiedzieli, że może właśnie w niej znaleźliby najczulszą córkę. 
Zresztą nie dbali o to. Nie była im potrzebna. A on? Jak mógł? I dochodziła 
stale do jednego wniosku, że to nie była miłość z jego strony. A jeśli nie 
miłość, to w takim razie co? I nigdy nie znajdowała odpowiedzi. Zawsze traktował 
ją z największym szacunkiem, jak kobietę, która ma zostać żoną. Nigdy nie 
obraził zbyt śmiałym słowem czy gestem. Zawsze był pełen admiracji i rycerskich 
odruchów. I co to wszystko miało znaczyć? Czy w taki sposób próbował zabić nudę 
wiejskiego pobytu? Źle sypiała, straciła apetyt. Przestała wychodzić z domu - 
zdawało jej się, że wszyscy wytykali ją palcami przy spotkaniu. Znowu zaczęła 
dużo czytać, spędzała wiele czasu w domowej bibliotece. Robiła wszystko, by 
odwrócić myśli od strasznej rzeczywistości, pamięć jednak nie zdołała oderwać 
się od wspomnienia klęski. Zdawała sobie sprawę, że oto utraciła jedyną okazję 
szczęścia, że taki cud więcej się nie powtórzy, że jej życie zostało złamane, 
zabita ufność i wiara w człowieka. Na zawsze. Jak mogła być tak głupia i naiwna 
i budować przyszłość na słowie mężczyzny? Ludzie są zawodni, niezdolni do 
wierności, z serca drugiej osoby robią sobie zabawkę, dogadzając jedynie własnej 
chwilowej zachciance. Trinidad znalazła się jak gdyby w kole zakreślonym 
zaczarowaną kredą i nie potrafiła przestąpić tej cienkiej białej kreski, poza 
którą czekało ją może ukojenie. A najgorsze było jeszcze i to, że nie miała z 
kim dzielić się szarpiącymi ją myślami. Dziadek wyczerpał, zdawałoby się, temat 
"Ram~on Gravina" i więcej do niego nie powrócił. Babka również milczała. Oboje 
jednak czujnie obserwowali dziewczynę i jej załamanie nie uszło ich uwagi. Wtedy 
dowiedziała się o chorobie ojca Hieronima. Pierwszą wiadomość przyniosła Ana. - 
Wie panienka - powiedziała, wchodząc rano do sypialni - ojcu Hieronimowi bardzo 
się pogorszyło. - Czy chorował? - O tak. Już od pewnego czasu, ale teraz jest 
dużo gorzej. - Skąd wiesz? - Spotkałam brata Józefa, jechał konno do Covarrubias 
po doktora Barrerę. - Mają w klasztorze lekarza - zauważyła Trini. - Jest tam 
taki młody braciszek, pamiętasz przecież. - Jest, ale stan ojca Hieronima bardzo 
się pogorszył, tak mówił brat Józef, i dlatego ten zakonny lekarz potrzebuje 
pomocy doktora Barrery. - A na co choruje ojciec Hieronim? - Brat Józef dobrze 
nie wie, lekarz nazywa to po łacinie, któż to potrafi wyrozumieć? Tylko doktor. 
Choroba ojca Hieronima ciągnęła się tak całą jesień. A jakoś przed Bożym 
Narodzeniem brat Józef zjawił się wieczorem u don Luisa. - Niech mi pan wybaczy, 
don Luis - powiedział pokornie. - Ale ojciec Hieronim jest bardzo chory i 
obawiamy się, czy przetrzyma noc. Ma jedno życzenie. Prosi, żeby panienka 
przyszła do klasztoru. - Teraz? - don Luis podniósł brwi. - Zaraz - rzucił brat 
Józef. - To dla niego ważna jakaś sprawa i jeżeli umrze, zanim spełnimy to 
życzenie... - Dobrze - pozwolił don Luis. - Moja wnuczka pójdzie z bratem. 
Proszę ją tylko potem przyprowadzić do domu. Grudniowa noc była chłodna. Stopy 
idących stukały o stwardniałą ziemię. W górze ciemnogranatowe, prawie czarne 
niebo nie słało najsłabszego promyka choćby jednej gwiazdy. Brat Józef z 
latarnią w ręku poprzedzał dziewczynę i oświetlał drogę. Gdy dziadek 
zakomunikował jej życzenie chorego, a może nawet umierającego, nie zawahała się 
ani chwili. - Nie wiem, co zaszło między wami - zaczął don Luis - zrobisz, jak 
zechcesz. - Pójdę - powiedziała stanowczo. - Wiele zawdzięczam ojcu Hieronimowi 
i jeśli jest to jego ostatnia wola... Po zdradzie Ramona zbladła jakoś jej 
niechęć do zakonnika. Idąc teraz za bratem Józefem przypominała sobie dobroć i 
zrozumienie, serdeczną troskę, jaką ojciec Hieronim zawsze jej okazywał. Zaspany 
furtian uchylił bramę i weszli na dziedziniec. Główny gmach klasztorny był 
ciemny. - Ojciec Hieronim leży w infirmerii - poinformował szeptem brat Józef, 
okrążając stojący najbliżej bramy budynek, czyli hospicjum. - Wejdziemy z tamtej 
strony. W otwartych drzwiach niewielkiej salki o wspartym na grubym filarze 
sklepieniu ujrzała paru zakonników, bielą habitów rozświetlających mroki 
korytarza. Przy chorym czuwał braciszek lekarz, a z salki wychodził właśnie 
doktor Barrera w towarzystwie przeora. - Nic z niego nie będzie, wielebny ojcze 
- mówił jak zwykle burkliwie doktor. - Serce do niczego, a poza tym - zawahał 
się - on nie chce żyć. Miałem już podobne przypadki, kiedy pacjent wzdychał do 
śmierci. Do "wieczności" - dodał nieco kpiąco. - Co więc pan radzi, doktorze? - 
zatroskał się przeor. - Pozwolić mu umrzeć w spokoju - mruknął doktor Barrera, 
kłaniając się przeorowi. - Ja tu już nie jestem potrzebny. Zresztą zostaje mój 
konfrater - machnął ręką w stronę drzwi salki. - Jego wiedza najzupełniej 
wystarczy. Trinidad ze ściśniętym sercem wysłuchała tej rozmowy. Jak żywa 
stanęła jej w pamięci scena sprzed trzech lat, gdy na łóżku zamiast ojca 
Hieronima leżała jej mamusia. Ktoś widać szepnął braciszkowi o jej obecności, bo 
młody lekarz wybiegł na korytarz i pociągnął ją za sobą do wnętrza. Wtedy 
spojrzała na umierającego. Ojciec Hieronim wydał się jej kimś innym, zupełnie 
innym człowiekiem niż ten, którego zdawałoby się dobrze znała. Twarz okolona 
ciemną smugą zarostu była nad podziw młoda i piękna. Oczekująca na swą ofiarę 
śmierć wygładziła bruzdy na policzkach, błękitnym cieniem musnęła powieki, 
artystycznie wymodelowała nozdrza i czoło, a nieco rozchylone usta wygięła w 
wyraz bólu i rezygnacji. Braciszek wskazał jej krzesło i szepnął, że należy 
poczekać, aż chory otworzy oczy i zobaczy ją. Przywarła do tej twarzy wzrokiem i 
nagle zdała sobie sprawę, że ojciec Hieronim jest jedynym człowiekiem, który 
potrafi wyciągnąć ją z dna rozpaczy i depresji. Po raz drugi. Ale teraz, 
niestety, umiera. Zaczęła gorączkowo odmawiać wszystkie znane modlitwy, dawno 
już nie modliła się tak żarliwie i gorąco. I ta modlitwa podtrzymywała w niej 
nadzieję. Może po kwadransie ojciec Hieronim poruszył głową i powoli uniósł 
powieki. Przypadła do łóżka i delikatnie ujęła jakże teraz bezsilną rękę. 
Pokryła ją pocałunkami. Dławiące ją łzy nie pozwalały wydobyć głosu. - Dziecko - 
szepnął z trudem poruszając wargami - przyszłaś. O, jakże ci dziękuję. - Ojcze 
Hieronimie - ledwie mogła wykrztusić. - Czy ojciec wybaczy moją podłość i 
głupotę? - Co mówisz, dziecko? - zaprotestował, a głos rwał się z wysiłku. - 
Wina jest po mojej stronie i to ja proszę cię o wybaczenie. Razem z lekarzem 
całą noc przesiedziała przy chorym. Brat Józef sam powędrował uspokoić don 
Luisa. Ojciec Hieronim cały czas trzymał jej rękę, jak gdyby czerpał z niej siły 
do walki ze śmiercią, a z jej palców kropla po kropli sączyło się w niego życie. 
Nad ranem usnął. Braciszek pochylił się, posłuchał oddechu, po czym zbadał puls. 
- Bogu Najwyższemu niech będą dzięki - powiedział uroczyście - będzie żył. 
Przesilenie minęło - a potem dodał na pożegnanie: - Ojciec Hieronim zawdzięcza 
pani życie - i cicho zamknął za nią drzwi. Eskortowana przez biednego brata 
Józefa, który tej nocy nie zaznał spoczynku, Trinidad o bladym świcie 
grudniowego ranka wracała do domu. Serce jej drżało ze szczęścia. Ojciec 
Hieronim będzie żył! A więc i dla niej istnieje nadzieja ratunku. Ojciec 
Hieronim. Niezawodny przyjaciel, którego skrzywdziła posądzeniem o wrogość. 
Jakże była podła i niemądra. Kiedyż nauczy się poznawać ludzi i właściwie 
oceniać ich wartość? I czy to w ogóle możliwe? Dziadek jednak poznał się na 
Ramonie... Tylko ona uwierzyła. O, jakże była głupia! .nv Pod świetlistym niebem 
Hiszpanii (c.d.) Ojciec Hieronim bardzo powoli wracał do sił, ale, jak zauważył 
zaskoczony tym "zmartwychwstaniem" doktor Barrera, odzyskał chęć do życia. 
Braciszek lekarz pielęgnował chorego z prawdziwym poświęceniem, odwiedzali 
przeor oraz inni ojcowie, i wówczas dopiero okazało się, czym dla całego 
zgromadzenia był ów zakonnik, o którego obcym pochodzeniu wiedzieli jedynie 
nieliczni. Trinidad zaglądała codziennie. Starała się nie trudzić chorego 
rozmową. Gdy zmęczony zasypiał, wpatrywała się w tę twarz tak zdumiewająco 
odmłodzoną i usiłowała wyobrazić sobie jego dawne życie i to, co go skłoniło, by 
ułański mundur zastąpić białym habitem. Zastanawiała się też, jakie imię nosił w 
świecie. Wstępując do klasztoru, wraz z mundurem zrzucił jak gdyby z siebie 
dawnego człowieka, a więc i to imię, które mu na chrzcie nadano. Stał się kimś 
zupełnie innym, nowym, może dla samego siebie nie znanym. Gdy nadeszła wiosna, 
siadywał z książką w ręku przy otwartym oknie. Trinidad wyszukiwała w bibliotece 
dzieła, których akurat potrzebował. Jego umysł nie chciał dłużej pozostawać 
bezczynny. Ojciec Hieronim wracał do ulubionej przeszłości, a Trinidad nierzadko 
spisywała to, co jej dyktował. Raz, gdy wędrowała do klasztoru, minął ją powozik 
Concepci~on. Panna Gomez w błękitnej sukni, pod białą koronkową parasolką, 
wyglądała jak wielki kwiat, nad którym unosił się biały motyl. Do kapelusza z 
włoskiej słomki przypięty był bukiecik niezabudek i wśród tej bieli i błękitu 
porcelanowa buzia dziewczyny wydawała się jeszcze delikatniejsza i bardziej 
urocza. Ujrzawszy idącą, Concepci~on wychyliła się z powoziku i kazała zatrzymać 
konia. - Witaj, Trini - powiedziała ze sztuczną serdecznością. - Nigdzie się nie 
pokazujesz, a szkoda, miałabyś najświeższe nowiny o naszym wspólnym znajomym. - 
Byłam ostatnio bardzo zajęta... - Trini popatrzyła w zmrużone złośliwe oczy 
córki don Cristobala. - Podobno pielęgnujesz jakiegoś zakonnika - zaśmiała się 
Concepci~on. - A co do nowin, to naturalnie wiesz, o kogo chodzi - szczebiotała, 
nie spuszczając wzroku z pobladłej nagle twarzy Trinidad. - Wyobraź sobie, że 
nasz krewniak od razu powiadomił rodzinę o tak wielkim ewenemencie. List, co 
prawda, jest sprzed dwóch miesięcy i ślub już się odbył. Chyba wczoraj, 
zapomniałam dokładnej daty, jaką tam podano. - Ślub? - Trinidad zrobiła 
wszystko, by jej głos brzmiał naturalnie. - O czyim ślubie mówisz? - O czyimże, 
jak nie o ślubie Ramona Graviny! - wykrzyknęła z udaną dobrodusznością 
Concepci~on. - Czyż o nim zapomniałaś? Doniesiono memu ojcu, że ma się żenić, a 
właściwie już się ożenił z córką markiza Malategui. Ram~on na stałe osiada w 
królestwie Neapolu, a do Hiszpanii wybierze się wraz z żoną z krótką tylko 
wizytą. Podobno to bardzo bogata panna i wielki ród. - W takim razie w sam raz 
dla potomka książąt Gravina - zauważyła Trinidad, zdobywając się na prawdziwe 
bohaterstwo. - To bardzo utalentowany młodzieniec - dodała. - Pięknie rysuje. - 
Czy to prawda - Concepci~on zniżyła głos, a oczy jej zabłysły ciekawością - że 
spotykałaś się z nim na zamkowym wzgórzu? Trinidad nie spuściła wzroku. - Raz 
oprowadziłam go po zamku - powiedziała spokojnie. - Prosił mnie o to, bo ty 
odmówiłaś mu swojego towarzystwa. Nie dziwię się temu - zdobyła się nawet na 
uśmiech - jesteś tak delikatna, a zamkowe wzgórze raczej strome. - No i co? - 
Concepci~on omal nie wypadła z powoziku. - Nic - wzruszyła ramionami Trinidad. - 
Wyszłam jak zwykle na spacer i zobaczyłam go, jak siedział na głazie i szkicował 
zamek. Pokazał mi swoje rysunki. Rzeczywiście bardzo jest uzdolniony, a potem 
poskarżył się, że ty nie chcesz być jego cicerone, wobec czego mnie o to 
poprosił. Zaprowadziłam go na szczyt i pokazałam to, co jest tam do obejrzenia. 
Cały czas rysował. Wszystko go interesowało. Na tym się skończyło. - Ale 
mówiono... - Czyż nie znasz naszych plotkarzy? Gdyby mogli, nawet ciebie 
wzięliby na języki. - Tak, masz rację. - Twarz Concepci~on spochmurniała. - A 
mnie się zdawało... - urwała. - Co ci się zdawało? - Że... lubiłaś go - 
dokończyła ciszej. - Ty też go lubiłaś - odparowała Trinidad. - Myślę, że 
wszyscy go lubili. Z takimi talentami będzie lubiany w każdym towarzystwie. - 
Masz rację - Concepci~on wydawała się zawiedziona. - Nie zatrzymuję cię dłużej. 
- Wyprostowała się i poprawiła przekrzywiony kapelusz. Po czym dała znak 
woźnicy. Obłok kurzu zakrył elegancki powozik i białą parasolkę, a Trinidad 
stała na drodze mocno zaciskając ręce. - Muszę być spokojna - powiedziała 
głośno. - To wszystko przecież nie ma sensu. Wiedziałam, że tak się skończy. 
Ram~on to kukła, zrobiono z nim to, co chciano, a jego żona godna jest litości. 
Mimo tych słów czuła ból. Wszystko było bólem. Jak zdoła z tym żyć? Dotknęła 
serca. Ból nie ustępował, wzmagał się nawet, stawał się trudny do zniesienia. - 
Ram~on ożenił się - powtarzała głucho. Ożenił się, a więc położył między nimi 
przeszkodę nie do przebycia. Zrobił to świadomie, choć zapewniał ją o wiecznej 
miłości. Nie prosiła go o to, nie żądała przecież niczego, ale uwierzyła. I oto 
z tej miłości, która miała trwać wiecznie, pozostała jedynie najzupełniejsza 
obojętność. Nie obchodziło go, co się z nią stanie, a przecież wiedział... I 
mimo to mógł spokojnie żyć, jeść, spać, śmiać się, rozmawiać, a nawet innej 
dziewczynie prawić o wiecznej miłości. - Słuchaj, Trini - powiedział ojciec 
Hieronim po przywitaniu. - Od dawna wiem, że masz jakieś zmartwienie. Czekałem, 
aż sama mi to powiesz. Mów, dziecko, będzie ci lżej. - Tak, ojcze Hieronimie - 
przyznała. - Dawno chciałam wszystko powiedzieć, ale ojciec był taki jeszcze 
słaby... Idąc tu spotkałam Concepci~on Gomez i dowiedziałam się, że Ram~on 
Gravina jest już żonaty. - Któż to taki, Ram~on Gravina? Opowiedziała mu 
wszystko. Całe te, jakże ubożuchne dzieje jej miłości. W miarę jak mówiła, 
uświadamiała sobie rolę, jaką odegrał Ram~on w jej życiu i pustkę, jaka 
powstała, gdy odebrał jej to, co uważała za swoje. - Chyba byłoby mi lżej, gdyby 
umarł - wyznała w końcu. - Bo tak... - Wiem - ojciec Hieronim pokiwał głową. - 
Lżej opłakiwać umarłych, niż tych, co zawiedli. - Wie ojciec? - podniosła na 
niego udręczone oczy. - Ja też to przeżyłem - powiedział spokojnie. - Bolało 
przez wiele lat. Dlatego wstąpiłem do wojska. Myślałem, że wojenne trudy i gwar 
bitew uciszą burzę, która we mnie szalała. Niestety. Na ten ból nie było 
lekarstwa. Równie jak ty, tak i ja, całe moje życie, moje szczęście i nadzieję 
złożyłem w ręce drugiej istoty. Wierzyłem. Tak samo jak ty. - Westchnął. - 
Dopiero w wiele lat potem zrozumiałem... - Zamilkł i zapatrzył się w stojący za 
oknem skrawek ogrodu. - Co ojciec zrozumiał? - spytała szeptem. - Jakże można 
tak wielki ciężar: życie, szczęście, nadzieję, kłaść na barki miłości? - 
powiedział, jak gdyby nie słyszał jej pytania. - To zupełny absurd. 
Odpowiedzialność za życie, za szczęście drugiego człowieka to brzemię ponad 
siły. Młodość tego nie udźwignie... ugnie się... Nie należy nawet od niej 
wymagać... Moc da dopiero czas i cierpienie - dokończył ciszej. - Czas i 
cierpienie - powtórzyła. - Tak, dziecko. - Ale Ram~on... dlaczego kłamał? - 
Myślę, że wówczas gdy mówił ci te piękne słowa, gdy w listach zapewniał o 
wiecznej miłości, był szczery. Wierzył w to. I kochał cię. Tylko potem zabrakło 
mu stanowczości i odwagi. - Jak mógł! - wybuchnęła. - Jak mógł! Czy tacy są 
mężczyźni? - Są i tacy. - Ojciec Hieronim pokiwał głową. - Ram~on Gravina nie 
był tobie sądzony. To chłopiec. A ja wierzę, że na twojej drodze stanie 
mężczyzna, prawdziwy mężczyzna. Wtedy wszystko będzie inaczej. - Nie chcę 
nikogo! - zawołała porywczo. - Nigdy nie będzie nikogo. Nienawidzę mężczyzn. Są 
słabi i tchórzliwi. - Bywają i tacy - powtórzył. - Ale pamiętaj, Bóg jest 
sprawiedliwy. - Więc ojciec dlatego... - dotknęła rękawa habitu. - Nie, nie 
dlatego - odparł z żywością. - To przyszło dużo później. Tu, w Hiszpanii. 
Poszedłem za Napoleonem, spodziewałem się, że cesarz wskrzesi moją ojczyznę, 
którą gwałtem wtłaczano do grobu. Podczas oblężenia Saragossy zostałem ciężko 
ranny, straciłem nogę. Cóż w wojsku po kalece? Ta droga była przede mną 
zamknięta. Nie miałem do czego wracać. W domu nikt na mnie nie czekał. I Bóg 
okazał mi swoje miłosierdzie. Uciszył wszelkie burze. Zostałem tu. Ale ty... 
Tobie inne życie pisane. Zobaczysz. - Nie będzie innego życia - oświadczyła. - 
Mężczyźni są podli. - Owszem, są podli. Ale nie wszyscy. Dlatego ufam, że tak 
samo jak ja, ty też znajdziesz ukojenie. Tylko inaczej. - Ojcze Hieronimie... - 
Co dziecko? - Wstyd mi. - Czego? - Mojego skomlenia. Ja też okazałam się słaba. 
Dlatego się wstydzę. Ojciec przecież mówił, że Hiszpanie cierpią w milczeniu. I 
w tym jest ich wielkość. A ja... - Ulżyło ci jednak, gdy mogłaś o tym mówić - 
uśmiechnął się. - Tym bardziej że i ja przez to przeszedłem, więc cię rozumiem. 
O Ramonie Gravina nie trzeba więcej myśleć, nie jest tego wart. - Dobrze, ojcze 
Hieronimie - powiedziała posłusznie. - Będę teraz myśleć o tym, co mi ojciec 
mówił o sobie. - Popatrzyła na niego serdecznie. - Jednego tylko jestem bardzo 
ciekawa - dodała spuszczając oczy - ale nie mam odwagi pytać... - Ależ pytaj, 
pytaj. - Jakie imię nosił ów napoleoński oficer, zanim został ojcem Hieronimem? 
- szepnęła, wstydząc się własnej niedelikatności. - Jakie imię? - zaśmiał się 
smutnie. - Sam już ledwo pamiętam, tak to było dawno. Nazywano mnie wówczas 
Janem. - Janem - powtórzyła. - To imię bardziej do ojca pasuje. - Człowiek, 
który je niegdyś nosił, już nie istnieje - zauważył. - Ileż to lat minęło? Nie 
trzeba wracać do przeszłości. Nigdy. Pamiętaj. Przed nami jest życie, nowe, 
piękne życie, które co dzień się odradza. A ty jesteś taka młoda! - Dziękuję, 
ojcze Hieronimie, będę o tym pamiętać, i o wszystkim, co mi ojciec mówił. Gdy 
wychodziła, ojciec Hieronim sięgał po różaniec, wiszący u pasa. Oparłszy głowę o 
framugę okna, przymknął oczy. Wiedziała, że będzie się modlił także i za nią. To 
jej nowe bywanie w klasztorze Świętego Dominika z Silos dziadkowie przyjęli jak 
gdyby z ulgą i z zadowoleniem, oznaczało bowiem, że Trinidad uspokoiła się, choć 
nie zapomniała. To było na razie niemożliwe. Zresztą z ojcem Hieronimem dużo 
rozmawiali, między innymi i o jej smutnych przeżyciach. - Właściwa kobieta we 
wszystkim zależy od mężczyzny - powiedziała raz. - On daje jej dom, opiekę i 
wszystko, czego potrzebuje. A także pozycję w świecie. - To prawda - przytaknął 
ojciec Hieronim. - Taki ustanowiono porządek. Życie kobiety niezamężnej bywa 
bardzo ciężkie, jeśli nie jest zamożna i zależy od krewnych. - Tak właśnie jak 
ja - stwierdziła ze smutkiem. - Powiedziałem ci już - ojciec Hieronim zakaszlał 
niespokojnie - że spotkasz prawdziwego mężczyznę. On da ci miłość, a więc 
wszystko, czego będziesz potrzebowała. - Ojciec tak mówi, jak gdyby był tego 
pewien. - Jestem pewien. Nie może być inaczej. Zbyt wiele wycierpiałaś. 
Opatrzność czuwa nad każdym i kieruje losami ludzi według boskiej 
sprawiedliwości i miłosierdzia. - Przez ubiegły rok czułam się taka bezpieczna - 
zauważyła. - Pierwszy raz od śmierci mamusi przestałam się lękać życia, 
przyszłości. Dziadkowie mnie nie kochają, ciągle im przypominam hańbę ich córki. 
Dlatego, że jestem nieprawym dzieckiem, rodzina Ramona nie dopuściła do naszego 
związku. A ja byłam tak pewna... Wydawało mi się, że Ram~on to skała, której nic 
nie ruszy z miejsca, która oprze się największym nawałnicom. A dziadek od razu 
wiedział... Przejrzał go na wylot. Powiedział, że na jego twarzy wypisany jest 
brak charakteru. A mnie się zdawało... - Proszę cię, Trini, przestań się 
dręczyć. - Przepraszam, to ja ojca dręczę. Ale z kimże mogę mówić o tym, co mnie 
boli, a jak mówię, to potem mi lżej. Wszystko sobie już wyobraziłam, jak to 
miało być. Zabrałby mnie daleko stąd. Zobaczyłabym cuda. Nikt nie mówiłby mi 
przykrych słów. Słyszałabym jedynie słowa miłości. I nie bałabym się. Nikogo i 
niczego. Czy to nie byłoby cudownie? - Nie. - Ojciec Hieronim zmarszczył brwi i 
pokręcił głową. - To nie mogło być cudowne, Trini. Twój dziadek miał rację. Z 
Ramonem Graviną nie byłabyś szczęśliwa. Może tylko pierwsze miesiące 
oszołomienia nową sytuacją... ale potem... Potem opłakiwałabyś swój los, 
niestety, za późno. Proszę cię, dziecko, posłuchaj mojej rady, staraj się 
zajmować myśli innymi sprawami. Rada ojca Hieronima była z pewnością zbawienna, 
ale jakże trudna! I wówczas znalazła książkę. Był to niewielki tomik, oprawny w 
miękką cielęcą skórkę, dobrze już wytarty na rogach, co świadczyło o częstym 
czytaniu. Zajmował mało miejsca i można go było z łatwością wsunąć do kieszeni, 
mieć zawsze pod ręką. Leżał dobrze ukryty w dolnej szufladzie komody matki, w 
najdalszym jej kącie, dlatego zapewne do~na In~es, porządkując rzeczy córki, nie 
zauważyła tego drobiazgu. Trinidad od czasu do czasu wysuwała po kolei wszystkie 
szuflady, pochylała się nad ich zawartością, wdychała leciutki zapach płatków 
różanych, których wiele leżało jeszcze wśród bielizny. Wydawało jej się wówczas, 
że w taki sposób zbliża się do matki, że czuje nie tylko jej duchową bliskość, 
ale i materialną obecność. Książeczka rozmiarami przypominała modlitewnik, ale 
wewnątrz były wiersze w nieznanym języku. Gdy przerzucała kartki, spomiędzy 
stron wyfrunął cienki arkusik i lekko wirując opadł na podłogę. Był to list. 
Pożegnalny. Zrozumiała wszystko, choć napisano go po francusku. "Moje Szczęście! 
Wiesz, czym dla mnie jesteś: wszystkim. Wkrótce rozdzieli nas cała Europa w 
ogniu wojny. Na zawsze. O, gdybym był wolny! Nie odjechałbym wówczas sam! A tak 
dręczy mnie lęk i niepokój. Jaki będzie Twój los? Co Ciebie czeka, gdy mnie przy 
Tobie nie stanie? Te pytania nie dają mi żyć. A w ogóle jak ja potrafię żyć bez 
Ciebie? Jaka szara, zimna i beznadziejna była moja egzystencja tam, w ojczyźnie, 
obok kobiety, której przysiągłem miłość, wierność i że jej "nie opuszczę aż do 
śmierci". Nie opuściłem jej, ale poświęciłem Ciebie. Z nią nie łączyło mnie nic, 
bo nawet nasz syn jest dzieckiem spełnionego obowiązku, a nie miłości. Dlatego 
wybrałem wojnę. Dzięki niej spotkałem Ciebie. Nie wiem, czy mnie kochasz. Jesteś 
taka młoda i nieświadoma życia, ale stałaś się racją mojego istnienia. Dzięki 
Tobie zrozumiałem, jak szczęśliwy może być mężczyzna z najdroższą kobietą, a to 
szczęście nie może być moim udziałem. Gdy mnie tu nie będzie, myśl moja nigdy 
Cię nie opuści i wiem, że w chwili śmierci Twoje imię wypowiem obok imienia 
boskiego. Nigdy do Ciebie nie napiszę, wystarczy, że raz złamałem przysięgę, ale 
będę wiedział, co z Tobą. Inaczej nie mógłbym żyć. Żegnaj, jedyna. Spotkamy się 
tam, gdzie nic nas już nie rozłączy. Serce moje należy do Ciebie. Adam". Trzy 
razy odczytała to pożegnalne pismo. A więc taka była miłość. Ta prawdziwa. Bo 
przecież do dziś dnia nie zapomniał. I wie o jej istnieniu. Wie i jest gdzieś 
tam daleko, i ta miłość, którą darzył matkę, teraz jej się należy. I gdyby był 
wolny... Boże, jaka wówczas byłaby szczęśliwa. Miałaby go dla siebie, nieledwie 
na własność, a on kochałby ją i chronił... Niestety, dzieli ją od niego cała 
Europa, jak napisał, a on winien miłość i opiekę nie jej, lecz swojej prawowitej 
rodzinie. Poczuła się nagle bardzo nieszczęśliwa. Oto hen, na świecie, był ktoś 
złączony z nią najmocniejszymi więzami jakie uplotła natura, a ona jest sama, 
wydana jak gdyby na łup smutku i rozpaczy. - Nienawidzę go! - powiedziała głośno 
te straszne słowa, które nieraz już mówiła. - Jest podły, jak wszyscy mężczyźni. 
Podły. Wielkim wysiłkiem powstrzymała się od płaczu. Dość już okazała słabości, 
dość łez wylała. Dziadek nazywa to mazgajstwem. I ma rację. Pochwyciła książkę. 
Tak, z pewnością były to wiersze. Niezrozumiałe słowa w równych kolumnach 
pokrywały stronice. I z pewnością były to wiersze o miłości. O jego miłości. Ale 
o tym dowie się już od ojca Hieronima, gdyż, jak przypuszcza, napisano je po 
polsku. Ani listu, ani książki nie pokazała babce. List włożyła do swojego 
modlitewnika, a książkę zaniosła nazajutrz do klasztoru. Dzień był wyjątkowo 
piękny. Niebo przejrzyste jak woda rozlewało się interesującym błękitem po 
krańce horyzontu. Ojciec Hieronim jak zwykle siedział przy otwartym oknie, a do 
wnętrza wpływały barwy i wonie zamkniętego murami ogrodu. Trinidad bez słowa 
położyła tomik polskich wierszy na kolanach zakonnika. - Co to? - zdziwił się 
ojciec Hieronim ujmując książkę. - Co to jest? - pogładził miękką skórę oprawy. 
- Niespodzianka - uśmiechnęła się. - Tylko ojciec potrafi to odczytać. - Tylko 
ja? - spojrzał niepewnie na trzymany w ręku tomik. - Dlaczego tylko ja? - 
Proszę, niech ojciec zobaczy. Otworzył książkę. - Mój Boże! - wyszeptał. - Jan 
Kochanowski! - Nie odrywał oczu od tytułu. - "Psałterz Dawidów" - odczytał 
powoli. - Mój Boże! Siedział nieruchomo, zapatrzony w słowa, wymawiane od dawna 
tylko w myślach. A potem książka sama otworzyła się na najbardziej widać 
czytanej stronie. - Psalm sześćdziesiąty siódmy - przeczytał głośno i dodał 
ciszej, jak gdyby dla siebie. - Mój Boże! Trinidad przysiadła na niskim 
stołeczku, podzielając wzruszenie zakonnika, a ojciec Hieronim zaczął czytać: 
Pokryj swym miłosierdziem, Panie, nasze złości.@ A racz nam błogosławić z 
ojcowskiej miłości.@ Roświeć nas światłem Swoim, abychmy poznali@ drogi Twoje i 
wieczną łaskę otrzymali.@ Zamilkł i zamknął książkę. Oddychał szybko. Na 
policzki wypłynął lekki rumieniec. Nagle pochylił się, a ramionami wstrząsnął 
szloch. Trinidad cichutko wysunęła się na korytarz. Poszła prosto na zamkowe 
wzgórze, siadła pod murem i zapatrzyła się na doskonale stąd widoczny szmat 
kastylijskiej ziemi. Ojciec Hieronim porzucił ojczyznę, a przywdziawszy 
dominikański habit spalił za sobą mosty. Nie było już dla niego powrotu. Nigdy. 
Zza maski opanowania i pogody wyjrzało cierpienie. Nie opuści go ono aż do 
śmierci, towarzyszy mu w każdej godzinie życia. Dobrowolny wygnaniec sam skazał 
się na wieczną tęsknotę. Nagle wyobraziła sobie, że i ona... że znalazła się 
daleko stąd, daleko od tego zamczyska, od trumny matki w grobowej kaplicy 
Arlanzonów, od domu, w którym upłynęło jej dzieciństwo szczęśliwe, bo z matką. 
Że nigdy nie usłyszy swojej mowy, pięknej mowy, w której Calder~on wyśpiewał 
najwznioślejsze uczucia, rozpacz, bunt i mękę człowieka. Że w uszy jej wpada 
język obcy i nieznany, obcy ludzie poruszają się pod obcym niebem i depczą obcą 
ziemię. - Nie! Nigdy! - krzyknęła, ale nieznośna wydała jej się owa możliwość. 
Wolała już swoją nędzę i smutek. Byle tutaj. Jednakże ojciec Hieronim mówi po 
hiszpańsku jak rodowity Kastylijczyk i pokochał tę obcą ziemię. Urzekła go jej 
przeszłość. W minionych dziejach szuka wielkości i bohaterstwa. I nikomu nie 
przychodzi na myśl, że on nietutejszy, że wydała go inna kraina, że z Bogiem 
rozmawia w innym języku, że we śnie odwiedza miejsca oddalone o setki, a może i 
tysiące mil. Nikt tego nie wie, nie przypuszcza nawet, a on tak żyje z tym swoim 
cierpieniem i tęsknotą. I nie ma nikogo, z kim mógłby podzielić się bólem, 
któremu dopiero śmierć kres położy. Jakże okrutnie potraktowała tego 
nieszczęśliwego człowieka. Czy naprawdę jest aż tak podła i nieczuła? Trinidad z 
przerażeniem zagląda w głąb własnego serca. O tak, podła i zła. I niewdzięczna. 
Bo przecież od niego doznała jedynie dobroci. To dzięki niemu mogła przeżyć 
śmierć matki. On rozświecił jej umysł. On był jej jedynym przyjacielem, jakże 
wiernym i oddanym. Zstępując z zamkowego wzgórza powzięła postanowienie, a ta 
decyzja jak gdyby ulżyła jej sumieniu. Następnego dnia ojciec Hieronim był jak 
zwykle spokojny i pogodny. - Nie podziękowałem ci jeszcze, dziecko, za tę 
książkę - powiedział serdecznie. - To nasz wielki poeta z epoki renesansu, z 
czasów świetności i potęgi mojego narodu. Sprawiłaś mi, doprawdy, wielką 
przyjemność. - Ojcze Hieronimie - uklękła przy jego krześle. - Mam prośbę. - 
Wszystko, co zechcesz, dziecko - uśmiechnął się tym swoim zwykłym, nieco smutnym 
uśmiechem. - Niech mnie ojciec nauczy po polsku - poprosiła nieśmiało. - Nauczyć 
cię... - Tak, chcę poznać język polski, chcę przeczytać te piękne poezje. - To 
bardzo trudny język - zaczął. - To nic. Będę się starała. I jeżeli ojciec 
zechce... - Ależ chętnie. Skoro ci zależy... - Bardzo mi zależy - powiedziała 
stanowczo. O, jakże była rada! Wracała do domu z uczuciem, że spotkało ją coś 
dobrego, albowiem spełniła bardzo dobry uczynek. Nauczy się po polsku, choćby to 
był język nie wiem jak trudny. Ma dobrą pamięć, zapamiętuje z łatwością 
wszystko, co czyta. Ojciec Hieronim nareszcie będzie miał z kim rozmawiać w 
swojej rodzimej mowie. Nie odczuje już tak dotkliwie samotności i opuszczenia. 
Ona też wiele zyska. Mamusia mówiła zawsze, że znajomość obcego języka bardzo 
nas wzbogaca. Pamięta, jak się uczyła francuskiego. Z początku wydawał jej się 
szalenie trudny, ale potem... Język polski okazał się jednak nieporównywalnie 
trudniejszy od francuskiego. Nauce przeszkadzał też brak podręczników, a choćby 
jakiejkolwiek polskiej książki. Jedynym dostępnym tekstem był "Psałterz Dawidów" 
Kochanowskiego. Ojciec Hieronim sam układał ćwiczenia gramatyczne, proste, 
krótkie zdania, pytania i odpowiedzi. Trinidad miała rzeczywiście doskonałą 
pamięć, a uczyła się tym chętniej, im większe zadowolenie sprawiały 
nauczycielowi postępy tak zdolnej uczennicy. Jakże cieszyła się, że ojciec 
Hieronim ma choć tak niedoskonały, lecz żywy kontakt z mową ojczystą. Pewnego 
zimowego popołudnia zastała go w stanie nieznanego jej dotąd podniecenia. - 
Popatrz - pokazał francuską gazetę. - Wiesz, co tu piszą? W Polsce wybuchło 
powstanie. Powstanie, słyszysz? - ręce mu drżały. - W Warszawie. Grupa 
podchorążych chwyciła za broń. A teraz cały kraj w wojnie. Wszyscy walczą o 
wolność, o wyswobodzenie się spod obcej tyranii. Boże, Boże, gdybym tam był! Żył 
odtąd oczekiwaniem nowin, które z początku napawały nadzieją, ale powoli stawały 
się coraz bardziej tragiczne. - Sejm zdetronizował Mikołaja - oznajmił któregoś 
dnia. - Cały naród zespolony w walce... Potem wiadomości były coraz gorsze. 
Wreszcie padł cios. Kapitulacja Warszawy, bohaterska śmierć generała 
Sowińskiego, obrońcy Woli... - Ojciec Hieronim całą noc leżał krzyżem w kaplicy 
- poinformował ją szeptem brat Józef, gdy przyszła następnego dnia. - Wielebny 
przeor gniewał się, sam słyszałem. Ojciec Hieronim ciężko przeżył klęskę 
powstania. Dla Trinidad były to sprawy tak odległe, że interesowała się tymi 
wydarzeniami wyłącznie ze względu na przyjaciela. Zresztą nie mogła poświęcić im 
większej uwagi, na dom Arlanzonów spadła bowiem druga żałoba. Tego dnia babcia 
była jakaś nieswoja. Już przy obiedzie nie miała apetytu. Gdy zasiedli do 
kolacji, poskarżyła się na ból głowy. Nagle do~na In~es upuściła łyżkę i 
przechylona na bok zwisała z krzesła. - Otwórz okno - krzyknął, zrywając się, 
don Luis. Położono ją do łóżka. Parobek konno popędził do Covarrubias po doktora 
Barrerę. Babcia utraciła mowę i władzę w prawej stronie ciała. Była jednak 
zupełnie przytomna i widać było, że doskonale zdaje sobie sprawę ze swojego 
stanu. Doktor Barrera puścił krew, ale to nic nie pomogło. Ze szklanego słoja 
wyjął pijawki i przystawił je babci za uchem. I to też nie odniosło 
spodziewanego skutku. Don Luis i Trinidad całą noc czuwali przy chorej. Nad 
ranem, nie odzyskawszy mowy, do~na In~es skonała. Dziadek sam zamknął jej oczy, 
a potem usiadł przy łóżku, objął głowę rękami i pochylony do przodu zastygł bez 
ruchu i bez jednego słowa. Trinidad wiedziała, co się z nim dzieje, nie opuściła 
go też ani na chwilę. Zmusiła, by zjadł cośkolwiek, ubłagała, by położył się i 
odpoczął, podczas gdy dwóch zakonników z klasztoru Świętego Dominika z Silos 
modliło się przy zmarłej, ubranej już w najpiękniejszą suknię. Ułożono ją w 
salonie, na zaimprowizowanym katafalku, wśród palących się świec i ciężkiego 
zapachu kadzidła. Śmierć żony złamała don Luisa. Siadywał odtąd milczący przy 
ogniu, grzejąc ręce nad płomieniem. Trinidad starała się jak najwięcej przebywać 
w jego towarzystwie. Wówczas to nawiązała się między nimi więź dotąd nie 
istniejąca, wspólnota uczuć, smutku i żałoby. Nawet gdy milczeli, wiedzieli, że 
myśli ich podążają tym samym śladem, gonią te same cienie, powracają w tę samą 
przeszłość. - Chodź - powiedział raz dziadek w pół roku po śmierci żony. - 
Pójdziemy do pokoju Mercedes. - Do pokoju mamusi? - zdziwiła się. - Tak. Przez 
szpary w żaluzjach sączyło się słońce, znacząc pasmami światłocienia kapę 
przykrywającą łóżko. W owalnym lustrze między oknami przeglądały się stojące na 
komodzie bibeloty. - Co stąd chcesz mieć u siebie? - powiedział nagle don Luis, 
opierając rękę na ramieniu wnuczki. - Czy nie wolno mi tu przychodzić? - 
przestraszyła się. - Wolno, póki ja żyję. - Don Luis przeszedł przez pokój i 
usiadł w fotelu przy oknie. - Podnieś żaluzje - rozkazał. W świetle pokój ożył. 
Nie był już grobowcem zmarłej. Stał się znowu pokojem Mercedes, ślicznej, młodej 
Mercedes, wypełniony obecnością dziewczyny o smutnych oczach. Don Luis siedział 
nieporuszony, podobny do woskowej figury. O czym myślał? Czy prosił córkę o 
przebaczenie? Trinidad, jak zwykle w tym miejscu, czuła się blisko matki. Co to 
wszystko miało znaczyć, to dziwne zachowanie dziadka, to straszne "póki ja 
żyję"? Czy don Luis przeczuwa własną śmierć i czy ona potem będzie musiała 
opuścić ten dom? I dokąd pójdzie? - Dziadku - zaczęła z wahaniem. Ale gdy 
spojrzała na twarz don Luisa, nie starczyło jej odwagi na jakiekolwiek pytanie. 
- Gdy umrę - don Luis nie patrzył na nią - ten dom i ziemia przejdą na własność 
mojego syna. Zobowiązałem go testamentem do opieki nad tobą. Jeżeli nie 
wyjdziesz za mąż, tu będzie zawsze twój dom. - Nie wyjdę za mąż - wybuchnęła. - 
Ale dziadek nie umrze. - Umrę, umrę. - Don Luis potrząsnął głową. - Może nawet 
prędzej, niż się spodziewam. - Mój Boże, dziadku... - Ignacio jest słaby. - Don 
Luis zaśmiał się swoim dawnym krótkim śmiechem. - Ale jest jego żona. - Jego 
żona - powtórzyła. - Tak. I syn. Znasz go zresztą. - Znam - pochyliła nisko 
głowę. - Dlatego chcę, byś jeszcze teraz zabrała do siebie to wszystko, co 
chcesz mieć po matce. Meble, jej ubrania, drobiazgi. Nikt wówczas nie będzie 
miał do tego pretensji. To teraz twoja własność. - Moja własność - powtórzyła. - 
Ty jedna masz do tego prawo. To była twoja matka - dodał z naciskiem. Don Luis 
dawno już opuścił pokój córki, a Trinidad siedziała w tym samym fotelu, w którym 
zazwyczaj siadywała Mercedes. Gdy dziadek umrze - tłukło się po głowie... - Gdy 
zamieszka tu jego syn z rodziną... Jakie stanie się wówczas jej życie? Nigdy o 
tym nie myślała. Po co dziadek mówił o śmierci? Po co zburzył jej spokój? Będzie 
się teraz bała, ciągle, we dnie i w nocy. Będzie o niego drżała. Po co jej to 
mówił? Dlaczego był taki okrutny? Życie jej odtąd skoncentrowało się wokół dwóch 
ludzi: don Luisa i ojca Hieronima. Obaj byli jej potrzebni, stanowili pewnego 
rodzaju gwarancję bezpieczeństwa. Gdy minęła zima, dziadek zaczął wychodzić do 
ogrodu. Towarzyszyła mu wiernie, nie chciała, by po śmierci babki czuł się 
samotny i opuszczony. W miejsce starego figowca Miguel zasadził krzew różany. 
Siadali więc na stojącej opodal ławce, a don Luis patrzył przed siebie, jak 
gdyby widział rzeczy zakryte przed jej oczami. - Arlanzonowie to przeklęty ród - 
powiedział raz, kreśląc laską na piasku tajemnicze jakieś znaki. - Dobrze, że 
tobie nie dałem tego nazwiska. Może dzięki temu odmieni się twój los. - Czy 
można zmienić czyjeś przeznaczenie? - spytała nie podnosząc oczu. - Cóż my 
wiemy, co jest komu przeznaczone? - odpowiedział pytaniem. - W twoim życiu może 
wydarzyć się wszystko. Świat nie kończy się na Ramonie Gravina. - Zaśmiał się 
znowu. - Mam nadzieję, że już o nim nie myślisz. - Nie myślę - przyznała - a co 
do Arlanzonów... - Są przeklęci - rzucił gniewnie. - Nie tylko don ~alvaro miał 
na rękach własną krew. Byli jeszcze inni... Ale to bardzo dawne czasy. Ja 
musiałem zapłacić za ich grzechy. Takie jest prawo. - Dlaczego dziadek tak mówi? 
Cóż dziadek winien? - "Krew Jego na nas i na syny nasze" - zacytował. - Tak 
odpowiedzieli Żydzi na Piłatowe umycie rąk. A jaki był ich los w ciągu wieków? 
Najlepiej działo im się jeszcze w Hiszpanii. Przez całe średniowiecze 
chrześcijanie, Żydzi i muzułmanie żyli tu nad podziw zgodnie. Dopiero potem 
wypędzono ich z naszej ziemi. A co było w innych królestwach? Tak, tak, ja też 
płacę. Straciłem wszystko, a moja nędza zmarnowała życie Mercedes. - To była 
wojna - zaprotestowała słabo. - Winni są Francuzi i Napoleon. - Napoleon - 
powtórzył i stuknął laską o ziemię. - Dzięki Bogu, że tego nie widziałaś. To był 
nowy najazd barbarzyńców... jak niegdyś, przed wiekami. Krew lała się 
strumieniami. I nie było już żadnego Arlanzona na świecie... tylko ja... 
ostatni. - Dziadek przecież ma syna - zauważyła nieśmiało. - Mój syn... - znowu 
zaśmiał się. - Czyż to mężczyzna? Na pasku żony, jak pies na smyczy. A jego 
syn... - pokiwał głową. - Wstyd mi za nich. - Podniósł laskę i zatoczył nią krąg 
obejmując cały ogród pławiący się w słońcu. - Mój prawowity wnuk zniszczy to, 
zobaczysz. Ma, zdaje się, wielki apetyt na życie, tak, jak to on je pojmuje. Nie 
odmówi sobie żadnej przyjemności, niczego nie będzie żałował, by dogodzić swoim 
zachciankom. Aż straci wszystko. Jeżeli nie wyjdziesz za mąż, pozostanie ci 
wówczas jedynie klasztor. - Czemu dziadek tak mówi? - Nie przewrócę się w 
grobie, nawet jeśli popełnisz mezalians - mruknął odwracając od niej twarz. - 
Nie możesz za wiele wymagać, jesteś tylko nieprawnym dzieckiem... choć twój 
dziadek jest grandem i Arlanzonem - dokończył z szyderstwem w głosie. Tej nocy 
nie zmrużyła oka, a gdy następnego dnia poszła do klasztoru Świętego Dominika z 
Silos, ojciec Hieronim od razu spytał, co jej dolega. Powtórzyła słowa don 
Luisa. - Po śmierci dziadka czeka mnie coś strasznego - wybuchnęła. - Nie będzie 
dla mnie życia w domu. - Nie wolno tak mówić - powiedział surowo ojciec 
Hieronim. - Nie wiadomo, komu śmierć najpierw pisana. Dziadek jako starszy 
powinien odejść pierwszy, ale cóż my wiemy? Młodzi też są śmiertelni i jakże 
często wyprzedzają starców. Nie lękaj się przyszłości i nie przewiduj 
nieszczęść, które być może wcale nie nadejdą. - Ale ja się boję, ojcze 
Hieronimie, boję się. - Czego? - Wuja, ciotki i... i tego kuzyna - wstrząsnęła 
się. - Nie lubią mnie, wiem, że mnie nie lubią - dodała zaciskając dłonie. - 
Dziadek też cię nie lubił - zauważył ojciec Hieronim - a oto teraz pragnie twego 
towarzystwa. Tak, don Luis jej potrzebował, chciał mieć ją stale przy sobie. 
Coraz częściej wspominał dawne czasy, zdawało się nieledwie, że myśli głośno, 
niepomny obecności wnuczki. Przeważnie wspomnienia te dotyczyły wojny. - Naszym 
ostatnim wielkim królem był Filip II - szemrał głos don Luisa, zlewając się ze 
świergotem ptaków i szelestem listowia. - Habsburgowie przez dwieście lat 
rządzili Hiszpanią, wynieśli ją na szczyty potęgi, a potem zepchnęli na dno 
nędzy i upadku. A już Burboni... - uderzył laską o ziemię. - Mało co byli warci. 
- Westchnął. - Dobrze poznałem całą tę koronkową czeredę. Bywałem wówczas na 
dworze, widziałem wszystko... Przeraża mnie ich małość i głupota. Król Karol 
IV... - zaśmiał się urągliwie. - Nadęty bufon bez krzty zdrowego rozsądku. A 
królowa... Stara wiedźma potwornej brzydoty, sprowadzająca z Paryża suknie w sam 
raz dla podlotka. Łasa była na mężczyzn... Miała faworyta. Manuel Godoy. 
Obsypała go łaskami, zaszczyciła tytułem Księcia Pokoju. Ożeniła go nawet z 
własną siostrzenicą, dzięki czemu ten dobrze zbudowany, gładkolicy, a 
nieokrzesany prostak wszedł do królewskiej rodziny. Pierwszy minister! To on 
rządził Hiszpanią. A następca tronu? Obecny Ferdynand VII? Z biegiem lat 
zaciążyła na nim brzydota odziedziczona po matce. Pożerany nienawiścią do 
faworyta, spiskował przeciw własnemu ojcu, szukał pomocy u Napoleona, wreszcie 
obaj, i ojciec, i syn musieli abdykować, by na hiszpańskim tronie mógł zasiąść 
Józef Bonaparte. Mistrz Goya namalował królewską rodzinę z całą gromadą 
bachorów. Nie byli zadowoleni, o nie. Malarz ukazywał ich prawdziwe oblicza. 
Odarł z fałszywego majestatu i sztucznej wielkości. Cóż to za artysta! On jeden 
przejrzał ich na wylot, wydobył na wierzch to wszystko, co wstydliwie ukrywali. 
To już nie malarz, to prawdziwy wizjoner. Malował In~es - zamilkł nagle. - Młodą 
In~es z perłami we włosach. - Goya malował babcię? - Trinidad przysunęła się 
bliżej. - Gdzie ten portret, dziadku? Nigdy go nie widziałam. Gdzie on jest? - 
Nikt go już nie zobaczy. - Don Luis pochylił się, obu rękami oparty na lasce. - 
Gdy Francuzi zajęli nasz dom, pijani oficerowie strzelali do wszystkich 
portretów. Dużo ich było, tych naszych przodków uwiecznionych na płótnie przez 
największych mistrzów. Ani jeden nie ocalał. A potem przez okna wyrzucali 
wszystkie obrazy, a żołdacy, równie pijani jak ich oficerowie, ułożyli stos i 
podpalili. Cóż mówiły barbarzyńcom takie nazwiska jak Tycjan czy Vel~azquez? 
Pewnie nigdy o nich nie słyszeli. I to moja Mercedes z jednym z takich... - To 
był Polak, dziadku - przerwała, a głos zdławiło wzruszenie. - Cóż to za różnica? 
- rzucił gniewnie. - Był żołnierzem Napoleona. - On walczył o swoją ojczyznę... 
wierzył, że Napoleon przywróci jej wolność... - Był wrogiem - przerwał szorstko 
don Luis. - Popełnił zbrodnię. Uwiódł moją córkę. - On ją kochał, dziadku, ale 
był żonaty i miał syna. Inaczej zabrałby ją. - Nigdy bym jej nie pozwolił. - A 
gdyby ona jego wybrała? Gdyby to miało być jej szczęście? Dopiero wieczorem, w 
samotności sypialni, zdała sobie sprawę, że oto broniła wroga. Pierwszy raz 
stanęła po jego stronie, uznała słuszność jego racji. Co to miało znaczyć? - 
Zwariowałam - szepnęła, wtulając płonącą twarz w poduszkę. - Zupełnie 
zwariowałam. Przecież go nienawidzę. To wróg. A ojciec Hieronim? - Przed oczami 
stanęła blada twarz zakonnika. - Czy to też wróg? Myśli te dręczyły ją od rana. 
Na żadne z tych pytań nie potrafiła znaleźć odpowiedzi. A potem umarł król 
Ferdynand. Tę żałobną wieść przywiózł z Covarrubias wędrowny przekupień, który z 
wózkiem pełnym najróżniejszych towarów stanął pewnego popołudnia przed bramą 
domu don Luisa. Obskoczyła go żądna wrażeń służba - wędrowny przekupień sypał 
zazwyczaj najświeższymi wiadomościami niczym madrycka gazeta - służba też 
pierwsza dowiedziała się o tym doniosłym wydarzeniu. Ana z wypiekami na twarzy 
przybiegła do Trinidad. - Co teraz będzie, panienko? Co będzie? - Wpatrywała się 
pilnie w twarz dziewczyny. - Nic, Ano, dla nas nic się chyba nie zmieni. Pójdę 
powiedzieć dziadkowi. - A więc nie ma już Ferdynanda. - Don Luis pokiwał głową. 
- Trzy razy był żonaty i dopiero z ostatniej żony Marii Krystyny Neapolitańskiej 
doczekał się córki. To jeszcze małe dziecko, nie wiem, czy ma ze trzy lata. 
Matka naturalnie zostanie regentką - westchnął - a różne wilki żreć się będą o 
władzę. Tak to zazwyczaj bywa. - Ale my będziemy żyć jak dotąd. Prawda dziadku? 
- Trinidad przysiadła na podnóżku. - Może i będziemy - don Luis wzruszył 
ramionami. - Cóż jednak pewnego na tym świecie? - Więc dziadek przypuszcza... - 
Nic nie przypuszczam, nie pytaj mnie. Nie jestem prorokiem. Znam tylko życie i 
ludzi. Wielu z nich widziałem. Chęć władzy może wyzwolić w człowieku siły, 
których sam nawet nie zna. I nie wie, do czego ta straszna namiętność prowadzi - 
dokończył ciszej. Doprowadziła do wojny, najkrwawszej, jaka może być, bo 
domowej. Hiszpanie zbyt długo cieszyli się pokojem na swojej ziemi - napoleońska 
inwazja nie pozostawiła widać głębszych śladów, jeśli z taką furią rzucili się 
przeciw sobie ci, co w małej Izabeli uznali prawowitą władczynię, i ci, co don 
Carlosa, brata zmarłego, chcieli widzieć królem. (W Hiszpanii od wieków, z braku 
męskiego potomka, kobieta dopuszczona była do tronu. Któż chlubniej zapisał się 
w historii tego królestwa od Izabeli Kastylijskiej, zwanej również Katolicką dla 
odróżnienia od arabskich władców, z trudem utrzymujących resztki posiadłości na 
Półwyspie Pirenejskim. Podobnie i Habsburgowie, rządzący przez dwa wieki 
Hiszpanią, respektowali prawa kobiet do korony. Zmiana przyszła wraz z nową 
dynastią. Filip V Burbon, wnuk Ludwika XIV, zwycięski kandydat do hiszpańskiego 
tronu, wprowadził obowiązujące we Francji tak zwane prawo salickie. Była to 
surowa ustawa dawnych, półdzikich jeszcze germańskich Franków, zamykająca przed 
kobietą drogę do korony. Wykluczona z życia społecznego kobieta nie miała nawet 
żadnych praw przy zwykłym podziale ziemi! Prawo salickie, obce duchowi i 
kulturze Hiszpanii, zniesione przez Ferdynanda VII, który córkę małoletnią 
ustanowił następczynią tronu, stało się przyczyną wojny zwanej karlistowską. 
Pierwszej wojny karlistowskiej. Konflikt ów wybuchł zbrojną akcją na północy 
kraju, przybierając od razu niezwykle gwałtowną formę. Przy małej Izabeli i przy 
regentce stanęli liberałowie, a więc wojsko, mieszczaństwo i większość noblesy. 
Sprawę don Carlosa uznali za swoją zwolennicy absolutyzmu - kler świecki i 
zakonny, klasa średnia, włościaństwo. Hiszpania - podzielona w taki sposób na 
dwa obozy - miała oto dwóch władców: Izabelę II i Karola V - tak bowiem nazwali 
infanta don Carlosa jego stronnicy. Najwięcej ich znalazło się na północy, 
szczególnie w prowincjach baskijskich. Sam don Carlos ogłosił się prawowitym 
królem Hiszpanii, obrońcą tronu i tradycji.) Don Luis, naturalnie, a wraz z nim 
cały jego dom byli "krystynami" - termin ów utworzono od imienia regentki, Marii 
Krystyny - czyli zwolennikami Izabeli II. Wiadomości z "teatru wojny" 
przychodziły nieregularnie. Bywały dnie, gdy stary Miguel z wypiekami na 
zapadłych policzkach zjawiał się z pękiem nowin, świeżo przywiezionych z 
Covarrubias. A czasem nic nie mąciło zupełnego spokoju. Do Starej Kastylii nie 
dochodziły wówczasecha armatnich strzałów i trudno było uwierzyć, że gdzieś tam, 
na hiszpańskiej ziemi, wrzała bratobójcza wojna i ludzie padali za don Carlosa 
lub za Izabelę. - W wojsku, niestety, są zdrajcy - mówi don Luis, rozkładając 
gazetę. - Taki na przykład generał Zumalac~arregui, wytrawny strateg i stary 
oficer opowiedział się jednak za don Carlosem. Stoi na czele wojsk 
buntowniczych. Trudno go będzie pokonać. Wkrótce przyszła wiadomość, że generał 
Zumalac~arregui, ranny podczas oblężenia Bilbao, zakończył życie. - A co dziadek 
powie o dowódcy naszych wojsk? - pytała niespokojnie Trinidad. - Generał 
Espartero to godny przeciwnik tamtego - tłumaczył don Luis. - Znałem go niegdyś. 
Wyszedł z nizin, ale własne zasługi wyniosły go wysoko. To syn woźnicy, przez 
ambitnego ojca przeznaczony do stanu duchownego. Młodość miał burzliwą. Inwazja 
napoleońska popchnęła go do wojaczki i tak z seminarzysty wykluł się prawdziwy 
żołnierz. I temu wojskowemu powołaniu pozostał już wierny. Uroczyście obchodzono 
w domu don Luisa dzień, w którym generał Espartero, przedarłszy się przez linie 
karlistów, wszedł do obleganego Bilbao. - Czy zna dziadek Bilbao? - Trinidad 
chciała wszystko wiedzieć. - Byłem tam raz - odpowiedział don Luis. - Jeszcze 
przed wojną napoleońską. Piękne miasto. Zajęte i złupione przez Francuzów ledwie 
zdążyło się odbudować, jak mi mówiono. Bohaterskie i zawsze wierne koronie. 
Karliści mimo długiego oblężenia nie dali mu rady. Słusznie nadano teraz Bilbao 
ten wspaniały tytuł - potrząsnął gazetą - o, tu piszą: "miasto bardzo 
szlachetne, lojalne i niepokonane". - Historia jest sprawiedliwa - szepnęła 
Trinidad. - Potrafi oceniać bohaterstwo. - Nie zawsze - mruknął don Luis 
składając dziennik, przywieziony z Covarrubias przez uczynnego sąsiada. - Nie 
zawsze... Ojciec Hieronim bolał nad - jak to określał - "szaleństwem" Hiszpanów. 
- Po czyjej ojciec jest stronie? - zapytała raz Trinidad, gdy zasiedli jak 
dawniej w poręczowych krzesłach bibliotecznej sali. - Jestem po stronie 
Hiszpanii - odpowiedział poważnie. - Synowie tej ziemi zapomnieli o matce 
ojczyźnie. Czy to ważne, kto teraz będzie panował? Hiszpania pozostanie 
Hiszpanią, czy to pod berłem Izabeli, czy don Carlosa. Racja jest po stronie 
Izabeli. Jej ojciec zniósł salickie prawo i ją uczynił następczynią. Don Carlos 
nie powinien sięgać po władzę, jeśli droga do niej prowadzi po trupach braci. 
Już to samo źle świadczy o tym pretendencie. Gdyby był patriotą i uczciwym 
człowiekiem, nie myślałby o własnym interesie, a stanąłby raczej na stopniach 
tronu, by wesprzeć silnym ramieniem wdowę i sierotę. Zamiast więc przejść do 
historii jako "mąż Opatrzności", zostanie napiętnowany jako żądny władzy 
wichrzyciel. - Zamilkł na chwilę. - Czy zdajesz sobie, dziecko, sprawę - 
spojrzał uważnie na dziewczynę - czym jest wojna domowa? - Wiem, że to coś 
strasznego... Bracia przeciw braciom... - Tak - pokiwał głową. - Dobrze mówisz, 
bracia przeciw braciom. Cel takiej wojny nigdy nie jest godziwy ani szlachetny. 
To zazwyczaj osobista sprawa człowieka chciwego władzy, który dla zaspokojenia 
swoich ambicji nie waha się zalać ojczystą ziemię krwią jej synów, a postępuje 
tak nie w obronie granic, niepodległości, wolności czy innych, równie szczytnych 
ideałów, ale wyłącznie dla własnej korzyści. - W takim razie don Carlos to 
człowiek pozbawiony honoru - wstrząsnęła się Trinidad. - A mówią, że tak 
interesujący... - Właśnie - westchnął ojciec Hieronim. - Dla jego uroku nie 
tylko wielkie damy poświęciły fortuny, wspierając sprawę karlistów. Poszły za 
nim również kobiety z lodu, niektóre nawet, wbrew naturze, chwyciły za broń! - I 
czym to się skończy? - Myślę, że zwycięży prawda i sprawiedliwość, a te są po 
stronie Izabeli. Widzisz, w takiej wojnie do głosu dochodzi zazwyczaj fanatyzm. 
A to już jest rzecz straszna. Niegdyś grzech ten obcy był Hiszpanom. Prawie 
osiemwieków współżycia z Maurami nauczyło ich tolerancji. W Hiszpanii osiadło 
również wielu Żydów. Wspomnij epokę Alfonsa X, zwanego Mądrym. Ta druga połowa 
XIII wieku to jak gdyby prerenesans, tak wówczas rozkwitły nauka i literatura. 
Król zgromadził na dworze uczonych nie tylko Hiszpanów czy Włochów, ale również 
Arabów i Żydów. Przypomnij sobie tłumaczenie na kastylijski Biblii, Talmudu i 
Koranu. Gdzie wówczas w Europie znalazłabyś podobną tolerancję, zainteresowanie 
i szacunekdla obcych kultur i religii? A tak zwana "Biblia poliglota" powstała z 
inspiracji kardynała Cisnerosa? To wielkie dzieło hiszpańskiego humanizmu 
prezentowało święte księgi w czterech starożytnych językach: chaldejskim, 
hebrajskim, greckim i łacińskim. Możesz być, dziecko, dumna z twojej 
przeszłości. Podczas gdy gdzie indziej prześladowano i gromiono Żydów, Hiszpania 
uznała ich wielki wkład w dziedzictwo naszej kultury. Dopiero później zaczęto 
ich wydalać z granic Królestwa - pokiwał głową. - A Hiszpania tylko na tym 
straciła - dokończył z westchnieniem. Dużo teraz o tym wszystkim rozmawiali, z 
teraźniejszości przenosząc się w dawne czasy, szukając tam wzorów postaw i 
zachowań, porównując tę wielką przeszłość z obecną małością. Trinidad jednak 
coraz rzadziej mogła zaglądać do klasztoru Świętego Dominika z Silos. Prawie 
cały swój czas poświęcała dziadkowi. Wojna coraz bardziej srożyła się na 
północy, zataczała coraz szersze kręgi. Po Bilbao terenem walk stały się okolice 
Vitorii, miasta nad rzeką Zadorrą, dopływem Ebro, gdzie niegdyś Hiszpanie i 
Anglicy pobili Francuzów. A potem działania wojenne posunęły się bardziej na 
południe, wkraczając na tereny dawnego królestwa Nawarry aż do regionu La Rioja 
w prowincji Logro~no. Ponieważ siły były mniej więcej równe, zwycięstwo 
przechylało się to na jedną, to na drugą stronę, a potem nagle szczęście zaczęło 
opuszczać karlistów. Don Luis śledził poczynania generała Espartero, komentując 
każde taktyczne posunięcie dowódcy krystynów. Coraz częstsze klęski karlistów 
wprawiały go w doskonały humor. Nigdy jeszcze Trinidad nie widziała dziadka w 
podobnym nastroju. - Gdyby żył Zumalac~arregui - mówił z ożywieniem - może nie 
poszłoby nam tak łatwo w bitwie o most Luchana. - Przecież generał Espartero... 
- zaczynała Trinidad. - O, tak - kiwał głową don Luis - Espartero to zuch, 
każdemu dałby radę. - Generał Espartero to bohater - przytakiwała Trinidad. - 
Zobaczy dziadek, wojna wkrótce się skończy. Ale wojna jakoś nie chciała się 
skończyć, przeciwnie, przybierała na zajadłości, stronnicy don Carlosa bowiem 
usiłowali za wszelką cenę wydrzeć berło z dziecinnych rączek Izabeli. Po obu 
stronach walczono z dzikim jakimś zapamiętaniem, jak gdyby od wyniku tej wojny 
zależały losy świata. Można by sądzić, że ludzie powrócili do pierwotnego 
barbarzyństwa. Nigdy nie wygasłe w hiszpańskiej duszy okrucieństwo wybuchało 
czynami zasługującymi zaiste na miano bestialstwa. A przecież obie strony mówiły 
tym samym językiem i wszystko, cała historyczna i kulturalna spuścizna tej ziemi 
była im wspólna. Ojciec Hieronim trząsł głową, słuchając nowin dochodzących z 
kraju Basków i z Nawarry. Tam najłatwiej było o wiadomości. Gdy jednak pewnego 
dnia don Luis pośliznął się we własnej sypialni, upadł i złamał nogę, wojna dla 
Trinidad i związane z nią wydarzenia odeszły gdzieś daleko, ustępując miejsca 
nowym niepokojom i niepewności. Mina doktora Barrery przerazić mogła 
najodważniejsze serce. Złamaną nogę ujęto w łupki i mocno obandażowano. Bóle 
jednak, mimo zapewnień lekarza, nie ustały wraz z unieruchomieniem chorej 
kończyny. Stan don Luisa pogarszał się wyraźnie, Trinidad drżała już nie o 
zdrowie, lecz o życie dziadka. - Co będzie, doktorze? - pytała lękliwie, lecz 
doktor Barrera unikał jej wzroku. - Obawiam się najgorszego - wycedził wreszcie. 
- Mój Boże, czego? - Skrzep - burknął. - Jest już w złamanej nodze. Jeśli 
dojdzie do serca... - Skrzep? Dlaczego? - Rozpaczliwym gestem zaciskała ręce. - 
Niechże pan coś robi, ratuje! - Nie ma na to ratunku - doktor Barrera wzruszył 
ramionami. - Często się zdarza przy złamaniach nogi. Szczególnie w wieku don 
Luisa. Krew nie krąży już jak dawniej, panno Trini, i musi być pani 
przygotowana... Uważam, że należy wezwać don Ignacia. - Mój Boże! - potrafiła 
tylko wyszeptać porażona strachem. Dziadek jednak pomyślał o tym samym. - 
Podyktuję ci list do Ignacia - powiedział jeszcze tego wieczoru. - Chciałbym 
wydać mu pewne dyspozycje. A więc i don Luis spodziewał się najgorszego. 
Trinidad utraciła nadzieję. Działo się z nią to samo, co podczas ostatniej 
choroby matki. Nie oczekiwała ratunku. Dziadek był skazany, wiedziała, należało 
pochylić głowę przed boskim wyrokiem. Don Ignacio przyjechał natychmiast. Z 
żoną. Do~na Eulalia od razu, od chwili gdy weszła do sieni, wzięła w ręce rządy 
domu. Don Ignacio nie odstępował ojca. Trinidad usunięto z sypialni chorego. - 
Idź, odpocznij. - Mimo pozorów życzliwej troski, w głosie donii Eulalii 
dźwięczał rozkaz, który trzeba było natychmiast wykonać. Do~na Eulalia nie 
wiedziała, co to sprzeciw. Trinidad nie była więc obecna przy śmierci dziadka. O 
tym, że don Luis umarł, dowiedziała się przy śniadaniu. Po pogrzebie don Ignacio 
pojechał urządzić syna w ich dawnym domostwie. Do~na Eulalia pilnowała, by nic, 
najmniejsza rzecz należaąca do rodziców męża, nie opuściła miejsca pierwotnego 
przeznaczenia. Nic też nie uszło jej uwagi. - Kto tu mieszkał? - zapytała zaraz 
pierwszego dnia po pogrzebie, wszedłszy do pokoju Mercedes. - Moja mamusia. - 
Trinidad na życzenie ciotki towarzyszyła jej w obchodzie domu. - A gdzie reszta 
mebli? - U mnie. Dziadek... - Trzeba wszystko wstawić na miejsce. - Ale 
dziadek... - Dziadek nie żyje - przypomniała sucho do~na Eulalia. - To dziadek 
powiedział, żebym zabrała te meble mamusi, które chciałabym mieć u siebie. - 
Ostatnie tygodnie don Luis nie wstawał z łóżka. - Do~na Eulalia popatrzyła 
znacząco na wzburzoną twarz Trinidad. - Mogłaś więc robić, co ci się podobało. 
Teraz jednak dom należy do mnie i masz się stosować do moich zarządzeń. - Ale 
dziadek mówił, że rzeczy mamusi są teraz moją własnością. To była moja mamusia! 
- krzyknęła dziewczyna, którą słowa ciotki, a szczególnie ton, jakim zostały 
wypowiedziane, wyprowadziły z równowagi. Do~na Eulalia była tak zdumiona, że 
przystanęła na schodach, oddychając szybko. - Czy ty nic nie rozumiesz? - 
powiedziała po chwili tak cicho, że Trinidad ledwie ją usłyszała. - Przecież 
trzymamy cię z łaski. Z łaski - powtórzyła dobitnie. - A ty... Trinidad nie 
wiedziała, co ciotka jeszcze chciała powiedzieć, zbiegła bowiem na dół, zawołała 
Anę i służącego i kazała czym prędzej wynieść meble matki ze swego pokoju. 
Suknie, bieliznę i drobiazgi Mercedes wyrzuciła z szafy i z komody na łóżko. 
Tego nie zamierzała oddawać. To była tylko jej własność. Do~na Eulalia - być 
może pod wpływem perswazji męża - zwrotu tych rzeczy nie żądała. Po tym 
pierwszym starciu dano jej przez jakiś czas spokój. Trinidad unikała wuja i 
ciotki, spotykając się z nimi z konieczności podczas posiłków. Wiele godzin 
przebywała teraz poza domem, na zamkowym wzgórzu i w klasztornej bibliotece. 
Ojciec Hieronim był jedyną jej ostoją i oparciem. Pewnego dnia jednak i ta 
odrobina swobody została zagrożona. - Dokąd tak co dzień chodzisz? - zapytała 
raz do~na Eulalia siostrzenicę męża, gdy siadano do obiadu. - Nigdy nie ma cię w 
domu, jak jesteś potrzebna - dodała z wymówką. - Chodę na lekcje do ojca 
Hieronima, do klasztoru Świętego Dominika z Silos - wyrecytowała Trinidad nie 
podnosząc oczu znad talerza. - Nie pytasz nawet, czy ci pozwolimy na te 
tajemnicze eskapady - rzuciła do~na Eulalia gniewnie. - Nie ma w tym nic 
tajemniczego, ciociu - Trinidad zdobyła się na spokój. - Ojciec Hieronim za 
wiedzą dziadka uzupełniał moje wykształcenie. - Twoje wykształcenie! - prychnęła 
pogardliwie do~na Eulalia. - Ostatecznie może ci się kiedyś przydać. Jeżeli 
zostaniesz guwernantką. - Przepraszam cię, Eulalio - wtrącił się nad podziw 
stanowczo don Ignacio. - Trinidad nie będzie potrzebowała pracować u obcych. 
Ojciec życzył sobie, żebyśmy się nią opiekowali. - Niech się więc uczy - 
burknęła do~na Eulalia. - Do niczego innego nie jest przecież zdatna. Pozycję 
Trinidad w domu don Ignacia określiły dopiero pieniądze nadesłane wkrótce z 
Paryża. Odtąd dano już jej spokój. Wraz ze śmiercią don Luisa otoczyła ją w domu 
zupełna pustka i gdyby nie Ana, nie miałaby do kogo ust otworzyć. Dom przestał 
być domem, stał się miejscem obcym, a czasem wręcz wrogim. Wówczas to wróciła 
przeszłość, odżył żal po straconym szczęściu. Myśl o narzeczonym, który nią 
wzgardził po zaklęciach "wiecznej miłości" zjawiła się wraz z przebudzeniem i 
dopiero sen uwalniał ją od przykrej teraz obecności. Wiodła z Ramonem Graviną 
długie rozmowy, przedstawiała mu swoją smutną sytuację, każdy dzień kończąc 
niezmiennie tym samym pytaniem: jak to możliwe, by po takiej miłości przyszła 
obojętność tak zupełna? - Znowu myślisz o Ramonie Gravina - skarcił ją pewnego 
dnia ojciec Hieronim. - Skąd ojciec wie? - zdziwiła się. - Widzę po twoich 
oczach, po wyrazie twarzy. Nie trzeba, dziecko, rozgrzebywać popiołów. Pod 
spodem nie ma ani iskierki, nic, tylko wypalona ziemia. - Wiem, ojcze 
Hieronimie, ale to ciągle boli. - Każdy tu na ziemi niesie swój ból, ciała, 
duszy czy serca, który Bóg dopiero ukoi. Czasem jeszcze za życia, zsyłając 
wielkie szczęście, a czasem dopiero w godzinie śmierci, gdy nasza droga dobiega 
końca. Wówczas już nic nam nie potrzeba. To, co będzie, przejdzie nasze 
najśmielsze oczekiwania. - Ciężko tak żyć, ojcze Hieronimie - poskarżyła się. - 
Ty dostąpisz szczęścia jeszcze tu, może już niedługo - uśmiechnął się ojciec 
Hieronim. - Zapomniałem, że mnie słuchasz. Mówiłem o sobie. Ojcu Hieronimowi 
zawsze udawało się ją pocieszyć, podnieść na duchu. Opuszczała klasztorną 
bibliotekę z nową jakąś nadzieją. Niestety, dom witał ją chłodem i znowu 
popadała w rozpacz. Przewertowała cały księgozbiór Arlanzonów - Calder~on już 
jej nie wystarczał. I tak raz, z najwyższej półki wyciągnęła nadpalony 
egzemplarz "Pieśni o moim Cydzie". Ten rycerski poemat powstały w czterdzieści 
lat po śmierci bohatera, a więc gdzieś w pierwszej połowie XII wieku, zachwycił 
ją doskonałością formy, rytmem wiersza dostosowanym do opisywanych wydarzeń. Raz 
w tych asonansowych strofach huczał gwar bitewny, słychać było brzęk krzyżującej 
się stali, tętent rozpędzonych koni, innym razem ogarniała czytelnika, a niegdyś 
słuchacza, cisza bezmiernej puszczy. Jakże pięknie musieli recytować te poematy 
wędrowni rybałci, owi pieśniarze_poeci idący od miasta do miasta, z zamku na 
zamek, by bawić, uczyć, wzruszać czy oświecać zarówno nieokrzesane pospólstwo, 
jak i nieco bardziej obytych z poezją mieszkańców obronnej fortecy. W czasach, 
gdy podróżowanie było trudne i niebezpieczne, a przebycie górskich łańcuchów 
dzielących chrześcijańskie królestwa Półwyspu Pirenejskiego wręcz ryzykowne, owi 
wędrowni trubadurzy - nie zdając sobie może nawet z tego sprawy - budzili u 
mieszkańców tak odgrodzonych od siebie krain poczucie narodowej jedności. To 
dzięki nim, dzięki owym śpiewakom opowiadającym przy dźwięku lutni lub wioli o 
bohaterskich walkach z Maurami, takie postacie jak Cyd, Fern~an Gonz~ales, 
siedmiu infantów z Lary stały się wspólną własnością zarówno mieszkańców 
Aragonii czy Nawarry, jak Kastylii i Leonu. To oni byli jednym z ogniw w tym 
długim łańcuchu opasującym owe hiszpańskie przecież królestwa, które parę wieków 
później miały zlać się w jeden naród, wszystkie bowiem ideały i świętości były 
im wspólne. Jakże wiele podobnie pasjonujących tematów poruszano w bibliotecznej 
sali klasztoru Świętego Dominika z Silos! Ojciec Hieronim, choć sam nie był 
Hiszpanem, znał jednak na tyle przeszłość tej ziemi i świetność jej kultury, by 
w te sprawy, jakże zdawałoby się odległe, a przecież wiecznie żywe, siłą własnej 
fascynacji wciągnąć Trinidad, której nic nie trzymało w otaczającej ją 
rzeczywistości. Dzięki temu dziewczyna mogła żyć. Ojciec Hieronim uratował ją po 
raz trzeci. Obok studiów nad Hiszpanią nie zapomniano jednak i o polskim języku. 
I nie tylko o języku. Trinidad poznała zarówno historię tej odległej krainy, jak 
i wielkie postacie i wielkie dzieła jej kultury. Głos ojca Hieronima drżał, gdy 
wymieniał królów władających niegdyś polską ziemią i bohaterów walczących o jej 
wolność. - Tadeusz Kościuszko - powtarzała cierpliwie Trinidad, ucząc się tego 
trudnego nazwiska. - Nie ma jeszcze dwudziestu lat, jak umarł - mówił ojciec 
Hieronim. - Widziałem go raz. Największy z wielkich... Dzięki wspaniałej zaiste 
pamięci Trinidad potrafiła wyrecytować gładko kilka ulubionych psalmów z 
"Psałterza Dawidów". Ojciec Hieronim siedział wówczas nieporuszony, z 
przymkniętymi oczami, wsłuchany w melodię słów, które dopadły go aż tu, na tym 
jego dobrowolnym wygnaniu. O sprawach potocznych, codziennych mówili już 
wyłącznie po polsku. Przerzucając jednak karty historii Hiszpanii, używali w 
rozmowie języka kastylijskiego. W związku z lekturą "Pieśni o moim Cydzie" 
zatrzymali się przy tym okresie dziejów, gdy zwycięstwo pod Covadonga wróciło 
Hiszpanom nadzieję i wiarę we własne siły. - Przez siedem lat bici i spychani 
coraz bardziej na północ - mówił ojciec Hieronim - niczym pies z podwiniętym 
ogonem uciekający przed kijem, zwrócili się wreszcie twarzą do wroga i jak 
rozwścieczony kundel skoczyli napastnikowi do gardła. - Odtąd przestali uciekać 
- pokiwała głową Trinidad - teraz oni spychali wroga coraz bardziej ku morzu. - 
Żeby to w Polsce była możliwa owa "rekonkwista" - wzdychał ojciec Hieronim - owo 
odbijanie zajętych przez najeźdźcę terenów! Ale my jesteśmy spętani, niezdolni 
poruszyć ręką, a cóż dopiero sięgnąć po broń! Gdy w 711 roku Maurowie wylądowali 
w Hiszpanii, od razu pobili wojska króla Rodryga, który usiłował stawić im opór. 
Po czym, już nie zatrzymywani, poszli naprzód. Doszli tak do Pirenejów. Dopiero 
tam, w Covadonga czekała ich pierwsza klęska. Po siedmiu latach zwycięskiego 
marszu. Wódz Wizygotów Pelayo, obwołany wkrótce królem Asturii, położył 
przeszkodę nie do przebycia. I tak się zaczęło. - Niech ojciec pamięta, że 
rekonkwista trwała prawie osiem wieków - przypomniała Trinidad. - Może za 
kilkaset lat i Polska będzie wolna. - Za kilkaset lat! - wykrzyknął ojciec 
Hieronim. - Tego dziś nikt nie wytrzyma! I pamiętaj, że chrześcijańskie 
królestwa Hiszpanii stopniowo wyzwalały się z ucisku. Wkrótce połowa półwyspu 
była wolna. A w Polsce co? Nikt nie śmie pisnąć. Powstanie przepadło, choć miało 
wszelkie szanse... Potęga carów Rosji bardziej nas przytłacza niż hordy 
Almorawidów czy Almohadów tratujące niegdyś tę ziemię. - Dzisiejsza wojna chyba 
gorsza - zauważyła - bo domowa. - Gorsza - przyznał - ale Hiszpanie są u siebie 
i kiedyś przecież zmądrzeją, rzucą broń i podadzą sobie ręce. Pamiętasz bitwę 
pod Navas de Tolosa? - W tysiąc dwieście dwunastym roku - wyrecytowała. - Tak. 
Wówczas to skłócone chrześcijańskie królestwa zjednoczyły się pod wodzą Alfonsa 
VIII z Kastylii i pobiły wspólnego wroga, powstrzymały napór islamu i nawet 
zajęły Sierra Morena, klucz do Andaluzji. To wielka data w historii Hiszpanii. - 
Podobnie jak bitwa pod Grunwaldem. Prawad? - O, tak - uśmiechnął się. - Widzę, 
że nauka w las nie idzie. - Idzie do głowy. - Trinidad dotknęła czoła. - 
Wspomniałem o bitwie pod Navas de Tolosa, żeby podkreślić, że Hiszpanie jednoczą 
się w obliczu wspólnego nieprzyjaciela. Dziś, niestety, sytuacja jest zupełnie 
inna. Żaden wróg nie zagraża z zewnątrz, toczy ich za to od środka robak 
nienawiści i fanatyzmu. Zmiażdżyć go potrafi jedynie potężna ręka, a takiej 
chwilowo nie widzę. Ludzie długo jeszcze mogą pozostawać we władzy szaleństwa. 
Bo to czyste szaleństwo, to wszystko, co się teraz dzieje - potrząsnął głową, a 
grymas goryczy wykrzywił mu usta. - Pójdę już - Trinidad ułożyła książki, które 
przeglądali. - Ciocia coraz bardziej niemiła - dodała wzdychając. - Już zaraz 
wiosna, a pieniądze z Francji nie przychodzą. Może dlatego... Nie wiem, co 
zrobię, jeśli ten bankier... - Nie martw się - przerwał ojciec Hieronim. - 
Pieniądze z pewnością przyjdą. Pamiętaj, że poczta ma teraz trudności, na 
północy biją się, listy przychodzą z opóźnieniem. Gdy weszła do sieni, Ana 
wyskoczyła zza schodów. Widać na nią czekała. - Don Ignacio kazał panience 
przyjść do gabinetu - zaszeptała splatając nerwowo palce. - Już dawno tam 
siedzi... zły jakiś... - Jesteś nareszcie. - Ton głosu don Ignacia daleki był od 
uprzejmości. - Przyszła poczta z Francji - wskazał gruby pakiet leżący na 
biurku. - Możesz przeczytać. Drżącymi rękami otwierała list bankiera, don 
Ignacio nie spuszczał jej z oka. Czytała ledwie rozumiejąc, tak ją paraliżował 
ten wzrok, uporczywie czepiający się jej twarzy, pragnący nieledwie wedrzeć się 
pod czaszkę, by czym prędzej poznać treść intrygującego pisma, zanim jeszcze 
jego adresatka otworzy usta. - - No i cóż tam takiego? - Don Ignacio nie 
potrafił pohamować ciekawości. - Umarł... - szepnęła, a gdy rozkładała ostatnie 
arkusiki, plik banknotów upadł na lśniący blat biurka. - Umarł? Kto umarł? - 
Do~na Eulalia stanęła we drzwiach. - Pewnie klient tego bankiera, ten co 
przysyłał pieniądze - zauważył cierpko don Ignacio. - Ciekaw jestem... - Oczy 
jego padły na rozsypane na biurku banknoty. - O... tyle pieniędzy... - wyciągnął 
rękę - o wiele więcej niż zwykle. - Ja... - Trinidad spojrzała na ciotkę. - 
Muszę raz jeszcze przeczytać... to bardzo długi list... Ciocia wybaczy... - i 
prawie biegnąc wypadła z gabinetu. List rzeczywiście był długi, właściwie były 
to dwa listy. Jeden od bankiera Laffitte'a, a drugi od kogoś, kto podpisał się 
"twój brat Walery Kontkowski". Brat... Siadła na łóżku i na nowo odczytała oba 
pisma. "Z przykrością zawiadamiam panią o śmierci mojego klienta" - pisał 
bankier. - "Tę żałobną wiadomość przesłał mi jego syn wraz z listem dla pani, 
który załączam, i z dyspozycją co do sumy, jaką mam pani przekazać. Niniejszym 
wywiązuję się z podjętego niegdyś zobowiązania" - dalej następowały formułki 
grzecznościowe, którymi pan Laffitte szafował hojnie wobec co znaczniejszych 
klientów. Wymieniona na kwicie suma wielokrotnie przewyższała przekazywane dotąd 
kwoty. Cóż to jednak miało za znaczenie wobec słowa "brat"? "Twój brat". Czyż to 
możliwe, żeby i ona, jak inni ludzie, miała kogoś tak bardzo bliskiego? Znowu 
spojrzała na trzymany w ręku papier. "Droga Siostro". Nie znał jej, a jednak 
nazwał ją tak czułym imieniem. "Siostra". Cóż jest bardziej serdecznego, 
pieszczotliwego, bardziej intymnego, jak to imię? "Droga Siostro, jestem 
szczęśliwy mogąc Cię tak nazywać. Ojciec nasz na łożu śmierci wyjawił mi swoją 
tajemnicę. Dzięki temu dowiedziałem się o Twoim istnieniu. Jego ostatnią wolą 
było, abyś przyjechała do domu. Bo masz teraz dom i rodzinę". Dom i rodzinę. 
Czegóż tam nie było w tym liście! Słów, których od nikogo nie mogła oczekiwać. 
Rzeczy, które wydawały się niemożliwe, a oto stawały się rzeczywistością. Spraw, 
które zazwyczaj dotyczyły innych, a teraz nagle od nich miał zależeć jej los! 
Nie zeszła na kolację. Do~na Eulalia sama pofatygowała się do jej pokoju. - 
Chcielibyśmy wiedzieć - zaczęła jak zwykle stanowczo. - Czy te pieniądze, które 
dostałaś, przysłano ci po raz ostatni? Jeżeli bankier donosi o śmierci swojego 
klienta, to pewnie zawiadamia cię, że więcej na nic nie możesz liczyć. Czy tak? 
- Nie, ciociu. - A więc dostałaś jakiś zapis? - Nie, ciociu. Dostałam 
zaproszenie. - Zaproszenie? Do Paryża? - Nie, ciociu, do domu. - Do domu? Do 
jakiego domu? - Do~na Eulalia chrząknęła i poprawiła się w fotelu. - Nie wiem. W 
tej chwili drzwi otworzyły się z trzaskiem. Na progu stał don Ignacio. Twarz mu 
płonęła, w ręku trzymał francuskie banknoty. - Czy wiesz - zdawało się, że nie 
dostrzega siostrzenicy - ile jej przysłano? - Nie czekał na odpowiedź. - 
Dziesięć tysięcy franków. Słyszysz? Dziesięć tysięcy! Do~na Eulalia nie 
spojrzała nawet na męża. - Może raczysz nam wyjaśnić - zwróciła się sucho do 
Trinidad - co pisze ten bankier i skąd tyle pieniędzy, jeśli to nie zapis? - 
Zapis? - podchwycił don Ignacio. - Taka suma! - Bankier pisze, że syn jego... 
klienta doniósł mu o śmierci ojca. Przysłał też list do mnie. - List do ciebie? 
Od kogo? - Od syna jego klienta - wyjaśniła Trinidad cierpliwie. - Słyszysz - 
rzuciła mężowi do~na Eulalia. - Klient tego bankiera miał syna. - I co? - Oczy 
don Ignacia przesuwały się z twarzy żony na twarz siostrzenicy. - To jest mój 
brat - powiedziała spokojnie Trinidad. - Napisał do mnie. Pan Laffitte załączył 
jego list i przysłał razem z pieniędzmi. Ostatnią wolą ojca jest, abym 
przyjechała do domu. Do domu - powtórzyła dobitnie. - Brat prosi mnie o to. 
Przysłał pieniądze... Będzie na mnie czekał w Paryżu... Do~na Eulalia ochłonęła 
pierwsza. - Naturalnie pojedziesz - stwierdziła tonem, który nie dopuszczał 
sprzeciwu. - Nie wiem... - Nie wiesz? A jeżeli nie otrzymasz więcej pieniędzy? 
Co wówczas zrobisz? - Nie wiem... - Ta dziewczyna zwariowała - oznajmił don 
Ignacio z przekonaniem. - Czy wuj rozumie, co to znaczy opuścić na zawsze swoją 
ojczyznę? Dom, w którym się urodziłam, gdzie byłam szczęśliwa z moją mamusią? 
Takiej decyzji nie można podjąć ot tak, bez namysłu. - Ktoś, kto jak ty nie ma 
innego wyjścia... - zaczęła do~na Eulalia. - Tak bardzo pragnie ciocia pozbyć 
się mnie z domu? - Głos Trinidad drżał. - Nikt cię przecież nie wyrzuca - 
usiłował złagodzić słowa żony don Ignacio. - To dla twojego dobra. Całą noc 
czekała ranka, pory, gdy będzie mogła wybrać się do klasztoru. Tylko ojciec 
Hieronim był w stanie udzielić jej właściwej rady. Tylko on zrozumie. Ojciec 
Hieronim zrozumiał. Od razu. Od pierwszego zdania. - Przeczytaj raz jeszcze list 
brata - powiedział, gdy już został o wszystkim poinformowany. - "Droga Siostro" 
- zamilkła, a potem rozpłakała się. Ojciec Hieronim uszanował jej wzruszenie. W 
ciszy bibliotecznej sali tykanie starego zegara, ustawionego na szczycie jednej 
z szaf, naprzeciw brązowych popiersi Herodota i Tucydydesa, wydawało się tak 
donośne, jak bicie dzwonu. - Przepraszam, ojcze Hieronimie - uspokajała się 
powoli. - To takie niespodziewane... ten... brat... - Brat... Siostra - zadumał 
się ojciec Hieronim. - To chyba najpiękniejsze nazwanie, jakie jeden człowiek 
może nadać drugiemu. Wszyscy my bracia i siostry, wyszliśmy przecież z tej samej 
ręki Stworzyciela. Ale jest jeszcze większa bliskość, gdy ludzie urodzili się w 
tym samym gnieździe, z tych samych rodziców. Ja nie miałem tego szczęścia. Byłem 
jedynakiem. Matkę utraciłem w dzieciństwie, ledwie ją pamiętam, ojca, będąc już 
wyrostkiem. I zostałem sam. Jak ty. I dopiero tu odnalazłem dom rodzinny. W tym 
klasztorze. I już teraz nie jestem sam. Dlatego pokochałem Hiszpanię. Może i ty 
pokochasz tamtą ziemię. Tu nikt cię nie kocha, nikt nie potrzebuje, a tam jest 
brat... - Brat - powtórzyła, a potem powiedziała powoli - powinien mnie 
nienawidzić. - Dlaczego? Może też jest samotny? - Jest ode mnie dużo starszy. 
Pewnie już żonaty i ma dzieci. - Może. Niemniej nazwał cię siostrą i tak ładnie 
napisał, w wyjątkowo pięknej francuszczyźnie. - Więc ojciec uważa... - Czy ci 
zależy na moim zdaniu? - Ojciec Hieronim odchylił się na oparcie krzesła. - O 
tak. Postąpię, jak mi ojciec doradzi. Sama nic nie wiem... Boję się... - Czego? 
- Obcej ziemi. Obcych ludzi. - Czyż oni są obcy? - Naturalnie! - A przecież, 
jeśli my wszyscy jesteśmy braćmi... Nie ma wówczas obcych. - Ale oni byli 
wrogami. - Nigdy nie byli wrogami - uniósł się ojciec Hieronim. - Taka wówczas 
powstała koniunktura polityczna w układzie sił europejskich. Nic więcej. Ale to 
dawno minęło. Polska jest w niewoli. Wyobrażasz sobie, co to znaczy? Niewola... 
Śmierć i zniszczenie. I żadnej nadziei. - W takim razie tam jest życie straszne. 
- Straszne. Ale tam czeka na ciebie dom. - Dom - powtórzyła, a potem dodała 
prędko: - Mój dom jest tutaj. - Czy jesteś tego pewna? - Nie, ojcze Hieronimie. 
Nie jestem pewna. Ale to był mój dom. Póki żyła mamusia i dziadkowie... Teraz... 
- Teraz - podchwycił ojciec Hieronim. - Teraz wuj i ciotka każdej chwili mogą 
mnie stąd usunąć. Chcą się mnie pozbyć i wcale tego nie ukrywają. Mimo 
testamentu dziadka. - I ty się jeszcze wahasz! - Ależ, ojcze Hieronimie... - 
Wiem, dziecko. Jest to tak ważna decyzja, że właściwie nikt nie powinien dawać 
ci żadnych rad ani w jakikolwiek sposób wpływać na twoje postanowienie. Musisz 
postąpić według własnego uznania. Sama wybierzesz drogę, którą pójdziesz, 
wybierzesz to, co w twoim mniemaniu będzie dla ciebie najbardziej korzystne. To 
niezwykle trudny wybór. Któż bowiem potrafi przewidzieć przyszłość, dostrzec 
postępki tych, od których zależysz? Jedynie Bóg zagląda w głąb ludzkiego serca. 
Módl się i proś o radę rodziców, nie mnie. - A jak ojciec postąpiłby na moim 
miejscu? - Ja, gdybym był tobą, rzuciłbym wszystko i pospieszył na wezwanie 
brata. Do nowego domu. Nie myśl, że tak mówię, ponieważ jestem Polakiem. Nie. Po 
prostu nie widzę tu dla ciebie żadnej przyszłości. A zbyt byłoby dla mnie 
bolesne, gdybyś się miała zmarnować. Bo co tu ciebie czeka? A cóż ja mógłbym dla 
ciebie uczynić? Jestem bezsilny. Nie zapewniłbym ci niezależności, gdyż nic nie 
posiadam. - Ojcze Hieronimie - prawie krzyknęła - jakże ja potrafię żyć bez 
ojca? Bez naszych rozmów... - Jestem stary i każdy dzień może być dla mnie 
ostatnim. Co wówczas poczniesz? - Ale ja ich się boję. On tak skrzywdził 
mamusię! - Wiem. Postąpił niegodnie. Ale pamiętaj, że ją kochał. A taka miłość, 
jak jego, jest rzadkością na tym świecie. - Ojciec Hieronim wstał. - Poczekaj tu 
na mnie. Zaraz wracam. Czekała. Niespokojna i niezdecydowana. Pełna sprzecznych 
uczuć, obaw, smutku. Ojciec Hieronim wrócił po dłuższej chwili. W ręku niósł 
niewielkie zawiniątko. - Myślę, że nadeszła odpowiednia pora, byś się 
dowiedziała - powiedział siadając. W jej oczach było pytanie, ale usta milczały. 
- Gdy byłem chory - ojciec Hieronim położył przed sobą na stole przyniesiony 
pakiecik - każdej chwili spodziewałem się śmierci. Póki jeszcze miałem trochę 
sił, napisałem do ciebie list i dołączyłem do tego - postukał palcem w 
zawiniątko. - Zabierz to i zapoznaj się z treścią pism, które tu znajdziesz. 
Jutro porozmawiamy. A teraz idź, dziecko. Patrzył za nią, gdy posłusznie wzięła 
pakiecik i szła do drzwi. Odwróciła się, by mu podziękować spojrzeniem. Siedział 
nieporuszony - biała postać na ciemnym tle bibliotecznych szaf. W tej chwili 
zegar wydzwonił kwadrans. Cicho zamknęła za sobą drzwi. Nie poszła do domu. 
Najwłaściwszym miejscem do zapoznania się z listem ojca Hieronima i z 
zawartością tej jakże intrygującej paczuszki było zamkowe wzgórze. Słońce stało 
jeszcze wysoko. Okrągła wieża płonęła niczym pochodnia. W pustych arkadach okien 
czaił się mrok, dziwnie kontrastujący z oblanymi blaskiem murami. Ze środkowego 
dziedzińca weszła do monumentalnej sieni. Nic się tu nie zmieniło od czasu, gdy 
odwiedzała to miejsce w towarzystwie Ramona. Wydało jej się, że było to bardzo 
dawno temu, że lata całe minęły od owych chwil, gdy wracała tu z listem od 
narzeczonego i głośno odczytywała jego słowa. - "Całuję każdy paluszek twoich 
ślicznych rączek" - powiedziała nagle, cytując zakończenie jednego z listów i 
spojrzała na rękę, której nie ozdobił dotąd najskromniejszy nawet pierścionek. 
Głos jej, odbity od wysokiego sklepienia, powrócił echem, cichnącym w kątach 
olbrzymiej sali. Siadła na stopniu przed paleniskiem komina i rozwinęła 
tajemniczą paczuszkę. Na wierzchu leżał list ojca Hieronima. "Drogie dziecko - 
pisał zakonnik. - Rację mają Francuzi mówiąc: "Kto wszystko rozumie, ten 
wszystko wybacza". Tak i ja. Ponieważ znam powód Twojego gniewu, nie chowam do 
Ciebie urazy. Smutno mi tylko, że wbrew mojej woli sprawiłem Ci zawód. Proszę 
Cię, wybacz mi, i gdy mnie już tu nie będzie, nie wspominaj mnie źle. Pamiętaj, 
że zawsze byłem i jestem do końca Twoim przyjacielem i tylko Twoje dobro mam na 
względzie. Wstępując do klasztoru Świętego Dominika z Silos musiałem wyjawić 
przeorowi moje pochodzenie. On wówczas pokazał mi list, który otrzymał od mojego 
rodaka. Był to Twój ojciec. Pytał o Mercedes. Przeor odpisał i powiadomił o 
Twoim istnieniu. Odtąd do matki Twojej zaczęły przychodzić pieniądze z Paryża. 
Ponieważ tak się złożyło, że byłem obecny przy jej śmierci, przeor chciał, żebym 
to ja zawiadomił Twojego ojca o tym tragicznym wydarzeniu. I tak zawiązała się 
między nami, za zgodą przeora, stała korespondencja. Zostawiam Ci jego listy. 
Przetłumaczyłem je dla Ciebie na hiszpański. Dowiesz się z nich, jak bardzo Cię 
kocha, jak chce wszystko o Tobie wiedzieć. Zrozumiesz wówczas, czym jesteś w 
jego życiu. Żegnam Cię, dziecko, i błogosławię. Pomódl się za mnie czasem". 
Wytworny szarobłękitny papier z wyciętymi jak koronka brzegami. Duże, wyraźne 
pismo, znamionujące stanowczy charakter. I słowa - dawniej niezrozumiałe, teraz 
prawie wszystkie jasne. Z rzadka tylko musiała zaglądać do przekładu ojca 
Hieronima. I każdy list podpisany: "Adam Kontkowski". - Adam Kontkowski - 
powtarza Trinidad. - Mój ojciec. Pierwszy raz tak go nazwała. Pierwszy raz 
poczuła, że coś ją z nim łączy. Jakaś więź mocna, nie do zerwania. Mercedes... 
Bo on kochał, tak bardzo kochał Mercedes, a ta sama Mercedes była przecież i jej 
miłością. I nagle zrozumiała. Cóż znaczy Ram~on wobec Mercedes? Ram~on zjawił 
się w chwili, gdy czuła się opuszczona i samotna. Zapełnił pustkę, w której się 
znalazła po śmierci Mercedes. Dał jej nadzieję na lepsze życie, na dobre, 
szczęśliwe życie. A przede wszystkim oślepił mirażem miłości. I zawiódł. Ale to 
Mercedes była wszystkim, to matka była jej miłością, jedyną jak dotąd miłością 
jej życia. Unieszczęśliwiła ją dopiero umierając. Wyszła z zamkowej sieni i 
siadła jak zwykle pod murem. Ram~on... nędzny, słaby i tchórzliwy. O, jakże 
wydał jej się godnym pogardy. Bolała ją zraniona duma, nic więcej. Śmiał 
wzgardzić jej sercem, jej uczuciem, a sam nie był jej wart. Podniosła wysoko 
głowę i odetchnęła głęboko. Objęła wzrokiem dobrze znany krajobraz. Poczuła się 
jak więzień, zrzucający łańcuchy. Wieczorem zeszła do kuchni z grubym, owiniętym 
w papier pakietem. Przysiadła przed paleniskiem i patrzyła, jak ogień pożerał 
mającą trwać wiecznie miłość Ramona, a ta wieczność to był zaledwie jeden rok. 
****** - Ojcze Hieronimie - Trinidad położyła ręce na poręczach krzesła. - 
Dlaczego ojciec, postanowiwszy wstąpić do klasztoru, wybrał akurat zakon 
świętego Dominika? Była znowu spokojna. Minęła burza, która nią wstrząsnęła - 
decyzja została powzięta, list do Paryża wysłany. Znowu mogła wpadać do 
klasztornej biblioteki i w wolnych od przygotowań do wyjazdu chwilach prowadzić 
z ojcem Hieronimem długie rozmowy. A tematów było coraz więcej, coraz więcej 
chciała wiedzieć nie tylko o Hiszpanii, ale i o swoim przyjacielu, i o jego 
ojczyźnie. A czasu pozostawało coraz mniej. - Dlaczego wybrałem dominikanów? - 
powtórzył pytanie ojciec Hieronim i zamyślił się. - Tak, pamiętam. - Znowu 
zamilkł. - Gdy leżałem po amputacji nogi, przynoszono mi różne książki. Dla 
rozrywki. - Uśmiechnął się gorzko. - W ten sposób przeczytałem grube tomisko o 
odkryciu i podboju Ameryki i o podróżach Kolumba. Cóż za straszliwe zbrodnie 
popełniono wówczas na Indianach! Ale z tego morza krwi, z tego bagniska nadużyć 
i gwałtów, okrucieństwa i chciwości wyłaniała się jedna postać w białym habicie, 
której nie splamiła żadna nieprawość. Mówię o ojcu Bartolom~e de Las Casas, 
zwanym "Apostołem Indii", "Opiekunem i obrońcą Indian". Ten szlachetny człowiek 
miał odwagę ujawnić przed światem podłość zwycięzców, upomnieć się o prawa dla 
prześladowanych i zwyciężonych. Jakże znamienny tytuł nadał jednemu ze swoich 
dzieł, bo wiele pisał. Owa "Krótka relacja o zagładzie Indii" jest dokumentem 
historycznym niepośledniej wagi, czarną kartą w dziejach Hiszpanii. - Wiele jest 
czarnych kart w naszych dziejach - westchnęła Trinidad. - Każdy naród ma takie 
karty - zauważył ojciec Hieronim. - W każdym też narodzie są bohaterowie i 
dobroczyńcy. Pisma ojca Las Casas oburzyły Hiszpanów. Zarzucono mu zdradę 
interesów kraju, grożono karami. "Opiekun Indian" nie był jednak w tej 
szlachetnej walce osamotniony. Przyłączyli się do niego inni. Niestety, głos ich 
był za słaby i choć sięgał tronu, Hiszpania zbyt była daleko, by zaradzić 
nadużyciom. Prawa, jakie wydawano dla ochrony Indian, zadziwiały 
sprawiedliwością i miłosierdziem, odległość jednak Ameryki czyniła je właściwie 
bezużytecznymi. Któż mógł dopilnować ich przestrzegania? Wicekrólowie mieli 
wolną rękę w stosowaniu przepisów według własnego uznania, dla własnych 
interesów i dla własnej wygody. Rozumiesz teraz, czemu wybrałem dominikanów? - O 
tak! - zawołała gorąco. - Doskonale rozumiem. Ojciec myślał też i o swojej 
ojczyźnie, o jej ucisku i niedoli. Ona, jak owi Indianie, była podbita, lecz 
niepokonana. - Bartolom~e de Las Casas stał się dla mnie symbolem - powiedział 
cicho ojciec Hieronim. - Znakiem, wyzwolicielem i obrońcą. A ponieważ był 
dominikaninem... - Słusznie ojciec wybrał - przerwała. - Ja też postąpiłabym tak 
samo. Niewiele osób w Hiszpanii potępiło konkwistadorów - dodała po chwili. - 
Niektórzy uznali ich za bohaterów. - Spojrzała na ojca Hieronima pytająco. - 
Trzeba przyznać - powiedział zakonnik spokojnie - że byli to ludzie odważni. W 
owych czasach, gdy uważano jeszcze, że ziemia jest płaska, wyprawić się na 
nieznany ocean wymagało nie lada odwagi. Nie wiedzieli przecież, co ich czeka, 
dokąd ich zapędzą wiatry. A i potem... Wyobrażasz sobie owych ludzi w 
rozpalonych tropikalnym słońcem blachach, wyrąbujących sobie drogę wśród 
gęstwiny splątanych lian i pnączy? Zza każdego drzewa czyhała zatruta strzała 
Indian, niosąca straszną śmierć w męczarniach. Tylko ludzie niepospolicie 
odważni mogli przedsięwziąć podobne wyprawy. - Pamięta ojciec - powiedziała z 
żywością - czytaliśmy takie francuskie dzieło, w którym autor przedstawił 
konkwistadorów jako zgraję rzezimieszków, wyzutych z wszelkich zasad moralnych, 
powodowanych wyłącznie chciwością i żądzą krwi. - Pamiętam - przytaknął ojciec 
Hieronim. - Tego jednak obrazu nie można malować kontrastowymi kolorami, czarnym 
i białym. Ludzie są wszędzie różni, dobrzy i źli. Konkwistadorzy popełnili zbyt 
wiele zbrodni, by można ich wybielać, jednakże wśród przybyłych do Ameryki 
Hiszpanów zdarzały się szlachetne jednostki. Przeważnie byli to synowie świętego 
Dominika - uśmiechnął się smutnie. - Dobrze, że ojciec nosi taki właśnie habit - 
dotknęła białego rękawa. - Ja też tak uważam - tym razem uśmiech ojca Hieronima 
był nieco mniej smutny. - Pamiętaj, dziecko, o jednym - dodał poważnie. - To, co 
Rzym uczynił dla Hiszpanii, Hiszpania uczyniła Ameryce. Dała jej swoją kulturę i 
cywilizację, swój język i chrześcijaństwo. Jest jedna ciekawa rzecz, która 
odróżnia kolonizację hiszpańską od anglosaskiej, czyli katolicką od 
protestanckiej. - Co takiego, ojcze Hieronimie? - To, że Hiszpanie nie gardzili 
Indianami jako ludźmi, choć uczynili z nich niewolników. Łączyli się z nimi, 
zakładali w Ameryce rodziny, żenili się z Indiankami. Stąd tylu tam Metysów, 
tyle wspaniałych nazwisk Hidalgów dziedziczonych przez na pół białe, i na pół 
indiańskie potomstwo. Anglosasi zachowywali się zupełnie inaczej. Gardzili 
Indianami, trzymali się od nich z daleka. I dlatego w ich amerykańskich 
koloniach nie ma metysów. - Bardzo ciekawe, co ojciec mówi. - Chciałbym ci 
jeszcze wyjaśnić pochodzenie nowego w owych czasach typu człowieka, czyli owych 
konkwistadorów_zdobywców. - Słucham, ojcze Hieronimie. - Ojczyzną tego typu 
ludzi jest Italia, a od XV wieku zwano ich tam kondotierami. Kondotier był to 
zazwyczaj dowódca wojsk najemnych, oferujący swoje usługi temu, kto dobrze 
płacił. Kondotierzy, pochodzący przeważnie z nizin, dzięki odwadze i brawurze, 
szpadą zdobywali dla siebie ziemie, tytuły i zaszczyty. Weź na przykład ród 
Sforzów. Założyciel dynastii, człowiek z nizin, doszedł do tego, że przez 
małżeństwo został księciem Mediolanu, a Bona Sforza zasiadła na polskim tronie. 
Renesans wyhodował nowego człowieka, zdecydowanego na wszystko, pozbawionego 
skrupułów, o szaleńczej wprost odwadze i żelaznej woli. Taki właśnie był 
kondotier,a w Hiszpanii konkwistador. - Gdyby nie straszne zbrodnie tych 
konkwistadorów - zauważyła Trinidad - to można by żałować, że w naszych czasach 
ludzie tak bardzo skarleli. - Każda epoka wytwarza pewien typ człowieka, 
formowany przez warunki życia, nakazy moralne czy nawet modę. Nie można jednak 
tego uogólniać. Wszelkie cechy charakteryzujące dawną epokę są dosyć 
powierzchowne, bo właściwie człowiek jest zawsze i wszędzie taki sam. Słaby, 
bardziej podatny na zło niż na dobro. Łatwo ulegający pokusie. - O, tak, ojcze 
Hieronimie - przytaknęła z zapałem. - Doświadczyłam tego na sobie. - Biedny 
człowiek - powiedział cicho ojciec Hieronim. - Tak bardzo godzien litości. 
Upadający i odpuszczeniem grzechów podnoszony z upadku. I znowu upadający. I tak 
do skończenia świata. ****** Wyjazdowi Trinidad nie nadawano rozgłosu, jednakże 
nie sposób było ukryć przed domownikami niezwykłych w dotychczasowym życiu 
przygotowań do podróży. Dziewczyna sama zawiadomiła o tym Anę. - Więc wszystko 
się sprawdza. - Głos służącej był głuchy i drżał. - Daleka droga, młody bogaty 
pan i szczęście. - Tymczasem jest tylko daleka droga - zniecierpliwiła się 
Trinidad, a widząc wyraz rozpaczy na twarzy służącej, dodała prędko: - Będę za 
tobą tęsknić, Ano, i bardzo mi będzie ciebie brak, ale wiesz, że nie mam innego 
wyjścia. - Tę podróż wymodliła panienka Mercedes - powiedziała Ana cicho. - 
Zawsze tego oczekiwałam. To musiało nadejść. Cieszę się ze względu na panienkę. 
Bo ja... - zaszlochała bezgłośnie. Tylko ten jeden raz Ana okazała słabość. 
Tylko ten raz Trinidad widziała ją płaczącą. Potem służąca była już całkowicie 
pochłonięta przygotowaniami do wyjazdu panienki. A pomoc jej okazała się 
nieoceniona. Z początku do~na Eulalia postanowiła sama wziąć na siebie wszelkie 
obowiązki związane z szykowaniem wyprawki dla wyjeżdżającej. Wymagało to 
częstych wizyt w Covarrubias, wybierania odpowiednich tkanin w sklepie bławatnym 
pana Martineza, narad z krawcową, panną Fortunatą, z modystką, z szewcem. Te 
jednak obowiązki, dodane do codziennych domowych zajęć, zbyt obciążyły donię 
Eulalię, która w końcu była zmuszona wycofać się z owych dodatkowych prac i 
coraz częściej Ana towarzyszyła dziewczynie do miasteczka. A służąca miała dobry 
gust i wrodzone poczucie piękna, toteż jej rady wyszły tylko na dobre sukniom i 
kapeluszom Trinidad. Ciotka nie liczyła się zupełnie z wymogami mody i nie dbała 
o to, by w zamawianych strojach było dziewczynie do twarzy. Przy okazji zakupów 
Trinidad dobrze poznała Covarrubias, starożytne miasteczko nad rzeką Arlanzą, 
które w czasach rekonkwisty odegrało tak wielką rolę podczas zmagań z Maurami. 
Resztki murów otaczających niegdyś miasto sięgają dziesiątego wieku, z tego też 
wieku pochodzi kamienny sarkofag kryjący szczątki wyzwoliciela Kastylii spod 
jarzma Leonu przechowywany w gotyckiej kolegiacie. Ten bohaterski Fern~an 
Gonz~alez był pierwszym hrabią niezależnej Kastylii, zanim Kastylia w początkach 
jedenastego wieku stała się królestwem. To jest Stara Kastylia - mówiła sobie 
Trinidad spoglądając na poczerniałe mury kościoła Świętego Tomasza, na gotyckie 
wieże kolegiaty, na stłoczone w wąskich uliczkach domy o masywnych portalach 
zdobnych brązem. Na rzeźbionych frontonach pyszniły się herby rodów, mających 
dobra w dolinie Arlanzy, ciągnące się z jednej strony aż hen, ku Burgos, z 
drugiej zaś ku Sorii. Wielkie stare domiska, milczące teraz i puste, podupadłe 
po wojnie. Rzadko kto unosił brązową kołatkę, by oznajmić przybycie gościa. Bo 
gość nieczęsto bywał w Covarrubias. Trinidad poznała paru starych stróżów 
strzegących tych odziedziczonych po przodkach rezydencji. Wpuszczano ją chętnie 
na ocienione patia, gdzie trawa wpychała się w szczeliny kamiennych płyt 
spękanych czasem. Dziewczyna podziwiała wytworny rysunek kutych w żelazie krat 
osłaniających okna i balkony, przysiadała na marmurowym obrzeżeniu uśpionej 
teraz fontanny. Cichy głos starego sługi wspominał minioną bezpowrotnie 
świetność wielkiego rodu, z której pozostały jedynie te nikomu już niepotrzebne 
budowle. Ale była w nich wielkość. Wielkość i duma. Duma i wielkość Hiszpanii. 
Mówiły o tym, czym była niegdyś ta ziemia i to królestwo. I tym bardziej smutny 
był ich dzisiejszy upadek. Trinidad czuje się ściśle związana z tymi kamiennymi 
reliktami przeszłości. Wydaje jej się, że nie potrafi porzucić na zawsze tego, 
co pozostawili przodkowie, bogactwa i piękna tej architektury, której nie 
zobaczy w żadnym innym kraju. Ana nie przerywa milczenia panienki. Towarzyszy 
jej wiernie w peregrynacjach po miasteczku i może podziela jej myśli. Lekki 
powozik toczy się oto rozległą doliną Arlanzy. Kopyta dudnią na moście. Jos~e 
głosem ponagla konia, rozparty na koźle, dumny ze starej liberyjnej kurtki, 
którą na tę okazję do~na Eulalia wydobyła z dna kufra. Trinidad dotyka ręki Any. 
Na gest ten służąca odpowiada uśmiechem. Na próżno jednak usiłuje okazać 
wesołość; uśmiech jej wyraża jedynie bezbrzeżny smutek. - Bardzo ładna ta 
aksamitna suknia - wskazuje oczami wielkie pudło na przednim siedzeniu. - Do 
twarzy w niej panience. Zresztą wszystko, co Fortunata uszyła, pasuje na 
panienkę jak ulał. Ta dziewczyna ma talent. Ciekawam teraz nocnych koszul. Mam 
nadzieję, że bieliźniarka wykończy je przy dekolcie tą cieńszą koronką. - 
Wszystko jedno, Ano. - Wcale nie wszystko jedno, panienko - protestuje Ana. - To 
są ważne rzeczy. Niech w tym Paryżu zobaczą, że panienka nie byle kto. Służba 
zawsze ocenia państwo po strojach - dodaje z przekonaniem. - A francuskie fagasy 
to, jak słyszałam, bezczelne nicponie. Trinidad ciągle jeszcze nie może ochłonąć 
ze zdumienia. Więc bankier przysłał jej tyle pieniędzy, że stać ją na te 
wszystkie cuda? Ta bielizna z najcieńszego batystu, te suknie na różne okazje, 
kapelusze, pantofelki... Po co jej aż tyle? To przecież wyrzucanie pieniędzy. 
Ale Ana uważa, że tak trzeba. I wszystko musi być w najlepszym gatunku. Więc 
pewnie ma rację. Zresztą nie wypada, by zjechała do tak dalekiej Polski jak 
żebraczka wzbudzająca litość, w tych paru łaszkach, które na co dzień nosi. Nie 
chciałaby też, by ją potraktowano z wyższością, jaką daje pozycja i pieniądze, 
by "wrogowie" - tak ich jeszcze w cichości serca czasem nazywała - patrzyli na 
nią z góry. Zgadza się więc na najbardziej szalone wydatki. Do~na Eulalia z 
dezaprobatą kręci głową, oglądając przywiezione z miasteczka stroje. - To 
wszystko wcale do ciebie nie pasuje - mówi wydymając wargi. - A w tym kapeluszu 
wyglądasz jak koczkodan. Don Ignacio ośmiela się być innego zdania. - 
Przeciwnie, duszko - mówi ze swadą. - W tym kapeluszu jest zupełnie ładną 
dziewczyną. - Uśmiecha się przy tym przekornie. Do~na Eulalia mruczy coś 
niezrozumiale i wychodzi z pokoju. - Nie przejmuj się. - Wuj nigdy jeszcze nie 
był tak szarmancki. - Naprawdę jesteś ładna. Gdy tu kiedy wrócisz... - Nigdy nie 
wrócę - przerwała Trinidad. - Nigdy, wuju. - Nie wiadomo - zauważa filozoficznie 
don Ignacio. - Cóż my wiemy, co nas czeka? - Ja wiem, że z mojej drogi nie ma 
odwrotu. - Trinidad nie spuszcza oczu. - Wuj mnie przecież rozumie. - Eulalia 
bywa czasem twarda, ale wiesz, jak cię lubi... - Twarz don Ignacio opływa bladym 
rumieńcem. Trinidad czuje litość. Lituje się nad tym słabym człowiekiem, bratem 
jej matki. Ignacio i Mercedes. Razem spędzili dzieciństwo w tym starym domu. 
Jaki był Ignacio jako młody chłopiec? - zadaje sobie pytanie i szuka w twarzy 
wuja podobieństwa do matki. Ale nie ma nic, co upodobniałoby go do Mercedes. 
Niczym też nie przypomina rodziców. Ani jednego rysu nie wziął od don Luisa czy 
od donii In~es. - A przecież jest z krwi Arlanzonów i Perezów - zastanawia się 
Trinidad. Ona, nieprawe dziecko, bardziej podobna do Arlanzonów niż ten 
prawowity dziedzic tytułu i nazwiska. Jakże jest dla niej obcy! Nie ma między 
nimi ani jednej nici, która by ich łączyła, ani jednej wspólnej myśli, niczego, 
co stanowiłoby choć najcieńszą więź między członkami tej samej przecież rodziny. 
Gdy straci go z oczu, przypuszczalnie twarz jego zatrze się w jej pamięci, 
zasnuta czasem i odległością. Ale tak jest pewnie lepiej. Nie tak boleśnie 
odczuje to rozdarcie, jakim będzie oderwanie się od tego domu. Tylko ta ziemia i 
ten zamek na szczycie wzgórza... Tego będzie jej żal. No i ojciec Hieronim... 
Musiała mu opowiadać ze szczegółami o przygotowaniach do wyjazdu. Nigdy jeszcze 
zastawiona szafami sala nie słyszała słów jak batyst, koronki, modystka, 
zupełnie nie pasujących do klasztornej biblioteki. Ale ojciec Hieronim chciał 
wszystko wiedzieć, wszystko go interesowało, było ważne. Ojciec Hieronim i zamek 
na wzgórzu. Wracając z klasztoru Świętego Dominika z Silos wspinała się po 
stromym stoku aż pod mury okrągłej baszty. Siadała na zwykłym miejscu, z 
kastylijską ziemią rozłożoną jak wachlarz hen w dole. Jak daleko sięgała 
pamięcią, widziała zawsze i siebie, i matkę siedzące pod tym murem, zapatrzone w 
łańcuch gór zamykający horyzont, wsłuchane w ciszę, która spowijała teraz tę 
ziemię, kędy niegdyś niósł się gwar bitewny, głosy ludzi i koni, wówczas gdy 
Hiszpanie oczyszczali z najeźdźców swoje królestwo. Jak sięgała pamięcią, matka 
zawsze była smutna, a raz płakała - dziadek krzyczał coś, grożąc jej ręką. 
Nienawidziła don Luisa i bała się go, a kiedyś zdobyła się na odwagę i 
powiedziała dziadkowi - miała wówczas może cztery czy pięć lat. "Idź, jesteś 
zły, mamusia płacze, nie chcę ciebie". Biedna mamusia! Jakże ciężkie miała 
życie. Nie było dla niej szczęścia na tej ziemi, tylko ból i wzgarda. A taka 
była śliczna... Nie znalazł się żaden mężczyzna na tyle szlachetny i 
bezinteresowny, żeby osłonić ją przed ciosami. Żaden nie poznał się na tym 
klejnocie, którego skazą była ona, Trinidad. Nawet don Gregorio... A wszyscy 
mówili, że był w niej śmiertelnie zakochany, nieledwie do nieprzytomności, że 
ciężko przeżył zerwanie. Don Gregorio opuścił te strony, wyjechał podobno do 
Madrytu i tam ożenił się bogato i szczęśliwie - tak mówiono. Ale czy to była 
prawda? Od don Gregoria jeden tylko krok do Ramona Graviny. Boli zraniona duma, 
boli zawód, który jej sprawił. Nie był tym, za kogo pragnął uchodzić. W dodatku 
zabrakło mu siły wolii charakteru. - Lepiej, że to się stało teraz, a nie po 
ślubie - powiedział kiedyś ojciec Hieronim. I chyba się nie mylił. Zamkowe mury 
zachowują jeszcze obecność młodego człowieka. Zbyt była tu szczęśliwa, by mogła 
to wspomnienie wyrzucić z pamięci. A potem zbyt wiele przeżyła tu bólu. 
Przebaczyła. Ale żal pozostał. Wracał gorącą falą urazy i goryczy. Czuła się 
wówczas bardzo nieszczęśliwa. - Przebaczenie musi być całkowite - powiedział raz 
ojciec Hieronim - inaczej nie jest przebaczeniem. Żal i urazę należy wygnać z 
serca. Wiem, że to bardzo trudne, ale postaraj się. Tylko wówczas osiągniesz 
wewnętrzny spokój. Użalając się nad sobą i rozpamiętując własną krzywdę człowiek 
traci siły i maleje. Gdy następnego dnia weszła do klasztornej biblioteki, 
zobaczyła, że ojciec Hieronim pochyla się nad wielką mapą rozłożoną na stole. - 
Hiszpania i Francja - zakonnik zakreślił ręką koło obejmujące oba te kraje. - 
Patrzę właśnie, kędy pobiegnie twoja droga, dziecko. Z uwagi na wojnę nie jest 
to proste dostać się teraz do Paryża. - Dyliżanse odjeżdżają jednak trzy razy w 
tygodniu z Covarrubias do Burgos - zauważyła, siadając w swoim zwykłym krześle. 
- Tak, ale walki toczą się ciągle na północ od Burgos. - Ojciec Hieronim wielką 
białą chustką przetarł zmęczone oczy. - Wczoraj jeszcze nadeszły ostatnie 
wiadomości. Sytuacja jest ciężka, drogi niepewne. Bandy karlistów zatrzymują 
dyliżanse, ogołacają pasażerów z pieniędzy i z kosztowności, oskarżają ich o 
sprzyjanie Izabeli. W tak niespokojnych czasach podróżowanie jest ryzykiem. - 
Cóż więc mam robić? - Trinidad rozłożyła ręce. - Skoro muszę jechać. - Musisz - 
przytaknął ojciec Hieronim. - I właśnie dlatego szukam najbezpieczniejszej 
marszruty. - Dziękuję, ojcze Hieronimie. - Za co, dziecko? - Za ojca troskę i 
dobroć. - Ee, cóż to za dobroć? Twój wuj pewnie myśli o tym samym. - Owszem, 
właśnie mówił, że odwiezie mnie do Burgos, a tam wsadzi do pocztowej bryki 
jadącej prosto do Paryża. - Nie, nie - pokręcił głową ojciec Hieronim. - To 
bardzo dobrze, że wuj odwiezie cię do Burgos, to jego obowiązek, ale dalej nie 
możesz jechać drogą, którą dotąd jeździły dyliżanse i poczta. To są 
niebezpieczne okolice. Ja radziłbym kierować się z Burgos do Santanderu, a tam 
wsiąść na statek. - Na statek? - Tak. Tylko do Bajonny. To blisko. A z Bajonny 
już pocztą do Paryża. Powiedz o tym wujowi. - Dobrze, ojcze Hieronimie. Powiem. 
- W taki sposób ominiesz te rejony, gdzie toczą się najgorętsze walki. A 
Santander to port Kastylii - dodał z uśmiechem. - Tak, wiem - powiedziała 
wahająco,a potem wybuchnęła nagle - zobaczyłabym nareszcie ocean, płynęłabym 
statkiem! Mój Boże! - Właściwie wuj powinien by towarzyszyć ci do Santanderu, 
tam wybrać statek i polecić cię opiece kapitana. W morskiej podróży znalazłaby 
się z pewnością jakaś matrona, która byłaby ci wielce pomocna. - O, wuj nie 
zechce jechać tak daleko. A nawet gdyby chciał, ciocia mu nie pozwoli. - W takim 
razie uproszę naszego przeora o list polecający do kogoś z Santanderu, kto 
wprowadziłby cię na statek. Załatwię to koniecznie. Inaczej nie znalazłbym 
spokoju. Ale Trinidad nie miała najmniejszych obaw. Wieczorem przekazała wujowi 
rady ojca Hieronima. - Ma rację ten zakonnik - przytaknęła do~na Eulalia. - 
Rzeczywiście najbezpieczniej będzie jechać do Santanderu. Dowiemy się tylko w 
Covarrubias, w jakie dni odchodzi z Burgos dyliżans do tego portu. Może jeszcze 
tego samego dnia po przybyciu będziesz mogła wyruszyć w dalszą drogę. - Mam 
nadzieję, że to będzie niemożliwe - zwierzyła się nazajutrz ojcu Hieronimowi. - 
Nie opuszczę Burgos, zanim nie zobaczę katedry i grobowca Cyda. Ojciec Hieronim 
długo studiował mapę Hiszpanii. - Gdyby nie ta nieszczęsna wojna - mówił - 
mogłabyś przemierzyć część dawnego szlaku prowadzącego niegdyś pielgrzymów do 
Komposteli. - Ach, mój Boże! Czy to możliwe? - Cała średniowieczna Europa znała 
tę drogę - ojciec Hieronim wskazał mapę. - Tu, w Burgos, zlewały się w jedną 
rzekę nurty płynące z północy i ze wschodu. Wszystkie drogi prowadziły ku temu 
sanktuarium na najbardziej wysuniętym na zachód cyplu Hiszpanii. Pielgrzymi szli 
z Francji przełęczą Pirenejów, tą samą, gdzie zginął Roland. Odpoczywali tu, w 
Burgos. Zygzakowi tej marszruty odpowiada na niebie szlak Mlecznej Drogi, jak 
wówczas mówiono. A drogę tę nazywano "drogą francuską". Arabowie nawet nie 
atakowali pielgrzymów, gdyż rozumieli, że podobnie jak każdy prawowity 
muzułmanin choć raz w życiu powinien pielgrzymować do Mekki, by pomodlić się 
przy świętym Kamieniu - Kaabie, tak i chrześcijanie pielgrzymują do Santiago, do 
grobu apostoła Jakuba. Dziwna to bardzo historia, świętego Jakuba ścięto bowiem 
w Palestynie, a jego ciało przewieziono aż do hiszpańskiej Galicji. Grób 
apostoła odkryto w początku IX wieku, za panowania Alfonsa II, a pobożny król 
wzniósł obok kościół i klasztor. - Widzi ojciec, jak ja nie mam szczęścia - 
zawołała z żalem. - W takiej podróży mogłabym zobaczyć i zwiedzić wiele miejsc, 
gdzie żyje jeszcze przeszłość. A tu wojna stoi wszystkiemu na przeszkodzie. - To 
nic, dziecko. Jestem pewien, że zdołasz przekonać wuja i zwiedzisz przynajmniej 
Burgos. - Niech ojciec jeszcze opowie o tej drodze do Komposteli - poprosiła. - 
Szlak ten wydeptały tysiące stóp, idących z Francji, a przez Francję z 
północnych krajów Europy, a także z Italii i ze wschodu. Chłostani wichrem 
brnęli przez górskie przełęcze w potokach deszczu i w śnieżnej zamieci. Prażeni 
słońcem południa omdlewali w pyle szarej drogi. Ciągnęły tak tysięczne rzesze 
pątników. Byli wśród nich królowie i żebracy, uczeni mnisi i ubodzy 
braciszkowie, książęta i ciemne pospólstwo, błędni rycerze i włóczęgi, wielcy 
panowie i nędzarze, purpuraci i żonglerzy, a wszyscy okryci jednakową pątniczą 
opończą z symboliczną muszlą i kijem pielgrzymim w ręku. Wszyscy dążyli w jedną 
stronę. Jedni odprawiali pokutę za ciężkie nieraz grzechy, a nawet zbrodnie, 
inni ofiarowywali swój trud za zbawienie dusz w czyśćcu cierpiących. Każdy z 
nich miał jakąś pobożną intencję. - Czy ojciec odbył taką pielgrzymkę? - Nie. 
Straciłem przecież nogę. - Przepraszam, ojcze Hieronimie. - Nie masz za co, 
dziecko. Byłem jednak w Santiago de Compostela, choć pielgrzymowałem wygodnie, 
bo dyliżansem. - Niech mi ojciec powie, jak to było. - Jak widzisz, trudno 
podobną podróż nazwać pielgrzymowaniem. Niemniej i ja miałem swoją pobożną 
intencję. Do dziś dnia szlak jakobiński znaczą przydrożne kaplice, kamienne 
krzyże, szpitale dla ratowania chorych i słabych, przytułki dla tych, co ustali 
w drodze. - Ileż miałabym do zobaczenia w tej naszej Hiszpanii! - wykrzyknęła. - 
A oto porzucam ją na zawsze, nic nie zobaczywszy. I już nigdy... - Może tu 
wrócisz - uśmiechnął się ojciec Hieronim - by pokazać hiszpańskie wspaniałości 
komuś, kto będzie ci najdroższy na świecie. - Ojciec przypuszcza, że to może się 
zdarzyć? - szepnęła z niedowierzaniem. - Wszystko może się zdarzyć. - W głosie 
ojca Hieronima brzmiała pewność. - Nie zapominaj o nadziei. - Nadzieja... Jakaż 
jest dla mnie nadzieja? - Starożytni Rzymianie mawiali: dum spiro, spero - co 
znaczy "póki oddycham, póty mam nadzieję". Podobnie może powiedzieć każdy z nas. 
- Ale nie ja - nachmurzyła się. - Nie powinnam nawet dopuszczać takich myśli. - 
Dlaczego? - Bo potem, gdy nadzieja zawiedzie, będzie mi jeszcze ciężej. - 
Nadzieja jest po to, by nas trzymać przy życiu - powiedział poważnie ojciec 
Hieronim. - Smutki zostawisz za sobą, tu, w Hiszpanii. Podróż dostarczy ci tylu 
wrażeń, że zapomnisz o smutkach. A tam, w Polsce... - Właśnie. Jak będzie tam, w 
Polsce? - To, co nas spotyka, zarówno dobre jak i złe, często od nas samych 
zależy, od naszego stosunku do ludzi, do rzeczy, do różnych spraw. Nie wątpię, 
że ci, do których jedziesz, przyjmą cię sercem. Odpowiedz im tym samym, a 
zobaczysz, jaka będziesz szczęśliwa. Szczęśliwa... Ależ tak, za życia mamusi 
była przecież szczęśliwa. A potem mając Ramona. W przedwieczornej ciszy dźwięk 
dzwonów niesie się daleko, aż na zamkowe wzgórze. Trinidad podnosi się powoli. 
Siedziała jak zwykle u stóp okrągłej baszty. Wygładza spódnicę, owija głowę 
szalem. Trzeba wracać. Nie może spóźnić się na kolację. Do~na Eulalia bardzo 
przestrzega punktualności posiłków. Nazajutrz jedzie z Aną do Covarrubias. Musi 
przymierzyć dwie ostatnie suknie, którym panna Fortunata poświęciła szczególnie 
wiele uwagi. W saloniku krawcowej Concepci~on Gomez zafascynowana wpatruje się w 
dwa wiklinowe manekiny. Z wypiekami na porcelanowych policzkach dotyka jedwabiu 
spływającego z tych nieożywionych postaci. Są to najstrojniejsze suknie, wyszły 
spod igły panny (brak tekstu szersze kręgi. Po Bilbao terenem walk stały się 
okolice Vitorii, miasta nad rzeką Zadorrą, dopływem Ebro, gdzie niegdyś 
Hiszpanie i Anglicy pobili Francuzów. A potem działania wojenne posunęły się 
bardziej na południe, wkraczając na tereny dawnego królestwa Nawarry aż do 
regionu La Rioja w prowincji Logro~no. Ponieważ siły były mniej więcej równe, 
zwycięstwo przechylało się to na jedną, to na drugą stronę, a potem nagle 
szczęście zaczęło opuszczać karlistów. Don Luis śledził poczynania generała 
Espartero, komentując każde taktyczne posunięcie dowódcy krystynów. Coraz 
częstsze klęski karlistów wprawiały go w doskonały humor. Nigdy jeszcze Trinidad 
nie widziała dziadka w podobnym nastroju. - Gdyby żył Zumalac~arregui - mówił z 
ożywieniem - może nie poszłoby nam tak łatwo w bitwie o most Luchana. - Przecież 
generał Espartero... - zaczynała Trinidad. - O, tak - kiwał głową don Luis - 
Espartero to zuch, każdemu dałby radę. - Generał Espartero to bohater - 
przytakiwała Trinidad. - Zobaczy dziadek, wojna wkrótce się skończy. Ale wojna 
jakoś nie chciała się skończyć, przeciwnie, przybierała na zajadłości, stronnicy 
don Carlosa bowiem usiłowali za wszelką cenę wydrzeć berło z dziecinnych rączek 
Izabeli. Po obu stronach walczono z dzikim jakimś zapamiętaniem, jak gdyby od 
wyniku tej wojny zależały losy świata. Można by sądzić, że ludzie powrócili do 
pierwotnego barbarzyństwa. Nigdy nie wygasłe w hiszpańskiej duszy okrucieństwo 
wybuchało czynami zasługującymi zaiste na miano bestialstwa. A przecież obie 
strony mówiły tym samym językiem i wszystko, cała historyczna i kulturalna 
spuścizna tej ziemi była im wspólna. Ojciec Hieronim trząsł głową, słuchając 
nowin dochodzących z kraju Basków i z Nawarry. Tam najłatwiej było o wiadomości. 
Gdy jednak pewnego dnia don Luis pośliznął się we własnej sypialni, upadł i 
złamał nogę, wojna dla Trinidad i związane z nią wydarzenia odeszły gdzieś 
daleko, ustępując miejsca nowym niepokojom i niepewności. Mina doktora Barrery 
przerazić mogła najodważniejsze serce. Złamaną nogę ujęto w łupki i mocno 
obandażowano. Bóle jednak, mimo zapewnień lekarza, nie ustały wraz z 
unieruchomieniem chorej kończyny. Stan don Luisa pogarszał się wyraźnie, 
Trinidad drżała już nie o zdrowie, lecz o życie dziadka. - Co będzie, doktorze? 
- pytała lękliwie, lecz doktor Barrera unikał jej wzroku. - Obawiam się 
najgorszego - wycedził wreszcie. - Mój Boże, czego? - Skrzep - burknął. - Jest 
już w złamanej nodze. Jeśli dojdzie do serca... - Skrzep? Dlaczego? - 
Rozpaczliwym gestem zaciskała ręce. - Niechże pan coś robi, ratuje! - Nie ma na 
to ratunku - doktor Barrera wzruszył ramionami. - Często się zdarza przy 
złamaniach nogi. Szczególnie w wieku don Luisa. Krew nie krąży już jak dawniej, 
panno Trini, i musi być pani przygotowana... Uważam, że należy wezwać don 
Ignacia. - Mój Boże! - potrafiła tylko wyszeptać porażona strachem. Dziadek 
jednak pomyślał o tym samym. - Podyktuję ci list do Ignacia - powiedział jeszcze 
tego wieczoru. - Chciałbym wydać mu pewne dyspozycje. A więc i don Luis 
spodziewał się najgorszego. Trinidad utraciła nadzieję. Działo się z nią to 
samo, co podczas ostatniej choroby matki. Nie oczekiwała ratunku. Dziadek był 
skazany, wiedziała, należało pochylić głowę przed boskim wyrokiem. Don Ignacio 
przyjechał natychmiast. Z żoną. Do~na Eulalia od razu, od chwili gdy weszła do 
sieni, wzięła w ręce rządy domu. Don Ignacio nie odstępował ojca. Trinidad 
usunięto z sypialni chorego. - Idź, odpocznij. - Mimo pozorów życzliwej troski, 
w głosie donii Eulalii dźwięczał rozkaz, który trzeba było natychmiast wykonać. 
Do~na Eulalia nie wiedziała, co to sprzeciw. Trinidad nie była więc obecna przy 
śmierci dziadka. O tym, że don Luis umarł, dowiedziała się przy śniadaniu. Po 
pogrzebie don Ignacio pojechał urządzić syna w ich dawnym domostwie. Do~na 
Eulalia pilnowała, by nic, najmniejsza rzecz należaąca do rodziców męża, nie 
opuściła miejsca pierwotnego przeznaczenia. Nic też nie uszło jej uwagi. - Kto 
tu mieszkał? - zapytała zaraz pierwszego dnia po pogrzebie, wszedłszy do pokoju 
Mercedes. - Moja mamusia. - Trinidad na życzenie ciotki towarzyszyła jej w 
obchodzie domu. - A gdzie reszta mebli? - U mnie. Dziadek... - Trzeba wszystko 
wstawić na miejsce. - Ale dziadek... - Dziadek nie żyje - przypomniała sucho 
do~na Eulalia. - To dziadek powiedział, żebym zabrała te meble mamusi, które 
chciałabym mieć u siebie. - Ostatnie tygodnie don Luis nie wstawał z łóżka. - 
Do~na Eulalia popatrzyła znacząco na wzburzoną twarz Trinidad. - Mogłaś więc 
robić, co ci się podobało. Teraz jednak dom należy do mnie i masz się stosować 
do moich zarządzeń. - Ale dziadek mówił, że rzeczy mamusi są teraz moją 
własnością. To była moja mamusia! - krzyknęła dziewczyna, którą słowa ciotki, a 
szczególnie ton, jakim zostały wypowiedziane, wyprowadziły z równowagi. Do~na 
Eulalia była tak zdumiona, że przystanęła na schodach, oddychając szybko. - Czy 
ty nic nie rozumiesz? - powiedziała po chwili tak cicho, że Trinidad ledwie ją 
usłyszała. - Przecież trzymamy cię z łaski. Z łaski - powtórzyła dobitnie. - A 
ty... Trinidad nie wiedziała, co ciotka jeszcze chciała powiedzieć, zbiegła 
bowiem na dół, zawołała Anę i służącego i kazała czym prędzej wynieść meble 
matki ze swego pokoju. Suknie, bieliznę i drobiazgi Mercedes wyrzuciła z szafy i 
z komody na łóżko. Tego nie zamierzała oddawać. To była tylko jej własność. 
Do~na Eulalia - być może pod wpływem perswazji męża - zwrotu tych rzeczy nie 
żądała. Po tym pierwszym starciu dano jej przez jakiś czas spokój. Trinidad 
unikała wuja i ciotki, spotykając się z nimi z konieczności podczas posiłków. 
Wiele godzin przebywała teraz poza domem, na zamkowym wzgórzu i w klasztornej 
bibliotece. Ojciec Hieronim był jedyną jej ostoją i oparciem. Pewnego dnia 
jednak i ta odrobina swobody została zagrożona. - Dokąd tak co dzień chodzisz? - 
zapytała raz do~na Eulalia siostrzenicę męża, gdy siadano do obiadu. - Nigdy nie 
ma cię w domu, jak jesteś potrzebna - dodała z wymówką. - Chodę na lekcje do 
ojca Hieronima, do klasztoru Świętego Dominika z Silos - wyrecytowała Trinidad 
nie podnosząc oczu znad talerza. - Nie pytasz nawet, czy ci pozwolimy na te 
tajemnicze eskapady - rzuciła do~na Eulalia gniewnie. - Nie ma w tym nic 
tajemniczego, ciociu - Trinidad zdobyła się na spokój. - Ojciec Hieronim za 
wiedzą dziadka uzupełniał moje wykształcenie. - Twoje wykształcenie! - prychnęła 
pogardliwie do~na Eulalia. - Ostatecznie może ci się kiedyś przydać. Jeżeli 
zostaniesz guwernantką. - Przepraszam cię, Eulalio - wtrącił się nad podziw 
stanowczo don Ignacio. - Trinidad nie będzie potrzebowała pracować u obcych. 
Ojciec życzył sobie, żebyśmy się nią opiekowali. - Niech się więc uczy - 
burknęła do~na Eulalia. - Do niczego innego nie jest przecież zdatna. Pozycję 
Trinidad w domu don Ignacia określiły dopiero pieniądze nadesłane wkrótce z 
Paryża. Odtąd dano już jej spokój. Wraz ze śmiercią don Luisa otoczyła ją w domu 
zupełna pustka i gdyby nie Ana, nie miałaby do kogo ust otworzyć. Dom przestał 
być domem, stał się miejscem obcym, a czasem wręcz wrogim. Wówczas to wróciła 
przeszłość, odżył żal po straconym szczęściu. Myśl o narzeczonym, który nią 
wzgardził po zaklęciach "wiecznej miłości" zjawiła się wraz z przebudzeniem i 
dopiero sen uwalniał ją od przykrej teraz obecności. Wiodła z Ramonem Graviną 
długie rozmowy, przedstawiała mu swoją smutną sytuację, każdy dzień kończąc 
niezmiennie tym samym pytaniem: jak to możliwe, by po takiej miłości przyszła 
obojętność tak zupełna? - Znowu myślisz o Ramonie Gravina - skarcił ją pewnego 
dnia ojciec Hieronim. - Skąd ojciec wie? - zdziwiła się. - Widzę po twoich 
oczach, po wyrazie twarzy. Nie trzeba, dziecko, rozgrzebywać popiołów. Pod 
spodem nie ma ani iskierki, nic, tylko wypalona ziemia. - Wiem, ojcze 
Hieronimie, ale to ciągle boli. - Każdy tu na ziemi niesie swój ból, ciała, 
duszy czy serca, który Bóg dopiero ukoi. Czasem jeszcze za życia, zsyłając 
wielkie szczęście, a czasem dopiero w godzinie śmierci, gdy nasza droga dobiega 
końca. Wówczas już nic nam nie potrzeba. To, co będzie, przejdzie nasze 
najśmielsze oczekiwania. - Ciężko tak żyć, ojcze Hieronimie - poskarżyła się. - 
Ty dostąpisz szczęścia jeszcze tu, może już niedługo - uśmiechnął się ojciec 
Hieronim. - Zapomniałem, że mnie słuchasz. Mówiłem o sobie. Ojcu Hieronimowi 
zawsze udawało się ją pocieszyć, podnieść na duchu. Opuszczała klasztorną 
bibliotekę z nową jakąś nadzieją. Niestety, dom witał ją chłodem i znowu 
popadała w rozpacz. Przewertowała cały księgozbiór Arlanzonów - Calder~on już 
jej nie wystarczał. I tak raz, z najwyższej półki wyciągnęła nadpalony 
egzemplarz "Pieśni o moim Cydzie". Ten rycerski poemat powstały w czterdzieści 
lat po śmierci bohatera, a więc gdzieś w pierwszej połowie XII wieku, zachwycił 
ją doskonałością formy, rytmem wiersza dostosowanym do opisywanych wydarzeń. Raz 
w tych asonansowych strofach huczał gwar bitewny, słychać było brzęk krzyżującej 
się stali, tętent rozpędzonych koni, innym razem ogarniała czytelnika, a niegdyś 
słuchacza, cisza bezmiernej puszczy. Jakże pięknie musieli recytować te poematy 
wędrowni rybałci, owi pieśniarze_poeci idący od miasta do miasta, z zamku na 
zamek, by bawić, uczyć, wzruszać czy oświecać zarówno nieokrzesane pospólstwo, 
jak i nieco bardziej obytych z poezją mieszkańców obronnej fortecy. W czasach, 
gdy podróżowanie było trudne i niebezpieczne, a przebycie górskich łańcuchów 
dzielących chrześcijańskie królestwa Półwyspu Pirenejskiego wręcz ryzykowne, owi 
wędrowni trubadurzy - nie zdając sobie może nawet z tego sprawy - budzili u 
mieszkańców tak odgrodzonych od siebie krain poczucie narodowej jedności. To 
dzięki nim, dzięki owym śpiewakom opowiadającym przy dźwięku lutni lub wioli o 
bohaterskich walkach z Maurami, takie postacie jak Cyd, Fern~an Gonz~ales, 
siedmiu infantów z Lary stały się wspólną własnością zarówno mieszkańców 
Aragonii czy Nawarry, jak Kastylii i Leonu. To oni byli jednym z ogniw w tym 
długim łańcuchu opasującym owe hiszpańskie przecież królestwa, które parę wieków 
później miały zlać się w jeden na ród, wszystkie bowiem ideały i świętości były 
im wspólne. Jakże wiele podobnie pasjonujących tematów poruszano w bibliotecznej 
sali klasztoru Świętego Dominika z Silos! Ojciec Hieronim, choć sam nie był 
Hiszpanem, znał jednak na tyle przeszłość tej ziemi i świetność jej kultury, by 
w te sprawy, jakże zdawałoby się odległe, a przecież wiecznie żywe, siłą własnej 
fascynacji wciągnąć Trinidad, której nic nie trzymało w otaczającej ją 
rzeczywistości. Dzięki temu dziewczyna mogła żyć. Ożyczliwości. - Nam to 
niepotrzebne, a Manuel ma własną piękną bibliotekę. Jego interesują nowe książki 
- dodała. - A tu same starocie. Trinidad miała więc wolną rękę w wyborze. 
Pragnęłaby zabrać wszystko, ale brak miejsca stał temu na przeszkodzie. Jeden 
tylko kuferek przeznaczyła na książki, a w dwóch dużych, nowiutkich kufrach 
zamknęła już cały swój pozostały dobytek. Pomyślała też o tych, z którymi 
rozstawała się, może na zawsze. Każdemu zostawiła jakąś pamiątkę. Miguelowi 
kupiła parę książek w Covarrubias, Anę zaopatrzyła w bieliznę i ubranie, a 
największą przyjemność sprawiła służącej ciepłą chustką na zimę. - Za każdym 
razem, gdy się nią okryję - Ana pogładziła miękką wełnę - pomyślę o panience. I 
nie tylko wtedy - dodała prędko. - O kimże mam myśleć? Moi w grobie, panienka 
Mercedes w grobie. Tylko panienka mi została do kochania, a i panienka 
odjeżdża... - To nic, Ano. - Trinidad z trudem stłumiła płacz. - Może się 
jeszcze zobaczymy? Któż to wie? - Starała się, by jej głos brzmiał naturalnie. - 
W każdym razie dziękuję ci za swoje przywiązanie. Z wujem i ciocią miała trochę 
kłopotu. Zupełnie nie wiedziała, co im kupić. Uprosiła ich więc, by zechcieli 
przyjąć pieniądze i sami sobie wybrali w to, co by chcieli otrzymać. Straszne 
były te wszystkie pożegnalne rozmowy, podarki, ale najcięższą okazała się 
ostatnia wizyta w klasztornej bibliotece. Zanim zasiedli w swoich krzesłach, 
ojciec Hieronim powiódł ją na sam szczyt bibliotecznego budynku i kazał spojrzeć 
przez szparę strzelnicy na drugą stronę klasztornego dziedzińca. Było to m (brak 
tekstu) rekonkwista trwała prawie osiem wieków - przypomniał( - Może za kilkaset 
lat i Polska (będzie wolna. - Za kilkaset lat! - wroga, powstrzymały napór 
islamu i nawet zajęły Sierra Morena, klucz do Andaluzji. To wielka data w 
historii Hiszpanii. - Podobnie jak bitwa pod Grunwaldem. Prawad? - O, tak - 
uśmiechnął się. - Widzę, że nauka w las nie idzie. - Idzie do głowy. - Trinidad 
dotknęła czoła. - Wspomniałem o bitwie pod Navas de Tolosa, żeby podkreślić, że 
Hiszpanie jednoczą się w obliczu wspólnego nieprzyjaciela. Dziś, niestety, 
sytuacja jest zupełnie inna. Żaden wróg nie zagraża z zewnątrz, toczy ich za to 
od środka robak nienawiści i fanatyzmu. Zmiażdżyć go potrafi jedynie potężna 
ręka, a takiej chwilowo nie widzę. Ludzie długo jeszcze mogą pozostawać we 
władzy szaleństwa. Bo to czyste szaleństwo, to wszystko, co się teraz dzieje - 
potrząsnął głową, a grymas goryczy wykrzywił mu usta. - Pójdę już - Trinidad 
ułożyła książki, które przeglądali. - Ciocia coraz bardziej niemiła - dodała 
wzdychając. - Już zaraz wiosna, a pieniądze z Francji nie przychodzą. Może 
dlatego... Nie wiem, co zrobię, jeśli ten bankier... - Nie martw się - przerwał 
ojciec Hieronim. - Pieniądze z pewnością przyjdą. Pamiętaj, że poczta ma teraz 
trudności, na północy biją się, listy przychodzą z opóźnieniem. Gdy weszła do 
sieni, Ana wyskoczyła zza schodów. Widać na nią czekała. - Don Ignacio kazał 
panience przyjść do gabinetu - zaszeptała splatając nerwowo palce. - Już dawno 
tam siedzi... zły jakiś... - Jesteś nareszcie. - Ton głosu don Ignacia daleki 
był od uprzejmości. - Przyszła poczta z Francji - wskazał gruby pakiet leżący na 
biurku. - Możesz przeczytać. Drżącymi rękami otwierała list bankiera, don 
Ignacio nie spuszczał jej z oka. Czytała ledwie rozumiejąc, tak ją paraliżował 
ten wzrok, uporczywie czepiający się jej twarzy, pragnący nieledwie wedrzeć się 
pod czaszkę, by czym prędzej poznać treść intrygującego pisma, zanim jeszcze 
jego adresatka otworzy usta. - - No i cóż tam takiego? - Don Ignacio nie 
potrafił pohamować ciekawości. - Umarł... - szepnęła, a gdy rozkładała ostatnie 
arkusiki, plik banknotów upadł na lśniący blat biurka. - Umarł? Kto umarł? - 
Do~na Eulalia stanęła we drzwiach. - Pewnie klient tego bankiera, ten co 
przysyłał pieniądze - zauważył cierpko don Ignacio. - Ciekaw jestem... - Oczy 
jego padły na rozsypane na biurku banknoty. - O... tyle pieniędzy... - wyciągnął 
rękę - o wiele więcej niż zwykle. - Ja... - Trinidad spojrzała na ciotkę. - 
Muszę raz jeszcze przeczytać... to bardzo długi list... Ciocia wybaczy... - i 
prawie biegnąc wypadła z gabinetu. List rzeczywiście był długi, właściwie były 
to dwa listy. Jeden od bankiera Laffitte'a, a drugi od kogoś, kto podpisał się 
"twój brat Walery Kontkowski". Brat... Siadła na łóżku i na nowo odczytała oba 
pisma. "Z przykrością zawiadamiam panią o śmierci mojego klienta" - pisał 
bankier. - "Tę żałobną wiadomość przesłał mi jego syn wraz z listem dla pani, 
który załączam, i z dyspozycją co do sumy, jaką mam pani przekazać. Niniejszym 
wywiązuję się z podjętego niegdyś zobowiązania" - dalej następowały formułki 
grzecznościowe, którymi pan Laffitte szafował hojnie wobec co znaczniejszych 
klientów. Wymieniona na kwicie suma wielokrotnie przewyższała przekazywane dotąd 
kwoty. Cóż to jednak miało za znaczenie wobec słowa "brat"? "Twój brat". Czyż to 
możliwe, żeby i ona, jak inni ludzie, miała kogoś tak bardzo bliskiego? Znowu 
spojrzała na trzymany w ręku papier. "Droga Siostro". Nie znał jej, a jednak 
nazwał ją tak czułym imieniem. "Siostra". Cóż jest bardziej serdecznego, 
pieszczotliwego, bardziej intymnego, jak to imię? "Droga Siostro, jestem 
szczęśliwy mogąc Cię tak nazywać. Ojciec nasz na łożu śmierci wyjawił mi swoją 
tajemnicę. Dzięki temu dowiedziałem się o Twoim istnieniu. Jego ostatnią wolą 
było, abyś przyjechała do domu. Bo masz teraz dom i rodzinę". Dom i rodzinę. 
Czegóż tam nie było w tym liście! Słów, których od nikogo nie mogła oczekiwać. 
Rzeczy, które wydawały się niemożliwe, a oto stawały się rzeczywistością. Spraw, 
które zazwyczaj dotyczyły innych, a teraz nagle od nich miał zależeć jej los! 
Nie zeszła na kolację. Do~na Eulalia sama pofatygowała się do jej pokoju. - 
Chcielibyśmy wiedzieć - zaczęła jak zwykle stanowczo. - Czy te pieniądze, które 
dostałaś, przysłano ci po raz ostatni? Jeżeli bankier donosi o śmierci swojego 
klienta, to pewnie zawiadamia cię, że więcej na nic nie możesz liczyć. Czy tak? 
- Nie, ciociu. - A więc dostałaś jakiś zapis? - Nie, ciociu. Dostałam 
zaproszenie. - Zaproszenie? Do Paryża? - Nie, ciociu, do domu. - Do domu? Do 
jakiego domu? - Do~na Eulalia chrząknęła i poprawiła się w fotelu. - Nie wiem. W 
tej chwili drzwi otworzyły się z trzaskiem. Na progu stał don Ignacio. Twarz mu 
płonęła, w ręku trzymał francuskie banknoty. - Czy wiesz - zdawało się, że nie 
dostrzega siostrzenicy - ile jej przysłano? - Nie czekał na odpowiedź. - 
Dziesięć tysięcy franków. Słyszysz? Dziesięć tysięcy! Do~na Eulalia nie 
spojrzała nawet na męża. - Może raczysz nam wyjaśnić - zwróciła się sucho do 
Trinidad - co pisze ten bankier i skąd tyle pieniędzy, jeśli to nie zapis? - 
Zapis? - podchwycił don Ignacio. - Taka suma! - Bankier pisze, że syn jego... 
klienta doniósł mu o śmierci ojca. Przysłał też list do mnie. - List do ciebie? 
Od kogo? - Od syna jego klienta - wyjaśniła Trinidad cierpliwie. - Słyszysz - 
rzuciła mężowi do~na Eulalia. - Klient tego bankiera miał syna. - I co? - Oczy 
don Ignacia przesuwały się z twarzy żony na twarz siostrzenicy. - To jest mój 
brat - powiedziała spokojnie Trinidad. - Napisał do mnie. Pan Laffitte załączył 
jego list i przysłał razem z pieniędzmi. Ostatnią wolą ojca jest, abym 
przyjechała do domu. Do domu - powtórzyła dobitnie. - Brat prosi mnie o to. 
Przysłał pieniądze... Będzie na mnie czekał w Paryżu... Do~na Eulalia ochłonęła 
pierwsza. - Naturalnie pojedziesz - stwierdziła tonem, który nie dopuszczał 
sprzeciwu. - Nie wiem... - Nie wiesz? A jeżeli nie otrzymasz więcej pieniędzy? 
Co wówczas zrobisz? - Nie wiem... - Ta dziewczyna zwariowała - oznajmił don 
Ignacio z przekonaniem. - Czy wuj rozumie, co to znaczy opuścić na zawsze swoją 
ojczyznę? Dom, w którym się urodziłam, gdzie byłam szczęśliwa z moją mamusią? 
Takiej decyzji nie można podjąć ot tak, bez namysłu. - Ktoś, kto jak ty nie ma 
innego wyjścia... - zaczęła do~na Eulalia. - Tak bardzo pragnie ciocia pozbyć 
się mnie z domu? - Głos Trinidad drżał. - Nikt cię przecież nie wyrzuca - 
usiłował złagodzić słowa żony don Ignacio. - To dla twojego dobra. Całą noc 
czekała ranka, pory, gdy będzie mogła wybrać się do klasztoru. Tylko ojciec 
Hieronim był w stanie udzielić jej właściwej rady. Tylko on zrozumie. Ojciec 
Hieronim zrozumiał. Od razu. Od pierwszego zdania. - Przeczytaj raz jeszcze list 
brata - powiedział, gdy już został o wszystkim poinformowany. - "Droga Siostro" 
- zamilkła, a potem rozpłakała się. Ojciec Hieronim uszanował jej wzruszenie. W 
ciszy bibliotecznej sali tykanie starego zegara, ustawionego na szczycie jednej 
z szaf, naprzeciw brązowych popiersi Herodota i Tucydydesa, wydawało się tak 
donośne, jak bicie dzwonu. - Przepraszam, ojcze Hieronimie - uspokajała się 
powoli. - To takie niespodziewane... ten... brat... - Brat... Siostra - zadumał 
się ojciec Hieronim. - To chyba najpiękniejsze nazwanie, jakie jeden człowiek 
może nadać drugiemu. Wszyscy my bracia i siostry, wyszliśmy przecież z tej samej 
ręki Stworzyciela. Ale jest jeszcze większa bliskość, gdy ludzie urodzili się w 
tym samym gnieździe, z tych samych rodziców. Ja nie miałem tego szczęścia. Byłem 
jedynakiem. Matkę utraciłem w dzieciństwie, ledwie ją pamiętam, ojca, będąc już 
wyrostkiem. I zostałem sam. Jak ty. I dopiero tu odnalazłem dom rodzinny. W tym 
klasztorze. I już teraz nie jestem sam. Dlatego pokochałem Hiszpanię. Może i ty 
pokochasz tamtą ziemię. Tu nikt cię nie kocha, nikt nie potrzebuje, a tam jest 
brat... - Brat - powtórzyła, a potem powiedziała powoli - powinien mnie 
nienawidzić. - Dlaczego? Może też jest samotny? - Jest ode mnie dużo starszy. 
Pewnie już żonaty i ma dzieci. - Może. Niemniej nazwał cię siostrą i tak ładnie 
napisał, w wyjątkowo pięknej francuszczyźnie. - Więc ojciec uważa... - Czy ci 
zależy na moim zdaniu? - Ojciec Hieronim odchylił się na oparcie krzesła. - O 
tak. Postąpię, jak mi ojciec doradzi. Sama nic nie wiem... Boję się... - Czego? 
- Obcej ziemi. Obcych ludzi. - Czyż oni są obcy? - Naturalnie! - A przecież, 
jeśli my wszyscy jesteśmy braćmi... Nie ma wówczas obcych. - Ale oni byli 
wrogami. - Nigdy nie byli wrogami - uniósł się ojciec Hieronim. - Taka wówczas 
powstała koniunktura polityczna w układzie sił europejskich. Nic więcej. Ale to 
dawno minęło. Polska jest w niewoli. Wyobrażasz sobie, co to znaczy? Niewola... 
Śmierć i zniszczenie. I żadnej nadziei. - W takim razie tam jest życie straszne. 
- Straszne. Ale tam czeka na ciebie dom. - Dom - powtórzyła, a potem dodała 
prędko: - Mój dom jest tutaj. - Czy jesteś tego pewna? - Nie, ojcze Hieronimie. 
Nie jestem pewna. Ale to był mój dom. Póki żyła mamusia i dziadkowie... Teraz... 
- Teraz - podchwycił ojciec Hieronim. - Teraz wuj i ciotka każdej chwili mogą 
mnie stąd usunąć. Chcą się mnie pozbyć i wcale tego nie ukrywają. Mimo 
testamentu dziadka. - I ty się jeszcze wahasz! - Ależ, ojcze Hieronimie... - 
Wiem, dziecko. Jest to tak ważna decyzja, że właściwie nikt nie powinien dawać 
ci żadnych rad ani w jakikolwiek sposób wpływać na twoje postanowienie. Musisz 
postąpić według własnego uznania. Sama wybierzesz drogę, którą pójdziesz, 
wybierzesz to, co w twoim mniemaniu będzie dla ciebie najbardziej korzystne. To 
niezwykle trudny wybór. Któż bowiem potrafi przewidzieć przyszłość, dostrzec 
postępki tych, od których zależysz? Jedynie Bóg zagląda w głąb ludzkiego serca. 
Módl się i proś o radę rodziców, nie mnie. - A jak ojciec postąpiłby na moim 
miejscu? - Ja, gdybym był tobą, rzuciłbym wszystko i pospieszył na wezwanie 
brata. Do nowego domu. Nie myśl, że tak mówię, ponieważ jestem Polakiem. Nie. Po 
prostu nie widzę tu dla ciebie żadnej przyszłości. A zbyt byłoby dla mnie 
bolesne, gdybyś się miała zmarnować. Bo co tu ciebie czeka? A cóż ja mógłbym dla 
ciebie uczynić? Jestem bezsilny. Nie zapewniłbym ci niezależności, gdyż nic nie 
posiadam. - Ojcze Hieronimie - prawie krzyknęła - jakże ja potrafię żyć bez 
ojca? Bez naszych rozmów... - Jestem stary i każdy dzień może być dla mnie 
ostatnim. Co wówczas poczniesz? - Ale ja ich się boję. On tak skrzywdził 
mamusię! - Wiem. Postąpił niegodnie. Ale pamiętaj, że ją kochał. A taka miłość, 
jak jego, jest rzadkością na tym świecie. - Ojciec Hieronim wstał. - Poczekaj tu 
na mnie. Zaraz wracam. Czekała. Niespokojna i niezdecydowana. Pełna sprzecznych 
uczuć, obaw, smutku. Ojciec Hieronim wrócił po dłuższej chwili. W ręku niósł 
niewielkie zawiniątko. - Myślę, że nadeszła odpowiednia pora, byś się 
dowiedziała - powiedział siadając. W jej oczach było pytanie, ale usta milczały. 
- Gdy byłem chory - ojciec Hieronim położył przed sobą na stole przyniesiony 
pakiecik - każdej chwili spodziewałem się śmierci. Póki jeszcze miałem trochę 
sił, napisałem do ciebie list i dołączyłem do tego - postukał palcem w 
zawiniątko. - Zabierz to i zapoznaj się z treścią pism, które tu znajdziesz. 
Jutro porozmawiamy. A teraz idź, dziecko. Patrzył za nią, gdy posłusznie wzięła 
pakiecik i szła do drzwi. Odwróciła się, by mu podziękować spojrzeniem. Siedział 
nieporuszony - biała postać na ciemnym tle bibliotecznych szaf. W tej chwili 
zegar wydzwonił kwadrans. Cicho zamknęła za sobą drzwi. Nie poszła do domu. 
Najwłaściwszym miejscem do zapoznania się z listem ojca Hieronima i z 
zawartością tej jakże intrygującej paczuszki było zamkowe wzgórze. Słońce stało 
jeszcze wysoko. Okrągła wieża płonęła niczym pochodnia. W pustych arkadach okien 
czaił się mrok, dziwnie kontrastujący z oblanymi blaskiem murami. Ze środkowego 
dziedzińca weszła do monumentalnej sieni. Nic się tu nie zmieniło od czasu, gdy 
odwiedzała to miejsce w towarzystwie Ramona. Wydało jej się, że było to bardzo 
dawno temu, że lata całe minęły od owych chwil, gdy wracała tu z listem od 
narzeczonego i głośno odczytywała jego słowa. - "Całuję każdy paluszek twoich 
ślicznych rączek" - powiedziała nagle, cytując zakończenie jednego z listów i 
spojrzała na rękę, której nie ozdobił dotąd najskromniejszy nawet pierścionek. 
Głos jej, odbity od wysokiego sklepienia, powrócił echem, cichnącym w kątach 
olbrzymiej sali. Siadła na stopniu przed paleniskiem komina i rozwinęła 
tajemniczą paczuszkę. Na wierzchu leżał list ojca Hieronima. "Drogie dziecko - 
pisał zakonnik. - Rację mają Francuzi mówiąc: "Kto wszystko rozumie, ten 
wszystko wybacza". Tak i ja. Ponieważ znam powód Twojego gniewu, nie chowam do 
Ciebie urazy. Smutno mi tylko, że wbrew mojej woli sprawiłem Ci zawód. Proszę 
Cię, wybaczd w świat daleki i nieznany. Straszny i obcy. Ale czy naprawdę obcy? 
Halina Popławska Hiszpańska romanca Tom Całość w tomach Zakład Nagrań i 
Wydawnictw Związku Niewidomych Warszawa 1996 Tłoczono pismem punktowym dla 
niewidomych w Drukarni Zakładu Nagrań i Wydawnictw Związku Niewidomych w 
Warszawie, ul. Konwiktorska 7 Przedruk z wydawnictwa "Alfa", Warszawa 1993 
Pisała J. Szopa, korekty dokonały K. Markiewicz iE. Chmielewska Pod chmurnym 
niebem dawnej Rzeczpospolitej Potem zaś, mnie podobny, cierp@ i giń bez słowa.@ 
Alfred de Vigny "Śmierć wilka" Rzeczpospolita... Ziemie idące od serca Europy aż 
po jej wschodnie rubieże... Ostatni człon wielkiej rodziny narodów - romańskich, 
germańskich, słowiańskich - zamkniętej od zachodu oceanem, a od wschodu 
bezkresną równiną Wszechrosji... Ludy już od pradziejów spychane teutońskim 
żelazem na wschód i tam szukające ujścia dla rozpierającej je siły, tej samej 
siły, która przez lądy i morza gnała rycerstwo Europy do Ziemi Świętej, do walk 
z Maurami, do Grobu Chrystusa. W Królestwie Polskim naród litewski szukał 
oparcia przed krzyżacką nawałą, a Jagiełło na wielkoksiążęcą czapkę włożył 
polską koronę. Jego to potomek aktem unii lubelskiej związał Litwę jeszcze 
mocniej z Polską, w testamencie zaś zaklinał, by oba te człony po wsze czasy 
stanowiły nierozerwalną jedność. Rozerwał je dopiero zaborca. Nie ma w Europie 
państwa, które byłoby etnicznym monolitem. Chyba może Italia, choć po upadku 
Rzymu dewastowana przez barbarzyńców, rozbita na księstwa i republiki, pozostała 
jednak złączona językiem i pamięcią dawnej wspólnej wielkości. Inne kraje, 
zależnie od ich położenia, charakteru władcy, dyspozycji narodu, rozszerzały 
swoje granice czy to podbojem, czy mariażem, zabiegiem dyplomatycznym czy też 
wpólnotą interesów. W taki to sposób wchłaniały coraz to inne ludy, często zgoła 
odmienne etnicznie, a więc różniące się językiem i tradycją, typem fizycznym i 
mentalnością. Rzeczpospolita Obojga Narodów, jak ją niegdyś zwano, objęła oprócz 
Litwy słowiańskie ludy Rusi Białej i Czerwonej, Wołynia i Podola, mówiące 
dialektami z pogranicza Polski i Rosji, jakie zazwyczaj wytwarzają się między 
sąsiadującymi ze sobą narodami. - Prawie przez dwieście lat Konty należały do 
Kontkowskich - głos brata z trudem przebijał się przez tętent rozpędzonej 
czwórki i turkot kół karety pocztowej. - A dziś... Trinidad słuchała chciwie, 
chce wszystko wiedzieć o swoim nowym domu. Bo przecież ma teraz dom i rodzinę, 
czekają na nią, jak mówi siedzący obok niej mężczyzna, którego nazywa bratem. 
Tak, chce jak najprędzej znaleźć się w domu, jest już bardzo zmęczona. Nie tyle 
samą drogą - gdy się ma pieniądze, podróżowanie staje się przyjemnością - ile 
wrażeniami, a raczej nawałą wrażeń. Nie jest do tego przyzwyczajona, żyła 
przecież w ciszy i w ustroniu. Granice jej świata wytyczały ogrody Arlanzonów, 
zamkowe wzgórze i klasztor Świętego Dominika z Silos. No i czasem Covarrubias - 
wypad do miasteczka był zawsze wydarzeniem w jej życiu. A teraz co krok coś 
nowego uderza w oczy, w uszy wpada dźwięk obcej mowy. Płynęła morzem, 
przemierzała całą Francję, przejechała Niemcy i oto jest w Polsce, choć na mapie 
nie ma już tego królestwa. Rozdrapały je trzy potęgi, jak opowiada brat, które 
bezprawnie wcieliły w swoje granice krwawiące ze stu ran niepodległe niegdyś 
państwo. Nie widać tu ani obronnych zamków najeżonych wieżycami, ani pańskich 
pałaców, ani strzelistych katedr, ot, najwyżej ubogie miasteczka, gdzie jedynie 
wybujała dzwonnica pnie się ponad dachy przypadłych do ziemi chat i dworków. Na 
noc i na posiłek zatrzymywali się w oberżach i w zajazdach. Nie podróżowali 
zresztą dyliżansem, lecz najętą specjalnie dla nich karetą. Trąbka pocztyliona 
oznajmiała przybycie gości, oberżysta wyskakiwał na próg, by przywitać 
znaczących widać podróżnych. Na każdym przeprzęgu czekały już świeże konie, nie 
tracąc więc czasu pędzili dalej i dalej. O tak, pieniądze niezwykle ułatwiały 
życie. Wszyscy byli grzeczni i nisko kłaniali się przybyszom, którzy niczym 
błyskawica przelatywali przez wieś czy miasteczko, by w tumanach kurzu zniknąć 
za zakrętem gościńca. Piękna była jedynie przyroda. Dokoła wszystko kwitło i 
zieleniało. Polna grusza osypana kwieciem dorównywała urodą kamiennym pomnikom 
Hiszpanii. - To już ostatnia noc w zajeździe. - Brat pochyla się troskliwie nad 
wtuloną w kąt karety dziewczyną. - Wyobrażam sobie, jak jesteś zmęczona - dodaje 
miękko. - Ale już jutro wieczorem będziemy w domu. - W domu - powtarza w myśli 
Trinidad i zamyka oczy. Wyciągnięta w wątpliwej czystości pościeli w paradnej 
izbie zajazdu, przeżywa po raz nie wiadomo który wrażenia tej nie kończącej się 
drogi. Wuj odwiózł ją do Burgos i zgodził się pokazać miasto. Chodziło wyłącznie 
o katedrę i o grób Cyda, nie zabrało to zbyt wiele czasu. Dalej jednak musiała 
już podróżować sama, wuj widać nie mógł postąpić wedle własnej woli, choć 
widziała wyraźnie, że chciał odprowadzić ją do Santanderu. Oparł się jednak jej 
pokusie, domowy spokój ważniejszy był niż obowiązek wobec siostrzenicy. Katedra 
w Burgos, jedna z najpiękniejszych w Hiszpanii, jak mówił ojciec Hieronim, 
koronka wycyzelowana w kamieniu, ażur prześwitujący barwnym witrażem, gotycka 
strzelistość wieżyc, które najeżonymi rzeźbą ostrzami mierzą prosto w niebo. Te 
mury najbardziej były powołane, by chronić grób najsłynniejszego Kastylijczyka, 
tu bowiem spoczął po wojennych trudach Rodrigo D~iaz de Vivar, czyli Cid el 
Campeador, jak go nazywano, wraz z ukochaną małżonką, Ksymeną. Gdy dyliżans 
ruszył z placu Świętego Jana i straciła z oczu wuja i wieże katedry, poczuła się 
nagle opuszczona i nieszczęśliwa, zagubiona wśród obcych, przerażona otaczającym 
ją światem. A przecież była to wciąż Hiszpania. Stara Kastylia, jej ojczyzna. 
Kiedy w Burgos zauważyła, że przecinająca miasto rzeka Arlanz~on to przecież 
dopływ ich Arlanzy z Covarrubias, don Ignacio odpowiedział dumnie: "Te rzeki 
wzięły nazwę od mego nazwiska". Słówko "mego" odpowiednio zaakcentowane dało jej 
do zrozumienia, że raz na zawsze została wykluczona z rodziny Arlanzonów. To jej 
pomogło przezwyciężyć lęk przed nieznanym. Była sama, nie należała do nikogo, 
Arlanzonowie nie chcieli takiej krewniaczki, wyrzucili ją oto poza obręb tego 
rodu. Wyrzekli się jej ostatecznie. Może więc rzeczywiście tam, w tej dalekiej 
Polsce, odnajdzie wreszcie swoje miejsce, przynależność do rodziny, która ją 
uzna za członka. Tak przynajmniej twierdził ojciec Hieronim. Z Burgos do 
Santanderu daleka droga, dyliżans pokonuje ją w ciągu trzech dni. Oddziały 
wojska - krystynowie - zatrzymywali kilkakrotnie ciężki pojazd, ostrzegając 
przed grasującymi jeszcze na północy "bandami karlistów", jak się wyrażali. 
Oficerowie otwierali drzwiczki, zaglądali do wnętrza, pytali o nazwiska i 
dokumenty pasażerów. Trinidad dotykała wówczas nieznacznie woreczka z 
pieniędzmi, który za radą ciotki Eulalii nosiła ukryty pod stanikiem. Była to 
resztka jej fortuny, mająca wystarczyć na całą podróż do Paryża. Sympatyczne 
starsze małżeństwo siedzące w głębi dyliżansu zaopiekowało się samotną 
dziewczyną. Trinidad była im wdzięczna, tym bardziej, że dobrze znali okolice i 
wskazywali rzeczy godne widzenia. Im dalej od Burgos, tym kraj stawał się coraz 
bardziej górzysty. Konie musiały pokonywać coraz wyższe wzniesienia. Droga to 
pięła się w górę, to opadała w dół po drugiej stronie wyniosłości. - Niech pani 
spojrzy, seniorito - mówi don Esteban - to jest Vivar del Cid, rodowe gniazdo 
Rodriga D~iaza de Vivar, którego Arabowie nazwali Cydem. Tu nasz bohater spędził 
dzieciństwo. Trinidad przechylała się w stronę okna, by zatrzymać w oczach obraz 
mocnych jeszcze murów z czworokątną masywną wieżą, zwieńczoną blankami. Zamek 
stał na wzgórzu, u jego stóp rozkładało się niewielkie miasteczko, raczej osada 
z ciężkim romańskim kościołem wyłaniającym się wśród skąpych drzew, otoczone 
dwubarwnym kobiercem pól uprawnych. Mijali tak coraz to inne miejscowości, 
których nazwy wymieniał usłużny don Esteban. Były to wszystko kamienne ślady 
rekonkwisty, owe warowne zamczyska, castillos, co dały imię całej tej krainie, a 
dzieje jej wpisały w historię półwyspu. Przed zachwyconym wzrokiem Trinidad 
otwierały się coraz to nowe panoramy, górskie pejzaże, a gdy zjechano w dolinę 
rzeki Ebro, urzekła ją zieloność i bogactwo barw tej żyznej ziemi. Most zadudnił 
pod kopytami czwórki, z brzękiem i turkotem kół przeleciano na drugi brzeg. 
Wszystko dokoła było nowe, inne od tego, co ją dotąd otaczało. Im bliżej 
Santanderu, tym było piękniej. Bliskość morza nasycała soczystą zielenią 
wszystko, co rosło. Okolice tego kastylijskiego portu poraziły jej oczy 
niewidzianą dotąd malowniczością widoków. W tym najbardziej wysuniętym na północ 
skrawku Kastylii czekały na nią dwie zakonnice. Ojciec Hieronim dotrzymał słowa 
i, choć z daleka, czuwał nad sierotą. Noc spędziła w gościnnym klasztorze. 
Nazajutrz odprowadzona przez te same zakonnice, wsiadła na statek o proroczej 
dla niej nazwie "Alba" - świt nowego życia, tak to zrozumiała. Odtąd musiała już 
radzić sobie sama. Po cudownych dniach wczesnej hiszpańskiej wiosny, Paryż 
ukazał podróżnym chmurną twarz i szare, dżdżyste niebo. Nic to jej jednak nie 
przeszkadzało i mimo zmęczenia długą drogą dyliżansem przez całą Francję czuła 
się ciągle szczęśliwa. Za chwilę miała zobaczyć brata. Gdy wysiadła z fiakra 
przed imponującą fasadą "Hotelu Francuskiego", personel był już uprzedzony o 
przybyciu gościa. Natychmiast zajęto się jej bagażem i zaprowadzono podróżniczkę 
do ślicznego apartamentu na pierwszym piętrze. Lokaj w hotelowej liberii 
powiedział poufnie: "Monsieur Kontkowski pyta, czy Mademoiselle zechce go 
przyjąć". - O tak, tak! - zawołała niecierpliwie. I oto stali naprzeciw siebie: 
brat i siostra. Tak bardzo różni - on blondyn, o bladych, jak gdyby wyblakłych 
oczach, ona ciemna jak wino xeres - a jednak tak sobie bliscy. Od razu, od 
pierwszego spojrzenia wiedziała, że to nie był dla niej obcy człowiek, poczuła, 
że łączy ją z nim jakaś nić, niewidzialna a mocna. On chyba odczuł to samo, bo 
pochwycił jej ręce, pochylił się i pocałował siostrę w oba policzki. Nie był 
przystojny, miał długą, szczupłą, niezwykle sympatyczną twarz i ujmujący 
uśmiech. I znać w nim było rasę. Pańskość od wielu pokoleń. - Oto jestem - 
powiedziała po polsku i zaśmiała się widząc jego zdumienie. - Tak, znam trochę 
polski, uczył mnie Polak, zakonnik z naszego klasztoru. Ta pierwsza rozmowa była 
bezładna, przerywana śmiechem lub łzami. Prowadzono ją po polsku, wtrącając 
francuskie, a nawet hiszpańskie słowa, gdy Trini nie mogła znaleźć potrzebnego 
akurat wyrazu. Ale brat rozumiał wszystko. Od tego przecież był bratem. Odtąd 
wcale im się nie spieszyło do domu. Następnego dnia wróciło słońce i wiosna, 
Paryż wypiękniał i było tu tyle rzeczy do oglądania! Krepa na rękawie i na 
kapeluszu brata oraz czarna suknia Trinidad nie pozwalały im zapomnieć o świeżej 
jeszcze żałobie. Nie bywali więc ani w teatrze, ani w operze. W dzień zwiedzali 
miasto, wieczory spędzali w saloniku dziewczyny na długich rozmowach. 
Opowiedzieli sobie wiele rzeczy. Trinidad wyznała, jak bardzo bała się Polski i 
"wrogów", i jaki jeszcze czuje niepokój przed spotkaniem z resztą rodziny. - 
Czekają cię z utęsknieniem - zaprotestował z żywością Kontkowski. - Masz już 
przygotowany pokój i moc drobiazgów, które mogą ci sprawić przyjemność. Jacyż my 
wrogowie? - rozłożył ręce. - My jesteśmy nieszczęśliwi i to nas chyba różni od 
reszty narodów. - Mów mi o swojej rodzinie - prosiła. - Mam żonę i córkę - 
uśmiechnął się. - Ponadto jest paru rezydentów, jak to zwykle na wsi. - Co to 
znaczy? - spytała. - Są to krewni lub powinowaci, którzy z najróżniejszych 
powodów stracili wszystko, pozostali bez domu i bez środków utrzymania. Dożywają 
więc starości u tych członków rodziny, którym się lepiej powiodło. - Rozumiem - 
skinęła głową. - To bardzo pięknie, że rodzina pomaga takim osobom. - To jej 
obowiązek - powiedział poważnie - szczególnie w dzisiejszych czasach, gdy Polacy 
tak ucierpieli po upadku powstania. - Powstanie - westchnęła - słyszałam o tym 
wiele od ojca Hieronima. On odchorował kapitulację Warszawy. - My też - pokiwał 
głową Kontkowski. - Tyle nieszczęść spadło wówczas na cały kraj i na naszą 
rodzinę! Tyle osób zginęło. Ze starszej linii Kontkowskich pozostała jedynie 
Pola. - Pola? Któż to taki? - Nasza kuzynka, córka stryja Mieczysława. Tak 
nazywaliśmy kuzyna naszego ojca, właściciela Kontów. Pola to jego córka. - I co 
Pola? - Mieszka u nas, w Kontkach. Jej dwaj bracia i narzeczony uciekli do 
Królestwa, do powstania. Bracia zginęli w bitwie pod Iganiami. Tak przynajmniej 
sądzimy, bo żaden nie wrócił i niczego nie można się było o nich dowiedzieć. 
Narzeczonego zesłano na Sybir. - Mój Boże! - zawołała ze współczuciem. - Biedna 
Pola! - Bardzo biedna - przytaknął Kontkowski. - W ciągu niespełna roku utraciła 
wszystko: rodziców, braci, dom i człowieka, którego kochała. - To i rodzice nie 
żyją? - Nie żyją. Gdy ich wypędzano z Kontów i oznajmiano, że majątek nie jest 
już ich własnością, stryj padł na progu jak rażony piorunem. Wówczas to ojciec 
zabrał do nas stryjenkę i Polę. - Ach, Boże! I co? - Nic. Stryjenka straciła 
chęć do życia. Ciągle tylko mówiła o śmierci. Trzeba jej było pilnować. Ale i 
tak nas przechytrzyła. Pewnego dnia wyłowiliśmy ją z parkowej sadzawki. Utopiła 
się nad ranem. - Jak to zniosła Pola? - Pola to bohaterka. Zniosła wszystko. Nie 
wiem, jak tego dokonała. Trudno ją zrozumieć, tak bardzo się zmieniła. To 
zupełnie inna osoba niż ta, którą znaliśmy. Nie jest teraz rozmowna, przeważnie 
milczy. Byłoby jej pewnie lżej, gdyby mogła się wyżalić, wypłakać. Ale ona jak 
głaz. - Tragiczne to wszystko, jak u Calderona - szepnęła bardziej do siebie niż 
do niego. - O tak, bardzo tragiczne. - Kontkowski zwiesił głowę. - U nas teraz 
same tragedie i nieszczęścia. Aż dziwnie było słuchać o tych klęskach tu, w 
Paryżu, gdzie życie toczyło się normalnie, ludzie oddawali się zwykłym zajęciom, 
pomnażali dochody, dbali o wygodę domów i mieszkań, i, jak to ludzie, szukali 
szczęścia i nie stronili od zabaw i rozrywek. A stolica eleganckiego świata 
mogła im dostarczyć wiele przyjemności. Że te rozrywki nie zawsze bywały 
godziwe, to już inna sprawa. Byli to przecież ludzie zwyczajni, normalni, wcale 
nie na miarę greckiej tragedii. Cóż ich obchodziło to, co działo się w Polsce? 
Kraj ów leżał zbyt daleko, by w jakiś sposób odczuli jego nieszczęścia, a życie 
niosło im zupełnie inne problemy do rozwiązania. Trinidad opuszczała Francję bez 
żalu, ciekawa tego, co ją czekało u końca drogi. Nie podróżowała teraz sama, 
mogła więc odrzucić wszelkie związane z podróżą niepokoje. Brat troszczył się o 
wszystko, o nią i o jej wygodę. Było to nowe, jakże miłe uczucie, którego nie 
zaznała od śmierci matki. Miała przy sobie kogoś, kto o nią dbał, otaczał 
opieką, nie narzucając się przy tym nigdy ze swoim towarzystwem, ze swoim 
zdaniem czy po prostu z konwersacją. - Powiedz mi coś o twojej córce - poprosiła 
ostatniego dnia podróży. - Natalka ma piętnaście lat - zwrócił ku niej twarz. - 
Za rok, gdy minie żałoba, włoży długą suknię i będzie dorosła. Zostanie 
wprowadzona w świat, zacznie bywać. Będziemy musieli więcej przyjmować w domu, 
by miała odpowiednie towarzystwo. Mam nadzieję, że ją polubisz. - O, tak - 
zapewniła żarliwie. - Największym lękiem napawa mnie teraz Pola. Czy ona mnie 
polubi? Ludzie, którzy tyle przeżyli, nie zawsze są wyrozumiali. - Pola jest 
dziwna - przyznał. - Szczególnie dla nas, którzyśmy ją znali od dziecka i 
widzimy różnicę. Dla innych stan jej wydaje się chyba normalny. Na pewno się z 
nią zaprzyjaźnisz. - Dałby to Bóg - westchnęła. Przez ostatnie godziny podróży 
bezustannie wyglądała oknem - Kontkowski opuścił dla niej szybę. Płaska równina, 
która przez wiele dni męczyła ich monotonią i nudą jednostajnego pezjażu, powoli 
zmieniała się w lekko falisty teren, przyciągający oko niewielką wypukłością 
pagórków. Z obu stron horyzontu ciemniały lasy, "bory" - jak mówił brat. Bity 
gościniec wysadzany drzewami - przeważnie były to wierzby i topole - uciekał 
coraz szybciej spod kopyt pocztowej czwórki. NIe zatrzymując się przelecieli 
przez większe miasteczko, minęli piękny plac obrzeżony arkadami. - To Nowogródek 
- oznajmił brat - nasza tutejsza "stolica". Gdy zachód oblał niebo złotem i 
czerwienią, wskazał kępę drzew w niewielkiej jakby kotlinie czy zagłębieniu. Z 
tej odległości trudno było coś rozeznać. - To już Kontki - powiedział. - O tam, 
widzisz? Drzewa zasłaniają dom, ale za chwilę zobaczysz wyraźniej. Pocztylion 
uniósł się w strzemionach i przyłożył trąbkę do ust. ****** - Śpij dobrze, 
kochanie. - Pani Aldona złożyła pocałunek na czole Trinidad i cicho zamknęła za 
sobą drzwi sypialni. Dziewczyna została sama. Pod ścianą piętrzyły się kufry z 
jej rzeczami. Z otwartego jeszcze sakwojaża wydobyto już toaletowe przybory i 
nocną bieliznę. Na komodzie tykał zegar w porcelanowej oprawie, wiatr wydymał 
białe firanki - jedno okno dotąd było otwarte - a głęboką ciszę przerywało 
chwilami gniewne ujadanie psów obiegających widać dom, gdyż szczekanie 
dochodziło za każdym razem z innej strony. Trinidad podeszła do okna i wychyliła 
się w ciemność. Nigdzie nie migotało najmniejsze światełko. Było co prawda 
bardzo późno i wszyscy pewnie spali. Pod oknem rosły bzy, wśród listowia 
majaczyły białe kiście kwiatów, a do pokoju wpływał mocny zapach, jakże dobrze 
znany z Hiszpanii. Nikt nie wejdzie już do sypialni. Nie ma tu Any, która co 
wieczór przysiadała w nogach łóżka. Pani Aldona dała jej pokojówkę do obsługi, 
ale Trinidad odprawiła dziewczynę. Tego wieczoru w domu pragnęła być sama. 
Trójramienny świecznik siał na pokój żółtawy blask. Smukłe woskowe świece 
rysowały długie cienie na jasnej ścianie. Łóżko z odchyloną kołdrą zapraszało do 
spoczynku. U wezgłowia złociła się piękna twarz Ostrobramskiej Madonny. Jak 
dobrze wyciągnąć się w pachnącej pościeli! To chyba nie lawenda, a jakieś zioła 
nieznane w Hiszpanii. Zapach jest przyjemny i Trinidad wtula policzek w puchową 
poduszkę. Po całym dniu spędzonym w pocztowej karecie, jakże kojący wydaje się 
ten bezruch otaczających ją rzeczy. I cisza. Gdy stanęli u podjazdu, na ganku 
stłoczyli się wszyscy mieszkańcy domu. Każdy chciał co prędzej obejrzeć gościa z 
tak dalekiego kraju. Właściwie nie gościa, a nowego domownika. Wszyscy byli jej 
ciekawi. Wyciągnęły się ku niej ręce, chwytano ją w objęcia, ściskano, całowano. 
I wszyscy mówili po francusku! - Po co ta francuszczyzna - zawołał w pewnej 
chwili Kontkowski. - Trinidad zna język polski i możemy z nią rozmawiać w naszym 
własnym języku. Po tym oświadczeniu nie było końca okrzykom zdumienia i 
zachwytu. - Udała się nam ta hiszpańska seniorita - huknął stary jegomość z 
sumiastymi wąsami, którego nazywano wujem Alojzym. - Nie będzie trzeba łamać 
sobie języka - dodał potrząsając ręką nowo przybyłej. Choć przedstawiono jej 
wszystkich po kolei, Trinidad ma zamęt w głowie i nie może spamiętać, kto jest 
kim. Bez trudu potrafiła jedynie zidentyfikować żonę i córkę gospodarza. Pani 
Aldona była piękna, tą "kolorową" pięknością, uderzającą na pierwszy rzut oka. 
Zadziwiająco młoda, jak na matkę prawie dorosłej córki, ciemna szatynka o 
niebieskich oczach i "brzoskwiniowej", jak wówczas mówiono, cerze. Natalka miała 
wdzięk i uśmiech ojca i jego jasne włosy. Wzruszała kanciastą nieporadnością 
ruchów nie opierzonego pisklęcia. Dwie starsze damy wpatrywały się w Trinidad 
smutnymi oczami, głaszcząc ją po ramieniu. Podczas tego pierwszego powitania na 
ganku, nie było Poli. Trinidad nie zauważyła nikogo, kto odpowiadałby rysopisowi 
kuzynki. - Może nie chce mnie widzieć i nie znając już mnie nie lubi? - 
przemknęła przykra myśl. Ale nie było czasu, aby się dłużej nad tym zastanawiać. 
Porwano ją w głąb domu. Pani Aldona i Natalka poprowadziły dziewczynę do 
przeznaczonego jej pokoju. Dopiero podczas wieczerzy, gdy wszyscy zasiedli przy 
długim stole, nastąpiła szczegółowa prezentacja zebranych. - To jest Trinidad. - 
Walery Kontkowski wstał i wyciągnął rękę do siostry, aby i ona podniosła się z 
krzesła. - Dla nas Trini i tak ją będziemy nazywać. Nasza siostra, która 
nareszcie wróciła do domu. Tę krótką przemowę przyjęto oklaskami. Jedna tylko 
osoba nie podzieliła ogólnej radości. "To Pola" - Trinidad już wiedziała, że nie 
zyskała sympatii kuzynki. - "Nie lubi mnie, to jasne. Jest z góry do mnie 
uprzedzona. Ale dlaczego?" Pola, podobnie jak reszta kobiet przy stole, nosiła 
grubą żałobę. Czerń sukni podkreślała bladość policzków i złotawy odcień jasnych 
włosów rozdzielonych pośrodku głowy i bezpretensjonalnie splecionych w dwa 
długie warkocze. Oczy uparcie uciekały przed spojrzeniem Trinidad, tak że trudno 
było dostrzec ich kolor. Delikatne usta zaciskały się chwilami w prostą linię, 
niweczącą ich piękny rysunek. Nos był mały i wyjątkowo zgrabny. Tej wdzięcznej 
całości nie ożywiał najsłabszy nawet uśmiech czy choćby wyraz pogody i 
uspokojenia. Wydawało się, że Pola nasunęła na twarz maskę surowości i 
postanowiła dopasować do niej własne rysy. Przez cały czas trwania kolacji 
Trinidad czuła tę dziwną wrogą obecność, a jednocześnie coraz silniej pociągała 
ją ta enigmatyczna kuzynka. Dwie starsze damy, które tak wylewnie powitały na 
ganku nowo przybyłą, czyli ciotki Helena i Aniela, wraz z wujem Alojzym - jak 
zmiarkowała Trinidad - stanowili grupę tak zwanych rezydentów. Były jeszcze dwie 
osoby przy stole: kobieta w średnim wieku i bardzo młody człowiek. Madame 
Compotte o nieładnej, lecz wyjątkowo inteligentnej twarzy, guwernantka Natalki, 
siedziała obok dziewczynki. Od ośmiu lat przebywała w Kontkach, zajmując się 
edukacją córki gospodarzy. Młody człowiek przy końcu stołu zaczerwienił się pod 
spojrzeniem Trinidad, spuścił oczy i pośpiesznie zajął się potrawką z kurczęcia. 
Trinidad policzyła otaczające stół osoby. Z nią razem było ich dziesięć. - Kim 
jest ten młodzieniec? - spytała półgłosem brata, przy którym miała miejsce. - 
Wydaje się taki nieśmiały... - To Kazio Hygin, uczy się przy mnie gospodarowania 
- odszepnął Kontkowski. - Został im tylko niewielki folwark dla starszego brata. 
Młodszy musi iść w świat i szukać chleba u obcych. Bardzo tu jest pożyteczny - 
dodał, posyłając chłopcu uśmiech. - Pracowity i chętny do nauki. A więc to są 
ludzie, wśród których upłynie jej dalsze życie, myśli Trinidad spoglądając 
niespokojnie w stronę Poli. Z wyjątkiem tej ostatniej na wszystkich twarzach 
widzi wyraz sympatii i życzliwości. Nie ma w nich chłodu ciotki Eulalii ani 
obojętności don Ignacia, usiłującego okazać siostrzenicy to, czego nie czuł. 
Problem stanowiła jedynie Pola. Ale dlaczego? Próżno Trinidad zadaje sobie to 
dręczące pytanie. Przez cały wieczór pozostało ono bez odpowiedzi. Zwolniono ją 
z posiedzenia w salonie, gdzie zbierali się zazwyczaj wszyscy po kolacji. 
Musiały im wystarczyć wrażenia z podróży, jakimi uraczy ich pan domu. Bliższe 
zapoznanie się z egzotyczną kuzynką należało odłożyć do następnego ranka. 
Trinidad z trudem już trzymała się na nogach. Potrzebowała na gwałt odpoczynku. 
- Widzisz, kochanko, jak my tu żyjemy - szemrze łagodny głos ciotki Anieli. - 
Skromnie, cicho, prawdziwie jak po burzy. - Dlaczego Pola mnie nie lubi? - 
Trinidad przystajeu końca grabowej alei, skąd za sztachetami parku polna droga 
prowadzi dalej i dalej, aż do ciemnej ściany boru. - Co za dziwne 
przypuszczenie? - ciotka Helena jest wyraźnie zgorszona. - Pola tyle przeszła, 
że należy jej wybaczyć nietowarzyskość, brak wylewności. Pragnie odosobnienia. 
Widujemy ją tylko przy stole. I to nie zawsze. - Pola jest dziwna - zauważa 
Natalka, uwieszona u ramienia Trinidad. - Nie warto się tym przejmować. Czasem 
mi się wydaje, że ona nikogo z nas nie lubi. Tak jakoś patrzy... - Natalko, 
Natalko - powtarza karcąco ciotka Helena. - Wiesz przecież, jakie spadły na nią 
nieszczęścia. Nie wiadomo, jaka byłabyś ty, gdybyś przeżyła to, co ona. - 
Starałabym się zapomnieć - wybucha Natalka. - Nie siedziałabym zamknięta w swoim 
pokoju, ale szukałabym pociechy u bliskich. Przecież ona jest wśród swoich, a 
traktuje nas, jak gdybyśmy byli dla niej obcy albo wręcz wrodzy. - Dość, Natalko 
- ciotka Helena kładzie kres rozmowie. - Widzisz, kto tam idzie? Madame 
Compotte. Zapomniałaś o lekcjach. - Lekcje... - mruczy Natalka. Puszcza ramię 
Trinidad i machając parasolką kieruje się w stronę domu. - W taki dzień... - Nie 
zwracaj uwagi na to, co ona mówi. - Ciotka Helena spogląda za oddalającą się 
dziewczynką. - To jeszcze dziecko i nie rozumie sytuacji.. - O, tak - wzdycha 
ciotka Aniela, a po chwili dodaje: - Popatrz, jak tu pięknie. Czy tak samo 
pięknie jak tam, w Hiszpanii? - Zupełnie inaczej. - Trinidad obejmuje wzrokiem 
szalejącą nieledwie zieleń. - Mieszkałam w Starej Kastylii, tam latem słońce 
wysusza trawy i wszystko, co rośnie, drzew jest mało. Surowa to ziemia, smutny 
płaskowyż pocięty gdzieniegdzie łańcuchem granitowych skał, najeżony obronnymi 
zamkami. Tam kamień zastępuje drzewa i lasy. - A ja myślałam - zaczyna ciotka 
Aniela. - Na południu i nad brzegiem morza jest inaczej - przerywa Trinidad. - 
Okolice na przykład Santanderu pławią się w zieleni. Ale moja ojczyzna, 
Kastylia, jest smutna. Taka jak ja. - Ty przecież nie jesteś smutna - mówi 
ciotka Helena z pretensją w głosie. - Taka młoda... - Teraz jestem szczęśliwa - 
przyznaje Trinidad. - Ale gdzieś tam w głębi... Niech ciocia pamięta, że daleko 
stąd został grób mojej mamusi. - Tak, wiem - przytakuje niecierpliwie ciotka 
Helena, która wcale nie pragnie roztrząsać wielce w jej mniemaniu niewłaściwego 
tematu, jakim jest pochodzenie dziewczyny. - Bardzo tu pięknie - wzdycha 
Trinidad. - Dziękuję ciociom za ten spacer. Powoli chcę poznać całą okolicę. W 
domu... w Hiszpanii - poprawiła się - co dzień dużo chodziłam. Na zamkowe 
wzgórze, do klasztoru Świętego Dominika z Silos... - I nie nosisz parasolki - 
dziwi się ciotka Aniela. - Taka jesteś opalona - dodaje z naganą. - Taką mam 
cerę - uśmiecha się Trinidad. - Nie boję się słońca. Powoli kierują się ku 
domowi. W drzwiach sieni staje pani Aldona. - Jak ci się u nas podoba, Trini? - 
Bardzo mi się podoba. - Trinidad jest szczerze zachwycona wszystkim, co ją 
otacza. - Nie mogę się wprost napatrzyć drzewom i tej świeżej zieleni. - Maj to 
najpiękniejsza pora. - Pani Aldona schodzi ze stopni ganku. - Czy nie jesteś 
głodna? - pyta troskliwie. - Tak mało jadłaś na śniadanie. Mówiła Tania... - 
Tania jest bardzo miła i dobrze mi usługuje. Zjadłam doprawdy moc pysznych 
rzeczy. Tania przyniosła pełną tacę, co najmniej na pięć osób - śmieje się 
Trinidad. - Cieszę się, że ci smakowało. U nas pewnie zupełnie inna kuchnia niż 
ta, do której przywykłaś. A teraz chodź odpocząć chwilę przed obiadem. Niedługo 
będzie dzwonek. Sień jest chłodna, ma wysoki sufit, bielone ściany i marmurową 
posadzkę w czarno_białą szachownicę. Na ścianach połyskuje kilka sztuk starej 
broni. Jest nawet pistolet podobny do tego, jaki Miguel wygrzebał niegdyś spod 
korzeni figowca. Troje drzwi prowadzi stąd w głąb domu. Schody na piętro pną się 
z małego przedpokoju za sienią. Dom jest duży i rozłożysty. Ot, taki 
bezpretensjonalny wiejski dwór. - U nas skromnie - wzdycha pani Aldona. - Żebyś 
widziała pałac w Kontach, tam dopiero było na co patrzeć. Biedna Pola... - Boję 
się Poli - wyznaje Trinidad. - To te nieszczęścia - mówi współczująco pani 
Aldona. - Nie ma w tym nic dziwnego. Inna na jej miejscu może postradałaby 
rozum. - Tak, wiem - kiwa głową Trinidad. - Niemniej czuję, że mnie nie lubi. 
Choć mnie nie zna - dodaje prędko. - I to jest niepokojące. - Nie martw się, 
Pola to uosobienie szlachetności. Powoli wchodzą na piętro. Drewniane schody 
skrzypią cichutko pod ich krokami. Z podestu dwa ramiona korytarza prowadzą do 
pokojów. Pośrodku jest mały salon z balkonem wspartym na słupach ganku. - Idź, 
wypocznij chwilę. - Pani Aldona otwiera drzwi pokoju Trinidad. Tania już 
opróżniła kufry. Suknie wiszą w szafie, bielizna porządnie ułożona w komodzie. 
Trinidad przyklęka przy skrzyni z książkami. - Mój Calder~on - szepcze tkliwie. 
- Razem ze mną... W tej chwili puka Tania i wsuwa się do pokoju. - Czy dobrze 
wszystko ułożyłam, panienko? - z ciekawością przygląda się "Hiszpance". - 
Doskonale, Taniu. Te książki możesz ustawić na półkach biblioteczki. - Trinidad 
otwiera oszklone drzwi szafki. - Powiedz, czym tak ślicznie pachnie pościel? - 
Podoba się panience? To nasze zioła. Macierzanka, rozmaryn, mięta, dzika róża. 
Wszystko dobrze wysuszone na słońcu. Przesypałam bieliznę panienki. - Dziękuję, 
Taniu. - Piękne ma panienka suknie. - W głosie Tani brzmi zachwyt. - O, dzwonią 
na obiad. Trinidad przygładza włosy, poprawia koronkowy kołnierzyk. Jadalnia 
zapełnia się domownikami. Ale miejsce Poli pozostaje puste. - Pola ma znowu 
migrenę - oznajmia głośno pani Aldona na usprawiedliwienie kuzynki. - Biedactwo 
- roztkliwia się ciotka Aniela. Natalka spuszcza nisko głowę i mruczy coś do 
siebie. - Co mówisz, Natalko? - pyta nieprzejednana ciotka Helena. - Nic, nic, 
ciociu. - Natalka czerwieni się i szybko ujmuje łyżkę. - Wybacz, że nie mogę ci 
poświęcić choćby chwili - Kontkowski pochyla się ku siostrze. - Od powrotu 
jestem ciągle zajęty. - Tak, tak - dorzuca śmiejąc się wuj Alojzy. - Pańskie oko 
konia tuczy. Wiemy to, wiemy. - Gospodarstwo wymaga teraz mojej obecności - mówi 
brat. - Właśnie oźrebiła się biała kobyła, ale padły dwie krowy. Obawiam się 
zarazy - dodaje z troską w głosie. - Skoro tylko uporządkuję najpilniejsze 
sprawy, pójdziemy do pokoju ojca. Jest tam dla ciebie zapis - dorzuca ciszej. 
Trinidad rozgląda się dyskretnie po jadalni. Jakże tu inaczej, niż tam, "w 
domu", to znaczy w Hiszpanii... Przez otwarte okno - akurat naprzeciw jej 
krzesła - wielki, rozrośnięty krzak bzu wsuwa do pokoju kwitnące gałęzie. Wiatr 
odrzucił firankę, zaczepił lekką koronką o brzeg serwantki. Na szklanych 
półeczkach połyskują srebrem i kryształem misterne cacka. Krajobraz w złoconych 
ramach na ścianie jest równie zielony i słoneczny jak ten za oknami. Siedzące 
przy stole osoby rozmawiają swobodnie i mimo żałobnego stroju uśmiechają się 
nawet. Nie ma w nich ani krzty owej surowej sztywności don Luisa czy wyniosłego 
chłodu donii In~es. A przecież oni, tu, więcej przecierpieli, wszystkich okrywa 
czerń. Są wśród nich tacy, co utracili dach nad głową, don Luis zachował 
przynajmniej dom i rodzinę. Co pomaga tym ludziom znieść ubóstwo, niedolę, 
śmierć najbliższych? Co im pomaga - myśli Trinidad. Są tacy prości i naturalni. 
Nie rozpiera ich duma Arlanzonów. Duma Arlanzonów... Trinidad wysoko podnosi 
głowę. Rozumie dziadka, o, jak dobrze go rozumie. Ale rozumie i tych tutaj. I 
nagle zdaje sobie sprawę, że coś w niej jest też z tych tutaj, że obok milczącej 
dumy Arlanzonów odziedziczyła także cząstkę cierpliwego bohaterstwa Polaków. - 
Odpoczniesz pewnie trochę, prawda? - przerywa te rozmyślania pani Aldona. - A 
może wolisz posiedzieć na tarasie? Teraz tam cień. Wiem, że w Hiszpanii to pora 
sjesty. - Posiedzę na tarasie - decyduje się Trinidad. Na taras na tyłach domu 
wychodzi się przez oszklone drzwi dużego salonu. Na specjalnie rozpiętych 
prętach imitujących dach, pnie się kwitnące teraz kapryfolium. Przesiane przez 
tę pachnącą zasłonę słońca plami złotem posadzkę ze wzorzystych kamiennych 
płytek. Stoi tu kilka stolików otoczonych wyplatanymi fotelami. Poduszki kryte 
angielskim kretonem rywalizują kolorem ze słonecznym blaskiem. Przed tarasem 
otwiera się ogród, francuską modą ułożony z kwietników, a na głównym klombie 
mieni się tęczowo szklana kula, w której odbija się słońce. Wielkie stare drzewa 
ujmują w artystycznie dobrane ramy ten doprawdy zachwycający obraz. Trinidad 
zagłębia się w fotelu, wzdychając z zadowolenia. Jest cicho i ciepło, pachnie 
kapryfolium, a z tym zapachem łączą się najpiękniejsze wspomnienia z Hiszpanii. 
Od patrzenia na kulę na klombie bolą oczy, tyle blasku wydobywa z niej słońce. 
Trinidad przymyka powieki i zapada w jakiś półsen, w którym ogród w Kontkach 
zlewa się w jedno z ogrodem Arlanzonów. O, właśnie nadchodzi stary Miguel, ale 
to nie jest wcale Miguel, tylko wuj Alojzy, który ciężko opada na sąsiedni fotel 
i wydobytą z kieszeni płóciennego kitla chustką ociera czoło. - Dobrze tu, 
prawda? - mówi, spoglądając na siedzącą obok dziewczynę. - Dobrze jak w raju - 
przytakuje Trinidad, powracając do rzeczywistości. - Aż za dobrze - trzęsie 
głową wuj Alojzy. - Miałem i ja swój dom, daleko stąd, będzie ze czterdzieści 
wiorst. - I co się z nim stało? - Przepadł - wuj Alojzy strzepnął palcami. - 
Było, da spłyło, jak mówi tamtejszy lud. Zamilkł i zapatrzył się w ogród. 
Trinidad nie przerwała jego smutnej medytacji, czekając, aż sam opowie tragiczne 
pewnie dzieje swojego życia. Bo czyż mogło być inaczej? Wszystko w Polsce było 
tragedią na miarę Calderona. - Przepraszam cię, dziecko - wuj Alojzy ocknął się 
z zamyślenia. - Właściwie nie powinno się wspominać. Nie wolno, bo człowiek 
traci chęć do życia. Mądry był Dante mówiąc, że nie ma większej boleści, niż 
wspominanie szczęśliwych czasów w niedoli. - Westchnął. - Trudno co prawda 
tutejsze życie - omiótł ręką ogród - nazywać niedolą. My tu przecież teraz jak u 
Pana Boga za piecem. Ale ciężko tak na starość, na łaskawym chlebie, ciężko... - 
Ja też jestem podobnym rozbitkiem jak wuj - stwierdziła Trinidad. - O nie - 
zaprotestował z żywością. - Ty jesteś u siebie, w domu, zupełnie inaczej niż ja. 
Gdyby nie Adam - dodał po chwili - sam nie wiem, co by ze mną było. Chodziłbym 
chyba po prośbie, jak żebrzący dziad. Stary już jestem, widzisz, bardzo stary, i 
nie nadaję się do żadnej pracy. Uratował mnie Adam, twój ojciec. To był 
człowiek? Walery wdał się w niego. Ale opowiedz mi coś o sobie. Tęsknisz chyba 
za Hiszpanią? - Trochę. Tam się przecież urodziłam, tam spędziłam dzieciństwo. 
Byłam szczęśliwa z mamusią. Także potem... Gdy babcia umarła i dziadek został 
sam, było mi dobrze z dziadkiem. Ale, gdy i on umarł, skończyło się dla mnie 
wszystko. Nikt mnie już w domu nie potrzebował. Zawadzałam. I wówczas nadszedł 
list brata. - Opatrzność boska - zauważył poważnie wuj Alojzy. - Podobnie jak ze 
mną. Gdy zdawało mi się, że ginę, ręka Adama wydobyła mnie z przepaści. - Czy 
wuj - zawahała się - miał rodzinę? - Miałem - kiwnął głową. - Żonę i dwóch 
synów. Serce mojej żony nie wytrzymało wszystkich ciosów. Szczęśliwa, szybko 
odeszła do lepszego świata. Starszy syn zastrzelił się na naszych oczach, gdy po 
niego przyszli. Młodszy... - zamilkł. Trinidad bała się odezwać. - Młodszego 
popędzono na Sybir - dokończył szeptem. - Nie zdążył się zabić. I tylko ja 
ocalałem. Po co? Nie wiem. Chyba po to, żeby opłakiwać umarłych i pokutować za 
grzechy. - Straszne! - Z trudem wydobyła głos ze ściśniętego gardła. - U was 
tego nie ma, co? Nawet nie wiedzieliście, co tu z nami wyprawiano. - Myśmy też 
swoje przeżyli - zauważyła smutno. - Może nie tak strasznie jak tu... Dziadek 
opowiadał o inwazji napoleońskiej. Wówczas to zniszczono rodzinę Arlanzonów, 
doprowadzono ją do nędzy. A dziadek był grandem. - Jak się twój dziadek nazywał? 
- Don Luis Aguado de Arlanz~on - powiedziała z mimowolną dumą. - To i ty 
nazywasz się tak samo? - O nie, ja jestem tylko Trinidad Aguado. Arlanzonowie 
mnie nie chcieli - dodała z goryczą. - Ale teraz to już nieważne. Tu przecież 
jest mój dom i rodzina. - Tak, tak - pokiwał głową wuj Alojzy. - Tu jest twój 
prawdziwy dom, dom twojego ojca. - Dobrze wuj go znał? - zapytała z bijącym 
mocno sercem. - Znałem. Razem byliśmy w szkołach w Wilnie, a i potem... Biedny - 
westchnął. - Ożeniono go zbyt młodo, żeby mógł być szczęśliwy. Nie miał ku 
pannie inklinacji. Nie była urodziwa, ani pociągająca... Zakochana w Adamie do 
szaleństwa. Walery do niej podobny i Natalka. - A... jaki był Adam? - Piękny 
mężczyzna. Niestety, za młody był jeszcze na głębokie uczucie. Nie potrafił 
odpowiedzieć na afekt żony. Zbyt uczciwy, żeby udawać miłość, nieraz zranił ją 
niechcący. Pochodziła z bardzo dobrej rodziny, ojciec marszałek powiatowy, matka 
- hrabianka. I tak niedobranym małżeństwem unieszczęśliwiono dwie osoby. Ale 
Adam zachowywał się wobec żony bez zarzutu. Zawsze uprzejmy, dbały, serdeczny, 
tylko że jej nie kochał, nie kochał... - Jakże godna jest współczucia! - 
zawołała. - Po co jednak wychodziła za niego? - Czyż panna ma prawo wyboru? - 
odpowiedział pytaniem. - Tak zadecydowali rodzice. Panna musiała być posłuszna. 
Rodzice przecież wiedzą najlepiej, co dla szczęścia dzieci potrzebne - zauważył 
z sarkazmem w głosie. - Poza tym nie zapominaj, że go kochała. - Podwójnie 
biedna - westchnęła Trinidad. - Adam był szlachetny i lojalny wobec niej. - Wuj 
Alojzy znowu otarł czoło. - Uprzedził ją, że jej nie kocha, choć bardzo lubi i 
szanuje. Ale ona mimo to... - A czy... dowiedziała się...? - Nie - powiedział 
wuj Alojzy stanowczo. - Nie wiedziała do końca. Adam nigdy jej nie zdradził, 
tylko wówczas... w Hiszpanii... Zapłonął zbyt wielkim ogniem, żeby go można było 
ugasić wiadrem wody. Francuzi nazywają to, zdaje się "une grande passion". Taka 
miłość zdarza się bardzo rzadko... Ale kiedy rozpali serce, to już na całe życie 
i na wieczność. I przez to Adam godzien jest zazdrości. Przeżył taką właśnie 
miłość. Jedyną w życiu. Dużo o tym rozmawialiśmy podczas jego ostatniej choroby. 
- Wuj tak pięknie mówi - zaczęła. - Gdzież tam, dziecko. Stary pryk ze mnie 
całkiem już zgłupiały. Dobrze, że znasz polski, bo inaczej trudno by mi było z 
tobą rozmawiać. Moja francuszczyzna - machnął ręką - nigdy nie była dobra, a już 
teraz... Ale rozumiesz wszystko, co mówiłem, prawda? - spojrzał na nią 
niespokojnie. - Prawie wszystko - uśmiechnęła się. - Jest wiele słów, których 
nie znam, ale to nic, uczę się. - Jest tu w Kontkach ładna biblioteka, zaraz za 
dużym salonem. - Jakże się cieszę! Dotąd moje polskie lektury ograniczały się 
jedynie do "Psałterza Dawidów". - Tu znajdziesz wszystkie nowości, nawet i 
Mickiewicza. Czytaliśmy, a jakże. Przerwał im dzwonek. - Podwieczorek. Chodźmy, 
dziecko do jadalni. - Tyle wuj mi powiedział pięknych rzeczy o moim ojcu. A czy 
wuj wie, że nienawidziłam go przez długie lata? - Nienawidziłaś? Za co? - 
Nazwałam wrogiem. Bo przyszedł do Hiszpanii z armią Napoleona. A poza tym... - 
zawahała się. - Co takiego? - przechylił się ku niej przez stolik. - Mów, 
dziecko. - Czułam się taka nieszczęśliwa - szepnęła - a on... - Rozumiem. Ale 
mało kobiet było tak kochanych, jak twoja matka. Wybacz mu wszystko. - 
Wybaczyłam - powiedziała cicho. Tyle było nowych wrażeń, tyle ciekawych, a jakże 
smutnych spraw, o których się dowiadywała, że dopiero po tygodniu zasiadła przy 
ślicznym biureczku, by napisać trzy listy: do ojca Hieronima, do wujostwa i do 
Any. Pisała już do nich z Paryża, ale teraz oczekiwali od niej listów z Polski, 
ciekawi, jak się urządziła w tym kraju "na końcu świata". Najkrótszy był do 
ciotki i do wuja. Napisała, że czuje się bardzo szczęśliwa, że dom brata jest 
duży, wygodny i zamożny, że nie brak im niczego, że żyją w dostatku, że wszyscy 
są dla niej mili i serdeczni. Raz jeszcze podziękowała im za opiekę i życzyła 
zdrowia. Do Any napisała nieco dłużej. Opowiedziała o pokojowej Tani, 
zaznaczając, że bardzo jej brak Any oraz rozmów, które prowadziły wieczorem w 
jej sypialni. Opisała ogród i prosiła, by Ana dała do przeczytania ten list 
Miguelowi, o którym zawsze pamięta i śle mu najlepsze pozdrowienia. Dodała też 
miłe słówka dla całej służby, wymieniając wszystkich z imienia. List do ojca 
Hieronima był długi, napisany prawie całkowicie po polsku. Z pomocą naturalnie 
Natalki. Były jednak sprawy znane tylko im dwojgu, których nie należało 
roztaczać przed cudzym okiem, choćby tak życzliwym jak oko dziewczynki. Aby więc 
dodać te wszystkie myśli przeznaczone wyłącznie dla adresata, użyła języka 
hiszpańskiego. Mimo, że miała teraz rodzinę, ojciec Hieronim pozostał 
najbliższym, najwierniejszym i jedynym prawdziwym przyjacielem. Dziękowała mu za 
ten szczęśliwy los, który stał się jej udziałem. Gdyby nie on i jego rady, może 
nie odważyłaby się na tak śmiały krok i nie wyruszyła "na koniec świata". 
Obcując w myśli z tymi wszystkimi osobami, zatęskniła nagle za ojcem Hieronimem, 
odczuła brak jego rad, jego wiedzy, serdeczności i przyjaźni. Nawet dom 
Arlanzonów, który od śmierci dziadka przestał być jej domem, wydał się jakiś 
bliski i drogi. Tam się przecież urodziła, no i mamusia... Wstała i podeszła do 
szafy. Czarna jedwabna suknia, czarna koronkowa mantylka, wysoki grzebień, duży 
wachlarz z czarnych płatków jedwabiu, na który jakiś doskonały zaprawdę artysta 
rzucił pędzlem pęki kolorowych goździków, to wszystko była teraz Hiszpania, jej 
Hiszpania. Trinidad z zarumienioną twarzą przyglądała się tym pamiątkom po 
matce. Po chwili zbiegła do ogrodu i odszukała w szklarni ogrodnika. Nie 
potrzebowała co prawda róż do wykończenia toalety, miała teraz całą szkatułkę 
biżuterii. Od ojca. Przed dwoma dniami Walery zaprowadził ją korytarzem 
pierwszego piętra na koniec lewego skrzydła domu. Zatrzymali się przed szerokimi 
drzwiami. Walery wyjął z kieszeni klucz. Sypialnia była duża, o dwóch wysokich 
oknach, z wysuniętym na pokój łóżkiem. - Tu umarł nasz ojciec - ściszył głos. - 
Chodź, jest tu coś dla ciebie. Zobaczyła go już od progu. Wisiał na ścianie 
naprzeciw łóżka. Duży, piękny portret młodego człowieka o ciemnych włosach i 
chmurnym spojrzeniu. - To on? - spytała szeptem. - On. - Kontkowski objął ją 
ramieniem. - Tu, w tej sypialni dowiedziałem się o twoim istnieniu. Tu 
przysiągłem, że sprowadzę cię do domu. - Dotrzymałeś przysięgi - przyznała. 
Podprowadził ją do biurka. Innym, mniejszym kluczem otworzył środkową szufladę i 
wyjął z niej safianową teczkę opatrzoną inicjałami A. K. oraz niewielką 
szkatułkę zamykaną na misterny zameczek. - To dla ciebie - powiedział. - W tej 
teczce ojciec złożył całą korespondencję z Hiszpanią dotyczącą twojej osoby. 
Testamentem nakazał mi wręczyć ci te pamiątki. W testamencie również zapisał ci 
posag. Jesteś zamożną panną, Trini, i możesz poślubić tego, kogo zechcesz. To 
także zastrzegł w testamencie. Jesteś zupełnie wolna i nikt nie będzie miał 
prawa przeszkodzić ci wyjść za mąż za tego, którego wybierzesz. - Nie wyjdę za 
mąż - żachnęła się. - Zostanę z wami. Tak mi tu dobrze! - Jaki los cię czeka, to 
jeszcze tajemnica - uśmiechnął się Kontkowski. - Zaręczam ci, że gdy minie 
żałoba, do Kontek kawalerowie będą cisnęli się drzwiami i oknami. Nie opędzisz 
się od wielbicieli. - Niepotrzebni mi wielbiciele - wydęłausta. Spojrzał na nią 
uważnie. - Mam nadzieję, że kiedyś zmienisz zdanie - zauważył lekko. - Młode 
panny nieraz się zastrzegały, ale zawsze okazywało się potem, że staropanieństwo 
wcale im nie odpowiada. - Co jest w tej szkatułce? - spytała, by zmienić niemiły 
jej temat rozmowy. - Biżuteria. Przez wiele lat specjalnie dla ciebie 
kompletował. Tak napisał w testamencie. - Po co mi biżuteria? - Wzruszyła 
ramionami. - Jest przecież twoja żona i Natalka. - Każda z nich dostała swoją 
część. Nie zapominaj, że pozostały jeszcze klejnoty po matce. To jest dla 
ciebie. Od ojca - dodał z naciskiem. - Czy będę mogła tu czasem przyjść? - 
podeszła do portretu. - Kiedy tylko zechcesz - odrzekł szybko. - Oto twój klucz. 
Kazałem dorobić. Dopiero w samotności swojego pokoju otworzyła safianową teczkę. 
Na wierzchu leżał list do niej. Sprzed dwóch lat, pisany po francusku. "Moje 
najdroższe dziecko!" Nie mogła dalej czytać. Przepłakała pół nocy. Znowu go 
nienawidziła. Gdy z dwiema, ledwie rozwiniętymi, kremowymi różami wbiegła na 
górę, brakowało już tylko pół godziny do kolacji. Wstawiła róże do wody i 
stanęła przed rozłożonym na łóżku strojem. - Czy jestem panience potrzebna? - 
Tania, jak dobrze wymusztrowana pokojówka, dygnęła wchodząc do sypialni. - O 
tak, tak, bardzo mi jesteś potrzebna. Pomożesz mi się ubrać i chyba potrafisz 
mnie uczesać. - Potrafię, panienko. Panienka ma piękne włosy. - Muszę zdążyć na 
kolację. - W pośpiechu zrzucała suknię. Tania podała jej taftową halkę, a potem 
z nabożnym respektem uniosła czarne jedwabie. - Prędzej, prędzej - popędzała 
pokojówkę Trinidad. - Nie zapominaj, że musisz mnie jeszcze uczesać. - Czy to ma 
być specjalna fryzura? - głos Tani drżał z emocji. - Bo może nie potrafię. - 
Potrafisz doskonale - uspokajała ją Trinidad. - To bardzo proste uczesanie. 
Trinidad w czarnej sukni mamusi siedziała już przed toaletką. - Zbierz włosy w 
węzeł, żeby było w co wpiąć grzebień. - Jaki piękny - zachwyciła się Tania. - A 
teraz podaj mantylkę. - Mantylkę? Co to jest? - To ta czarna koronka, co leży na 
łóżku. Zarzuca się ją na grzebień i spływa aż do ramion. O tak, widzisz? - 
Panienka wygląda jak... jak... - zająknęła się. - Jak Matka Boska. - Co też ty, 
Taniu - żachnęła się Trinidad. - Grzech tak mówić. A teraz daj te róże. Zręcznie 
wpięła jedną we włosy, przy grzebieniu, tak układając fałdy mantylki, by czarna 
koronka otuliła jej głowę. Drugą różę przypięła przy dekolcie. Wstała i ujęła 
rączkę wachlarza. - Czy dobrze wyglądam? Tania aż przysiadła z podziwu. W tej 
chwili rozległ się dzwonek na kolację. - Poczekam minutę - powiedziała Trinidad 
ze śmiechem. - Wejdę, gdy wszyscy już będą przy stole. - Tak, tak - pokiwała 
głową Tania. - Jak państwo zobaczą panienkę, to oniemieją. Wszyscy już zasiedli 
do kolacji, a krzesło Trinidad pozostało puste. - Co się stało Trini? - 
zaniepokoiła się pani Aldona. - Czemu jej dotąd nie ma? - Pójdę zobaczyć. - 
Natalka już wstawała, gdy w otwartych drzwiach ukazała się Hiszpanka, prawdziwa 
Hiszpanka. - Buenas tardes se~noras, se~noritas y caballeros - powiedziała od 
progu i z wielką wprawą poruszała wachlarzem. - Mój Boże! Co za cudo! Pokaż się, 
pokaż! Chodź bliżej! - wykrzykiwano dokoła stołu. Natalka aż pobladła z 
wrażenia, a potem zerwała się i przypadła do Trinidad. Musiała wszystkiego 
dotknąć: i wachlarza, i mantylki, zarzuconej na wysoki, rzeźbiony w szyldkrecie 
grzebień, i nawet sukienki. "Hiszpańska zjawa", jak ją określono, poruszyła całe 
towarzystwo. Trinidad obeszła stół dokoła, cały czas poruszając szeroko 
rozpostartym wachlarzem, tak by wszyscy dobrze widzieli wymalowane na nim 
kwiaty. Jedna tylko osoba pozostała najzupełniej obojętna. Pola nie odwróciła 
nawet głowy, gdy Trinidad mijała jej krzesło. - Wielką nam zrobiłaś przyjemność 
- powiedział Walery, gdy gwar nieco przycichł. - To wszystko należało do mojej 
mamusi - odparła. - Była niezwykle piękna. Ciotka Helena chrząknęła, by 
przywołać Hiszpankę do porządku. Przy Natalce nie wypadało przecież wymieniać 
osoby, tak niepewnej konduity. Ale Trinidad nie zrozumiała, o co ciotce Helenie 
chodzi. W ogóle nie zwróciła na nią uwagi, choć zachwyt starej damy głośny z 
początku, pod koniec bardzo przycichł. Po kolacji Trinidad chciała pójść 
przebrać się, ale uproszono ją, by pozostała "Hiszpanką" na resztę wieczoru. 
Pola od razu poszła do siebie, pan domu i Kazio Hygin udali się na folwarczny 
dziedziniec. Jedynym mężczyzną pozostał więc wuj Alojzy. Nigdy bym go nie 
posądziła o znajomość spraw tak delikatnych jak miłość - myślała Trinidad 
przyglądając się dalekiej romantyczności postaci starego pana. - A jednak 
rozumiał jak nikt inny, co przeżywał Adam Kontkowski i czym była jego miłość do 
pięknej Mercedes. Przez oszklone drzwi salonu wychodzące na ogród wlewało się 
nisko już stojące słońce. Mieszkanki Kontków zajęły się haftem lub szyciem, 
żadna nie siedziała bezczynnie. Natalka nawet mereżkowała serwetę. Robiła to 
jednak niezdarnie, z wyraźną niechęcią. Płótno było dobrze już wymięte i 
przybrudzone. Dziewczynka wzdychała ciężko, spoglądając na matkę z urazą. - 
Zobacz, jak nierówne są te słupki - zganiła robotę córki pani Aldona. - Uważaj 
trochę, Natalko. Natalka posłała Trinidad wymowne spojrzenie. - Ja też 
chciałabym coś robić - powiedziała "Hiszpanka". - Przygotuj mi, Aldonko, jakiś 
łatwy haft, a może szycie. - Czy to ty wyhaftowałaś tę kapę na łóżku? - 
zainteresowała się ciotka Aniela, opuszczając na chwilę rękę z igłą. - To wręcz 
artystyczna robota. - To moja mamusia - odparła z dumą Trinidad. - Wszystko 
umiała zrobić, a już hafty to była jej specjalność. Ciotka Helena znowu 
chrząknęła znacząco, nikt jednak nie zwrócił na to uwagi. - Powiedz mi coś 
jeszcze o Poli. - Trinidad przysunęła się do pani domu. - Ciekawam, skąd u niej 
ta wrogość w stosunku do mnie. - Mówiłam ci już - odezwała się nie poruszona 
ciotka Helena. - Pola zbyt wiele przeżyła. A ty przypuszczalnie jesteś jej 
najzupełniej obojętna. To wcale nie jest wrogość, tylko brak zainteresowania. 
Poli nic teraz nie obchodzi. - Tak - pokiwała głową pani Aldona. - Pola to 
postać z tragedii. Miała bardzo szczęśliwe dzieciństwo i pierwszą młodość, a 
potem wszystko runęło. Pozostały jej tylko groby najbliższych. Żeby choć 
narzeczony ocalał. - Mówił Walery, że zesłano go na Sybir - zauważyła Trinidad. 
- Przecież kiedyś wróci. - Nie wiadomo - westchnęła pani Aldona. - Może będzie 
jaka amnestia i jeżeli wytrzyma... Dotąd nie mieliśmy o nim żadnej wiadomości. 
Nie wiemy nawet, czy żyje. - Znałaś go? - Doskonale. To syn naszych sąsiadów. 
Majątek im skonfiskowano, ale został niewielki folwark po matce. Żubrówka. Pani 
Wintofftowa zmarła już dawno temu, pan Wintofft został sam z chłopcem, a gdy 
Szczęsnego popędzono na Sybir, ojciec żył już tylko nadzieją powrotu syna. 
Niestety, nie doczekał i zmarł w ubiegłym roku. - A kiedy syn ma wrócić? - Nigdy 
- wyrwała się ciotka Helena. - Pochwycono go z bronią w ręku - wmieszał się do 
rozmowy wuj Alojzy. - Uznany za buntownika, został skazany na dożywocie. Tak to 
się u nas odbywało. - Tak - dodała pani Aldona. - Żeby była choć najmniejsza 
nadzieja, Pola może nie załamałaby się tak zupełnie. Ale w tej sytuacji życie 
straciło dla niej sens. Nie spodziewa się już dla siebie niczego dobrego na tej 
ziemi. - Ale dlaczego tak się zachowuje?! - krzyknęła Natalka. - Przecież 
mogłaby znaleźć choć jakąkolwiek przyjemność w naszym towarzystwie. A tak 
zasklepia się w swoim bólu i jest z nią coraz gorzej. Wszyscy to widzimy. - 
Przestań, Natalko - ucięła ostro ciotka Helena. - Nigdy nie byłaś nieszczęśliwa 
i nie wiesz, co to znaczy. Daj Boże, żebyś nigdy tego nie zaznała. Natalka wcale 
nie została przekonana. Od niechcenia wbijała igłę w płótno, a słupki mereżki 
były coraz mniej równe. - Aldonko - Trinidad zwróciła się do pani domu - bądź 
dobra i porozmawiaj z Polą. Chcę wiedzieć, dlaczego mnie unika i jest taka 
wroga. Jesteśmy mniej więcej w jednym wieku, mogłybyśmy zostać przyjaciółkami. 
Nigdy jeszcze nie miałam przyjaciółki. Póki żyła mamusia, nie czułam tej 
potrzeby, potem był ojciec Hieronim. Pola bardzo mi się podoba, jest taka 
śliczna i jasna. - Z Polą trudno jest rozmawiać - zauważyła pani Aldona. - 
Przeważnie milczy, nie patrzy nawet na swego rozmówcę. - Żyje jak na bezludnej 
wyspie - wybuchnęła Natalka, po czym szybko pochyliła się nad mereżką. Tym razem 
ciotka Helena nie robiła żadnej uwagi, spojrzała tylko wymownie na 
winowajczynię. Natalka odłożyła płótno i siadła koło Trinidad. - Daj mi na 
chwilę wachlarz - poprosiła. - Ja też chciałabym tak samo jak ty... - Posłuchaj, 
Natalko - wtrąciła się ciotka Helena. - Dawno już chciałam ci zwrócić uwagę. Czy 
to właściwe, że traktujesz Trinidad jak rówieśnicę? To przecież twoja ciotka i 
winnaś jej szacunek. - Ależ, ciociu, mam dla Trini morze szacunku. To ona 
chciała... Nie jest stara, więc... - Przywykliśmy, że rodzicom nie okazujesz 
należnego im respektu, zwracasz się do nich jak do równych sobie. Wiem, 
pozwolili ci na to niestosowne spoufalenie, ale skoro taka ich wola... - 
Przepraszam, ciociu, ja naprawdę bardzo kocham rodziców i bardzo ich szanuję. Są 
mi tacy bliscy, że nie potrafiłabym mówić do nich inaczej. Przyzwyczaiłam się 
tak od maleńkości... Ciotka Helena westchnęła z rezygnacją, a Natalka przytuliła 
się do Trinidad. - U nas wachlarze nosi się wyłącznie na balu - powiedziała 
bawiąc się rączką rzeźbioną w kości słoniowej. - W Hiszpanii w lecie każda 
kobieta nosi wachlarz zawieszony na wstążce na ręku. Bywa tak gorąco, że to 
jedyna ochłoda. Nawet w kościele damy siedzą w ławce i wachlują się podczas 
nabożeństwa. Wachlarz to przedmiot codziennego użytku. - I ty też zawsze z 
wachlarzem? - O nie, ja to co innego. Co dzień dużo chodziłam i nie byłam tak 
pięknie ubrana jak tu. Mojego dziadka zrujnowała wojna, świetnyniegdyś ród 
Arlanzonów popadł w ruinę. - Czy zostali jacyś spadkobiercy? - zainteresował się 
wuj Alojzy. - Owszem, don Ignacio, brat mojej matki, i jego syn Manuel. - 
Manuel! Jakie to piękne imię! - uniosła się Natalka. - Czy twój kuzyn pasuje do 
niego? - Nie wiem, jakie imię pasowałoby do mojego kuzyna. Nie jest ani piękny, 
ani specjalnie inteligentny. To człowiek bardzo przeciętny. I nagle stanęli jej 
przed oczami wszyscy troje, tacy jak ich widziała po raz ostatni. Don Manuel, 
wuj, ciotka... Czy pasowaliby do tego salonu? Jakże byli różni od tutejszych 
ludzi o gorących sercach! I co by z nią było, gdyby została? Jaki los ją czekał? 
Klasztor? - wzdrygnęła się. - Póki jeszcze żyje ojciec Hieronim, a potem...? Co 
by z nią było? Zadrżała i przysunęła się bliżej do pani Aldony. ****** Czerwiec 
zaczął się upalnie. - Gorąco jak w Hiszpanii - mówiła Trinidad. Zadomowiła się 
już na dobre w Kontkach. Doskonalepoznała cały ogród, przylegający doń las, 
folwarczny dziedziniec, dwie sąsiednie wsie i coraz częściej wypuszczała się na 
dalsze spacery. Zafascynował ją las; wielki, stary bór, ogromny jak ocean. Nigdy 
dotąd nie widziała nic podobnego. Podziwiała więc w zachwycie owo zbiorowisko 
drzew, podobnie jak przedtem podziwiała pierwszy raz widziane morze. Gdy się 
wyszło poza las, tuż za kontkowskim parkiem, po lewej ręce wyrastała nagle 
ciemna ściana boru, załamująca się pod kątem prostym, która dalej ciągnęła się 
na wschód aż po nieboskłon. Wiejska droga pobrużdżona koleiną szła między ową 
ścianą drzew a łąkami i potem aż do punktu załamania. Tam kończyła się droga, a 
zaczynał się las_ocean. W najbardziej upalny dzień od boru wiało chłodem, a gdy 
się już weszło pod leśne sklepienie, to i upał przestawał dokuczać, i choć 
słońce prażyło gdzieś hen, wysoko, w dole pod drzewami panował przyjemny chłód. 
Trinidad lubiła tak iść drogą, wzdłuż ciemnego boru, dojść do punktu załamania i 
wkroczyć w ciszę. Do tego lasu zawsze chodziła sama. Tak wolała, rozmowa 
mąciłaby ten spokój, przeszkadzała w słuchaniu szumu drzew i ptasiego świergotu. 
Czuła się tu zresztą zupełnie bezpieczna. Gdy idąc wzdłuż łąk widziała kosiarzy, 
wołała: "Boże dopomóż", jak to czynili mieszkańcy Kontek. A ludzie prostowali 
się, ocieniali ręką oczy, uśmiechali się do niej i odpowiadali gromko: "Panie 
Boże zapłać". Znali ją, gdyż wiadomość o przybyciu do Kontek "Hiszpanki" 
rozniosła się po całej okolicy, nie tylko po dworach, ale i po sąsiednich 
wsiach. W krótszych spacerach często towarzyszyła jej Natalka, a czasem i ciotka 
Aniela. Ta jednak męczyła się szybko i trzeba było wracać. Owego więc dnia 
wybrała się do boru sama, idąc z początku zalaną słońcem drogą z kolumnadą drzew 
po lewej ręce. I tak szła do końca, do miejsca gdzie bór załamywał się pod kątem 
prostym i ciągnął się na wschód, aż poza horyzont. Tego dnia na łąkach nie było 
żywej duszy, ale ta zupełna samotność nie wzbudziła w niej najmniejszego lęku. 
Zanurzyła się pod grube konary, stąpając miękko po mchu i gęstej murawie. Wydało 
jej się, że jest w gotyckiej katedrze, jednej z owych strzelistych ogromnych 
katedr Hiszpanii, których ostrołukowate sklepienia, niczym konary drzew, 
zamykały się nad głową przybysza. - "Wchodzę w las jak do kościoła" - zacytowała 
głośno jakiś wiersz, który wyrecytował jej z pamięci ojciec Hieronim, chcąc dać 
uczennicy pojęcie o majestacie i ogromie polskiego lasu, prawdziwej puszczy. 
Szła coraz dalej i dalej, aż otworzyła się przed nią niewielka polana.Opadła na 
trawę pod najgrubszym drzewem, zdjęła kapelusz - musiała teraz być zawsze 
elegancka - i wyciągnęła się na przetykanej mchem trawie. Czas płynął, ale jej 
się wydawało, że stoi w miejscu. Błogi spokój zburzyło nagle szczekanie psa i 
strzał, który gdzieś tam odbił się echem o ścianę boru. Usiadła i spojrzała na 
zawieszony na aksamitce zegarek, prezent od ojca, znaleziony w szkatułce z 
biżuterią. Podobnie jak Concepci~on i ona miała teraz czym się przyozdobić. 
Nosiła na małym palcu lewej ręki pierścioneczek z perełką. Takież perełki 
chwiały się pod jej uszami. Ciotka Helena, podłożywszy korek, z wprawą przekłuła 
dolną małżowinę igłą wyprażoną w ogniu, dziwiąc się, że dotąd tego nie 
uczyniono. Szelest zwiastujący, że ktoś przedziera się przez gęstwinę, położył 
kres jej rozmyślaniom. Na polanę wypadł pies, duży, biało_brązowy pointer ze 
skrwawionym pękiem piór w pysku. Podbiegł do siedzącej i zamachawszy ogonem 
złożył ptaka u jej nóg. Patrzył przy tym w oczy i otwierał pysk, co wyglądało 
tak, jak gdyby się uśmiechał. Potem usiadł i zaszczekał, pewnie domagał się 
pochwały i podziękowania. - Jesteś bardzo miły - powiedziała - ale nie ja 
zabiłam tego ptaka. Nigdy bym tego nie zrobiła. Biedny, taki mały i bezbronny. 
Pies zaszczekał w odpowiedzi i znowu zamachał ogonem. Widać doskonale znał 
hiszpański, bo wszystko zrozumiał. Znowu zaszeleściły zarośla i w tym samym 
miejscu, w którym ukazał się pies, wyszedł na polanę myśliwy z fuzją na 
ramieniu. Pies natychmiast pospieszył do pana, poszczekując i odwracając głowę w 
stronę Trinidad. - Dzień dobry, Mademoiselle - powiedział przybysz po francusku, 
zdejmując kapelusz. - Widzę, że Gwido ofiarował pani moją zdobycz. - Nie 
przyjmuję prezentu - odparła żywo. - Pan przecież upolował tego ptaka - dodała z 
naganą w głosie. - Ja - westchnął nieznajomy. - Tak się tu nudzę, że nie wiem 
już, czym zabić czas. Czy pani pozwoli, że się przedstawię? - Schylił się w 
ukłonie. - Serż Butieniew. A pani jest ową prześliczną Hiszpanką, o której 
głośno w całej okolicy. - I nie czekając na zaproszenie, usiadł koło niej na 
trawie. - Pięknie tu - powiedziała. - Tak pięknie, że nie rozumiem, jak pan może 
się nudzić. Przecież dokoła ma pan tak wspaniałą przyrodę. - Przyroda to nie 
wszystko - odparł. - Ja lubię towarzystwo, a tu... - Tu jest tyle dworów - 
przerwała. - Jestem pewna, że wszędzie byłby pan mile widziany. W moim domu co 
prawda dość świeża żałoba nie pozwala na prowadzenie towarzyskiego życia. Ale u 
innych... - Tu wszędzie żałoba - skrzywił się. - To wyjątkowo smutna okolica. A 
ja lubię wesołą kompanię. - Pan pewnie przyzwyczajony do dużego miasta - 
uśmiechnęła się wyrozumiale. - Raczej tak, choć wieś ma też swoje uroki. Tylko 
że ja nie mam tu nikogo bliskiego. Ale co tak pani sama, w lesie - dodał nagle. 
- Nie boi się pani? - Czego? - odpowiedziała pytaniem. - Złych ludzi. - Tu nie 
ma złych ludzi. Wszyscy są bardzo sympatyczni i grzeczni. Po co pan zabija 
biedne ptaki? - Z nudów. Prawda, że to straszne? - Nigdy się jeszcze nie 
nudziłam - zauważyła. - Nie wiem nawet, co się wówczas czuje. - Niezadowolenie 
ze wszystkiego, pretensje do całego świata, złość na samego siebie - wyliczył 
prędko. - A na to nie ma lekarstwa. - Czy pan nie ma nic do roboty? Żadnych 
obowiązków? - Owszem, ale teraz przyjechałem na wakacje. - To pan jest 
przyjezdny, a ja myślałam, że pan tu mieszka. - Latem tak, ale zimę spędzam w 
mieście. Mam tu majątek. Robota idzie jak w dobrze naoliwionej maszynie, rządca 
i oficjaliści starają się oszczędzić mi kłopotów. A pani? - zapytał z uśmiechem. 
- Przed rokiem pani tu nie było. Wiem, pani mieszka w Kontkach. Moja służba ma 
doskonały wywiad. Jestem przez nią o wszystkim poinformowany. - Tak, mieszkam w 
Kontkach. To majątek mego brata. Późno już - spojrzała na zegarek. - Muszę 
wracać do domu. Pomógł jej wstać, po czym zapytał: - Czy wolno mi odprowadzić 
panią? - Bardzo proszę. Myśliwy schylił się po ptaka, wrzucił go do torby i 
zawołał psa. Przez las szli milcząc, dopiero jak się znaleźli na drodze, znowu 
zapytał: - Kiedy panią zobaczę? - Nie wiem. Ale jeśli pan dużo chodzi, to z 
pewnością kiedyś skrzyżują się nasze drogi. Popatrzył jej prosto w oczy. - 
Często tu przychodzę - powiedział po chwili. - A ja czasem. - Kiedy? - rzucił 
krótko. - Nie wiem. Musi panczekać na jakiś uśmiech losu - zażartowała. Akurat 
stanęli pod parkowym murem. - Do widzenia, Mademoiselle. - Zdjął kapelusz i 
złożył jej nienaganny ukłon niczym w salonie. - Do widzenia panu. Żegnaj Gwido - 
dodała po hiszpańsku w stronę psa. - Los się do mnie zazwyczaj uśmiecha - 
zauważył znacząco i znowu spojrzał jej w oczy, po czym szybko się oddalił. 
Wkrótce posłyszała tętent konia, który czekał gdzieś w pobliżu na pana. Było już 
dawno po podwieczorku, ale Tania przyniosła do sypialni tacę pełną smakołyków. - 
Powiedz, Taniu, kto to jest pan Serż Butieniew i gdzie mieszka. - To graf, 
panienko. - Tania wydawała się zmieszana. - Mieszka w Kontach. - W Kontach? - 
zdziwiła się. - Przecież Konty zabrali Rosjanie. - Właśnie graf Butieniew dostał 
Konty. Podczas powstania bardzo się zasłużył... - dodała z goryczą. - Więc to... 
Rosjanin? - Rosjanin, panienko. - Bardzo przystojny i sympatyczny. - O, to 
elegancki kawaler. Żeby panienka widziała, jak pięknie wygląda w mundurze. - To 
on jest w wojsku? - To rosyjski oficer, panienko. - Rosyjski oficer - powtórzyła 
Trinidad. - A tak dobrze mówi po francusku. - Rosyjscy oficerowie wszyscy mówią 
po francusku. Państwo, jak muszą, tylko po francusku z nimi rozmawiają. Na 
tarasie znalazła wuja Alojzego, drzemiącego nad gazetą. - Gdzie byłaś, dziecko? 
- spytał zbudzony jej krokami. - Niepokoiliśmy się już o ciebie. - Byłam w tym 
cudownym lesie, który przypomina wnętrze hiszpańskiej katedry - odpowiedziała 
poważnie. - Morze i las to dwa cuda natury. Chyba jednak wolę las niż morze - 
zastanowiła się. - W Hiszpanii takich lasów nie ma. Wuj Alojzy stuknął w gazetę. 
- Czy wiesz, co tu piszą? Na Ukrainie już zabrali się za katolików greckiego 
obrządku. Kasują im kościoły, na to miejsce stawiają cerkwie, księży wypędzają, 
a chrztu i ślubu udzielają już prawosławni popi. Tylko czekać, aż i u nas będzie 
to samo. - U nas są przecież sami katolicy - zauważyła. - Tak, lud to unici, 
związani z Rzymem. Wiele już niegdyś wycierpieli prześladowań, dawno temu, 
podczas wojen. Mają swoich męczenników. Był pośród nich i nasz jezuita, Andrzej 
Bobola. Z pewnością będzie kiedyś kanonizowany. Zobaczysz, dziecko, niedługo i 
tu kościoły przerobią na cerkwie i długowłosi, brodaci popi będą chrzcić dzieci, 
dawać śluby i grzebać umarłych. W ten sposób zmuszą chłopa, by poszedł do 
cerkwi. Tak, tak, kościoły zamkną, a księży popędzą na Sybir. - Ach, Boże! - 
zawołała przestraszona. - Czy to możliwe? - Wszystko jest możliwe w podbitym 
kraju. Niewolnik nie ma głosu. Musi milczeć i zaciskać zęby. - Czyżby Rosjanie 
byli tacy źli? - Wszyscy nie są źli. Poza tym postępują z nami jak z pokonanym 
wrogiem, bo my dla nich to wróg, tak jak oni dla nas. Ale słuszność jest po 
naszej stronie. To ziemia Rzeczpospolitej, a oni to najeźdźcy. - Wuju - zaczęła 
- spotkałam w lesie młodego panicza. Przedstawił mi się jako Serż Butieniew. 
Chyba dobrze zapamiętałam nazwisko. - Dobrze. To hrabia Butieniew - zauważył 
wuj. - Dostał Konty za bohaterstwo na polu walki podczas tłumienia powstania. - 
Wydał mi się bardzo sympatyczny. Rozmawialiśmy po francusku. - Hrabia to 
światowiec. Nic dziwnego, że rozmawialiście po francusku, hrabia nie zna 
polskiego. A żaden Polak, choćby umiał, nie będzie używał języka najeźdźcy. 
Chyba jest w randze kapitana, nie pamiętam. - Jest smutny i nudzi się, tak mi 
powiedział. - Wiadomo, że się nudzi, nie jest nigdzie przyjmowany. Nawet żal mi 
go. Młody człowiek o przyjemnej powierzchowności, dobrze wychowany, łaknący 
towarzystwa, a zmuszony żyć jak pustelnik. Rosjan tu w okolicy niewielu, 
rozrzuceni są po majątkach odległych od siebie o dziesiątki wiorst. Nie jest 
temu winien, że jako oficer musi spełniać rozkazy i tępić buntowników. Działa na 
korzyść własnej ojczyzny, jak prawdziwy patriota. Ale należy pamiętać, że to 
wróg. - Wróg - powtórzyła jakby z żalem. - Dla mnie wróg to była armia 
Napoleona. - A my, widzisz, z armią Napoleona wiązaliśmy najśmielsze nadzieje. 
Ale sam cesarz powiedział kiedyś Sułkowskiemu: "Jeżeli jakiś naród pragnie 
wyzwolić się spod jarzma najeźdźcy, nie powinien oglądać się na obcą pomoc, ale 
sam chwycić za broń i walczyć". Myśmy to zrobili i co z tego wyszło? Tragedia. 
Nieszczęście i niewola. A taki hrabia Butieniew panoszy się teraz w cudzym domu, 
który odebrano właścicielom. - Nie powinien był przyjmować takiej darowizny - 
zauważyła. - Nie powinien. Ale nie należy za dużo wymagać od człowieka. 
Powtarzam, żal mi go. Nieżonaty, nie ma żadnej rodziny, tylko starą ciotkę, nic 
dziwnego, że się nudzi. Ciotka była tu zeszłego lata i też się tak wynudziła, że 
więcej tu nie przyjedzie. Mała to zresztą dla niego pociecha ze starej ciotki, 
ale pragnął, by mu prowadziła dom. Miał zamiar wydawać przyjęcia, spraszać 
sąsiadów. Pałac w Kontach duży, a on sam jak palec, jeśli nie liczyć służby. Na 
początku, jak tylko przyjechał, złożył wizytę w Karolinowie, to najbliższy 
majątek. Pan Dziewczopolski przyjął go sam tak ozięble, pani wcale się nie 
pokazała, że zrozumiał. Więcej już nie próbował. - Biedny - zauważyła Trinidad. 
- Cóż on winien? - Jak to, co winien? - zaperzył się wuj Alojzy. - To wróg i 
tyle. Choć może i przyzwoity człowiek - dodał dla sprawiedliwości. - Rozumiem, 
ale niech wuj i mnie zrozumie. Dla mnie Polacy też byli wrogami. Nienawidziłam 
ich. Przyszli z Napoleonem. Jego wojska zrujnowały Hiszpanię. Ogołocili dom 
dziadka z wszelkich kosztowności, spalili rodzinne portrety pędzla wielkich 
mistrzów. Ich nazwiska spotkałam w Luwrze. Najbardziej żal mi portretu babci z 
perłami we włosach. Tak ją malował Goya. Dziadek nazywał Francuzów 
barbarzyńcami, bo zachowywali się jak barbarzyńcy. Mówił, że dla nich Vel~azquez 
czy Tycjan, to puste słowa. Wiem teraz, że to nieprawda, zwiedzałam przecież 
paryskie muzea i widziałam tyle piękna. Ale wiem też, że podczas wojny piękno 
nie ma znaczenia, a jeżeli należy do wroga, to trzeba je niszczyć. Tak pewnie 
rozumowali Francuzi w Hiszpanii. A Rosjanie uważają przecież te ziemie za swoje, 
weszły one w skład imperium. Wytłumaczył mi to Walery, opowiadał o rozbiorach. 
Jeśli więc mieszkańcy ziem należących do rosyjskiego imperium buntują się, 
należy ich przywołać do porządku mieczem... lub Sybirem. Czyż nie tak? - Tak - 
westchnął wuj Alojzy. - Niestety, jest tak, jak mówisz. Jedna tylko pociecha, że 
nic nie trwa wiecznie na tej ziemi. Mimo tylu przykrych rzeczy, których 
dowiedziała się o "grafie", Trinidad wiele o nim myślała. Podobał jej się ten 
"Rosjanin", jak go w myśli nazywała. Bo rzeczywiście mógł się podobać. Pełen 
wrodzonej dystynkcji prezentował się doskonale i bez trudu potrafiłby zawrócić w 
głowie niejednej pannie. Po hiszpańskim doświadczeniu, Trinidad nieskora była 
jednak do zakochania się. Uważała mężczyzn pomimo ich fizycznej siły za istoty 
słabe, pozbawione woli i charakteru, a więc godne pogardy. Naturalnie od tej 
reguły istniały wyjątki. Chociażby Adam Kontkowski, jej ojciec. Tego typu 
człowiekiem był także jej brat, i pewnie wuj Alojzy. Ale taki hrabia 
Butieniew... Jeżeli z łaski cara zgodził się przyjąć majątek, z którego 
wypędzono właścicieli... Obrzydliwość! Już sam ten fakt świadczy o nim jak 
najgorzej. Dobrze, że tutejsze ziemiaństwo nie utrzymuje z nim stosunków 
towarzyskich. Żaden przyzwoity człowiek nie przyjąłby takiego domu wiedząc, że w 
jego murach wylano krwawe łzy rozpaczy, a żałoba okryła kirem jego ściany. Zła 
była na niego. Wolałaby dobrze myśleć o "grafie", a tu wszystko świadczyło 
przeciw niemu. - Nie chcę go więcej widzieć - powtarzała, ale za tym 
postanowieniem kryło się nieco żalu. Przez dwa tygodnie nie chodziła do boru. 
Butieniewa spotkała dopiero w początkach trzeciego tygodnia, na drodze, pod 
ciemną ścianą drzew. Przez ten czas unikała tego miejsca i przeważnie chodziła 
na spacer z Natalką. Czasem towarzyszyła im madame Compotte, miała więc Trinidad 
pożytek ze spaceru, mówiono bowiem wyłącznie po francusku, a guwernantka Natalki 
poprawiała błędy wymowy nowej "uczennicy", za co dziewczyna była jej szczerze 
wdzięczna. Tego więc dnia, gdy spotkała hrabiego Butieniewa na drodze wiodącej 
do boru, wymknęła się z domu nie zauważona przez nikogo. Chciała być sama, by 
raz jeszcze przemyśleć całą sprawę i jak najsprawiedliwiej osądzić winowajcę. 
Hrabia wracał widać z lasu, a ujrzawszy ją, cały się rozpromienił. - Witam, 
witam panią, Mademoiselle - z daleka już powiewał kapeluszem. - Jest pani 
okrutna jak prawdziwa Hiszpanka - dodał zbliżając się. - Hiszpanki nie są 
okrutne - zauważyła bez uśmiechu. - Dowiedziałam się o panu takich rzeczy, że 
nie miałamchęci na spotkanie. Nie tylko pańska służba trudni się wywiadem, moja 
pokojowa jest też niezłym informatorem. - Ach, to dlatego taka pani dla mnie 
niełaskawa - zasępił się. - Tak - przyznała. - Postąpił pan ohydnie. - Ja? W 
czym postąpiłem ohydnie? - Przyjął pan majątek, z którego wypędzono właścicieli. 
Nawet wróg nie ma prawa tak postępować, jeśli jest człowiekiem honoru. - Wróg? - 
powtórzył, a twarz jego oblał rumieniec. - Uważa mnie pani za wroga? - Ja 
osobiście nie, zbyt długo Polacy byli moimi wrogami, przyszli do Hiszpanii z 
armią Napoleona. Ale pański postępek... - Jaki postępek? - Przyjęcie darowizny 
Kontów - wypaliła. Zbladł jak pod uderzeniem. - Gdyby pani była żołnierzem - 
zaczął - wiedziałaby pani, jak niebezpiecznie jest wzgardzić łaską cara. - 
Lepiej jest stracić honor? - Po co Polacy wzniecili bunt? - To nie był bunt, a 
powstanie. Buntować się może niewolnik albo sługa, nigdy człowiek przywykły do 
wolności. Rozumie pan różnicę? Polacy mieli dość waszej przemocy, pragnęli 
odzyskać wolność. - Wolność! - zaśmiał się. - Nie ma już dla nich wolności. Sami 
są sobie winni. Kilka wieków temu byli jednym z najpotężniejszych państw w 
Europie, a ich królewicz doszedł z wojskiem aż do Moskwy. Mógł zostać carem. Ale 
zaprzepaścił tę szansę. My wówczas dopiero budowaliśmy naszą potęgę. Dumny 
jestem z mojej ojczyzny i z tego, że mogę nazwać się Rosjaninem, czyli 
obywatelem największego państwa na świecie, państwa, które ogarnia trzy 
kontynenty: Europę, Azję i Amerykę. - Mówi przez pana pycha - skarciła go 
surowo. - Ale chcę być wobec pana sprawiedliwa i nie potępiam pańskiego 
patriotyzmu. To piękna cnota. Chodzi mi wyłącznie o ten jeden fakt, że pan oraz 
inni pańscy rodacy jako zapłatą za męstwo na polu bitwy zostali obdarzeni cudzą 
własnością. Czy pan wie, jaki los spotkał prawowitych - zaakcentowała to słowo - 
właścicieli Kontów? - Wiem - zwiesił głowę. - Ale to nie moja wina. - Narzeczony 
ostatniej dziedziczki Kontów jest na Sybirze - dodała. - Skazany na dożywocie. 
Czyli, że nie ma dla niego nadziei. To tak, jak gdyby już za życia był trupem. I 
co pan na to? - Gdyby była pani mężczyzną - wybuchnął - wyzwałbym panią na 
pojedynek. A tak muszę znieść ten afront. Policzkuje mnie pani, a ja mam 
związane ręce. To nieładnie nadużywać swojej przewagi, Mademoiselle. - 
Wyprostował się. - Nie pozostaje mi nic innego, jak panią pożegnać. Nasze drogi 
idą w przeciwnych kierunkach. Pani udaje się do lasu, ja z niego wracam. Proszę 
mi wybaczyć. - Skłonił się, potem przeszedł obok, nie patrząc na nią, a ona 
została z mocno bijącym sercem i uczuciem dziwnej przykrości. Po kilku dniach 
Tania, dobrze widać powiadomiona o wszystkim, co działo się w Kontach, stawiając 
na nocnym stoliku tacę ze śniadaniem, powiedziała nagle: - Graf wyjechał. Nikt 
się tego nie spodziewał. Zawsze siedzi na wsi całe lato, aż tu ni stąd, ni 
zowąd... Mówił rządca, że był jakiś dziwny. Powiedział, że nie wie, kiedy wróci. 
- Pewnie wstyd mu - zauważyła Trinidad. - Wstyd? - zdziwiła się Tania. - Czego? 
Przecież to Rosjanin. - Wie pewnie, że Pola, właścicielka Kontów, mieszka u nas. 
- Wie - przytaknęła Tania. - W Kontach zostały wszystkie rodzinne pamiątki, 
meble, obrazy, książki. - O! - zawołała Tania - książek to tam było bardzo 
wiele. Cała sala zastawiona szafami aż po sufit. - To własność Poli - 
powiedziała surowo Trinidad. - Hrabia korzysta z tego bezprawnie. - To panienka 
nic nie wie? - zgorszyła się Tania. - Jak bili się w Królestwie, a nasi panicze 
poszli do powstania, wszystko zabrali Rosjanie. Co tu się działo, Boże, co tu 
się działo! - Wiem, Taniu. - Kozacy ciągle najeżdżali, szukali "buntowszczyków", 
co noc nas budzono. Ukrywał się tu jeden. O, ale nasz pan umiał z nimi 
rozmawiać. Nie był jeszcze chory. Cały dom przeszukiwano od strychu do piwnic. - 
I co? - Nic. Nie znaleźli. Pan był mądry. Ten, co się ukrywał, siedział wówczas 
u wuja Wasyla. - W stajni? - W stajni. - Tania skinęła głową. - I nie znaleźli? 
- Nie znaleźli - powtórzyła z zaciętością. - Choć dźgali bagnetami słomę i 
siano. Wasyl też mądry... - A po chwili dorzuciła: - U nas zdrajców nie ma. Po 
paru wspólnie odbytych spacerach Trinidad zasmakowała w towarzystwie francuskiej 
guwernantki. Madame Compotte zajmowała w Kontkach specjalne miejsce. Traktowano 
ją jak członka rodziny, była tu dla edukacji Natalki, przeżyła całe powstanie i 
wszelkie nieszczęścia, jakie spadały na Kontkowskich i ich krewnych czy 
powinowatych. Będąc kobietą rozumną, taktowną i zrównoważoną, która też wiele 
przeszła, zdobyła duże doświadczenie oraz pewną zdolność "psychologicznej 
penetracji" - jak mówiła - osób, z którymi się stykała. - Od dawna mieszkam w 
Polsce - powiedziała raz, gdy siedziały na parkowej ławce w lipowej alei, a 
Natalka pobiegła "rozprostować nogi", jak oznajmiła. - Nauczyłam się po polsku i 
poznałam co znaczniejsze obywatelstwo tych stron - dodała. - Długo już pani jest 
w Polsce? - zapytała Trinidad. - Od 1815 roku - odparła wzdychając. - Od upadku 
Napoleona. Mój mąż zginął w bitwie pod Waterloo, był zagorzałym bonapartystą, a 
ja zostałam z maleńkim synkiem w oblężonym przez aliantów Paryżu. Moje dziecko 
nie miało jeszcze roku, było wątłe, a gdy przyplątał się krup, nie było ratunku. 
W przeciągu paru miesięcy zostałam wdową i osieroconą matką. - Zamilkła. - Czy 
ma pani we Francji jakąś rodzinę? - Mam brata. Ale to legitymista, zwolennik 
Burbonów i restauracji dawnej monarchii. Nie było żadnego porozumienia między 
nim a moim mężem. Miał mi za złe to małżeństwo z człowiekiem tak "podłej 
kondycji", jak się wyrażał. Ale ja kochałam Adolfa i choć bardzo krótko, ale 
byłam szczęśliwa. Teraz mam tylko wspomnienia. - W jaki sposób dostała się pani 
do Polski? - Trinidad była coraz bardziej zainteresowana opowieścią Francuzki. - 
Młody książę Radziwiłł bawił wówczas w Paryżu - uśmiechnęła się, przypominając 
przeszłość. - Szukał nauczycielki dla swoich dwóch młodszych sióstr, których 
został jedynym opiekunem po przedwczesnej śmierci rodziców. Ktoś mu wspomniał o 
mnie, a ponieważ znajdowałam się w krytycznej sytuacji, prawie bez środków do 
życia, z radością przyjęłam ten dar spadły z nieba. Otrzymałam staranne 
wykształcenie, mogłam więc z całym spokojem podjąć nowe obowiązki. To była moja 
pierwsza posada. - A gdzie mieszkał książę Radziwiłł? - W tych stronach, w 
Nieświeżu. To Radziwiłłowska ordynacja, wspaniały zamek z XVI wieku. Wybitne 
dzieło renesansu. Iście magnacka siedziba. - Chciałabym zobaczyć ten zamek w 
Nieświeżu - powiedziała Trinidad w zadumie. - Ciekawam, czy podobny do 
hiszpańskich zamków. - Z pewnością pani zobaczy, gdy minie żałoba. - A czy pani 
uczennice były miłe? - Kochane dziewczynki, zastępowałam im matkę, którą 
straciły we wczesnym dzieciństwie. Bardzo były do mnie przywiązane. Zostałam w 
Nieświeżu aż do ich zamążpójścia. - A co zrobiła pani potem? - Potem - 
zastanowiła się chwilę. - No tak, potem musiałam znowu szukać sobie miejsca. Ale 
z tym nie miałam już kłopotu. Od razu porwali mnie państwo Chreptowiczowie ze 
Szczorsów. - Ciągle tu słyszę o Szczorsach - zauważyła Trinidad. - Wszyscy 
zachwycają się tamtejszym pałacem. - Bo to wspaniała rezydencja - pokiwała głową 
Madame Compotte. - Prawdziwie wielkopańska. Była tam córeczka, jedynaczka, 
uczyłam ją dość długo, prawie do jej zamążpójścia. Biedaczka. - Dlaczego 
biedaczka? - Rodzice wydali ją za Rosjanina. Nie chciała. Ale nie miała wyjścia. 
Po ślubie zamieszkali w Paryżu. Nie było jej tu podczas powstania. A ja 
przeniosłam się do Kontków - powiedziała ze smutnym uśmiechem. - Jak Natalka 
wyjdzie za mąż, nie będę tu już potrzebna i znowu przeniosę się do innego domu, 
może do Miru. To jest wspaniały zamek, bywałam tam z moimi uczennicami. Książę 
Mirski ma trzy córki. - I nie tęskni pani do ojczyzny? - Trinidad spojrzała na 
Francuzkę współczująco. - Czasem, gdy opadną wspomnienia. - Jestem pewna, że gdy 
Natalka wyjdzie za mąż, Aldona nie puści pani z Kontek. Radzi się przecież pani 
w tylu sprawach, tak polega na pani takcie i rozumie. - Pani Aldona jest kobietą 
wyjątkowej dobroci. Nigdy bym jednak nie została darmozjadem ani też rezydentką, 
jak ci starzy krewni. - Do starości jeszcze pani daleko. - Nie tak już bardzo, 
niestety. - Wie pani - zwierzyła się Trinidad - w Hiszpanii znałam bardzo mało 
osób. Dziadek był zrujnowany wojną, nie utrzymywał stosunków z sąsiadami. A tu 
tylu jest domowników, a każdy niesie jakiś swój ból, swoją tragedię... Właściwie 
nie ma szczęśliwego człowieka na tej ziemi. - Jest, o jest - zaprotestowała żywo 
Madame Compotte. - Chociażby ja podczas mojego małżeństwa. Tyle, że to szczęście 
trwa bardzo krótko, czasem chwilę, a życie nieraz bywa długie. - Co pani sądzi o 
Poli? - Trinidad zniżyła głos, bo nadchodziła Natalka, niosąc kijki i wiklinowe 
kółka do gry w serso. - Niepokoi mnie - powiedziała Francuzka. - Pola staje się 
coraz mniej normalna. Odchodzi od rzeczywistości w jakiś swój świat. Ale to 
niedobry świat, źle na nią wpływa. Obawiam się... - Trini, zagrasz ze mną w 
serso? - zawołała Natalka. - Czy pani pozwoli, Madame? - zwróciła się do 
nauczycielki. - Grajcie, proszę - Madame Compotte podniosła się z ławki. - 
Dokończymy innym razem naszą rozmowę - zwróciła się do Trinidad. - Prawda, że 
Madame Compotte jest bardzo miła? - Natalka spojrzała bystro na Trinidad. - 
Bardzo. To mądra osoba, Natalko, i powinnaś jak najwięcej korzystać z jej lekcji 
i w ogóle z jej towarzystwa. - Ach, te lekcje! - jęknęła Natalka. - A najgorsze 
to dyktando po francusku. Zawsze robię błędy. - I kijkiem od sersa jak mieczem 
cięła powietrze. ****** Z całej kontkowskiej służby ulubieńcem Trinidad był 
Wasyl. Przypominał nieco Miguela, choć był młodszy od Hiszpana. Miał równie 
suchą twarz, zawsze starannie ogoloną i bystre oczy. Wasyl był głównym 
stangretem i królował w stajni i w wozowni, na pokojach zaś "panowała" Paulina. 
Paulina urodziła się w Kontkach i wiedziała wszystko o rodzinie Kontkowskich, 
zarówno tej z Kontków, jak i z Kontów, czyli z dworu i z pałacu. Przy pani 
Aldonie pełniła obowiązki "pierwszej pokojowej" i garderobianej, a także 
ochmistrzyni - nosiła u paska klucz od spiżarni i co dzień konferowała z 
kucharką, omawiając każdorazowe menu. Cieszyła się całkowitym zaufaniem państwa. 
Była to kobieta jeszcze dosyć młoda, maleńka, pulchna, ale niezwykle zręczna i 
fertyczna. Ruchy jej miały przedziwną lekkość i zawsze wydawało się, że nie 
chodzi, lecz sunie tanecznym krokiem po posadzce. Jej niezwykle małe stopy i 
dłonie od razu zwróciły uwagę Trinidad. - Paulina ma ręce i nogi jak Hiszpanka - 
powiedziała jej kiedyś. Nigdy też nie ośmieliłaby się mówić do niej "ty", jak na 
przykład zwracała się do Tani. Ale Tania była młodą dziewczyną, a Paulina swoim 
statecznym zachowaniem budziła szacunek. Mówiła o sobie, że jest wdową, miała 
bowiem czternastoletniego syna, ale mieszkańcy Kontów szeptali (starając się, by 
tego nie słyszała Natalka), że z tym małżeństwem Pauliny to właściwie nie 
wiadomo, jak to było, natomiast wiadomo było o afekcie, jaki ją łączył z 
ówczesnym rządcą. Owocem tego afektu był właśnie syn, niepodobny do nikogo z 
okolicznych wieśniaków. Trinidad powiedziała o nim, że jest piękny, i 
przypuszczalnie za kilka lat stanie się postrachem, a raczej ulubieńcem 
dziewcząt, które zlecą się do niego jak ćmy do świecy. - Zupełnie podobny do 
rządcy - mówiono - taki sam śniady i czarniawy. Do Trinidad Paulina odnosiła się 
z wielkim respektem, jako do osoby "zagranicznej", bywałej w świecie, znającej 
obcą mowę. Panią Aldonę uwielbiała. Poza tym szanowała bardzo wuja Alojzego. Do 
reszty domowników odnosiła się grzecznie z dystansem. Wyraźnie jednak nie lubiła 
Poli. - Panienka Pola sprowadzi na nas nieszczęście - powiedziała raz do pani 
Aldony w obecności Trinidad. - Ja wierzę w moje przeczucia. - Co też Paulina - 
zaczęła pani Aldona. - Zobaczy pani. Ja się nigdy nie mylę. Widzę człowieka na 
wylot, jak gdyby był z alabastru - wskazała wypełniony różami wazon na konsolce. 
- Pola to najszlachetniejsza istota na ziemi! - Panienka Pola była taka przedtem 
- położyła nacisk na słowie "przedtem". - Teraz jest zupełnie inna. Nie ta sama. 
We władzy szatana - dodała szeptem. - Niech Paulina nikomu tego nie powtarza - 
przeraziła się pani Aldona. - To są straszne rzeczy. - Straszne - przytaknęła 
Paulina - ale nie ma od nich ratunku. - Gdyby wrócił panicz z Żubrówki... - To 
na nic. - Paulina zamachała pulchną rączką. - To byłoby jeszcze gorzej. Czysta 
tragedia. - Dlaczego Paulina tak sądzi? Mnie się wydaje, że wszystko wróciłoby 
do dawnego stanu, Pola odżyłaby, odnalazłaby dawny uśmiech i radość życia. - 
Nie, nie - trzęsła głową Paulina. - Już nic jej nie pomoże. Ona nie potrafi 
kochać, umie tylko nienawidzić. Przepadło, wszystko dla niej przepadło. - Nie 
wierzę w to - pani Aldona wstała energicznie z fotela. - Paulina myli się, to 
wszystko są zabobonne nawyki. - Nie zabobonne, pani moja złocista, nie 
zabobonne. Proszę popatrzeć na jej oczy. To oczy potępieńca. - Paulina mnie 
przeraża! - W niej nie ma nic prócz nienawiści. Wszystko inne umarło. Żyje tylko 
nienawiść. Straszna, silna, mocna. Nie można żyć z nienawiścią w sobie, nie 
można, paniusiu moja złocista. Człowiek idzie na dno jak kamień i nie ma dla 
niego ratunku. Dla panienki Poli już na ratunek za późno, o wiele za późno. Po 
wyjściu Pauliny Trinidad zbliżyła się do pani Aldony. - Wiesz co, Aldonko - 
powiedziała ściszając mimo woli głos. - Ona ma rację. Poli należy się bać. We 
mnie jednak, obok lęku, budzi ta dziewczyna jakąś niezdrową ciekawość. Pociąga 
mnie. Chciałabym ją poznać bliżej, dowiedzieć się, o czym myśli. Czy zauważyłaś, 
że nikomu nie pozwala spojrzeć sobie w oczy? Nie chce, żeby ktokolwiek odgadł, 
co się w niej dzieje. Trzeba by coś robić, ratować ją... Może byś z nią 
porozmawiała? - Próbowałam wiele razy. Pola nie życzy sobie wtrącania się w jej 
sprawy. Powiedziała mi to wyraźnie. "Nic mi nie jest", tak powiedziała. "A, że 
jestem smutna, to chyba naturalne po tylu ciosach, które na mnie spadły". Na to 
nie ma odpowiedzi. Cóż mogłam więcej zrobić? Staram się otaczać ją 
serdecznością, wszyscy zresztą okazują jej serce i zrozumienie. Szczególnie 
ciotki. Ale ona wszystkich odsuwa od siebie. Trinidad u ojca Hieronima poszukała 
rady i pomocy. Ale nim list dojdzie do adresata, a później odpowiedź wróci do 
Kontków, upłynie wiele czasu. Pola coraz rzadziej zasiadała przy stole w 
jadalni, stałą wymówką był ból głowy. Nikt naturalnie temu nie wierzył, wszyscy 
jednak szanowali jej chęć odosobnienia. Jedną tylko Natalkę drażniła ta postawa 
kuzynki, nie mogła jednak głośno wyrażać swoich uczuć, ciotka Helena nie 
tolerowała podobnych wystąpień dziewczynki. - Jesteś za młoda, by wydawać sądy - 
powiedziała raz. Powiernicą Natalki pozostała więc wyłącznie Trinidad. - 
Powiedz, Trini - mówiła. - Czyż to nie czysta wariacja? Pola już zupełnie 
oszalała. - Cicho, Natalko - upomniała Trinidad. - Zgadzam się z tobą w 
zupełności. Ale nie wolno tego głośno mówić. Nie trzeba. Pola jest przerażająca, 
ona zupełnie poddała się rozpaczy. Pamiętam siebie po śmierci mamusi. Biedna 
Pola nie miała widać nikogo, kto, jak mnie ojciec Hieronim, byłby ją uratował. 
****** Trinidad długo nie korzystała z klucza do pokoju ojca. Przeczytała całą 
korespondencję Adama Kontkowskiego z przeorem klasztoru Świętego Dominika z 
Silos i z ojcem Hieronimem. Złożyły się na nią listy przekazane jej przez 
zakonnika oraz zawartość safianowej teczki, która spoczywała w szufladzie biurka 
zmarłego, zanim znalazła się w jej rękach. To było prawdziwe życie dziedzica 
Kontek. Nikt nie podejrzewał nawet, dokąd szybowała jego myśl, czyją twarz miał 
stale przed oczami, czyj głos obcą mową szemrał w jego uszach. Wiadomość o 
śmierci Mercedes ugodziła jak cios. Ale dużo większy ciężar legł na sercu. Oto 
dziecko, córka jego i Mercedes żyje niekochana daleko od tego, którego 
naturalnym obowiązkiem było otoczyć ją miłością. Ta nieznana córka stała się 
celem jego życia. Nieledwie dzień po dniu śledził jej losy, cierpiał jej bólem, 
płakał jej łzami. Chciał o niej wszystko wiedzieć. Miał nadzieję, że w niej 
odżyła Mercedes, jej urok i piękno. Niestety, według opinii ojca Hieronima, 
dziewczyna nie była podobna ani do matki, ani do niego. Jej mroczna uroda 
wywodziła się z Hiszpanii, tchnęła kastylijską surowością i dumą. Trinidad 
zebrała w jedną całość te uzupełniające się listy. W tych pisywanych w Kontkach 
wybuchała nie mająca zdawałoby się ujścia czułość, właściwa raczej zakochanemu 
niż ojcu, oraz namiętna ciekawość jej osoby. Szczególnie wzruszający był list, w 
którym Kontkowski wyrażał radość z odkrycia, że korespondujący z nim zakonnik 
jest Polakiem. "Teraz gdy wiem - pisał - że ojciec czuwa nad moją dzieciną, 
bardzo się uspokoiłem. Wierzę, że ojciec nie pozwoli jej skrzywdzić. Dzięki za 
opiekę nad sierotą. Na tej ziemi nigdy jej nie zobaczę, nie posłyszę jej głosu. 
Pozostanie dla mnie równie daleka i nieosiągalna, jak gwiazda". "Jestem winny, 
bardzo winny - wyczytała w innym liście - niczym i nigdy nie zdołam odkupić 
mojej winy". Odtąd każdego wieczoru wczytywała się w słowa rozgrzewające jej 
serce. Oboje, on i Mercedes, byli gdzieś daleko, a może bardzo blisko niej, oni 
i ona, ich troje stanowiących jedność. Czekają na nią, a kiedyś ona będzie im 
oddana. - My to jedno - szeptała, układając się w pachnącej ziołami pościeli. 
Nic też dziwnego, że pewnej nocy ujrzała ich we śnie. Stali u wejścia do boru, 
dwie jasne postacie na tle ciemnej ściany drzew. Biegła ku nim dobrze znaną 
drogą, a oni czekali rozpostarłszy szeroko ramiona. Mercedes nosiła białą 
francuską suknię z bufiastymi rękawami i wysokim stanem, o której opowiadała 
Ana. On miał twarz z portretu, a w oczach nie było ani cienia smutku. Obudziła 
się drżąca i spłakana. Ze szczęścia. Po śniadaniu poszła do sypialni zmarłego. 
Dzień był pochmurny. "Pachnie deszczem" - oznajmiła Paulina i miała rację. 
Wkrótce rozpadało się, a zaciągnięte chmurami niebo nie wróżyło szybkiego 
powrotu pięknej pogody. Gdy włożyła klucz do zamka, przekonała się ze 
zdziwieniem, że drzwi były otwarte. - Pewnie Walery - pomyślała i nacisnęła 
klamkę. Ale Walerego nie było w pokoju. Na fotelu przy łóżku na wprost portretu 
siedziała Pola. Trinidad przystanęła z ręką na klamce, ale nie ośmieliła się 
zapytać kuzynki, jak tu weszła. Pola nie zmieszała się, nie okazała też 
najmniejszego zakłopotania, po prostu siedziała i wpatrywała się w portret, jak 
gdyby była to czynność najbardziej zwykła i naturalna. - Walery dał mi klucz - 
powiedziała Trinidad na usprawiedliwienie swojej obecności, a potem dodała z 
determinacją: - Znałaś mojego ojca, prawda? - Znałam - Pola poruszyła się na 
fotelu i skinęła głową. - Stryj Adam był fascynującym mężczyzną. Piękny i 
tajemniczy. Jako podlotek byłam w nim śmiertelnie zakochana. - Zaśmiała się 
krótko. - Ja jedna przejrzałam jego sekret, czułam wyraźnie, że jego życie kryje 
coś, o czym nikt nie wie, czego nikt się nawet nie domyśla. A to była miłość, 
wielka miłość, i to mnie tak w nim urzekło. Ta miłość promieniowała z niego, 
biła w oczy, ale wszyscy dokoła byli ślepi. Tylko ja... ja jedna... Bo ja też 
marzyłam o wielkiej miłości. - Powiedziała to zniżając głos, a w ogóle zdawała 
się nie dostrzegać Trinidad ciągle stojącej we drzwiach i mówiła jak gdyby do 
siebie, wspominając głośno przeszłość. - Wiele lat nienawidziłam go. - Trinidad 
przełknęła ślinę i postąpiła ku siedzącej. - Byłaś głupia - rzuciła Pola. - Jego 
nie można było nienawidzić. On był miłością. - Tak, wiem - przyznała Trinidad. - 
To trudno zrozumieć, ale widzisz, po śmierci mamusi poczułam się bardzo 
nieszczęśliwa, sama i opuszczona, a on był tak daleko... - Łzy spłynęły jej na 
policzki. - Gdyby był przy tobie, byłabyś najszczęśliwszą istotą na ziemi - 
szepnęła Pola i pierwszy raz spojrzała na "Hiszpankę". - Tak, myślę, że tak. - 
Trinidad otarła łzy. - Dzięki niemu jestem teraz szczęśliwa. - Mało ci potrzeba 
do szczęścia - burknęła Pola odwracając oczy. - Dlaczego mnie nie lubisz? - Ja 
nikogo nie lubię, ludzi nienawidzę. Jestem zła, to wszyscy czują... - Nie jesteś 
zła, jesteś nieszczęśliwa. - Więc mnie bronisz? - Pola po raz drugi podniosła 
wzrok na kuzynkę. - Podziwiam cię. - Trinidad przysiadła na fotelu przy biurku. 
- Jesteś śliczna i równie tajemnicza jak on - wskazała portret. - Chciałabym 
wiedzieć, o czym myślisz, jesteś zawsze sama, unikasz ludzi. Dlaczego? Przecież 
i ty żyjesz miłością. - Już nie. - Głos Poli był tak cichy, że ledwie 
dosłyszała. - A jeżeli on wróci? - To niemożliwe. Zresztą lepiej, żeby nie 
wracał. - Jak możesz? To twój narzeczony, wybrałaś go... - We mnie nie ma już 
nic dla niego. Same popioły. - Jak to? Przecież go kochałaś? - Nie wiem. Chyba 
bardziej kochałam jego - wskazała portret. - Och, to była miłość dziecięca, 
romantyczna. - Nie wiem - powtórzyła Pola. - Lubił mnie - ożywiła się - lubił ze 
mną rozmawiać. Gdy był już bardzo chory, prosił, bym przy nim siedziała. 
Siedziałabym przy nim dzień i noc, ale mi nie pozwalano. - Więc byłaś przy nim 
do końca? - Dopiero w chwili śmierci wyjawił swoją tajemnicę. Zawołał dwa razy 
"Mercedes!" O, jak zazdrościłam tej nieznanej kobiecie! Dałabym wszystko, żeby 
być tak kochaną! - Może gdzieś tam, w kopalniach Sybiru, ktoś żyje tylko tobą, 
twoją miłością, twój obraz dodaje mu sił do przetrwania. Czy zapomniałaś, że 
twój narzeczony cię kocha? - Nie wiem - powiedziała Pola po raz trzeci i zrobiła 
ręką jakiś nieokreślony gest. - Polu, dlaczego mówisz takie straszne rzeczy? - 
Wszystko we mnie jest straszne. Czasem boję się sama siebie. Czyż nie widzisz, 
jak oni - wskazała głową drzwi - obchodzą mnie z daleka? Jak milkną, gdy się 
zbliżam? - Ależ, Polu, oni cię kochają, współczują ci, Aldonka mówi o tobie z 
największą serdecznością. A ja... ja pragnę twojej przyjaźni. - Nie boisz się 
mnie? - Moim jedynym zmartwieniem, odkąd tu przybyłam, jest twoja wrogość i 
niechęć, jaką mi okazałaś, gdy weszłam do tego domu. - Przyjdź wieczorem do mego 
pokoju. - Pola wstała. - Nie zejdę na kolację, ale będę cię oczekiwać. - Wyjęła 
z kieszeni klucz. - Ten klucz dał mi on, powiedział, że będzie mu przyjemnie, 
jeśli kiedy tu wstąpię. On tu jest - podniosła głos. - Zawsze czuję tu jego 
obecność. Ale teraz rozumiem, jak mało dla niego znaczyłam. Żył tylko tobą. I 
sprowadził cię tu, do swojego domu. Byłam zazdrosna, piekielnie zazdrosna. 
Ciebie łączą z nim najbliższe i najmocniejsze więzy, a ja, cóż, córka jego 
kuzyna, nosząca jedynie to samo nazwisko. On jest twój. Pozwól mi tu czasem 
przychodzić... popatrzeć na niego. Oto moja tajemnica. - Znowu zaśmiała się, po 
czym wyszła, cicho zamykając drzwi. Trinidad siadła w tym samym fotelu, z 
którego wstała Pola, i zapatrzyła się w portret zmarłego. A więc taka jest 
prawda, prawda Poli. I nikomu nie przychodzi do głowy... Nikt nawet nie 
przypuszcza... Boże, jak mało człowiek wie o drugim człowieku! I właściwie 
nikogo nie należy sądzić, bo taki sąd przeważnie bywa fałszywy. Pola... prysła 
aura demoniczności otaczająca ostatnią dziedziczkę Kontów. Pola, to zwykła 
dziewczyna, taka sama jak ona, Trinidad, jak tysiące ich rówieśnic, stęskniona i 
marząca o wielkiej miłości. Czy Szczęsny Wintofft potrafiłby zaspokoić to 
pragnienie? Czy jego miłość miałaby dość siły, by wyprzeć z pamięci Poli obraz 
ukochanego Mercedes? Dziewczyna znała od dziecka stryja Adama, słyszała, co o 
nim mówiono. Jakąś przedziwną intuicją odgadła tajemnicę, którą ukrywał przed 
okiem całej rodziny. Opromieniony blaskiem napoleońskiej legendy, walkami na 
wszystkich polach bitew Europy, mimo upływu lat zachował w jej wyobraźni młodość 
i urodę uwiecznioną na płótnie znakomitym pędzlem Brodowskiego. Malarz dojrzał w 
modelu coś, co dopiero przyszłość miała uzewnętrznić, a co przeczuły intuicja i 
oko artysty, a także serce dziecka. Cały ten dzień Trinidad przeżyła nie wiedząc 
właściwie, co się dokoła niej działo. Nie pamiętała rozmów, które prowadzono 
przy stole, ani w ogóle niczego. Żyło w niej jedynie oczekiwanie wieczoru i 
wizyta w pokoju Poli. Drżała z niecierpliwości, by wreszcie przestąpić próg jej 
samotni, poznać otaczające ją przedmioty i może zyskać w niej upragnioną 
przyjaciółkę. Kto wie? Obie były sierotami, obie w Kontkach znalazły dom. 
Istniała jednak między nimi zasadnicza różnica. Ot, podczas gdy Trinidad 
nareszcie poczuła się szczęśliwa i bezpieczna, Pola odrzuciła wszelką 
serdeczność rodziny, odtrąciła wyciągnięte do niej ręce, odgrodziła się chłodem 
i niechęcią przy każdej próbie nawiązania z nią jakiegokolwiek bliższego 
kontaktu. Z nich dwóch Pola była o wiele bardziej godna litości, o wiele 
bardziej nieszczęśliwa, własnowolnie skazując się na całkowite osamotnienie. 
Pola w białym batystowym peniuarze, z wysoko upiętymi warkoczami spoczywała 
półleżąc na szezlongu. Od razu odłożyła czytaną właśnie książkę i wskazała 
gościowi fotel. - Pozwolisz, że nie wstanę - powiedziała - ale ostatnio jest to 
moja najwygodniejsza pozycja. - Powinnaś chodzić na spacery - upomniała 
Trinidad, przysuwając fotel do szezlongu. - Wiem, ale mi się nie chce. Na nic 
teraz nie mam ochoty. Leżałabym tak cały dzień. - To źle. Powinnaś ubrać się, 
wyjść. Ja prawie co dzień chodzę do lasu. Do boru - poprawiła się. - Lubisz las 
- zauważyła obojętnie Pola. - Las to cudo! - Trinidad nie kryła entuzjazmu. - 
Tutejsze lasy, a właściwie bezkresne bory, przypominają morze, ale są od niego 
stokroć piękniejsze. W Hiszpanii takich nie ma. - W Hiszpanii są inne cuda. - 
Pola oparła głowę na ręku. - Są - przyznała Trinidad. - Hiszpania ma taką 
architekturę, jakiej może jej pozazdrościć cała Europa. Ale to kamień. Tutejsze 
drzewa są równie stare, ale żywe. Wybierz się ze mną jutro na spacer. - Nie - 
pokręciła głową Pola. - Nie chcę, żeby na mnie patrzono. Wszyscy gapią się jak 
na dziwoląga. Wiesz - zawahała się - słyszałam raz, jak Paulina mówiła, że 
jestem we władzy szatana. Nie chcę nikogo widzieć. - Polu, postaraj się być taka 
jak dawniej. - Jakże to możliwe. Dawniej wszystko było inaczej. A potem 
straciłam rodziców, braci, dom. I choć ten dom stoi, jego drzwi są przede mną 
zamknięte. Na zawsze. - Nic nigdy nie jest "na zawsze". - Trinidad przypomniała 
sobie jedno z powiedzeń ojca Hieronima. - Nie wiadomo, co jeszcze może być. - Ja 
chcę, żeby to coś było teraz, teraz. Niestety, umarli nie wstaną. - Nie 
zapominaj, że twój narzeczony żyje. - Skąd mogę wiedzieć, czy żyje? Stamtąd nie 
przychodzą wieści. Może już dawno umarł? A jeżeli żyje, może już o mnie 
zapomniał. - Wiesz dobrze, że to niemożliwe. - A może myśli, że wyszłam za mąż? 
- Jeśli w ciebie wierzył... - Przecież to byłoby zupełnie normalne, gdybym 
wyszła za mąż. Nikt by mnie za to nie potępił. On jest skazany na dożywocie. - 
Bywają różne amnestie dla więźniów. - Nie dla takich jak on. Gdyby go nawet 
zwolniono, nie pozwolono by mu nigdy wrócić do kraju. Zesłano by go do jakiegoś 
syberyjskiego miasta czy miasteczka na posielenie. - Co to znaczy? - To znaczy 
na przymusowe osiedlenie się. Jest to kara stosowana wobec więźniów 
politycznych. Czy sądzisz, że w takiej sytuacji pozostałby mi wierny? Wziąłby 
sobie wreszcie jakąś kałmucką dziewuchę, a w najlepszym razie ożeniłby się z 
Rosjanką. I przepadłby. Tym razem na zawsze. - Po co o tym myśleć, Polu? - Muszę 
myśleć. Myślę stale o takich różnych rzeczach. I w dzień, i w nocy. Szczególnie 
w nocy, gdy nie mogę spać. - Nie możesz tak dłużej żyć i rozpamiętywać. - Tylko 
to mi zostało. Jestem jak staruszka, co żyje przeszłością, bo przyszłość dla 
mnie nie istnieje. - Nieprawda! - krzyknęła Trinidad w depresji. - Jesteś młoda 
i... - Mam chyba ze sto lat. Zostaw mnie, nic przecież nie zmienisz. A w ogóle, 
po co mówić o mnie. To temat mało interesujący. Lepiej opowiedz mi o twojej 
matce. Mercedes... Jaka była, że on tak ją pokochał. Powiedz. - Była piękna. - 
Trinidad zamknęła oczy. - Była dla mnie wszystkim. Moim szczęściem, moim 
słońcem. Gdy umarła, zawalił się dla mnie świat. Pójdę już, Polu. Życzę ci 
dobrej nocy. Wierzę, że nadejdzie dzień, kiedy i ty będziesz szczęśliwa. 
Znalazłszy się u siebie, siadła przy biureczku i napisała do ojca Hieronima. 
Dopiero wówczas odzyskała spokój. Pola wzbudzała w niej już tylko litość. 
Przestała się jej obawiać. Pola nie była groźna, lecz nieszczęśliwa. Należy ją 
ratować, pomóc w odzyskaniu równowagi. To jej, Trini, obowiązek. Pola tylko 
przed nią odkryła swoją tajemnicę, zdjęła maskę i ukazała prawdziwą twarz. Tylko 
przed nią. To znaczy, że Pola jej ufa. Tylko jej. A ona zrobi wszystko dla 
ratowania Poli. Gdyby skazaniec wrócił, o ileż łatwiejsze stałoby się jej 
zadanie, o ileż łatwiejsze. Po deszczu znowu nastąpiły piękne, ciepłe dni, lato 
nie chciało jeszcze opuszczać Kontek. Trinidad często zasiadała na tarasie w 
towarzystwie wuja Alojzego. Stary pan był coraz bardziej ponury i przygnębiony. 
Czytywał regularnie rządową gazetę, owo "plugawe piśmidło", jak ją nazywał, i ta 
lektura wprawiała go w tak zły nastrój. - Po co wuj to czyta? - spytała raz 
Trinidad, widząc jak zżymał się z gniewu i ciskał pismo na podłogę. - Trzeba 
znać wszelkie carskie "ukazy" i zarządzenia gubernatora - odpowiedział. - Musimy 
być przygotowani na najgorsze i wiedzieć, co nas czeka. - Ale nam tu dobrze, 
cicho, spokojnie - mówiła Trinidad. - To cisza po burzy - wzdychał wuj. - 
Zapowiedź represji. Nie wiesz, co się u nas działo po powstaniu. Paskiewicz 
srożył się i sroży nadal, jeszcze mu mało zaszczytów i orderów. Był 
feldmarszałkiem, dziś jest namiestnikiem Królestwa z tytułem "księcia 
warszawskiego". Wyobrażasz to sobie? To teraz druga u nas po carze persona. 
Mikołaj dobrze obmyślił zemstę na niepokornych. Już zniesiono Sejm, wojsko 
polskie i koronację cara na króla polskiego. Cenzura wyłapuje słówka pachnące 
rebelią lub zatrącające o patriotyzm. "Książę warszawski" podeptał wszelkie 
prawa, jakie jeszcze de jure zachowano. De facto nic już dla Polaków nie 
istnieje. Własność prywatna i narodowa podlega konfiskacie - a jest to zwyczajny 
rabunek. Z Wilna i z Krzemieńca wywieziono bogate biblioteki, zbiory naukowe i 
zasilono nimi rosyjskie uniwersytety. Ogołocono także Zamek Królewski w 
Warszawie, wywożąc co cenniejsze meble i dzieła sztuki do Petersburga. Ech, co 
tu mówić, czeka nas zagłada i tyle. - Kiedyś to się przecież skończy - zauważyła 
Trinidad. - Rosjanie nie będą wiecznie prześladować Polaków. - Przestaną nas 
prześladować, jeśli Polacy ugną się i ucałują dłoń ciemiężcy. Ale to będzie 
oznaczać całkowitą rusyfikację i koniec naszej narodowej odrębności, kultury i 
tradycji, a więc finis Poloniae. - Wuj jest strasznym pesymistą. - Nie 
pesymistą, dziecko, ale realistą. Widzę, co się dzieje i co się święci. Mikołaj 
zniósł się z królem pruskim i z cesarzem Austrii i już pod wszystkimi zaborami 
toczy się walka o wynarodowienie Polaków. - I cały świat na to pozwala? - Cały 
świat ma swoje sprawy na głowie, Polska nic ich nie obchodzi. Większość nie wie 
nawet, gdzie leży nasz kraj. Rosjanie czują się tu jak u siebie w domu. Dwa lata 
temu Mikołaj przejeżdżał przez Królestwo i dla ukarania warszawiaków ominął 
stolicę, a zatrzymał się w Modlinie. To teraz Nowogieorgiewsk. Kazał też wznieść 
w Warszawie cytadelę i tam stanął, gdy znowu znalazł się w Królestwie. A teraz, 
o tu, w tej gazecie - pomachał dziennikiem - drukują mowę, którą wygłosił do 
polskich obywateli w pałacu Łazienkowskim. - To on jest teraz w Polsce? - 
zdziwiła się Trinidad. - A jest, jest w Warszawie. Chcesz, to ci przeczytam, co 
powiedział. - Proszę, wuju, bardzo jestem ciekawa. - "Wiem panowie" - zaczął wuj 
Alojzy - "że chcieliście do mnie przemówić. Znam nawet treść waszej mowy i tylko 
dla oszczędzenia wam kłamstwa nie życzę sobie tego. Tak, panowie, wiem bowiem, 
że uczucia wasze nie są takie, jakie chcieliście mi przedstawić. Mój poprzednik, 
car Aleksander, zrobił dla Polaków więcej, niż car rosyjski uczynić był 
powinien, a Polacy odpłacili za to najczarniejszą niewdzięcznością. Panowie, 
trzeba czynów, a nie słów. Trzeba, by żal pochodził stąd. - Tu Najjaśniejszy car 
przyłożył rękę do serca". I co ty na to? - Car czuje się obrażony, chyba to 
naturalne w jego sytuacji. - Posłuchaj dalej: "Jeżeli upierać się będziecie przy 
waszych marzeniach o odrębnej narodowości, o Polsce niepodległej, ściągniecie na 
siebie wielkie nieszczęścia. Kazałem tu zbudować cytadelę aleksandryjską i 
oświadczam wam, że przy najmniejszym zaburzeniu każę miasto zbombardować. 
Zniszczę Warszawę, i z pewnością nie ja ją odbuduję". - To jest straszne! - 
wstrząsnęła się. - I nikt nie staje w obronie Polski? - Każdy boi się narazić 
carowi. Rosja to potęga. Mikołaj jeszcze oświadczył, że "prawdziwym szczęściem 
jest należenie do państwa rosyjskiego", i dodał, że "otoczy Polaków swoją 
troskliwością, byle tylko wychowali dzieci w wierności dla monarchy". W szkołach 
już ustanowiono system szpiegostwa i denuncjacji. Tak oto deprawuje się młode 
dusze. Już w szkołach. - Jaka na to rada, wuju? - Nie ma rady, dziecko - trząsł 
głową wuj Alojzy. - Jesteśmy skazani. - Ale to niemożliwe! - Dlaczego 
niemożliwe? Z pewnością będzie jeszcze parę powstań, każde zakończone klęską. 
Taki będzie koniec. Polska to nie Hiszpania, a Hiszpania, to szczególnie 
uprzywilejowane królestwo. - Tak sądzi i ojciec Hieronim - przypomniała. - Teraz 
jednak i my mamy wojnę domową, a to zdaje się najgorsze. - Nikt was nie gnębił. 
Nikt nie zakazuje wam mówić czy pisać po hiszpańsku. I nikt nigdy wam tego nie 
zakazywał. Tu nie ma żadnego porównania z nami. Dobrze, że jestem stary i długo 
na to patrzeć nie będę. - Różnie i u nas bywało - zaczęła. - Najgorsze u was to 
inkwizycja - wstrząsnął się wuj Alojzy. - Zniósł ją dopiero Napoleon, którego i 
tak nie lubisz. Ale potem, po upadku cesarza, znowu wróciła. - Tak, tylko na 
krótko. Dziś już jej nie ma. Ojciec Hieronim zawsze powtarzał, że ta instytucja 
sprzeczna jest z duchem chrześcijaństwa, gwałci bowiem wolność sumienia. 
Podkreślał też polską tolerancję. Ale musi wuj wiedzieć, że w średniowieczu 
Hiszpania była najbardziej tolerancyjnym królestwem w Europie. Współżyły tam 
trzy religie, trzy kultury: chrześcijańska, żydowska i muzułmańska. Inkwizycja 
rozszalała się dopiero w renesansie, pod koniec XV wieku, gdy wraz z upadkiem 
Grenady zakończyły się walki rekonkwisty, a Hiszpania mogła nareszcie zjednoczyć 
się pod berłem Izabeli i Ferdynanda. - Wszelki fanatyzm to najgorsza cecha 
ludzkiego charakteru - trząsł głową wuj Alojzy - fanatyzm to upór i 
okrucieństwo. Obserwuję to dziś u Rosjan. - A hrabia Butieniew taki sympatyczny! 
- wyrwało jej się. - W salonie każdy z nich sympatyczny. - Wie wuj, że 
powiedziałam mu wszystko? - Co powiedziałaś? - zaniepokoił się wuj Alojzy. - No, 
wytknęłam mu całe to jego postępowanie. Powiedziałam, że Konty są bezprawnie 
odebrane właścicielom i że człowiek honoru nie przyjąłby takiej darowizny. - 
Powiedziałaś to? Oj, Trini, Trini, musisz trzymać języczek na wodzy. - Dlaczego? 
Przecież to prawda. - Nie wolno mówić takiej prawdy, to niebezpieczne. - Nie 
boję się. - Tobie z pewnością nic nie grozi, ale pomyśl o swojej rodzinie, o 
Kontkach. On doskonale wie, że od nas dowiedziałaś się o wszystkim. To bardzo 
niebezpieczne. - Mój Boże - przestraszyła się. - Byłam tak oburzona, że nie 
potrafiłam się powstrzymać. Ale on wyjechał. Zresztą nie zhańbiłby się chyba 
donosicielstwem. - Może i nie. On jest wystarczająco inteligentny, by wiedzieć, 
jakie są nastroje obywatelstwa. Najlepszy dowód, że nie przyjęto go w polskim 
dworze i nie nawiązano z nim stosunków towarzyskich. I on to zrozumiał, i okazał 
dużą dyskrecję. Więcej nie pchał się do nikogo. Już ci to przecież mówiłem. - 
Więc czego się wuj obawia? - Twojej nieostrożności. Najlepiej z nikim nie 
rozmawiaj na tak niebezpieczne tematy. Udawaj obojętność. Możesz zetknąć się z 
różnymi ludźmi, a ktoś zechce wykorzystać twoją nieświadomość naszego położenia. 
- Dobrze, wuju, na przyszłość będę uważała, co mówię. - Niejedno już 
niepotrzebnie wypowiedziane słowo zawiodło do więzienia lub na Sybir. 
Donosicielstwo kwitnie, wychodzą na wierzch różne ludzkie podłości. System 
terroru działa demoralizująco. Nigdy o tym nie zapominaj. - Szkoda, że hrabia 
Butieniew to Rosjanin - westchnęła. - Wydał mi się bardzo interesującym młodym 
człowiekiem. - Szkoda - pokiwał głową wuj Alojzy. - Nie ma tu zbyt wielu 
młodzieńców do towarzystwa pannom. Z pewnością już ci się u nas nudzi. - Nic 
podobnego! - oburzyła się. - Jest mi tak dobrze jak nigdy, tylko z mamusią było 
mi lepiej. A męskie towarzystwo wcale mi nie potrzebne. Zresztą mam wuja - 
zaśmiała się. - Mogę wuja kokietować. - Dobrze, dziecko, kokietuj mnie - 
uśmiechnął się wuj Alojzy. - Łatwo ci to przyjdzie, bo już podbiłaś nie tylko 
moje serce. Wszyscy cię tu kochają. Wkrótce Pola zaczęła schodzić na obiad. 
Pierwszy raz zjawiła się wcześniej niż inni i zastano ją już przy stole. - Polu, 
dziecko drogie - rozczuliła się na jej widok ciotka Aniela. - Jak dobrze, że tu 
jesteś. I wyglądasz ślicznie. Te warkocze w koronę... Ogromnie ci do twarzy w 
tym uczesaniu. - Tak - poparła ciotkę Natalka. - Gdybym miała takie włosy jak 
ty, codziennie czesałabym się inaczej. Korona zawsze była moim marzeniem, ale 
moje warkocze to mysie ogony, nic z nich nie można zrobić. - Musisz bardzo 
starannie szczotkować włosy - zauważyła ciotka Helena. - Od razu ci się 
poprawią. Trinidad bez słowa posłała kuzynce uśmiech. Po obiedzie podeszła do 
Poli. - Może wybrałabyś się ze mną na spacer? - zaproponowała. - Taki piękny 
dzień. - Nie - westchnęła Pola. - Powiem ci tylko, że obiad w towarzystwie o 
wiele bardziej mi smakował niż wówczas, gdy jadłam w samotności. Po paru dniach 
zjawiła się i na kolacji. Widząc jak Pola rozmawia z Trinidad, wszyscy 
przypisali tej ostatniej całą zasługę. - Dokonałaś cudu, Trini - szeptała jej w 
przejściu pani Aldona. Po odmowie Poli Trinidad wybrała się więc sama do lasu. 
Dawno tam nie była. Zajęta rozmową z wujem Alojzym i wiadomościami o 
popowstaniowych prześladowaniach nie miała czasu na dłuższe spacery. Z tym 
większą też przyjemnością, gdy tylko wyszła za parkową furtkę, odrzuciła od 
siebie smutne wrażenia i poddała się pięknu otaczającego ją krajobrazu. Do lasu 
mogła iść bezpiecznie. Hrabiego nie było w Kontach. Droga wzdłuż leśnej ściany 
była taka sama jak zawsze. Z przylegającego do drogi pola zboże już zebrano. 
Było to teraz rżysko. Parę dni uczyła się tego trudnego do mówienia słowa. - 
Rżysko - powtarzała głośno, spoglądając na najeżone ostrzami zżętej słomy pole. 
- Rżysko. Bór przywitał ją ciszą i seledynowym półmrokiem. Wąska ścieżyna 
doprowadziła do ulubionej polany. Na mchu leżał jakiś człowiek. Na jej widok 
zerwał się spiesznie. Cofnęła się przestraszona, przygotowana do ucieczki, ale 
znajomy głos zatrzymał ją w miejscu. - Cóż za niespodzianka, Mademoiselle. - 
"Graf" Butieniew składał jej nienaganny ukłon. - Przyjechałem przed paroma 
dniami i co dzień tu bywam. Ale dopiero dziś mam przyjemność panią zobaczyć. - 
Nie wiedziałam, że pan wyjeżdżał - skłamała. - Długo mnie nie było. A wie pani 
dlaczego? - Nie wiem i nie interesują mnie pańskie podróże. - Nie interesują 
pani - mruknął, a potem dodał głośniej: - Może panią zainteresują, gdy powiem, 
że powodem mojego wyjazdu była pani. - Ja? - zdziwiła się szczerze. - Tak - 
skinął głową. - Nie mogłem znieść pani pogardy. Bo pani mną gardzi, wiem o tym. 
Do licha, nie mogłem tego znieść. - I co? - spytała podnosząc na niego oczy. - 
Wyjazd panu pomógł? - Odwrotnie. Było mi jeszcze gorzej. Ciągle słyszałem pani 
głos i te straszne słowa: "człowiek honoru" i tak dalej. - Niech się pan nie 
dziwi - przerwała. - Jestem Hiszpanką i wychowano mnie inaczej. Poczucie honoru 
jest u nas bardzo silne. Cała nasza literatura opiewa tę, można powiedzieć, 
narodową cnotę. Dla innych to może nie ma takiego znaczenia. - Zapomina pani, że 
jestem oficerem. Mnie również od dziecka wpajano, że największym skarbem 
żołnierza jest honor. - Przykro mi, jeśli pana uraziłam - pochyliła głowę. - Nie 
miałam tego zamiaru. Po prostu nie zastanowiłam się, co mówię. Nie wracajmy już 
do tej rozmowy. - Stale ją pamiętam. Chyba wówczas zakochałem się w pani, 
właśnie wtedy, gdy słowem wymierzyła mi pani policzek. - Co też pan - żachnęła 
się. - Panno Trini - nie dał jej dokończyć - wiem, że tak panią w domu nazywają. 
Wyjechałem, bo pragnąłem zapomnieć, szukałem rozrywek. W salonach Petersburga 
jest wiele panien, które patrzą na mnie łaskawym okiem. Ale to nie pani... nie 
pani... A ja chcę, żeby pani uwierzyła... żeby wiedziała... Żadna z tych lalek 
nie umywa się do pani. Patrzeć na nie nie mogę. Głupie i próżne, w głowie mają 
pusto, a myślą wyłącznie o zamążpójściu. Mamy i ciocie pomagają im w łapaniu 
męża. Czy to nie straszne? Biedne dziewczęta. Czasem im współczuję. Pani jest 
zupełnie inna. - Panie hrabio - zaczęła - może pan już przestanie. Nie chcę 
słuchać pańskich wynurzeń. - Nie chce pani - stwierdził z goryczą. - Odsądziła 
mnie pani od czci i wiary, a ja panią kocham. Czy pani rozumie? Kocham panią. To 
beznadziejne, wiem, pani rodzina nigdy nie zgodziłaby się na podobny związek, 
ale cóż ja poradzę, kiedy panią kocham? Któż to mówił jej o miłości i kiedy? Czy 
aż tak dawno temu, że echo tych słów zamilkło gdzieś w oddaleniu, zagłuszone 
życiem? Te same słowa, równie upajające jak ciężkie wino z Malagi, a zawsze 
równie kłamliwe. Nigdy już im nie uwierzy, nigdy, zbyt była nieszczęśliwa. To 
pierwsze doświadczenie wystarczy na całe życie. Żaden mężczyzna nie zawróci jej 
głowy do tego stopnia, by uwierzyła. Hrabia czekał widać na odpowiedź, ale 
bezskutecznie, podszedł więc bliżej. - Jest pani nieszczęściem mojego życia - 
powiedział głucho. - A za największe szczęście poczytywałbym sobie pani zgodę. 
Gdyby zechciała pani zostać moją żoną... - Panie hrabio - przerwała. - Pan wie, 
że to niemożliwe. Jestem tu u mojego brata, który mnie przygarnął, dał dom i 
opiekę. W Hiszpanii, po śmierci mamusi i dziadków było mi bardzo źle. Niemniej 
tęsknię do mojej ojczystej Kastylii. Bo to moja prawdziwa ojczyzna. Jednakże 
winnam lojalność tym, którzy są teraz moją rodziną. A poza tym dowiaduję się o 
okrucieństwach, z jakimi pański naród traktuje podbitą Polskę. Wszystko we mnie 
buntuje się na wieść o tych potwornych zarządzeniach, prześladowaniach, 
więzieniach i torturach. To metody godne barbarzyńców. Pan jest człowiekiem 
wykształconym, z europejską ogładą, elegancją i kulturą, ale pański naród to 
barbarzyńcy. Rozumie pan? Barbarzyńcy. A poza tym nie wierzę w pańską miłość. 
Widział mnie pan kilka razy i nagle... taki pan zakochany? To pańska imaginacja 
wyidealizowała mój obraz. Jestem dla pana interesującą jako ktoś daleki, 
egzotyczny. Hiszpania działa na wyobraźnię, jest teraz w modzie, rozumiem to. 
Wyleczy się pan szybko z tej choroby zwanej "miłością". Za rok sam pan będzie 
się śmiał ze swoich dzisiejszych "cierpień". Proszę tu zostać - dodała widząc, 
że chce odejść razem z nią. - Nie życzę sobie pańskiego towarzystwa. Wzrok, 
jakim ją obrzucił, poruszył jej serce. Wydawał się rzeczywiście bardzo 
nieszczęśliwy. - Adios - powiedziała łagodniej, a gdy już odchodziła, odwróciła 
się jeszcze i zapytała. - Gdzie jest Gwido? Dlaczego nie przyszedł z panem? - 
Kuruje się w domu - odparł bezbarwnym głosem. - Ma złamaną łapę. - Co się stało? 
- Skoczył nieszczęśliwie za zającem. Wczoraj rano. - Proszę go ode mnie 
pogłaskać po głowie. I powiedzieć, że to ode mnie. On zrozumie. Tym razem 
odeszła na dobre. Postać jej mignęła parę razy między drzewami, parę razy 
trzasnęła sucha gałązka pod jej stopą. A potem znowu nastała cisza, właściwa 
puszczom. Szła, nie widząc ani drzew, ani rżyska. W uszach bezustannie 
dźwięczały słowa: "kocham panią". Hrabia Butieniew. Serż Butieniew... To nie był 
chłopiec jak Ram~on. To był mężczyzna, oficer. Nikt nie mógł mu zabronić 
poślubienia ukochanej dziewczyny. Nie zależał od nikogo. Chyba tylko od cara. 
Hrabia nie pozwoliłby nikomu wtrącać się w swoje prywatne sprawy. Czy o takim 
człowieku myślał dla niej ojciec Hieronim, gdy zapewniał, że spotka na swojej 
drodze "prawdziwego mężczyznę"? Tego jednak nie zaakceptowałby jej przyjaciel. 
Choć żyjący daleko stąd, był jednak Polakiem. A hrabia Butieniew to wróg. - Ale 
nie mój - mówiła sobie głośno. - Nie mój. Moimi wrogami byli właśnie Polacy, 
walczący u boku Napoleona, tego samego Napoleona, przeciw któremu walczyli i 
Rosjanie, a więc sprzymierzeńcy mojej ojczyzny. Boże, jakie to wszystko 
zagmatwane! Kogo właściwie należy uważać za prawdziwego wroga? Polaków? Rosjan? 
Ale ojciec był Polakiem. Do Hiszpanii przyszedł z wrogą armią. I pokochał 
Mercedes. I kochał ją do śmierci. A ojciec Hieronim? Też Polak, przybył do 
Hiszpanii z armią najeźdźcy. I został. Na zawsze. Po hiszpańsku mówi jak 
Hiszpan, nikt się nie domyśla, że ten zakonnik urodził się nie u brzegów Ebro 
czy Gwadalkwiwiru, a gdzieś hen, daleko, w dorzeczu Wisły czy Niemna. I pokochał 
Hiszpanię jak własną ojczyznę. Oddał na jej usługi swoją głęboką wiedzę. Bada 
przeszłość tej ziemi, wielbi jej bohaterów i podziwia zabytki jej wielkiej 
kultury. Ale ona, Trinidad, tu znalazła nową rodzinę, tu poznała tragedię Poli: 
śmierć jej najbliższych, utratę Kontów... A jeszcze ten narzeczony zesłany do 
kopalń Sybiru i przykuty do taczki. Na całe życie. Bez promyka nadziei. No i 
tysiące powieszonych, pomordowanych, skazanych na katorgę, wywłaszczonych z 
ziemi przodków, wypędzonych z własnego domu... Nie, z tym trudno się pogodzić. 
To, że hrabia Butieniew, jako rosyjski oficer, walczył z polskimi powstańcami, 
można mu jeszcze wybaczyć. Był przecież żołnierzem i musiał wypełniać rozkazy. I 
pewnie nikogo nie wieszał i nie torturował. Ale przyjął Konty jako zapłatę, a 
właściwie podziękowanie ze strony cara. Nie on jeden otrzymał majątek na 
ziemiach dawnej Rzeczypospolitej, z którego wyrzucono prawowitego właściciela. I 
bardzo możliwe, że nie mógł nie przyjąć podobnej darowizny, nie narażając się na 
gniew krwawego despoty. Tak, to było prawdopodobne. Czyżby więc okazała się 
nietolerancyjna, niewyrozumiała? Tout comprendre, c'est tout pardonner (fr. 
wszystko zrozumieć, to wszystko przebaczyć) - tego zdania nauczyła ją mamusia. 
Kto wszystko rozumie, potrafi wszystko przebaczyć. Więc właściwie... - Ach, o 
czymże ja myślę! - skarciła się głośno. - Cóż powiedziałby wuj Alojzy, jej brat 
i wszyscy mieszkańcy Kontek? Wyrzelkiby się jej, wyrzucili z serca i z pamięci. 
Nie chcieliby jej znać. Nie, nie, chyba oszalała dopuszczając podobne myśli do 
głowy. - Nigdy go więcej nie zobaczę - postanowiła. - Nie pójdę do lasu. Trudno, 
muszę zrezygnować z tej przyjemności. Tak nakazuje honor. Honor. Mamusia 
przywiązywała wielką wagę do tego słowa. Ale splamiła honor Arlanzonów i 
zniszczyła sobie życie. Honor to skarb, który każdy przynosi na świat w chwili 
narodzin - tak mówiła. Czy byłby to wielki pan, czy ubogi wieśniak. Przypomniała 
sobie "komedię" Calderona "Alkad z Zalamei", klasyczny dramat honoru. W otwartej 
furtce prowadzącej do parku stała Natalka. - Co się stało, Trini? - zaniepokoiła 
się, widząc jej wzburzenie. - Czy spotkała cię jakaś przykrość? Powiedz. - Żadna 
przykrość. - Trini zmusiła się do uśmiechu. - Myślałam o przeszłości, o mamusi, 
o moim dawnym domu, o honorze. - O honorze? - zdziwiła się Natalka. - Tak, o 
honorze. W Hiszpanii to bardzo wielkie słowo. Podczas kolacji ciotka Aniela 
postawiła nagle pytanie, które mieszkańcy Kontek stawiali sobie od dawna, a nikt 
dotąd nie zwrócił się z nim bezpośrednio do najbardziej kompetentnej w tej 
materii osoby. - Powiedz, Trini, co to za dziwne imię nadano ci na chrzcie 
świętym? Pamiętam, uczono mnie kiedyś geografii, Trinidad to jakaś wyspa, czy 
tak? - Tak, ciociu, to prawda. Jest taka wyspa na morzu Karaibskim. Trinidad po 
hiszpańsku znaczy Trójca, chodzi tu naturalnie o Trójcę Świętą. Gdy Hiszpanie 
odkrywali wyspy i ziemie Ameryki, nadawali im pobożne nazwy. Miasta, które 
zakładali na nowo odkrytym kontynencie do dziś nazywają się Santa Fe - Święta 
Wiara, San Juan - Święty Jan, Santiago - Święty Jakub z Komposteli, patron 
Hiszpanii, San Salvador - Święty Zbawiciel, Santa Cruz - Święty Krzyż, Veracruz 
- Prawdziwy Krzyż, Providencia - Opatrzność, a imion świętych na mapie jest bez 
liku. Choćby wspomnę tak znaną wyspę jak Santo Domingo - Święty Dominik. - 
Bardzo to ciekawe - zauważył wuj Alojzy - i charakterystyczne dla Hiszpanii. A 
Natalka pochyliła się ku Madame Compotte, pytając nauczycielkę, czy wszystko 
zrozumiała. - Naturalnie - Madame Compotte pokiwała głową - znam dostatecznie 
polski - ale do Trinidad zwróciła się po francusku: - Może nam pani jeszcze 
wyjaśni te dziwne imiona, jakie noszą hiszpańskie kobiety. Concepci~on, Rosario, 
Concha, Lola... - Wiem, to wszystkich dziwi - powiedziała Trinidad. - Te nasze 
imiona to taka hiszpańska specjalność. Święta Matki Boskiej i miejsca kultu 
maryjnego stały się żeńskimi imionami. A więc Dolores - Matka Boska Bolesna, 
Carmen - Matka Boska z Karmelu, Mercedes - Matka Boska Łaskawa, poza tym 
Anunciaci~on - Zwiastowanie, Concepci~on - Niepokalane Poczęcie, Visitaci~on - 
Nawiedzenie, Asunci~on - Wniebowzięcie, Rosario - Matka Boska Różańcowa, 
Consuelo - Matka Boska Pocieszenia, Caridad - Matka Miłosierdzia. Nazwy 
największych sanktuariów, w których czci się Matkę Boską to również imiona 
żeńskie. Na przykład Montserrat, klasztor benedyktyński pod Barceloną, słynne 
już od IX wieku sanktuarium patronki Katalonii. Guadalupe w prowincji C~aceres - 
to też sławne miejsce kultu maryjnego. Ale najbardziej znana i czczona jest mała 
figurka Matki Boskiej z Dzieciątkiem, ustawiona na marmurowym filarze, a filar 
to po hiszpańsku pilar. Ta cudowna Madonna znajduje się w bazylice zwanej Pilar, 
w Saragossie. I właśnie Pilar to bardzo popularne w Hiszpanii imię. Znałam 
dziewczynę, co tak się nazywa. - To rzeczywiście oryginalna moda - zauważyła 
ciotka Helena. - Dobrze, że nam to wyjaśniłaś. Nigdy by mi do głowy nie przyszło 
coś takiego. - Czyli, że zgodnie z hiszpańskim zwyczajem - uśmiechnął się pan 
domu - moglibyśmy ochrzcić jakąś dziewczynkę takimi imionami, jak Ostra Brama 
czy Jasna Góra. - Obawiam się, że żaden ksiądz nie zgodziłby się na to - 
powiedziała pani Aldona, a Natalka głośno wyszukiwała w pamięci znane z 
pielgrzymek miejsca święte. - Ciekaw jestem - wuj Alojzy odsunął filiżankę i 
oparł łokcie na stole - jak wołają w domu na te dziewczyny. Muszą być przecież 
jakieś zdrobnienia... Ciebie, na przykład, nazywamy Trini. Ale biedaczka 
obdarzona imieniem Montserrat... - To bardzo proste - potrząsnęła głową 
Trinidad. - Montserrat dla bliskich jest po prostu Montse, a Guadalupe - to 
Lupe. Ogromnie mi się to zdrobnienie podoba. Concha czy Conchita to Concepci~on, 
a zdrobnienie od Dolores to Lola albo Lolita. - Lupe - wydęła usta Natalka. - 
Nie, ja wolę Trini. To dużo ładniej. - Wydaje ci się ładniejsze, bo mnie lubisz 
- zaśmiała się Trinidad. - Gdybym nazywała się Guadalupe... - nie dane jej było 
dokończyć. Drzwi jadalni rozwarły się z trzaskiem, uderzając o ściany. Na progu 
stała Paulina, czerwona, zdyszana jak po szybkim biegu, wymachując przed sobą 
trzęsącymi się rękami. - Co się stało, Paulino? - Pani Aldona odsunęła krzeło 
gotowa zerwać się od stołu. - Wrócił - wycharczała Paulina. - Wrócił! - Kto 
wrócił? - pytanie padło jednocześnie z wielu ust. - Panicz. - Paulina z trudem 
chwytała oddech. - Panicz z Żubrówki. - Panicz z Żubrówki? - powtórzył z 
niedowierzaniem Walery, wstając i podchodząc do pokojowej. - Niech się Paulina 
uspokoi. Kto Paulinie powiedział? - Syn starego Antuka. - Paulina oddychała 
głośno. - Przyleciał konno... zawiadomić... - I Paulina słyszała? - Słyszałam, 
panoczku, jak pana słyszę. - Po czym załamała ręce. - Nieszczęście, nieszczęście 
- zaczęła zawodzić. - Czego Paulina...? - Nieszczęście! - krzyknęła Paulina. - 
Bez jednego oka wrócił. Czarną opaskę nosi! Syn Antuka widział. - Cieszyć się 
należy, że wrócił - powiedział surowo Kontkowski. - A Paulina zamiast radości... 
- Bez oka - zajęczała Paulina. - Cóż, że bez oka, ale wrócił - zauważył wuj 
Alojzy. - To nadzwyczajne. Pola, która siedziała nieruchomo, rozszerzonymi 
oczami wpatrując się w zwiastunkę tak niezwykłej nowiny, nagle ożyła, złożyła 
starannie serwetkę, wsunęła ją w kółko i wstała. - Wybacz, Aldonko - powiedziała 
jakimś nieswoim głosem. - Muszę pójść do siebie. Pani Aldona rzuciła Trinidad 
znaczące spojrzenie. - Chodźmy - Trinidad objęła kuzynkę. - Dziękuję, Trini, 
wolę teraz być sama. Po jej wyjściu w jadalni zapadła cisza, a po chwili wszyscy 
zaczęli mówić jednocześnie. - Pójdę wypytać syna Antuka. - Kontkowski pospieszył 
za Pauliną. - To doprawdy nadzwyczajne - kręcił głową wuj Alojzy, a gdy gwar 
nieco przycichł, dodał: - Skazano go przecież na dożywocie, a takiego nie 
obejmuje żadna amnestia. - Czekajmy, aż Szczęsny Wintofft nas odwiedzi i sam 
opowie wszystko - zauważyła pani Aldona. - To jakaś łaska boska - przeżegnała 
się ciotka Aniela. - Nie mieliśmy nadziei, że go kiedykolwiek zobaczymy. - 
Wiesz, Trini - Natalka dostała wypieków z wrażenia - ten Szczęsny Wintofft 
bardzo mi się kiedyś podobał. Byłam co prawda mała, jak poszedł do powstania, 
ale pamiętam jego piękne zielone oczy. A teraz... biedny... Trudno sobie 
wyobrazić... z czarną opaską... - Dość, dziewczyno, tych lamentów - uniósł się 
wuj Alojzy. - Grunt, że wrócił, a że stracił oko... No cóż, zdarza się i to, 
najważniejsze, że zachował życie. Tylko jakim cudem...? - Tak, jakim cudem? - 
podchwyciła ciotka Helena. - Cuda zdarzają się na świecie - powiedziała pani 
Aldona. - Czekajmy cierpliwie na wyjaśnienia. O niczym innym tego wieczoru nie 
mówiono. Kontkowski, wypytawszy syna starego Antuka, wrócił do jadalni, gdzie go 
z niecierpliwością oczekiwano. - I co? Co? - Rzeczywiście wrócił. - Walery 
sięgnął po filiżankę nie dopitej herbaty. - Stary Antuk specjalnie pchnął do nas 
syna, aby zawiadomić. Po śmierci pana Wintoffta Antuk pilnował Żubrówki - 
zwrócił się wyjaśniająco do Trinidad. - To stary, zaufany sługa Wintofftów. - 
Więc nie odebrano im majątku? - zdziwiła się. - Ależ tak, zabrano wszystko. 
Żubrówka to niewielki folwark, który pani Wintofftowa wniosła mężowi w posagu. 
To im na szczęście zostało. Inaczej syn nie miałby dokąd wracać. - A co z okiem? 
- spytała nieśmiało ciotka Aniela. - Gdzie je stracił, nikt jeszcze nie wie. Czy 
w czasie powstania, czy już na Sybirze. Zasłania pusty oczodół czarną opaską. 
Chłopiec mówił, że ojciec płakał, jak zobaczył panicza. Za parę dni tam pojadę - 
zakończył Kontkowski. Pani Aldona pospieszyła na górę do pokoju Poli. Drzwi 
zastała zamknięte, a na jej pukanie Pola powiedziała, że ma silną migrenę i 
prosiła, żeby ją zostawić w spokoju. Trinidad o niczym innym nie mogła myśleć. - 
Jak zachowa się Pola? Jak przyjmie narzeczonego? - dumała. - Bez oka... Tak 
okaleczony będzie jej chyba jeszcze droższy. Jej miłość zapragnie wynagrodzić mu 
straszne cierpienia. A on? Jak ją powita? I kiedy przyjedzie? Co dzień 
oczekiwano w Kontkach wizyty Wintoffta. - Uspokójcie się, moje panie - mitygował 
wuj Alojzy niecierpliwość dam. - Pozwólcie człowiekowi dojść do siebie. Pewnie 
chory... Czy nie zdajecie sobie sprawy, czym było jego życie przez te ostatnie 
lata? - Tak, wuju - odpowiadała Natalka - ale Pola... A poza tym Wintofftowie 
byli z nami w bardzo bliskich stosunkach. Prawda, mamo? - Owszem, Natalko, ale 
te straszne przeżycia... Przecież nie wiedział nawet, że stary pan Wintofft nie 
żyje. Spodziewał się pewnie zastać ojca w domu... Wuj Alojzy ma rację. Zresztą 
za parę dni Walery pojedzie do Żubrówki, dowie się, może czego potrzeba, jakiej 
pomocy... W końcu tygodnia, nad wieczorem, Kontkowski wybrał się odwiedzić 
sąsiada, zaproponować pomoc, odnowić dawną przyjaźń. Na kolację nie wrócił. - 
Zatrzymano go w Żubrówce - oświadczyła pani Aldona. - Siadajmy do stołu. Minęła 
kolacja, a Walerego wciąż nie było. Domownicy zebrali się w salonie, gotowi 
czekać choćby do rana. Natalce oczy już się kleiły, gdy posłyszano tętent i 
wkrótce w drzwiach ukazał się pan domu. - Mów, jak tam, co widziałeś? Jak się 
czuje Szczęsny? Co powiedział? - Wszyscy bezładnie skupili się wokół Walerego, 
który opadł na fotel i jakoś zwlekał z opowiadaniem. Pani Aldona przysunęła się 
do męża. - Zmęczyłeś się - powiedziała łagodnie. - Wiem, miałeś ciężki dzień. A 
teraz te smutne wrażenia... - Mało smutne - wybuchnął - straszne, tragiczne! On 
sam, biedny, ledwie może uwierzyć w to, że jest w domu, że wrócił... "To cud - 
mówi - stamtąd nie ma powrotu" - tak mi powiedział. - Więc jak mu się udało? - 
Nawet wuj Alojzy nie potrafił przezwyciężyć ciekawości. - Właśnie, jak mu się 
udało? - poparła kuzyna ciotka Helena. - Wolność zawdzięcza swojej ciotce i 
carowej. - Carowej? - zainteresowała się Trinidad. - To księżniczka Charlotta, 
siostra króla pruskiego Fryderyka Wilhelma - pospieszył z wyjaśnieniem wuj 
Alojzy. - Tak - skinął głową Kontkowski. - A matka Fryderyka i Charlotty, to 
wielka księżna Meklemburska, Luiza Amelia. Otóż ciotka Szczęsnego, czyli starsza 
siostra pana Wintoffta, wyszła za mąż za hrabiego von Strelitz z Meklemburgii. 
Mieszkając tam zaprzyjaźniła się z Luizą Amelią, której córkę, późniejszą 
carową, znała od dziecka. Dowiedziawszy się o losie bratanka, poruszyła wszelkie 
sprężyny, wreszcie mimo podeszłego wieku pojechała do Petersburga i dzięki 
carowej wybłagała łaskę dla Szczęsnego. Nie opuściła Rosji, póki nie zobaczyła 
go już wolnego. Został z nią przez tydzień, a potem przywiozła go tu, bojąc się, 
by w drodze nie spotkało go jakieś nieszczęście. - To opatrznościowa ciotka - 
zauważyła pani Aldona. - Rzeczywiście opatrznościowa - przytaknął Kontkowski. - 
Szczęsny mówi, że jeszcze trochę, a byłoby po nim. Oko stracił już na Sybirze. A 
w ogóle nie chce o tym wspominać. - Żeby go tylko zostawiono w spokoju - 
zatroskała się ciotka Aniela. - Mogą go przecież nękać, ciągać po sądach. - Ma 
papiery w porządku. Wszystko wypisano czarno na białym. Z pieczęcią i podpisem 
cara. Nikt nie może go napastować, żadna władza. Naturalnie, musi być bardzo 
ostrożny i jak najmniej mówić. - Kontkowski wstał. - On to doskonale rozumie. A 
teraz czas spać, bardzo już późno. - Chwileczkę, papo - Natalka złożyła ręce. - 
Powiedziałeś mu chyba, że Pola teraz mieszka u nas? - Powiedziałem. - I co on? - 
Nic. - Jak to nic. Co mówił o Poli? Kiedy przyjedzie? - denerwowała się 
dziewczynka. - Nic nie mówił. Gdy wymieniłem imię Poli, zwiesił głowę i milczał. 
- Biedny - szepnęła pani Aldona. - Przez to swoje kalectwo nie jest pewny 
przyjęcia. - Nie takie znowu kalectwo - zaprotestował wuj Alojzy. - Gdyby 
stracił nogę czy rękę, to co innego, ale oko... - Och, wuju - wyjąkała zgorszona 
Natalka. - Takie miał piękne zielone oczy! - Teraz ma piękne zielone oko - 
odparł wuj Alojzy z irytacją. - Pamiętaj, jak tu przyjedzie, nie przyglądaj mu 
się za bardzo i nie rób litościwej miny. Trzeba go tak traktować, jak gdyby miał 
dwoje oczu. Chodźmy lepiej spać, jutro jeszcze o tym porozmawiamy. Idąc do 
siebie Trinidad zatrzymała się chwilę przed drzwiami pokoju Poli. Wydało jej 
się, że słyszy stłumiony płacz. ****** Wrzesień był tak piękny, a owoce 
kontkowskich sadów tak wyborne, że Trinidad nie odczuła wcale braku ulubionych 
winogron. W Kontkach były dwa sady, po obu stronach domu, nieco oddalone od 
ogrodu, lecz rozległością odpowiadające parkowej części. Obsadzono je niegdyś 
starymi już dziś olbrzymami, które chroniły delikatniejsze gatunki przed 
jesiennym wichrem i zimową zawieją. Były to topole zwane "srebrzyste", gdyż 
odwrotną stronę liścia natura pomalowała na biało. Pnie tych ogromnych, bo 
kilkusetletnich, szeroko rozrośniętych drzew osiągały tak znaczną grubość, że 
zaledwie sześciu czy ośmiu ludzi, wziąwszy się za ręce, mogło je objąć. W 
wysokiej trawie wytyczono ścieżki, które wiły się niczym parkowe alejki, a trawę 
koszono tu dwa razy do roku. W sadach wydzielono specjalne kwatery dla gruszek i 
śliwek i Trinidad miała co opisywać Miguelowi, interesowały go bowiem nie tylko 
polskie ogrody, ale i sady. Bardziej południowe owoce, jak na przykład ulubione 
przez panią Aldonę melony, hodowano w szklarniach. Trinidad i Natalka wiele 
czasu spędzały w sadzie. Był tam taki "letni salon" wysłany murawą, zamknięty 
starymi topolami, pełen zieleni i słońca, przesianego przez srebrzyste w tym 
oświetleniu listowie. - Jak dobrze - westchnęła Trinidad, osuwając się na ławkę 
- i jakie pyszne śliwki! O, spójrz tam, między drzewami. Czy to nie suknia 
Madame Compotte? - Prosimy na śliwki - zawołała Natalka, powiewając kapeluszem. 
Madame Compotte utraciła nieco ze zwykłego opanowania. Na twarzy miała żywe 
rumieńce, a oczy błyszczały podnieceniem. Z widocznym zadowoleniem padła na 
ławkę. - Wygląda pani prześlicznie! - zawołała Natalka. - Zupełnie jak młoda 
dziewczyna. Prawda, Trini? - Prawda. Pani zawsze ślicznie wygląda. A dziś 
specjalnie. - Ledwie was znalazłam - poskarżyła się Madame Compotte, nie 
zwracając uwagi na komplementy. - Chodzę po sadzie już chyba z pół godziny. 
Chciałam wracać, ale pomyślałam sobie, że nie darowałybyście mi. Mamy gościa. - 
Gościa? - Natalka zerwała się gotowa do biegu. - Pędzę, to Szczęsny, prawda? - 
Tak, to pan Wintofft. Poczekaj, nie spiesz się tak, zdążysz go zobaczyć. Zostaje 
na obiedzie. - Zostaje na obiedzie - powtórzyła wolno Natalka. - A Pola? - Pola 
go nie przyjęła. Dopiero jak zejdzie na obiad... - Nie przyjęła go? - Trinidad 
nie wierzyła własnym uszom. - Jakże to możliwe? - Obawiam się, że pan Wintofft 
wrócił za późno - szepnęła Madame Compotte. - Z Polą stało się coś niedobrego. - 
Ale Pola robiła się już coraz bardziej normalna! - zawołała Natalka. - Niektóre 
procesy psychiczne są nieodwracalne. - Madame Compotte powiedziała to tak cicho, 
że Trinidad ledwie usłyszała. - Tak nie może być - biadała Natalka. - Przecież 
wrócił... - Nie martw się, Natalko - Trinidad objęła dziewczynkę. - Pola musi 
się odpowiednio przygotować na to spotkanie. Na pewno chce bardzo ładnie 
wyglądać. I zejdzie na obiad. Wtedy się zobaczą. W salonie siedziała pani Aldona 
z wujem Alojzym. - Gdzie Szczęsny? - Natalka obiegła wzrokiem pokój, po czym 
spojrzała pytająco na matkę. - Jest z Polą na tarasie. - Twarz pani Aldony miała 
wyraz zatroskania. - Nie chodź tam, nie trzeba im przeszkadzać. Była z nimi 
chwilę ciotka Aniela. Niech teraz porozmawiają swobodnie. Natalka kręciła się po 
salonie. - Chodź, Natalko, przebrać się do obiadu. - Madame Compotte 
wyprowadziła uczennicę. Trinidad, która poszła od razu do siebie, usiadła na 
łóżku niezdolna do żadnej czynności. Wyobrażała sobie spotkanie tych dwojga. Po 
pięciu latach. Cóż to jest pięć lat? - myślała. Prawdziwa miłość zniesie rozłąkę 
i lat pięćdziesięciu. Obiad był nieco spóźniony, Walery i Kazio Hygin 
zamarudzili przy gospodarstwie. - Pójdę poprosić Polę i jej narzeczonego - 
powiedziała pani Aldona. - A wy tu poczekajcie. Wszyscy już byli w jadalni, gdy 
weszła Pola, a za nią wysoki, bardzo szczupły mężczyzna z czarną opaską na lewym 
oku. Trinidad spuściła głowę, bała się spojrzeć na kuzynkę. - Nasz przyjaciel 
Szczęsny Wintofft, cudem wrócony tej ziemi - zaprezentowała gościa pani Aldona 
tym, którzy go jeszcze nie znali. Długi stół mógł wygodnie pomieścić dwanaście 
osób. Ponieważ domowników było dziesięcioro, dwa krzesła stały zazwyczaj puste. 
Teraz Szczęsnego Wintoffta posadzono między panią domu a Polą. Dziewczyna była 
blada, ale zupełnie spokojna. Zwróciła się kilkakrotnie do narzeczonego, który 
odpowiadał bardzo krótko i rzadko podnosił wzrok znad talerza. - Pani wybaczy 
moje zachowanie - zwrócił się w pewnej chwili do pani Aldony. - Od niedawna 
dopiero jadam jak człowiek cywilizowany, muszę przypomnieć sobie dobre maniery - 
uśmiechnął się smutnie. - Był pan zawsze wzorem dobrego wychowania - zauważyła 
pani Aldona. - Tak bardzo cieszymy się z pana powrotu, że reszta nie ma 
znaczenia. Rozmowę podtrzymywali Walery i wuj Alojzy. Natalka mimo upomnień 
Madame Compotte, nie odrywała oczu od czarnej opaski. Po obiedzie wszyscy 
zgromadzili się w salonie. Tylko Kazio Hygin wymówił się pilną jakąś robotą. - 
Więc to jest mała Natalka - powiedział Szczęsny Wintofft, zbliżając się do 
dziewczynki. - Poznał mnie pan? - zdziwiła się. - Od razu. Jest pani prawie 
dorosła. - Och, proszę nie nazywać mnie panią - zawołała, zwykłym sobie gestem 
składając ręce. - Dopiero za rok włożę długą suknię. W salonie też dokonano 
prezentacji reszty domowników. - Pozwól, Trini - pani Aldona ujęła poufale 
młodego człowieka pod ramię. - Pan Szczęsny Wintofft, nasz najbliższy sąsiad i 
przyjaciel. Znowu go mamy wśród nas. A to jest Trinidad, dla nas Trini, nasza 
siostra przybyła z Hiszpanii. Wintofft skłonił się ceremonialnie, a w jego 
zielonym oku dziewczyna dostrzegła zainteresowanie. Trwało to jednak krótko. Gdy 
Trinidad podniosła wzrok, spojrzenie jego było równie przygasłe, jak w czasie 
obiadu. Pola wydawała się chłodna i nieprzenikniona. Nie brała udziału w ogólnej 
rozmowie. Gość zresztą nie siedział długo. Wypiwszy herbatę, której parzenie i 
rozlewanie do cieniutkich filiżanek celebrowała Paulina, pożegnał się, obiecując 
zaglądać do sąsiadów. Trinidad poczuła się dziwnie zmęczona tą wizytą, obiadem i 
herbatą w salonie. Po odjeździe gościa szybko umknęła na górę. Chwyciła kapelusz 
- starała się nie gorszyć ciotki Anieli bieganiem z gołą głową - minęła główną 
sień i bocznym wyjściem wypadła do ogrodu. Dopiero gdy skryły ją drzewa, poczuła 
się swobodnie. Obecność Wintoffta i Poli dziwnie ją krępowała. Nie tak 
wyobrażała sobie ich pierwsze spotkanie. Nie tak. Zupełnie bezwiednie, mając 
myśl zajętą narzeczonymi skierowała się w stronę boru. Dopiero gdy stanęła przed 
leśną ścianą, zdała sobie sprawę ze swej nieostrożności. Ale było już za późno, 
żeby się wycofać, bo właśnie zza drzew wynurzył się Gwido i z radosnym 
szczekaniem rzucił się do dziewczyny. - Jak się masz, Gwido? - powiedziała po 
hiszpańsku. - Więc łapa już zdrowa? Gwido skakał coraz wyżej, chcąc językiem 
dosięgnąć jej twarzy. Widocznie w taki sposób pokazywał, że łapa jest w 
najlepszym porządku. Po chwili za psem wyszedł z lasu jego pan, tym razem bez 
strzelby. - Dobrze, że pan nie poluje - zauważyła Trinidad w odpowiedzi na ukłon 
młodego człowieka. - Gwido nie powinien nadwerężać złamanej łapy. - Przestałem 
polować - odparł krótko. Nie miała zamiaru zaczynać z nim rozmowy i już chciała 
odejść, gdy "graf" Butieniew powiedział nagle: - Rosjanie też potrafią zdobyć 
się na szlachetny gest. Dowiedziałem się właśnie o powrocie pana Wintoffta. - Ma 
pan nadzwyczajny wywiad - zaśmiała się z przymusem, przypominając sobie 
ostrzeżenie wuja Alojzego. - Nie potrzebowałem żadnego wywiadu. Cała okolica o 
niczym innym nie mówi. Podobno stracił oko - dodał po chwili. - Tak. Nosi czarną 
opaskę. - To czyni go pewnie specjalnie interesującym. - Szpicrutą uderzał się 
po długich butach. - Z czarną opaską, jak pirat... - Nie wiem, czy interesującym 
- Trinidad spojrzała na Rosjanina karcąco. - Utrata oka jest kalectwem, a 
wszelkie kalectwo nie może być przedmiotem drwiny. - Więc na mnie spada wina za 
kalectwo pana Wintoffta - stwierdził sucho. - Wcale nie na pana. Stracił je na 
Sybirze, a tam pana nie było. - Jestem jednak winien pośrednio. - Ach, panie 
hrabio, trudno dziś z panem rozmawiać - zawróciła w stronę domu. Gwido biegł 
przy jej nogach, od czasu do czasu podnosząc łeb i rzucając na nią pytające 
spojrzenie. Kładła wówczas rękę na psiej głowie, a Gwido machaniem ogona 
odpowiadał na ten przyjacielski gest. - Choć Gwido jest psem Rosjanina, darzy go 
pani sympatią - powiedział idąc obok niej. - Może ze względu na niego zniesie 
pani i moją obecność? - Bardzo pan dziś złośliwy, panie hrabio. - Nie odwróciła 
głowy w jego stronę. - A... dlaczego przestał pan polować? - Bo pani tego nie 
pochwala - odparł patrząc w ziemię. - Już i tak jestem w pani oczach 
dostatecznie okrutny i barbarzyński. - Nie powiedziałam tego - żachnęła się. - 
Polowania nie lubię, bo te drobne zwierzęta i ptaki, które pan zabijał, są 
bezbronne. Gdyby taki zając miał w łapie fuzję i też do pana mierzył, szanse 
byłyby równe i walka honorowa. Ale tak... - Walka honorowa - zaśmiał się 
szyderczo. - Pani ma szczególne pojęcie o honorze. - Nie, panie hrabio. Pojęcie 
honoru jest wszędzie takie samo. Nic nie odpowiedział. Szli dalej w milczeniu, 
które dziwnie jakoś zaciążyło Trinidad. - Niech pan nie będzie ponury - wyrwało 
jej się mimo woli. - Mamy takie piękne dni... - Rzeczywiście - przytaknął tonem 
gościa podczas nudnej wizyty. - Myślę, że pogoda to jedyny temat, jaki 
moglibyśmy bezpiecznie poruszyć. - Och - machnęła ręką - moglibyśmy poruszyć sto 
innych tematów. - Czyżby? - rzucił na nią szybkie spojrzenie. - Stoimy przecież 
na dwóch stronach barykady. - Tak - przyznała ze smutkiem. - Czy pani tego 
żałuje? - głos jego zadrżał. - Mam nadzieję - odpowiedziała śmiało - że nie 
zhańbił się pan żadnym niegodnym czynem, wyjąwszy walkę, która w tej sytuacji 
była pana obowiązkiem. - Więc rozgrzesza mnie pani? - zawołał gwałtownie. - 
Zrozumiałam wiele rzeczy - odparła wymijająco. - Gdybyśmy się spotkali nie tu, a 
w Paryżu, w Hiszpanii czy we Włoszech, czy pani stosunek do mnie byłby inny? - 
Nie patrzył na nią, zadając to pytanie, i wydawało się, że nie oczekuje na nie 
odpowiedzi. - Nie wiem - przystanęła i odwróciła się do niego twarzą. - Jak pan 
widzi, jestem szczera. Nie nauczono mnie salonowej gry, minoderii oraz sztuczek, 
w których celują może inne panny. - Dziękuję - powiedział bardzo cicho, biorąc 
Gwida za obrożę. - Nie będę pani więcej dokuczał. I tak, gdyby się dowiedziano, 
że rozmawia pani z Rosjaninem... - Niech pan przestanie - rzuciła z gniewem. - 
Nie potrzebuję nikomu zdawać sprawy z mojego postępowania. Nie czynię nic 
zdrożnego i sumienie niczego mi nie wyrzuca. - Ostrzegłem panią. Może się pani 
narazić na przykrości. - Tu nie ma inkwizycji - zaśmiała się, chcąc obrócić w 
żart całą tę rozmowę. - Nie grozi mi spalenie na stosie. Przez pana spóźnię się 
jedynie na podwieczorek - spojrzała na zegarek. - Do widzenia. Adios, Gwido. 
Został na drodze, przytrzymując psa, by nie pobiegł za nią. Szła szybko do 
parkowej furtki, obracając w myśli pytanie: Czym dla niej byłby, gdyby spotkali 
się w Paryżu lub w Madrycie? Przez całą prawie noc szukała odpowiedzi na to 
pytanie. Trudne pytanie. Chciała jednak być szczera wobec siebie i uczciwa wobec 
niego. Może w tych innych warunkach miałaby dużo więcej sympatii, a nawet 
skłonności dla tego Rosjanina, spotkanego gdzieś w świecie? O tak, z pewnością, 
ale miłość...? Doświadczenie z Ramonem wyleczyło ją chyba na zawsze z tej 
najcięższej choroby. Tak przynajmniej myślała. Uczucie hrabiego Butieniewa, 
mające wszelkie pozory prawdy i głębi, mogło okazać się słomianym ogniem, 
kaprysem nudzącego się na wsi panicza. Sam przecież mówił, że nie wie, co ze 
sobą robić i czym zapełnić czas letniej wilegiatury. Tak, to możliwe. Ale równie 
możliwe jest i to, że z jego strony to miłość prawdziwa, która będzie trwać 
wiecznie. Wiecznie? Cóż jest wiecznego na tej ziemi już od początku istnienia 
skazanej na zagładę? Gdy przestała myśleć o jego miłości, zajęła się własnymi 
uczuciami. A po długim jak gdyby "rachunku sumienia" doszła do wniosku, że z jej 
strony to nie jest miłość. Tak, to nie miłość, ale mało brakuje... I przy 
sprzyjających warunkach i okolicznościach... Ale takich warunków i okoliczności 
na szczęście nie było. I nie będzie. Bo być nie mogło. Nie miłość... Czyż dla 
niego podeptałaby swoje związki z ojczyzną ojca, z nową rodziną? Czy naraziłaby 
się na wzgardę tych, którzy okazali jej przywiązanie i serdeczność, jakiej nie 
zaznała od śmierci matki? I czy - jako jego żona - mogłaby stanąć po stronie 
katów i potępić bohaterów podnoszących broń przeciw ciemiężcom? Gdzież tu byłby 
honor? Jej honor? Honor w rozumieniu Calderona? I dlaczego w takiej chwili nie 
ma przy niej ojca Hieronima, który wiedziałby, jak powinna postąpić? Wstała 
późno z bólem głowy, zjadła bez apetytu śniadanie. Ubierała się powoli, nie 
mając chęci ani do spaceru, ani do towarzystwa bliskich, ani do lektury, ot 
snuła się po pokoju bez celu i bezmyślnie. I nagle poczuła tęsknotę. Zatęskniła 
za "swoim domem", choć był to dom Arlanzonów, za swoją sypialnią, za Aną i za 
Miguelem, za ogrodem, za zamkiem na wzgórzu i za biblioteką klasztoru Świętego 
Dominika z Silos. Zamek na wzgórzu... Z dolnej szuflady komody wyciągnęła pękatą 
teczkę pełną rysunków. Drżącymi palcami rozwiązała tasiemki, wydobyła poukładane 
w porządku arkusze. Oto całe wzgórze porośnięte krzewami dzikiej róży i cierni. 
Widać wyraźnie ścieżkę wijącą się poprzez splątane pędy okryte białymi i 
różowymi kwiatami. A na szczycie potężne mury z wystrzelającą w niebo okrągłą 
basztą, przykrytą wieńcem zębatych blanków, ciemniejących na tle jasnego nieba. 
A tu zamek w całej krasie i okazałości. "Moc i potęga" - szepcze Trinidad, 
powtarzając bezwiednie słowa ojca Hieronima. Tak, moc i potęga Kastylii, dziś 
zniweczona, żyjąca jedynie w duszach i w charakterze jej mieszkańców. Moc i 
potęga. Wąskie strzelnice, skąd obserwowano zbliżających się wrogów, puste 
arkady gotyckich okien, kamienie oblane słońcem, błękitny cień muskający 
załamania murów... I główny dziedziniec, i wejście do monumentalnej sieni, i 
głęboki komin z zawieszonym nad ogniskiem miedzianym garnkiem. I tarcza herbowa 
w granicie... Herb rodu dawno już wymarłego, z którego nie pozostał najmniejszy 
nawet odrostek. Jedynie te głazy niezniszczalne jak wieczność. A oto ta sama 
sień, taka, jaką była przed wiekami. Obwieszona bronią i wschodnimi kobiercami. 
Psy obracają rożen z nadzianym na ostrze dzikiem czy jeleniem. Trudno rozpoznać. 
W krzesłach z rzeźbionym oparciem siedzi książęca para: on we wzorzystym 
kaftanie i ona, w obcisłej sukni i wysokim ostro zakończonym czepcu, z którego 
spływa na ramię biały welon, przejrzysty jak mgła. Stół nakryty makatą, w 
kryształowych pucharach czerwieni się wino. Ręka rycerza ściska paluszki damy, 
jego oczy są w nią wpatrzone. Ona ma spuszczone powieki i ledwie uchwytny 
uśmiech na delikatnych wargach. Trinidad przygląda się tej parze z nagłym 
zainteresowaniem. Nigdy dotąd tego nie zauważyła. Ależ tak, to Ram~on i ona, i 
co za świetnie uchwycone podobieństwo. Jak mogła nie widzieć? Ram~on... U dołu 
arkusza, wśród arabesków kobierca wpleciony napis "Twój Ram~on", podczas gdy na 
innych jedynie skromnie zaznaczony inicjał artysty. Ram~on... Ileż to lat 
minęło? Pięć? Tylko pięć lat? A jej wydaje się, że przeszły wieki, że całe epoki 
przetoczyły się przez świat od czasu, gdy otrzymywała listy... Te listy, które 
dawały jej szczęście, a potem ta sama ręka, pisząca słowa miłości, skreśliła 
okrutne słowa nieodwołalnego wyroku, wyroku śmierci na nią i na jej miłość. 
Poczuła znowu ból w sercu, ten sam ból nie zagojonej nigdy rany. Czy hrabia 
Butieniew mógł ją uratować przed tym bólem? Czy jego miłość miałaby aż taką moc, 
by wyrwać z niej wspomnienie klęski? I czy w ogóle istniał taki mężczyzna, 
któremu by się to udało? Przeżyła kilka ciężkich dni, zanurzając się znowu w 
przeszłości. Starała się nie okazywać, że coś ją dręczy, i chyba nikt z 
domowników tego nie zauważył. Pod chmurnym niebem dawnej Rzeczpospolitej (c.d.) 
Szczęsny Wintofft bywał prawie codziennym gościem w Kontkach. Trinidad 
przyłapała kilka razy jego zielone oko utkwione w niej z jakąś natarczywą 
ciekawością. Pola wydawała się obojętna, przyjmowała towarzystwo narzeczonego 
jako rzecz zwykłą i wszystkim było jasne, że ci, którzy mieli wszelkie powody, 
by dzielić się szczęściem, wcale nie czuli się szczęśliwi. Pewnego popołudnia, 
gdy Trinidad siedziała przy swoim biureczku nad listem do ojca Hieronima, wpadła 
Natalka tak wzburzona, że zapomniała nawet zapukać. - Trini, Trini! - wołała od 
progu. - Muszę ci coś powiedzieć, bo inaczej pęknę. - Mów - Trinidad odłożyła 
pióro. - Co się stało? Natalka rzuciła się na łóżko, wtulając twarz w kapę 
haftowaną niegdyś przez Mercedes. - Czy to bardzo brzydko podsłuchiwać? - Głos 
jej tłumiony pościelą ledwie docierał do Trinidad. - Brzydko. Ale bywają tak 
zwane "okoliczności łagodzące". - W moim przypadku nie ma żadnych "okoliczności 
łagodzących". - Natalka usiadła. - Po prostu podsłuchiwałam. Wiem, to ohydne, 
ale nie mogłam wyjść. - Gdzie byłaś i kogo podsłuchiwałaś? - Siedziałam na 
tarasie z Madame Compotte, a wiedziałam, że Pola i Szczęsny są w małym saloniku 
na górze. Okna były otwarte i słyszałyśmy rozmowę. Towarzyszyła im ciotka 
Aniela. Potem ciotka wyszła, mama przysłała po Madame Compotte, miała jakiś 
trudny list do napisania po francusku. Ja chwilę zostałam, a jak usłyszałam, o 
czym mówiono na górze, to zamiast odejść, podeszłam pod same okna i słuchałam. 
Prawda, że jestem podła? - Nie podła, a ciekawa - uśmiechnęła się Trinidad. - 
Zapomnij o tym, co słyszałaś, i wszystko będzie w porządku. - Nie mogę - jęknęła 
Natalka. - To było straszne. Oni mówili... - Nic mi nie powtarzaj - 
przestrzegała Trinidad. - Nie chcę słyszeć. - Musisz - lamentowała Natalka. - Ja 
nie mogę żyć z takim sekretem. - Z jakim sekretem? - zaniepokoiła się Trinidad. 
- Wiesz, co powiedziała Pola? - Dziewczyna zakryła twarz. - "Jesteś niegodny 
miana Polaka" - wyrecytowała po chwili. - "Nie wolno ci było skorzystać z 
carskiej łaski. Gdybyś został na Sybirze, byłbyś bohaterem. A tak jesteś 
tchórzem. Gardzę tobą!" - Powiedziała tak? - Trinidad zapomniała o 
niewłaściwości podsłuchiwania, wstała i podeszła do łóżka. - Naprawdę tak 
powiedziała? - Powiedziała - przytaknęła ponuro Natalka. - I wiele jeszcze 
gorszych rzeczy mówiła, ale nie potrafię powtórzyć. Aha - przypomniała sobie - 
"straciłam wszystko, dom i rodziców, ci ludzie są winni ich śmierci. A ty tych 
ludzi błagałeś o łaskę dla siebie. Nigdy się tego po tobie nie spodziewałam". - 
A co na to Szczęsny? - Nic. Milczał. A Pola dodała: "Oddaję ci pierścionek" - 
wiesz, ten brylancik otoczony turkusami, tak mi się zawsze podobał. - "Nie 
jesteśmy już zaręczeni. Właściwie nigdy cię nie kochałam. Dobrze jeździłeś konno 
i ładnie wyglądałeś i wszyscy mówili, że z nas piękna para. To ja chyba 
dlatego... Ty też, zdaje się, nie pałałeś do mnie specjalnym afektem". Wówczas 
on powiedział tylko: "Polu", ale takim głosem, że mnie ciarki przeszły. 
Wyobrażam sobie, jak musiał wyglądać z tym jednym okiem i z czarną opaską. - 
Natalka znowuukryła twarz w kapie. Trinidad siadła przy dziewczynce, ręce jej 
drżały. - Mów, co było dalej - rozkazała. Wobec takiego postępku Poli, fakt 
podsłuchiwania stał się zupełnie nieważny. - Dalej? - Natalka wygramoliła się z 
łóżka. - Pola bardzo dużo mówiła o honorze Polaka i tym podobnych rzeczach. A na 
koniec powiedziała, że gdyby został i umarł na Sybirze, byłaby z niego dumna i 
czciłaby jego pamięć, jak się czci bohaterów i męczenników. A tak... - A on 
ciągle milczał? - Nie, w końcu też mówił, ale bardzo mało. Powiedział, że 
otrzymał od niej pierścionek upleciony z jej włosów, ale nie może go jej 
zwrócić, gdyż odebrano mu wszystko, co miał, i dodał, że ją rozumie, jest 
kaleką, zeszpeconym na zawsze. "Rozumiem. Nie mam prawa narażać cię na oglądanie 
mojego kalectwa. Pusty oczodół to rzeczywiście widok nie dla oczu młodej panny". 
Tak powiedział i pewnie wyszedł, bo posłyszałam, że zamykał drzwi w saloniku, a 
potem od razu odjechał. Z nikim się nie żegnał. Po prostu wskoczył na konia i 
pewnie popędził do Żubrówki. Co teraz będzie? - Nie wiem. - Trinidad oparła się 
o poręcz łóżka. - Biedna Pola. On rzeczywiście wrócił za późno. ****** Szczęsny 
Wintofft przez cały następny tydzień nie pokazywał się w Kontkach, aż Walery, 
zaniepokojony o zdrowie sąsiada, pojechał któregoś wieczoru do Żubrówki. Pola 
schodziła na obiad i na kolację, jak gdyby nic się nie stało. Trinidad nie mogła 
oderwać wzroku od jej lewej ręki, gdzie na serdecznym palcu nie było 
pierścionka. Ciotki i pani Aldona rówież to zauważyły, nikt jednak nie miał 
odwagi pytać. - Sąsiad pewnie chory - biadała ciotka Aniela. - Ostatnio bardzo 
źlewyglądał. - Musisz go odwiedzić - dodała pani Aldona. Trinidad była pewna, że 
Wintofft nigdy już nie pokaże się w Kontkach, a Waleremu przypuszczalnie wyjawi 
powód swojej nieobecności. Musiał przecież jakoś usprawiedliwić zerwanie tak 
serdecznych i bliskich dotąd stosunków. Walery był bardzo zajęty, prosił więc 
panią Aldonę, by odkryła przed domownikami rzeczywisty powód nieobecności 
sąsiada. Pani Aldona najpierw wezwała do siebie Trinidad. - Paulina ma rację - 
powiedziała, gdy usiadły na kanapie w jej pokoju. - Z Polą jest coś bardzo 
niedobrego. Zerwała zaręczyny, oskarżając Wintoffta o podeptanie honoru Polaka. 
Czy możesz to zrozumieć? Przecież to czysta wariacja, jak mówi Paulina. - I co 
jeszcze Szczęsny powiedział Waleremu? - spytała Trinidad, nie wyjawiając 
niedyskrecji Natalki. - Prawdę. Zwróciła mu pierścionek, powiedziała, że nim 
gardzi, że jest tchórzem. A przecież nie on prosił o łaskę, ale jego ciotka. On 
o nic nie prosił, bo o niczym nie wiedział. Byłby jednak szaleńcem, gdyby nie 
skorzystał. To piekło, co on przeszedł. Piekło. - Mój Boże - westchnęła 
Trinidad. - Był w strasznym stanie, okropnie przybity. Uważa, że nie powinien 
pokazywać się między ludźmi, straszy ich tylko swoim kalectwem. Próżno Walery 
tłumaczył, przekonywał, nic jednak nie wskórał. Wuj Alojzy twierdzi, że trzeba 
go zostawić jakiś czas w spokoju, aż przyjdzie do siebie i zrozumie. - Myślę, że 
jeśli kocha Polę, to zerwanie jest dla niego ciosem bardzo bolesnym - zauważyła 
Trinidad. - Nie wiem już, czy ją kocha - pani Aldona wzruszyła ramionami. - I 
czy ją w ogóle kochał. Zaręczono ich, stanowili rzeczywiście piękną parę. On 
brunet o zielonych oczach, ona jasna blondynka. Oboje zapaleni jeźdźcy. Żebyś 
widziała Polę w czarnej amazonce z tym jasnym warkoczem... I on, taki zgrabny, 
elegancki... Może nie łączyło ich nic głębszego. Dałby to Bóg. Ból jego byłby 
wówczas nie tak ostry. Spełnił przecież swój obywatelski obowiązek. Poszedł do 
powstania. Bił się, był ranny, dostał się do niewoli. Skazano go na dożywocie i 
prawie cztery lata spędziłw piekle. W piekle - tak powiedział Waleremu - bez 
żadnej nadziei, oczekując z utęsknieniem śmierci. I gdy wyciągnięto go - dzięki 
ciotce - z syberyjskich kazamatów, miałby się uważać za "zdrajcę sprawy 
polskiej", jak mu to Pola w twarz rzuciła? To przecież nonsens. - Nonsens - 
potwierdziła Trinidad. - Jedyna nadzieja, że czas go uleczy - zakończyła rozmowę 
pani Aldona. Trinidad nie była tego taka pewna. Czas nie kładł kojącej ręki na 
niektóre rany. Były wśród nich takie, które wciąż krwawiły, jak pierwszego dnia. 
Wszyscy więc wiedzieli, co się stało, ale nikt nic nie mówił. Pani Aldona długo 
tak nie wytrzymała. Pewnego popołudnia kazała zaprząc do powoziku i wraz z mężem 
pojechała do Żubrówki. Wrócili na kolację we troje, obok powoziku jechał bowiem 
wierzchem Szczęsny Wintofft. Zaraz podano do stołu - czekano tylko na powrót 
gospodarzy, Wintoffta chciano posadzić na jego zwykłym miejscu między panią 
Aldoną a Polą, lecz Pola usiadła tam, gdzie siedziała przed powrotem 
narzeczonego, o dwa krzesła dalej. Gość ogólnym ukłonem powitał zebranych i 
wyglądało, że wszystko jest w porządku. - Zmusiłam go do przyjazdu - zwierzyła 
się pani Aldona Trinidad. - Za nic nie chciał opuszczać domu. Ale przemówiłam mu 
do rozsądku. Pola na szczęście zachowuje się jak należy. Wobec tego cieszymy 
się, że mi się udało. Trinidad ukradkiem obserwowała gościa. Walery i wuj Alojzy 
wciągali go do rozmowy i tak powoli jego wizyty w Kontkach stały się rzeczą 
normalną, z tą tylko różnicą, że obecnie zawładnęła nim Natalka. Wintofft chyba 
wdzięczny był dziewczynce za jej sympatię i rad z jej towarzystwa. Grali w serso 
pod okiem Madame Compotte, chodzili na spacery - czasem przyłączyła się do nich 
Trinidad - zbierali owoce w sadzie, wczesnym rankiem wybierali się na grzyby, a 
Natalka oznajmiła matce, że jeśli Szczęsny nie ożeni się, dopóki ona nie 
dorośnie, to jest zdecydowana poślubić sąsiada. "Jestem w nim zakochana" - tak 
powiedziała. Pola trzymała się raczej na uboczu, ale czasem w salonie 
przyłączała się do ogólnej rozmowy, a Wintoffta traktowała jak starego znajomego 
- znali się przecież od dziecka - który jednak nie zyskał jej specjalnych 
względów. Wydawało się więc, że wszyscy zaznają już jakiego takiego spokoju, gdy 
Kazio Hygin wrócił pewnego dnia z Nowogródka ze straszną wiadomością. - Z 
rozkazu gubernatora wszyscy posiadacze ziemscy winni udowodnić swoje 
szlachectwo. - Usta mu się trzęsły, miął w rękach czapkę. - Nieszlachcice lub 
szaraczkowi zostaną wcieleni do wojska, a kobiety, dzieci i starcy przesiedleni 
w głąb Rosji. Boże, co z nami będzie! - Uspokój się. - Kontkowski wziął papier, 
który chłopiec mu podawał. - Hyginowie są skromną szlachtą, ale szlachtą. Nic 
wam nie grozi. Wuj Alojzy był przeciwnego zdania i okazało się, że miał rację. - 
Czyż nie widzicie, że to zarządzenie pozwala na największe nawet nadużycia? Jest 
specjalnie po to wydane. Rosja potrzebuje żołnierzy. Trudno jej stłumić 
powstanie w Gruzji. Idą tam dziesiątki pułków i dywizji. A jak naszych wezmą w 
sołdaty, to na dwadzieścia lat i od razu poślą ich na Kaukaz. - Niech tylko wuj 
nie mówi tego Kaziowi - przestraszyła się pani Aldona. - Biedny chłopiec 
zamartwia się nie o siebie, ale o brata i o matkę. - Jeśli są szlachtą... - 
zaczęła Trinidad. - Mogą sobie być, ale to szaraczkowi. Łatwo ich zniszczyć. 
Tacy Kontkowscy nie potrzebują obawiać się, co z Kontów to magnaci, zresztą ich 
już nie ma, a Walery też pan z panów i może spać spokojnie. Za to Kazio... - 
Trzeba go ratować - zawołała Trinidad. - Musi przecież być jakiś sposób. 
Szczególnie jeśli gubernator nadużywa władzy i nie trzyma się przepisów. - 
Przepisy w tym wypadku nie mają znaczenia - trząsł głową wuj Alojzy. - Chodzi o 
wyniszczenie Polaków. - A... Szczęsny Wintofft? - Trinidad mocno biło serce, gdy 
zadawała to pytanie. - Czy jemu coś grozi? - Nie - uspokoił ją Kontkowski. - 
Wintofftowie od wieków osiadli w Polsce. Mają indygenat.Jego ciotka to niemiecka 
hrabina. Stąd wysokie koligacje. Tylko dzięki temu wrócił z Sybiru. Trinidad nie 
mogła znieść pewnego rodzaju fatalizmu, z jakim jej nowa rodzina poddawała się 
absurdalnym w jej pojęciu zarządzeniom. Należy walczyć - myślała. - Kazio Hygin, 
jego brat i matka nie mogą zginąć tylko dlatego, że jakiś podły gubernator zbyt 
gorliwie wypełnia carskie rozkazy. Sytuacja Hyginów była rzeczywiście tragiczna. 
Gdy brat Kazia stawił się w Nowogródku z żądanymi papierami, gruby urzędnik z 
orderem na mundurowej kurtce podarł przedstawiony mu dokument i śmiejąc się 
grubiańsko wrzucił do kosza. Kazio pojechał na dwa dni do domu, a gdy wrócił, 
wyglądał, jakby wstał po ciężkiej chorobie. Trinidad poszła na poszukiwanie wuja 
Alojzego. Staruszek siedział w bibliotece nad gazetą. - Co tam, dziecko? - 
Podniósł na nią wzrok. - Ot, widzisz, jakie u nas smutki. Człowiek nie wie dnia, 
ani godziny, nie wie, co mu spadnie na głowę i kiedy. - Wuju, przyszłam po radę. 
- Po radę? Do mnie? A w czym ja ci mogę radzić? - W ratowaniu Kazia i jego 
bliskich. - Moje dziecko, tu nikt nie poradzi. Kazio nie ma ciotki hrabiny. Żeby 
w herbie miał siedem pałek, to co innego, ale on skromny, choć szlachectwo 
stare, bo z czasów wojen tureckich. - Jakim prawem więc ten urzędnik... - 
zaczęła. - Urzędnik zasługuje się na drugi order. Ja na miejscu Kazia uciekłbym 
za granicę. - Ale jego rodzina... - Cóż, matka nigdzie nie ucieknie, to prawda. 
Zresztą może ją zostawią. Tutejsi czynownicy łasi na pieniądze. Za łapówkę wiele 
można zyskać. Chyba Walery pomoże. - A jeśli nie uda się przekupić tego 
urzędnika? - Na to nie ma rady. - Tak nie można! - krzyknęła. - Trzeba coś 
robić, a nie siedzieć i czekać. Chcę właśnie w tej sprawie wuja rady. Pamięta 
wuj, jak opowiadałam o spotkaniu hrabiego Butieniewa? - Pamiętam. - Popatrzył na 
nią spod okularów. - Ale co to ma do rzeczy? - Spotkałam go jeszcze raz. Myślę, 
że nie odmówiłby mi swojej pomocy. Jak wuj myśli, czy on coś mógłby uczynić dla 
Hyginów? - Może i mógłby, gdyby zechciał. - On... zechce. - Taka jesteś pewna? - 
Tak. Wuj Alojzy złożył gazetę, schował okulary do futerału i wstał. - Chodźmy do 
Walerego - powiedział, otwierając przed dziewczyną drzwi do biblioteki. Trinidad 
pozostawiła wujowi trud poinformowania brata o jej znajomości z Rosjaninem. - I 
wyobraź sobie, że jest pewna, rozumiesz, pewna, że jej nie odmówi - zakończył 
dość długą tyradę. - I co ty na to? - No cóż. - Kontkowski siedział chwilę 
milcząc, jak gdyby się namyślał. - Mam nadzieję, Trini, że w rozmowie z nim nie 
byłaś nieostrożna. - Byłam - Trinidad spojrzała prosto w oczy brata. - 
Powiedziałam mu wszystko, co o nim myślę, w związku z przyjęciem darowizny 
Kontów. I w ogóle o Rosjanach... Ale on jest przyzwoity, nie potrzebujesz się 
obawiać. - Trini, Trini - kręcił głową Kontkowski. - Powinienem był cię 
uprzedzić, nie spodziewałem się jednak, że będziesz rozmawiać z Rosjaninem. - 
Skąd mogłam wiedzieć, że jest Rosjaninem? Mówiliśmy po francusku. Słuchaj, 
Walery, ojciec Hieronim, tak samo jak mój ojciec, przybył do Hiszpanii z armią 
Napoleona. Francuzi zachowywali się okropnie, "jak barbarzyńcy" - tak mówił 
dziadek. A jednak ten napoleoński oficer, zostawszy zakonnikiem, pokochał 
Hiszpanię. Przybył do niej jako wróg, a teraz już tyle lat jest jej 
najwierniejszym synem. Hrabia Butieniew, choć Rosjanin, wcale nie musi być 
podłym łotrem. Walczył przeciw powstaniu, bo jest rosyjskim oficerem i to był 
jego obowiązek. Nie można go za to potępiać. Ja potępiam go wyłącznie za 
przyjęcie Kontów. Ale jeżeli nie mógł odrzucić carskiej łaski... To wszystko 
jest bardzo skomplikowane. Nie zapominaj, że ja jestem Hiszpanką i te sprawy 
odczuwam inaczej niż ty. Chciałabym uratować rodzinę Hyginów. Wydaje mi się, że 
w tym celu powinnam wykorzystać znajomość z hrabią. - Zgódź się, Walery - wuj 
Alojzy ciężko wzdychał. - Niech popróbuje, a nuż się uda. - Jak zamierzasz z nim 
się spotkać? - spytał rzeczowo Kontkowski. - Proszę cię, każ Wasylowi zaprząc do 
powozu i poproś Madame Compotte, by mi towarzyszyła. - Tak, Walery, tak będzie 
najlepiej - przytaknął wuj Alojzy. - I pojedziesz do Kontów? - Walery nie był 
zupełnie przekonany o słuszności tego pomysłu. - Sama? - Z Madame Compotte - 
zniecierpliwiła się. - Przynajmniej zobaczę pałac w Kontach, choćby tylko z 
zewnątrz - dodała z uśmiechem. - Bądź spokojny, nie wysiądę z powozu, poproszę 
hrabiego, by do mnie wyszedł. Ach, Walery, przecież mnie nie zje. Madame 
Compotte będzie cały czas przy mnie. - Dobrze - powiedział Kontkowski 
niechętnie. - Ostatecznie musimy zrobić wszystko, by ratować Hyginów. Kazio od 
zmysłów odchodzi. Gdy Wasyl usłyszał, dokąd ma wieść panienkę, nie potrafił 
powstrzymać się od bardzo niestosownej do jego pozycji uwagi. - Do Kontów? 
Panienkę wieźć do Kontów? Do grafa? - Do grafa, Wasylu, trzeba ratować Kazia 
Hygina i jego rodzinę. - Słyszał, ja słyszał. Pan mówił. A co graf...? - 
Zobaczymy - ucięła. - Jedźmy, Wasylu. Madame Compotte usadowiła się obok 
dziewczyny i Trinidad, mając ją przy sobie, starała się nie myśleć o niezręcznej 
sytuacji, w jakiej wkrótce przyjdzie jej się znaleźć z własnej przecież woli. 
Spokój Francuzki koił jej nerwowe podniecenie. Zresztą hrabia był światowcem i 
nie potrzebowała obawiać się despektu z jego strony. Przejechano niewielki las, 
potem groblą wśród podmokłych łąk wydostano się na bity gościniec, potem znowu 
był las, raczej zagajnik, w końcu wjechano na niewysoki wzgórek, skąd wzrokiem 
można objąć wielki szmat ziemi. - O, tam, widzi pani? - Madame Compotte wskazała 
rozległą plamę zieleni. - To Konty i park za pałacem. Aleja ze starych wiązów i 
grabów otuliła ich złocistym cieniem lekko już żółknących liści. Gdy stanęli 
przed podjazdem, pałac wydał się wymarły. Nikt nie wybiegł na spotkanie, widać 
nigdy nie oczekiwano tu gości. Wasyl odwrócił się pytająco do panienki, ale 
Trinidad powiedziała tylko: - Poczekamy. Czekali krótko. Po chwili między 
kolumnami portyku ukazał się wyrostek w liberyjnej kurtce, wytrzeszczając oczy 
to na powóz i gości, to na konie i Wasyla. - Cóż ty, Kościnka - zaczął Wasyl. - 
Idzi prosić grafa. Chłopiec zniknął we wnętrzu domu, a gdy wrócił, miał 
nieszczęśliwą minę. - Nie ma grafa - ledwie zdołał wybełkotać. - Pojechał konno. 
- W którą stronę? - Trinidad wychyliła się z powozu. - Tam - machnął ręką na 
drogę, z której przybyli. - Wracajmy - zdecydowała. Madame Compotte czuła się 
zawiedziona, miała jednak jeszcze nadzieję, że nie pojechały na próżno. - Wasyl 
zna tego chłopca? - spytała Trinidad. - Nu, jakże, od urodzenia. - Cała dawna 
służba została w Kontach - zauważyła Madame Compotte. - Nie narzekają. Gdy pięli 
się na wzgórek, ze szczytu zjeżdżał jeździec na karej klaczy. - Wot i graf. - 
Wasyl wstrzymał konie. Trinidad rada nawet była z takiej sytuacji. Dużo mniej 
krępujące było spotkanie "grafa" na drodze niż u drzwi jego domu. Butieniew 
zerwał kapelusz i podjechał do drzwiczek powozu. - Byłyśmy u pana - powiedziała 
Trinidad. - Żałuję, że nie zastały mnie panie w domu. Może zechcą panie 
zawrócić? - Nie, dziękujemy. - Trinidad spojrzała śmiało w rozbłysłe nagle oczy 
Rosjanina. - Chcę pana prosić o pomoc. - Zawsze jestem do pani dyspozycji. - 
Panie hrabio... chodzi o to nowe zarządzenie gubernatora... - Chyba to państwa 
nie dotyczy - uśmiechnął się. - Nie, ale dotyczy młodego człowieka, który pomaga 
memu bratu w gospodarstwie, i jego rodziny. To bardzo przyzwoici ludzie, 
Hyginowie, drobna szlachta. I nie brali udziału w powstaniu - dodała spuszczając 
oczy. - Matka wdowa, starszy syn gospodarzy na niewielkim folwarku, młodszy 
przydatny memu bratu. Obawiam się... - Niech się pani nie obawia - przerwał. - 
Dziękuję panu - zarumieniła się pod jego gorącym spojrzeniem. - Nie będziemy 
dłużej pana zatrzymywać. Jedźmy, Wasylu. Gdy po chwili odwróciła się, on ciągle 
stał w tym samym miejscu z kapeluszem w ręku. - Możemy być spokojni o los 
Hyginów - westchnęła z ulgą Madame Compotte, która bardzo się przejmowała 
nieszczęściem, jakie zawisło nad tą zacną rodziną, a spojrzawszy bokiem na 
Trinidad, dodała: - Dobrze zrobiłyśmy, że pojechałyśmy. Ma pani nad hrabią 
władzę chyba większą niż sam car. Zobaczyła więc Konty, dom Poli. Piękny dom, 
właściwie pałac z kolumnowym gankiem, o wysokich oknach i wyniosłej fasadzie. 
Wyobrażała sobie wnętrze tej pańskiej siedziby, urządzenie pokojów, stare meble, 
portrety, książki, obrazy, dywany. Od wielu pokoleń rodzinny dom Kontkowskich, 
pełen wszelakiego dobra i pamiątek. A teraz... Hrabia Butieniew ożeni się 
wreszcie i zjedzie tu piękna panna z Petersburga. Naturalnie Konty będą 
wyłącznie letnią rezydencją młodej pary. W zimie pani zanudziłaby się w 
"wiejskiej głuszy", tym bardziej że nie miałaby tu innego towarzystwa oprócz 
męża. Właściwie to hrabia Butieniew nie powinien nawet chwalić się przed żoną 
tak wspaniałą rezydencją wiedząc, co ją tu czeka. Nie naraziłby jej przecież na 
nudy czy afronty tutejszego ziemiaństwa. Jaki więc będzie los Kontów? Te ziemie 
uprawne należące do majątku, lasy, ten piękny pałac i przypuszczalnie równie 
piękny park, co się z nimi stanie? Co z tym wszystkim pięknem i dobrem uczyni 
czas? Miała o czym rozmyślać. Myślała również o obecnym właścicielu tych dóbr i 
o władzy, jaką dała jej nad nim jego miłość. Walery przekazał Wasylowi, by 
milczał o celu wizyty panienki. Dyskrecji Madame Compotte można było być pewnym. 
Francuzka ze zwykłym jej taktem nie poruszyła więcej tego tematu. Wuja Alojzego 
i brata Trinidad zawiadomiła krótko o pomyślnym załatwieniu sprawy. Był to 
jednak dopiero "pierwszy etap", reszta zależała już od umiejętności 
dyplomatycznych hrabiego, od pozycji, jaką zajmował w wojsku, i od stosunków 
łączących go z gubernatorem. Była jednakże pewna powodzenia. Wiedziała, że 
hrabia uczyni wszystko, by ją zadowolić. Rzeczywiście. Po kilku dniach żandarm 
przywiózł Hyginom pismo, w którym uznawano ich szlachectwo, a co za tym idzie 
ich prawa do posiadania folwarku. Kazio odżył. Nie wiedział jednak, komu 
zawdzięcza ocalenie, przypuszczał, że to Walery wstawił się za nim u władz 
gubernii i dziękował gorąco Kontkowskiemu za - jak się wyraził - "uratowanie ich 
od zguby". Trinidad postanowiła, korzystając z ostatnich ciepłych dni, wybrać 
się do lasu. Pragnęła spotkać hrabiego, by złożyć mu swoje własne podziękowanie. 
Będąc jeszcze na drodze, z daleka usłyszała ujadanie Gwida, a po chwili pies 
wypadł z lasu i sadził wielkimi susami na jej spotkanie. Powitanie było 
wyjątkowo czułe i serdeczne z obu stron. Szła naprzód z ręką na głowie Gwida, 
oczekując pojawienia się pana. Ale pan nie wyszedł jej naprzeciw, czekał na 
polanie. - Chciałam panu podziękować - podniosła na niego oczy. - Wszystko pan 
doskonale załatwił. Cała rodzina Hyginów jest szczęśLiwa, choć nie wie, komu to 
zawdzięcza. - Bardzo jestem rad, że pani ze mnie zadowolona. Może choć trochę 
okupię swoje winy. - Nie mówmy o tym, panie hrabio. - Nie mogę sobie darować, że 
wówczas mnie nie było w domu. - Och, to nic. Zobaczyłam pałac w Kontach. Tyle o 
nim słyszałam. - Pałac jest bardzo piękny - zauważył. - I wart obejrzenia. 
Gdybym był w domu... - Nie, nie, nie weszłabym przecież do środka. Byłam tylko w 
towarzystwie Madame Compotte, to guwernantka mojej siostrzenicy - dodała 
wyjaśniająco. - Znam, przynajmniej ze słyszenia, wszystkich mieszkańców Kontków. 
Moja służba to służba poprzednich właścicieli. Lubi rozprawiać o dawnych 
czasach... i o dawnych mieszkańcach pałacu. A również i o pani. - O mnie? - Pani 
osoba jest sensacją numer jeden w tej okolicy. Nawet pani nie wie, jaką cieszy 
się sławą. - Cóż mogą o mnie mówić? Nic o mnie nie wiedzą. - Myli się pani. 
Wiedzą na przykład, że darzy pani... sympatią panicza z Żubrówki - jak tu 
nazywają pana Wintoffta. - Sympatią? - Zaczerwieniła się z irytacji. - Co też 
pan mówi? Bardzo go lubię, to prawda, ale my wszyscy... Kto rozsiewa takie 
plotki? - Służba. O czymże mają mówić, jak nie o swoich chlebodawcach? To jest 
temat najbardziej interesujący. Mówią więc o pani spacerach z panem Wintofftem, 
o rozmowach... - To są zwykłe towarzyskie spotkania - oburzyła się. - I nigdy 
nie jestem z nim sama. Był narzeczonym mojej kuzynki i dlatego bywał często w 
Kontkach. - Był - powtórzył z naciskiem. - Ale już nie jest. Prawda? - Nie jest 
- przytaknęła. - I o tym też panu doniesiono - dodała z goryczą. - Zaiste, 
dobrych ma pan informatorów. - Miałem rację utrzymując, że mężczyzna bez oka ma 
dużo więcej szans, by wydać się bardziej interesującym, niż taki zwykły 
śmiertelnik z dwojgiem oczu jak ja. - Panie hrabio - popatrzyła na niego 
uważnie. - Nie rozumiem, o co panu chodzi. - Czy mam wyrazić się jaśniej? Czy 
nie widzi pani, że jestem zazdrosny? Pan Wintofft może co dzień panią widywać, 
rozmawiać z panią, siedzieć obok pani przy stole, podczas gdy ja... Nienawidzę 
go - wyrzucił gwałtownie. - Teraz wiem. - Cofnęła się o krok. - Postąpiłam 
bardzo nieostrożnie, prosząc pana o pomoc. Gdyby chodziło o mnie, nigdy bym o 
nic dla siebie nie prosiła, ale leżała mi na sercu niedola biednych ludzi, 
której tylko pan mógł zaradzić. Poza tym nie ma pan żadnych praw do mojej osoby. 
I nic panu nie jestem winna, prócz wdzięczności. - Nic mi pani nie jest winna. - 
Bolesny grymas wykrzywił mu usta. - Pan Wintofft jest romantycznym bohaterem, 
zupełnie jak z poematu lorda Byrona. Wyobrażam sobie, co opowiada o swoich 
nieszczęściach. - Myli się pan - mimo woli podniosła głos. - Szczęsny Wintofft 
nic nie mówi o swoich, jak pan to nazwał, "nieszczęściach". Nie chce wspominać 
przeszłości. Jest zbyt straszna. Czy pan to rozumie? - Rozumiem - zaśmiał się 
urągliwie. - Ma rację, że nie pragnie wracać pamięcią do tamtych przeżyć. 
Kozackie nahajki na zawsze naznaczyły jego jaśniepańskie plecy. A oko... 
Odwróciła sięi pędem wypadła z polany. Biegła, obijając się o zagradzające drogę 
drzewa, nic nie widząc, słysząc jedynie głośne sapanie biegnącego obok niej psa. 
Bo Gwido towarzyszył jej wiernie, jak gdyby czuł, że stało się coś złego. Hrabia 
dogonił ją na skraju puszczy. Zastąpił jej drogę i zmusił, by się zatrzymała. - 
Wiem, że pogrążyłem się już zupełnie w pani oczach - powiedział zdławionym 
głosem. - Ale nie mogłem się opanować... To było silniejsze od mojego dobrego 
wychowania. Widzi pani, pod powłoką kultury jestem barbarzyńcą. Takim samym 
barbarzyńcą, jak ci, którymi pani gardzi. Czy może mi pani przebaczyć? - Uczynił 
gest, jakby chciał ująć jej dłoń, ale ona oparła rękę na psiej głowie. - 
Przebaczam panu - drżała jeszcze po szybkim biegu. - Często mówimy słowa, 
których późNiej żałujemy. Pamiętam jedynie o pana dobrym uczynku, reszta musi 
iść w niepamięć. Całą drogę przebyli w milczeniu. Gwido poszczekiwał, może w ten 
sposób zachęcał ich do rozmowy, trącał nosem to jego, to jej rękę. Ale oni 
milczeli. Trinidad jeszcze się nie uspokoiła po przebytym wzruszeniu. Obraz 
Szczęsnego Wintoffta chłostanego kozacką nahajką nie opuszczał jej wyobraźni. 
Widziała to tak jasno, jak gdyby była świadkiem podobnej egzekucji. O niczym 
innym nie mogła myśleć. Wintofft wydany w ręce siepaczy. Zapomniała nieledwie o 
towarzyszącym jej mężczyźnie. Przed parkową furtką przystanęła i spojrzała na 
niego z roztargnieniem. - Do widzenia panu. - Do widzenia, Mademoiselle. - 
Ukłonił się jak zwykle, po czym szybko odszedł. Wyglądało to, jak gdyby od niej 
uciekał. Plecy Wintoffta naznaczone na zawsze hańbiącym piętnem. Ale czy 
hańbiącym? I oko... Co się stało z okiem? W jak okrutny sposób je stracił? Boże, 
co ten człowiek wycierpiał! A Pola tak po prostu, zwyczajnie, zerwała z nim 
zaręczyny, jak gdyby chodziło o odmowę wzięcia udziału w balu czy pikniku. A 
jeżeli on wierzył w jej miłość, czerpał z niej siły do przetrwania? Nie 
słuchała, o czym mówiono przy kolacji, wcześnie poszła do siebie. Chodząc po 
sypialni, wyobrażała sobie życie więźniów na Sybirze. Muszę dowiedzieć się 
wszystkiego - postanowiła. - Chcę wiedzieć, jaka była egzystencja Szczęsnego 
Wintoffta przez cztery lata spędzone na katordze. Nie wolno jednak pytać wprost, 
on przecież nic nie mówi, pragnie zapomnieć. Po co więc przypominać to, co już 
minęło i nie wróci. Czy na pewno nie wróci? Czy w kraju rządzonym kaprysem 
wschodniego satrapy można żyć bezpiecznie, układać plany na przyszłość, myśleć o 
tym, co będzie? I czy to w ogóle na ziemi możliwe? I znowu zatęskniła za 
"domem", czyli za Hiszpanią. Wyciągnęła wszystkie listy ojca Hieronima, ułożone 
starannie w drewnianej szkatułce. Ojciec Hieronim był łącznikiem między jej 
obecnym życiem a Hiszpanią. Polska i Hiszpania to dwa odrębne światy. Tylko 
ojciec Hieronim wiedział wszystko o Hiszpanii. Dla mieszkańców Kontek była to 
zaprawdę terra incognita, w całym tego słowa znaczeniu. Z kim mogłaby się 
podzielić wspomnieniami, znajdując zrozumienie? Dla nich było najzupełniej obce 
to wszystko, co stanowiło do niedawna treść jej życia. - Wrogowie... Tak długo 
ich nienawidziła. Była głupia, wie teraz, jacy to dobrzy i szlachetni ludzie i 
jak bardzo godni są współczucia i litości. Wojna domowa w Hiszpanii jest niczym 
w porównaniu z tym, co oni znieśli i znoszą, i co jeszcze może będą musieli 
znieść. Mała Izabela i don Carlos, walka o tron pomimo wszystko, pomimo ofiar i 
przelanej krwi współbraci. Jakże to niskie w porównaniu ze szczytnym ideałem 
wolności, o który walczą Polacy. Czyż kuzyn Manuel nie miał racji, gdy 
twierdził, że mu najzupełniej obojętne, kto ma rządzić Hiszpanią, Izabela, czy 
don Carlos? Czy warto zabijać i ginąć dla takiej sprawy? W ostatnim liście 
ojciec Hieronim donosił o nowych zwycięstwach krystynów. "Może wreszcie 
Hiszpanie zmądrzeją - tak napisał - a don Carlos w inną stronę skieruje 
nagromadzoną w nim energię". Kastylia, na szczęście, w dalszym ciągu znajduje 
się poza sceną wojny. Na północy jednak walki nie ustają. Rozmyślania te 
przerwało wejście Tani. Dziewczyna kręciła się po sypialni i widać było 
wyraźnie, że chce coś powiedzieć, ale brak jej odwagi. - Łóżko przygotowane - 
oznajmiła wreszcie. - Czy panienka jeszcze mnie potrzebuje? - Nie, Taniu, 
dziękuję, możesz iść spać. - Słyszałam, co mówią w Kontach. - Tania przystanęła 
przy drzwiach z ręką na klamce. - A co mówią? - Trinidad spojrzała na dziewczynę 
pytająco. - Że panienka tam była. Z madamą. - Byłam. - Trinidad nie okazała 
zdziwienia. - Chciałam koniecznie zobaczyć pałac. Tyle o nim słyszałam. - Ale 
grafa nie było w domu. - Nie było. To może i lepiej. Do środka i tak bym nie 
weszła, ale pałac widziałam. Piękny. - Bardzo piękny - przytaknęła Tania. - Park 
też piękny. - Może, jak graf na zimę wyjedzie, będę mogła zwiedzić cały pałac. - 
O, tak - ucieszyła się Tania. - Pan rządca wszędzie panienkę oprowadzi. On tam 
pilnuje, żeby nic nie wywieziono - dodała zniżając głos. - Dla panienki Poli. On 
wierzy, że ona tu wróci. - Czy służba lubi hrabiego? - Nawet bardzo. To ludzki 
pan. Łatwo go zadowolić. Kucharka mówi, że nigdy nie grymasi i wszystko mu 
smakuje. Ale pani Marcjanowa to bardzo dobra kucharka. Państwo sprowadzili ją aż 
z Warszawy. Już wiele lat temu. - I cała dawna służba została u grafa? - Tak. 
Nie ma tylko Koli. - Któż to taki Kola? - Kola najlepiej znał się na koniach. - 
A co się z nim stało? - Nie wiadomo. Przepadł. Poszedł z paniczem do powstania i 
nie wrócił. O paniczach też nic nie wiadomo. Może jakim cudem który ocalał i 
wróci, jak panicz z Żubrówki. Rodzice panienki Poli nie mogli dowiedzieć się 
niczego, choć pytali, słali po wiadomości i nie żałowali pieniędzy. - To ty, 
Taniu, znasz kogoś z Kontów? - Moja ciotka była tam pokojową i została. Dba o 
wszystko. Jak grafa nie ma, przewietrza pokoje, odkurza meble, pilnuje, by 
trzepano dywany. Tam tylko graf mieszka, nikogo więcej z państwa nie ma. Nikt u 
grafa nie bywa. To Rosjanin. - Często widujesz się z ciotką? - Od czasu do 
czasu. Ona biedna, smutna. Kola to jej syn. Mleczny brat młodszego panicza. Pani 
słabowała, jak narodził się panicz Piotr, a moja ciotka miała właśnie syna. I 
tak wykarmiła ich obu, swego Kolę i panicza Piotra. Kola zawsze był przy 
paniczu. Panicz bardzo był do niego przywiązany. Od maleńkości razem. 
Dowiadywała się oto coraz więcej o Kontach i o mieszkańcach pałacu. Wuj Alojzy, 
którego spytała nazajutrz o Kolę i o panicza Piotra, nie mógł jednak udzielić 
jej bardziej wyczerpujących informacji. - Przed powstaniem mieszkałem u siebie, 
daleko stąd, a w Kontach bywałem dość rzadko. Pamiętam obu synów, Tadeusza i 
Piotra, ale Koli nie przypominam sobie. Przypuszczalnie musiałem go widzieć, 
jeśli był mlecznym bratem Piotra, tak, coś sobie przypominam, ale Walery więcej 
ci o tym opowie. Zapytała więc brata, gdy po dwóch dniach znalazł nareszcie dla 
niej więcej czasu. Przy stole nie chciała o to pytać, ze względu na Polę. - 
Owszem, pamiętam tego chłopca. Kola... wyrósł na bardzo przystojnego młodzieńca. 
Muszę ci nawet powiedzieć, że urodą zakasywał synów stryja Mieczysława. 
Stryjenka była tak dobra, tak ją wzruszało to "mleczne braterstwo" Piotra i 
Koli, że chłopiec uczył się razem z paniczami i ciągle przebywał w pałacu. Nasz 
ojciec nieraz ostrzegał, ale stryjostwo nie brali poważnie jego przestróg. 
Wiesz, w tym Koli było coś fałszywego, ale jakoś nikt tego nie zauważał, byli 
przyzwyczajeni do jego ciągłej obecności. "Nasz trzeci syn" - tak nawet nazywała 
go stryjenka. - A dlaczego ojciec był innego zdania? - spytała zaciekawiona 
opowiadaniem. - Ojciec miał rację - powiedział Walery poważnie. - Kola został 
wyrwany ze swego naturalnego środowiska. Dopóki był dzieckiem, krzywda nie 
wydawała się jeszcze tak wielka i łatwo ją było naprawić. Ale gdy dorósł... 
Przecież nie mógł wieść w nieskończoność takiego życia. Z pewnością zapragnąłby 
niezależności, stryj Mieczysław zamierzał go nawet wyposażyć, dać jakiś folwark, 
żeby mógł się ożenić i rozpocząć swoją własną, normalną egzystencję. Czy 
wyobrażasz sobie los tego chłopca przywykłego do salonów i do zbytku, który 
raptem musiałby zająć się ciężką pracą na roli, by wyżywić siebie i rodzinę? Był 
na tyle inteligentny, że z pewnością zdawał sobie sprawę z tego, co go kiedyś 
czeka. Nie mógł wiecznie być towarzyszem Piotra do zabaw i do nauki. Poszedł z 
nimi do powstania, to bardzo ładnie, i jeżeli zginął, w jego sytuacji jest to 
najpewniej najlepsze, co mogło go spotkać. - Och, Walery, dlaczego tak mówisz? 
Biedny Kola. - Masz rację, biedny. Kola to właściwie postać tragiczna. 
Zwichnięte życie. Ale było w nim coś, co psuło ogólną harmonię rysów. Może to 
wyraz ust albo oczy... Nie wiem. Myślę, że już od dawna narastał w nim bunt i 
żal, że nienawidził stryjostwa i paniczów, tylko bardzo nad sobą panował i 
przywykł do udawania. Może się mylę, może krzywdzę jego pamięć. Jeżeli poległ 
jak bohater, to z pewnością nie mam racji. Ale zawsze uderzało mnie w nim coś 
fałszywego, jakaś obłuda. Ale stryj Mieczysław tylko śmiał się, a już stryjence 
to nie wolno było nawet wspomnieć o tak niecnych podejrzeniach. Wiesz, Pola też 
niezbyt go lubiła, a on jej nadskakiwał. Może nawet był w niej zakochany. Choć 
człowiek tego typu nie jest zdolny do bezinteresownych uczuć. Nim raczej 
kierowała ambicja. - A jego rodzice? - Ojciec skromny oficjalista; po jego 
przedwczesnej śmierci stryjenka wzięła wdowę z dzieckiem do siebie i tak się 
zaczęło. - To ciotka Tani - zauważyła Trinidad. - Tak, rodzona ciotka. - Tania 
mówi, że była pokojową, a teraz dba o porządek w pałacu i jak hrabia wyjeżdża, 
to utrzymuje pokoje w czystości. A w ogóle to dziwne, że Rosjanie, zabrawszy 
majątek, zostawili dawną służbę. - A cóż służba? W powstaniu udziału nie brała. 
Hrabia Butieniew specjalnie pragnął, by dom był prowadzony na odpowiedniej 
stopie, a któż lepiej niż dawna służba, znająca pałacowe zwyczaje, potrafiłby to 
zrobić? A tak obie strony są zadowolone. Hrabia jest doskonale obsłużony, a ci, 
co mu służą, pozostali na miejscu, które od lat przywykli uważać za swój dom. - 
I o braciach Poli nic nie wiadomo? - Nic. Jeżeli nie zginęli w bitwie, dostali 
się do niewoli. W takim razie są na Sybirze. - Czym to się wszystko skończy? - 
pokręciła głową. - Niczym dobrym, Trini. Nic nas dobrego nie czeka. Jesteśmy 
skazani. - I sądzisz, że Pola nigdy nie wróci do Kontów? - Nigdy. - A jeżeli 
hrabia... - Co hrabia? - rozłożył ręce. - Nawet gdyby zrzekł się tego majątku, 
nie zostanie on przywrócony Poli. To niemożliwe. Chyba że Polska odzyska 
niepodległość - uśmiechnął się smutnie. - Ale na to wcale się nie zanosi. Miałem 
nadzieję, że Pola wyjdzie za Wintoffta, wróci do równowagi, odzyska chęć do 
życia, poczuje się młoda i szczęśliwa. Niestety. Pola sama zatrzasnęła przed 
sobą drzwi do raju. Szczęsny Wintofft był jej ostatnią szansą ocalenia. I sama, 
własnowolnie zniszczyła swoją przyszłość. - Może jeszcze się rozmyśli? - w 
głosie Trinidad brzmiała nadzieja. - Pola nigdy nie zmieni zdania. Zresztą po 
tym, co mu powiedziała, to już on nie zechce. Zarzuciła mu przecież tchórzostwo 
i podłość. Żaden mężczyzna nie zapomni takiej obelgi. - Więc co z nią będzie? - 
To samo, co jest teraz. Pozostanie z nami w Kontkach. - Teraz jest młoda i 
śliczna. Ale potem... - Potem minie młodość i uroda. To normalna kolej rzeczy. - 
Ach, Walery, to straszne. Ale ja mam nadzieję, że i dla Poli dobry los 
przygotuje coś niespodziewanego. Tak chciałabym, żeby była szczęśliwa! Ale Pola 
nie pragnęła szczęścia dla siebie, ani dla nikogo. Skutecznie odrzucała wszelkie 
awanse domowników, odsuwała wyciągające się do niej ręce, nawet serdeczność pani 
Aldony zbywała chłodem i obojętnością. ****** Na Kontki zwaliła się jesień, ta 
prawdziwa, odarta z kolorów, złota i czerwieni, bez nitek babiego lata, bez 
porannych mgieł i zachodów słońca. Przyszła nagle, otrząsnęła z drzew resztki 
liści, powiała lodowatym wichrem, zlewając hojnie ziemię szarym deszczem. 
Skończyły się spacery i Trinidad otulona ciepłą chustką mogła jedynie w południe 
wyskoczyć do parku i przejść się główną aleją aż do furtki prowadzącej do lasu i 
dalej w świat. Dom był teraz zaciszną przystanią i choć deszcz bił o szyby, w 
pokojach było ciepło i przytulnie, rozłożyste kaflowe piece ogrzewały 
dostatecznie największy nawet salon. Szczęsny Wintofft bywał nadal codziennym 
gościem we dworze. Przyjeżdżał konno, tyle że nie sam. Stary Antuk nie 
wypuszczał teraz "panicza" z domu inaczej jak w asyście młodego parobka. 
Trinidad nieraz przyłapała zielone oko gościa utkwione w niej z dziwnym wyrazem, 
ni to podziwu, ni to nagany, i zamiast o Rosjaninie myślałateraz o tym cudownie 
wróconym do życia człowieku, który dotknął dna ludzkiej nędzy, bólu i upodlenia, 
zachował jednak godność i spokój i nie wspominał nigdy o tym, co przeszedł. Polę 
traktował jak resztę domowników, znali się przecież od dawna, mieli mnóstwo 
wspólnych wspomnień i często mówili o nieznanych Trinidad ludziach czy 
zdarzeniach. Gdy po kolacji zbierano się w salonie, dziewczyna, tak jak inne 
damy, nie siedziała bezczynnie. Pani Aldona oddała ją w opiekę ciotce Anieli, 
która przydzieliła "Hiszpance" robotę. - W Hiszpanii wieczna wiosna! - 
westchnęła któregoś wieczoru Natalka, rzucając na stolik wymiętą serwetkę z nie 
kończącymi się słupkami mereżki. - A tu plucha i wicher, że strach wyjść na 
dwór. - Mylisz się, Natalko. - Trinidad opuściła na kolana ręce z szyciem. - W 
mojej Kastylii teraz też jest zimno i mokro, i wietrzno. Nie zapominaj, że tam 
góry. Łańcuchy granitowych skał przecinają całą mesetę. - Co to jest meseta? - 
Płaskowyż. W zimie tak jest zimno, że Ana, to służąca, co wieczór ogrzewała 
gorącą fajerką moje łóżko. I nie ma tam tak wspaniałych pieców, tylko kominki i 
najwyżej brasero, to takie metalowe naczynie, w którym pali się ogień. Wilgoć 
przenika najgrubsze nawet mury, podłogi też są kamienne lub ceglane, chłód 
ciągnie po nogach. Ludzie zamożni obwieszają ściany dywanami i okrywają podłogi, 
ale biedacy... Tu jest tak ciepło, piękne drewniane posadzki i tak przytulnie, 
że można siedzieć w lekkich pantofelkach nie odczuwając zimna. - To nic - 
upierała się Natalka. - Wydaje mi się, że w Hiszpanii dużo lepiej niż u nas. - 
Hiszpania jest niepodległa - zabrał głos wuj Alojzy - dlatego tam jest lepiej 
żyć niż tutaj. Choć i tam biją się o władzę - westchnął. - Ale to co innego. - O 
ile dobrze pamiętam - Walery odłożył przeglądaną gazetę - to i Hiszpanie 
przeżyli najazd wroga. Arabowie zajęli prawie cały półwysep, przeszli Pireneje i 
dopiero we Francji pokonał ich Charles Martel. Czy tak było, Madame? - zwrócił 
się do guwernantki. - Tak było - przytaknęła Madame Compotte. - Pamiętasz datę, 
Natalko? - Bitwa pod Poitiers w 732 roku - wyrecytowała Natalka zamknąwszy oczy. 
- Powiedz nam coś, Trini, o tych czasach - poprosiła pani Aldona. - Hiszpanie 
stopniowo odbijali zajęte przez Arabów ziemie. Na naszym półwyspie było wówczas 
wiele królestw: Kastylia, Le~on, Aragonia, Nawarra, Asturia, Katalonia, 
Portugalia. To odbijanie własnych ziem, a raczej jak gdyby nowe ich zdobywanie 
przez Hiszpanów nazywa się po hiszpańsku rekonkwistą. Zaczęło się to w siedem 
lat po wylądowaniu Arabów bitwą pod Covadonga na północy Hiszpanii i trwało 
prawie osiem wieków, aż do chwili, gdy padł ostatni bastion islamu, Grenada. - 
Można sobie wyobrazić, jak straszne było życie chrześcijan, gdy dostali się pod 
arabskie panowanie - wzdrygnęła się ciotka Aniela. - Każda wojna jest straszna, 
ciociu, proszę jednak pamiętać, że w Hiszpanii wytworzyła się wówczas 
specyficzna tolerancja. Chrześcijanie na terenach zajętych przez Arabów mogli 
swobodnie wyznawać swoją religię, tak samo i Arabowie, dostawszy się pod 
hiszpańskie panowanie cieszyli się wolnością sumienia, zachowali swoje prawa i 
obyczaje. Chrześcijanin żyjący pod władzą islamu nazywał się moz~arabe. Arab na 
ziemiach odbitych zwany był mud~ejar. Alfons X Mądry wziął tych Arabów pod swoją 
opiekę, zapewnił bezpieczeństwo. Dzięki nim kwitł przemysł i handel. Arabowie 
też wzbogacili hiszpańską architekturę i sztukę. Tylko na półwyspie Pirenejskim 
można zobaczyć gotyckie katedry ze wschodnią ornamentacją, owe typowe dla islamu 
motywy roślinne, otwory łukowate w kształcie podkowy, czy wreszcie kolorowe 
kafelki pokrywające kamień. Wspaniała sztuka arabska pozostawiała niejeden ślad 
na naszej ziemi. Arabscy artyści, kamieniarze i rzeźbiarze pracowali razem z 
chrześcijanami nad ozdabianiem chrześcijańskich świątyń. I ten nowy styl w 
architekturze nazywa się właśnie mud~ejar. Kultura chrześcijańska złagodziła 
arabskie obyczaje, wpłynęła na ich charakter, zmniejszyła okrucieństwo, ale 
przede wszystkim ulżyła doli kobiety. Arabowie widząc, jak chrześcijanie 
traktowali swoje żony i córki, zaczęli lepiej odnosić się do własnych kobiet. 
Los Arabek w Hiszpanii bardzo się poprawił. Kobieta, według islamu pozbawiona 
duszy, nie była już tylko własnością mężczyzny, jego niewolnicą, jak w innych 
krajach arabskich. Gdy muzułmanie brali chrześcijanki za żony, nie zmuszali ich 
do zmiany religii. Ojciec Hieronim twierdził, że wyjąwszy okropności wojny, to 
współżycie Hiszpanów i Arabów wzbogacało kulturę obu tych narodów. Mieliśmy 
wtedy wspaniałych bohaterów, a największy z nich to Cyd. - Nam by się teraz 
przydał waleczny Cyd ze swoją drużyną - westchnął Walery. - Zbrodnie popełnione 
na naszym narodzie wołają o pomstę do nieba. - Postać Cyda weszła do literatury 
dzięki Francji - powiedziała Madame Compotte, odrywając oczy od haftu. - To 
Corneille już dwieście lat temu pokazał światu tego hiszpańskiego rycerza. - 
Muszę zaprzeczyć. - Trinidad uśmiechnęła się przepraszająco. - Corneille był 
tylko wiernym naśladowcą. Napisał jedynie po francusku to, co Guill~en de Castro 
oddał w kastylijskiej mowie już wcześniej. - Jak to? - zdziwiła się pani Aldona. 
- Czy to znaczy, że Jan Andrzej Morsztyn, bawiąc na dworze Ludwika XIV, 
tłumaczył na język polski przekład francuski "Cyda"? - Nie wiedziałam, że "Cyd" 
trafił i do Polski, bardzo się z tego cieszę - powiedziała Trinidad - tym 
bardziej więc muszę wyjaśnić, jak to było naprawdę. Sztukę napisał w 1618 roku 
Guill~en de Castro, hiszpański dramaturg. Corneille w osiemnaście lat potem 
oddał wiernie ten sam temat po francusku. I stworzył oryginalne dzieło. 
Chciałabym przeczytać polski przekład. - Znajdziesz w bibliotece, pokażę ci, 
gdzie - wyrwała się Natalka. - Ale to strasznie nudne, takie długie wiersze... - 
Widziałam w katedrze w Burgos grób Cyda i Ksymeny, a w drodze do Santanderu 
zamek, gdzie spędził dzieciństwo Rodrigo D~iaz de Vivar, nazwany przez Arabów 
Cydem, od arabskiego Sidi - pan, po hiszpańsku el Cid. - Widziałaś tyle pięknych 
rzeczy. - Natalka złożyła ręce. - A ja nic nie widziałam. Stale siedzę w 
Kontkach. - Bogu za to podziękuj, dziecko, Bogu podziękuj - zgromił dziewczynkę 
wuj Alojzy. - Nie dotknęło cię żadne zło, bezpieczna pod opieką kochających 
rodziców, nie wiesz, co to smutek, ból czy nieszczęście. Oby tak było zawsze. 
Módl się o to. - Ale świat jest piękny - upierała się Natalka. - A Hiszpania 
specjalnie mnie pociąga. - Hiszpania jest wspaniała - przyznała Trinidad. - Gdy 
wspominam to, co widziałam, a widziałam bardzo mało, gdyż nigdy nie wyruszyłam 
poza granice Starej Kastylii, lepiej zdaję sobie sprawę z jej niepowtarzalnego 
piękna. Opuszczając moją ziemię, wyniosłam jej obraz na zawsze wyryty w sercu. I 
wiecie, co mnie teraz uderza w kastylijskim pejzażu, ukształtowanym przez 
historię? - Co, mów prędzej - ponaglała Natalka. - Dwa elementy nierozłącznie ze 
sobą spojone - Trinidad wpatrzona w przeszłość nie słyszała chyba odezwania się 
Natalki - dwa kamienne bastiony broniące tej ziemi: zamek i klasztor. Zamek, 
obronna forteca, która chroniła okoliczną ludność przed arabskim najazdem. 
Klasztor, miejsce poświęcone służbie bożej, równie dbałe o zbawienie dusz, jak i 
o materialne potrzeby ludzi, zdrowie ich ciała i oświecenie umysłu. Zamek był 
więc wzbudzającą respekt potęgą, klasztor zaś świecznikiem rozsiewającym światło 
piękna i kultury. - To bardzo słuszna uwaga - zauważył Walery. - Zamek i 
klasztor. Zawsze tak sobie wyobrażałem Hiszpanię. - A nasza literatura - mówiła 
Trinidad w zadumie. - Cóż to za bogactwo! Podczas gdy w klasycyzującym dramacie 
francuskim ściśle przestrzegano zasady jedności akcji, miejsca i czasu, 
Hiszpanie "złotego wieku" poszli naprzód, porzucili tę sztywną regułę, krępującą 
twórczość dramatopisarza. Rewolucji dokonał Lope de Vega, a Guill~en de Castro 
był jego wiernym uczniem. To on właśnie w komedii "Młodość Cyda" - bo komedią 
nazywano wówczas każdy dramat, choćby najbardziej krwawy, zebrał średniowieczne 
wątki, opowiadające o bohaterskich czynach tego rycerza. Corneille nie śmiał 
przekroczyć granic zakreślonych sztuce dramatycznej we Francji i choć stworzył 
swoiste arcydzieło, temat i postacie swego dramatu zaczerpnął ze sztuki 
Guillena. - Ach tak. - Madame Compotte sprawiała wrażenie nieco speszonej. - 
Myślałam,że Corneille sam znalazł ten temat, szperając w dziejach Hiszpanii. 
Dramat młodego Rodriga, który musi dokonać wyboru między honorem a miłością 
wydał mu się widocznie godny rozwinięcia w teatrze. - Niewątpliwie godny - 
zgodziła się Trinidad. - "Cyd" jest dramatem honoru, a honor to dla Hiszpana 
największy skarb, jaki człowiek posiada. Każdy człowiek - dodała - bez względu 
na urodzenie czy pozycję. Teatr hiszpański mało był znany za Pirenejami, choć 
Francuzi, Anglicy i Niemcy przełożyli sporo sztuk z tego okresu. Zresztą 
Guill~en de Castro nie wymyślił tej historii. Już w średniowieczu powstało wiele 
utworów na ten temat, nazywano je romancami. To taki odpowiednik ballady. 
Wędrowni śpiewacy, poeci i kuglarze układali lub tylko śpiewali, a potem 
recytowali przy akompaniamencie wioli czy lutni owe krótkie poematy o 
starodawnych bohaterach, o rekonkwiście. Ojciec Hieronim przełożył na polski 
niektóre z nich. To bardzo mądry człowiek. Wszystko, co wiem i co wam tu 
powiedziałam, jemu zawdzięczam. O tak, wszystko zawdzięczała temu Polakowi. To 
dzięki niemu mogła teraz rozprawiać o literaturze hiszpańskiej, o "Cydzie", o 
teatrze "złotego wieku". Czymże była przedtem? Ignorantką. Jakże została 
ubogacona, jak bardzo rozszerzono jej horyzonty. Przez cały czas rozmowy czuła 
na sobie zielone oko Wintoffta. Krępował ją ten uporczywy wzrok, odwracała więc 
oczy, starając się nie patrzeć w stronę, gdzie siedział sąsiad. Ale po chwili 
zielone oko przyciągało jej uwagę i mimo woli zwracała twarz ku niemu. - 
Powinnaś opowiadać w stroju hiszpańskim - odezwał się pierwszy raz tego wieczoru 
Szczęsny Wintofft. - Byłbym bardzo rad, gdyby pani zechciała... - Tak, Trini - 
zadecydowała pani Aldona. - Jutro przy kolacji musisz znowu pojawić się jako 
prawdziwa Hiszpanka. - Dowiedzieliśmy się wiele nowych rzeczy o "Cydzie" i o 
teatrze hiszpańskim - powiedziała ciotka Aniela. - Ciekawe, jakie były dalsze 
losy bohatera, gdy ożenił się z Ksymeną. - O tym mówi nasza średniowieczna 
epopeja "Pieśń o moim Cydzie", napisana w czterdzieści lat po śmierci rycerza, a 
więc w pierwszej połowie XII wieku. Oczywiście autor czy też autorzy są 
nieznani. - I przechował się przez tyle wieków - zdumiała się ciotka Helena. - 
Tak, ciociu, przez tyle wieków. Chciałabym jeszcze dodać, że w średniowiecznej 
Hiszpanii język utworu zależał nie od terytorium, lecz od gatunku literackiego. 
I tak epikę tworzono po kastylijsku, poezję zaś liryczną po portugalsku. - To 
chyba była specjalność jedynie hiszpańska - powiedział Walery. - Nigdy o czymś 
podobnym nie słyszałem w żadnej literaturze. Zazwyczaj język przywiązany jest 
jak gdyby do ziemi. - Tak, tak - przytaknęła pani Aldona. - To wielka 
oryginalność, zresztą jak już dowiedzieliśmy się od Trini, Hiszpanii nie da się 
porównać z żadnym krajem europejskim. Jest tak specyficzna. Chociażby te 
imiona... - O, właśnie, imiona - podchwyciła Natalka i zwracając się do 
Wintoffta zaczęła mu wykładać ową specyfikę hiszpańskich imion żeńskich. 
Wintofft słuchał uważnie, a spojrzenie jego zielonego oka raz po raz biegło ku 
zarumienionej dziewczynie. Trinidad zła była na siebie za ten rumieniec. To 
wszystko przez hrabiego - myślała. - Przez te jego straszne opowieści o 
kozackich nahajkach. Mam dla Wintoffta litość. Współczuję mu, nic więcej - 
wmawiała sobie. - To przecież naturalne uczucie względem tak skrzywdzonego 
człowieka. Ale zielone oko nie opuściło jej, nawet gdy już poszła do siebie. 
Widziała je wciąż utkwione w swojej twarzy z niemym jakimś pytaniem, szukające 
uporczywie jej oczu, by z nich wyczytać - co? Co chciał wyczytać z jej oczu 
Szczęsny Wintofft? Któregoś szarego mglistego ranka, Tania, stawiając tacę ze 
śniadaniem przy łóżku, powiedziała nagle: - Wie, panienka, graf nie wyjeżdża z 
Kontów. Zwykle o tej porze dawno już przenosi się do miasta, ale teraz... - A 
dlaczego został? - Trinidad z trudem oderwała głowę od poduszki. Wcale nie 
chciało jej się wstawać. - Podobno jego pułk przeniesiono do gubernii 
Wileńskiej. Tak mówił pan rządca z Kontów. Słyszałam - dodała ciszej - że jacyś 
ludzie ukrywają się gdzieś tu, w okolicy, i dlatego wzmocniono rosyjski 
garnizon. W ogóle to dużo teraz u nas wojska. U grafa ciągle goście, rosyjscy 
oficerowie bywają prawie co wieczór. - O jakich ludziach mówisz? - zdziwiła się 
Trinidad. - O zbiegłych katorżnikach. - Tania przeżegnała się nabożnie. - Oby 
tylko nie było jakiego nieszczęścia. - To biedni ludzie, należy im pomóc. - 
Pomóc! - wykrzyknęła Tania. - Czy panienka wie, ile płaci się za taką pomoc? 
Dożywociem na Sybirze, jeśli nie szubienicą. Gdy wstała, Trinidad poszła na 
poszukiwanie wuja Alojzego. - Czy wuj słyszał o jakichś zbiegach ukrywających 
się w okolicy? - spytała od razu. - Tania mówi... - Im mniej o tym mówić, tym 
lepiej - przerwał wuj. - Różni tu się kręcą. Prawdziwi uciekinierzy, którym 
należy okazać pomoc, i prowokatorzy. O, tych to nie brak. Niejednego już zgubiło 
miłosierdzie okazane takiej kanalii. - A jak odróżnić prawdziwego patriotę od 
szpiega? - To trudno, bardzo trudno. A czasem wręcz niemożliwe. Dlatego należy 
zachować najdalej idącą ostrożność. - Tania wspomniała jeszcze, że hrabia 
zostaje w Kontach na zimę, że jego pułk przeniesiono w te strony i że w ogóle 
dużo tu teraz wojska. - To prawda - przytaknął wuj. - Pułk hrabiego rezyduje w 
Wilnie, to gubernialne miasto. Stamtąd Rosjanie przyjeżdżają aż tu, do 
Nowogródka. Kręci się ich po drogach bardzo wielu. Wintofft już dwa razy był 
nagabywany. Dorze, że jeździ z parobkiem. - Wintofft? - zdziwiła się, czując 
jednocześnie zaniepokojenie. - A czegóż od niego chcą? - Zaczepiają każdego, 
kogo wieczorem spotkają na drodze. Szczęściem Wintofft ma takie papiery, że 
sołdat musi tylko czapkę zdjąć, a oficer salutować przed carską pieczęcią i 
podpisem. Widziałem ten dokument. - Mój Boże, to niebezpiecznie tak jeździć! - 
wykrzyknęła. - Powinien zostać wieczorem w domu. - Powinien - przytaknął wuj 
Alojzy. - Ale widać ciągnie go tu jakiś mocny magnes. - Czy wuj myśli, że 
Pola?... - O, nie. Pola to pieśń skończona. Zbyt jasno dała mu do zrozumienia, 
że go nie kocha, a właściwie nigdy nie kochała. - Myślę - zauważyła rumieniąc 
się - że przyjemniej mu u nas niż tam, w żubrówce. Pragnie towarzystwa po tylu 
nieszczęściach. W domu zbyt mu chyba smutno samemu. - Tak - pokiwał głową wuj. - 
Nazbyt smutno. Gdy po południu Wintofft wszedł do salonu, powitała go 
niespokojnym spojrzeniem, a potem nie mogła się powstrzymać, by nie zapytać: - 
Czy spotkał pan po drodze rosyjskich żołnierzy? - Spotkałem - skinął głową. - I 
co? - Nic. Nie zatrzymali mnie. Chyba już wiedzą, kim jestem. - I nie obawia się 
pan? - Czegóż mam się obawiać? - odparł z uśmiechem. - Człowiek, który ma za 
sobą to, co ja przeszedłem, nie obawia się już byle czego. Nie odezwała się do 
niego więcej tego wieczoru. Po paru dniach, po kolacji, wywołano Walerego z 
salonu. W tak zwanej "kancelarii", na tyłach domu, czekał rządca z Kontów. Twarz 
miał chmurną i drżące ze zdenerwowania ręce. - Przyjechałem po radę, panie 
dziedzicu - powitał wchodzącego. - I po ratunek - dodał ciszej. - Co się stało, 
panie Radliński? - Walery wskazał gościowi krzesło. - Proszę, niech pan siada. 
Taki pan zmieniony... - Oszaleć można - wybuchnął kontkowski rządca. - Wrócił 
panicz Piotr z Kolą. Ukryłem ich. Ale dom pełen ludzi. Graf codziennie kolację 
wydaje, tłum oficerów kręci się po salonach, Rosjanie zaglądają do wszystkich 
kątów, wszystkiego ciekawi. Co mam robić? - Boże, więc wrócił! - A wrócił, 
wrócił, i to dzięki Koli. Mówi, że to jemu zawdzięcza. Może ukryć ich u panicza 
w Żubrówce? - Nie można narażać pana Wintoffta. On wrócił legalnie, a ci dwaj to 
zbiegowie. Chyba raczej u mnie. - Ale i panienka Pola; jak będą szukać, od razu 
przyjdą do pana, panie dziedzicu. - Gdzie ich pan ukrywa? - W pałacu. Najlepiej 
pod bokiem wroga. Ale ciągle drżę... Kola nieostrożny, nie potrafi usiedzieć na 
miejscu. A Albina, wie pan dziedzic, jego matka, pokojowa, nic tylko płacze ze 
szczęścia i też boję się, że może się wygadać. Kobieta zupełnie głowę straciła, 
taka rada. - A jak panicz Piotr? - Wynędzniały, chory. Leży cały dzień. Sam 
noszę mu jedzenie. Starszy brat poległ. Pod Iganiami. Tego trzeba ratować. 
Państwo na tamtym świecie nie darowaliby mi nigdy, gdybym nie zrobił 
wszystkiego, co możliwe. - Tak, tak - Walery w zamyśleniu kiwał głową. - Musi 
pan Koli przemówić do rozumu i jego matce też... Jeżeli znajdą, to wszystkich 
powieszą. Kto w ogóle o tym wie? - Zbyt wiele osób. Albina gada bzdury na prawo 
i lewo, a i Kola, co rusz nos wysuwa z kryjówki. Przykazywałem, groziłem, 
uprzedzałem, ale nic nie mogę poradzić, taka głupota... A ten jakby umyślnie... 
Bohatera udaje. - Może paniczowi Piotrowi potrzebny doktor? - Nie, musi tylko 
wypocząć, wyspać się i odżywić. Młody jest, nic mu nie będzie. Czy zawiadomi 
pan, panie dziedzicu, panienkę Polę? - Chwilowo nie - powiedział Kontkowski 
stanowczo. - Chciałaby jechać, a to przecież niemożliwe. Jeszcze gdyby nie było 
hrabiego... - Tak, najgorzej, że hrabia w pałacu. Mało z niego wyjeżdża, a 
ciągle gości sprasza. Najechały tu ich całe chmary z Petersburga. Węszą i 
szukają. Mówią o jakichś zbiegach. Ciągle otym gadają. Obawiają się nowego 
powstania. Słyszałem, jak opowiadali o emisariuszach z pruskiego i austriackiego 
zaboru, a nawet z Francji... Bardzo u nas zrobiło się niespokojnie. - Musimy i 
to przetrwać, byle utrzymać ziemię. - Kontkowski wstał i wolno przechadzał się 
po kancelarii. - Dam panu pieniądze, mogą być potrzebne. - Dziękuję, panie 
dziedzicu. - Rządca Radliński uniósł się z krzesła. Po chwili milczenia 
dorzucił: - Przebąkują, że niedobitki partyzantów Zaliwskiego, co to przed dwoma 
laty przedarli się z Galicji do Królestwa, kryją się gdzieś aż w lasach 
nalibockich i że widziano ich w puszczy Rudnickiej. - Panicza Piotra i Kolę 
trzeba by stąd usunąć jak najprędzej - mruknął Kontkowski. - Najlepiej byłoby za 
granicę. - Ale jak to zrobić, panie dziedzicu? Jak ich przewieźć? Tyle tu 
wojska, że i mysz się nie prześlizgnie. - Muszę pomyśleć. Jak im udało się 
uciec? Z Sybiru.... Czy panicz Piotr coś opowiadał? - A jakże, panie dziedzicu. 
To wszystko dzięki Koli. Kola wszedł w komitywę ze strażnikami. Po białorusku 
dobrze gada. Naopowiadał tam, że on chłop - bo to i prawda - że niesłusznie 
skazany, bo w powstaniu tylko pany udział brali, a on co? Zwykły sługa. I tak co 
dzień lamentował, aż pozyskał sympatię tych, co pilnują więźniów. Kola to chytra 
bestia, potrafi omotać każdego. No i udało się. Zbiegli. Wędrowali przez tundry 
i pustynie i gdyby nie Kola - tak mówi panicz Piotr - to on dawno by już nie 
żył. Kola zdobywał jedzenie, umiał ludzi ugłaskać, kłamstw nagadać, a wszyscy 
wierzyli. Z żandarmami się pokumał, papiery dostał. Raz to ledwie z życiem 
uszli, ale też się udało. Panicz Piotr chciał do Galicji, ale Kola przekonywał, 
żeby do domu. A szkoda, że panicz posłuchał. Dziś byłby za granicą i bezpieczny. 
Ale Kola kręcił nim, jak chciał. Panicz Piotr tak był już słaby, że wszystko mu 
było jedno, tak powiedział. Byleby gdzie głowę złożyć. - Mnie ten Kola nigdy 
jakoś nie trafił do przekonania. - Kontkowski usiadł za biurkiem i otworzył 
szufladę. - Nie wzbudzał we mnie zaufania. No, ale jeżeli takie ma teraz 
zasługi... - Panicz Piotr tylko jemu wierzy. Patrzy jego oczami, tańczy, jak on 
zagra. Gdyby nie on... - Tak, gdyby nie on - przerwał Kontkowski - młodszy syn 
stryja Mieczysława byłby zgubiony. To trzeba przyznać. Co więc chwilowo 
postanowimy? - Będę dalej ich ukrywał - jęknął rządca Radliński. - Może pan 
dziedzic co wymyśli. - Wymyślę - przyrzekł Kontkowski. - Dam panu znać. Nie 
wrócił już do salonu, wezwał tylko do siebie młodego Hygina. - Zamknij dobrze 
drzwi, Kaziu - rzucił wchodzącemu. - Nikt nie może słyszeć tego, co ci powiem. - 
Słucham pana. - Młody człowiek nie ukrywał zdumienia. - Sprawa jest poważna i 
bardzo niebezpieczna - zaczął Kontkowski. - Mam do ciebie zaufanie i potrzebuję 
twojej pomocy. - Słucham pana. Kontkowski powtórzył rewelacje rządcy 
Radlińskiego. Młody człowiek mienił się na twarzy, ale wysłuchał wszystkiego w 
milczeniu. - Musimy ich stamtąd wywieźć - zakończył Kontkowski. - Ich obecność 
to beczka prochu ustawiona przy ognisku. - Dokąd? - spytał rzeczowo Hygin. - Do 
Galicji. To najbliższa granica. Pojedziesz jutro rano do proboszcza do fary w 
Nowogródku. Powiesz mu wszystko. Mnie tylko jedno przychodzi na myśl: sutanna 
lub habit zakonny. To najlepsze przebranie. Niech proboszcz pomoże. Weź bryczkę 
i zaprzęż Żuka. Mniej wzbudzi podejrzeń, niż gdybyś jechał konno. Nie chciał 
wtajemniczać żony, pragnął oszczędzić jej niepokoju, ale pani Aldona od razu 
wyczuła, że Walerego coś dręczy. - Mów - powiedziała rozkazująco, gdy zostali 
sami w sypialni. - Zrzuć ciężar, który dźwigasz. Zobaczysz, będzie ci lżej. - 
Jak ty, Aldonko, zawsze wszystko wiesz - zdziwił się Kontkowski. - Wiem, bo cię 
kocham - uśmiechnęła się wyrozumiale. - Więc o co chodzi? - Wysłuchała całej 
relacji, nie przerywając ani razu. - Bardzo dobrze postąpiłeś - pochwaliła. - 
Pojedynczo wywiezie się ich do Nowogródka. Stamtąd do Nowojelni. Tam przeczekają 
najgorsze niepokoje. A potem etapami na południe. - Już sobie wszystko 
obmyśliłaś - zdumiał się szczerze. - Trzeba działać błyskawicznie. - Wzięła z 
toaletki szczotkę do włosów. - Nie ma czasu zastanawiać się długo. Każdy dzień 
grozi nieszczęściem. Kontkowski był tego samego zdania. Proboszcz nowogródzkiej 
fary podzielił jego opinię. Cóż, kiedy plan ułożony w najmniejszych szczegółach 
rozbił się o upór Koli. - Nigdzie nie ruszam się z domu - oznajmił rządcy 
Radlińskiemu, gdy ten w parę dni po wizycie w Kontkach przyniósł dobre 
wiadomości co do przerzucenia zbiegów za granicę. - Jak to, nie ruszasz się?! - 
wybuchnął wyprowadzony z równowagi Radliński. - Tu chodzi o bezpieczeństwo 
panicza Piotra i twoje - dodał nieco spokojniej. - Chodzi o bezpieczeństwo pana, 
panie Radliński - Kola uśmiechnął się ironicznie i wzruszył ramionami. - Niech 
pan nam oczu nie zamydla. My jesteśmy w domu, u siebie, i nie ruszymy się stąd. 
Prawda, Piotrze? - zwrócił się do "mlecznego brata". - Poza tym mam tu matkę i 
nie opuszczę jej więcej. - Co ty pleciesz? - Radliński poczerwieniał. - Przecież 
tu każdej chwili mogą was znaleźć. Jeszcze przy twojej nieostrożności... Paniczu 
- zwrócił się do Piotra - czyż nie mam racji? Wyjazd to jedyny ratunek. - Piotr 
może jechać - Kola popatrzył na rządcę wyzywająco. - Ja zostaję. - Doprawdy, 
panie Radliński. - Piotr spojrzał prosząco na Kolę. - Sam nie wiem, co robić. 
Jeżeli Kola zostaje... - Zostaję - przytaknął Kola. - On mnie uratował, my 
zawsze razem. Jakże teraz mamy się rozłączyć? Więc co myślisz, Kola? - Zostaję - 
Kola przysiadł na łóżku Piotra. - A ty rób jak zechcesz. Możesz jechać, ja cię 
nie trzymam. - Och, Kola, my tyle lat razem! I w powstaniu, i na Sybirze... Ty 
mnie wyrwałeś z piekła, a teraz chcesz rzucić? - Ja ciebie nie rzucam, to raczej 
ty mnie, jeśli wyjedziesz. Ja chcę być w domu, przy matce. - Ale tu 
niebezpiecznie... - Ee, tu sami swoi. Nikt nas nie wyda. A ci Rosjanie przecież 
nie wiedzą, że my tu ukryci. Ani im to w głowie nie postanie. - To co, myślisz, 
że możemy zostać? - Piotr patrzył bezradnie to na Kolę, to na rządcę. - Pewnie, 
że możemy. Potem, gdy trochę się uspokoi, graf i ci wszyscy oficerowie stąd 
wyjadą, będziemy mogli siedzieć tu bezpiecznie do końca świata. Radliński nie 
wiedział, co z sobą zrobić z depresji. - Dureń jesteś, Kola - wybuchnął 
wreszcie. - Was już pewnie szukają. Wkrótce wiadomość o waszej ucieczce dotrze 
do Kontów. Zrobią rewizję w całym pałacu, we wszystkich zabudowaniach. Tak już 
bywało. Gdzie wówczas was ukryję? - W Żubrówce albo w Kontkach. - Kola nie 
stracił rozumu. - Wiem, że młody Wintofft wrócił, a w Kontkach jest siostra 
Piotra. Też o tym wiem. - Pola - wyszeptał Piotr, opadając na poduszki - Pola... 
- Paniczu. - Radlińskiemu trzęsły się ręce. - Niech panicz będzie rozsądny. To 
nie mój pomysł z tym wyjazdem. To dziedzic z Kontków tak postanowił. Tu nie 
możecie zostać! - Na drogach pełno wojska - zauważył Kola obojętnie. - Tam 
dopiero jest niebezpiecznie. - Ale wszystko przygotowane. Przebranie i etapy 
wytyczone... - Powtarzam - Kola zaciął usta - niech Piotr robi, jak chce. Ja 
zostaję. - W takim razie i ja też. - Piotr spojrzał przepraszająco na rządcę. - 
Musi nas pan jakoś ukrywać. Może Bóg da... Radliński bez słowa wyszedł z pokoju. 
Po kolacji pospieszył do Kontek. Walery był podniecony, ale dobrej myśli. 
Właśnie nazajutrz rano, pierwszego zbiega odzianego w sutannę miano odstawić do 
fary. Proboszcz wziął na siebie całą resztę akcji ratunkowej. Potrzebne były 
jedynie pieniądze, a tych dostarczył Kontkowski. Pojawienie się rządcy 
Radlińskiego z wypiekami na twarzy i z rozpaczą w oczach uprzedziło Walerego o 
nieszczęściu. - Schwytano ich! - wykrzyknął, zamykając starannie drzwi 
kancelarii. - Nie, nie - strzepnął rękami Radliński. - Niech Bóg zachowa, ale 
to, obawiam się, nieuniknione. Kola nie chce jechać, zostaje, jak mówi, w domu, 
a panicz Piotr nie ma już swojej woli i choć chciałby jechać, posłuszny jest we 
wszystkim tamtemu. To jego zły duch! - Nie chcą jechać? - Walery nie mógł 
uwierzyć w taką decyzję zbiegów. - Niech Kola zostanie, ale Piotr... Muszę z nim 
pomówić. - To na nic, panie dziedzicu. Nic pan nie wskóra. Panicz Piotr nigdzie 
nie pojedzie bez Koli. Nie wiem, co nas czeka. W razie rewizji przewrócą pałac 
do góry nogami. Oni umieją szukać. Kola już obmyślił sposoby ratunku. Mówił i o 
Żubrówce, i o Kontkach. - Nie pozwolę mieszać w to Wintoffta - przeciął 
Kontkowski. - Piotra mógłbym zabrać do siebie. Mam nadzieję, uda się go 
uratować. - On nie odejdzie bez Koli - zauważył ponuro Radliński. - Pewno, że 
byłoby lepiej ich rozdzielić. Łatwiej ukryć jednego niż dwóch. Ale na upór nie 
ma lekarstwa - zakończył wzdychając. Walery poszukał jak zwykle pociechy u żony. 
- Wiesz, co mnie zastanawia - dodał na zakończenie - o co Koli chodzi? Co kryje 
się za tym jego postanowieniem pozostania? To obłudnik pożerany ambicją. Jestem 
pewien, że coś knuje. Ale co? I przeciw komu? Stracił nadzieję na pieniądze i na 
urządzenie się, co naturalnie obiecywał mu stryj Mieczysław. Teraz wszystko 
przepadło. Co on może zyskać, zostając w Kontach? Majątek przecież przeszedł w 
rosyjskie ręce. Stąd więc nie ma czego oczekiwać. O co mu chodzi? - Z pewnością 
na coś liczy - poddała pani Aldona. - Nie uratowałby Piotra tak bezinteresownie. 
Spodziewa się jakichś korzyści, to pewne. - Ale jakich? Czego może się 
spodziewać? - zastanawiał się Walery. - Przecież w razie wykrycia on też zginie. 
Obaj jadą na tym samym wózku. - Nie wiadomo - powiedziała pani Aldona z 
zagadkowym wyrazem twarzy. - Kola nigdy nie był szczery. Przypomnij sobie, co 
mówił o nim ojciec. - Co teraz robić? - głowił się Walery. - Kola mało mnie 
obchodzi, ale Piotr... Jak ratować Piotra wbrew jego woli? Tania była jakaś 
niespokojna i roztargniona. Ona, taka zawsze uważna i obowiązkowa, zapominała 
teraz o najprostszych rzeczach. - Nie przyniosłaś mi ciepłej wody - poskarżyła 
się Trinidad. - Och, panienko, proszę mi wybaczyć. - Tania oblała się rumieńcem. 
- Czy masz jakie zmartwienie? - Trinidad spojrzała uważnie na dziewczynę. - 
Zmartwienie? Nie, panienko, odwrotnie, jestem bardzo rada. - Przyjemnie to 
słyszeć. Ludzie mają tu przeważnie zmartwienia. Pewnie się zaręczyłaś. Czy 
zgadłam? - Nie, panienko - zaśmiała się Tania ośmielona łaskawością "panienki". 
- Tylko... - Jeżeli to sekret - zaczęła Trinidad. - Wielki sekret, panienko, ale 
panience mogę powiedzieć. Panienka przecież nie powtórzy. Moja ciotka... - Ta z 
Kontów? - przerwała Trinidad. - Tak. Szczęśliwa jak niebiescy anieli. Jej syn 
wrócił. - Skąd wrócił? - Z Sybiru. - Tania pochyliła się ku Trinidad. - Był na 
zesłaniu, razem z paniczem Piotrem, bratem panienki Poli. - Zwolniono go? - O, 
nie, uciekł. Ukrywa się w Kontach. Ale nie sam uciekł. Uratował panicza i 
przyprowadził go do domu. - Boże, co ty mówisz? - O, Kola wszystko potrafi. - 
Kola? - To syn mojej ciotki, mleczny brat panicza Piotra - wyrecytowała Tania z 
dumą. - Skąd o tym wszystkim wiesz? - przestraszyła się Trinidad. - Przecież nie 
wolno mówić o takich rzeczach. - Wiem od ciotki. Ona szczęśliwa. W Kontach 
wszyscy wiedzą. Ale to swoi ludzie, zdrajców tam nie ma. - Jest hrabia. - Hrabia 
zabawia się z oficerami. Co dzień kolacja, dużo piją, grają w karty, bawią się 
do późna w noc. Nie ma co się ich obawiać. Kola mówi, że pod bokiem Rosjan 
najbezpieczniej. Po tej rozmowie nie poszła do wuja Alojzego. O takiej sprawie 
należało czym prędzej zawiadomić brata. Kontkowski był na folwarku. Obeszła 
wszystkie zabudowania gospodarskie, nim go znalazła. Był w stajni z Wasylem. 
Konie rżały cicho, gdy mijała osobne dla każdego zagrody. Znały ją. Wpadała tu 
czasem, by posłuchać Wasyla i jego opowieści. Zawsze o koniach. - Walery! - 
zawołała, widząc, że ją zauważył. - Czy możesz wyjść ze mną na chwilę? - Już idę 
- odkrzyknął. Dopiero na dziedzińcu folwarcznym powiedziała, co słyszała od 
Tani. - Wiem o tym - zauważył ponuro. - Przeraża mnie jedna rzecz. Jest to już 
publiczna tajemnica. Tylko patrzeć, a Rosjanie dowiedzą się o wszystkim. Biedny 
rządca Radliński pierwszy padnie ofiarą. A wszystko przez tego Kolę. - A cóż 
Kola? - zdziwiła się. - Przygotowaliśmy ucieczkę. Zostaliby przerzuceni przez 
granicę. A Kola uparł się. Chce zostać. Piotr to bezwolna kukła, tamten kręci 
nim, jak chce. Powinienem ratować Piotra, ale nie ma sposobu. Dureń nie chce 
rozstać się z Kolą. Chodź do domu, tylko broń Boże nie mów nic Poli. Hrabia 
siedzi w pałacu z całą zgrają oficerów. Ona tam nie może jechać. Samego Piotra 
zabrałbym do Kontek, ale on zechce z Kolą. A ja nie ufam temu gagatkowi. Boję 
się o Wintoffta. - A cóż on? - przestraszyła się. - Mam nadzieję, że o niczym 
nie wie. - Otworzył przed nią drzwi do sieni. Ale Wintofft wiedział. Raniutko w 
Kontkach zjawił się stary Antuk. Wprowadzono go natychmiast do kancelarii 
dziedzica. - I cóż tam, Antuk? - Walery, zdziwiony ranną wizytą starego, 
usiłował nie pokazać po sobie niepokoju. - Panie dziedzicu - wybuchnął Antuk. - 
Ratować muszę naszego panicza. - Co się stało? - Wczoraj wieczorem, zanim panicz 
wrócił z Kontek, zjawił się Kola. Jucha pewny siebie, jak gdyby nic rozsiadł się 
w czeladnej - na szczęście nie było nikogo - i zawracał mi głowę, jak to on 
panicza Piotra wyratował. Pytam, czego chce, a on: "Powiem waszemu panu, jak 
wróci". I powiedział - dodał Antuk z goryczą. - Poprosił o gościnę dla siebie i 
dla panicza Piotra w Żubrówce. "Niech pan nas ukryje - mówi - pan zna piekło. 
Pan szczęśliwy, że wyzwolony, wrócił legalnie, ale my..." - I co pan Wintofft? - 
zniecierpliwił się Walery. - Zgodził się. Od razu. Kazał ostatni pokój 
przygotować. "Tam ich ukryjemy - powiada - a dalej niech będzie, co chce". - To 
niemożliwe - rzucił Kontkowski. - Nigdy na to nie pozwolę. - Wiedziałem, że pan 
tak powie, panie dziedzicu - ucieszył się Antuk. - Mnie panicz wcale nie chciał 
słuchać. "To mój obowiązek - powtarzał - obowiązek Polaka". Nic nie mogłem 
poradzić. Pytam Koli, jak do nas przyjechał. "Zwyczajnie - mówi - wsiadłem na 
konia i tyle". A Rosjanie na drogach? "Rosjanie? - i śmiał się. - Zawołałem do 
nich: "Zdrastwujtie, rebiata" i puścili, o nic nie pytali". Ot, jaki jest Kola. 
Spryciarz. - Bądź spokojny, stary - pocieszył Antuka Kontkowski. - Pogadam z 
twoim paniczem i wybiję mu z głowy takie rzeczy. Sam ich wezmę do siebie. Kolę 
trzeba krótko trzymać, inaczej zgubi wszystkich. Cud boski, że nikt dotąd nie 
doniósł. Rosjanie dobrze płacą szpiclom. Skuszą niejednego. - Dziś wieczór Kola 
ma przyjechać już z paniczem. Oka przez całą noc nie zmrużę - westchnął stary. - 
A Kolę zabiję, jeśli memu paniczowi stanie się krzywda. Jak Bóg na niebie, 
zabiję. Wydobyła z Walerego prawdę. Nie mogła dłużej milczeć. Nie mogła 
dopuścić, by Wintoffta spotkało nieszczęście. A stało ono tuż za progiem. 
Czekała na gościa w salonie. Pod byle pretekstem wyprawiała Natalkę do Madame 
Compotte. Ciotka Helena miała jakąś pilną robotę w spiżarni, a ciotka Aniela nie 
opuszczała swego pokoju z powodu silnego kataru. Gdy wszedł, od razu wskazała mu 
fotel naprzeciw siebie. Wydawał się zamyślony i jak gdyby lekko zdenerwowany, 
ale w oku zabłysło zadowolenie, gdy przekonał się, że są sami. - Muszę pana 
ostrzec - przystąpiła od razu do rzeczy. - Nie wolno panu przyjmować u siebie 
zbiegów. Walery na to się nie zgodzi - dodała pochylając głowę - a ja nie 
pozwalam - zakończyła ciszej. - Panno Trini - zaczął. - Proszę nic nie mówić. 
Walery zabiera ich do Kontek. Gdzieś tu umieści na folwarku, żeby Pola nie 
dowiedziała się. Trzeba ukrócić samowolę tego... Koli - zakończyła wstrząsając 
się z niesmakiem. - Walery mu nie ufa. - Jest bezczelny - przyznał Wintofft - 
przy tym źle mu z oczu patrzy. Ale muszę... - Nic pan nie musi. - Zacisnęła ręce 
na poręczach fotela. - Ja nie chcę. - Panno Trini!... - Oni pana zgubią. - I 
nagle rozpłakała się. W jednej chwili znalazł się u jej nóg. - Proszę, niech pan 
wstanie. - Płacz nie pozwalał jej mówić. Słowa rwały się w łkaniu. - Jeszcze kto 
zobaczy... - Boże, czym zasłużyłem na to szczęście? - szeptał gorączkowo. - 
Zawsze uważałem, że moje imię to kpina. Na Sybirze towarzysze nazywali mnie 
Nieszczęsny. Panno Trini, wiem, lituje się pani nade mną. Tak oszpecony mogę 
wzbudzać jedynie litość, jeśli nie wstręt. O, dziękuję pani za litość. Innych 
uczuć nigdy już nie wzbudzę. Wiem o tym, pogodziłem się z losem. Widocznie tak 
być musi. Ale pani... - Niech pan przestanie. - Przyłożyła mokrą chusteczkę do 
oczu. - Nie mogę tego słuchać. - Wstała. Nie próbował jej zatrzymać. Usunął się 
z drogi, gdy szła do drzwi. Z ręką na klamce odwróciła się jeszcze do niego. - 
Zrobi pan tak, jak powie Walery? - rzuciła prosząco. - Niech go pan posłucha. 
Dla mnie. Nie obeszło się więc bez Wasyla. Tylko on mógł ukryć zbiegów. 
Trzymanie ich we dworze było szaleństwem. Nie istniał tam żaden odpowiedni 
zakamarek lub kryjówka gwarantująca bezpieczeństwo. Wasyl zresztą już raz 
dokonał rzeczy, zdawałoby się, niemożliwej. I tym razem Kontkowski zdał się na 
furmana. - Co z nimi zrobisz?- Spojrzał w oczy Wasyla. - Heto usio nie panska 
rzecz - burknął chłop. - Ja wiedaju, szto rabić. Mimo oporu, jaki stawiał Kola, 
który uważał Żubrówkę za najlepsze schronienie, musieli opuścić folwark 
Wintoffta. Obu zbiegów przewieziono do Kontek. Walery oddał ich w ręce Wasyla, 
uprzedziwszy go o niesubordynacji Koli. - Nie bojtieś, pan, ja jaho... - Wasyl 
wykonał ręką wymowny gest. Zanim Kontkowski odszedł do siebie, odbył z Piotrem 
rozmowę w cztery oczy. - Słuchaj, Piotrze, chcesz, czy nie chcesz, ja ciebie 
odstawię do granicy. Nie mogę narażać swojej żony i córki. Wiesz, czym to grozi. 
Ciebie chcę uratować za wszelką cenę, a Kola... - Ja bez Koli - zaczął Piotr. - 
Z Kolą czy bez Koli jutro stąd odjedziesz. - Jeżeli Kola nie zechce, nie odjadę. 
- Młody człowiek podniósł głowę. - Kola wie najlepiej, jak nam się ratować. 
Gdyby nie on... - Wiem, wiem - rzucił niecierpliwie Kontkowski. - To twój 
dobroczyńca. - Dobroczyńca, tak. - Piotr potrząsnął głową. - Bez niego nigdzie 
się nie ruszę. Nie było o czym dłużej rozmawiać. Kola nie miał zamiaru wyjechać, 
a Piotr nie wyjedzie bez Koli. Kontkowski zostawił ich opiece Wasyla i poszedł 
do domu. Kryjówka, którą zbiegom przygotował Wasyl, nie była ani w połowie tak 
wygodna, jak pałacowa komnata w Kontach. Siedzenie w zamknięciu nie odpowiadało 
gustom Koli, który po paru dniach zapowiedział kategorycznie, że wraca do 
Kontów. Na szczęście hrabia wraz z całym towarzystwem oficerów wyjechał na 
tydzień do Wilna, wezwany przez generał_gubernatora. Był to najodpowiedniejszy 
moment, by na nowo zainstalować w pałacu niepożądanych gości. Kontkowski był 
wściekły. Wszystkie jego starania poszły na marne. Niebezpieczeństwo stawało się 
teraz tym większe, że większa liczba osób została dopuszczona do tajemnicy. 
Podczas nieobecności hrabiego Kola uważał się nieledwie za właściciela pałacu. 
Ani mu się śniło siedzieć cały dzień w niewielkim pokoiku. Większość czasu 
spędzał teraz w salonie, rozparty na kanapie, gdzie matka podawała podwieczorek, 
zachwycona obecnością syna. Piotr pod wpływem beztroski "mlecznego brata" zdawał 
się zapominać o tragizmie swojej sytuacji. To był przecież jego dom, odebrany 
rodzicom, oddany we wrogie ręce, a on sam, choć zbieg poszukiwany przez carską 
policję, był tu u siebie. Kola zdawał się nic sobie nie robić z grożącego im 
niebezpieczeństwa. Za to biedny Radliński cały dzień umierał z niepokoju, nie 
znajdując wytchnienia nawet nocą, gdyż ciemności wzmagały grozę sytuacji. O tym 
wszystkim Walery poinformował Trinidad. Dziewczyna chciała wiedzieć prawdę. 
Obchodziło ją to zresztą o tyle, o ile tyczyło się bezpieczeństwa Wintoffta. Nie 
rozmawiała z nim od owej sceny w salonie. Nigdy nie byli sami. Co dzień jednak z 
zielonego oka gościa szły ku niej dziwne blaski i promienie. Szczęsny 
Wintofft... Szczęsny... Po hiszpańsku F~elix. - Czy wie pan - powiedziała 
któregoś wieczoru, gdy siedzieli przy kolacji - że pańskie imię po hiszpańsku 
brzmi F~elix? - Felix po łacinie znaczy szczęśliwy - odezwał się wuj Alojzy znad 
talerza. - Jest i forma polska tego imienia - zauważyła ciotka Helena. - Mój 
ojciec przecież nazywał się Feliks. - Tak - przyznał wuj. - To nawet dość 
pospolite imię. Szczęsny jest już rzadziej spotykane. - A jak po hiszpańsku 
"szczęśliwy" - spytała Natalka. - Feliz. - Wszystko obraca się dokoła 
łacińskiego Feliksa - powiedziała ciotka Aniela, przykładając chusteczkę do 
zaczerwienionego od kataru nosa. - Bo hiszpański to przecież łacina. - Trinidad 
odłożyła widelec. - Gdy Rzymianie podbili Półwysep Pirenejski, podzielili 
terytorium dzisiejszej Hiszpanii i Portugalii na trzy prowincje. Były to 
Luzytania, B~etica i Tarraconense. Luzytania to Portugalia, B~etica to 
Andaluzja, a Tarraconense to część północno_wschodnia Hiszpanii z miastem 
Tarragoną nad Morzem Śródziemnym. - Jaka ty jesteś mądra, Trini! - zdumiała się 
Natalka. - Jakaż to mądrość? Hiszpania to moja ojczyzna. Każdy coś wie o swojej 
ojczyźnie i o jej przeszłości. Tak wszyscy siedzą tu spokojnie i rozmawiają o 
łacinie i o rzymskiej Hiszpanii - myśli Trinidad wodząc wzrokiem po twarzach 
siedzących przy stole osób - i nie wiedzą nawet, co tu się niedawno działo. 
Jakie niebezpieczeństwo wisiało i wisi nadal nad tym domem i nad Kontami. Oto 
Walery i Aldona. Wiedzą wszystko. Walery zadał sobie tyle trudu, naraził się 
władzom... A oto Pola. Wydziobuje pracowicie niteczki tłuszczu z płatka szynki i 
odkłada na brzeg talerza. Nigdy tego nie weźmie do ust. I nic nie wie. Nie 
domyśla się nawet, że tuż blisko przez parę dni był jej brat. Nie wie, co dzieje 
się w jej domu, w Kontach. Wuj i ciotki nie przypuszczają nawet, jak dramatyczne 
sceny miały tu miejsce. Madame Compotte jak zwykle opanowana i spokojna i 
Natalka rzucająca oto w stronę Trini wesołe spojrzenie. Młody Kazio Hygin był we 
wszystko wtajemniczony, Trinidad wie o tym. To on pomagał Waleremu, był 
łącznikiem między dziedzicem Kontek, a proboszczem z nowogródzkiej fary. I 
Szczęsny Wintofft... Po nim niczego nie można poznać. Zbyt wiele przeszedł, by 
dał się teraz unieść byle wzruszeniom. A jednak wówczas, w salonie, gdy szeptał: 
"dziękuję za litość" żyło w nim, drgało coś, czego nigdy dotąd nie okazał 
nikomu. Litość... Czyżby ten człowiek mógł zadowolić się litością? Czy 
wystarczyłoby mu to okropne, poniżające godność uczucie, które dla mężczyzny 
takiego jak on powinno być policzkiem? Ale Pola nie okazała mu nawet litości. 
Tylko pogardę. A to chyba jeszcze gorsze. Zraniła go do głębi. Czy kochał ją 
kiedy? Czy jej wzgarda boli go jak jątrząca się rana? Tym bardziej że rzuciła mu 
ją w twarz niesprawiedliwie, gdyż na nią nie zasłużył. Czy dla odzyskania 
szacunku dla samego siebie po takiej obeldze wystarczy mu spokój własnego 
sumienia? Rozmowa przy stole toczy się dalej, ale Trinidad nie słyszy prawie, o 
czym mowa. Z zamyślenia wyrywa ją dopiero głos Natalki, która powtarza: - 
Powiedz coś jeszcze o Hiszpanii, Trini, to takie interesujące. Chociażby te 
nazwy. Luzytania... - Cóż mam powiedzieć? - Trinidad spogląda po jakże dobrze 
znanych i bliskich twarzach. - Cokolwiek - prosi Natalka. - Opowiem o zamku na 
wzgórzu. - Trinidad przymyka oczy, wywołuje wizję starych murów koloru ochry 
oblanych potokami słońca. - Ale po kolacji. Przyniosę rysunki. - Masz rysunki i 
dotąd nam ich nie pokazałaś? - Gorszy się pani Aldona. - Nie wiedzieliśmy wcale, 
że rysujesz - dodaje Walery. - Nigdy nie widzieliśmy cię z ołówkiem w ręku - 
mówi z pretensją ciotka Aniela. - W moim domu zostało kilka teczek... Bawiłam 
się tym kiedyś, w młodości - wzdycha wspominając przeszłość. - To nie ja 
rysowałam - tłumaczy Trinidad. - Ja nie mam najmniejszego talentu w tym 
kierunku. Rysunki, które pokażę, wykonał mój znajomy. Mam tego całą teczkę. - 
Pokaż, pokaż koniecznie. - Nawet Pola przyłączyła się do proszących. - Moi 
bracia pięknie rysowali, a starszy nawet malował. Wszystko zostało w Kontach. - 
Spuściła głowę. - Jak miał na imię ten znajomy? - dopytywała się Natalka. - 
Ram~on - Trinidad ze zdziwieniem stwierdziła, że imię to z zupełną obojętnością 
wybiegło na jej usta. Mogła rówie dobrze powiedzieć Juan, Jos~e, Pedro czy 
Pablo. - Ram~on - powtórzyła Natalka. - Jak to będzie po polsku? Czy jest 
zresztą po polsku takie imię? - Jest. Rajmund. - Wcale mi się nie podoba. - 
Natalka wydęła usta. - Ram~on dużo ładniejsze. Ram~on - powtórzyła. - Dość, 
Natalko - zgromiła córkę pani Aldona. - Pozwól Trini dokończyć w spokoju 
kolacji. Wszystkich jednak podnieciła ciekawość oraz perspektywa przyjemnego 
wieczoru. Nie siedziano długo przy stole. Pani Aldona pierwsza dała znak 
przejścia do salonu. Trini pobiegła na górę po teczkę z rysunkami. Kartony z 
wizerunkami zamku i wzgórza przechodziły z rąk do rąk. Trinidad objaśniała 
poszczególne rysunki. I nagle zalały ją wspomnienia. Tu, pod tym murem siadywała 
z matką, spoglądając na rozłożone u stóp wzgórza pola. Ile tam chwil przebyła, 
cudownych, bo z Mercedes, która tam właśnie pierwszy raz opowiedziała jej o 
ojcu. Boże, czy to możliwe, że to wzgórze i ten zamek są tak teraz od niej 
odległe, choć żyją w jej myśli, bardziej realne niż to, co ją dziś otacza. Czyż 
nie zobaczy tych miejsc, z którymi związana była przez całe swoje życie. 
Wintofft z wielką uwagą oglądał to wszystko, co mu podawała Natalka, siedziała 
bowiem jak zwykle obok niego. Szczególnie długo studiował wnętrze monumentalnej 
sieni, której Ram~on nadał pozory życia, dekorując ją akcesoriami epoki, 
zaludniając kasztelańską parą siedzącą przed ozdobnym kominkiem. - Co robią te 
psy? - Natalka zwróciła oczy na rysunek trzymany ciągle przez Wintoffta. - 
Obracają rożen z dziczyzną - odparła Trinidad. - Psy również pracowały, jak 
widzisz. - Biedne psy - rozczuliła się dziewczynka. - I długo musiały tak 
chodzić w kółko? - Aż upiekło się mięso. - To przecież pani - zauważył Wintofft, 
podnosząc wysoko karton. Nie słyszał chyba pytania Natalki. - Och, nie. - 
Trinidad pokręciła przecząco głową. - Tak, to pani - stwierdził stanowczo mimo 
jej zaprzeczenia. - A... ten rycerz obok damy, czy to... Ram~on? - Skądże! - Zła 
była na siebie za to kłamstwo. - Bardzo przystojny młodzieniec - powiedział, nie 
patrząc na nią i podał rysunek siedzącej po drugiej jego stronieciotce Helenie. 
Wszyscy zaczęli doszukiwać się podobieństwa Trinidad do damy z rysunku i 
stwierdzili, że rzeczywiście jest to wykapany portret dziewczyny. - Nigdy tego 
nie zauważyłam - usiłowała przekonać zebranych, ale wcale jej się to nie udało, 
choć było to prawdą. Dopiero niedawno spostrzegła, doskonale zresztą uchwycone 
przez artystę, podobieństwo. Naturalnie, że byli to ona i Ram~on, za żadne 
jednak skarby nie przyznałaby tego. - Czuję się jak człowiek siedzący na beczce 
z prochem - poskarżył się żonie Walery. - Wprost czekam na wybuch. - Uspokój 
się. Może Bóg da i Piotr wreszcie zmądrzeje - pocieszyła męża pani Aldona. - 
Piotr nigdy nie zmądrzeje - pokręcił głową Kontkowski. - Jest całkowicie 
opanowany przez tego łotra, Kolę. Nie ma już w nim krzty woli. Tamten wie o tym 
i wykorzystuje sytuację. Tylko o co mu chodzi? To pytanie zadawali sobie 
codziennie, nie znajdując żadnej zadawalającej odpowiedzi. Tymczasem do Kontów 
wrócił hrabia i znowu zaczęli się zjeżdżać goście do pałacu. Kola musiał 
zrezygnować z podwieczorków w salonie i przesiadywać razem z Piotrem w 
niewielkim pokoju. Zły humor wylewał na matkę, nie krępował się przy tym wcale 
obecnością Piotra, na którym te sceny przykre wywierały wrażenie. Młody 
człowiek, zdominowany przez "mlecznego brata", nie śmiał jednak zrobić żadnej 
uwagi, a tym bardziej skarcić Kolę za niestosowność takiego postępowania. W 
milczeniu więc współczuł biednej pokojowej, wpatrzonej w syna jak w obraz. W 
Kontkach wszystko szło niby normalnym trybem. Jesienne prace polowe absorbowały 
Walerego i jego młodego pomocnika. Były to dla nich zbawienne chwile odprężenia 
w ciągłym napięciu, w jakim żyli. Reszta domowników nie domyślała się niczego. W 
piątkowy wieczór Szczęsny Wintofft zaprosił całe towarzystwo do Żubrówki na 
sobotni podwieczorek. - Chciałbym państwa choć raz widzieć u siebie - 
powiedział. - Jest to co prawda dom nazbyt skromny i pewnie nie powinienem 
narażać państwa na niewygody, ale trudno mi odmówić sobie tej przyjemności. Żona 
Antuka cieszy się już z góry i od wczoraj piecze ciasta. - Z wielką ochotą 
przyjmujemy zaproszenie - oznajmiła pani Aldona z uśmiechem. - Ja właściwie 
tylko raz byłam w Żubrówce. Odwiedziłam wówczas pańskiego ojca, no i potem, gdy 
pan już wrócił. - A ja nigdy! - wyrwała się Natalka. - Nareszcie zobaczę 
Żubrówkę! - Klasnęła w ręce. - Spokojnie, dziecko - uciszyła dziewczynkę Madame 
Compotte, spoglądając jednocześnie z sympatią na jednookiego sąsiada. Ciotki i 
wuj Alojzy odmówili grzecznie, uznając, że pogoda nie nadaje się na podróże. W 
ich wieku najbezpieczniej siedzieć w domu. W sobotnie więc popołudnie panie 
Aldona, Pola, Trinidad, Madame Compotte i Natalka zajęły miejsca w powozie pod 
troskliwym okiem Wasyla. Walery towarzyszył paniom konno. Kazio Hygin, choć 
zaproszony, musiał zostać w Kontkach. Walery starał się zawsze, by któryś z nich 
był obecny w domu, w razie nagłego przyjazdu rządcy Radlińskiego zwiastującego 
nowe jakieś nieszczęście. Pogoda była iście listopadowa. Mżył drobny deszcz, a 
silny wschodni wiatr przenikał do kości. Rzeczywiście najlepiej było pozostać w 
domu. W drodze Natalce nie zamykały się usta. Trinidad była zbyt zamyślona, by 
zwracać uwagę na gadanie dziewczynki. Coś się z nią ostatnio działo dziwnego. Co 
dzień, cały ranek, żyła oczekiwaniem popołudniowej wizyty Wintoffta. Dlaczego? 
Sama nie potrafiłaby sobie odpowiedzieć. Nie była przecież zakochana, o nie, a 
Wintofft nie pragnął miłości, wystarczała mu litość. Ale czy na pewno? Czy był 
szczery, mówiąc to jej wówczas? Może rana zadana pogardą Poli zbyt bolała, by 
niewczesnym wyznaniem narazić się na nowe szyderstwo. Oszpecony kaleka - tak 
mówił o sobie. A przecież brak oka to jeszcze nie kalectwo, jak twierdzi wuj 
Alojzy. Gdyby chodziło o rękę lub nogę, to co innego. Ale oko... Litość... Cóż 
za poniżające uczucie! A jemu to wystarcza. Tak jej przecież powiedział. Wcale 
nie mówił o miłości, nie dał jej nawet poznać, że ją kocha. Więc chce tylko 
litości! A ona byłaby gotowa... Nie, nie, chyba zupełnie straciła głowę. Czy 
pragnie znowu zostać oszukana? Tym razem na oczach wszystkich mieszkańców 
Kontek? Co zaszło między nim a Polą? Kto to właściwie wie? Że Natalka słyszała 
rozmowę, a Wintofft powiadomił Walerego o zerwaniu zaręczyn? A może to jego wina 
nie Poli, a Pola przez dumę ukrywa rozpacz i rozczarowanie? Wszystko możliwe. 
Mężczyźni są straszni i żadnemu z nich nie można ufać, naturalnie, jeśli chodzi 
o miłość. Ona w każdym razie nie da się ponownie wciągnąć w to trzęsawisko bez 
dna, w którym już raz omal nie zginęła. Teraz musi mocno stać na twardym gruncie 
i nie zapuszczać się w niezbadane zawiłości ludzkiego serca. To niebezpieczne. A 
nie ma przy niej ojca Hieronima, by ją ratować. Dworek w Żubrówce był 
rzeczywiście bardzo skromny, parterowy, z niewielkim gankiem wspartym na 
czterech słupkach i z oszkloną werandą na tyłach domu. Wintofft pomógł paniom 
wysiąść, a syn Antuka zaopiekował się koniem Walerego. Pokoje, dokąd weszli, 
były niskie, choć dość obszerne. Okna, ozdobione białymi firankami, miały z 
zewnątrz drewniane okiennice. Goście zwiedzili dom, ciekawi wszystkiego. Natalka 
oglądała obrazy i nieliczne bibeloty na stolikach, książki za szkłem 
biblioteczki, nawet broń rozwieszoną na ścianie. - Bardzo tu u pana ładnie - 
oświadczyła wreszcie. - O tak - podchwyciła pani Aldona. - Widzę, że żona Antuka 
utrzymuje dom w idealnym porządku - dodała. - Żona Antuka ciągle coś tu zamiata 
i odkurza - uśmiechnął się Wintofft. - A ja tylko śmiecę i brudzę - zakończył ze 
śmiechem. Żona Antuka była też doskonałą kucharką, a podwieczorek okazał się 
niezwykle urozmaicony. Oprócz ciast były wspaniałe konfitury, osmażane w cukrze 
gruszki, jabłka w szodonowym sosie, kisiel żurawionowy z migdałowym mleczkiem, 
jakieś nie znane Trinidad specjały z maku i miodu. Rozmowa była ożywiona i 
ogólna. Gdy ze stołowego przechodzono do salonu, pani Aldona ujęła gospodarza 
pod ramię. - Niech mi pan pokaże pokój, w którym byli ukryci - szepnęła. 
Poprowadził ją na koniec korytarza i otworzył drzwi. - Tutaj - wskazał ciemne 
wnętrze. - Zaraz przyniosę świecę. - Nie trzeba. To wystarczy. Nigdy nie może 
pan nikogo ukrywać - przestrzegała. - Co pan myśli o Koli? - spytała nagle. - 
Nie chciałbym sądzić pochopnie - odparł wymijająco. - Wobec tego, co zrobił dla 
Piotra, muszą upaść wszelkie uprzedzenia. Niemniej mam o nim jak najgorsze 
wyobrażenie. Ale wstydzę się tego. Pewnie nie zasłużył na tak złą opinię. - A... 
Piotr? Jaki się panu wydał? - Sybir złamał Piotra - odrzekł krótko. - Jak to? - 
Widzi pani, to, co tam spada na człowieka, albo go łamie, albo czyni odpornym na 
najgorsze przeciwności. Piotr został złamany. Nie ma już własnej woli i 
właściwie każdy mógłby teraz nim powodować. - Dlaczego więc nie posłuchał 
Walerego? - spytała z żywością. - Przywykł ulegać Koli we wszystkim. Pewnie 
przeżył dzięki niemu. Dlatego nie potrafi o niczym sam zadecydować, obawia się 
myśleć samodzielnie. - Więc co z nim będzi? Czyż nigdy nie odczepi się od Koli? 
- Może Kola odczepi się od niego. Gdy zda sobie sprawę, że trzymanie się Piotra 
nie doprowadzi go do niczego, bo nie zyska ani pieniędzy, ani pozycji, to pewnie 
poszuka innej drogi, by się urządzić. Jest bardzo przystojny, ma ogładę 
towarzyską i jakie takie wykształcenie. Przy sprzyjających okolicznościach może 
zajść daleko. - Mówi to pan takim tonem... - zaczęła. - Rzeczywiście nie mam 
dobrego mniemania o jego charakterze i obawiam się, że droga, którą pójdzie, nie 
będzie zbyt prosta. - Mój Boże! - westchnęła. - A jeżeli, by dojść do celu, nie 
zawaha się przed niczym? Nawet przed podłością? - utkwiła oczy w twarzy 
Wintoffta. - Tego należy się obawiać - pochylił głowę. - W najgorszym razie 
zawsze pozostanie mu intratne małżeństwo - dodał ze smutnym uśmiechem. - Żal 
tylko będzie biednej wybranki. - Tu go wszyscy znają, wiedzą, kim jest. - On tu 
długo nie zabawi - zapewnił. - Tu nie ma pola dla rozwinięcia jego talentów. 
Wypłynie daleko stąd, gdzie nikt nic o nim nie wie. I sięgnie wysoko. Po 
fortunę. - A co z Piotrem? - Piotra pozbędzie się bez skrupułów. Piotr już się 
dla niego nie liczy. - Jest mu jednak do czegoś potrzebny - powiedziała powoli. 
- Walery ciągle o tym myśli i nie może zrozumieć... - Postępowanie Koli jest 
chwilowo dla wszystkich zagadką. Obawiam się tylko... - Czego? - przerwała. - 
Gdy dowiemy się, o co mu chodzi, będzie już za późno na ratunek - dokończył 
ciszej. - Boże, pan coś przeczuwa!... - Nie, nie - uspokoił ją. - Tak tylko 
powiedziałem. Człowiek dla drugiego człowieka jest zawsze zagadką. - Poprowadził 
ją do salonu. W drodze powrotnej rozmawiano o Żubrówce, o jej właścicielu, ale 
najwięcej wychwalano kulinarne zdolności żony Antuka. Wszyscy byli zadowoleni z 
wizyty, nawet Pola, która milcząc przypatrywała się wszystkiemu i nie brała 
udziału w rozmowie. Ale do jej milczenia wszyscy już przywykli. Jedna pani 
Aldona wydawała się niespokojna jakaś i nie w humorze. Trinidad wyobrażała sobie 
samotne życie Wintoffta w tym skromnym dworku. To prawda, że był samotny, nie 
miał nikogo bliskiego, tylko tę ciotkę w Niemczech. Jednakże otacza go wierna i 
oddana służba, na której przywiązaniu mógł polegać. Trinidad przyglądała się 
ukradkiem Poli. Czy nie żałuje zerwanych zaręczyn? Miałaby oto dom, skromny, 
lecz własny. Po pałacu kontkowskim mógł wydać się nieledwie nędzny, lecz osoba 
jego właściciela potrafiłaby chyba przemienić tę nędzę w królewskie splendory. 
Czyż jego miłość niewarta takiego poświęcenia? Jego miłość... Boże, co ona sobie 
wyobraża? - Taka pani zamyślona - przywrócił ją do rzeczywistości głos Madame 
Compotte. - Jakie wrażenie wywarł na pani ten polski dworek? To chyba pierwszy, 
jaki pani widziała. - Tak, pierwszy. - Nie bardzo wiedziała, co odpowiedzieć. - 
Tyle w nim uroku, tyle ciepła, że można tylko zazdrościć panu Wintofftowi takiej 
siedziby - dokończyła pewniejszym głosem. - Naprawdę ci się podoba? - Pola, 
wyglądająca przez okno w ciemność, zwróciła głowę w stronę Trinidad. - Naprawdę. 
To śliczny dom, choć mały i skromny. A jakie piękne te mahoniowe meble! Bardzo 
widać stare. I te wywoskowane jak lustro posadzki... - Posadzki! - prychnęła 
Pola. - Zwyczajne deski. - Ale to drewno - odparła Trinidad - żywe drewno, nie 
kamień. Pola wzruszyła ramionami, a Trinidad utwierdziła się w przekonaniu, że w 
sercu dziedziczki Kontów nie było miejsca na miłość do Szczęsnego Wintoffta. 
Listopad nie zawsze bywał szary i deszczowy. Zdarzały się w nim dni, kiedy zza 
chmur wyglądało słońce, a niebo przebłyskiwało błękitem. Trinidad natychmiast 
chwytała takie okazje do spaceru. Naturalnie nie wychylała się poza parkową 
furtkę, chodziła alejkami depcząc opadłe liście, wdychała cmentarny zapach 
wilgotnej ziemi i śledziła gnane wiatrem obłoki. Jesień była tu inna niż tam, w 
Starej Kastylii. Inny był kolor ziemi, inne niebo, tylko może wiatr taki sam. 
Bezlistne drzewa wytyczały aleje, a wzrok nie zatrzymywany listowiem wybiegał 
daleko, poza ogrodzenie. Tego dnia Wintofft przyjechał wcześniej, bo pani Aldona 
zaprosiła sąsiada na obiad. Przez okna salonu dojrzał czarny szal Trinidad, 
otulający głowę dziewczyny, i pospieszył do parku. Spotkali się na zakręcie 
głównej alei, prowadzącej do pobliskiego lasu. Trinidad ogarnęło dziwne jakieś 
onieśmielenie. Nie wiedziała, jak zacząć rozmowę, tym bardziej, że Wintofft po 
przywitaniu milczał uparcie. - Ma pan bardzo ładny dom - powiedziała wreszcie, 
zła na siebie, że nie może zdobyć się na żadną bardziej interesującą uwagę. - 
Tak pani myśli? - spytał, spoglądając w niebo. Gdy po chwili zwrócił ku niej 
jedno oko, w ostrym świetle dnia czarna opaska zasłaniająca pusty oczodół 
odcięła się niezwykle wyraźnie od bladości policzków. - Tak myślę - 
odpowiedziała szczerze. - Posiadacz takiego domu - nie spuszczał z niej wzroku - 
musi być człowiekiem wyjątkowo pewnym siebie, a nawet bezczelnym, aby ośmielić 
się ofiarować wybranej kobiecie takie warunki życia. Czyż nie mam racji? - Nie 
wiem - zawahała się, zdziwiona takim obrotem rozmowy. - Czy sądzi więc pani, że 
miłość okryłaby różami najnędzniejsze nawet ściany, zamieniając ubogą chatę w 
pałac z bajki? - Może. - Spojrzała w utkwione w niej zielone oko. - A gdyby ta 
miłość przesłoniła całe ubóstwo i nędzę, czy potrafiłaby uszczęśliwić tę, o 
której myślę. - A o kim pan myśli? - przystanęła. - Czy o Poli? - O Poli! - 
Zaśmiał się dziwnym śmiechem, bardziej podobnym do łkania. - Nie, nie myślę o 
Poli. - Zamilkł nagle. - W Poli nigdy nie było miłości. - Nie wierzę w miłość - 
wstrząsnęła głową. - Nie wierzę w te słowa, które brzmią jak muzyka, dopóki ich 
nie zagłuszy gorzki płacz rozczarowania. - Trini - zawołał gwałtownie, chwytając 
ją za rękę. - Więc pani zna miłość? Tak? Proszę, niech pani odpowie... zna 
pani... Czy to Ram~on? - Boję się mężczyzn - szepnęła. - Boję się pięknych słów, 
kryjących pustkę. - Byłem zbyt śmiały - puścił jej rękę. - Oszpecony i ubogi 
podniosłem oczy na jedną kobietę, która dla mnie istnieje na świecie. Wydawało 
mi się, że zadowoli mnie jej litość. Litość. - Znowu zaśmiał się tym śmiechem 
bliskim płaczu. - Niechże mi pani wybaczy i nie odbiera przynajmniej tej 
litości. Żebrakowi należy rzucić jałmużnę, nie wolno przejść obojętnie obok 
nędzarza. - Don F~elix - ta hiszpańska forma jego imienia sama wypłynęła jej na 
usta. - Niech pan tego nie mówi. Litość i jałmużna to jedno i to samo. Ale pan 
nie jest żebrakiem. - A kimże jestem? - Nieszczęśliwym człowiekiem - powiedziała 
prędko. - Bo pan jest nieszczęśliwy. Pola... - Co tu ma Pola do rzeczy? - Co 
zaszło między panem a Polą? - spytała śmiało. - Przecież byliście zaręczeni. - 
Czy wyobraża sobie pani dziedziczkę Kontów w Żubrówce? Mnie raz w życiu zabrakło 
wyobraźni. - Pola nie dlatego - zawołała z żywością. - Słyszałam... - Pola mną 
gardzi - rzucił gwałtownie. - Jestem w jej oczach człowiekiem pozbawionym 
honoru, tchórzem i odstępcą. - Czy pan ją... kochał? - Trudno było postawić to 
pytanie, ale musiała. - Nic wówczas nie wiedziałem o miłości - powiedział to 
bardzo cicho i nie patrzył na nią, głowę miał spuszczoną, jak gdyby się 
wstydził. - To dlaczego się pan zaręczył? - spytała z żalem. - Byłem bardzo 
młody i nieświadomy uczuć. Z Polą znaliśmy się od dziecka. Nigdy nie może być 
prawdziwej miłości między mężczyzną i kobietą, którzy znają się od dziecka. Może 
ich łączyć braterskie przywiązanie, pewnego rodzaju zażyłość, ale miłość... 
Nigdy! Wszystko przecież o sobie wiedzą, znają swoje wady i słabostki. Żadne z 
nich nie znajdzie w drugim niespodzianki, nie ma w nich nic tajemniczego, nic do 
odkrycia. Wszystko jasne jak na dłoni. Wiedzą, jak wyglądali w wieku lat 
dziesięciu, piętnastu. Łatwo mogą sobie wyobrazić siebie nawzajem, gdy skończą 
czterdziestkę. Tacy ludzie biorą przyzwyczajenie za miłość. Przywykli do siebie 
i to im chwilowo wystarcza. Ale nie na długo. Mając lat dwadzieścia każdy marzy 
o wielkiej miłości. Dla chłopca będzie to jakaś piękna i tajemnicza nieznajoma, 
która raptem wtargnie w jego życie, by je całkowicie przemienić. Dla młodej 
panny - tak sobie wyobrażam - będzie to również ktoś nieznany, ktoś kto zjawi 
się nagle i... - I jak pirat porwie ją na swój okręt - dokończyła z wymuszonym 
uśmiechem. - Z tą czarną opaską podobny pan do pirata. - Do pirata? - powtórzył 
nie rozumiejąc. - To nie ja wymyśliłam - dodała. - To hrabia Butieniew. - Hrabia 
Butieniew? - zdziwił się. - Pani go zna? - Poznałam go, zanim pan wrócił. 
Czarujący młodzieniec. Szkoda tylko, że to Rosjanin. - Ach, tak. - Widziała 
nieledwie, jak zesztywniał. - Więc gdyby nie był Rosjaninem? - Och, nie ma co o 
tym mówić. Przecież jest Rosjaninem. - Panno Trini, czy pani mi wybaczy? - Co 
mam panu wybaczyć, don F~elix? - Moją śmiałość. Proszę, niech pani zapomni, co 
powiedziałem. Czasem, doprawdy, jestem zbyt gadatliwy. - Nie odpowiedział pan 
dotąd na moje pytanie - przypomniała. - Odpowiedziałem jak najbardziej 
wyczerpująco. Chyba mnie pani nie słuchała. A czy mnie wolno o coś zapytać? - 
Proszę, niech pan pyta. - Chciałbym wiedzieć, co było z Ramonem. - Nic ważnego - 
powiedziała lekko. - Zaręczyliśmy się, ale po roku Ram~on ożenił się z inną. To 
wszystko. - Panno Trini - znowu ujął jej rękę. - Pani powiedziała, że nie wierzy 
w miłość. To przez Ramona... Ale to nieprawda. Ram~on nie był pani wart. To 
głupiec, nie uczyniłby pani szczęśliwą. Pani była zbyt młoda, nieświadoma ludzi 
i ich uczuć. - Miałam dwadzieścia lat - szepnęła. - Tu nie chodzi o wiek - 
powiedział poważnie. - Była pani zbyt ufna i zbyt pewna jego miłości. Dlatego 
teraz pani nie wierzy... i boi się - dokończył ciszej. - Trini! Trini! - Między 
kolumnami ganku ukazała się Natalka. - Wracaj do domu, bo zmarzniesz! - O, tak - 
zaniepokoił się Wintofft. - Pani przeziębi się... Nasze chłody nie dla 
południowej rośliny, takiej jak pani. - W Kastylii zimy są ostre - odpowiedziała 
machinalnie. - Jestem przyzwyczajona. Szli prędko ku domowi, nic już do siebie 
nie mówiąc. Trinidad była tak wzburzona, że pragnęła ukryć się jak najszybciej w 
swojej sypialni. Nie chciała jednak niepokoić pani Aldony i została przy 
obiedzie, a potem wraz z innymi przeszła do salonu. Ani razu nie spojrzała na 
Wintoffta, choć wielokroć czuła na sobie jego wzrok. Walery wdał się z sąsiadem 
w jakąś długą dysputę na tematy gospodarskie, a wuj Alojzy raczył całe 
towarzystwo wiadomościami z gazety przywiezionej przez młodego Hygina z 
Nowogródka. Odczuła ulgę, gdy Wintofft, pożegnawszy się, opuścił salon. Pierwszy 
raz rada była z jego odjazdu. Wiedziała już, że go kocha, wiedziała, że jej 
szczęście zależy od niego. Ale była Pola i choć Pola zerwała zaręczyny, dla 
Trinidad Szczęsny Wintofft ciągle jak gdyby jeszcze należał do Poli. Wcale nie 
kładła się tej nocy. Otulona watowanym peniuarem przesiedziała w fotelu godziny 
przeznaczone na spoczynek. Objawienie miłości, tej prawdziwej, wielkiej i 
jedynej było czymś tak nagłym i niespodziewanym, że nie mogła jeszcze zdać sobie 
sprawy z siły i gwałtowności tego uczucia. Wiedziała tylko, że wszystko w jej 
życiu uległo przemianie. Wszystko. Tania przestraszyła się, zobaczywszy jej 
podkrążone oczy i wybladłą twarz. - Panienka źle spała! - zawołała, stawiając 
tacę na stoliku. - Wcale nie spałam, w ogóle się nie kładłam. - Panienka chora. 
- Tania zafrasowana krzątała się po sypialni. - Nie jestem chora, jestem 
szczęśliwa. - Szczęśliwa? - Tania zastygła z dzbankiem w ręku.Czy... pan 
Wintofft? Przepraszam, panienko, że się ośmielam... - dodała prędko i nalała 
wody do miednicy. - Dlaczego wspominasz pana Wintoffta? - Bo wszyscy mówią... - 
Tania postawiła na umywalce dzbanek z ciepłą wodą. - Co mówią? - Że pan 
Wintofft... - No co? Wykrztuś wreszcie - zniecierpliwiła się Trinidad. - Że pan 
Wintofft kocha się w panience - wyrzuciła Tania odważnie, nie podnosząc jednak 
oczu. - I ty tak myślisz? - To przecież widać. A Paulina uważa, że to szczęście 
dla pana Wintoffta. Bo z panienką Polą... - Co z panienką Polą? - To Paulina tak 
mówi - zastrzegła się Tania. - "Panienka Pola - mówi - nie do życia. Pan 
Wintofft zginąłby przy niej". - Pan Wintofft uratowałby ją - upomniała surowo 
Trinidad. - Jak Paulina może mówić takie rzeczy? - Paulina wie. - W głosie Tani 
było najmocniejsze przekonanie o słuszności tego, co powiedziała Paulina. - Ona 
zawsze wszystko wie. Tak, panienko, to prawda. Ona od razu wiedziała, że starszy 
pan umiera i zaraz kazała słać po księdza proboszcza. - Ojciec był chory? - Był 
długo chory - zgodziła się Tania - ale Paulina jedna wiedziała, że nadchodzi 
koniec. Nawet doktor jeszcze nie przeczuwał. Zdenerwowała ją ta rozmowa z 
pokojówką. Na godzinę przed obiadem zajrzała do małego saloniku na pierwszym 
piętrze, gdzie obok rozpalonego pieca siedział wuj Alojzy z nieodłączną gazetą. 
- Mizernie wyglądasz, dziecko - przyjrzał się jej zaczerwienionym od bezsenności 
oczom. - Czy źle spałaś? - Nie zmrużyłam oka - przyznała, opadając na fotel po 
drugiej stronie pieca. - To źle. Za młoda jeszcze jesteś na wspomnienia. - O, ja 
mam co wspominać - w jej głosie zabrzmiała gorycz. - Każdy niesie swój bagaż 
wspomnień - stwierdził wuj Alojzy wzdychając. - Czasem jest to ciężki krzyż, pod 
którym człowiek się ugina - dodał ciszej. - Im się jest starszym, tym ten krzyż 
wspomnień bywa cięższy. A tu każdy z nas ma co dźwigać. Nawet taka młoda 
dziewczyna, jak Pola... - znowu westchnął. Słuchała, oparłszy brodę na ręku, 
zapatrzona w szarzejące za oknem niebo. - Biedna Pola - powiedziała wreszcie, 
wracając jak gdyby do obecnej chwili. - Bardzo biedna - przytaknął wuj Alojzy. - 
Ale dla Wintoffta tak lepiej. - Skąd wuj wie, że lepiej? - To widać. On i Pola 
nie pasują do siebie. - Dlaczego? - Czekała z napięciem odpowiedzi. - Przecież 
byli zaręczeni. - Znam się na ludziach, wielu ich widziałem w moim długim życiu. 
- Wuj Alojzy poprawił się na fotelu. - Wintofft to diament czystej wody. A 
Pola... No cóż, odrzuciła go, spoliczkowała, zmieszała z błotem, oskarżyła o 
podłość. Czy myślisz, że kochająca kobieta mogłaby dopuścić do głowy podobne 
oskarżenia? Do tego bezpodstawne? - Nie wiem - wyznała. - To niemożliwe, 
dziecko. Niemożliwe. Pola chciała, żeby on pozostał na Sybirze, chciała, 
rozumiesz? - Jak to? - Tak, chciała. Nie pragnęła jego powrotu. - Pola nie jest 
potworem! - zawołała wzburzona. - Nie jest - przyznał. - Ale w niej żyje tylko 
nienawiść. Nienawiść do sprawców wszystkich nieszczęść, które na nią spadły. I 
tę nienawiść przenosi na innych, Bogu ducha winnych ludzi. Paulina ma rację, to 
mądra kobieta. - Cóż więc będzie z Polą? - Co ma być? Pola nie chciała niczyjego 
współczucia, u nikogo nie szukała pomocy. A Wintoffta skrzywdziła, bardzo 
skrzywdziła. I wiesz, co myślę? Ona zdaje sobie sprawę, że jej zarzuty są 
niesłuszne, ale czuje się tak nieszczęśliwa, że pragnie, może podświadomie, 
unieszczęśliwiać innych. Wróciła do swego pokoju jeszcze bardziej roztrzęsiona. 
Nie miała ochoty nawet na pisanie do ojca Hieronima. Skąd ta pewność u Tani, że 
Wintofft...? Przecież on zachowywał się ze zwykłą powściągliwością i niczym nie 
dał poznać... Dlaczego więc...? Tu przypomniało jej się, co hrabia Butieniew 
mówił o służbie, która ma własne zdanie o "panach" i wyciąga wnioski z wnikliwej 
często obserwacji. A potem myśl jej wróciła do Poli. Czy Pola też zauważyła to 
samo, co służba? I co o tym sądzi? Czy ją potępia? Uważa za kokietkę? - Czego tu 
szukasz? - Paulina wychyliła się z kuchennego ganku i przyjrzała się niewielkiej 
figurce chłopca, który powoli, jak gdyby kryjąc się, podchodził pod dom. - Toż 
to Pawluk! - zakrzyknęła nagle, poznawszy widać przybysza. - Ho, ho, jak 
urosłeś! Chodź, chodź, zjesz coś gorącego. A co tam w Kontach? Jak graf? - Nic. 
Dobrze - burknął Pawluk, nie bardzo kwapiąc się z wejściem na ganek. - A 
panienka w domu? - Która panienka? - Paulina przynaglała chłopca ręką. - Chodź, 
bo zimno. U nas teraz dwie panienki. - Panienka z Kontów - Pawluk był coraz 
bardziej spokojny. - Ja do niej. - A co ty do niej masz? - Nic. - Jak nic, to 
mnie powiedz, co trzeba. - Ja do panienki Poli - upierał się Pawluk. - Taki 
ważny, że do samej panienki musisz? - Paulina stawała się coraz bardziej 
podejrzliwa. - Do panienki - przytaknął chłopiec, unikając wzroku Pauliny. - 
Poczekaj. - Pierwsza pokojowa zniknęła wewnątrz kuchennej sieni. Wkrótce ukazała 
się znowu. - Chodź - powiedziała nieco uprzejmiej - zaprowadzę cię do panienki. 
Zamiast jednak do Poli, poprowadziła chłopca prosto do "kancelarii" i postawiła 
gościa przed obliczem Walerego. - Masz interes do panienki Poli? - Kontkowski 
popatrzył uważnie na chłopca. - Wpierw mnie powiedz. - Nie mogę, panie 
dziedzicu. - Pawluk nie spuścił oczu. - Ja... do samej panienki. - Dobrze. Zaraz 
panienka tu przyjdzie. - Walery wstał, otworzył drzwi i polecił Paulinie 
poprosić Polę. - Jeżeli masz list do panienki, to lepiej mnie go oddaj - zwrócił 
się do chłopca. - Zaręczam ci, tak będzie lepiej. Pawluk poczerwieniał. - Ja do 
panienki - powtórzył mniej jednak pewnym głosem. Pola weszła do kancelarii 
otulona grubym szalem, z szelestem taftowej halki, strącając sutą spódnicą 
leżące na niskich półkach pisma i papiery. - Pawluk ma do ciebie list - 
Kontkowski wskazał chłopca, który był coraz bardziej zmieszany. - Ja nic nie 
powiedziałem, panienko - wykrztusił wreszcie Pawluk bliski płaczu - to pan 
dziedzic... - Zostań tu - Kontkowski podsunął Poli fotel - wkrótce wrócę. - Ja 
mam naprawdę list - zaszeptał Pawluk, oglądając się na drzwi - tylko nie wiem, 
skąd pan dziedzic... - Dawaj prędko. - Pola rozwinęła zmiętą kartkę. - Mój Boże! 
- Zerwała się i pobiegła do drzwi. - Paulino! Paulino! Powiedz Wasylowi, niech 
natychmiast zaprzęga. - Co się stało? - Walery nie oddalił się widać daleko. - 
Dokąd chcesz jechać? - Do Kontów. Do domu! - krzyknęła. - Muszę natychmiast... - 
Polu, zastanów się! - Muszę, Walery, muszę. - Jakże tam się zjawisz? Przecież 
tam hrabia Butieniew... - Nic mnie nie obchodzi hrabia Butieniew. To mój dom i 
ja muszę... - Wiem, kto cię wzywa. To... Kola, prawda? - Skąd wiesz? - Nie 
pytaj. - Każ Wasylowi zaprzęgać.. Pojechałabym konno, ale bardzo zimno. - Polu, 
pomyśl chwilę. To niebezpieczne. - A ty się boisz, tak? - Spojrzała na kuzyna 
wyzywająco. - Wiesz, o kogo się boję - powiedział ciszej. - Hrabia nic nie wie i 
nie powinien się dowiedzieć. - Idę się przebrać. - Pola już opuszczała 
kancelarię. Na korytarzu pierwszego piętra Kontkowski zderzył się nieledwie z 
Trinidad. - Słuchaj, Trini, Pola oszalała. Nie wolno jej puścić samej. Jedzie do 
Kontów. Kola przysłał list. - Boże, co mówisz? Pojechać z nią, tak? - Bardzo 
będę prosił. Ja sam nie mogę... - Zaraz będę gotowa. Spotkała się z Polą przed 
podjazdem. Kontkowski coś mówił Wasylowi, ale nie dosłyszała co. Pola miała 
zarumienione policzki i błyszczące oczy. Z ganku schodziła Madame Compotte. - 
Pan Kontkowski prosił - zaczęła. - Dziękujemy pani - Trinidad pomogła 
guwernantce usadowić się w powozie. Zmieściły się we trzy na tylnym siedzeniu. 
Przez całą drogę do Kontów Pola ani razu nie otworzyła ust. Trinidad i Francuzka 
uszanowały jej milczenie. Wasyl dogadywał koniom, które doskonale znały jego 
głos i rozumiały wszystko, co mówił. Pałac w Kontach stał równie cichy, jak za 
jej pierwszej wizyty, i Trinidad rada była z nieobecności hrabiego. Z sieni 
wypadł ten sam wyrostek, jeszcze bardziej przerażony na widok trzech kobiet w 
powozie. - Czy jest Józef? - Pola odpinała już skórzany fartuch okrywający nogi. 
- Na co czekasz? - rzuciła ostro. - Otwieraj drzwiczki. Chłopiec zupełnie 
stracił głowę i niezgrabnie podskoczył do powozu. - Wołaj Józefa - rozkazała 
Pola. - I czy jest tu gdzie blisko pan Radliński? Chłopiec zniknął w głębi domu. 
Pola, nie oglądając się na swoje towarzyszki, wbiegła na stopnie ganku. - Nasza 
panienka! - Siwy kamerdyner w liberii otwierał przed nią drzwi sieni. - Gdzie 
jest mój brat? - Pola zwróciła wzrok ku szerokim schodom wiodącym na piętra. - 
Panienko, proszę ciszej - upomniał Józef. - Graf w domu. - Zaprowadź mnie do 
brata. - Pola nie zniżyła głosu. - Chcę go zobaczyć. Józef spojrzał błagalnie na 
Francuzkę. - Poczekaj, Polu. - Trinidad chwyciła kuzynkę za rękę. - Jeżeli 
hrabia jest w domu... - Nie dbam o to. - Pola mówiła głośno, z zupełną swobodą. 
- Czy mój brat jest w swoim pokoju? - zwróciła się do Józefa. - Panienko - 
wymamrotał stary. - Na miłość boską... Szczęście, że nie ma dziś u nas gości - 
powiedział to do Trinidad. - Zaraz poproszę pana rządcę. W tej chwili otworzyły 
się boczne drzwi prowadzące do pokojów. Wysoki, przystojny młodzieniec popychał 
przed sobą pobladłego z lęku "mlecznego brata". - No, idźże, Piotrze, 
przyjechała twoja siostra. - Głos miał ostry, brzmiało w nim szyderstwo. - 
Piotr! - krzyknęła Pola. - Piotr! - rzuciła się do brata i chwyciła go za 
ramiona. Piotr wcale nie wydawał się zachwycony tym spotkaniem. Wyglądał jak 
bezwolna kukła, popychany przez Kolę, przerażony gwałtownością siostrzanego 
powitania. - Pola - wyszeptał, a potem jak posłuszne dziecko odwrócił się do 
Koli. - Co mam robić, powiedz. - Cieszyć się, że widzisz siostrę. - Kola z jakąś 
bezczelną familiarnością popatrzył na dziewczynę. - Uratowałem pani brata - 
powiedział po chwili. - Wydobyłem go z piekła, przywiozłem do domu i oddaję w 
pani ręce. - Nie, Kola nie. - Piotr był wyraźnie przerażony. - Przecież mnie nie 
zostawisz... Co ja pocznę sam, bez ciebie? - Nie będziesz sam - uspokoił go Kola 
i nadal familiarnym tonem powiedział, patrząc znacząco na Polę: - Zabierze go 
pani do Kontek? - Nie chcę do Kontek! - krzyknął Piotr. - Najlepiej tu, w domu, 
z tobą - patrzył błagalnie na "mlecznego brata". - Widzi pani, jaki to bohater? 
- zaśmiał się urągliwie Kola. - Trudno go poznać, co? Nie taki był, jak szedł do 
powstania. Pola oddychała szybko. Była znowu blada, tylko oczy błyszczały 
nienaturalnie. - Piotrze - głos miała zdławiony. - Opanuj się. - Nie pojadę do 
Kontek! - krzyknął Piotr. - Byliśmy już tam. I w Żubrówce byliśmy. Tu jest 
najwygodniej. Idź sobie stąd... Ja z Kolą... On mnie uratował... - Uratowałem, 
to prawda. - W oczach Koli zapalił się jakiś niedobry błysk, aż Trinidad 
przysunęła się bliżej Madame Compotte. - Ale mam już tego dość. Zbyt długo byłem 
niańką. - Znowu zaśmiał się i spojrzał na Polę. Dziewczyna była coraz bledsza. - 
Milcz, Kola - powiedziała takim tonem, jakim karci się służbę. - A ty, Piotrze, 
pojedziesz ze mną. - Nie! - Piotr uczepił się ramienia Koli, a jego krzyk odbił 
się echem o wysokie sklepienie sieni. Wówczas na górze trzasnęły jakieś drzwi i 
na podeście pierwszego piętra stanął hrabia Butieniew. Przechylony przez poręcz 
patrzył ze zdumieniem na zebrane na dole osoby. Lewą rękę oparł o balustradę, w 
prawej ściskał pistolet. Trinidad pierwszy raz widziała go w mundurze. 
Jednocześnie z hrabią z głębi domu, zwabiony krzykiem Piotra, wbiegł rządca 
Radliński, za nim dreptał Józef. - Panienka! - Radliński zatrzymał się. Oddychał 
głośno. - Co tu się dzieje? - spytał po rosyjsku hrabia. - Panie Radliński, kim 
są ci ludzie? - I wówczas poznał Trinidad. Zanim Radliński zdążył odpowiedzieć, 
hrabia znalazł się już na dole. Ceremonialnie kłaniał się dziewczynie. - 
Mademoiselle, czuję się zaszczycony... - Panie hrabio - przerwała. - Wszystko 
panu wytłumaczę. To jest moja kuzynka... hrabia Butieniew, Polu - dokończyła 
prezentacji. - A to... - wskazała Piotra. - To jest mój brat - powiedziała Pola 
dobitnie. - Wiem, co go czeka, jeśli pan go wyda. Odwołuję się do pańskiego 
honoru. - Mademoiselle. - Hrabia skłonił się przed Polą, ale oczy jego szukały 
wzroku Trinidad. - Zabieram brata do Kontek. - Pola ujęła Piotra pod ramię. - 
Przepraszam pana za to najście. - A... ten młodzieniec? - Butieniew wskazał 
Kolę. - To służący - rzuciła Pola przez ramię, ciągnąc brata w stronę drzwi. - 
Służący? - parsknął Kola, ale zaraz uśmiechnął się. Wyglądał jak triumfator, jak 
człowiek, który nareszcie osiągnął zamierzony cel, a zwycięstwo przeszło jego 
oczekiwanie. Wysunął się też na środek sieni, jak główny aktor w kulminacyjnej 
scenie dramatu. - A teraz wszystko panu powiem, panie hrabio. - Patrzył prosto w 
twarz Butieniewa. Mieszał przy tym rosyjski z polskim, powtarzał po kilka razy 
to, co powiedział, aby wszyscy zrozumieli. - O co chodzi? - Hrabia wydał się 
zaskoczony. - Wyrwałem tego oto Piotra Kontkowskiego z Sybiru - oświadczył Kola, 
wysoko podnosząc głowę, jak gdyby szczycił się z dokonania zdawałoby się 
niemożliwego wyczynu. - Został skazany na dożywocie - ciągnął dalej. - Za udział 
w powstaniu. - Zamilkł, chyba czekał na oklaski. - A wie pan, dlaczego to 
zrobiłem? Hrabia milczał, przenosząc wzrok z Koli na Piotra. - Jestem wiernym 
poddanym cara - Kola położył rękę na sercu - i nigdy nie sprzeciwiałem się 
wyrokom sądów Jego Cesarskiej Mości. Ale dożywocie na Sybirze to zbyt mała kara 
za bunt. Taka zbrodnia wymaga najwyższej kary: śmierci. Postanowiłem więc tego 
oto buntownika wydać na śmierć, bo na to zasłużył. - Kola... - Piotr uczepiony 
ramienia siostry chwiał się na nogach. - Kola... Co mówisz? Co ty?... 
Zwariowałeś? - O nie - zawołał Kola triumfująco. - Ja wykonałem to, co już dawno 
postanowiłem. Nienawidzę was wszystkich, razem z tym pałacem - zatoczył ręką 
koło. - Jesteście podli i wstrętni. Posiadaliście to wszystko, czego mnie los 
poskąpił: urodzenie, majątek. Ale ja, prostak, dokonałem tego, czego niewielu 
dokonało: uciekłem z Sybiru. I nie sam, z tym oto - machnięciem ręki wskazał na 
Piotra. - Przypatrzcie mu się dobrze, co Sybir zrobił z tego szlachcica, potomka 
rycerzy. To szmata bez woli i charakteru. Tchórz, który zginąłby beze mnie sto 
razy. Ale ja o niego dbałem. Chuchałem jak najczulsza niańka. A wiecie dlaczego? 
By go przywieźć do tego domu i wydać jako zbiegłego katorżnika w ręce kata. Pan 
wie, panie hrabio, co się z takim robi. Proszę czynić swoją powinność i wezwać 
kozaków. Po tych słowach nastała cisza, która wydała się jeszcze głębsza, gdy 
zamilkł donośny głos Koli. Trinidad nie spuszczała oczu z twarzy hrabiego. - 
Swołocz! - rzucił Butieniew i zwrócił się do rządcy. - Panie Radliński, czy pan 
ich tu ukrywał? Proszę o prawdę. - Tak, panie hrabio - wyszeptał biały jak 
płótno rządca. Kola nie dał się jednak usunąć ze sceny. To przecież była jego 
wielka rola, największa rola w jego życiu. - Zginiesz na szubienicy, Piotrze - 
zawołał, aż głos załamał mu się na najwyższej nucie jak źle wyćwiczonego 
śpiewaka. - Ty... zdrajco... - Piotr trząsł się jak w ataku febry, ale nastąpiła 
w nim jakaś gwałtowna przemiana. To nie był już ten bezwolny, uległy i lękliwy 
zbiegły więzień. To był pan, który dla ukarania krnąbrnego sługi przyskoczył do 
Koli i chlasnął go w twarz. - Zginiesz razem ze mną, ty sukinsynie! - krzyknął, 
a głos mu zadrżał. - Gdybym miał broń, zastrzeliłbym cię, jak się zabija 
wściekłego psa! Panie hrabio, jestem do pańskiej dyspozycji. Proszę tylko, żeby 
rządca Radliński i tutejsza służba nie ponosili żadnych konsekwencji mojej 
nieostrożności. - Wszyscy muszą zginąć, bo wszyscy zawinili - Kola trzymał się 
za policzek. - I nie tylko ci, z Kontów, ale i z Kontków. Bo tam nas też 
przechowywano. Co prawda krótko, bo niezbyt nam było wygodnie. - Wykrzywił usta 
grymasem brzydkiego uśmiechu. - No i ten... Wintofft z Żubrówki. I u niego 
byliśmy. Najkrócej! Ale wszyscy oni są skompromitowani. Słyszy pan, panie 
hrabio? Wszyscy. Ten Wintofft... Sybirski bohater... głośno o nim we wszystkich 
kopalniach. Dozorca skatował jednego z tych paniczów z powstania, a ten dureń ze 
skutymi rękami rzucił się bronić nieznajomego. Oko mu wybito. Omal nie 
przypłacił tego życiem. Głupiec. Po triumfach pieśni o nim teraz śpiewają. - 
Zaczął śmiać się i śmiał się tak długo, aż Piotr krzyknął: - Zamilcz, ty 
ścierwo! - Teraz jestem ścierwo, a kto niedawno jeszcze skomlał i płakał: "Kola, 
ratuj". Będziesz wisiał, bo ja tak chcę, słyszysz? Na szubienicy. Ot tak. - 
Zrobił wymowny gest ręką. - Założą ci konopny krawat. Nieprawdaż, panie hrabio? 
- Nie - odparł spokojnie hrabia. Podniósł rękę z pistoletem i strzelił, prawie 
nie mierząc. Huk odbił się od ścian i wraz z dymem rozpłynął się pod sklepionym 
sufitem. Kola leżał tak, jak padł, z rozrzuconymi ramionami. Kula trafiła go 
prosto w serce. Na marmurze posadzki zbierało się coraz więcej krwi. - Panie 
wybaczą. - Hrabia nie stracił panowania nad sobą. - O tym, co się tu wydarzyło, 
nikt się nie dowie. Panie Radliński, proszę zająć się pochowaniem tego 
człowieka. A pan - zwrócił się do Piotra po francusku - musi pan natychmiast 
stąd wyjechać. - Panie hrabio. - Trinidad przyciskała ręce do mocno bijącego 
serca. - Panie hrabio, nie wiem, co mam powiedzieć... jest pan... - Jeżeli nie 
potępia pani zdrady, którą popełniłem wobec mego munduru, to już czuję się 
rozgrzeszony w moim własnym sumieniu. - Dziękuję panu. - Pola spojrzała na 
hrabiego. - Choć nasz wróg, jest pan człowiekiem honoru. Idziemy, Piotrze. Konie 
czekają. Ocalejesz. Madame Compotte podążyła za nimi. Trinidad została sama z 
hrabią. Radliński z Józefem odciągnęli zwłoki Koli pod ścianę. Na jego miejscu 
została wielka krwawa kałuża. - Panno Trini - Butieniew ujął jej rękę, której 
nie wysunęła z jego uścisku. - Pani wie, dlaczego to zrobiłem, dlaczego złamałem 
przysięgę złożoną na wierność carowi. Dla pani. Żeby nie myślała pani o mnie 
równie źle, jak o reszcie moich rodaków. - Nigdy pana nie zapomnę, nigdy... i 
tego, co pan dla nas uczynił... ale pan wie... - Wiem. - Powiedział to tak 
cicho, że ledwie dosłyszała. - Dobrze pani wybrała. To bohater. Jest godzien 
pani. - A potem dodał: - W tym domu przeżyła pani wielki wstrząs. Proszę o tym 
zapomnieć. I o tym człowieku - wskazał na trupa Koli. - Do widzenia panu - 
podniosła na niego oczy pełne łez. - Adios, don Sergio, Adios. Schylił się nisko 
i pocałował drżące w jego dłoni paluszki. ****** Hrabia długo nie mógł zasnąć. Z 
niespokojnej drzemki pełnej widziadeł wyrwało go dziwne uczucie duszności, 
dławienia w gardle i od razu poczuł zapach spalenizny. Sypialnia pełna była 
dymu. Rzucił się do drzwi, ale drzwi były zamknięte. Od zewnątrz. Szarpnął taśmę 
dzwonka. Nikt się nie zjawił. Służba spała w innej części pałacu. Dymu 
przybywało, coraz trudniej było oddychać. Z głębi domu dochodziły jakieś 
trzaski, stuki, coś z hukiem upadło na ziemię. Za szybą na czarne dotąd niebo 
wypełzła ognista poświata. Hrabia zatrząsł drzwiami, ale mocne deski nie 
ustąpiły, uderzył w nie krzesłem z taką siłą, że delikatny mebel roztrzaskał się 
od ciosu. Wreszcie posłyszał kroki, ktoś biegł po schodach. - Panie hrabio! - 
wołał rządca Radliński. - Pożar! Pałac się pali! - Załomotał do drzwi. - Nie 
mogę wyjść. Zamknięto mnie. - Butieniew omal nie wyrwał klamki. - Niech się pan 
odsunie, spróbuję raz jeszcze. - I całym ciężarem rzucił się na deski. Trzasnęły 
wyrwane z futryn zawiasy i drzwi rozwarły się z hukiem. - Bogu niech będą 
dzięki! - Radliński w narzuconym na bieliznę kożuchu trząsł się cały. W tej 
chwili z jednego z pokojów pierwszego piętra wysunęła się jakaś kobieta i 
pospieszyła ku schodom. - Kto tam? - krzyknął hrabia. Radliński skoczył za 
uciekającą. - Albina... co tu robisz? - I wówczas zobaczył, że pokojowa ma pełne 
ręce pakuł. - Chryste - jęknął. - Co ty...? - Niech mnie pan puści, panie 
rządco, muszę ukarać mordercę. Mój Kola!... - zaniosła się głośnym płaczem. - 
Mój Kolińka!... - Albina... to zbrodnia... Toż to Konty... pałac naszej 
panienki... I to ty!... - A zabić mego Kolę to nie zbrodnia? - wyjęczała Albina, 
wyrywając się z mocno trzymających ją rąk rządcy. - Kobieto! Czy wiesz, co 
zrobiłaś? - Panie Radliński - zawołał hrabia, który tymczasem wyjmował ważne 
jakieś papiery z biurka. - Czy wszyscy ludzie opuścili pałac? Proszę, niech pan 
co prędzej ucieka. Albina ze zdumiewającą zręcznością wywinęła się z rąk rządcy, 
zbiegła ze schodów i przepadła w spowitej kłębami dymu sieni. - Co to za 
kobieta? - Hrabia znowu stanął na podeście. - Pokojowa... Albina... - Na 
szczęście zdążyła. Prędko, panie Radliński. Ja wyjdę ostatni. Trzasnęły krokwie 
nad ich głowami, tynk sypnął się z wysokiego sufitu. - Dach się pali! - krzyknął 
Radliński. - Panie hrabio, nie ma czasu do stracenia. Nad ich głowami pałac 
rozjarzył się niczym pochodnia. W nocy obudziło Trinidad wściekłe ujadanie psów. 
Podniosła się nasłuchując. Coś działo się w domu i na dworze. Coś strasznego. 
Słyszała głosy, bieganinę, krzyki i nawoływania, turkot kół, rżenie koni. Przez 
szparę w zasłonie okrywającej okno sączył się różowy blask. - Świt - przemknęła 
myśl, a potem nagle zrozumiała, że wydarzyło się nieszczęście. Tak. Przyjechali 
po Piotra. Wszystko się wydało. A hrabia? Czy nic mu nie grozi? Czy nie poniesie 
konsekwencji swojego czynu? Tak była wzburzona, że dopiero po dłuższej chwili 
uświadomiła sobie, że przecież Piotra nie ma w Kontkach. Ubranego w sutannę, w 
rzymskim kapeluszu na głowie, Walery osobiście, jeszcze wczorajszego wieczoru, 
odwiózł z całą paradą powozem do Nowogródka. Nikt ich nie zaczepił po drodze. 
Cóż więc działo się, że cały dom był w ruchu? Na korytarzu słychać było kroki, 
rozmowę, ktoś coś krzyknął. Zerwała się i pobiegła do okna. Do świtu było 
jeszcze daleko, zresztą o tej porze roku różane świty należały do przeszłości. 
Na horyzoncie, na wprost jej okna, niebo płonęło purpurą. Czerwona poświata 
przechodząca wyżej w intensywną różowość, rozlewała się szeroko po niebieskim 
sklepieniu. - Łuna! - krzyknęła. - Łuna! To pożar. Pożar! Trzęsącymi się rękami 
zrzuciła nocną koszulę, wkładała poszczególne części garderoby. Po chwili już 
ubrana otworzyła drzwi na korytarz. Ktoś zbiegł ze schodów, ktoś inny wołał o 
konie. Na pół przytomna zsunęła się na parter. Przez szeroko otwarte drzwi sieni 
wdzierał się przejmujący chłód i wilgoć listopadowej nocy. Zadrżała z zimna i z 
lęku. - Trini! Co tu robisz? - Wuj Alojzy otoczył ją ramieniem, ciągnąc w głąb 
domu. - Wracaj zaraz na górę, zaziębisz się. - Co to jest, wuju? - Mówiła z 
trudem, zęby jej szczękały nie tylko z zimna. - Palą się Konty. - Konty? - Tak, 
pałac. Silny wiatr sprzyja rozszerzaniu się ognia. Walery już tam jest i 
wszyscy. - Boże. Jak to się stało? - Nie wiadomo. Ktoś podpalił. - Podpalił? A 
co z hrabią? - Uprzytomniła sobie nagle niebezpieczeństwo grożące Rosjaninowi. - 
Nie wiem. Pewnie walczy z ogniem. - Gdzie Pola? - W Kontach. - Pojechała? - Nie 
było siły, aby ją zatrzymać. - Ja też muszę... - Co ty, dziecko? - Muszę, wuju. 
Jeżeli Pola tam jest... - Pola to co innego. To jej dom. - Nie, nie, ja też 
muszę. Muszę być przy niej. - Nic jej nie pomożesz. - Nie wiem. Ale umrę z 
niepokoju, jeżeli nie pojadę. - Ubierz się chociaż ciepło - zafrasował się wuj. 
- Z kim jednak pojedziesz? Wszyscy już tam... - Ze mną. - Z głębi domu wyłoniła 
się Madame Compotte, niezawodna jak zwykle. - Chciałam jechać z Polą, ale nim 
się ubrałam, ona już pojechała. - Pola była szalona - wybuchnął wuj Alojzy. - 
Nie wiem, jak pani dziękować. - Trinidad pochwyciła ręce Francuzki. - Zobaczymy, 
czy jest ktoś, kto nas zawiezie - zauważyła Madame Compotte, wychylając się w 
ciemność. - Jeżeli nie ma nikogo - zaczął wuj Alojzy... - Chodźmy do stajni. 
Madame Compotte usiłowała zatrzymać staruszka, ale on był nieugięty. Na 
szczęście znaleźli w stajni syna Pauliny, którego nie zabrano do Kontów. 
Chłopiec zaprzągł do bryczki ostatniego konia, jaki został w domu. Łuna świeciła 
coraz jaskrawszym blaskiem. Wydawało się, że od pożaru Kontów zapaliło się całe 
niebo. Wyrostek rad, że i on - pierwszy raz w życiu - zobaczy pożar z bliska, 
bezustannie popędzał konia. Trinidad i Madame Compotte przytulone do siebie 
trzęsły się w niewygodnej bryczce, podrzucane na nierównej drodze. Im bliżej 
Kontów, tym stawało się jaśniej, aż noc ustąpiła zupełnie pod wpływem tej 
tragicznej iluminacji. Trinidad modliła się w duchu, żeby tylko hrabiemu nic się 
nie stało, żeby nie zginął w płomieniach. - Wuj Alojzy mówił, że to podpalenie - 
zwróciła się w pewnej chwili do Francuzki, nie wytrzymując nerwowego napięcia i 
niepokoju. - Przypuszczalnie, bo inaczej skąd taki pożar... tak nagle... w 
nocy... Wkrótce poczuli swąd spalenizny i owionęły ich gorące podmuchy. Wiatr 
roznosił iskry, które gasły w powietrzu, a dym ciemnym welonem snuł się nisko 
nad ziemią. Chwilami ogniste słupy wystrzeliwały wysoko ponad płonący dach 
pałacu, niczym ognie sztuczne przygotowane przez znakomitego pirotechnika dla 
uświetnienia radosnej jakiejś uroczystości, rozsypując się następnie bukietami 
purpurowych i złocistych kwiatów na rozjarzonym niebie. Z hukiem i trzaskiem 
płomieni mieszał się wrzask setek głosów. Ludzie podobni do szatanów z 
piekielnej otchłani krzykiem zagrzewali się do walki z żywiołem, jedni podając 
sobie wiadra wody, drudzy doskakując do płonącego wnętrza pałacu. Grozę 
potęgowało rżenie oszalałych ze strachu koni. Trinidad, nie czekając na Madame 
Compotte, wyskoczyła z bryczki i wpadła nieledwie w ramiona brata. Kontkowski 
miał osmoloną twarz i rozdarty rękaw kurtki. - Trini, wracaj! - krzyknął. - Tu 
nie wolno ci... - Gdzie Pola? - wyrzuciła bez tchu. - I hrabia... Machnął ręką w 
kierunku płonącego domu. - Nie mogliśmy jej zatrzymać - usiłował przekrzyczeć 
wrzawę. - Hrabia skoczył za nią i Wintofft... - To i Wintofft tu jest? - Jest 
całe sąsiedztwo. Odejdź, Trini, tu nie możesz zostać! - Muszę - załkała. - 
Jeżeli oni tam są... W tej chwili przez zasłonę z ognia u wejścia do pałacu 
przebił się hrabia Butieniew. Niósł jakąś kobietę, której długa suknia osypana 
iskrami wlokła się po ziemi. Trudno go było poznać. Któryś z ratowników 
przyskoczył i chlusnął na niego kubeł wody - ubranie tliło się już na nim, a 
twarz i ręce miał straszliwie poparzone. - Graf bohater - wołali ludzie - 
uratował panienkę z Kontów. Trinidad przedarła się przez tłum i przypadła do 
Poli. Złożono ją na rozesłanych na ziemi płaszczach. - Tam jest jeszcze jedna 
kobieta - krzyknął hrabia. - I Wintofft... - Tam już nikt nie wejdzie - 
odpowiedzieli ludzie. - Dach się zapadł. Hrabia wyrwał się przytrzymującym go 
rękom i skoczył w ogień. - To śmierć - wołano. - Zatrzymać grafa! Ale już było 
za późno. Gdy Rosjanin ukazał się po raz drugi, wyglądał jak płonąca pochodnia. 
Ciągnął bezwładne ciało Wintoffta. - Wintofft! - rozległy się głosy. - Wintofft! 
Czy żyje? Hrabia, zanim ktoś zdążył go podtrzymać, zwalił się ciężko na ziemię. 
Odniesiono ich jak najdalej od pożaru, ugaszono tlące się ubranie, oliwą zalano 
oparzeliny. Trinidad klęczała nad nieprzytomną Polą. - Mamo, Piotr przyjechał - 
mamrotała niewyraźnie dziewczyna. - Stryj Adam nie lubi Koli. Ja też go nie 
lubię. Idź, Kola, odejdź od Piotra... - zatrzepotała rękami, a potem nagle 
otworzyła oczy. Trinidad pochyliła się i odsunęła opadające na twarz Poli długie 
pasma jasnych włosów. - Ty... - Pola patrzyła przytomnie. - Ja, Polu - szepnęła 
Trinidad. - Boże, co za żar - powiedziała Pola wyraźnie. - Wszystko w ogniu! 
Chciałam... kto mnie uratował? - Hrabia. - Rosjanin... wróg... - Nie, nie wróg, 
Polu. Szlachetny i bardzo odważny człowiek, uratował ciebie i Szczęsnego. - 
Szczęsny - Pola poruszyła głową. - Chcę... muszę... Bohater... A ja zła... 
podła... Powiesz mu, Trini, obiecaj, że mu powiesz. - Sama mu powiesz, Polu. - 
Nie... ja już nic nikomu nie powiem. Za oknem niepokalana biel. Trinidad, 
zniechęcona, opuszcza firankę. Z początku ten bezbarwny pejzaż, te zwały śniegu 
spadłe na park, te drzewa oblepione białym puchem zachwycały ją jako coś nowego, 
nieznanego. Były odpoczynkiem dla oczu po jaskrawych barwach jesieni. Każdego 
ranka należało - już od progu - przekopywać ścieżki, by można było wyjść na 
dwór. Po paru jednak tygodniach ta biel znużyła monotonią i pustką. Nic w niej 
się nie działo, nie było żadnego ruchu, nic prócz gawronów, które całymi stadami 
obsiadały drzewa w pobliżu ludzkich siedzib, zastępując zamarłe jak gdyby teraz 
odgłosy życia ponurym krakaniem. Kopyta końskie stąpały miękko, a płozy sanek 
ślizgały się bezgłośnie po śnieżnej pokrywie. Jedynym dźwiękiem były dzwonki 
przy zimowej uprzęży, ale z tymi dzwonkami kojarzyły się raczej smutne 
wspomnienia. Zasypane drogi stanowiły przeszkodę nie do przebycia i Trinidad 
pozbawiona poczty, utraciła wszelki kontakt ze światem. Białość przypominająca 
śmiertelne całuny działała coraz bardziej przygnębiająco, a jak zapowiadano, 
zima miała trwać jeszcze kilka miesięcy! Okres radosnych przecież świąt w 
Kontkach przeszedł w świeżej jeszcze żałobie. Pola zmarła następnego dnia po 
pożarze. Hrabiego z licznymi oparzeniami zabrano do Nowogródka. Konny posłaniec 
z Kontków codziennie przyjeżdżał po wiadomości o stanie chorego. Wintoffta 
Walery przewiózł do swego domu, gdzie pod najtroskliwszą opieką pani Aldony i 
obu ciotek przyszedł do zdrowia na tyle, że mógł wkrótce wrócić do Żubrówki. 
Pałac w Kontach palił się prawie dwa dni. Na szczęście nie ucierpiał nikt ze 
służby, jedynie rządca Radliński złamał rękę uderzony ciężką ramą, gdy wyrzucał 
przez okno co cenniejsze obrazy. Przeszukując pogorzelisko natrafiono na 
zwęglone zwłoki kobiety. Ponieważ nie brakowało nikogo prócz Albiny, 
przypuszczano więc, że to pokojowa padła ofiarą ognia. Rządca Radliński wyjawił 
prawdę jedynie dziedzicowi Kontek. Stojąc przy oknie sypialni i patrząc na 
sterczące ze śniegu czarne pręty, które tak niedawno były kwitnącym krzakiem 
bzu, Trinidad wspominała te straszne wydarzenia. Starano się o nich nie mówić, 
ale każdy tylko o nich myślał i pamiętał. Poprzedniego dnia kozak z Nowogródka 
przywiózł list do Walerego. Hrabia dziękował za zainteresowanie jego zdrowiem, 
załączał kondolencje z racji śmierci Poli oraz oznajmiał, że zaraz po Nowym Roku 
wyjeżdża do Wilna, a stamtąd - jak tylko drogi na to pozwolą - do Petersburga. 
Prosił, by Walery w jego imieniu pożegnał Trinidad i zapewnił ją o jego szacunku 
i pamięci. A więc hrabia Butieniew odchodził z jej życia. Na zawsze. "Gdybyśmy 
się spotkali w Paryżu czy w Madrycie..." O tak, nie wiadomo, co by wówczas było. 
Może wielkie szczęście? Ale jej szczęście jest tutaj, blisko. I milczy. Trinidad 
wie, dlaczego. Wintofft jest biedny i honor mu nie pozwala. Honor. Zawsze i 
wszędzie honor tak tu, jak i tam, w Hiszpanii. Żeby on wiedział, jaka ona była 
biedna! O wiele biedniejsza od niego. On ma Żubrówkę, swój własny dom, a ona 
znajdowała się w domu, który od śmierci dziadka przestał być jej domem. Dla niej 
dworek w Żubrówce był jedynym miejscem na ziemi, gdzie czułaby się zupełnie 
szczęśliwa. Ale on milczy. Czy już jej nie chce? Czy pożar Kontów wypalił w jego 
sercu wszelkie dla niej uczucia, a śmierć Poli przysypała popiołem wszelkie 
nadzieje? Śmierć... To prawda, śmierć krąży wokół niej, co jakiś czas dając o 
sobie znać. W Hiszpanii śmierć jest zawsze obecna. Człowiek oswaja się z nią od 
najmłodszych lat. Nawet miłość nie jest wolna od myśli o śmierci. Od miłości do 
śmierci jest jeden krok. Miłość i śmierć są nierozerwalnie ze sobą splecione. W 
całej literaturze żałobny dzwon towarzyszy miłosnej pieśni jako jej naturalny 
akompaniament. Czyż ulubiona rozrywka Hiszpanów - corrida - nie jest sztuką 
zabijania? Okrutną sztuką, mającą śmierć na celu? W Polsce jednak jest inaczej. 
Mimo tylu klęsk i nieszczęść, jakie spadały na tę ziemię, mimo żałobnego stroju 
jej mieszkańców, chęć życia, walka o przetrwanie są silniejsze niż śmierć. 
Trinidad odchodzi od okna, bo właśnie dzwonki sanek dają znać, że przyjechał 
Szczęsny Wintofft z codzienną wizytą. Będzie musiała zejść na dół, bo zaraz 
podadzą do stołu, a sąsiad jest dziś zaproszony na obiad. Na dole natyka się na 
Radlińskiego, który z ręką jeszcze na temblaku pilnuje parobków wnoszących do 
sieni jakieś ciężkie paczki owinięte płótnem i papierem. - Ostrożnie! - Rządca z 
Kontów przytrzymuje zdrową ręką osuwający się na posadzkę duży płaski przedmiot, 
który parobek nie dość starannie oparł o ścianę. - Co to? - pyta zaciekawiona 
Trinidad. - Obrazy panienki. - Obrazy? Moje? - Uratowane z pałacu - tłumaczy 
Radliński. - Graf kazał odwieźć do Kontek, dla panienki. W niektórych trzeba by 
poprawić ramy - dodaje z zakłopotaniem. - Jest taki majster w Nowogródku. 
Prawda, hrabia w pożegnalnym liście prosił, by przyjęła obrazy, które Radliński 
wyrzucił przez okno z płonącego pałacu. - Dokąd je zanieść, panienko? - pyta 
rządca, ale ona nie wie, co odpowiedzieć. Na szczęście zjawia się Walery. - Jak 
tam ręka, panie Radliński? - pyta troskliwie. - To zasługa pana rządcy, to on 
wyratował te płótna z pożaru - zwraca się do siostry, a potem dodaje ciszej: - 
Po obiedzie przyjdź do pokoju ojca, chcę z tobą pomówić. Obiad mija w prawie 
całkowitym milczeniu. Wuj Alojzy wymienia kilka uwag z Walerym. Ciotki coś 
szemrzą między sobą, Natalka nawet siedzi cicho i nie podnosi oczu znad talerza. 
Gdy całe towarzystwo przechodzi do salonu, Trinidad wymyka się na górę. W pokoju 
ojca napalono w piecu, na biurku i na stoliku stoi kilka świec w srebrnych 
lichtarzach. Mimo wczesnego popołudnia o tej porze roku jest już ciemno. 
Trinidad siada naprzeciw portretu. Migotliwy blask świec ożywia chmurną twarz, 
nadaje wyrazistości spojrzeniu, układa usta w nie dopowiedziane do końca słowo. 
Jakie słowo? O czym myślał model pozując artyście? Wówczas nie znał jeszcze 
Mercedes, a więc nie znał miłości. Ale malarz przeczuł, że w jego życiu będzie 
coś, o czym żaden z nich dotąd nie wiedział. Trinidad wpatruje się w twarz ojca, 
jej ojca, którego tyle lat nienawidziła. Co Walery ma jej do powiedzenia tak 
szczególnego, że prosił, by przyszła do tego pokoju? Dlaczego chce mówić jak 
gdyby w obecności zmarłego, pod spojrzeniem ruchomych w świetle świec źrenic 
portretu? Ciche pukanie, a potem zamiast brata w otwartych drzwiach staje 
Wintofft. - Don F~elix - szepcze Trinidad - pan tu? - Tak, ja. - Szczęsny 
Wintofft zamyka drzwi i podchodzi do siedzącej przed portretem dziewczyny. - 
Walery pozwolił mi tu przyjść. - To jest mój ojciec - mówi Trinidad, wskazując 
portret. - Pan go chyba znał. - Znałem go i podziwiałem. Był dla mnie typem 
bohatera z rycerskiego romansu, jednym z towarzyszy króla Artura. - Nie jestem 
podobna ani do niego, ani do mojej matki. Przypominam Arlanzonów, którzy mnie 
nie chcieli. - Panno Trini - Wintofft klęka obok jej fotela. - Jestem tu, bo 
Walery upoważnił mnie, bym powiedział pani... - zamilkł. - Co mi pan ma 
powiedzieć? I dlaczego pan klęczy? - Dostałem list od ciotki - mówi Wintofft 
cicho, ale nie wstaje. - Specjalny kurier z Meklemburgii przedzierał się przez 
śniegi, by doręczyć mi ostatni list hrabiny von Strelitz, mojej ciotki, której 
zawdzięczam życie. - Znowu zamilkł. - Czy pana ciotka nie żyje? - Teraz chyba 
już nie żyje. Posłaniec mówi, że była umierająca... Kazała mu wieźć ten list do 
mnie i prosiła... - O co prosiła, don F~elix? - Bym wiosną przyjechał - 
wyszeptał prawie bezgłośnie. - Więc pan pojedzie. - Starała się mówić obojętnie. 
- Pojadę. Ale nie sam. Panno Trini, czy mogę mieć nadzieję...? Pani wie, jak 
panią kocham... Trini, Trini - chwycił jej ręce. - Czy pani zgodzi się? Czy 
zgodzi się pani wyjść za mnie? Pomimo tego szpecącego mnie kalectwa? Nie jestem 
już żebrakiem. Ciotka pisze, że zostawia mi cały swój majątek, cały majątek von 
Strelitzów... Nie mieli dzieci... mąż jej dawno umarł, jego krewni nie żyją... 
Tylko ja... Dlatego się ośmielam... Czy pojedziemy tam razem? - Razem. - 
Trinidad ledwie może mówić, dławią ją łzy, ale to łzy szczęścia. - A potem 
pojedziemy do Hiszpanii, do Santiago de Compostela. - Wszędzie, dokąd zechcesz, 
Trini, choćby na koniec świata. Ale teraz powiedz, powiedz, że mnie kochasz. Na 
to słowo czekałem całe życie. - Kocham. - Pierwszy raz Trinidad mówi to po 
polsku. Boże, jak dobrze jest mieć kogoś, komu to można powiedzieć! To jedyne 
słowo, które pomaga żyć, które uszczęśliwia, bez którego świat staje się czarną 
pustynią, a serce ludzkie kamienieje.