Krystyna Kolińska Orzeszkowa

Złote Ptaki I Terroryści

BIEDNE SERCE MAJĘTNEJ ELIZY
Samotność z duchami 
Dwie panny Pawłowskie - Eliza i Klementyna, dwie rodzone 
siostry, a tak różnią się od siebie;  ta  pierwsza  młodsza, 
taka jakaś nikła, bezbarwna. Zauważa się jedynie jej  głowę, 
zbyt dużą w stosunku do wątłego  korpusu.  Nie  wzbudza  ani 
zwyczajowych zachwytów gości, ani dumy próżnej matki -  pani 
Franciszki.  Zainteresowanie  młodszą  córką  ogranicza  się 
jedynie do ciągłych pouczeń: co wypada, a co nie wypada  tak 
dobrze urodzonej panience. Daremne są  próby  tej  niespełna 
wówczas dziesięcioletniej brzyduli, zwanej Lizią,  zwrócenia 
na siebie uwagi matki. Nikt nawet nie zauważa, jak  opuszcza 
salon, jak znikają barwne wstążki  nad  rurkami  angielskich 
loków, jak biegnie do ogrodu, jak zaszywa  się  w  gęstwinie 
krzewów nad sadzawką. Siedzi nieruchomo, patrząc w wodę... I 
widzi: oto  wypływa  jako  srebrzysty  łabędź  o  doskonałym 
kształcie długiej szyi, to znów unosi się jako ta  migotliwa 
tęczowa ważka, aby za chwilę przemienić się w dobrą wróżkę z 
czarodziejską różdżką. 
W  teatrzyku  wyobraźni  ustawia  siebie  i   w   innych 
postaciach - zawsze  pięknych,  budzących  podziw,  zachwyt. 
Często zaprasza tam na scenę także Klemunię; starszej o trzy 
lata siostry nie trzeba zdobić w  powaby  ciała,  taka  jest 
ładna i zgrabna. I tak uważnie słucha  opowieści.  -  Liziu, 
napisz kiedyś jakąś  nowelkę  z  życia,  mama  się  ucieszy, 
pochwali... 
Pierwszy dziecięcy utwór nosił tytuł  Dzwon  pogrzebowy. 
Na karty zeszyciku w  burych  okładkach  przywołała  lśniący 
błysk biżuterii, zgubioną złotą  bransoletkę  z  brylantami, 
niedobrą panią, posądzającą  o  kradzież  niewinną  służącą, 
więzienną celę, w której umiera nieszczęsna dziewczyna. 
Z cichą nadzieją na pochwały  dała  pani  Franciszce  do 
przeczytania. Nie było pochwały, przeciwnie - gniew. 
- Głupstwa popisałaś. Nie masz  zdolności,  nie  nabijaj 
sobie głowy takim gryzipiórstwem. 
Po wielu latach, gdy Eliza (przyszła  Eliza  Orzeszkowa) 
stanie się sławną, matka będzie  opowiadać,  jak  to  rodząc 
młodszą córkę  w  maju  1842  roku,  usłyszała  nagle  śpiew 
słowika i przeczuła nieomylnie, że to dziecię jest obdarzone 
przez bogów wielkimi talentami. 
Na razie zachwyty i pochwały  ze  strony  czarnookiej  i 
czarnowłosej  pani  Franciszki   Pawłowskiej   są   udziałem 
starszej córki: - Klemunia jest  taka  śliczna,  całkiem  do 
mnie podobna, a przy tym i prawdziwie utalentowana.  Pięknie 
rysuje, maluje, śmiało  dyga  przed  gośćmi.  Taką  Klemunią 
można pochwalić się na wizytach, na  przyjęciach,  pokazywać 
jej wystrzyganki... - Klementyna rzeczywiście umiała udatnie 
wycinać z kolorowego papieru różne  historyczne  postacie  - 
dostojnych polskich królów, walecznych hetmanów, a  także  i 
dzikich kozackich atamanów w czerwonych hajdawerach. 
Artystka w wystrzyganiu kochała swą  młodszą  siostrę  i 
wierzyła w  te  bardzo  dziwne,  nieprawdopodobne  historie, 
opowiadane jej przez przyszłą pisarkę. - Ziuniu, ty będziesz 
kiedyś pisała książki -  utwierdzała  w  Elizie  jej  skryte 
marzenia. Co prawda Klementyna nie widywała jeszcze nocą - w 
oknie lub w sypialni pochylonego nad łóżkiem -zmarłego ojca, 
ale była gotowa wierzyć, że  Lizia  rozmawiała  z  rodzicem, 
który nakazywał,  aby  strzegła  skrzyń  z  rękopisami  jego 
naukowych prac. 
- Ukazał mi się na strychu, był ubrany w czarny frak, na 
szyi miał biały koronkowy żabot. Ciemne włosy  zakrywały  mu 
uszy i opadały na wysoko  podniesiony  kołnierz  -opowiadała 
szeptem Eliza. W istocie nie  mogła  pamiętać  wyglądu  pana 
Benedykta,  miała  bowiem  zaledwie  dwa  lata,  gdy  ojciec 
odszedł z tego świata "z powodu paraliżu"...  Pozostawił  po 
sobie dobra  duchowe  i  materialne:  cenne  obrazy,  bogaty 
księgozbiór,   ogromny   majątek   oraz   opinię   człowieka 
pracowitego,  światłego   prawnika,   o   wolnomyślicielskim 
sposobie myślenia; a przy tym i uczciwego w  przeciwieństwie 
do rodzonych, kłopotliwych bardzo braci: hulaki,  jeśli  nie 
oszusta,  o  imieniu   Aleksander,   i   Jana,   kompletnego 
wykolejeńca o malarskich uzdolnieniach. To przez nich musiał 
ze swojej rodzinnej ziemi wołyńskiej uchodzić na Litwę i  tu 
szukać kandydatki na żonę. 
Eliza, nawet i  wtedy,  kiedy  stanie  się  primo  voto: 
Orzeszkową,  secundo:  Nahorską,   nieraz   będzie   ulegała 
podobnym  zwidom,  omamom,  słuchowym  halucynacjom.  "Złote 
ptaki" - jak zwała swoich młodych platonicznych kochanków  - 
będą dotykały czule jej  dłoni,  szeptały  w  ucho  wyznania 
miłości. Niektórzy zaszczyceni bywaniem u zasłużonej pisarki 
rzeczywiście oświadczali,  że  kochają...  duchowo.  Ale  to 
wszystko było znacznie  później;  i  te  "złote  ptaki",  te 
złudzenia o miłosnych  wyznaniach,  rozmowy  w  grodzieńskim 
domu, sugestie, jej aluzyjne  skargi,  nie  cofające  się  i 
przed poniżeniem... Niektóre portrety z tego  czasu  starały 
się obejść litościwie z sędziwą pisarką, ale i tak nie mogły 
ukryć  tego,  co  wydobywały  liczne,   czasem   amatorskie, 
fotografie. Surowa rysami, raczej męska twarz, dziwna budowa 
sylwetki! Skulone ramiona  podniesione  ku  szyi;  właściwie 
szyja nie istniała. Ramiona i zaraz - ta głowa! Ta  twarz  o 
nader wydatnym nosie, o nie olśniewającej, bladej  cerze,  o 
cofniętym  podbródku,  uwydatniającym  usta;  głównie  jedną 
wargę, która zbytnio wysunięta ku przodowi czyniła  wrażenie 
zmysłowego natręctwa. W sumie - nieodparte  wrażenie,  jakby 
poszczególne części ciała i głowy  zapożyczone  zostały  dla 
okrutnego żartu od bardzo różniących się ze sobą osób. I  do 
tego  jeszcze  ta   fryzura!   Włosy   zaczesane   z   czoła 
przypominają głowę cukru, to  znów  -  jakieś  wałki,  koki, 
węzły z loków w kształcie ósemek  formują  na  samym  czubku 
głowy coś w rodzaju ptasiego gniazda. Natomiast  na  portret 
czy fotografię mogła z powodzeniem  pozwolić  sobie,  aż  do 
starości, jej matka  -  pani  Franciszka  Pawłowska  (Korwin 
Pawłowska,   proszę   zapamiętać,   Korwin   Pawłowska!    - 
akcentowała zawsze wdowa po Benedykcie Pawłowskim). Ta  -  z 
domu  Kamieńska  -  córka  byłego  porucznika  gwardii  jego 
cesarskiej mości  przypominała  urodą  namiętną  Włoszkę.  W 
ogromnych, czarnych oczach czaiły  się  grzeszne  obietnice, 
mocno wypukłe wargi  zdawały  się  być  stworzone  tylko  do 
pocałunków, nie  za  szczupła,  rozkoszna  kształtami  kibić 
budziła  u  mężczyzn  chęć  posiadania.  Nic  dziwnego,   że 
rozkochała w sobie upatrzonego  na  drugiego  męża,  młodego 
kawalera, posiadacza dóbr w kobryńskim powiecie.  Klementyna 
i  Eliza  widywały  często   Konstantego   Widackiego,   gdy 
przyjeżdżał z wizytą, po przywitaniu  się  z  dziewczynkami, 
zamienieniu z nimi kilku słów, porywała "narzeczonego" zaraz 
"na  swoje  pokoje".  Lubiły  tego   spokojnego   i   bardzo 
eleganckiego pana, cieszyły się, że gdy pan Konstanty  ożeni 
się z mamą, to zastąpi  im  jeśli  nie  ojca,  to  starszego 
brata. 
Pewnej  niedzieli  do  Milkowszczyzny   przyjechali   na 
zaproszenie pani Franciszki goście  z  sąsiednich  majątków. 
Okazja, aby pochwalić się  piękną,  drogocenną  bransoletką, 
brylantowym  pierścionkiem  -  darem  od  pana  Konstantego. 
Precjoza  jeszcze  mocniej   rozsieją   blaski   w   świetle 
kandelabrów, gdy wzniesie wysoko w górę rękę z kolorową dużą 
wystrzyganką w palcach: -  Klemunia  narysowała  historyczną 
scenę zaślubin Jana  Zamoyskiego...  Proszę  popatrzeć,  jak 
udatnie oddała postacie... 
Szmer zachwytu, a przy tym i  domyślne  uśmieszki.  Jaki 
tam Zamoyski, jaka tam synowica Batorego... Toż to,  wypisz, 
wymaluj, sama pani  Franciszka,  czarnooka,  czarnowłosa,  w 
potokach  jedwabiu,  w  śnieżnych  koronkach.  A  ten   niby 
Zamoyski  o  rozanielonym  wyrazie  twarzy   niepodobny   do 
hetmana, ale  całkiem  do  pana  Widackiego.  -  Tak  ubrana 
pójdzie nasza mama do ślubu, może już  niedługo  -  rozmarza 
się Eliza. 
Zanim jednak nastąpi  ów  uroczysty  dzień,  dziewczynka 
przeżyje jeszcze  i  zapamięta  do  późnej  starości  pewien 
patriotyczny epizod, który -  wtedy,  kiedy  się  zdarzył  - 
wywołał  u  niej   wstydliwe   zażenowanie.   Otóż   pewnego 
wiosennego przedpołudnia pani Franciszka wróciła ożywiona  z 
jakiejś wizyty, przywożąc ze  sobą  trójkolorowe  kokardy  i 
trzy sztylety ze stali.  Z  jej  dość  chaotycznych  słów  o 
konieczności  poparcia   dla   wolnościowych   ruchów,   dla 
węgierskiej  rewolucji  -  tej  niedawnej,  z  1848  roku  - 
dziewczynki zrozumiały, iż  mają  natychmiast  ubrać  się  w 
krakowskie stroje  i  jechać  z  matką  do  parku.  -  Panna 
Kobylińska (która spełniała tutaj  także  rolę  nauczycielki 
niższego stopnia) przyszpili wam  do  gorsecików  kokardy  i 
przypnie sztyleciki. 
Tak  ustrojone,  z  emblematami  węgierskiej  rewolucji, 
ruszyły do miejskiego parku.  Podczas  spaceru  po  głównych 
alejkach nieszczęsny sztylet  pałętał  się  między  kolanami 
ośmioletniej   Lizi.   Matka   z   rumieńcem   rewolucyjnego 
uniesienia patrzyła to przed siebie,  to  po  bokach,  jakby 
usilnie kogoś wypatrywała. 
- Maman - Eliza nieśmiało ścisnęła dłoń matki - czy  nie 
można by odpiąć tego sztyletu,  przeszkadza  mi  chodzić,  a 
poza tym - dodała - sztylet jest do zabijania ludzi,  a  nie 
do noszenia przez dziewczynki... 
- Co ty tam wiesz, Liziu - pani  Franciszka  lekceważąco 
wzruszyła   ramionami.   -   Takimi   sztyletami   węgierscy 
bohaterowie, rewolucjoniści, unicestwiali wroga. Ty,  nosząc 
go teraz, duchem jakby łączysz  się  z  nimi  w  tej  walce. 
Spójrz, jak pięknie wykonaną ma głownię... 
Eliza wzdrygnęła się: ostry szpic, krew na ostrzu,  dużo 
krwi, jęki rannych, końskie kopyta miażdżące ciała -  kiedyś 
miała taki straszny sen. Zbladła, zachwiała  się.  -  Co  ci 
jest, Liziu? - Nie czekając na odpowiedź, pociągnęła córki w 
boczną  ścieżkę.  Ach,  gdybyż  pojawił  się   jakiś   stróż 
porządku, ktoś z policji, ach, gdyby to  był  sam  pułkownik 
żandarmów! Na pewno ostro zakazałby jej tej manifestacji,  a 
może  i  uczyniłby  jeszcze  "jakieś   grubiaństwo"   -   to 
pragnienie  wywołało  na  twarz  pani   Franciszki   jeszcze 
bardziej  jaskrawy  rumieniec.  Jakiż  to  byłby  temat   do 
opowiadań po salonach. 
...W  kilka  miesięcy  po  parkowej   paradzie   siostry 
Pawłowskie oczekiwało inne przeżycie - ślub  matki  z  panem 
Konstantym, notabene krewnym przyszłego męża Elizy. Ale któż 
wtedy mógł przypuszczać, że ta niepozorna ośmiolatka  stanie 
się za kilka lat panią Orzeszkową (pani Eliza odejmie  sobie 
w  przyszłości  jeden  rok  i  użali  się,  że   weszła   do 
małżeńskiego łoża, mając lat piętnaście i kilka miesięcy). 
Na  razie  jednak  mamy  rok  1849  i  panna   Michalina 
Kobylińska przy pomocy służącej ubiera córki "panny  młodej" 
w  białe  gipiurowe  sukienki,  w  białe  pończoszki,  białe 
pantofelki,  zdobne  w  kolorowe  bukieciki   z   jedwabnych 
kwiatków. Do tej  gipiury  muszą  zostać  przypięte  "brosze 
złote   z   drogimi   kamuszkami",   ofiarowane   im   przez 
narzeczonego  pani  Franciszki.  Matka  "panny   młodej"   - 
Elżbieta z Kaszubów Kamieńska, w  przeciwieństwie  do  córki 
skromna i serdeczna - głaszcze wnuczki po  główkach;  bardzo 
ostrożnie,  aby  nie  zwichrować  loków  modnej  angielskiej 
fryzury. 
...Uroczystość  ślubna,  weselne  przyjęcie   i   goście 
pięknie wystrojeni - zdawało się to wszystko zadowalać  gust 
pani Franciszki, już -  Konstantynowej  Widackiej.  Wszystko 
correct, wszystko cornme il faut... Dopiero - co za wstyd  - 
ten postępek Elizy. Tyle lat nauki: co  wypada,  a  co  nie, 
kiedy można się odezwać przy dorosłych, a kiedy milczeć. A - 
tu!... Taka Lizia niby nieśmiała  w  większym  towarzystwie, 
taka milcząca, a swoim publicznym  odezwaniem  się  do  pani 
Sweczyn,  bogatej  damy  z  domu  Biszping,  umiała  wywołać 
skandal. Ujrzawszy bowiem ową damę, głośno wykrzyknęła: 
- Co za piękna suknia! A te kwiaty w pani włosach! A  te 
bransolety! Zupełnie  wygląda,  szanowna  dobrodziejka,  jak 
królowa w naszym - moim i Klemuni - teatrzyku... 
-  Zapewne  kpiła  sobie,  wiedząc,  jak  mi  zależy  na 
znajomości z tak majętną sąsiadką.  Nieznośne,  niewdzięczne 
dziecko.  Co  prawda,  ta  mocno  wydekoltowana   suknia   z 
jaskrawoliliowej  mory  opięta  na  bardzo  otyłej  figurze, 
nadawałaby się  raczej  na  karnawałową  zabawę  dla  młodej 
osoby, a nie dla tak "starej zupełnie". Te białe i  czerwone 
różyczki, mające zdobić  ułożoną  w  pretensjonalne  anglezy 
fryzurę, też wyglądały groteskowo, ale żeby tak mówić o  tym 
wprost,  bez  żenady.  Gdzież  konwenanse?...  -  myślała  w 
irytacji matka Elizy. 
Na szczęście bogata  sąsiadka  wzięła  za  dobrą  monetę 
zachwyty Lizi, lecz - na nieszczęście - zaczęła  szczebiotać 
po francusku: - Merci, Elise, merci, mon dziecko. 
Ach, ten siekany francuski pani Sweczyn! Te makaronizmy, 
zgroza! Eliza czuła, jak w gardle zaczyna  bulgotać  śmiech, 
ale jeszcze próbowała go opanować. - Mon cheri dziecko!  Czy 
jeździłaś, mon enfant, kiedyś  le  bateau  a  vapeur,  który 
coula  na  dno  de  la  riviere?...  -  To  było  już  ponad 
wytrzymałość enfant.  Parskając,  dusząc  się  od  chichotu, 
wybiegła kłusem z salonu,  goniona  spojrzeniami:  zdumionym 
pani Sweczyn, zgorszonym - matki, rozbawionym - Klemuni. 
Ach, Klemunia! Jedynie ona rozumiała siostrę, jedynie  z 
nią Eliza nie czuła się samotna i niczyja.  Godzinami  mogły 
rozmawiać o ojcu, wielbiły go, że był "taki uczony"  i  tyle 
po sobie zostawił książek w różnych językach.  "Były  tam  i 
bezbożne, masońskie"! - mówiła czasem, żegnając się,  babcia 
Kamieńska. To ona, babka, zawiesiła  po  śmierci  zięcia  na 
ścianie jego gabinetu - krzyź! Przedtem widniały  tam  tylko 
stare sztychy, litografie  ukazujące  postacie  nie  całkiem 
zgodne  z   ówczesnym,   patriotycznym   wzorcem.   Benedykt 
Pawłowski wyróżniał się wśród okolicznej szlachty, ubierając 
się we francuskim stylu "Louis Philippe"  -  trochę  rokoka, 
trochę biedermeiera - akcentując uwielbienie dla filozofów i 
pisarzy  francuskiego  Oświecenia.   Toteż   Denis   Diderot 
spoglądał znad sekretery na wyznawcę swoich  idei,  dzieł  z 
Kubusiem fatalistą i jego panem na czele,  a  sąsiadujący  z 
nim na portretowej miniaturze - Franois Marie Arouet,  czyli 
Voltaire,  z  kostycznym  wyrazem   twarzy,   ze   złośliwym 
uśmiechem na wąskich wargach,  patronował  pisarskim  próbom 
właściciela tego gabinetu. Córkom pana Benedykta w sypialni, 
na rycinach, towarzyszyli inni bohaterowie. Nad posłaniami - 
Rejtan rozdzierał koszulę na piersi,  na  znak  protestu,  u 
progu sejmowej sali,  książę  Poniatowski  tonął  w  nurtach 
Elstery, Jagiełło gromił Krzyżaków, a Sobieski - Turków. 
Wyobraźnia   Elizy   czerpała   stamtąd    pomysły    do 
przedstawień w domowym teatrzyku. Z opowiadań babki i  panny 
Michaliny dowiadywała się też dużo i o innych  wydarzeniach. 
I potem, razem  z  siostrą,  wywoływała  na  scenę  duchy  - 
Barbary Radziwiłłówny,  Zygmunta  Augusta.  Przy  odgrywaniu 
sceny  rozstania  przyszłej  królowej  Jadwigi  z  ukochanym 
Wilhelmem  Lizia  tak  silnie  umiała  wcielić  się  w  rolę 
przyszłej świętej, że  zrozpaczoną,  zalewającą  się  łzami, 
trudno było uspokoić drugiej  aktorce,  a  zarazem  jedynemu 
widzowi. 
Nie minie wiele czasu od tych spektakli, gdy po ciężkiej 
chorobie, straciwszy władzę w nogach, Klementyna  odeszła  w 
zaświaty. Był to rok 1851. Młodsza siostra, ujrzawszy  twarz 
zmarłej w migotliwych płomykach gromnicy,  a  potem  słysząc 
dźwięki żałobnego marsza "upadła, krzycząc, płacząc i  włosy 
rwąc z głowy". 
Klementynka Pawłowska została pochowana na  cmentarzu  w 
Grodnie; w tym mieście pani Franciszka spędzała zazwyczaj  z 
drugim  mężem  zimowe  miesiące.  Gdy  wrócili  na  lato  do 
Milkowszczyzny, zaczęła zjawiać się Elizie  zmarła  siostra; 
to za dnia, na ganku ocienionym  półkolem  włoskich  topoli, 
stawała blada, ubrana tak, jak do trumny, to  znów  w  nocy, 
gdy w starych lipach szumiał wiatr i kołysały  się  gałęzie, 
Eliza słyszała wyraźnie szept Klemuni i w poświacie księżyca 
widziała jej postać. 
- Lizia miewa halucynacje - raportowała  matce,  głęboko 
zaniepokojona, panna Michalina - dziś przy odrabianiu lekcji 
krzyknęła, że widzi w stojącym obok zwierciadle  Klemunię  w 
białej sukni. 
- I trzeba wynieść to lustro! - rozkazała pani  Widacka. 
- Lizia musi dużo teraz biegać po świeżym powietrzu,  a  nie 
siedzieć godzinami, o zmierzchu, w ogrodzie i na ganku. 
Źle, ach, jak bardzo jest źle,  gdy  "przez  nikogo  nie 
jest się  kochaną".  Ojczym  nieśmiało  próbuje  przy  stole 
zabawić pasierbicę, przywozi prezenty. Na próżno. 
- Dziecko wychowuje się  zbyt  samotnie  -  stwierdza  w 
rozmowie  z  panią  Franciszką  prawny  opiekun  półsieroty, 
Konstanty Niezabytowski. - Lizia powinna znaleźć  się  wśród 
innych dziewczynek. Niedawno sam  słyszałem,  jak  w  dawnym 
gabinecie pani pierwszego małżonka - świeć  panie  nad  jego 
duszą - rozmawiała z portretem: "O, ojcze  mój  -  mówiła  z 
powstrzymywanym łkaniem. - Dziś, gdy tak cierpię, głowę moją 
na  twoim  łonie  składam.  Ocierasz  łzy,  co  mi  po  licu 
spływają. I czuję serca twego uderzenia". 
Trzeba jak najszybciej oddać ją na pensję; najlepiej  do 
sióstr sakramentek w Warszawie. 
Był  to  już  rok  1852,  Eliza  miała  jedenaście  lat; 
uwierzmy jednak jej, że dziesięć. 
Pięć lat u sióstr sakramentek 
...W  klasztornej  szkole   oprócz   nauki   było   dużo 
muzykowania,  deklamowania,  śpiewów  i  spacerów  po  dużym 
ogrodzie, skąd można było ujrzeć Wisłę. Gdy  żegnała  się  z 
babką, która ją tu przywiozła, tonęła  we  łzach.  Teraz  po 
miesiącu czuje się prawie szczęśliwa. Koleżanki proszą ją  o 
wiersze. -Zauważyły, że mam zdolności  literackie  -  cieszy 
się "poetka". Wieczorami we wspólnej sypialni, leżąc  już  w 
łóżkach o ażurowych poręczach  zdobnych  w  różowe  wstążki, 
rówieśnice  słuchają,  piszcząc  ze  strachu,  opowieści   o 
duchach.  Wolą  je  niż  te  autobiograficzne,   wierszowane 
improwizacje, którymi Eliza  lubi  też  częstować  wdzięczne 
słuchaczki: 
W pierwszym kwiateczku mojej młodości 
Dom rodzinny opuściła 
Oddałam serce Boga miłości 
I w nim odtąd tylko żyłam. 
Dziewczę z Milkowszczyzny przestało się tu czuć brzydkim 
kaczątkiem. Lubiana,  chwalona,  podziwiana,  nie  tylko  za 
piękne wypracowania, ale i za  piękne,  choć  nieco  wypukłe 
oczy oraz za piękne postępki, sprowadzające się do  robienia 
za  koleżanki  pisemnych  prac.   Czuła   się   akceptowaną, 
potrzebną. 
U   sióstr   sakramentek   poznała   Marię   Wasiłowską, 
późniejszą romansową "wieszczkę ludu" - Konopnicką. Po wielu 
latach, gdy obie staną się już sławne, odnajdą się na nowo i 
zaprzyjaźnią. - Odwiedzajmy się, piszmy  do  siebie,  stańmy 
się dla siebie powiernicami najgłębszych  tajemnic...  -  Tu 
trzeba dodać - gwoli  prawdy  -  że  na  ogół  te  tajemnice 
dotyczyły  tematów  raczej  natury   ogólnej:   literackiej, 
kulturalnej   i   społecznej   niż   intymnej.   Szczególnie 
Konopnicka  ukrywała  swoje   erotyczne   emocje,   m.   In. 
Przyczyniając  się  do  "zmowy   milczenia"   wokół   sprawy 
samobójstwa  młodego  Gumplowicza  z  miłości  do   niej   - 
pięćdziesięciopięcioletniej już wówczas kobiety.  Orzeszkowa 
zaś ze swą przez całe  życie  pensjonarską  egzaltacją,  nie 
wykluczającą jednak głębokiego bólu, ze swoją uzasadnioną na 
ogół skargą: "Nie jestem kochaną",  powierzała  czasami  ową 
"serca intymność" nie Konopnickiej, lecz kartkom  "tajemnego 
dzienniczka" zatytułowanego  Dni.  Ale  nie  wybiegajmy  tak 
bardzo do przodu, gdy  -  siwowłosa  pisarka  drżącą  dłonią 
kreśli te swoje "Dni". 
Wróćmy na pensję, gdzie ta majętna  panienka  stała  się 
przedmiotem  uwielbienia,  oddania   "mizernej   i   bladej" 
Jadwiśki Szymańskiej, córki przekupki.  Na  pensji  zetknęła 
się bowiem nie tylko z równymi  jej  statusem  dziewczętami. 
Istniała  bowiem  tutaj  -  jak   napisze   po   latach   we 
Wspomnieniach   -   "pewna   liczba   ubogich   dziewczątek, 
bezpłatnie  przez  klasztor  wychowywanych".  Jadwisia  była 
polem do zaspokojenia  pragnień,  aby  być  -  dla  kogoś  - 
opiekuńczym  duchem,  pomocą.  Matka  Elizy  zdziwiłaby  się 
niemile, uznając za całkiem  nieodpowiednią  taką  przyjazną 
komitywę z córką przekupki w  wypłowiałej  chuście.  Ale  na 
szczęście nie pojawiła się  tutaj,  obowiązki  macierzyńskie 
spełniając za pomocą korespondencji. 
Razu   pewnego   niespodziewanie    przyjechała    babka 
Kamieńska. Pachniała lawendą. Na jej widok zbudziła się znów 
tęsknota za rodzinnymi stronami, za drzewami w ogrodzie,  za 
obrazami  na  ścianach,  za  starymi   meblami,   szufladami 
pachnącymi suszonymi kwiatami, ziołami... Po pożegnaniu, gdy 
zamknęła  się  za   babką   furta,   wybiegła   do   ogrodu, 
szlochając... Po wielu godzinach szukania, o  późnym  zmroku 
znaleziono półprzytomną Lizię w najdalszym zakątku,  wtuloną 
w gęste krzewy. 
Przeleżała kilka dni z dużą gorączką, a gdy pojawiła się 
w klasie, pierwszym  widokiem  był  czerwony  kawałek  sukna 
zawieszony na szyi małej Szymańskiej. - O, Boże -  pomyślała 
- wystarczy, aby nie było mnie przez tydzień, abym  jej  nie 
przypilnowała, i zaraz - ta kara i ten wstyd!  Ten  czerwony 
jęzor na czerwonych sznurkach! Za to, że nie rozmawiała, tak 
jak jest wymagane, po francusku i po niemiecku, i do tego na 
przerwach mówiła swoją nadwiślańską gwarą. 
Podczas  pięcioletniego  pobytu  u  sióstr,   w   murach 
klasztornej pensji na Rynku Nowego Miasta, gdzie wychowywały 
się panienki w wieku od lat dziesięciu do  szesnastu,  matka 
odwiedziła córkę jeden tylko raz i to  w  ściśle  określonym 
celu: 
- Liziu, czy wiesz, że już niedługo skończysz szesnaście 
lat? Czy pamiętasz pana Piotra Orzeszkę, który odwiedzał nas 
po moim ślubie?... On nieraz dopytywał się o ciebie. 
Eliza zrazu nie powiązała ze sobą tych dwóch pytań. 
Wezwana  wtedy  owym  wiosennym  dniem  1857   roku   do 
"parloaru", kratką na dwie połowy  rozdzielonego,  zdziwiona 
początkowo, sama zadała sobie pytanie:  Skąd  u  boku  matki 
wziął się kilkuletni chłopczyk, po krakowsku przyodziany,  w 
barwnej rogatywce z pawim piórkiem nad lewym uchem?... 
- To twój przyrodni braciszek, Jaś Widacki  -  objaśniła 
matka. - Ma już kilka latek, całkiem podobny,  jak  widzisz, 
do pana Konstantego. 
...Ostatnie spojrzenie na  klasztor.  Przed  wyjazdem  z 
Warszawy "pierwsza elegantka" - Franciszka Widacka, Eliza  w 
skromnej, zapiętej pod szyję sukience i  Jaś  w  krakowskiej 
sukmance odwiedzali liczne magazyny mód. W firmie pana  Cara 
wzięto z panny Pawłowskiej miarę na  suknię;  jedna  z  nich 
miała być tą ślubną. 
Wyszła z tej pensji "nie tylko fizycznie, ale i moralnie 
dziewicą,  co  musiało   w   późniejszym   życiu   przynieść 
następstwa" - napisze po latach. 
Tajemniczy,   nieco   zagadkowy   jest   ten    końcowy, 
refleksyjny komentarz o  następstwach  dziewictwa  podwójnej 
natury.  W  związku  z  tym  nasuwa  się  pytanie:   Czy   w 
małżeństwie pozostała długo tą fizycznie nietkniętą... 
Nieraz zwierzała się,  że  wtedy  nie  wiedziała  nic  o 
niektórych stronach  życia  małżeńskiego,  a  "zmysłowa  jej 
istota głęboko  jeszcze  spała".  Mniemam,  że  przez  wiele 
jeszcze  nocy  po   ślubie   pan   Orzeszko,   choć   bardzo 
doświadczony w miłosnych podbojach, musiał oswajać  niedawną 
uczenniczkę  klasztornej  pensji  ze  swoim  -  powiedzmy  - 
ciałem. Sam był światowcem, na gubernialną co prawda  skalę, 
przystojnym,  rozchwytywanym   w   okolicy   "kawalerem   do 
wzięcia",  pocieszycielem  nieszczęśliwych   w   małżeństwie 
sąsiadek. Gdy matka oznajmiła Elizie, że pan Piotr  poprosił 
o jej rękę i że będzie jej z nim  dobrze,  co  wtedy  czuła? 
Niech powie o tym sama: "Gdyby podówczas kawałek  drewna  za 
człowieka przebrano i powiedziano mi, że gdy wyjdę za niego, 
będę panią siebie, że on  mnie  wozić  będzie  po  zabawach, 
zgodziłabym się wyjść za drzewo" - oceniła po latach swe,  a 
raczej matki, postanowienie. 
Poślubna noc... 
Dlaczego piękny  ziemianin  ożenił  się  z  niepozornym, 
nieopierzonym podlotkiem? Czyżby  pani  Franciszka  pragnęła 
mieć w rodzinnym kręgu, w bliskim zasięgu,  tego  znanego  w 
całej  okolicy  miłośnika  koni,  organizującego  z  ułańską 
fantazją  towarzyskie  rozrywki  -  karnawałowe   maskarady, 
paradne zaprzęgi  w  kilka  koni?  I  dlatego  wybrała  tego 
wodzireja i  koniarza  na  zięcia,  choć  tłoczył  się  tłum 
młodzieńców, chętnych  do  poślubienia  jedynaczki?...  Sama 
"herytiera" napisze  później  z  gorzką  kpiną:  "prosili  o 
moją... piękną, pszenną i leśną Milkowszczyznę". 
Było powszechnie wiadomo, że wtedy majątek pana Piotra - 
Ludwinów w kobryńskim powiecie - "tonął w  długach  i  byłby 
już zaraz, zaraz  utonął",  gdyby  nie  to  małżeństwo.  Ale 
przyszła  dziedziczka  o  tym  nie  wiedziała,  a   aktualna 
właścicielka Milkowszczyzny  cieszyła  się,  że  stanie  się 
teściową prawie  równolatka,  który  umie  tak  jak  nikt  w 
okolicy strzec konwenansów. Nawet to i lepiej, że Lizia jest 
jeszcze taka naiwna, bezwolna i nie zastanawia się, dlaczego 
żeni się, właśnie z nią,  pan  Orzeszko.  Oczekuje  z  takim 
pensjonarskim zaciekawieniem  jego  wizyt,  cieszy  się  jak 
dziecko z przedślubnych podarunków. Łatwo  ją  olśnić  takim 
prezentem:  szafirami  -  kolczyków,  broszy  i  bransolety, 
oprawionymi w złoto (notabene  wydał  na  to  sześć  tysięcy 
rubli a conto przyszłego posagu). 
Stosownie do drogocennego, jubilerskiego kompletu, także 
i pojazd, który go  wozi  do  ładnego  majątku  -  nieładnej 
przyszłej żony, musi też być wielkopański. Kareta  z  herbem 
Leliwy  na  drzwiczkach  poprzedzana  orszakiem   służących, 
lokajów  w  wygalowanych   liberiach,   robi   wrażenie   na 
szesnastolatce. To wszystko pan Piotr czyni jako ten "rycerz 
kochający swą damę, wybrankę  serca".  O  takich  rycerzach, 
"idealnych kochankach", rozmawiało się szeptem w klasztornej 
sypialni. 
...Po ślubnej uroczystości w  Grodnie,  w  bernardyńskim 
kościele, po weselnym  przyjęciu,  po  "cukrowej  kolacji  z 
Warszawy sprowadzonej", po tańcach do białego rana  nadeszła 
ta przysłowiowa - noc poślubna. Eliza stanęła przy  szerokim 
łożu,  cała  w  bieli,  w  mitrach   jeszcze,   gotowa   "do 
koleżeńskiej przyjaźni". Pan Piotr zbliżył się do małżonki z 
konwencjonalnie  czarującym  uśmiechem.  Nie  pociągały   go 
zbytnio te na  wpół  dziecinne  jeszcze  kształty,  szczupłe 
ramionka, nie podniecał bezbarwny wyraz  oczu...  Ale  słowo 
się rzekło... cielątko u płotu... 
Spowitą w ślubne zawoje, wziął na  ręce  niewiele  ponad 
półtora metra wzrostu liczącą "figurkę". Słusznego  wzrostu, 
silny pan młody nie odczuł  ciężaru  panny  młodej.  Śnieżna 
puszystość poduszek, atłas kołdry -  wszystko  w  dziewiczym 
kolorze.  Nikłą  postać   ułożył   jak   lalkę   wśród   tej 
nieskazitelnej  bieli.  -  Jak  miękko,  jak  rozkosznie   - 
szczebioce panna młoda, przesuwając dłońmi po pościeli. - To 
prawdziwy puch łabędzi! - Łabędź - uśmiech pana młodego  pod 
pięknie przystrzyżonym wąsem. - I ja  w  roli  Zeusa,  a  to 
dziewczę - Ledą. Co się wykluje z tego naszego związku? 
Pan Orzeszko - przyznaje po latach  Eliza  Orzeszkowa  - 
"nie miał w sobie nic, co by odrazę obudzić  mogło".  I  był 
taki uprzejmy, miły,  a  nawet  i  żartobliwy,  na  początku 
naszej poślubnej nocy, naszego po  raz  pierwszy,  tylko  we 
dwoje, spotkania. 
Toteż pierwsze próby stopniowego pozbawiania jej różnych 
części garderoby wzięła za zabawę; zabawę w fanty,  tylko  o 
wiele śmielszą niż za panieńskich czasów. No, ale  jest  się 
mężatką, a to - co innego niż chichotki z  koleżankami.  Gdy 
owa  zabawa  zaczęła  jednak  zmierzać   w   kierunku   zbyt 
nieprzyzwoitym, przestraszyła się nie na żarty. I zaczęła... 
krzyczeć, przerażona, że Piotr Orzeszko  dostał  pomieszania 
zmysłów. 
..."O niektórych stronach ówczesnego  życia  mego  mówić 
nie będę - przecinała wszelkie próby rozmów na ten  temat  - 
mam  wrodzony  wstręt  do  skarżenia  się  i  do  obarczania 
zarzutami tych, z którymi przez czas jakiś pod jednym dachem 
żyłam".  Aluzyjnie  oceniając  tamte  dni  ("Nie   znalazłam 
szczęścia ani zadowolenia w tym, w czym by je mnóstwo kobiet 
innych znaleźć mogło"), nigdy już  potem  nie  wspominała  o 
intymnej stronie pierwszego  małżeństwa.  zamykając  problem 
przysięgą: "Milczeć i zawsze milczeć będę". 
Następne dni po tej niefortunnej nocy - a działo się  to 
w Grodnie - przyniosły  Elizie  badawcze,  strofujące  jakby 
spojrzenia matki i upominające słowa: Obowiązkiem żony  jest 
poddać się we wszystkim woli męża.  Pan  Piotr  jest  mądry, 
światowy, dobrze wychowany - zupełnie correct, z  rodziny  o 
dobrej krwi... - Dobrej krwi - pomyślała Eliza -czy matka ma 
na myśli Orzeszkę, czyjego ukochane konie? On zawsze  tak  o 
nich mówi: dobrej krwi... 
Po kilku tygodniach pobytu w Grodnie mąż zawiózł żonę do 
wspaniałego  jeszcze  wyglądem  i  wystrojem,  choć   bardzo 
zadłużonego  -  Ludwinowa.  Małżeństwo  z  Elizą   oddłużyło 
majątek i sprawiło, że właściciel zaczął żyć  po  ślubie  na 
jeszcze   bardziej   okazałej   stopie   niż   za   szumnych 
kawalerskich czasów. 
...Niepożądany  erotycznie  związek  da  się  z   czasem 
przemienić  "w   stosunek   koleżeński   i   przyjacielski". 
Zwierzęca  namiętność   zostanie   okiełznana,   bez   trudu 
specjalnego poświęcenia ze strony pana Piotra, bo  choć  był 
mężczyzną zmysłowym, cielesność żony pociągała go  w  bardzo 
umiarkowanym  stopniu.  Co  prawda  odebrał  jej   w   końcu 
"dziewictwo fizyczne", ale ona  trwając  nadal  w  "duchowym 
panieństwie", potrzebowała partnera nie do  miłosnych  gier, 
ale jako towarzysza przejażdżek konnych.  -  Pragniesz,  jak 
mówisz, mego szczęścia - świergotała  -  to  zabawiaj  mnie, 
rozweselaj, dom  nasz  uczyń  miejscem  wytwornych  przyjęć, 
zabaw, spotkań... - Po kilku zaledwie miesiącach małżeństwa, 
bez miłości i bez pożądania,  uznała,  że  jedynym  wyjściem 
jest tak zwane  "białe  małżeństwo",  a  jedyną  receptą  na 
bytowanie - taki właśnie  rozrywkowy  modus  vivendi.  Jakże 
odległe wydają się teraz dziewczęce  rojenia  o  poślubieniu 
bardzo biednego i bardzo szlachetnego  młodzieńca.  Dochodzi 
do wniosku, że bez łóżkowych zbytków - żyć można,  lecz  bez 
zbytkownych łóżek, wykwintu - trudno. Zapraszając  gości  do 
Ludwinowa można olśnić ich  wspaniałymi  meblami,  obrazami, 
popiersiami z  brązu,  srebrami  zastawy  stołowej,  perłami 
podtrzymującymi fryzurę "niepowtarzalną i osobistą". 
Coraz przyjemniej jest przeglądać się  w  staroświeckich 
lustrach i widzieć tam coraz bardziej pewny  siebie  uśmiech 
bogatej herytiery, żony przystojnego ziemianina.  Dotychczas 
nie wiedziała, że mogą głaskać własną miłość - i te  stroje, 
i służba, i "ślicznie urządzony dom ludwinowski", te  siedem 
koni do karety z forysiem na przodzie, a "pięć do kocza,  po 
krakowsku", te szybkie  jazdy,  "przelatywanie"  trzydziestu 
mil w jedną dobę. 
I tak minęły dwa lata, gdy była - jak wspomni  -  "samym 
śmiechem, samą pustotą, samą próżnością". Pewnej  jesieni  w 
czasie Zaduszek  sprzyjających  zadumie  poczuła  czczość  i 
bezsens takiego - na dłużej - trybu życia. Nie bez wpływu na 
przemianę był sen, albo i "halucynacja wzrokowa i słuchowa", 
bo  oto  pojawiła  się  Klemunia  i  patrzyła  z   wyrzutem, 
trzymając  w  ręku  książki,  te  same,  które  czytała  jej 
wieczorami:  Życie  wielkich  Polaków  Niemcewicza,  Jana  z 
Czarnolasu pani Tańskiej. Z ust jej płynął wyraźny szept:  - 
Liziu, siostrzyczko! Pamiętasz? Wróć!... 
Bywania, pokazywania się w nowych strojach, to wszystko, 
co dotychczas ją porywało, zagarniało, traciło smak,  stając 
się coraz  bardziej  uciążliwym  obowiązkiem.  Orzeszko  nie 
przejmował się na razie nowym, zaskakującym zachowaniem żony 
- zamykaniem się w pokoju z lekturami,  spacerami  w  stronę 
wsi, opowieściami o  bosych  dzieciach,  perorami  na  temat 
uwłaszczenia włościan. - Można to sobie prosto wytłumaczyć - 
myślał - ot,  babskie  fanaberie,  rozegzaltowanie  i  tyle! 
Jeszcze niedawno mówiła, że uwielbia  to  życie  na  szeroką 
skalę. Niemożliwe, aby  to  rozbawione  kobieciątko,  nagle, 
niespodziewanie, przestało się tym  wszystkim  pysznić.  Nie 
interesuje jej już kupno  nowych,  wspaniałych  uprzęży  dla 
koni ani samych koni. Trzeba uzbroić się  w  cierpliwość,  a 
wszystko wejdzie znów w utarte koleiny. 
Dwie drogi w jednym domu 
"Wielki koniarz" spojrzał na żonę, siedzącą przed domem, 
w wyplatanym fotelu, z Historią cywilizacji  w  Anglii  -  w 
ręku. - Też mi lektura - wzruszył lekceważąco  ramionami.  - 
Akurat dla osiemnastoletniej turkawki.  Jeszcze  jedno  nowe 
dziwactwo.  Znudzą  się  jej  wkrótce  te  wszystkie  uczone 
rozprawy, kontemplacje... 
Nie spełniły się przewidywania Orzeszki. W ludwinowskiej 
pani domu zrodziła się nie tylko chęć  zmiany  stylu  życia, 
ale i zaskakująca  odwaga;  pozwoli  jej  ona  już  niedługo 
walczyć  o  prawo  do  miłości   wbrew   przyjętym   wówczas 
obyczajowym konwenansom. Po "śnie  bezmyślności"  budzą  się 
nowe pragnienia, duchowe potrzeby.  I  na  tej  -  formalnie 
wspólnej drodze życia - małżonkowie coraz bardziej stają się 
sobie dalecy  i  obcy.  Już  za  późno,  aby  wypełnić  brak 
obopólnej miłości  "przywiązaniem  wzajemnym",  uszanowaniem 
cudzych upodobań; czasami  w  małżeństwach  z  rozsądku  tak 
bywa, lecz nie u państwa Orzeszków. 
Dlatego  też   pan   Piotr   nudził   się   śmiertelnie, 
ostentacyjnie ziewał, gdy małżonka w swoim  nowym  wcieleniu 
zaczynała opowiadać mu, już  nie  o  kwiatkach  i  strojnych 
szatkach, już nie o konieczności bardziej  okazałej  liberii 
dla forysiów czy dla wyjazdowych koni, nabijanej  złocistymi 
blaszkami uprzęży, ale o chłopach i ich  ciężkim  mozole,  o 
kobietach  wiejskich  dźwigających  w  koszach  bieliznę  do 
strumieni, o dzieciach zostawionych w chacie bez opieki. 
-   Co   za   pensjonarski   sentymentalizm!   -   mówił 
pogardliwie. - Co za czułostkowość! Wierz mi, nieodpowiednie 
to są  dla  ciebie  sprawy.  -  Próbował  wyśmiać  jej  chęć 
"zbliżenia się do tych ciemnych, pochylonych,  z  ciężkością 
za sochami postępujących postaci",  porozmawiania  z  ludźmi 
"na tych zagonach we mgle". - Powiadasz, Liziu,  że  patrząc 
na wieśniaków, na bose dzieci taki żal cię  ogarnia,  że  od 
płaczu wstrzymać się nie możesz... Ani chybi wpływ lektur  z 
ojcowskiej biblioteki, ten jakiś Rousseau. Urządzasz  mi  tu 
nowy teatrzyk. Sama nie wiesz, czego chcesz; to płaczesz, to 
się  gniewasz,  to  mnie  przepraszasz,  to  znów  wybuchasz 
skargami, pretensją... Raz masz mi  za  złe,  że  za  często 
jeżdżę na polowania, to znów nie podoba ci się, że  za  dużo 
przesiaduję  w  domu.  Zapraszaj  częściej,  jeśli   chcesz, 
sąsiadki z okolicznych dworów, przyjaciół z  Grodna.  Zajmij 
się batikowaniem, muzyką, śpiewem... 
W końcu zaprzestali i  tych  dialogów.  Eliza  zaczynała 
wyrastać coraz widoczniej nie tylko  ze  swoich  wyprawowych 
sukien, drażniły  ją  błahe  dyskusje,  rozmowy  o  końskich 
ogonach i grzywach. Szukała towarzystwa oczytanych  ludzi  - 
Rusieckich, Żuków z Popiny, Glindziczów, zrazu przysłuchując 
się  tylko  dysputom,  rozmowom  o  literaturze,   historii, 
konieczności  "usamowolnienia  włościan",  a   potem   coraz 
śmielej biorąc w nich  udział,  wygłaszając  sądy  częściowo 
własne,  częściowo  zapożyczone   z   zachłannie   czytanych 
książek, prenumerowanych pism krajowych i zagranicznych. 
Na razie było to czytanie "bez ładu i składu, bez wyboru 
i systemu". Panią Elizę widywało się teraz podczas  spacerów 
po ogrodzie z książką w ręku. Ocienione starymi lipami aleje 
prowadziły aż  do  stawu,  aż  do  kapliczki,  w  której  co 
niedziela odprawiał mszę przyjezdny ksiądz. Obok, w altanie, 
próbowała kreślić pierwsze "strofy prozą". 
I wtedy to - po trzech już latach małżeństwa  -  pojawił 
się w Ludwinowie, zarekomendowany i  przywieziony  tu  przez 
młodszego brata męża, Florentego Orzeszkę, student medycyny. 
Nazywał się Zygmunt Święcicki. Pierwszy wieczór  upłynął  na 
gorących dysputach w licznym gronie. 
Przystojny,  inteligentny  młodzieniec   zwrócił   uwagę 
Elizy, ale nie na tyle, aby po wyjeździe gościa  tęskniła  i 
bez przerwy myślała: Co też on  porabia?  Czy  myśli?  Kiedy 
przyjedzie znów do Ludwinowa? 
"Pragnęłam kochać - ujawni - ale jeszcze nie wiedziałam, 
kogo. Pragnęłam też pracować, nie wiedząc jeszcze nad czym i 
jak, i dlaczego?... A może by tak spróbować  uczyć  te  dwie 
przyjęte  do  domu  dziewczynki  ze  zubożałej  szlacheckiej 
rodziny? A może założyć w  jednym  z  dużych  pokoi  szkółkę 
wiejską dla chłopskich dzieci?"... 
Te "fantazje społeczno-oświatowe" mocno irytowały  męża, 
czyniąc go tym samym jeszcze bardziej obcym Elizie. W  końcu 
powiedziała sobie, nie kryjąc się z tym i przed  rodziną:  - 
Jestem z nim nieszczęśliwa, nie jestem kochana i sama go nie 
kocham. Opuszczę Ludwinów, odjadę do swojej Milkowszczyzny. 
...Powstanie 63 roku opóźni to niesłychanie  śmiałe  jak 
na  tamtejsze  obyczaje   postanowienie.   Legenda   -   nie 
pozbawiona  w  szczegółach  wiarygodności  -  przekaże   nam 
ówczesny  obraz  Ludwinowa  jako  dworu,   gdzie   "legionik 
kobiecy"  pod  wodzą  pani  Elizy  skubie   szarpie,   szyje 
konfederatki, wozi meldunki do powstańców, do chat leśników. 
Legenda  wydobędzie  też  z   tamtych   dni   śniadą   twarz 
czarnowłosego  dowódcy  polskiej  partyzantki   -   Romualda 
Traugutta, który ukrywa się czasami w  ludwinowskim  dworze, 
walczy w lasach horeckich, a po przegranej bitwie  daje  się 
wieźć Orzeszkowej w wytwornej karecie  w  stronę  Królestwa. 
Droga, naturalnie - w  późniejszych  wspomnieniach  Elizy  - 
pełna jest zasadzek, przygód, żandarmów. Żona pana  Orzeszki 
nie traci jednak głowy, chytrze wywodzi ich w pole, a samego 
wodza bezpiecznie dostarcza do granicy. 
Mąż jedzie sam na tę Syberię 
Jakżeż mogła wtedy nasza bohaterka myśleć o rozwodzie  z 
panem Orzeszko? Mąż, acz bardzo  niechętny  jej  powstańczej 
gorączce działań, lękliwy, nie nadający się na  spiskowca  i 
romantycznego bohatera walk, uległ prośbom  małżonki  i  nie 
zamykał dworskich bram przed "buntowszczykami", udzielał  im 
noclegów.  Gdy  przyszła  klęska,  gdy  dogasło   powstanie, 
Orzeszkowa nie miała sumienia porzucić męża, tym bardziej że 
zaczynała wokół niego gęstnieć chmura podejrzeń o...  udział 
w spisku. I on to - o ironio losu - tak  bardzo  ostrożny  i 
strachliwy, bojący się nawet rozmawiać z powstańcami, został 
zesłany, w marcu 65 roku,  jako  "politycznie  podejrzany  i 
niebezpieczny  dla  kraju"   do   permskiej   gubernii,   do 
miejscowości  Osa.  Pani  Eliza,  zgodnie  z   patriotycznym 
nakazem   towarzyszenia   mężom   w   wędrówce   zesłańczej, 
oświadczyła: - Ja też podążę za nim, ale trochę  później,  w 
maju. 
Ale przyszedł maj, jeden i drugi, a ona nie ruszała  się 
ze dworu, obwarowując ostateczną  decyzję,  nie  pozbawionym 
egoistycznej nutki - argumentem: 
- Nie pojadę na tę mroźną i śnieżną Syberię, bo nie mogę 
zniszczyć  siebie,  żyjąc  na  wygnaniu.  Chcę  mieszkać   i 
pracować  tylko  w  kraju  i  dla  kraju,   wśród   bliskich 
przyjaciół, bez przymusu, bez ciasnego gorsetu  konwenansów. 
(Wszystkie zesłania w głąb Rosji  określano  wówczas  jedną, 
groźną nazwą: Syberia.) 
Zaskoczenie, zgorszenie, głosy  potępienia;  im  większa 
jednak  natarczywość  pytań  w  rodzaju:  -   Dlaczego   tak 
uczyniłaś, zacna pani Elizo?  To  się  nie  godzi...  -  tym 
silniej burzy się w niej gniew,  aby  w  końcu  wybuchnąć  w 
dobitnej odpowiedzi: - A dlatego, że go  nie  kochałam...  I 
proszę nie zawracać mi tym więcej głowy. 
Niesłychane to rzeczy! Podążać na  zesłanie  za  mężami, 
kochanymi czy nie kochanymi, toż to patriotyczny  i  moralny 
obowiązek! Udają się tam nie tylko żony, ale  i  narzeczone, 
córki, ba, nawet i wierni słudzy,  jak  uczynił  to  kucharz 
pana Billewicza. A tutaj takie słowa z ust Elizy Orzeszkowej 
i jeszcze to ironiczne, z  wyraźną  kpiną,  oświadczenie:  - 
Wyznaję z  pokorą,  iż  mało  cierpię  z  powodu  zburzonego 
gniazda... 
Na taką bezczelną  szczerość  mogła  się  jednak  zdobyć 
dwudziestoczteroletnia, nie kochana i nie kochająca kobieta. 
W trzydzieści lat później bowiem określi  swą  decyzję  jako 
błąd etyczny, którego już naprawić nie  sposób,  bowiem  mąż 
zmarł - niestety - na Sybirze, wkrótce po zesłaniu.  Autorce 
Bene nati nie wypadało już wtedy innej wystawić sobie oceny. 
Nie zmyliło to jednak nielicznych co prawda, starych "żubrów 
literackich", z których jeden, a raczej jedna, niejaka  pani 
Kiełpszyna "zaopiniowała"ją nieortograficznie jako  "klępę", 
wyniuchawszy przy tym, że w istocie pan  Orzeszko  wrócił  z 
permskiej guberni po kilku  latach  zesłania,  zamieszkał  w 
Warszawie i tam w  zapomnieniu  opuścił  ziemski  padół.  Na 
dowód,  iż  mówi  prawdę,  pokazywała  sfatygowany   ciągłym 
wyciąganiem z szuflady numer Kuriera  Warszawskiego  z  roku 
1874 z nekrologiem, że śp. Piotr Orzeszko zmarł w nocy z  25 
na 26  sierpnia,  że  żałobne  nabożeństwo  odbędzie  się  w 
kościele przy ulicy Leszno i że   "na  wyprowadzenie  zwłok, 
pogrążone w smutku siostry" zapraszają krewnych,  przyjaciół 
i znajomych. A od żony -nic! 1 jak tu nie nazwać jej "klępą, 
szkodnicą" - gorączkowała się pani Kiełpszyna. 
...Z biegiem lat, gdy siwizna mocno przyprószy kopulastą 
fryzurę  pani   Elizy,   pisarka   zacznie   coraz   ściślej 
kontrolować swoje wypowiedzi, interpretować zdarzenia według 
ogólnie  obowiązujących  norm.  Nakaże  też   sobie   tłumić 
strzeliste, miłosne wyznania,  pełne  uniesienia  apostrofy; 
kierowała je w myśli na ogół do tych, którzy z  racji  wieku 
mogliby być jej synami, jeśli nie wnukami. 
Sytuacja patriotycznej matrony, wychowawczyni młodzieży, 
ofiarnej społecznicy sprawia, iż zamierają na ustach  słowa: 
"kocham", "cierpię", "płaczę", "płonę", "tęsknię",  i  rodzą 
się inne zastępcze wyznania, współbrzmiące z  ogólnym  tonem 
melodii na temat "miłości  ojczyzny",  "cierpienia  narodu", 
"płaczu ludu", "tęsknoty za równością i za wolnością"... 
O takiej miłości wobec kraju można głośno mówić,  innej, 
osobistej,   głęboko   ukrytej,   towarzyszy    lęk    przed 
śmiesznością, bo  "rozdartego  serca  wstydzimy  się  więcej 
jeszcze niż podartej sukni". Dwie spiętrzone  przeciw  sobie 
fale; męczące są te zmagania, wieczna huśtawka.  Niezmiennie 
młode jest serce  starszej  pani,  choć  zmieniać  się  będą 
obiekty   westchnień,   przyczyny   cierpień.    Czyżby    w 
późniejszych  latach  tak  bardzo  bała  się   towarzyskiego 
potępienia,   zgorszonych   min,   zdziwionych   wejrzeń?... 
Przypuszczać należy, że był to raczej paraliżujący lęk przed 
odepchnięciem, przed kpiną otoczenia, a także i -  wybranków 
serca. 
Ach,  to  serce,  tak  bardzo  umie   kochać;   czy   to 
żartobliwego młodzieńca w zgrabnym wojskowym  mundurze,  czy 
bladego  filozofa  o  złośliwym  wejrzeniu  zza  okularowych 
szkieł,  czy  opalonego  dziedzica,   "pana   i   władcę   z 
Florianowa". Bije  tak  mocno  na  ich  widok,  jakby  miało 
dopiero lat szesnaście, dwadzieścia,  gdy  w  rzeczywistości 
kołacze     się     w     piersi      pięćdziesięcioletniej, 
sześdziesięcioletniej,           siedemdziesięcioletniej.... 
Świecznikowej damie o autorytecie moralnym, wyroczni w wielu 
poważnych sprawach, nie wypada odsłaniać prawdziwych  uczuć. 
Wiekowa  matrona  i  jej  pensjonarskie  serce   -   co   za 
niezgodność, nieznośna konieczność  przyoblekania  twarzy  w 
matczyną  troskę.  Czasem  pyta   niepewnie:   "Czy   jestem 
kochana?" i  wkrótce  sama  znajduje  odpowiedź:  "Nie,  nie 
jestem   kochana!"...   To   moje   przeznaczenie,   ból   i 
upokorzenie. 
Jedyne lekarstwo, jedyna obrona godności - to twórczość. 
A więc pisać trzeba  dużo:  powieści,  artykułów,  wymieniać 
uwagi  na  tematy  literackie,  wydawnicze,  światopoglądowe 
(bardziej zresztą heretyckie w listach do przyjaciół  niż  w 
publicznych  wystąpieniach),  działać  społecznie,   ludziom 
pomagać, o ojczyźnie mówić, lecz milczeć "o dziejach serca". 
Ale to wszystko przyjdzie później, gdy znana już będzie jako 
autorka  Meira  Ezofowicza,  Marty,  Chama,   nadniemeńskiej 
epopei o Bohatyrowiczach. 
Wróćmy więc do tej wcześniejszej sytuacji, gdy skazaniec 
Orzeszko jedzie na  zesłanie,  a  Orzeszkowa  zostaje  sama, 
przenosząc  się  do  Milkowszczyzny,   jako   że   Ludwinów, 
obciążony kontrybucją, "kupił" jakiś sowietnik. Jest  młoda. 
Nie ma nawet dwudziestu pięciu lat,  gdy  zamieszka  znów  w 
rodzinnym dworze i zacznie - na razie - żyć jak  kameduł,  w 
towarzystwie panny służącej jedynie. Z  początku  czuje  się 
prawie szczęśliwa, w każdym razie szczęśliwsza niż  dawniej. 
Przez lata jej nieobecności czas  nadwerężył  ściany  dworu, 
porozpadały   się   głębokie   fotele,   wypłowiały   obicia 
rozłożystych kanap, kluczyki od zamków bibliotek i ozdoby  z 
brązu pokryły  się  rdzą  i  pokryło  się  kurzem  popiersie 
Woltera,  oświeceniowego   filozofa,   który   słał   carycy 
Katarzynie płomienne słowa uwielbienia, podziwu  dla  rozumu 
"Seramidy  Północy".  Po  roku  samotność  zaczyna   ciążyć, 
przerażają jęki sów w starych lipach i jakieś dziwne  szepty 
w szumie  topoli.  Gdzie  uciec,  co  dalej  robić?  A  może 
pojechać do Warszawy? Tam czeka,  zaanonsowana  w  jednym  z 
warszawskich pism, praca telegrafistki.  Wyjazd  do  stolicy 
przynosi rozczarowanie: odmowę - Polki nie mogą  pracować  w 
tym zawodzie. 
Trzeba  wracać  do  domu,  otworzyć  bibliotekę  ojca  i 
czytać, czytać,  czytać  -  Tacyta,  Szujskiego,  Plutarcha, 
Naruszewicza, przetrawiać  wolnomyślicielskie  idee  Henryka 
Tomasza   Buckle'a,   upajać   się   jego    burzycielstwem, 
zuchwalstwem myśli. Potem pełna skruchy będzie spowiadać się 
z tej ateistycznej lektury w konfesjonale, odprawiać  zadaną 
pokutę, to jest - chodzić na nieszpory i  na  rezurekcje  do 
pobliskiej fary. 
Pojawia się pierwszy "złoty ptak" 
I wtedy to, w ten pokutny czas pojawia  się  człowiek  z 
krwi  i  kości  -  Zygmunt  Święcicki.  Przyjechał   tu   na 
Milkowszczyznę już jako  doktor.  Przypomniał  swą  pierwszą 
sprzed kilku lat wizytę w Ludwinowie w  1860  roku,  zabawił 
kilka dni, zburzył spokój samotniczki. 
Potem zacznie przyjeżdżać coraz częściej i na dłużej. Na 
początku czuli się  sobą  onieśmieleni.  Wspólnemu  głośnemu 
czytaniu,  spacerom  po  parkowych   alejkach   towarzyszyły 
przelotne uściski dłoni, spojrzenia, za którymi  czaiła  się 
jednak gotowość ofiarowania  czegoś  więcej,  niż  dozwalało 
"moralne dziewictwo". Kiedyś  siedzieli  do  późnej  nocy  w 
dawnym gabinecie ojca. Ze  starego  portretu  spoglądał  pan 
Benedykt. Czarne bokobrody, czarny surdut, biały halsztuk, w 
lewej ręce karta pergaminu, prawa dłoń  swobodnie  oparta  o 
poręcz ozdobnego fotela. Tak, to ten sam  fotel,  na  którym 
siedzi teraz córka. 
Majowy  zmierzch,  czuła  uwaga  słuchacza  ośmiela   do 
wynurzeń, do "spowiedzi z życia". Mówiąc  -  zastępczo  -  o 
ojcu i bliskich, w istocie Eliza pragnie  przemycić  całą  o 
SOble "psychodramę". 
- Ojciec mój, Benedykt, był wolnomyślicielem  -  powiada 
tedy - jak się  to  wtedy  nazywało  -  wolterianinem.  Wiem 
także, że pomiędzy 1825 a 1840 rokiem należał  do  jednej  z 
lóż  wolnomularskich  na   Litwie   istniejących.   (W   tej 
grodzieńskiej  loży  "Przyjaciół   Ludzkości"   -   Benedykt 
Pawłowski już w 1818 roku był zapisany jako  czeladnik,  aby 
po roku zostać jej mistrzem.) Te przekonania dzielił  z  nim 
brat, malarz amator, który z  powodu  choroby  nerwowej  ani 
ożenić się, ani w artystycznej pracy  do  poważnych  wyników 
dojść nie mógł.  Myślę  -  ciągnęła  Eliza,  widząc  wielkie 
zainteresowanie w oczach  słuchacza  -  że  "te  buntownicze 
zadatki  myślenia  odziedziczyłam  po  ojcu",  a  tę  trochę 
twórczej zdolności, którą posiadam, zawdzięczam stryjowi. Po 
nim też mam niepokój serca i nerwy;  one  są  jak  te  włosy 
wiatrem szarpane... 
Obrazowe porównanie - zauważył wtedy młody doktor i mimo 
woli spojrzał na jej włosy misternie na środku głowy ułożone 
półkolem w drobne loczki. 
- Oryginalne porównanie i  oryginalna  fryzura  -  rzekł 
półgłosem,  jakby  do  siebie,  a  potem,  jakby  nieśmiało, 
wyciągnął dłoń w stronę ciemnych splotów. 
- Niech ich dotknie,  niech  pogłaszcze!  -  zawołała  w 
głębi duszy z uniesieniem i pochyliła głowę...  -  Jakiż  on 
jest delikatny, czuły, jakaż ona jest przy  nim  szczęśliwa, 
spokojna, a przy tym rozkosznie naelektryzowana. Powściągane 
podniecenie pozwoliło jedynie wyszeptać: - Pragmę! 
Pan doktor śpiewa niezwykle  "ślicznym  tenorem"...  Pan 
doktor gra  piękne  melodie  na  fortepianie...  Pan  doktor 
wyrysował dziś naszą topolową aleję... Pan doktor  wymalował 
dla  mnie  postacie  mitycznych  kochanków  ze  starożytnych 
czasów i balkonową scenę z szekspirowskiej  sztuki.  Więc  i 
"ja rzuciłam się w sztuki piękne, bo gdy  dwoje  ludzi  chce  
razem pójść w życie, toć oboje  winni  dążyć  do  tego,  aby 
duchowe swe nastroje zlać w jak najściślejszą jedność". 
Litewski Romeo wprowadza też Elizę w wyznania  kochanków 
sprzed stuleci: 
- Donec gratus eram Tibi... 
- Donec non alia magis... 
Czas  przeszły,  w  którym  toczą  dialogi   bohaterowie 
horacjańskich strof, nie ma tu  nic  do  rzeczy,  on  -  pan 
Zygmunt - miłym dopiero  będzie,  i  to  już  w  niedalekiej 
przyszłości, i to nie jej dotyczą wyrzuty  kochanka.  Trzeba 
przyspieszyć   tylko   sprawę   rozwodową   w   konsystorzu, 
przewalczyć  przeszkody,  unieważnić  małżeństwo  z  Piotrem 
Orzeszko. "Zwyciężę albo  umrę!...  Wsparta  wiarą  w  silne 
uczucie człowieka, którego c o r a z  b  a  r  d  z  i  e  j 
kocham, nie rozpaczam, ale jednakże cierpię". 
Na razie powodów do cierpienia nie ma  i  właściwie  nie 
wiadomo, dlaczego "struny nerwów"  zaczynają  być  znów  tak 
"boleśnie rozstrojone". Trwoży się na zapas: "co  albo  kogo 
kocham, zaraz tracę, albo wydaje mi się,  niepotrzebnie,  że 
nie jestem kochana..." Już nie tylko na swe wargi, ale i  na 
usta powieściowej bohaterki  przywołuje  raz  po  raz  imię: 
Zygmunt... Zygmunt... Zygmunt... 
Zygmuncie,  wracaj,  jak   najszybciej,   czy   musiałeś 
wyjeżdżać w sprawie pracy aż na dni siedem. Ten tydzień - to  
niewypowiedziana  tęsknota,  bolesne  odrętwienie",   a   na 
dodatek ten deszcz za oknami, posępne dni, złowróżbny  krzyk 
sów. Jeśli uda mu się otrzymać stanowisko w Warszawie lub  w 
Wilnie, to i ona tam z nim bezzwłocznie zamieszka. 
Wrócił! A wraz z nim marzenie i nadzieja o związku "serc 
i myśli", o wspólnym życiu  rodzinnym,  o  domu  -  "ołtarzu 
świętym". Warto zabiegać  teraz  o  utrzymanie,  materialnie 
nieco nadwerężonej, Milkowszczyzny. Trzeba wycisnąć z  ziemi 
więcej  pieniędzy,  potrzebne  są  bowiem   duże   sumy   na 
unieważnienie małżeństwa z  panem  Orzeszko.  Trudno,  serce 
boli, ale w związku z tym należy wytoczyć proces "włościanom 
o łąki, lasy i pastwiska dla podniesienia wartości majątku". 
Bezwzględne pozwy sądowe  dziedziczki  idą  w  parze  z  jej 
chłopomaństwem. Na procesach  jest  twarda  i  niewzruszona, 
lecz u siebie, gdy "w jednym z pokojów domu uczy  czytać  po 
polsku,  rachunków  i  najprzystępniejszych  ustępów   Pisma 
świętego" wiejskie dzieci, rozrzewnia się i głaszcze  je  po 
główkach. 
Wieczorami, za jej zgodą, zbiera  się  osobna  gromadka: 
ekonom, kucharz,  ogrodnik,  stary  leśnik  i  rezydenci  ze 
zubożałych szlacheckich  rodzin.  "Całe  towarzystwo  śpiewa 
chórem pieśni nabożne albo odbywa głośne  czytania  drobnych 
powiastek". 
Pan  Zygmunt  pochwala  takie  dobrodziejstwo  i   takie 
starania  właścicielki  Milkowszczyzny  o  oświecenie  "klas 
niższych". -  Ten  mój  dom  to  obóz  nieprzyjacielski  dla 
zaborców - odpowiada - reduta przeciw rusyfikacji. 
Kiedyś, gdy siedziała z Zygmuntem,  o  zmroku,  w  swoim 
pokoju,  oprócz  rozkoszy  bycia  razem  mieli  "przyjemność 
słuchać, jak gromadka ta czytała w głos moją powiastkę:  Syn 
stolarza i uwagi, jakie czyniono, nie wiedząc, że słyszę". 
- Jak to dobrze, że ludziom jest  tutaj  tak  miło,  tak 
dobrze - szeptała. 
- I rozkosznie - dodawał młody eskulap,  ściskając  przy 
tym czule i mocno dłoń Elizy. 
Pierwsza ich wspólna noc, tak inna od nocy spędzanych  z 
panem Orzeszko, była nie zapomniana dla niej  aż  do  późnej 
starości. To nie znane jej dotychczas upojenie, gdy wszystko 
stawało się nierzeczywiste, w innym dziejące  się  wymiarze, 
aż do rozkosznych omdleń. "Przespałam tyle lat życia,  teraz 
nastąpiło wreszcie obudzenie. Stałam się  kobietą!  Kochaną, 
pożądaną  przez  umiłowanego  mężczyznę.  Do   brzegu   mego 
podpłynęła łódka, na której miałam  płynąć  nad  odmętami  i 
otchłaniami rzeki, zowiącej się życiem.  Nad  samotną  głową 
moją Bóg zawieszał tarczę i zapalał gwiazdę" - tak można jej 
poetyckimi słowami oddać stan  ducha  i  fizyczne  -  też  - 
doznania w owych dniach i nocach. 
Rozpoczęły   się   usilne   starania   o   unieważnienie 
małżeństwa. Co za przeszkody,  "co  za  barbaria  jeszcze  w 
dziewiętnastym wieku. Prawo  kanoniczne  kościelne  jest  to 
góra najeżona strasznymi kolcami" - narzeka  narzeczona;  bo 
takją zwał: moja narzeczona, moje przeznaczenie! 
Patriotce znad Niemna przychodzi z  pomocą  -  o  ironio 
-zesłanie prawowitego  biskupa  Adama  Krasińskiego  w  głąb 
Rosji jako "duchowego  działacza  buntu".  Na  jego  miejsce 
przyszedł  rządzić  wileńską  diecezją  samozwańczy  ksiądz, 
"prałat od  Murawjewa".  Ostateczna  decyzja,  "rezolucja  w 
konsystorzu"  zapadła  po  myśli  pani  Elizy;   umiała   tę 
"ekscelencję"  i  jego  podwładnych  przeciągnąć  na   swoją 
stronę, prosząc, grożąc,  a  przede  wszystkim  przemawiając 
skutecznie do chciwych łap ogromnymi sumami. 
Papier w garści, ...złoty ptak - na dachu 
I wtedy to, gdy trzymała już  w  ręku  urzędowy  papier, 
upragnione świadectwo, wszystko  zaczęło  się  odmieniać;  a 
raczej odmienił się sam pan  Zygmunt.  Były  zresztą  już  i 
przedtem niepokojące sygnały. Początkowo nie dostrzegała, że 
im bardziej zbliżał  się  finał  pomyślnych  pertraktacji  z 
prałatem, tym rzadziej pan Zygmunt wspominał o  małżeństwie. 
Nadal więc snuła plany, a to o zamieszkaniu z  drugim  mężem 
na stałe w Warszawie, a to o pojechaniu  z  nim,  na  długie 
miesiące, za  granicę.  Już  nie  z  takim  entuzjazmem  jak 
dawniej podejmował  rozmowy  na  ten  temat.  -Dlaczego  nie 
chcesz o tym mówić? -  pytała.  Tłumaczył  się  występującym 
ostatnio     rozdrażnieniem,     niepokojem     wewnętrznym, 
niezrozumiałym "paraliżem sił  żywotnych,  niezdolnością  do 
niczego. O, nawet nie mam siły ani chęci  podnieść  ręki..." 
Głaskała  go  po  bezwładnej,  opartej  na  poręczy  fotela, 
smukłej arystokratycznej dłoni: - Ty jesteś taki  delikatny, 
wrażliwy, bardziej  niż  dawniej.  Przejmujesz  się,  widać, 
silniej niżja, martwisz się myślą, czy otrzymam w  końcu  to 
unieważnienie. Otrzymam..., Otrzymam, i to wkrótce,  z  ręki 
do ręki. Prałat od Murawjewa - daje pismo,  a  ja  umówioną, 
ostatnią pieniężną "ratę".  Wszystko  się  wtedy  zmieni  na 
dobre.  Uzbrój  się  więc,  Zygmuncie,  w   trochę   jeszcze 
cierpliwości, stań się znów mocnym człowiekiem!... 
Odpowiedział, potwierdzając jej  psychologiczne  wywody: 
"Nie stanę się człowiekiem  dopóty,  dopóki  nie  będę  miał 
prawa nazwać Cię, o, Pani mego serca, swoją żoną". 
...Teraz,  gdy  pani  Eliza  z  triumfującym   uśmiechem 
wyciąga rękę z papierem unieważniającym pierwszy związek, co 
to  się   dzieje   z   kandydatem   na   drugiego   męża?... 
Pochmurnieje, nic nie mówi. I zaczyna wymigiwać się  od  tej 
zagranicznej podróży, zmienia wciąż itinerarium,  przekreśla 
na mapie miejsca w europejskich krajach, malownicze kurorty, 
których nazwy ustalili przedtem zgodnie. Kaprysi mówiąc,  że 
nie ma sensu ruszać się z kraju. Trzeba  mu  wreszcie,  choć 
raz, stanowczo powiedzieć, że "jeżeli Pan nie chce  być  tam 
gdzie ja, to ja  nie  powinnam  być  z  Panem  nigdzie".  Po 
otrzymaniu  tych  surowych  słów  zastanowi   się   zapewne, 
przyjedzie z wytłumaczeniem,  z  gorącymi  przeprosinami,  z 
gorącymi pocałunkami... Ale nic takiego nie nastąpiło. 
Na próżno czekała w milkowskim  dworze,  płacząc,  paląc 
niesamowite ilości  papierosów,  odurzając  się  wywarami  z 
różnych ziół. 
Co było przyczyną zerwania kilkuletniego związku?  Można 
snuć  tylko  przypuszczenia.  Nie  chciał  porzucić   służby 
rządowej, zrezygnować z munduru lekarza gwardii cesarskiej w 
Petersburgu, gdy ona obwieściła mu, że: "w żadnym wypadku  w 
Rosji! tam nie zamieszka stanowczo"?... A może przestała już 
być dla niego atrakcyjna ze swoimi coraz większymi kłopotami 
finansowymi związanymi z majątkiem? Może  wygodniejszą  była 
mu pozycja wolnego kochanka niż upokarzająca  rola  znacznie 
mniej zamożnego męża przy boku mimo wszystko bogatej jeszcze 
wciąż "herytiery"?... A może przeraził się stałego  związku, 
opieki tej troskliwej - zbyt  troskliwej  -  czułej  -  zbyt 
czułej - zapobiegliwej - zbyt  zapobiegliwej  -  dziedziczki 
Milkowszczyzny?... 
Pani Widacka, nie wiedząc jeszcze o zerwaniu, uważa  ten 
związek córki za towarzyski skandal. Lizia,  choć  jest  już 
dojrzałą  kobietą  i  otrzymała  tak  staranne   wychowanie, 
popełnia  straszne   faux   pas,   wielkie   niestosowności. 
Ostentacyjnie  pokazuje  się  publicznie  z   tym   epuzerem 
Święcickim, nie kryje się z romansem,  z  życiem  "na  kocią 
łapę", i to w szacownych murach rodzinnego dworu. 
Ucieszyła się więc ich rozstaniem, choć irytuje  ją,  że 
"Lizia teraz ciągle w domu siedzi, co bardzo jej szkodzi  na 
zdrowiu, bowiem jest ona dość żywa, potrzebująca ruchu". Cóż 
począć...? Eliza jest skryta, uparta i musi  sama  dojść  do 
nowego pomysłu na życie, starać się  "utonąć  w  zapomnienia 
fali", nie myśleć o tym "młodzieńcu pięknym duszą i ciałem", 
który zgasił marzenia  o  "rodzinnym  ognisku",  o  własnych 
dzieciach, dla którego pragnęła stworzyć  "raik  na  ziemi", 
być zawsze "pełną słodyczy jak woń kwiatu". 
Żegnaj, piękny nadniemeński śnie o szczęściu, zakończony 
rejteradą kochanka nad Newę. Żegnaj, "fizjolou Z. S.", który 
pod takimi inicjałami pojawi się wjej Ostatniej miłości. 
Pamiętny rok 1869... Rok rozwodu pani Elizy z  pierwszym 
mężem, rok rozstania z  kandydatem  na  drugiego  męża,  rok 
przeprowadzki "na stałą lokatę" do  Grodna,  miasta  małego, 
brudnego, bez życia kulturalnego, ze znikomą liczbą polskiej 
inteligencji,  "z  czarnymi  od  błota  ulicami",   z   wodą 
deszczową monotonnie ściekającą z dachów. 
Dlaczego przeniosła się tam, opuszczając Milkowszczyznę? 
Czy tylko dlatego, że majątek był zaniedbany i obdłużony,  a 
jej od trzech lat  plenipotent,  obrońca  prawny  -Stanisław 
Nahorski, nie widział w końcu innego ratunku, jak  korzystną 
sprzedaż Milkowszczyzny rosyjskiemu pułkownikowi? W dalekiej 
przyszłości Eliza uzna to oddanie rodzinnego majątku w  obce 
ręce jako drugi z kolei "błąd etyczny". 
Zamieszkaj, pani, w Grodnie 
- Zamieszkaj,  pani,  w  naszym  Grodnie!  -  przyjaźnie 
nalegał mecenas. - Spokojnie tu, bezpiecznie, będziesz mogła 
dalej pisać swoje powieści, widywać  mnie,  kiedy  zechcesz, 
radzić się we wszystkich sprawach. 
A więc może jedną z przyczyn wyboru Grodna było też  to, 
że  ujrzała   tam   wyciągniętą   z   pomocą   męską,   choć 
"zaobrączkowaną",  dłoń?...  W   początkach   grodzieńskiego 
pobytu trzy małe pokoje w domu Rozenbauma przy  Siennej  nie 
mieściły zbyt wielu gości. Dopiero po zmianie mieszkania  na 
obszerniejsze "dwór" pisarki znacznie poszerzył się, także i 
o  stałych  domowników  z  "ciotuś  Gorzkowską"   na   czele 
zarządzającą  domem,  o  lektorkę  na  wieczorne  godziny  - 
Manitkę, o panienki szlachcianki  z  okolicznych  zubożałych 
dworów. 
Czasami zagląda tu pani Franciszka Widacka,  ale  wizyty 
matki nie sprawiają córce radości. Zawsze ją czymś ukłuje, a 
to, że  jest  rozwódką,  a  to,  że  niefortunny  związek  z 
doktorem Święcickim jeszcze bardziej pogrążył  ją  w  opinii 
uczciwych ludzi, a to, że sili  się  być  sawantką,  wygląda 
mizernie i nie  pociągająco  i  nie  ma  jej  co  zazdrościć 
pisarskich sukcesików, bo: - Liziu kochana, cóż to jest  "ta 
sława literacka, która ani nie uzdrawia,  ani  nie  posila". 
Zdrowie i duchowy posiłek można tylko  znaleźć  w  szczęściu 
rodzinnym, z mężem - u boku, tak  jak  ja  z  Konstantym.  - 
Słowa matki to igły w samo zbolałe serce. 
Eliza sama przecież widzi swój spokój i swoje  powołanie 
w  małżeńskim  stadle,  w  szczerym  uczuciu  kochającego  i 
kochanego mężczyzny,  ale  gdzie  takiego  znaleźć?...  Jest 
wprawdzie ktoś czuły, troskliwy  i  oddany,  ale  jak  można 
marzyć o formalnym, potwierdzonym  obrączką  związku,  jeśli 
ten ktoś jest obarczony nieprzytomną - dosłownie -żoną. Pani 
Leokadia Nahorska choruje bowiem na nerwy i na...  śpiączkę, 
więc  nie  opuści  małżonki   "mecenas   kochanieńki".   Pan 
Stanisław  Nahorski  daje  pani  Elizie  niedwuznacznie   do 
poznania, jak mu jest bliską, ale  byłoby  nieprzyzwoitością 
wykorzystywać  teraz  ten  "brak   przytomności   u   żony", 
spotykając się na osobności z pisarką, i do tego  jeszcze  w 
tym  plotkarskim  Grodnie.  Ten  "litewski   niedźwiedź"   o 
strzępiastych,  siwych  bokobrodach   nie   interesuje   się 
sprawami literatury. Mimo tego braku i  straszliwie  błędnej 
ortografii w listach (sama  zresztą  była  z  nią  nieco  na 
bakier) po pewnym czasie  gotowa  jest  odwzajemnić  uczucie 
"szczerze, i uczciwie nazwać - jedynym". 
Na biurku pisarki, oprócz urzędowych raportów  mecenasa, 
pełno egzaltowanych  wyznań  w  rodzaju:  "Siulko  Ukochana, 
Najmilsza,  Jedyna!  Listy  Twoje  są  dla  mnie   pociechą, 
szczęściem, lekarstwem. Tak mi się chce Siulkę moją ukochaną 
wycałować,  być  przy  niej,  na   biedne   chore   oczuszki 
patrzeć..." Trzeba odpowiedzieć szybko na te słodkości, choć 
niełatwo wypełniać atramentowym maczkiem białe  kartki,  gdy 
zaczęły się kłopoty ze wzrokiem.  A  więc  na  razie  choćby 
tyle: "Całuję Cię po  wiele,  wiele  razy  w  buziaka,  i  w 
o ś k i,  i  w  k  o  s  t  e  c  z  k  ę  -  trzy  razy,  w 
b u r a c z e k  prawy  i   raz   w   lewy".   Ta   ostatnia 
pieszczotliwość mogła dotyczyć  policzków  pana  Stanisława, 
kwitły bowiem na  nich  mocne  rumieńce.  Wyliczanka  jednak 
osiek (?), kosteczek i  buraczków  skierowana  była  nie  do 
mecenasa,  lecz  do...  Manitki  Siemaszkówny.  I   to   ona 
przysłała  ten  następny  list:  "Moja  Elizo!  Kochaj  mnie 
trochę... Ja kocham Cię zawsze!... Czekam, błagam, goreję... 
i  tę  rękę  błogosławię,  co  mi  te  kwiatki  nad  Niemnem 
zbierała..." 
Ach, cóżby to było za szczęście, gdyby listy te pisał... 
Zygmunt! Pan Nahorski uczucia swe też  przelewa  na  papier, 
lecz czyni to zbyt prostymi słowami:  "Tak  mi  tęskno,  tak 
tęskno,  że  opowiedzieć  nie  mogę".  Brak  ten   wyrównuje 
dbałością o jej wydawnicze sprawy.  Jeździ  do  stolicy,  do 
Petersburga  i  jeszcze,  gdzie  indziej.  Tam  biega  -  od 
Spasowicza do Franciszka Rawity Gawrońskiego, od Kuźmina  do 
Zubowa, od Meyeta do Erazma Piltza, kwitując obawy pisarki o 
jego zdrowie  i  zbytnie  trudy  wokoło  jej  spraw  listem, 
pisanym niezbyt piękną polszczyzną: "Co za  zbyteczna  obawa 
moich trudów, jakie trudy, to  żarty  a  nie  trudy,  smutno 
tylko, to że pani zabija, tak drogie dla wszystkich, a  cosz 
dopiero dla mnie, zdrowie" (zachowana oryginalna pisownia). 
Plotki o nowym  związku  Orzeszkowej,  jeszcze  bardziej 
gorszącym   niż   tamten   -    ze    Święcickim,    zaczęły 
rozprzestrzeniać się poza granice  Grodna.  Co  za  skandal! 
Przedtem  kilkuletni  romans  z  lekarzem,  kawalerem,   gdy 
formalnie była jeszcze mężatką, a teraz, gdy już jest wolną, 
prowadza się z mężczyzną niewolnego stanu. Nie podoba się to 
bardzo,  szczególnie  kobietom,  niekiedy  i  z  tej   samej 
publicystyczno - literackiej branży, w tym Marii Ilnickiej z 
Bluszczu.     Redaktorka     wróży     naszej      bohaterce 
"najhaniebniejszą przyszłość", bo "kobieta,  która  rozwodzi 
się, ani szlachetną, ani utalentowaną być nie może".  Co  ma 
piernik do wiatraka! Co ma stan cywilny do  talentu!  Czyżby 
to zdanie dyktowała zawodowa zawiść?... 
Nieprzyjazne głosy płyną głównie znad Wisły.  W  Grodnie 
nikt  nie   potępia   jej   publicznie   za   łamanie   norm 
obyczajowych. I nikt nie śmiał tutaj tak kpić z jej odczytów 
o kobietach, naigrawać się z "damskich prelekcji", z  takiej 
na  przykład  wygłoszonej  w  stołecznym  ratuszu  na  temat 
"Wpływu nauki na rozwój miłosierdzia". Warszawski krytyk,  a 
także i poeta, próbował złośliwie  przeprowadzić  wiwisekcję 
owej  prelekcji,  pisząc:  "Orzeszkowa  rozczłonkowała   owo 
pojęcie  miłosierdzia  na  składowe  czynniki:  współczucia, 
pamięci serca, miłości, przebaczania uraż. Wszystko to  przy 
pomocy analizy widmowej, popartej teorią,  drgania  eteru  i 
fosforanu wapna oraz zdrowych pojęć o wyzwoleniu  kobiety  w 
niedoścignionej niczym  Ameryce.  Więc  publika  barania  za 
przewodem Ćwierczakiewiczowej  klaskała  zawzięcie,  krytyka 
także  bardzo  uprzejmie  tym   poglądom   przyszłości   się 
pokłoniła. Psia krytyka!" 
Satyryczne Kolce nie poskąpiły swoim  czytelnikom  opisu 
scenerii, w której pojawiła się prelegentka:  drobna  postać 
pisarki na tle  wielopudowego  ciała  pani  Lucyny,  autorki 
popularnej do dziś książki 365 obiadów. 
"Od   dwudziestu   pięciu   minut   parzyliśmy   się   w 
temperaturze + 36. Galeria drżała  pod  ciężarem  sześciuset 
niewiast, ostry zapach gazu mieszał się z łagodnym  zapachem 
paczuli. Ogólne popychanie się zajmowało  uwagę  powszechną, 
gdy nagle chór dalekowidzów zaśpiewał na nutę radosną: - Już 
ją prowadzą!!! Jakoż, spojrzawszy przez perspektywę polową i 
uzbroiwszy uszy w trąby akustyczne, ujrzeliśmy  na  katedrze 
prelegentkę oświetloną dwoma kandelabrami i rzucającą  perły 
krasomówstwa ku zbudowaniu..." 
W   warszawskich   wyprawach   w   celach    oświatowych 
towarzyszył niekiedy  Orzeszkowej  Stanisław  Nahorski.  Nie 
lubił  jednak  przychodzić  na  prelekcje,  gdzie  większość 
stanowiły zaciekłe  sawantki,  emancypantki,  a  niekiedy  i 
lesbijski  z  malarką  Dulębianką  na  czele,   przyjaciółką 
Konopnickiej. Wyglądała jak stary mężczyzna, w  tych  swoich 
binoklach,  w  męskim  stroju,  w  spodniach  "na   bicykl", 
bufiastych na kostkach muskularnych nóg, każąca nazywać się: 
"Piotrkiem". Zbzikowana na punkcie rowerowego sportu (bo  to 
dobrze  robi  na  wyrobienie  muskułów)  oraz   morskich   i 
rzecznych kąpieli (bo to dobrze działa przeciw anemii), lubi 
odwiedzać dom  Orzeszkowej  ("nie  mogłabym  sobie  wymarzyć 
przystani bardziej kojącej" - pisze do Elizy). Gdy czyta  te 
słowa Nahorskiemu, on zżyma się na te dopiski Dulębianki  do 
listów Konopnickiej, na te wzdychania, że pragnie  "Obiedwie 
rączki   najszanowniejszej   i   drogiej   Pani   serdecznie 
ucałować... bo ja Panią nie tylko czczę, i  wielbię,  ale  i 
kocham".  Dulębianka   podczas   wizyt   wyraźnie   ignoruje 
mężczyzn, nie tylko Nahorskiego, ale także i młodego oficera 
Godlewskiego, który od niedawna stał się gościem pisarki. 
- Panna Dulębianka jest może i niegrzeczna dla panów,  i 
nieznośna, ale rozumie doskonale kobiety. Maria Konopnicka o 
wszystkim może z nią mówić, ona wysłucha, pocieszy, utuli... 
- broni "Piotrka" pani Eliza. 
- A ja, złota pani Elizo, a ja? Ja się już w niczym  dla 
pani nie liczę? -  przekomarza  się  mecenas,  całując  rękę 
pisarki,  łaskocząc  przy  tym  niechlujną  brodą  delikatne 
palce.  W  altanie,  otulając  ją  szalem  przed  wieczornym 
chłodem, przybliża usta do zziębniętego policzka. 
- Liczysz się pan,  liczysz  i  podobasz  mi  się  nawet 
bardzo... 
Nie odwraca twarzy,  odwzajemnia  uścisk  dłoni.  I  nie 
minie wiele czasu, gdy przestanie zamykać  przed  nim  drzwi 
sypialni w Grodnie i hotelowego pokoju w Warszawie. Tam  nie 
rozmawiają o interesach, o bohaterach jej opowieści, o  tych 
wszystkich:  "Cnotliwych",  "Pompalińskich",   o   "Rodzinie 
Irochwiczów".  Nie  jest  to  co  prawda  Zygmunt,  choć   w 
ciemności mocą imaginacji wyobraża sobie, że to  on,  dopóki 
nabrzmiały namiętnością, chrapliwy głos pana Stanisława  nie 
przywróci jej rzeczywistości: - Ty i ja  to  jedno...  Ja  - 
twój  złoty  ptak  skrzydlaty...  -  Jeszcze  chwila  takich 
podobłocznych wyznań  siwowłosego  o  potężnej  wadze  ciała 
właściciela rozłożystej brody, przypominającej  kształtem  - 
łopatę,  a  wybuchnie   niestosownym   w   takiej   sytuacji 
chichotem, choć przecież to ona sama obdarzała  go  przedtem 
takimi pieszczotliwymi nazwami, uczyła  mozolnie  poetyckich 
zwrotów. 
Nie jest to ideał romantycznego kochanka, ale  tyle  już 
lat są ze sobą, choć nie pod jednym stale przebywają dachem, 
tyle starań jej okazuje...  A  pani  Leokadia  wciąż  w  tej 
śpiączce... Dobry człowiek,  o  żonę  nieprzytomną  też  się 
troska, często staje nad jej łożem, patrzy i łzy ociera... 
Są ludzie, co szarpią tak zwaną dobrą sławę kobiecą,  za 
plecami obmawiają. Na szczęście są i  inni.  Nie  wnoszą  ze 
sobą zakłopotań, udając, że wierzą w urzędowe tylko kontakty 
pisarki ze  Stanisławem.  Towarzyszą  im  do  Miniewicz,  na 
letnich wywczasach, szanują ich  częste  pragnienie  bywania 
tylko we dwoje. 
Zdrada w sitowiu
W Miniewiczach Stanisław  lubi  jeździć  z  panią  Elizą 
kałamaszką po dróżkach wijących  się  wśród  wysokich  traw. 
Lubi  też  spacery,  nosząc  ją  czasem   w   ramionach   po 
nadniemeńskich uroczyskach. Ale  najbardziej  lubi  polować, 
łowić ryby, zadziwiać towarzystwo,  że  "łapie  tak  ogromne 
sumy". Jedna z pań o imieniu Katarzyna,  towarzysząca  tutaj 
mężowi,  nadziwić  się  nie  może,  iż   mecenas   Nahorski, 
mężczyzna tak elegancki, urodziwy  w  przeciwieństwie  do... 
urody pani Orzeszkowej,  odnosi  się  do  konkubiny  z  taką 
rewerencją, czułością o wiele większą niż jej  mąż  legalny, 
także tutaj polujący i łowiący. Widocznie zazdrość  malowała 
zaniedbywanej  mężatce  taki   obraz,   w   istocie   bowiem 
prezentował się niezbyt atrakcyjnie,  zarówno  pod  względem 
urody, jak i stroju. Z kolei inna pani  o  imieniu  Apolonia 
stwierdza - na własnym przykładzie - że zachowanie  mecenasa 
wobec dam było zawsze bardzo  uprzejme,  urok,  gdy  całował 
dłonie z obu ich  stron,  wprost  zniewalający,  a  dreszcz, 
którego wtedy doznawały, wręcz przeszywający. 
Te wspólne wakacje były nie  tylko  samą  radością,  ale 
stały  się  pewnego  dnia   niespodziewaną   udręką.   Jedna 
podpatrzona nad jeziorną  wodą,  w  sitowiach  -  scenka.  I 
spowodowany nią duży cios w samo serce. 
Czyż można  pojąć,  że  on  -  Stanisław,  człowiek  tak 
szanowany, zapewniający o miłości i o pożądaniu  "tylko  jej 
słodkich członeczków, stópków i jagód usteczków", właśnie  w 
tych  to  Miniewiczach,  kilka  razy,  jeśli   nie   więcej, 
sprzeniewierzył się tak okrutnie! Wierzyła  mu,  gdy  mówił, 
opuszczając ją na wiele godzin, że idzie polować albo łowić. 
I -o wstydzie - okazało się, że były to łowy  i  połowy  nie 
tylko na leśną zwierzynę i na rybki. Ufała też, że te  ranne 
i wieczorne wyprawy nad jezioro, nad stawy, nad rzekę  służą 
jego zdrowiu. - Muszę co najmniej przez dwie godziny  używać 
kąpieli  -   powiadał   -   lekarze   zalecili   mi   usilną 
"hydroterapię".  Nie  możesz  mi  towarzyszyć,  Liziu   moja 
jedyna, jako że według medycznych  zaleceń  mam  te  kuracje 
odbywać w stroju adamowym - przy tych słowach ściszał  głos, 
wstydliwie spuszczał oczy. 
Kiedyś, gdy nie wracał zbyt długo - o,  Boże,  może  się 
utopił - poszła zatrwożona w stronę rzeki i nagle.. I  nagle 
dobiegł ją gdzieś z gęstwiny sitowia traw  jego  bas:  -  Ty 
jesteś jak rusałka, jak zwinna rybka, jak pachnąca lilija. 
Daj mi twe usta, daj piersi... 
Początkowo - o święta naiwności - wzięła słowa  mecenasa 
za monolog kierowany w  samotnej  kąpieli,  w  podniecającym 
"hydroterapią" nastroju, do niej  -  "Lizi  najmilszej".  Po 
chwili  uszczęśliwiające  ją  złudzenie  zostało   brutalnie 
strzaskane przez inny  głos  -  kobiecy,  wysoki,  piskliwy. 
Słowa,  wykrzykiwane   lamentliwym   dyszkantem,   to   znów 
zniżające się do przerywanego  szeptu:  -  Panie!...  O  mój 
jasny panie! Dziedzicu! Mój... mileńki...  Tutaj,  tutaj!... 
Ojej... Ojej... 
I  oto  masz  tę  "hydroterapię"!  praczkę   nadrzeczną, 
dziewuchę "o szerokich  barach,  szerokich,  bosych  stopach 
bielejących  wśród  żółtych  kaczeńców".  Co  za   wulgarna, 
zwierzęca  namiętność!  Co  za  bezwstydna  wieśniaczka   "o 
położeniu społecznym najmniejszym, jakie  tylko  na  świecie 
być może". Co za okropieństwo sytuacji! Pani Eliza  znała  z 
widzenia obiekt niskich chuci  Stanisława.  Czasem  widywała 
młodą wieśniaczkę w okolicy, z kwiatem kaliny wplecionym  we 
włosy,  uginającą  się  pod  stosem   mokrej   bielizny,   z 
pralnikiem pod pachą. Teraz, słysząc jej  prostackie  "ojej, 
ojejku", oddaliła się  bezszelestnie  "z  burzą  w  sercu  i 
krzykiem boleści". Nie mogła zasnąć tej nocy.  Gdy  pochylił 
się nad nią, a było to już dobrze po północy, udała, że śpi. 
Nazajutrz  pojawił  się   na   porannej   kawie   zabielonej 
smakowitym kożuszkiem śmietany. -  No,  czuję  się  o  wiele 
lepiej,  cuda  czyni  ta  hydroterapia,  trzeba  mi   będzie 
przedłużać czas kąpieli... czule  jak  zwykle  ucałował  jej 
dłonie z obu stron, na powitanie. -  Wczoraj  jak  wróciłem, 
tak smacznie spałaś, że nie miałem sumienia cię budzić...  - 
Na cierpką aluzję, przybrał minę bezgranicznego zdumienia: - 
Pani słodka, Liziu moja jedyna,  co  ty  sobie  roisz?  Znów 
jakieś nowe przywidzenia? To jakieś  nieporozumienie!  Senne 
omamy! 
Zapomniawszy  o  nakazanym  sobie  spokoju,  wykrzyknęła 
pytaniami: -  Dlaczego  tak  postąpiłeś?...  Jak  mogłeś  to 
zrobić? Co było przyczyną...? Kto tu zawinił?... -  I  wtedy 
odpowiedział, częściowo  do  rymu,,  unosząc  oczy  w  górę, 
całkiem nie jak "litewski niedźwiedź", lecz jak  romantyczny 
poeta: - Nie  jam  winien,  lecz  ten  słodki  zapach  traw, 
słowiki w gęstwinie drzew i ciepły zefiru wiew... 
Urażona kobieca ambicja jest  trudniejsza  do  uleczenia 
niż zranione serce. Tej nielojalności i  lekkomyślności  tak 
szybko i łatwo wybaczyć się nie  da,  choć  od  chwili,  gdy 
Eliza  przypadkiem  odkryła  tajemne  schadzki  Nahorskiego, 
przestał widywać się z wiejską dziewoją. Orzeszkowa skróciła 
wtedy pobyt w Miniewiczach  i  odjechała  do  swojej  stałej 
przystani. Słał za nią  listy,  wysyłał  kartki  "specjalnym 
posłańcem", zapewniał, że nawet już i  nie  pamięta  imienia 
tej rybki, ani nie pragnie już żadnych  grzesznych  rozrywek 
wśród  uroków  czystej  natury.  Pisarka  była   głucha   na 
wszystkie sygnały skruszonego serca.  W  dodatku  jej  uraza 
podwoiła się jeszcze o niechęć i pretensje do samej  siebie: 
O, Boże,  jakaż  była  zaślepiona!  Przywiązując  się  coraz 
bardziej, nie tylko nie widziałam jego podwójnej gry, ale  i 
tej   straszliwej,   kłującej   w   oczy   ortografii,   tej 
przerażającej interpunkcji, a właściwie "bez  interpunkcji". 
Co to napisał w ostatnim liście?  O,  jest  ta  wymiętoszona 
kartka: "Niedziela, wieczór [...] Tyle tyle naras spadło  na 
Panią przykrości [...]  kiedy  wrócę  będę  mukł  skąbinować 
[...]  a takich kobiet jak pani nie mamy  [...]  nie  należy 
pani takich niedorzeczności wbijać sobie w  głowę;  wszystko 
będzie jeszcze dobrze byle tylko prędzej wrócić i być  razem 
i zdrowo to grunt reszta drobiazgi [...]". 
Łatwo powiedzieć - drobiazgi, łatwo mu bagatelizować  tę 
tak okropną i upokarzającą sprawę. Zygmunt nigdy by tak  nie 
postąpił. To on był  i  jest  nadal  miłością  pokrzywionego 
życia. Często o nim teraz myśli. Nahorski nie jest wart  ani 
tego "zamętu w  głowie",  który  spowodował,  ani  męczącego 
wrażenia, że "coś na kształt rozpalonego kamienia spadło  na 
serce i  na  niewieści  mój  honor".  Widocznie  takie  moje 
przeznaczenie: kochać, a nie być kochaną,  nie  zdradzać,  a 
być zdradzaną... Może ma rację Wiktor  Gomulicki,  pisząc  w 
Kurierze   Codziennym.,   że:   choć   Orzeszkowa    wygląda 
niepowszednio, choć w jej oczach mieszka  dusza,  to  jednak 
czoło "wyniosłe, męskie przypomina czoło pani  du  Chatelet, 
przyjaciółki Woltera", i że  brakuje  jej  tego,  co  Goethe 
nazwał "wieczną kobiecością". 
- Dodał łaskawie -  rozmyśla  -  że  z  moich  ust  i  z 
wyrazistego profilu  przebija  energia.  "Energia  do  pracy 
ratunek jedyny! A więc "jeżeli tylko mózg mój nie rozbił się 
i będę mogła pisać - przetrwam jeszcze wiele" - pisze  wtedy 
w liście do Meyeta,  jednego  ze  szczerych,  oddanych  jej, 
literackich przyjaciół. 
Niespodziewana,  nagła  choroba  zaściankowego  Casanowy 
zmieniła sytuację. Lęk o jego życie  wyparł  urazy.  Poczuła 
się potrzebna biedakowi, gdy z tyfoidalną gorączką, z ostrym 
zapaleniem  dróg  oddechowych  bredził  w   malignie.   Któż 
pielęgnowałby go wtedy z takim  oddaniem?...  Niespodziewaną 
rekompensatą  za  wszystko   stało   się   to   poświęcenie, 
przynoszące wszechobejmującą rozkosz. 
Zachorował - dziwny to zaiste zbieg okoliczności - w ten 
sam dzień i w tych  samych  Miniewiczach,  w  których  przed 
rokiem objawiła mu się "rusałka,  półbogini"  z  pralnicą  w 
ręku. Czyżby to była kara za tamto upokorzenie? Nie pamiętać 
już o tym - nakazuje sobie - co rychlej sprowadzić lekarzy z 
Grodna, konsultantów z Warszawy! 
Czuwając przy chorym, "sypiając zaledwie po parę  godzin 
na  dobę",  nie  zdejmowała  nawet  dziennych  sukien.   Pan 
Nahorski  powoli  przychodził  do  sił,  wyraźnie  zdrowiał. 
Samarytanka  w  radosnym  uniesieniu,  że  go  uratowała  od 
śmierci,   zawiadomiła   przyjaciół,   że   wkrótce   karetą 
przywiezie go do miasta i że - taka właśnie  miłość  "wydaje 
się jedynym  czystym  i  niewyczerpanym  źródłem  osobistego 
szczęścia". A jedynymi winowajcami - stwierdzała ostatecznie 
- to niedoskonałość natury  ludzkiej  i  własny  "idiotyczny 
idealizm,   własne   nieoględności,    własne    niedostatki 
kobiecości". 
Zdawałoby się więc, że zapomniała już raz  na  zawsze  o 
wakacyjnej zdradzie. Ale zraniona ambicja ma długi  żywot  i 
niespodziewanie bierze czasem odwet po latach. I oto, w pięć 
lat, które upłynęły od choroby Nahorskiego,  ta  uraza  każe 
jej napisać i wydrukować w  Przeglądzie  Tygodniowym  nowelę 
pod żartobliwym tytułem: Chochlik-Psotnik. Nie wymieniony  z 
nazwiska  jurysta  -  mecenas  o  siwej,   obfitej   brodzie 
okalającej czerstwą twarz, przypomni sobie tam błękit nieba, 
błękit stawu, szept liści, świergot ptaków. I  on  to  wśród 
tych  uroków  natury,  "nad  stawem  w  puszystych  trawach, 
poczuje w sobie wzbieranie rześkich, odmłodzonych sił",  gdy 
z gęstwiny  sitowia  wynurzy  się  wiejska  dziewoja.  Kwiat 
kaliny za uchem zatknięty, w ręku - pralnik... Jawi  mi  się 
jako  ta  lilija,  jako  rusałka,  półbogini  z   obfitością 
kształtów,  z  kulistymi  piersiami  rozpychającymi   lnianą 
koszulę. Jej łydki, szerokie, bose  stopy,  depczą  wilgotne 
kaczeńce... Spotkanie dwóch żywiołów.  Znajomość  stała  się 
bliską  wśród  tych  dwóch  błękitów:  nieba  i  wody.   Kto 
zawinił?... "Nie jam był winien -  odpowie  mecenas  -  lecz 
lilija - winna". A więc niech wszystko  zostanie  wybaczone, 
tym bardziej,  że  choć  jest  już  całkiem  wykurowany,  to 
zaczęły osaczać go nowe kłopoty, którym winna zaradzić  jako 
jego wieloletnia przyjaciółka. Bo  oto  ogłoszono,  że  nowa 
reforma rosyjskiego sądownictwa nie przewiduje Polaków  jako 
prywatnych obrońców prawnych. Posmarowawszy  rublami  dłonie 
łapowników, można i to pomyślnie załatwić. A  więc  z  kolei 
pozostaje teraz zatroszczyć się o wytworne wyposażenie  jego 
kancelarii. Ostatnio płyną duże honoraria z druku  powieści, 
w Warszawie zamówi  więc  pisarka  "szarą  kolumnę  z  czymś 
białym na wierzchu; może z białym wazonem albo    Z  biustem 
wielkiego człowieka  -  Polaka,  uczonego,  poety.  Piękniej 
jednak i  odpowiedniej  niż  z  wazonem  byłoby  z  biustem. 
Prawda?" - radzi się kompetentnego w takich sprawach Meyeta. 
Meyet rozproszy wkrótce także i inne  wątpliwości;  ostatnio 
bowiem niepokoi się, czy pan Stanisław  nie  zdradza  jej  z 
jakąś kobietą. 
Czy rzeczywiście - zastanawia się -  musiał  wyjechać  w 
ważnych  sprawach  publicznych   do   Warszawy   w   nagłym, 
nieprzewidzianym terminie? Aby wyciszyć męczące podejrzenia, 
kieruje  kilka  słów  do  niezawodnego  Meyeta:  "Na   starą 
przyjaźń naszą proszę, abyś dowiedział się w  hotelu,  kiedy 
przyjechał: w piątek wieczorem czy  w  sobotę  z  rana?"  To 
pytanie jest ważne, a odpowiedź  decydująca  "może  o  całej 
przyszłości". 
Odpowiedź  w  hotelu  dla  Meyeta  brzmiała:  "W  piątek 
wieczorem... Duży  apartament,  kolacja  na  dwie  osoby..." 
Informacji tej towarzyszył dyskretny uśmieszek... 
Odpowiedź  od  Meyeta  dla  Orzeszkowej:  "Przyjechał  w 
sobotę rano i zaraz  zjawił  się  u  mnie..."  Podziękowanie 
Orzeszkowej za wiadomość: "Z całego serca dziękuję. Wszystko 
dobrze. Ja,  stara  romantyczka,  zaczynam  znów  wierzyć  w 
miłość na całe życie"... 
Pożar, ślub, jubileusz 
Uratowany  przez  Meyeta  pan  mecenas  został   wkrótce 
opromieniony  jeszcze,  pewnego  wiosennego  poranka,  sławą 
bohatera, kiedy  to  ujrzała  go  w  roli  ratownika,  wśród 
płomieni. Z  narażeniem  życia,  wynosił  z  ognia  książki, 
meble, zastawę z szafirowego szkła...  Pożar  bowiem,  który 
ogarniał Grodno, podsycany porywistym wiatrem, dotarł  przez 
ogród, przez szpalery topoli do domu pisarki. 
Nahorski zorganizował wtedy  szybko  gromadkę  uczciwych 
chłopów,  chroniąc  przed  grabieżą  i  żywiołem  nie  tylko 
obrazy,  ale  i  odzież,  pościel.  Nie  bacząc,  iż  ściany 
płonącego domu mogą w każdej chwili zawalić się, cztery razy 
wracał po cenne dla Elizy  pamiątki  z  rodzinnego  domu.  W 
powrotnej ucieczce od ognia "rozwiązywały się prześcieradła, 
książki sypały się na bruk deszczem, pod nogi tłumów,  które 
je deptały". Pisarka najmocniej bolała nad  utratą  notat  i 
rękopisów  nowych  utworów,  biadając:  "W   czasie   pożaru 
rozsypało  mi  się  półtora  tomu  powieści  rzymskiej   pt. 
<<Ardelion>> ...Jak żyć będę teraz bez moich książek, notat? 
Jak pracować i gdzie?" 
Na razie schronienie pogorzelczyni  i  jej  przyjaciółce 
Monisi Gorzkowskiej, obszerny pokój u  siebie,  na  piętrze, 
ofiarował pan Stanisław, resztę "fraucymeru" umieszczając po 
różnych izbach  na  mieście.  Gnieździły  się  tam  razem  z 
rodzinami biedaków z przedmieścia -  dorożkarzy,  woziwodów, 
kramarzy; pożar strawił także ich domy. 
Ten pokoik na górze Eliza wypełniła po  sufit  ocalałymi 
książkami, osmolonymi gracikami; "gorąco tu  było  i  duszno 
jak w garnku, a nieład niezawiniony  przypominał  legendowy, 
przedświatowy  Chaos"  -  tak  oceniała  "kwaterę"  w  kilka 
tygodni po klęsce. Na domiar wdrapywały się tu  przez  okno, 
przez uchylone drzwi - koty;  prychając,  węsząc,  miaucząc, 
drapiąc,  brudząc,  jakby  chciały  zachowaniem  zmusić   do 
odwrotu przyjaciółkę pana  domu.  Przez  tę  nową  lokatorkę 
prawowita małżonka właściciela domu, leżąca  w  sypialni  na 
dole, była pozbawiona teraz codziennych wizyt ślubnego męża. 
Może miały jeszcze w swej kociej  pamięci  czułe  głaskanie, 
miski z mlekiem, kawały wędzonki,  którymi  obficie  raczyła 
ich, gdy była jeszcze zdrową, pani Leokadia Nahorska. 
...W tych nie sprzyjających warunkach, gdy tylko  usiąść 
i   płakać,   nastąpiła   w   pani   Orzeszkowej   niezwykła 
przemiana... Zdawała się nie pamiętać o stratach, o sobie. Z 
dymiącego jeszcze popieliska wyszła jako  ten  feniks,  ptak 
święty, inna, odrodzona,  opiekuńczymi  skrzydłami  starając 
się  chronić  od  nędzy  i   rozpaczy   nieszczęsne   ofiary 
zgliszczy. Wysłuchiwała  próśb  pogorzelców,  spisywała  ich 
pilne potrzeby,  stworzyła  sztab,  Komitety  Pań,  Komitety 
Panów, Urzędowy Komitet  Pomocy.  Odezwy,  rejestry,  pisma, 
blankiety,   wpłaty,   wypłaty   -   wszystko   z   podpisem 
Orzeszkowej. 
Przy jej boku niestrudzony pan  Nahorski,  zdumiewa  się 
energią     tej     mimozowatej     dotychczas,     przeszło 
czterdziestoletniej Lizi. 
"Pani Orzeszkowa  z  pocieszanej  przekształciła  się  w 
pocieszycielkę, z płaczki w kobietę energiczną" -  stwierdza 
po przyjeździe do Grodna specjalny wysłannik  z  Warszawy  - 
Wiktor  Gomulicki;  bo  i  stolica  śle   tutaj   dary   dla 
pogorzelców. "Zapełnione są dni moje, ale P. Nahorski więcej 
jeszcze pracuje"... - dorzuca niedawna obolała "płaczka".  A 
więc - sprawy społeczne,  działanie  na  rzecz  innych  może 
bardziej łączyć dwoje ludzi niż spacery przy księżycu? Jakże 
błahe wydają się teraz te wszystkie  przelotne  zdrady,  jak 
karykaturalnie rysują się  zmysłowe  przygody.  A  więc  już 
teraz bez zgrzytów i zakłóceń - głęboki związek dwóch serc - 
na całe życie?... 
Tak, na  całe  życie,  do  tej  przysłowiowej  "grobowej 
deski"; jego "deski", bowiem od maja 1894 roku,  gdy  w  pół 
roku po śmierci żony Leokadii sześćdziesięcioośmioletni  pan 
młody  poprowadził   do   ołtarza   pięćdziesięciotrzyletnią 
oblubienicę, nie upłynęło wiele wody w Niemnie, a  Stanisław 
Nahorski nagle rozstał się ze światem, 12 grudnia 1896 roku. 
Był to dla pisarki grom z jasnego nieba po dwóch  latach 
pogodnego  życia,  upragnionej   ciszy   serca,   wzajemnego 
zrozumienia  dla  odrębnych   pasji   i   zamiłowań;   pracy 
literackiej - jej,  a  jego  -  oprócz  jurystyki  -  wypraw 
myśliwskich do  Puszczy  Knyszyńskiej  i  "na  ryby".  Gdyby 
jednak nie te  zawzięte  w  lasach  polowania,  wyczerpujące 
tropienia zwierzyny,  to  nawet  słabnące  z  wiekiem  serce 
mogłoby jeszcze długo służyć "litewskiemu niedźwiedziowi"  - 
myślała z żalem. "Nie chciał się  leczyć,  powalił  go  atak 
serca, ja utraciłam to, co było życiem mego życia". 
A tak  niedawno  jeszcze,  zanim  połączyły  ich  ślubne 
obrączki, śpiewał w chórze jubileuszowych  gości  fetujących 
25-lecie twórczości autorki Nad Niemnem: 
Wierna Córo Twej ziemi! Cześć Tobie i chwała, 
Że w obronie cierpiących walczysz na wyłomie... 
Tak  troszczył  się,   na   wiele   tygodni   przed   tą 
uroczystością, o przedjubileuszowy  spokój  przyszłej  żony, 
aby  nie  raziły  zbyt  natarczywie  jej  uszu  swary  dwóch 
Komitetów: Literackiego z Meyetem i Świętochowskim na  czele 
oraz drugiego, złożonego z  samych  kobiet.  Te  feministki, 
"skończone wariatki" - pienił się, narażając swe chore serce 
-ustaliły osobny program obchodów, chciały  same  dysponować 
zebranymi pieniędzmi na "Stypendium im. Elizy  Orzeszkowej", 
nie bacząc, że mogą  tym  "wywołać  niepożądaną  awanturę  i 
narazić najdroższą nam Osobę". 
W ramach scenariusza obchodów była nie  tylko  Warszawa, 
ale i Grodno oraz  przyjęcie  w  dworku  O  s  o  b  y.  Tak 
zapobiegliwie przygotował wtedy wszystko, tak pilnował, żeby 
drewniane schodki prowadzące do dworku były  wyszorowane  do 
białości, stół w salonie -  ubrany  zielenią,  żeby  płonęły 
świece, kwieciste girlandy zdobiły ściany, a do  fotela,  na 
którym usiądzie  jubilatka,  mogli,  bez  tłoku,  podchodzić 
kolejno  goście,   przedstawiciele   różnych   delegacji   z 
laurkami,   niskimi   pokłonami,   słowami   hołdu.    Twarz 
promieniała mu dumą, gdy słuchał Lizi podniośle  mówiącej  o 
zadaniach pisarza, o "konieczności popychania  społeczeństwa 
ku pracy umysłowej i pracy w ogóle", o  "rozbudzeniu  nerwów 
myśli i  woli"...  Zachwycał  się  głośno  fioletem  balowej 
sukni, w której wówczas wystąpiła, jej  fryzurą  z  bukietem 
sztucznych   bratków   na   artystycznie   upiętych   wysoko 
włosach... - Cudownie odbijasz od  całego  tu  otoczenia!  - 
szeptał do ucha. 
Jakże inaczej tę całą galę i samą jubilatkę widzą  młode 
oczy zaproszonej tu także  Stefanii  Sempołowskiej.  Owszem, 
Orzeszkowa odbija mocno od otoczenia, ale "niepomiernie dużą 
głową,  na  której  piętrzyło   się   niepomiernie   wysokie 
uczesanie".  Pani  Stefanii  nie  pociągał  "ani  wyraz  Jej 
wypukłych oczu, ani Jej  obejście",  obojętne  dla  młodych, 
preferujące  starszych  literatów,  krytyków,  rysowników  i 
malarzy w surdutach, we frakach, rozweselających pisarkę - i 
to skutecznie - niesmacznymi, głośnymi żartami,  rzucających 
łatwe frazesy. "Nic mnie nie ciągnęło - powie  (ale  dopiero 
po latach) pani Stefania - ani do Jej rąk, ani do  Jej  ust, 
do Jej pocałunków czy do Jej uścisków..." 
...Obchody wielkiego jubileuszu przeciągnęły się na dwa, 
a nawet i na trzy  lata.  Ten  końcowy  akcent  zawdzięczała 
jednej z zagorzałych feministek,  dyszącej,  wraz  z  innymi 
bojowniczkami o uprawnienie kobiet, zemstą na mężczyznach  z 
Komitetu Literackiego. Oni to bowiem, przed dwoma laty,  nie 
chcieli połączyć w Warszawie pierwszego obchodu "ku czci" ze 
zjazdem kobiet i uniemożliwili "babsztylom" obrady. I  teraz 
jedna z nich - panna Józefa, publicystka, może  zemścić  się 
na  tej  męskiej  warszawskiej  hołocie,  opisując  raut   w 
salonach Resursy Obywatelskiej kończący obchody. 
- Bo oto nie  dość  -  donosi  ze  złośliwą  satysfakcją 
czytelnikom - że nikt z tych - pożal się Boże - literatów  i 
artystów nie przybył z  kwiatami  na  dworzec,  aby  powitać 
Jubilatkę, przybywającą z Grodna, że w powozach jadących  za 
pojazdem pisarki widać było tylko kobiety, towarzyszące  jej 
do Hotelu Europejskiego, to jeszcze dodatkowo  nikt  z  tego 
męskiego  świata  kultury   nie   przemówił   wieczorem   na 
uroczystym raucie. Każdy tylko coś tam wymamrotał pod  nosem 
przed obliczem Jubilatki,  szybko  całując  wyciągniętą  jej 
dłoń,  po  czym  "znikali  kolejno,   pędząc   do   Bufetu!" 
Interesowały ich jedynie  -  rozweselające  napitki,  gorąca 
kolacja, wina i wspaniałe smakołyki, które miały być  podane 
później. Ale oni prawie że zmusili służbę do  wcześniejszego 
serwowania. W takiej sytuacji nie było nawet co marzyć o ich 
projektowanych przemówieniach, a tyle przedtem naobiecywali! 
Nie zawiedli jedynie muzykanci i śpiewacy, produkując się do 
późnej nocy przed siedzącą na ukwieconym fotelu panią Elizą, 
o coraz bardziej szarzejącej ze zmęczenia - twarzy. Wreszcie 
około drugiej w nocy śmiertelnie znużona  Jubilatka  skinęła 
na jedną z feministek,  szepcąc  błagalnie:  "Na  miły  Bóg, 
wyprowadź mnie pani na papierosa". Po zsunięciu się z fotela 
i wypaleniu trzech - jeden po drugim - papierosów, głodna  i 
spragniona, poprosiła o przyniesienie czegoś z bufetu, zanim 
po uroczystości nie przejdą wszyscy  na  uroczystą  kolację. 
Pani Józefa chyżo pobiegła do  bufetu,  aby  ujrzeć  tam  na 
stołach "kompletną pustkę" i  panów  literatów  wymykających 
się cichcem, nieco falistym krokiem  ku  wyjściu  na  świeże 
powietrze. "Pokłonnice talentu" Jubilatki słały potem skargi 
do oficjalnych czynników, ale - jak to zwykle bywa -  "rzecz 
cała wyjaśniła  się  urzędowo  jak  najlepiej"  i  nie  było 
podstaw, aby wziąć poważnie protesty owych  kobiet,  wierzyć 
ich kłamstwom i halucynacjom. 
Skończone?... Na jak długo?... 
Nie minęło nawet  pięć  lat  od  jubileuszowych  fet,  w 
którym to okresie mieściło  się  i  trzydzieści  małżeńskich 
miesięcy po ślubie z  Nahorskim,  gdy  została  wdową.  Znów 
sama, w ciężkiej żałobie.  Balowe,  odświętne,  jubileuszowe 
szaty, lilaróże, seledyny, ustępują miejsca czerni skromnych 
sukien.  Nawet  i  kwiaty  do  bukietów,  do   artystycznych 
kompozycji, do wyklejania na papierze  dobiera  z  roślin  o 
barwach zgaszonego błękitu. 
"Wszystko jedno!  Czy  dzień  czy  noc,  czy  cicho  czy 
gwarno, pusto lub ludno, słonecznie lub chmurnie -  wszystko 
jedno!  [...]  Moje  wszystko  skończone"  -  obwieszcza   z 
determinacją. 
Skończone? Na jak długo? Przecież nie przestała być żywą 
kobietą tęskniącą do światła, choć na razie kuli się jeszcze 
w "ciemnej przepaści". Światło  będzie  usiłowała  ujrzeć  w 
pracy, ratunek - w obowiązkach; a  jeśli  miłość  -  to  już 
tylko dla uciśnionych rodaków, strapionej Ojczyzny. To tylko 
może jeszcze rozniecić iskry w  martwym  popielisku!  Trudno 
uwierzyć, że "martwe popielisko"już wkrótce  zacznie  skrzyć 
się i ogarnie je płomień. Sprawi to jednak nie Ojczyzna, nie 
miłość do gnębionych rodaków, lecz do jednego tylko rodaka - 
młodzieńca   w   zgrabnym   mundurze,   oficera    ze    101 
grodzieńskiego  pułku  piechoty.  Na  jego  widok  rumieniec 
obleje  twarz,  a  dłonie  obsypane  ciemnymi   plamkami   - 
"kwiatami jesieni", zapragną dotyku młodej ręki. 
Na  razie  nic  nie  zapowiada  jeszcze   tego   rodzaju 
wzruszeń, choć młodziana zna już nie  od  dziś;  przychodził 
bowiem z wizytami razem z  Kazimierzem  Sulewskim  i  Jerzym 
Osmołowskim jeszcze  za  życia  męża.  Witani  byli  wówczas 
wszyscy jednakowo serdecznie. Więc i teraz pani Eliza  razem 
ze swym żeńskim "fraucymerem" nie wyróżnia  żywszym  afektem 
żadnego z oficerów. I oni nadal  traktują  ją  jak  matronę, 
godną najwyższego szacunku z racji  wieku,  zasług,  talentu 
oraz patriotycznych apostro O, Polsko nieszczęśliwa! Gotujmy 
się być jej sługami, nieśmy jej w dani  głos  naszych  serc, 
światło naszych głów... Stara pisarka ma  ambicję,  aby  jej 
dom w Grodnie był miejscem, do którego chętnie ciągnąć  będą 
młodzi  -  panny  i  kawalerowie.  Toteż  nie  tylko   czyta 
Świętochowskiego,  wykazuje  różnice  między  Strindbergiem, 
Ibsenem czy Ola Hanssonem,  dyskutuje  namiętnie  o  Dzikiej 
kaczce, przepytuje słuchaczki swego domowego  "uniwersytetu" 
z Dziejów wewnętrznych Korzona czy z żywota Kościuszki,  ale 
pozwala na wesołe śpiewy,  tańce,  żarty...  "Panny  domowe" 
pomagają   jej   też    segregować    napływającą    zewsząd 
korespondencję,   porządkują   bibliotekę,   bawią   się   w 
"botanizowanie", haftują serwetki. 
Panien było  kilkanaście,  "cały  ogródek"  uprawiany  z 
zapałem przez ich dobrodziejkę, powierniczkę,  nauczycielkę, 
towarzyszkę przejażdżek wolantem czy spacerów po  lesie  nad 
brzegami  Niemna.  Razem  zbierały  zioła,  kwiaty,  liście, 
suszyły je, potem wklejały  do  zielników  bądź  układały  w 
kolorowe   bukiety,   wplatając   w    nie    wstążki.    Te 
szlachcianeczki  o  imionach  przez  nią  zdrobniałych,   te 
wszystkie  "Manitki",  "Tyteczki",   "Cieszki",   "Jedynki", 
"Niteczki",   "dobre   Kłopotki",    "Myszki",    "Dziulki", 
"Przepiórki", stanowiły dla pisarki dużą pociechę.  Mężna  w 
cierpieniu serca  (eskulap  Święcicki,  niesłowny  kochanek, 
często powracał we wspomnieniach) starała się  mieć  pogodne 
oblicze. Nie może przecież tym wchodzącym  dopiero  w  życie 
dziewczynom okazywać "zbiedzenia, zbolenia"  wskutek  zawodu 
miłosnego.  Trzeba  być  przykładem  hartu  ducha,  spokoju, 
opanowania. 
Wśród całej gromadki  Jadwiga  Eysymonttówna  wyróżniała 
się urodą  i  inteligencją,  a  przy  tym  ambicją  dalszego 
kształcenia się poza Grodnem. Była:  jedną  z  pięciu  córek 
zubożałego  szlachcica,  z  zawodu  prawnika.   Pani   Eliza 
zwróciła  uwagę  na  nietuzinkowe  zdolności   i   przymioty 
dziewczyny już jesienią 1894 roku. Widząc  zapał  do  nauki, 
zarekomendowała ją Karłowiczowi: "Mam tu dziewczynkę,  pannę 
Eysymonttównę,   szesnastoletnią,   posiadającą    zdolności 
umysłowe bardzo niezwykłe i - co ważne -  poparte  niezwykłą 
także wytrwałością, energią i powagą charakteru. W tym  roku 
skończyła tutejsze gimnazjum; przez dwa lata  jeszcze  uczyć 
się będzie języków obcych w domu moim. Ale  na  potem  marzę 
dla niej o drodze naukowej, do której jest bardzo  sposobna. 
Ma zamiłowanie do nauk przyrodniczych. Do progu uniwersytetu 
doprowadzę ją własnym staraniem i kosztem..." 
Szesnaście lat... To akurat tyle wiosen, ile ja liczyłam 
sobie, idąc za mąż za pana Orzeszkę -  myśli  z  melancholią 
pani Eliza. -  Jakżeż  rezolutna  jest  Jadwinia,  śmiała  w 
sądach, wiedząca już teraz, czego chce w  życiu.  Patrzy  na 
świat z ciekawością  penetrowania  innych  zakątków  niż  to 
nudne, zacofane Grodno, poznania  innych  ludzi,  nie  tylko 
rozprawiających o koniach,  o  polowaniach,  o  wizytach,  o 
urządzaniu balów, o tym, "kto u  kogo"  i  jaką  to  cudacką 
suknię przyoblekła pani sędzina czy pani doktorowa... I choć 
Jadzia taka jest ciekawa świata, nowinek, także i  wieści  o 
tych wszystkich socjalistach i socjalistkach, terrorystach i 
terrorystkach,   komunizmach,   anarchizmach,   to    jednak 
dziewczyna boleje tak jak  i  ja  nad  osłabianiem  poczucia 
narodowego właśnie przez te idee. Gdy wyjedzie na studia, to 
nie da się omotać jak wielu młodych, nie da ogarnąć tej fali 
ze wschodu, nie powie o mnie, zwanej "przodową kobietą",  że 
jestem wsteczną, bo nie chcę rozumieć nowych idei,  z  "ideą 
internacjonalizmu i równego podziału mienia i zarobku" -  na 
czele... Ale  czy  mogę  jednak  być  tak  całkowicie  pewna 
przyszłych myśli Jadwini?  Czy  nie  zmieni  przekonań,  gdy 
znajdzie  się  w  innym  środowisku,  gdy  usłyszy   tam   o 
krakowskim procesie, o tym Waryńskim, o  tym  straconym  "za 
Sprawę" terroryście - Kunickim? 
Dzieciństwo Jadwigi mimo  skromnych  warunków  bytowania 
było szczęśliwsze i normalniejsze  niż  moje,  bez  lęków  i 
kompleksów wchodzi w życie,  jest  otwarta  na  wszystko  co 
nowe, szanując przy tym  stare  polskie  tradycje.  Wyniosła 
wiele zasadniczych wartości z domu, wzrastała wśród licznego 
rodzeństwa, nie rozpieszczana, lecz kochana. Mnie skazano na 
klasztorne wychowanie i na wczesne małżeństwo - snuła smętne 
rozważania. - Cóż z tego, że nie potrzebowałam obchodzić się 
uważnie, oszczędnie z sukienkami,  futerkami,  bucikami,  że 
byłam wystrojona jak lalka. Mimo dostatku i służących czułam 
się biednym, samotnym dzieckiem. I to ciągłe przypominanie o 
"dobrym tonie", te ostentacyjne, patriotyczne  gesty  matki, 
jej pozy,  stosowne do  obowiązujących  akurat  towarzyskich 
układów.  W   rodzinie   Jadzi,   i   w   innych   gniazdach 
szlacheckich, nie karmili się taką egzaltacją, nie  czerpali 
historycznej wiedzy z cudzych przekazów, z opowieści  o  nie 
swoich   przodkach,   ich   dziadowie   bowiem   sami   byli 
uczestnikami dziejowych wydarzeń. 
Genealogia ze znakami zapytania 
W jej domu natomiast genealogia ojca czy matki  nasuwała 
ciągłe pytania, na które  otrzymywała  niejasne  odpowiedzi. 
Wszystko było tak poplątane, tajemnicze, nie  rozsupłane  do 
końca. 
Dziadek  Elizy,  ojciec  Benedykta,  rotmistrz   powiatu 
pińskiego, "chodził  dzierżawami"  gdzieś  na  Pińszczyźnie. 
Potem przeniósł się na Wołyń, gdzie umarł ze  zgryzoty  -  z 
powodu  najstarszego  syna,   zarąbanego   w   awanturniczym 
pojedynku z innym szlacheckim warchołem. Z kolei dziadek  ze 
strony matki - Wincenty  Kamieński  -  jak  utrzymywała  nie 
poparta   dokumentami   klechda   rodzinna,   wsławił    się 
bohaterskimi wyczynami jako oficer  wojsk  napoleońskich.  W 
istocie  jednak  walczył   jako   porucznik   gwardii   Jego 
Cesarskiej  Mości  na  różnych  frontach,   bijąc   dzielnie 
Francuzów i w 1812 roku - roku klęski Napoleona pod Moskwą - 
walnie  przyczynił  się  do   rozbicia   oddziałów   pewnego 
francuskiego marszałka, za  co  otrzymał  pamiątkowy  "medal 
1812 roku" i tytuł kawalera  złotej  szpady  za  waleczność. 
Dziadek  Wincenty  ujawnił  to  wszystko  sam,   zostawiając 
autobiograficzne  dzieło,  które  po  latach,  w  rękopisie, 
odnaleziono w wileńskich archiwach.  Rzeczywiście,  nic  tak 
nie plami - rodzinnej legendy - jak atrament. 
I jak tu nie mieć przewrażliwionych nerwów, gdy z jednej 
strony znała prawdę o stryjach, o dziadku (przecież nawet  w 
metryce urodzenia Elizy wpisano, że przy chrzcie  asystowała 
babka   Elżbieta   Kamieńska   "wdowa   porucznikowa   Wojsk 
Rosyjskich"), a z drugiej kazano jej  wierzyć  i  powtarzać, 
jak to oni - przodkowie w prostej linii, a także i z bocznej 
inni stryjowie i stryjeczni dziadkowie - byli gnębieni przez 
Rosjan, karmieni w więzieniu słonymi śledziami,  bez  kropli 
wody, jak to ciągnęli za sobą,  idąc  na  zesłanie,  żelazne 
kule przy łańcuchach kajdan i jak upokorzył jednego z  wujów 
wstrętny, rosyjski generał. 
- A było to tak -  opowiadała  matka.  -  Wuj,  znany  w 
okolicy obywatel, cieszący się ogólnym szacunkiem,  człowiek 
o wysokim wykształceniu, przyjechał w odwiedziny do familii, 
do  Grodna.  Na  swoje  nieszczęście,  wbrew  zakazowi  cara 
Mikołaja I, nie  zgolił  swych  wspaniałych  wąsów.  Gdy  tę 
nieprawowierną  ozdobę  męskiej  twarzy  ujrzał  gubernator, 
zbladł ze złości: - Usy, usy! (wąsy!)  -  zaryczał  -  ławi, 
ławi!  (łapaj!)  -  a  potem  zaczął  gonić   nieszczęsnego. 
Pochwycono wuja, odprowadzono na "hauptwach",  posadzono  na 
bębnie i wojskowy cyrulik obciął i  wygolił  wąsy  do  samej 
skóry... 
Eliza lubiła słuchać tych dobrze wymyślonych  opowieści, 
choć później nocą budziła się z krzykiem z koszmarnego  snu, 
w którym gonili  ją  żandarmi,  a  ona  w  obłędnym  strachu 
wspinała się na płoty, nadziewała na  ich  ostre  szpikulce, 
stamtąd ściągał ją za  nogi  żandarm  i  trzymając  za  kark 
prowadził do ciemnicy...  Natomiast  nie  lubiła,  choć  nie 
wywoływało to potem nocnych koszmarów, gdy  ubierano  ją  na 
pokaz,   dla   gości,   "po   krakowsku",    oplątywano    w 
biało-czerwone wstążki i kazano śpiewać lub  -  jak  papużce 
-deklamować bez końca "dziecinnymi usty: Polska,  w  Polsce, 
dla Polski..." Nie mogła  przerwać,  udając,  że  zapomniała 
słów,  bowiem  obok,  przejęta  występem  córki,   stała   i 
suflerowała jej rozegzaltowana pani Franciszka. 
Reve lucide 
Robótka  prawie  ukończona,  wydziergany  już   haft   o 
sensacyjnych zawijasach na cieniutkim płótnie. -  Kudłaczku, 
a teraz poczytaj nam coś ze Słowackiego albo z Puszkina... 
A może, wy młodzi, wolicie Strindberga czy Hamsuna? 
Tacy są oni teraz modni,  ci  Skandynawowie...  -  Panny 
atakują  zawzięcie  mizoginizm  autora  Panny  Julii,  a   z 
zachwytem  mówią  o  odczytanym  przed  chwilą  przez   pana 
Franciszka Godlewskiego fragmencie powieści Nad  Niemnem.  A 
może  to  widoczne  w   ich   oczach   oczarowanie   skrycie 
przeznaczone jest  dla  najbardziej  przystojnego  z  trójki 
kolegów  -  lektora,  młodzieńca  o  zabójczym   wąsiku,   o 
marzących, migdałowych oczach, ocienionych jak u  dziewczyny 
nieprzyzwoicie długimi rzęsami?... 
- Nie  dziwiłabym  się...  -  duma  pani  Eliza.  -  Jak 
urzekający jest jego głos, spojrzenie,  jak  zachwycać  może 
smukła, gibka postać. 
Już późna godzina. Pan Franciszek żegna się szarmancko z 
gospodynią, pochylając się z  głębokim  szacunkiem  nad  jej 
dłonią. 
Czas spać... Panny powoli  rozchodzą  się  do  pokoików, 
panowie jeszcze przekomarzają się:  -  Panno  Jadziu,  panno 
Maniu... Dlaczego pani dziś nie uśmiechnęła się do mnie?... 
Czy mogę liczyć  jutro  na  łaskawe  słowo?...  Jak  one 
zręcznie umieją odparowywać co śmielsze dowcipy,  odpowiadać 
nie  spłoszonym  wejrzeniem   -   gospodyni   podziwia   swe 
wychowanki. Ale zauważa też, że gdy spogląda na nie, żartuje 
z  nimi  młody  oficer  Godlewski,   rumienią   się,   tracą 
kontenans, cichną, odwracają oczy. Coś musi być w  tym  panu 
Franciszku! - A więc i one, bardziej śmiałe w zachowaniu niż 
ja przed laty, też widać czują w nim  niebezpieczną  pokusę. 
Łatwiej jest zachować "czystość w obyczajach niż w myślach i 
wyobraźni"...  Wyobraźnia  potrafi   podsuwać   niedorzeczne 
obrazy: granatowy  mrok,  księżyc  wychyla  się  zza  chmur, 
wyłuskuje światłem ławeczkę w ogrodzie, a na niej ja i on... 
On otula ją, drżącą,  swoim  szynelem  z  wojskowego  sukna, 
obejmuje silnie ramieniem, zbliża usta... 
Nagle jakiś  śmiech  i  słowa:  -  Proszę  się  już  nie 
przekomarzać! Dobranoc! - To Jadwinia żegna panów  oficerów. 
Tracę zmysły, w moim wieku żenujące to pragnienia. Nie  było 
altany, nie było pocałunków, a  pan  Franciszek  już  pewnie 
dojeżdża do swojej kwatery. 
Zbliża się północ, cały dom już śpi,  lecz  "grodzieńska 
samotniczka" nie ma ochoty kłaść  się  do  łóżka.  Gdzieś  w 
gałęziach  kwilą  ptaki.  Jeszcze  popatrzy  przez  okno   w 
srebrzystość  księżycowej   nocy,   a   potem   usiądzie   w 
przepaścistym fotelu, wyciągnie ozdobne pudełko z tytoniem i 
zapali papierosa. Jeden rozżarzony punkcik, gdy zgaśnie, gdy 
się wypali, sięgnie po drugą... trzecią... tytoniową  lulkę. 
Sypialnia pogrąża się w błękitnosiwym dymie;  rozkołysany  w 
powietrzu, zasilany raz po raz nowymi obłoczkami, zdawał się 
być jakąś żyjącą materią, ektoplazmą, która zaczyna formować 
się jakby w astralne zjawy, eteryczne postacie. 
Ach, co to za  rozkosz  rozprężyć  się  tak  całkowicie, 
rozluźnić; jakby duch odłączył się  od  ciała  i  przepływał 
teraz swobodnie przez granice jawy, półsnu, snu, błądził  po 
obszarach wyobraźni, poza  własną  świadomością.  Firanka  z 
rzuconym na nią haftem róż szeroko zasunięta na otwarte okno 
jakby lekko fosforyzuje - chyba od światła  księżyca  -  jej 
fałdy łagodnie poruszane wiatrem  układają  się  w  ruchome, 
jasne  smugi,  w  fantastyczne  desenie.  Czyżby   z   nagła 
zaczynały przybierać  kształt  ludzkiej  postaci,  głowy?... 
Jawa to czy sen?... 
- Cóżja sobie  imaginuję?...  Bo  chyba  jest  to  tylko 
imaginacja! - pani  Eliza  broni  się  resztką  świadomości, 
ostatkiem przytomnej obecności, bo oto pojawia  się  całkiem 
już wyraziście postać i znajoma  dobrze  twarz;  te  oczy  w 
oprawie  długich  rzęs,  ten  śmiały,  zawadiacko  ku  górze 
zakręcony wąs nad uśmiechniętymi ustami.  O,  Boże!  To  pan 
Franciszek! To już nie imaginacja! Zawrócił widać z drogi  i 
pragnie  z  nią   jeszcze   porozmawiać.   Otwiera   szeroko 
wpółprzymknięte  powieki.   Wyciąga   dłoń,   ale   on   nie 
odwzajemnia gestu. 
- To wszystko powstaje w mojej imaginacji,  to  wszystko 
rodzi się w imaginacji - powtarza szeptem, znów  przymykając 
oczy.  Ileż  to  już  razy   miałam   dziwne   przywidzenia, 
szczególnie  gdy  o  kimś  dużo  myślałam.  Kiedyś  wyraźnie 
ujrzałam  przecież  Klemunię  w  okrytym   kwiatami   krzaku 
krategusa; w jego gałązkach i liściach widziałam jej  włosy, 
ręce, jej zżółkłą suknię w jakieś dziwne fałdy połamaną. 
Ale pan Franciszek nie znika, tworzy  jakby  "fluidyczną 
personifikację",  która  "z  każdym  uderzeniem  mego  serca 
przybiera wyraźniejszą formę  i  silniejsze  życie.  Jeszcze 
chwila, a zapanuje nade mną, przerośnie  mnie  i  całkowicie 
bezwolną pozbawi  świadomości".  Nagły  strach,  trzeba  jak 
najszybciej dać odpór temu zjawisku. 
Pani Eliza zbliża się w  stronę  okna,  chce  potrząsnąć 
firaną, ale zanim wyciągnęła rękę, mocniejszy powiew wyniósł 
zasłonę za okno.  Gdy  zasłona  opadła  z  powrotem,  kontur 
sylwetki stał się już tylko rozmytą, rozpływającą się linią, 
a tam, gdzie jeszcze przed chwilą widniała twarz, można było 
już   tylko   ujrzeć   prześwietlony   księżycem    fragment 
firankowego deseniu. 
Została znów sama, i znów zaczęły żarzyć się w ciemności 
ogniki papierosów. 
W woalu dymu uspokaja rozkołysaną wyobraźnię, rozhuśtane 
serce, przywraca mu normalny rytm. - Tak, to  było  tylko  - 
stwierdza trzeźwo, całkiem już przywrócona rzeczywistości  - 
moje reve lucide - świetliste marzenie... 
Inne są teraz, jakby w innym  przeżywane  wymiarze,  jej 
codzienne dni w grodzieńskim domu, choć na pozór wydają  się 
jak dawniej, całkiem zwyczajne. "Ten sam dom, ci  sami  jego 
mieszkańcy, tyleż gości, takiż rozkład godzin; tak  samo  co 
dzień wstaję ze snu, jem, piję, rozmawiam, czytam" - opisuje 
swój tryb życia w listach do Lucyny Kotarbińskiej i  dodaje: 
"Jednak, Lucyś, ja samej sobie  wydaję  się  cieniem  dawnej 
mnie [...]  Gdy  zjawia  się  niekiedy  jakieś  widmo  [...] 
uciekam od niego". Od widma można uciec, ale  trudno  pozbyć 
się pragnień, aby rzeczywisty pan  Franciszek  pojawiał  się 
jak najczęściej w dworku. - Co się ze mną dzieje?... 
Czy jestem wariatką?... - powtarza  -  przecież  jeszcze 
niedawno za życia Stanisława, gdy ten sam Godlewski pojawiał 
się  bez  mała  codziennie,  było   obojętne,   kiedy   znów 
przyjdzie. Pamięta, że nawet kiedyś obruszyła się na  niego, 
spochmurniała, "ściemniała na twarzy", gdy  podczas  jakiejś 
dysputy  literackiej  zabrał  głos  pan  Stanisław,  niezbyt 
zresztą sensownie, a porucznik z kpiarskim  uśmieszkiem  pod 
zabójczym wąsikiem powiedział: -  Lepiej,  abyśmy  usłyszeli 
jakąś myśliwską gawędę albo - jak  dużego  złowił  pan  dziś 
suma, panie mecenasie... 
Przecież Franciszek jest teraz taki  sam  jak  przez  te 
wszystkie ubiegłe lata, i tak samo zachowuje się wobec  niej 
jak dawniej - z szacunkiem, uprzejmie, może  tylko  bardziej 
gorąco niż inni oficerowie  wyciska  pocałunki  na  obu  jej 
dłoniach. Komu  powierzyć  tajemnicę  serca?  Zaczyna  pisać 
sekretny dzienniczek, tam ukrywa Godlewskiego pod  skrótami: 
"p. fr.,<<X>>", "p. m. zł". Gdy  "p.  m.  zł"  -  "ptak  mój 
złoty" dłużej przytrzymał rękę  w  ogorzałej  dłoni,  notuje 
wieczorem: "Dobry, szlachetny,  uczuciowy,  dzień  lżejszy", 
zaś gdy nie ma go zbyt długo  w  dworku,  mnoży  rozpaczliwe 
wykrzykniki i pytajniki: "Cóż ja dla niego znaczę?...  Boże, 
ratuj!..." W końcu  pojawił  się  na  bardzo  krótko  "jakby 
rozgniewany", to spowodowało  zwierzenia  na  kartkach  Dni: 
"Płakałam wiele. Nie wiem, co czynić. Boże, ratuj! <<X>> raz 
jest chłodny, obojętny, to  znów  miły,  serdeczny,  smutny. 
Może i on cierpi?  Z  czyjego  powodu?...  Za  wiele  byłoby 
szczęścia mieć serce pewne... 
Zaręczynowy pierścionek 
Franciszek coraz częściej  zaczął  przychodzić  do  pani 
Elizy, lecz tylko jako mglisty zarys postaci  w  księżycowym 
świetle. Wizyty realnego zaś były coraz rzadsze i rozpacz  z 
tego  powodu  wywoływała  pragnienie  śmierci:  "Jakżeż  bym 
pragnęła być uśpiona do trumny" -  pisała...  -  "Boże,  daj 
mnie śmierć bliską"... 
Zmieniał się nastrój,  gdy  niespodziewanie  przychodził 
list -  wyjątkowo  dobry  i  serdeczny,  a  wkrótce  po  nim 
przyfruwał on sam - "złoty ptak skrzydlaty".  A  więc  niech 
żywi nie tracą nadziei! I spróbują użyć niewinnego  fortelu, 
aby dowiedzieć się: kocha? nie kocha? I czy chce się  z  nią 
mocniej związać, gdy  go  czymś  ośmieli?...  Jeszcze  teraz 
płonie rumieńcem, wspominając dzień, gdy Godlewski  zastukał 
do  "szarego  domku",  usiadł  w  przytulnym   kąciku   "pod 
baranami" (jako że patronował mu  na  ścianie  olejny  obraz 
przedstawiający wełniste stadko), a ona  ściągając  z  palca 
wspaniały złoty pierścień z rubinem,  rzekła  z  drżeniem  w 
głosie:  -  Panie  Franciszku  kochany,  zechciej,   proszę, 
przyjąć ten zaręczynowy pierścionek. Niech go nosi ta, którą 
pan w przyszłości wybierze za żonę. Proszę, usilnie  proszę, 
zaręczyć się  tym  właśnie  moim  pierścionkiem;  nosiła  go 
jeszcze moja babka. 
Pamięta dobrze  odpowiedź,  gdy  położywszy  klejnot  na 
szeroko rozwartej dłoni, wyciągmęła ją w stronę młodzieńca. 
- Dziękuję, dziękuję z całego serca, ale...  przyjąć  go 
nie mogę... - odrzekł wówczas mocno zmieszany. 
Błędnie zrozumiała odmowę, chwaląc w duchu  skromność  i 
bezinteresowność pana Franciszka, przekonana, że to te cechy 
nie pozwalają mu przyjąć kosztownego prezentu. 
- Cóż znowu  -  ośmielała  uśmiechem  -  sprawi  mi  pan 
radość. Proszę nie mieć żadnych oporów. 
Długa chwila milczenia, gość spoglądał w zakłopotaniu to 
na symboliczny pierścień, to  na  pisarkę,  aby  ostatecznie 
utkwić wzrok w dywanie, ścielącym się barwnym deseniem u ich 
stóp. Wreszcie przemówił, lekko jąkając się: 
- Ja... ja... wielce szanowna i kochana pani, mam już... 
zaręczynowy pierścionek... 
Czyżby przywiózł go dla  niej  i  poprosi  za  chwilę  o 
przyjęcie tego daru?... Ale nic takiego nie  uczynił,  a  na 
domiar przy  pożegnaniu  rzekł  enigmatycznie,  że  z  wielu 
względów trudno mu będzie często ją widywać. 
Zanotuje w swoich Dniach: "X. Sen złoty!  Ostatni  miraż 
życia!  Strofa  przebrzmiała  zakończona  zgrzytem.  Wielkie 
pragnienie śmierci. Wszystko to istniało w  imaginacji".  Po 
cóż było łudzić się?... "Chmurne i  łez  pełne  myśli  nocne 
[...] Cóż my dla siebie?  Za  wiele  byłoby  szczęścia  mieć 
serce  pewne  [...]  Złoty  mój  ptak  skrzydlaty!...  Ja  - 
niegodnam!" 
Wydaje się z perspektywy lat i z  późniejszych  jeszcze, 
nowych zauroczeń już nie Franciszkiem, lecz innymi  "złotymi 
ptakami skrzydlatymi", że jej serce, stale łaknące miłości i 
pragnące dawać ją wzajemnie,  niekoniecznie  musiało  wybrać 
"przystojnego oficera o twarzy rasowego ziemianina". Wybrało 
go dopiero po śmierci Nahorskiego jej pragnienie wypełnienia 
pustki, ustawiło obraz Godlewskiego  na  całkiem  innym  niż 
dotychczas miejscu, w innym świetle, nadając teraz tym samym 
ruchom, słowom,  spojrzeniom  -  odmienne,  nowe  znaczenie. 
Zaczęła  pracować  z  ogromną  siłą   wyobraźnia,   kierując 
marzenie i każdą jej myśl na fałszywe tory. -  A  więc  może 
się mylę, że wszystko skończone? -  myślała  wtedy  po  jego 
odjeździe.  -Powiedział  mi  przecież,  że  ma  przygotowany 
zaręczynowy pierścionek... Dla kogo?... Nikt nie  słyszał  o 
jakiejś narzeczonej... A więc jest płomyk nadziei! Mówił, że 
podobają mu się moje ręce i moje włosy. "Co za  wspaniała  - 
powiedział  kiedyś  na  osobności  -  ta  wysoka  korona   z 
lśniącego srebra. A pani twarz też jakby odlana  ze  srebra, 
choć jest tajemniczo matowa. A ta ręka,  biała,  szlachetna, 
jakby stworzona do noszenia pierścienia z  rubinem.  Biel  i 
czerwień - nasze barwy!" Co  znaczy  -  to  "nasze"  w  jego 
ustach, czy myśli o mnie czy o Polsce? 
Przekazał potem pan Franciszek we wspomnieniu tę scenkę, 
zachwyt nad pięknem, lecz - nad pięknem starości, "kiedy  to 
już wiek i praca wybieliły jej włosy". I te  włosy  wydawały 
się w świetle być srebrzystą  aureolą,  jak  na  kościelnych 
obrazach   wypacykowanych   przez   niedzielnych   artystów. 
Godlewski wychwytywał też okiem zimnego obserwatora niedobre 
proporcje: "duża  głowa,  osadzona  na  nieco  podniesionych 
ramionach  małego  korpusu".  W  sposób   dość   niesamowity 
ukazywała mu się  o  zmroku  jej  twarz;  pamiętał,  że  gdy 
siadywała w ciemnej sukni z aksamitu na  ciemnej  kanapie  i 
zmierzch zaczynał ujednolicać wszystkie barwy,  to  doznawał 
dziwnego  uczucia:  "ta  dostojna  biała  twarz  jest  jakby 
zawieszona w powietrzu", to znów wydaje  się  kołysać  wśród 
kłębów gęstego, siwego dymu.  Pani  Eliza  namiętnie  paliła 
papierosy,   cygaretki   i   w   tej   nikotynowej   topieli 
przypominała  mu  "proroczą  głowę   Mickiewicza,   potężną, 
promieniującą geniuszem..." Porównaniem tym  pragnął,  jeśli 
nie  upiększyć,  to   przynajmniej   uwznioślić   kadzidlane 
wspomnienie o pisarce. 
Przy zachodzie słońca  szli  do  ogrodu,  ona  wdychając 
zapach róż stwierdzała enigmatycznie: "Najniebezpieczniejsze 
łańcuchy dla duszy są te, których ogniwami - róże". Te słowa 
mógł przeczytać potem, gdy na  pożegnanie  wręczyła  mu  swą 
fotografię ze skreśloną taką właśnie dedykacją. 
Pan Franciszek spojrzenia Elizy,  nieśmiałe,  czułe,  to 
znów  sondujące  dogłębnie,  przyjmował  uprzejmie,  jak  od 
dobrej  opiekunki,  wrażliwej  kobiety,  która  przenikliwym 
wzrokiem  chce  wejrzeć  w  duszę  tylko  w  tym  celu,  aby 
sprawdzić, "czy aby nie cierpi, aby szukać ran, które  zaraz 
goić by pragnęła". 
Gdy był zamyślony, pytała: - Panie Franciszku,  co  jest 
przyczyną pańskiej melancholii?...  -  Odpowiadał,  starając 
się sprostać jej stylowi: - Mój smutek  płynie  z  bólu  jak 
morze, który Polskę i panią, wielce szanowna pani Elizo,  ze 
wszystkich stron  otacza...  To  smutek  niewoli,  troska  o 
ojczyznę... 
Rozumiał,  co  może  się  niekiedy  kryć  pod  pytaniami 
starszej pani, i  pomny  niedawnej  sceny  z  pierścionkiem, 
niesłychanie uważał na słowa. A więc próbował także  wymykać 
się pytaniom o tę tajemniczą narzeczoną. 
Dowiedziała się w  końcu,  kto  jest  tą  narzeczoną.  I 
wkrótce potem zanotowała w Dniach z  rezygnacją:  "Wieczorem 
pisałam do X. Z powinszowaniem zaręczyn.  Tak  idzie  świat! 
Tak toczy się życie!" 
Czemuż ukrywał przed nią nazwisko  swojej  panny?  Można 
tylko pogratulować - Janina Iżycka to panna skromna,  ładna, 
do tego krewna Lucjana Rydla. A  więc,  choć  nie  wspomniał 
nawet  o  swoich  zaręczynach  z   tą   dziewczyną,   będzie 
wspaniałomyślną  i  jak  gdyby  nigdy  nic  napisze  list  z 
życzeniami - "i choć nie wiem, w którym  dniu  odbędzie  się 
akt zaręczyn Pana, [...] Z całej  siły  zaklinam  losy,  aby 
moment ten rozpoczął  dla  Państwa  nieprzejrzanie  długi  i 
niezmącenie od wszelkich cieniów wolny  szereg  szczęśliwych 
dni   [...]   Pełne   niezmiennej   przyjaźni   życzenia   i 
pozdrowienia"... 
Później zapragnie po raz drugi przezwyciężyć samą siebie 
i przekaże  mały  prezencik  pannie  Janince:  własnoręcznie 
zdobione  arkusiki.  "Papier  listowy   kleiłam   dla   jego 
narzeczonej"  -  zanotuje  ten  fakt  w  Dniach...  Malowane 
serduszka wplecione w girlandę  listków  i  bladych  płatków 
nadniemeńskich  kwiatków...  Kleiła,  wklejała  i   zraszała 
obficie łzami ten pachnący listowy papier. 
Opamiętać się! Nie roztkliwiać nad sobą, że:  "wstaję  i 
kładę się - płacząc", nie oblewać łzami wiersza  Miriama:  O 
zmroku, wyczytanego w Głosie: 
Zagasłych wspomnień ścichłe brzmienia 
Z cienia, z milczenia wypromiemia 
Mdlejąco, sennie gędźba cicha... 
lecz zebrać wszystkie siły, aby ukryć "nową biedę serca" 
i nadal  pracować;  zacząć  nowelkę  Liść  uschły,  skończyć 
wreszcie nowelkę  Panna  Róża,  tłumaczyć  Tajne'a,  omawiać 
różne bieżące sprawy, w tym tę aktualnie najważniejszą; 
"postawienia grobowca  mojemu  ptakowi,  który  odleciał 
(tj. ś. P. Małżonkowi Stanisławowi  Nahorskiemu),  za  rubli 
tysiąc "z bardzo pięknego kamienia, prawie czarnego w  szare 
żyłki, z jakimiś tu i ówdzie tęczowymi połyskami"... 
Prośba o opis orgiastki 
Być rozsądną to - nie poddawać się myślom, że  "z  całej 
mnie już nic nie będzie", a raczej przetworzyć literacko  to 
zwątpienie w zaczętym dramacie Wóz Żargonanta; to - pomyśleć 
o poratowaniu zdrowia w  Wiesbaden,  a  potem  o  ukończeniu 
ostatniej sceny drugiego aktu tegoż Wozu..., choć  nie  jest 
to łatwe, bo chce tam ukazać "taniec solowy kobiecy w chwili 
małej orgii we dwoje". 
Nie mając żadnych doświadczeń  w  tej  sprawie  ani  nie 
oglądając  nigdy,  nawet   na   scenie,   tak   jak   Lucyna 
Kotarbińska, tańców z  "pierwiastkiem  hulaszczym",  autorka 
poprosi   dyrektorową   teatru,   żonę   "kochanego   Józefa 
Kotarbińskiego", o opis, aby mogła  wiarygodnie  przedstawić 
szalony taniec "namiętnej rozkochanej samicy, na pozór tylko 
porządnej", wciągającej w  "orgiastkę"  żonatego  mężczyznę. 
Naturalnie to wszystko ma się odbywać  w  scenerii  pracowni 
malarskiej  -  ze  sztalugami,  z  szampanem,   kieliszkami, 
wyszukanymi   przysmakami   na    stole    i    wyszukanymi, 
perwersyjnymi  scenami  na  podłodze,  na  niedźwiedziej   - 
koniecznie - skórze... 
Na ten widok porządną kobietę  obrzydzenie  bierze,  ale 
mimo  oporów  trzeba  skupić   twórcze   siły,   plastycznie 
przedstawić  te  widoki,  tego  "na   pozór   cywilizowanego 
mężczyznę",  tę  chwilę   "orgiastki",   i   to   osłupienie 
prawowitej  żony,  gdy  wszedłszy  niespodziewanie,   patrzy 
"przerażona, drżąca na hulającą kobietę  [...]  I  szepce  z 
rozpaczą pomieszaną z  gorzkim  szyderstwem:  <<Ja  tak  nie 
umiem! Ja tak nie potrafię!>>". 
A więc, Lucyś, "moja  Najmilsza,  postaraj  się  mnie  o 
wiadomość o takim tańcu, o tej orgiastce!"... 
Dumania "nocne, chmurne i łez pełne", a  raczej  cieszyć 
się teraz trzeba, że bez skazy na  niewieścim  honorze,  bez 
ranienia  ambicji,  w  każdej  chwili  można   prosić   pana 
Godlewskiego z przyszłą  żoną  w  gości,  ilekroć  razy  się 
zapragnie, i tym samym uśmierzać "mękę  straszną,  samotność 
bez granic"... Szkoda  tylko,  że  jego  wybranka  nie  jest 
Jadzią Eysymonttówną! 
Nieraz  przecież  pani  Eliza  chwytała  uśmiechy   pana 
Franciszka, miłe zaczepki wysyłane w stronę "Kudłaczka",  na 
które dziewczyna odpowiadała rezolutnie, czasem czupurnie, a 
nawet i trochę złośliwie, ale widać było, że  sprawiają  jej 
przyjemność te - wyróżniające ją z  grona  kilkunastoletnich 
panien - przekomarzania z poważnym wiekiem,  bo  już  prawie 
trzydziestoletnim mężczyzną. Myślała, że ogrzać serce  można 
także  i  przy  cudzym,  przyjaznym  ognisku,  i  wyobraźnia 
podsunęła jej "malutką perspektywę matrymonialną", w  której 
znalazł się - pan Franciszek z Jadzią. Napisała  wtedy  list 
do Lucyny Kotarbińskiej,  która  z  właściwą  sobie  energią 
rozpoczęła już starania "względem Jadzi" o stancję i o  wpis 
na kursy Baranieckiego, i zwierzyła się w wielkiej tajemnicy 
ze swego planu, nie kryjąc przy  tym  wątpliwości  (aby  nie 
zapeszyć!), co  do  realizacji  tej  miłosno  -  małżeńskiej 
intrygi. "Moja najlepsza i bardzo Kochana [...] Zdaniem moim 
wprost nic z tego nie będzie, ale gdyby  być  mogło,  byłoby 
lepszym od wszelkich kursów. Więc, a nuż! gdybym ją teraz  z 
domu wysłała, mogłabym przypuszczać, że przez to  nie  stało 
się to, co można by uważać dla niej za szczęście.  Z  czasem 
to się wyjaśni, a jeżeli w kierunku negatywnym, postaram się 
o możność wysłania jej do Krakowa na przyszłą jesień". 
Jadwiga  i  Franciszek  nic  przedtem  nie  wiedzieli  o 
misternie snutej nici, która miała ich  połączyć  małżeńskim 
węzłem. Jak zazwyczaj - "p. fr"  przyjeżdżał  w  odwiedziny, 
panny czytały  na  głos  poezje,  pani  Eliza  wyszywała  na 
kanwie, Jadwiga z przejęciem relacjonowała pogłoski  niosące 
nowe nadzieje: oto ustąpił Apuchtin, a nowy gen.  gubernator 
kniaź Aleksander Konstantynowicz Imeretyński jest liberalny, 
pragnie porozumienia i odprężenia w stosunkach  z  Polakami. 
Kniaź  zatwierdził  już  nawet    członków  Komitetu  Budowy 
Pomnika  Adama  Mickiewicza,    uznając  Sienkiewicza   jako 
wiceprzewodniczącego... Dobry to znak... 
Pan  Franciszek   spojrzał   na   pannę   Eysymonttównę: 
inteligentna, zgrabna, piękne oczy,  ładnie  uszyte  suknie, 
ale nie umywa się do mojej Janinki. 
"Chodził,  gawędził,  wpatrywał   się,   chwalił   i   w 
rezultacie z moich marzeń dla Jadzi - nic! Jadzia w  jesieni 
wyjedzie  do  Krakowa  na  kursa  Baranieckiego"  -   donosi 
Kotarbińskiej. - Ładna i mądra jest ta moja wychowanka.  Nie 
jeden pan Franciszek na świecie. 
Musi jeszcze  w  tej  sprawie  tyle  listów  napisać  do 
Krakowa, polecić znajomym, zaufanym  ludziom,  powiedzieć  o 
zaletach  charakteru,  umysłu  Jadwini.  Dziewczyna  usilnie 
marzy teraz o wyfrunięciu z nadniemeńskiego gniazda i  prosi 
o te rekomendacje. Pierwszy list będzie do  Ludwika  Meyeta: 
"Jadzia Eysymonttówna, śliczne,  zdolne,  szlachetne,  pełne 
wdzięku   stworzenie.   Pisałam,   prosiłam   wszystkich   o 
stypendium, nie dali; sama ją  poślę  do  Krakowa  na  kursa 
Baranieckiego, bo do Genewy nie jestem w stanie". 
Drugi list do Faustyny Niefiedowicz, ciotecznej  siostry 
Stanisława Nahorskiego, aby jako nauczycielka na krakowskiej 
pensji pani Żeleszkiewiczowej załatwiła  u  niej  mieszkanie 
dla Jadzi. I jeszcze jedna epistoła do Lucyny  Kotarbińskiej 
z prośbą, aby przygarnęła Jadzię  "do  siebie  tak,  jak  to 
czynić umiesz. Biedna z początku będzie w otoczeniu obcym  i 
nowym. Ośmiel ją i ogrzej. Wyjedzie  stąd  po  20-m  Waszego 
października."  Jadwiga   wyjechała   rzeczywiście   w   tym 
terminie, żegnana przez rodzinę i liczne  grono  przyjaciół; 
jedynie matka, ciężko chora, nie mogła przybyć  na  dworzec. 
Wśród odprowadzających  "na  banhofie"  znalazł  się  i  pan 
Franciszek. Teraz, gdy wszystko stało się jasne, dopóki  nie 
wyjedzie na stałe z  Grodna,  będzie  mógł  znów  bywać  bez 
skrępowań i niedomówień "na wieczorach u pani Elizy". 
- Panno Jadziu - rzekł, wręczając bukiet kwiatów  -życzę 
pani gorąco spełnienia wszystkich zamierzeń, planów, marzeń. 
Niech sprzyja pani wszelkie  dobro!  I  niech  wspomni  pani 
czasem nadniemeńskie spacery - dodał jeszcze z westchnieniem 
- "te łodzie na jego  błękitnych  wodach,  drzewa  i  kwiaty 
nadbrzeżne", a wśród nich "nas wszystkich,  darzących  Panią 
uczuciem prawdziwej przyjaźni"... 
Jeszcze ostatnie uściski, westchnienia, spojrzenia, łzy, 
okrzyki pożegnania... W oczach  Jadwigi  pod  mokrą  zasłoną 
wzruszenia czai się radość: oto otwiera  się  nowy  rozdział 
życia! Jaką wypełni go treścią?... 
Wszystko przed  nią  -  nieznane,  niewiadome,  ale  nie 
odczuwa lęku, przeciwnie, ogarnia ją przyjemne  podniecenie, 
przebija ono w tonie,  choć  słowa:  "Będę  bardzo  tęsknić, 
ogromnie żal  mi  Was  opuszczać",  starają  się  zaprzeczać 
kipiącej   w   niej   radości.    Nazajutrz    pani    Eliza 
Orzeszkowa-Nahorska zamelduje  krótkim  listem  wysłanym  do 
profesorostwa  Baudouin  de   Courtenay:   "Jadzia   wczoraj 
odjechała  do  Krakowa.  Kochaną  tę   dziewczynę   łaskawym 
względom Szanownych Państwa polecam". 
Minęło  kilka  dni  od  wyjazdu  panny  Eysymonttówny  z 
Grodna. Zbliżały się  imieniny  Jadwigi.  Poranna  poczta  w 
Krakowie przyniosła w sam dzień jej patronki, wysłany  przed 
dwoma dniami z Grodna, zbiorowy list. Ileż serdecznych w nim 
życzeń  i  czułości!  A  więc  -  od  "El.Orz.Nah.",  oprócz 
powinszowań i pocałunków, troskliwe myśli: "Czy Ci jest  tam 
dość wygodnie, czy bardzo cudzo  i  chłodno?"...  od  Maryni 
Obrębskiej - zapewnienia o tęsknocie za  solenizantką...  od 
Stanisławy   Kamieńskiej,   córki   syberyjskiego   zesłańca 
(pierwowzoru  Andrzeja  Korczyńskiego  z  Nad   Niemnem)   - 
"uściśnienie imieninowe, a więc tym  samym  pomnożone  przez 
nieskończoną   ilość   razy"...   od   Maksa    Obrębskiego, 
totumfackiego pisarki, "domownika do szczególnych poruczeń", 
też było sporo "naj... naj...", Podobnie jak i  od  "Dobrego 
Kłopotka" - Gorzkowskiej i jej siostry Stasi. Dopisał się  i 
ktoś "bardzo życzliwy", nie kryjąc się jednak pod  anonimową 
maską, lecz sygnujący zamaszystym  podpisem:  F.  Godlewski, 
słowa "życzeń, składane już  Pani  na  banhofie  z  dodaniem 
specjalnych, Imieninowych". 
Listy pomiędzy grodami - nadniemeńskim  i  podwawelskim, 
krążą początkowo  obficie.  Jadwiga  pisze  do  opiekunki  o 
nowych znajomych, o Wydziale Przyrodniczym,  gdzie  zamierza 
uczęszczać na wykłady, o wysokim wpisowym, o  spotkaniach  z 
panią Kotarbińską, która prosi,  aby  poinformować  "kochaną 
panię Elizę, że już wkrótce prześle jej opis, w szczegółach, 
tańca solowego rozkochanej  kobiety".  W  tym  samym  liście 
wspomina o sukience ślicznej, aczkolwiek skromnej, w  której 
chadza  na  różne  odczyty,  do  teatru,  o   recenzjach   w 
krakowskich pismach na temat powieści pani Elizy,  o  swoich 
sympatiach i antypatiach, o  tym,  że  nie  podoba  jej  się 
zasadniczy,  surowy  profesor  Rostafiński   z   tym   całym 
ustanowionym przez siebie sztywnym regulaminem,  ale  za  to 
podoba  jej  się  ktoś  należący  do   pewnego   postępowego 
stowarzyszenia; i że sama zamierza  zainteresować  się  jego 
celami. 
Opiekunka  reaguje  żywo  na  każdą  wiadomość,   zaleca 
ostrożność "co do udziału w  stowarzyszeniach",  radzi,  aby 
"socjalistów strzec się jak ognia", martwi  się  trochę,  że 
tak mało jest słuchaczek na Wydziale, a więc i "wykłady mogą 
być przez to  mniej  dbałe",  przestrzega,  aby  wybierać  z 
odczytów tylko - te znakomitsze, darowując sobie "podrzędne, 
choćby nawet zajmujące", bo  czas  i  siły  umysłowe  trzeba 
poświęcić tylko celowi głównemu - nauce. łagodzi też  sąd  o 
profesorze Rostafińskim, bo  choć  regulamin  jest  istotnie 
bezsensowny, to jednak jego projektodawca ma poważne zasługi 
w nauce. Radzi również Jadziuni, by nie unosiła się gniewem, 
nie  traciła  nigdy  panowania  "nad  swoją  mową,  słowami, 
poruszeniami ciała i ducha". 
Boże, ratuj!!! 
Zalecając panowanie  nad  wszelkiego  rodzaju  zmysłami, 
apelowała, w głębi duszy, bardziej do siebie  niż  do  panny 
Eysymonttówny. Udawało jej  się  to,  gdy  pisała  listy  do 
Jadwigi, wypełniała  kolorowe  pocztówki  i  kartki  papieru 
obojętną treścią,  nie  pozwalającą  domyślać  się  własnych 
przeżyć. Znacznie  trudniej  natomiast  było  zapanować  nad 
"poruszeniami ducha i nad słowami"  spływającymi  nie  tylko 
niebieskim  inkaustem,  ale  i  łzami  na  strony  "tajemnej 
książeczki"; pisane bowiem były nadal te  Dni  pod  dyktando 
głodnego uczuć serca. 
W listach, w każdym  liście,  do  wychowanki,  pogodnie, 
beznamiętnie relacjonowała, że "pan Franciszek przychodzi co 
dzień wieczorem, czyta i gra nam" [...]  domowe  towarzystwo 
powiększyło się ostatnio o  bardzo  miłą  dzieweczkę,  twoją 
imienniczkę, że "sama zabawia się nadal klejarstwem z  myślą 
o ofiarowaniu  tych  cacek  na  loterię  fantową  (zysk  dla 
biednych!) [...] z panem Godlewskim czytuje  wiersze  prawie 
codziennie, a z jego siostrami sprzyjaźnia się coraz  bliżej 
i kocha je coraz więcej". A tymczasem w Dniach  -  szalejąca 
nadal burza uczuć. 
W nocy nęka pisarkę bezsenność, a gdy  wreszcie  zaśnie, 
budzą jakieś szelesty, głosy; przysięgłaby,  że  ktoś  przed 
chwilą dotykał jej  włosów.  Godziny  spędzane  nad  białymi 
kartkami papieru owocują Zagadką, Porcelanką; zamyślenie nad 
rolą i prawem zmysłów przeplata z goryczą nad 
doznanym zawodem. A Dymy - to przecież kamuflaż,  bowiem 
w utworze tym bohaterem jest pan Franciszek i jedna  z  jego 
wakacyjnych przygód. 
W listach do Jadwigi pełno poczciwych nowinek  o  jakimś 
Mieczysiu, który zrobił się "podobny jak dwie krople wody do 
Józia", o jakiejś Stefci, która "wygląda bardzo  dobrze",  a 
równocześnie  notatki  w  dzienniku  z  tego   samego   dnia 
rozpaczliwie wykrzykują: "Czemu?... Po co? Boże,  ratuj!  O, 
biedo mojego serca!... Co za męka...  Od  X  wieści  żadnej. 
Męka straszna, nie wiem, co czynić... Samotność  bez  granic 
[...] znikąd ratunku. Nie ma u kogo poradzić się  o  nic,  z 
niczym zwierzyć się"... 
Jeśli jednak "ptak skrzydlaty" znów przyfrunie,  ucałuje 
dłoń aż trzykrotnie,  a  rozmowa  z  nim  będzie  serdeczna, 
świergotliwa, to dzień ciężki i ponury zmieni się w jasny. W 
nocy wydawać się będzie, że lewituje,  że  jest  kołysana  w 
miękkich skrzydłach.  Gdy  "ptak  złoty"  przyjdzie  pewnego 
marcowego dnia "jakby rozgniewany" i będzie krótko,  cierpko 
rozmawiał, rzuci  złe  słowa,  to  wyznania  w  pamiętniczku 
ociekać będą łzami: "Płakałam wiele. I znów -  dzień  bardzo 
ciężki". I zauważy, że czasem ptaki mają nie  tylko  miękkie 
skrzydła, ale i dzioby ostre, okrutne... "Poemat  skończony. 
Czemu nie tak, jak pragnęłam?"... 
Osobny  kajecik   kryje   literackie   notatki,   urywki 
refleksyjnej prozy, apostrofy, a nawet  i  wiersze  oddające 
ówczesny stan ducha pisarki: Trwałe są  tylko  związki  krwi 
albo zmysłów - stwierdzi. - Kto na innych przędzach  zawiesi 
swe serce, to spotka je takie salto mortale, że stłucze  się 
jak upadłe na ziemię szkiełka... 
"Czego chcesz, stary  psie?...  Masz  śmietnisko  własne 
[...] I jeszcze skomlisz?  [...]  Niedawno  jeszcze  był  tu 
ktoś, kto, jak ci się zdawało, miał dla ciebie trochę  serca 
i czasu. Był? Więc odszedł także? Bardzo rozsądnie  uczynił. 
Spójrz, do jak pięknego ogrodu w tej chwili  wchodzi"  -  to 
przejmujący, jeszcze jeden  zapis  na  krótko  przed  ślubem 
Godlewskiego z panną Iżycką. 
Orzeszkowa,  nie  pisząc  poezji,  sięgnie   po   wiersz 
Konopnickiej, po  Magnificat,  dość  nieudolnie  skróci  ten 
poemat i przykroi, aby  ukazywał  kształt  duszy  -  "kwiatu 
zdeptanego",  "liliji  złamanej"  i  "serca   porwanego   na 
Golgotę". Inny z kolei obcy utwór  sparafrazuje  tak  bardzo 
skutecznie (łącznie z tytułem: Do niego), że początkowo  nie 
rozpozna  autorstwa  ani  korespondencyjna  powierniczka   w 
osobie  młodopolskiej  poetki  Maryli  Wolskiej,  ani   sama 
autorka - Maria Konopnicka. 
Nie znam nic jaśniejszego 
Nad postać twoją, 
Ani nic chmurniejszego
Nad duszę moją. 
Ani ostrzejszych mieczy 
Jak oczy twoje, 
Ani smutmiejszej rzeczy 
Jak życie moje. 
Godlewski nie czytywał Konopnickiej, więc znalazłszy -po 
powrocie z Grodna, po pożegnaniu się z Elizą na ganku dworku 
-  wsunięty  do  kieszeni  płaszcza  arkusik  i  te  strofy, 
napisane ręką Orzeszkowej, był  pewien,  że  to  jej  utwór, 
wyznanie do niego skierowane. 
Wyjazd Godlewskiego z  Grodna  -  nie  wiadomo,  czy  do 
narzeczonej, czy do swego majątku z pięknym dworkiem,  gdzie 
wkrótce  ma  wprowadzić  Janinę  Iżycką  jako   Franciszkową 
Godlewską - pozornie uśmierzył cierpienie Elizy. 
Jak za dawnych, spokojnych wieczorów  czytuje  ,  głośno 
pannom - domowniczkom  fragmenty  swej  prozy,  przeplatając 
"czytanie gawędkami o różnych ważnych  rzeczach  i  sprawach 
tego świata".  Panny  słuchają,  haftują,  wyklejają  "wiele 
ślicznych rzeczy",  rozmawiają  przy  herbacie,  dzielą  się 
nowinkami: Co za zmartwienie w rodzinie  pana  Godlewskiego, 
aż  sześć  osób  rozchorowało  się  na  szkarlatynę!...  Jak 
plastycznie narysował pan Rydel w I akcie Zaczarowanego koła 
postać głupiego Maćka i  Kusego,  wprost  widzi  się  ich  i 
dotyka... Drogi w okolicy są teraz takie błotniste, że konie 
zapadają się po brzuch... 
Może dlatego pan Franciszek gdzieś "ugrzązł  i  wieść  o 
nim przepadła [...] Wcale nie pisuje, nie ukazuje się  i  od 
kogoś  tylko  wiem,  że  ślub  ma  się  odbyć  w  styczniu". 
Niezmiernie przykre jest takie zapomnienie!... 
Nie zapomniał, już wkrótce przyjechał wraz z narzeczoną. 
Pochylili się oboje w  pełnym  szacunku  ukłonie,  ucałowali 
białą dłoń z pierścieniem o rubinowym oczku. 
- Prosimy o przyjazd do Warszawy i  o  zaszczycenie  tam 
naszego ślubu i weselnego przyjęcia. 
- To ja skromna "myszka siedząca w  szarej  norce"  mogę 
czuć  się  zaszczycona  zaproszeniem.  Dziękuję,  na   pewno 
przyjadę i będę na waszych, drodzy państwo, zaślubinach. 
Zawiadomienie  o   ślubie   w   Święto   Trzech   Króli, 
wydrukowane złotymi literkami na dwóch złożonych  arkusikach 
o ząbkowanych brzegach, powędrowało do srebrnego  pudełka  o 
rytym, kwietnym ornamencie.  W  szkatułce  tkwiło  już  inne 
zaproszenie, nie  na  ślub,  lecz  na  odsłonięcie  pomnika. 
Widniała  na  nim  kolumna  znakomitych  nazwisk  Honorowego 
Komitetu, bo to wielki  Adam  miał  ukazać  się  na  wysokim 
cokole. 
Nietakt wobec wielkiego Adama 
Dwie podróże z Grodna do Warszawy,  w  tym  samym  mniej 
więcej czasie, były zbyt uciążliwe dla zapadającej często na 
influencę starszej pani. Uroczyście  odsłonięty  24  grudnia 
1898  roku  Mickiewicz  musiał  ustąpić  pierwszeństwa  panu 
Franciszkowi. Aby zrekompensować ów nietakt wobec  wieszcza, 
pisarka  poszła  w  początku  stycznia  roku  następnego  na 
Krakowskie Przedmieście, już po ślubie  Godlewskiego,  który 
odbył się siódmego dnia tego  miesiąca,  "pilnie  obejrzała" 
pomnik, stwierdziła, że jest  on  "piękny  i  wspaniały".  O 
wiele więcej jednak uwagi i słów poświęciła  zaślubinom  "p. 
Godlewskiego z panną Iżycką, parze  -  pięknej  i  dobranej, 
uczcie weselnej - świetnej i przyjemnej". 
- To jest Polka? Patriotka? Wybrała Godlewskiego zamiast 
Mickiewicza? - rodacy trzęśli się  z  oburzenia.  -  Miłości 
osobistej dała pierwszeństwo! Już teraz jest jasne, dlaczego 
na  swojej  powieści  Argonauci,  którą  aktualnie  drukuje, 
umieściła  dedykację:  "Panu  Franciszkowi  Godlewskiemu  na 
pamiątkę długich wspólnych czytań i rozmów - smug jasnych na 
tle zmroku". 
Orzeszkowa, tak jak przed laty, gdy pytano ją,  dlaczego 
nie  towarzyszyła   panu   Orzeszce   na   zesłaniu,   teraz 
odpowiedziała   podobnie   wyzywająco,   dodatkowo   jeszcze 
przedrzeźniając warszawskich literatów, włożywszy niby w ich 
usta słowa: - Ach, Orzeszkowa!  Nie  chce  nic  uczynić  dla 
kraju, jest złą Polką i tyle... 
Jej wielka mowa była skierowana nie do postaci na cokole 
w fałdzistym, ciężkim  płaszczu,  lecz  do  panny  młodej  w 
lekkich tiulach, do pana młodego. 
I do rodziny polskiej, której "jesteście  zaczątkiem.  A 
ta rodzina polska była i jest  -  prawiła  z  uniesieniem  - 
podobna pancernikowi spuszczonemu na burzliwe morze, idącemu 
na bój bronić  wolności  i  torować  drogę  dla  szczęśliwej 
Polski". 
Orzeszkowa  poznała  na  ślubnej  uroczystości  Rydla  i 
nastąpił drugi gest imponujący opanowaniem  i  umiejętnością 
ukrycia swych uczuciowych rozterek; było to  wysłanie  przez 
pisarkę listu do autora Zaczarowanego koła,  bowiem  był  on 
pogodny, dowcipnie uroczysty, a początek jego brzmiał: 
"Ja z łaski Boga i woli narodu niżej  podpisana  autorka 
polska, niniejszym świadczę i oznajmiam, że  spotkawszy  nad 
Wisłą poetę polskiego, Lucjana Rydla, ku któremu znad Niemna 
często myśl moja leciała, użyłam wszystkich namów  i  próśb, 
aby go o dzień dłużej w grodzie  nadwiślańskim  zatrzymać  i 
tym sposobem wzmocnić pomiędzy Nim a sobą węzeł duchowy".  A 
zakończyła list: "Dan w mieście Warszawie, d. 9 stycznia  r. 
1899. Eliza Orzeszkowa". 
W kilka dni później Rydel otrzymał drugą epistołę, pełną 
wiadomości o "krewnych Pana podróżujących"  -  Franciszku  i 
Janinie Godlewskich, o  ich  poślubnym  wojażu  aż  do  stóp 
Wezuwiusza, który  "buchał  ogniem  na  wiwat,  zapewne  dla 
młodej pary". I znalazła się  też  w  tym  liście  prośba  o 
przysłanie Confiteor  Przybyszewskiego  (o  głośnym  wówczas 
"smutnym szatanie" otrzymywała szereg listownych  informacji 
nie tylko od Rydla, ale i m. In. Od  Józefa  Kotarbińskiego, 
Kazimierza Zdziechowskiego). 
Listy te znajdują się w  Bibliotece  Publicznej  m.  St. 
Warszawy; tamże jest i list Jadwigi Eysymonttówny,  także  o 
Przybyszewskim, z  roku  1899.  Panna  Dziunia,  z  budzącym 
podziw  u  tak  młodziutkiej   dziewczyny   krytycyzmem   do 
uwielbianego wówczas powszechnie "Maga i Mistrza", pisze  do 
Orzeszkowej: "Towarzystwo krakowskie sfiksowało  na  punkcie 
pp.   Przybyszewskich,   ciągłe   rauty   na   ich    cześć, 
naśladownictwo,  pozy  a  la   Przybyszewski,   niekrytyczne 
wchłanianie wszystkiego, co się ukaże spod jego  pióra  -  a 
on, bohater, wciąż po absyncie! Byłam raz u nich, spotykałam 
też w towarzystwie, lecz doszłam do przekonania,  że  lepiej 
go nie widzieć, a czasem i nie słyszeć, ale czuć". 
Podczas  miodowego  miesiąca  (trwającego   miesięcy   - 
kilka),  w  czasie  podróży  poślubnej  po  Włoszech,  młody 
oblubieniec pamiętał o  starej  przyjaciółce.  "Samotnica  z 
Grodna" widzi go w  wyobraźni  jako  "ptaka  szybującego  po 
błękitach, nad wodami i lądami". Z  Rzymu  i  z  Wenecji,  z 
Capri  i  Anacapri,  z   wybrzeża   adriatyckiego   i   znad 
neapolitańskiej zatoki  "złoty  ptak"  -  Franciszek  wysyła 
kolorowe kartki do "samotnicy" - Elizy. W odpowiedzi  prosi, 
aby choć przelotnie wspomniał Grodno i jego mieszkankę,  gdy 
znajdzie  się  w  Wiecznym  Mieście,  u  grobu  Romulusa  na 
odkopywanym akurat w tym czasie  Forum  Romanum  -  "widmie, 
wychodzącym  na  świat  po  3000  prawie  lat".  W   listach 
znajdował  zasuszone  swojskie  "bzy  i  bratki  z  biednego 
ogródka mego" i rośliny dziko, swobodnie rosnące  w  Puszczy 
Białowieskiej. 
Włoskie pocztówki od Godlewskiego wkładała w albumik; na 
okładce  widniały  wyrysowane  przez  nią   ozdobne   litery 
układające się w słowa: "Dziewiąty cud  świata:  Ktoś  -  co 
pamięta". Ten albumik "leczy mię od pesymizmu", pogłębionego 
przez  pogodę  nie  sprzyjającą  dobremu  nastrojowi;   zima 
tegoroczna jest "dziwnie ponura, bez śniegu,  [...]    pełna 
chmur, mgieł i wilgoci". 
Zanim  nowożeńcy  powrócili  z   włoskich,   słonecznych 
szlaków,  w  Gródku  -  majątku  Godlewskiego   w   powiecie 
sokołowskim, czekały  już  na  nich  piękne  dary:  jeden  z 
cennych obrazów z salonu pisarki, na który  nieraz,  jeszcze 
nie tak dawno,  spoglądały  w  niemym  zachwycie  oczy  pana 
Franciszka podczas  wieczornych  rozmów  o  zmierzchu,  oraz 
egzemplarz Argonautów. "Niech mu życzliwe przyjęcie -napisze 
do obdarowanego - wyjedna  u  Pana  pamięć  mnóstwa  godzin, 
któreśmy razem spędzili" - i doda  wspaniałomyślnie:  "Niech 
się Pan nim ze śliczną żoną swą podzieli  i  połączy  z  nim 
życzenia najlepsze, które przesyłam na drogę nową.  Jest  to 
powitanie!" 
Powitanie?... Raczej -  pożegnanie  tych  smug  jasnych, 
łagodnego zmroku w jej saloniku, który stawał się  światłem, 
gdy obok siedział porucznik Godlewski  z  ogniem  recytujący 
strofy Beniowskiego. Nie upłynie wiele wody w  Niemnie,  gdy 
ów smukły efeb w oficerskim  mundurze  stanie  się  typowym, 
zawziętym  hreczkosiejem   i   zacznie   -   o,   zgrozo   - 
niemiłosiernie tyć. Z przejęciem  mówi  już  teraz  tylko  o 
"klęsce nieurodzaju", o koniach, krowach, bykach i o mającym 
się już wkrótce narodzić - potomku. Może  to  i  dobrze  się 
stało; tej pękatej beczułce, z sercem, w którym nie  ma  już 
miejsca na poezję, teraz trudniej już będzie wślizgiwać  się 
do myśli, do snów, budzić do "świetlistych marzeń". 
...Rok 1899,  oprócz  tylu  wydarzeń  natury  osobistej, 
oprócz  zachwytów  nad  Szwajcarią,  spacerów  nad   pięknym 
jeziorem w Zurychu w  towarzystwie  nierozłącznych  Marii  - 
Konopnickiej i Dulębianki, zwiedzania Rapperswilu, zauroczeń 
szmaragdowym  Aarem,  białą  Jungfrau   lśniącą   kryształem 
wiecznego  śniegu,   przyniósł   pisarce   także   i   wiele 
przykrości,  ataków  politycznych.  To  warszawska  prasa  z 
Głosem Zygmunta Wasilewskiego na czele rozpętała kampanię  w 
związku ze zgodą Orzeszkowej  na  wcześniejsze  niż  polskie 
wydanie Argonautów po rosyjsku.  Wtórował  temu  napastliwie 
Przegląd Wszechpolski: "Jest kobietą bez rozumu politycznego 
i bez odwagi cywilnej (...)  Nie  ośmieliła  się  powiedzieć 
wprost: robię to dla  geszeftu"  i  tak  dalej,  w  podobnym 
stylu...   Inwektywy,   słowa   potępienia   rzucane   przez 
niedawnych sprzymierzeńców, np. Jana  Karłowicza.  Próbowali 
bronić jej, pragnąc przeciągnąć  na  swoją  stronę,  ugodowi 
realiści m. In.: Włodzimierz Spasowicz,  Hipolit  Wawelberg, 
Bolesław  Prus,  doktor  Ignacy  Baranowski,  zabiegając   o 
współpracę w  niedawno  powstałym  Kurierze  Polskim.  Zrazu 
miała ochotę pisywać do tego -  jak  zaznaczyła  -  "pisemka 
prowadzonego bardzo uczciwie", potem zrezygnowała z zamiaru. 
Wyperswadował jej to  Leopold  Meyet,  dzieląc  się  obawami 
przed dalszym potępieniem i ostracyzmem niektórych ludzi  ze 
środowiska... 
"Niech p. Karłowiczowi  i  jego  patriotycznej  armii  - 
odpowiadała na ataki rozżaleniem -  Bóg  krzywdy  mojej  nie 
pamięta [...] Nawet  anonim  jakiś  zagroził  mi  sztyletem, 
który karcił niegdyś zdrajców kraju"...  Jeszcze  po  latach 
będzie pamiętała rozpacz i  wstyd,  że  mogła  "być  w  taki 
gruby,  ohydny  sposób  posądzoną".  W  tym   samym   czasie 
prowadziła polemiki na inne tematy oraz sama  atakowała,  m. 
In. Lutosławskiego, który w  jednym  z  artykułów  pochwalił 
sens emigracyjnego bytowania  poza  krajem,  pisząc:  "Jeśli 
nasi najzdolniejsi ludzie odpłyną za morze, to wzmocnią  oni 
tam narodowy byt Polaków, a my nic nie stracimy,  bo  u  nas 
potrzebni    nie    najzdolniejsi,    ale     najcierpliwsi, 
najwytrzymalsi". Sądem tym autor naraził się wielce pisarce. 
"Jak to?... Więc i zdolności twórcze przyłączyć się mają 
do  <<exodu>>?  Dotąd  bywała  tylko  mowa  o   inżynierach, 
prokuratorach i śpiewakach operowych. A teraz zanosi się już 
na  udzielenie  absolucji  pisarzom!"  -  wołała  w  świętym 
oburzeniu, mając na myśli Conrada -  "tego  pana,  który  po 
angielsku  pisuje  powieści  poczytne   i   opłacające   się 
wybornie".  Zdolność  twórczą,  która  jest  "sercem   serca 
narodu, odbiera narodowi swemu i oddaje Anglosaksonom  [...] 
Dlatego, że drożej płacą". O, hańbo, bezwstydzie!... 
"Co  czynić?  -  zada  to  pytanie  księdzu  profesorowi 
Czeczottowi w liście z listopada 1899 roku - chyba tylko Bóg 
nas wyratuje, bo my do narodów, które  umieją  ratować  się, 
nie należymy". 
W listach do Jadzi Eysymonttówny nie roztrząsa podobnych 
dylematów, ograniczając się do nowinek  o  przyjaciołach,  o 
domownikach,  o  chorobach,  o  aurze  wiosennej,  o  swoich 
pracach pisarskich oraz do troskliwych pytań  o  wydatki,  o 
potrzeby, o  naukę,  do  próśb  o  różne  drobne  przysługi: 
przysyłanie  wycinków  z  Życia  z  artykułami  i   nowelami 
Przybyszewskiego, jako  że:  "Mam  zamiar  pisać  studium  o 
pisarzach szkoły dekadentycznej - francuskich i polskich - w 
których pominąć Przybyszewskiego niepodobna i nie należy". A 
co z uczuciem do Godlewskiego? W Dniach znajdujemy  ostatnią 
o nim  wzmiankę:  "Tego,  który  był,  już  nie  ma.  Postać 
znikniona..." Wiosenne listy z 1899 roku były wysyłane przez 
panią Elizę do Jadwigi już nie z Grodna, lecz z  podróży:  z 
Kissingen, z Frankfurtu nad Menem, z Wiesbaden. Znajdujemy w 
nich  pierwsze  wzmianki  o  narzeczonym  Eysymonttówny,   o 
"szanownym   i    kochanym    panu    Ryszardzie,    któremu 
przyjacielskie i serdeczne uściśnienie dłoni przesyłam".  Są 
tam też słowa, które można przyjąć jako  lekki  wyrzut,  że, 
niestety, nie od niej, lecz od osób postronnych  dowiedziała 
się, że "droga Jadzia wychodzi  za  pana  Kunickiego,  mniej 
więcej za rok".   
Cienie terrorystów 
Jakże szybko upłynął ten czas, jak niedawny  wydaje  się 
dzień,   kiedy   to   Jadwiga   jako   uczestniczka   kursów 
Baranieckiego pojawiła  się  po  raz  pierwszy  w  Krakowie, 
zamieszkując przy ulicy św. Jana w pensjonacie dla panien  u 
pani Borońskiej. A teraz ma już narzeczonego  przy  boku,  a 
wkrótce w kieszeni znajdzie się i dyplom. 
Co będzie robić przez ten rok, zanim stanie  na  ślubnym 
kobiercu?... Już wkrótce nie będą potrzebne rady opiekunki z 
Grodna, ale póki co, prześle jej jeszcze jedną  trzeźwą,  by 
nie rzec - surową, wskazówkę: 
"Ten rok poświęcić nauczycielstwu, zarobić trochę grosza 
pracą uczciwą i pożyteczną, a chociaż z twoim  usposobieniem 
nudzić się przy tem będziesz - to  cóż  robić?  Bawiłaś  się 
dobrze przez dwa lata i potem może także dobrze ci będzie, o 
czem  zresztą  żadnego  zdania  mieć  nie  mogę,  ani  twego 
narzeczonego, ani twoich uczuć nie znając wcale"... 
Zaadresowała kopertę na pensję pani Borońskiej,  dodając 
w nawiasie: dla panny Jadwigi Eysymonttówny. - Już  niedługo 
- pomyślała - będę pisać: Pani Jadwiga Kunicka... 
Kunicki... Kunicki... -  zaświtało  w  pamięci  Elizy  - 
Stanisław Kunicki. Przed kilkunastu laty stracono na stokach 
warszawskiej Cytadeli tego groźnego terrorystę. Tak, to było 
na rok przed pożarem w Grodnie, wtedy  odbył  się  proces  w 
Warszawie  zakończony  wyrokiem  śmierci  dla   czterech   z 
rewolucyjnej partii. Pisano wówczas w  prasie,  przytaczając 
słowa oskarżycieli, że Stanisław Kunicki był "niebezpiecznym 
prowodyrem, podżegaczem  do  buntu  przeciw  Najjaśniejszemu 
Panu, przeciw władzy, przeciw młodej, jędrnej  Rosji,  którą 
to Rosję  ta  wypomadowana,  wygorsetowana,  starzejąca  się 
Europa chce rękami młodzieniaszków zarazić jadem  socjalizmu 
i wprowadzić na drogę terroryzmu". 
Egzekucja odbyła się w styczniu 1886, przypomina  sobie, 
że ta wiadomość przyszła  do  Grodna;  zawsze  była  przeciw 
karze  śmierci;  jest  ona  -  pisała  -  "w  obliczu  dobra 
moralnego  -  zbrodnią,  a  w  obliczu  rozumu   -   krwawym 
głupstwem".   Śmierć,   zabijanie...   Ci    rewolucjoniści, 
anarchiści,  terroryści  -  też  w  arsenale   metod   mieli 
skrytobójstwa, zabójstwa, w imię walki o lepszy  świat.  Nie 
miała  złudzeń,  dla  niej  rewolucja  była   siłą   burzącą 
naturalny układ świata, wojny domowe  -  zdziczeniem,  "sumą 
okrucieństw  i  zniszczeń".  Wyrazem  tych  przekonań   było 
studium Patriotyzm i  kosmopolityzm.  Nie  mogła  akceptować 
idei socjalrewolucjonistów, czy to Rosjan,  czy  Polaków,  z 
tym ich wyszydzaniem  narodowych  powstań,  z  teoriami,  że 
wszystko   należy    podporządkować    klasowym    interesom 
proletariatu.  Zgadzała  się  w  tej  sprawie  z   poglądami 
ideologa i barda pozytywizmu - Aleksandra  Świętochowskiego, 
już przedtem przyznawała rację  -  myślom  zawartym  w  jego 
artykule  pt.  Męty   socjalistyczne,   że:   "Rewolucyjność 
socjalizmu nęci do siebie złe instynkty daleko  silniej  niż 
spokojna ugoda z ustalonym porządkiem rzeczy innych partii". 
Daleka jednak była od nienawistnej pasji, którą wzbudzali  w 
Świętochowskim młodzi zamachowcy,  porywając  się  na  życie 
cara Aleksandra II, straceni po zamachu.  Fotografie,  a  na 
nich twarze terrorystów, były dla  niego  tylko  "fałszywymi 
liczmanami  z  wizerunkiem  rozmaitych  furiatów"...   Takim 
według niego był i Stanisław Kunicki, i Waryński. I  te  ich 
bomby ze śmiercionośnym nadzieniem, nitrogliceryna, dynamit, 
w razie potrzeby łom żelazny - groza bierze. 
- Czy  oni  zdolni  byli  kogoś  kochać,  po  ludzku?  - 
zadawała sobie pytanie po lekturze gazet, po  sprawozdaniach 
z procesów, po opisach różnych krwawych  -  wydarzeń,  które 
głuchym echem odbijały się i w jej  azylowym  -  w  sumie  - 
świecie. 
Prawdziwy rewolucjonista musi zabijać miłość w sercu dla 
dobra  sprawy  -  Stanisław  Kunicki  nie  ma   wątpliwości. 
Przeszedł już przecież zwycięsko pierwszą próbę: zrezygnował 
z miłości do dziewczyny,  z  osobistego  szczęścia,  jeszcze 
jako student petersburskiej uczelni,  gdy  poznał  Degajewa. 
Było to  na  kilka  lat  przed  uwięzieniem  w  warszawskiej 
Cytadeli, przed śmiercią. Te wszystkie jasnowłose, jasnookie 
czy piwnookie, z  krótko  strzyżonymi  włosami  lub  gęstymi 
splotami odrzuconymi w  tył,  te  wszystkie  Ewy,  Filipiny, 
Walentyny,  Marie,  Rozalie  i  Oleńki  nie  próbowały  więc 
patrzeć inaczej na Stanisława o  nieprzystępnym  spojrzeniu, 
nieco dzikiej i posępnej urodzie, a raczej - nieurodzie, jak 
tylko na człowieka ruchu w  stanie  gorączkowej  ekscytacji, 
fanatyka Sprawy. 
Był zbyt inteligentny, żeby nie  rozumieć,  że  ta  jego 
postawa wynika także i z lęku przed odtrąceniem. Zbyt  wiele 
dumy, a za mało czasu. Różowy i romantyczny  bagaż  kochanka 
nie  może  obciążać  dynamitowych  ładunków  zaprzysiężonego 
rewolucjonisty.  Kobiety  to   zbyt   absorbujące   zajęcie: 
uczucia, miłość - jej meandry, zawikłania, powikłania,  mogą 
tak bardzo poplątać proste szlaki, że z  trudem  trafia  się 
znów na ten  prowadzący  do  wybranego  portu.  "Przemian  i 
rewolucji nie robi się uczuciem" - powtarzał nieraz. - Można 
zresztą mieć bez tych wszystkich niespodzianek, trudności  i 
zabiegów pewne elementy tej tak  zwanej  miłości.  I  proste 
pragnienia już nie serca, lecz - zwyczajnie - młodego  ciała 
gasić w smutnych, jednakowo wyposażonych  pokoikach  pewnych 
domów, gdzie znajdzie  pensjonariuszki  zawodowo  chętne  do 
liczonej na minuty czy godziny  "miłości".  Gorszył  się,  a 
może i zazdrościł, że taki Waryński -  "Hrabia"  -  znajduje 
czas nie tylko na przygotowywanie akcji, na gorące  polemiki 
z umiarkowanym Kazimierzem  Puchewiczem,  twórcą  frakcyjnej 
"Solidarności",  sprzeciwiającym   się   terroryzmowi,   ale 
potrafi jeszcze rozkochać  dwie  kobiety:  pannę  Aleksandrę 
Jentys,  rewolucjonistkę,   tak   zwaną   damę   klasową   w 
Aleksandryjsko-Maryjskim Instytucie w Warszawie,  oraz  Annę 
Sieroszewską, także pannę, zostawioną przez niego  na  obcej 
ziemi,  w  Genewie,  z   nieślubnym   dziecięciem,   synkiem 
Tadeuszem, przy piersi. 
"Hrabia" ma  zgrabną,  smukłą  sylwetkę;  wydawałby  się 
jeszcze wyższy, gdyby w trakcie mówienia nie pochylał się ku 
słuchającym, jakby chciał być bliżej nich... Taki  przywódca 
może przewodzić masom; w orszaku mieć  ludzi  wspaniałych  i 
kobiety chętne  do  składania  hołdów,  także  i  miłosnych, 
dumne, że wyróżnił je choćby tylko spojrzeniem czy zdawkowym 
słowem... 
Gdy  "Hrabia"   przemawia,   słuchają   go   z   napiętą 
czujnością. A gdy chce rozluźnić atmosferę zbytniej  powagi, 
przerwać  mozolny  wysiłek  prostych  umysłów,  nie  całkiem 
jeszcze przywykłych  do  szybkiego  chwytania  teoretycznych 
wywodów, to  trafnie  rzucone  żartobliwe  zdanie,  dowcipna 
ostra kpina z tego, co ich też bawi albo drażni,  zdolne  są 
wywołać powszechny śmiech,  rodzić  samodzielne  komentarze, 
aplauz, zgodę na to, co im tu towarzysz "Hrabia" przedkłada. 
Kunicki, który przybrał pseudonimy "Rudy" i "Czarny", nie ma 
tak uwodzicielskiej sylwetki jak "Hrabia", nie ma  też  jego 
spojrzenia i nie ma takich wspaniałych gwardzistów. 
Gdy "Czarny" zabiera głos po "Hrabim", w  jednej  chwili 
zmienia się atmosfera,  rwą  się  nieuchwytne  nici  łączące 
nadawcę i odbiorców - "scenę i widownię". I  wszystko  jakby 
drewnieje... Kończy więc szybko swe kwestie, nerwowym ruchem 
przeciąga prawą  dłonią  po  czarnej  czuprynie  i  siada  z 
powrotem na ławie,  na  krześle  czy  na  trawiastym  brzegu 
nadwiślańskiej skarpy. I pragnie już tylko wyrwać się i biec 
z dusznej izby. I działać, być w ruchu, jeździć,  nawiązywać 
kontakty,  prowadzić  rozmowy,  wszędzie  wietrzyć   zdradę, 
zabijać bez litości prowokatorów, szpiegów, a tego "kto  się 
ujmie za zdrajcą - zgładzić". 
Niebezpieczne   są   ciepłe   fale   tkliwości,   czasem 
niespodziewanie podchodzące pod gardło. To wtedy, gdy całuje 
go matka, gdy on przytula ją do siebie na pożegnanie  i  gdy 
patrzy z daleka na najmłodszego brata; nie chce zbyt  blisko 
podchodzić pod bramę szkoły, aby Rysik nie  rozpoznał  go  i 
nie podbiegł z radosnym okrzykiem: - Stasza! Gdzie byłeś tak 
długo?... 
...Rysik - Ryszard Kunicki, najmłodszy  jego  brat,  ten 
sam,  który  w  przyszłości  stanie  się   mężem   ulubionej 
wychowanki pani Orzeszkowej. 
Ten Maks to bestia... 
W czerwcu 1898 roku Konopnicka pojawia się u Orzeszkowej 
ze swoją nieodłączną gwardzistką  -  Dulębianką.  Notatka  w 
dzienniczku Elizy mówi o tej wizycie, o  wspólnym  zbieraniu 
poziomek. Te dawne pisane szyfrem fragmenty związane z osobą 
Franciszka ustąpiły miejsca,  już  spokojniejszym  w  tonie, 
wynurzeniom. 
Natomiast egzaltowane,  podobłoczne  słowa  zaczęły  się 
tłoczyć na papier i na usta - o dziwo! - Marii  Konopnickiej 
stojącej na ogół dość twardo na  ziemi.  I  co  dziwne,  gdy 
wyznania Elizy, podobne w tonie, nie śmieszą, a często nawet 
poruszają, to te  pełne  patosu  wykrzyknikowe  zdania  mogą 
wywołać kpinę:  "Ja  kocham  Ciebie  -  woła  w  listach  do 
Orzeszkowej. - Miłuję! Hołd  Ci  składam!  Moja  cała  dusza 
kłania się Tobie aż do czystych, krynicznych głębin  i  cały 
umysł aż do palących się żywym ogniem - szczytów"... 
Trudno  pojąć,  że  pisała  je  ta  sama  ręka  przeszło 
pięćdziesięcioletniej kobiety,  w  tym  samym  mniej  więcej 
czasie, gdy ostrymi jak brzytwa słowami raniła zakochanego w 
niej młodego Maksymiliana Gumplowicza, odpychała od  siebie, 
przedtem skokietowawszy. Jeszcze niedawno, bo  przed  dwoma, 
trzema laty "dumna z  konkiety"  spędzała  z  Maksem  długie 
godziny, wypłakując na jego piersi skargi, że "nigdy miłości 
nie zaznała, bo ojciec, nie pytając, wydał ją za pijaka". 
Nieszczęsny stary rodzic trzydziestoletniego naukowca  - 
profesor Ludwik Gumplowicz,  zdesperowany  "shypnotyzowaniem 
syna przez tę starą babę Konopnicką", poszedł do poetki, aby 
oświadczyć bez  ogródek,  że  mogłaby  być,  wiekiem,  matką 
Maksymiliana. 
-... A widzisz, najmilsza, na jakie grubiaństwa narażasz 
się ze strony starego Gumplowicza! Gdy  przyjdzie  znów  ten 
młody fiksat, razem go odprawimy. Najwyższy już  czas,  moja 
najukochańsza Maniutko, najwyższy czas... Wszyscy  mężczyźni 
- to zwierzęta, ale ten Maks to po prostu  bestia  czyhająca 
na ofiarę;  śledzi  cię,  waruje  pod  drzwiami  hoteli,  na 
dworcach, goni pociągami. To już trwa  parę  lat...  Mówiono 
mi, że ostatnio pojawił się znów w  Cieszynie  i  wypytywał, 
kiedy przyjedziesz do Mikuszowic, aby spędzić z córką  kilka 
wspólnych dni. Wszystko wie,  wszystko  wypenetrował;  nawet 
to, że twoja córka Zosia mieszka w  Dąbrowie  Górniczej,  że 
twój zięć nazywa się Królikowski i że niedługo  mamy  zamiar 
wybrać  się  do  Mayerlingu,  gdzie  "zabili  się  Rudolf  i 
Vetcera".  Zobaczysz,  on  nas  jeszcze   kiedyś   pozabija; 
najpierw mnie  zastrzeli,  potem  ciebie  udusi  -  szerzyła 
panikę. 
Konopnicka  nie  obawiała   się   ani   uduszenia,   ani 
"skandalu"; może nawet mile  łechtało  próżność  kobiecą  to 
miłosne natręctwo mężczyzny. Odchowawszy  już  bardzo  dawno 
dzieci, doczekawszy się wnuków, przeżywszy wielki  romans  z 
Janem Gadomskim, gdy opuściła z potomstwem  mężowski  Gusin, 
stała się wolną i samodzielną,  zasmakowała  w  wojażach,  w 
ciągłych zmianach miejsc, i nie miała najmniejszego  zamiaru 
przyginać trybu życia do innego stanu cywilnego. 
Gdy  przybyła  wtedy,  w  czerwcu  1898  roku,  razem  z 
Dulębianką, do Grodna do Orzeszkowej, mijało akurat  półtora 
roku od samobójstwa Maksymiliana. Pani  Eliza  słyszała  coś 
niejasno o tym miłosnym delirium młodego historyka, ale  nic 
- o tragicznym finale. Patrząc teraz na przyjaciółkę,  czuła 
się nawet pokrzepiona: wydaje się nie tylko mnie,  że  Maria 
wygląda ode mnie poważniej,  mniej  młodo.  Ma  pięćdziesiąt 
kilka lat, a trzydziestoletni mężczyzna oszalał  z  miłości. 
To  mogło  dawać  pewną  nadzieję  i   nie   należy   ciągle 
rozpamiętywać, że już wszystko w życiu skończone, że już nic 
nie czeka. 
Chciała  usłyszeć  coś  więcej  o  dalszym   ciągu   tej 
pasjonującej, romantycznej historii. Indagowała tedy na wpół 
żartobliwie: - Co się dzieje z twoim  wielbicielem  -  panem 
Gumplowiczem? - Odpowiedzią  było  zakłopotane  milczenie... 
Nie ustępowała: - Czy nadal zasypuje się  listami,  goni  za 
tobą?... - Odpowiedzią  na  to  drugie  pytanie  była  sucha 
informacja: - Zmarł niedawno, pod koniec 1897 roku. I lepiej 
o tym nie mówmy! 
Zmarł?... Gdyby do rąk Orzeszkowej dotarł w  tym  czasie 
jeden  z  numerów  Prawdy  ze   Wspomnieniem   pozgonnym   o 
Maksymilianie, nie zadawałaby takich pytań.  Tam  to  bowiem 
dość enigmatycznie napisano, że nieszczęśnik "w  tragicznych 
warunkach targnąwszy się na życie własne, pozostawił  niczym 
nie zapełnioną szczerbę w sercu znękanego  ojca  i  pozbawił 
naukę   historyczną   świetnych   nadzieji.   Młody   uczony 
pozostawił za sobą żal ogólny i ubolewanie nad  przyczynami, 
które katastrofę  spowodowały".  Zmowę  milczenia  powtórnie 
naruszył  (ale  także  bez  podawania  nazwiska   bohaterki) 
Aleksander Kraushar w...  dwadzieścia  lat  po  "katastrofie 
rodzinnej,  która  profesora  spotkała,  gdy   utalentowany, 
umysłu badawczego i  przenikliwego,  syn  jego,  Maxymilian, 
zakochawszy się na zabój w sławnej poetce polskiej, pod  jej 
oknami odebrał sobie życie". 
Miłosne delirium 
W istocie było to tak... Cała  historia  zaczęła  się  w 
Gratzu, gdzie zawitała przejazdem w  1890  roku  Konopnicka, 
gdzie stanęła w hotelu, w pokoiku o dwóch oknach  i  meblach 
więcej niż  skromnych,  i  gdzie  odwiedziła  zacną  rodzinę 
Gumplowiczów przybyłą tu na stałe z Krakowa "złożoną z  ojca 
- profesora Uniwersytetu, dwóch synów - studentów oraz matki 
cierpiącej na astmę". 
Dwaj   synowie    -    to    Maksymilian,    ciemnowłosy 
dwudziestokilkuletni     młodzian     i     jego     młodszy 
dwudziestojednoletni brat - Władysław. Poetka ma wówczas,  w 
tym 1890 roku,  czterdzieści  osiem  lat  i  swoim  zadartym 
noskiem,  obiecującymi  ognikami  w  oczach  nie  przypomina 
obrazu nieatrakcyjnej, surowej  pani  w  binoklach,  jaki  z 
uporczywością stawiano i stawia się od pokoleń przed  oczami 
czytelników, aby  czasem  niestosowna  "wieczna  kobiecość", 
wdzięk,  żar  spojrzenia  nie  zmieniły  pomnikowej  postaci 
"wieszczki ludu"  w  "piekielnie  pociągającą  babę".  Toteż 
przypuszczać  można,  że  już  podczas  pierwszych  wizyt  i 
spotkań w rodzinnym gronie Gumplowiczów mogła zapalić się  w 
Maksymilianie iskra zainteresowania głośną poetką. 
Ale zaledwie pojawiła się  przed  oczami  młodzieńca  ta 
"żywa kobiecość", wnosząc intelektualne urozmaicenie  w  ich 
monotonne życie, już ma zamiar pofrunąć z Gratzu gdzieś  pod 
inne nieba. A więc widziją wkrótce Admont, gdzie  przechadza 
się "wzdłuż burzliwej rzeki Ems". Czyta gazety, listy,  pija 
herbatę gotowaną  "na  obrzydliwym  sznelsiderze".  Potem  - 
Lwów, gdzie jada u Dulębianki obiady gotowane przez stróżkę. 
I znów obczyzna, święta tam spędzone. 
A gdy przychodzi styczeń 1891  roku,  jedzie  do  Włoch, 
wysyła dużo listów do rodziny, przyjaciół, znajomych,  także 
do znajomego z Gratzu - profesora Gumplowicza. Na  wiadomość 
o niej i od niej czeka zawsze z żarliwą niecierpliwością nie 
sam adresat, nie jego żona, ale ich syn. A więc i tym  razem 
pochłania słowa Marii czytane głośno przez ojca: 
"Człowiek sam nie wie, gdzie mu lepiej, gdzie mu gorzej. 
W równinach śnią mu się góry, a kiedy już je  ma,  zdaje  mu 
się, że go w oczy kłują wszystkie te  iglice  i  szczyty.  I 
znowu śni mu się woda, duża, duża woda. A kiedy już jest nad 
nią, czuje, jak mu się  ona  przez  uszy  przelewa,  i  znów 
ucieka. 
Właściwie nie wie gdzie. Od miesiąca tu blisko jestem  - 
i jużem sobie uprzykrzyła to miasto, podobne do zrujnowanego 
magnata; a także te tłumy kobiet przebiegające od wystawy do 
wystawy sklepowej". 
Wzajemna korespondencja w  przyjaznym  tonie  trwała  od 
1890 roku - rzadka, ale regularna. I trwały  różnokierunkowe 
podróże  po  świecie  -  Maniutki  i  "Piotrka".  Z  biegiem 
miesięcy, z biegiem lat, zaczęły gonić Konopnicką po  obcych 
miastach coraz to liczniejsze listy  i  kartki  Gumplowicza, 
ale przed nazwiskiem nadawcy widniało już teraz  inne  imię: 
Maksymilian. Początkowo treść owych gęsto zapisanych  kartek 
stanowiły  sprawy  literackie,   historyczne,   filozoficzne 
refleksje o życiu, o gorących uczuciach, jakie  mogą  łączyć 
ludzi; wszystko  to  było  rozsiane  niby  mimochodem  wśród 
informacji i sążnistej porcji  wiadomości  o  jego  pracy  w 
stowarzyszeniach  polonijnych,  w  Bibliotece  Polskiej,   o 
prezesurze w wiedeńskim "Ognisku", o uzyskaniu, w maju  1892 
roku, stopnia doktora praw, o zamiłowaniach  filologicznych, 
o badaniu źródeł związanych  z  wczesnym  okresem  polskiego 
średniowiecza. 
Nie wiemy, czy pani Maria odpowiadała mu na owe obszerne 
listy. Raczej wątpliwe, choć zapewne  pochlebiało  jej  żywe 
zainteresowanie, uwielbienie, zafascynowanie, jakie objawiał 
młody człowiek o interesującej urodzie,  ciemnych  oczach  o 
intensywnie  skupionym  wyrazie,   czasem   tylko   dziwnymi 
błyskami  zdradzających  głęboko  utajoną   namiętność.   Na 
początku   znajomości   przyjmowała    chętnie    zwierzenia 
Maksymiliana i sama zwierzała mu się, że nigdy  miłości  nie 
znała prawdziwej, gdyż  ją  ojciec  własny,  nie  pytając  o 
zdanie, wydał za człowieka nieodpowiedniego, gdy  miała  lat 
niespełna dwadzieścia, i że  było  to  całkiem  "niestosowne 
zamęście". - Może jeszcze spotka mnie coś dobrego? -  mówiła 
jakby do siebie, wzbudzając w nim nadzieje. Oświadczył  się, 
pochlebił starszej kobiecie, ale w jej  sytuacji  nie  miała 
ochoty  na  małżeństwo.  Nie  chciała  jednak   wyrzec   się 
wielbiciela,  zwodziła,  stawiała  niemożliwe  do  wykonania 
polecenia, żądając na przykład  napisania  przez  jego  ojca 
listów do niej z prośbą o rękę. Po wielu  miesiącach  takiej 
"zabawy" wszystko zmieniło się, gdy  profesor  niespodzianie 
pojawił się z wizytą w hotelu u poetki i w długiej  rozmowie 
kilkakrotnie uraził kobiecą ambicję. 
Wtedy dopiero  zaczęła  przed  nieszczęsnym  młodzieńcem 
zamykać drzwi, nie słuchać już żadnych  wyjaśnień  i  próśb, 
nie spotykać się we dwoje. Zakochany Maks szalał z rozpaczy. 
Wchodził  coraz  głębiej  w  gęstwinę  nierealnych   marzeń, 
własnych pragnień, uciekając się  nawet  do  szantażu  wobec 
profesora:  niech  ojciec  napisze  przeproszenie,   korzącą 
epistołę, ona na to czeka, on zaniesie list do Marii i Maria 
będzie jego! Na pewno! Jego żoną! W przeciwnym razie - ojcze 
- jeśli nie dasz mi tego listu, pożegnam się z tym światem. 
W tym czasie Konopnicka na wieść o nagłej  śmierci  męża 
pani Elizy  -  Stanisława  Nahorskiego  napisze  z  Nicei  w 
listopadzie 1896 roku: "Tak dawno cios już ten padł.  Śmierć 
- ja to znam, Elizo, ja wiem - to jest taka straszna prawda, 
co wszystko zawiedzie, a ona nie  zawiedzie,  nie  skłamie". 
Nie przewidywała, że w rok później -  ona  sama  stanie  się 
przyczyną śmierci Maksa. 
W tym  1896  roku  znajdzie  się  Konopnicka  w  Gratzu, 
wyjątkowo bez towarzystwa nieodłącznej  Dulębianki.  Malarka 
bowiem, ulegając zaproszeniu znajomych, pojechała  z  wizytą 
do Rosji. Maksymilian nieraz próbował wtedy odwiedzić poetkę 
w nowym miejscu zamieszkania,  tym  bardziej,  że  w  willi, 
gdzie  wynajmowała  pokój,  gromadziło  się  wówczas   wielu 
interesujących ludzi sztuki - literaci rosyjscy i niemieccy. 
Przyjmowała go wtedy jeszcze chętnie. 
Zapewne  młody  naukowiec  nie  poprzestawał  tylko   na 
intelektualnych w  gromadzie  dyskursach,  ale  czatował  na 
chwilę, aby wyrazić Marii swe uczucia  i  snuć  wspólne,  na 
przyszłość, plany.
Gratz w owym czasie nie był  spokojnym  azylem.  6  maja 
Konopnicka nieco kpiarskim, dość niezwykłym u niej  tonem  w 
liście  do  córki  Zofii  ocenia,  że  "Graz   zaczyna   się 
cywilizować. Miał katastrofę własną tę oto w  Luglach.  Miał 
także  na  1  maja  zaburzenia  robotnicze,  z  wojskiem,  z 
rannymi, z aresztowaniami, z pochodem (robotnik  z  czerwoną 
chorągwią na czele) - słowem wszystko w porządku, jak mawiał 
Gadomski". 
A więc - Gadomski; jeszcze i  wówczas,  choćby  w  takim 
kontekście przywoła  nazwisko  tego,  który  był  jej  dawną 
miłością; miłością dojrzałej kobiety do młodszego od niej  o 
siedemnaście lat mężczyzny. Ów "mistrz  w  sztuce  flirtu  o 
talencie rozmawiania z niewiastami i podobania się im"  -jak 
złośliwie określał Jana Gadomskiego Krzywicki  -  był  przed 
laty młodziutkim guwernerem,  korepetytorem  dzieci  poetki, 
jeszcze w Gusinie. A więc i w Gratzu, po latach nie  zapomni 
o Janku, o Lariku - jak go czule nazywała. 
Rok 1897 pogorszył  katastrofalnie  stan  ducha  młodego 
Maksymiliana. Winił ojca. Rozdrażnienie i wiara, że  list  z 
przeprosinami  zdziała  cuda,  przywróci   mu   przychylność 
Konopnickiej, doszły szczytu napięcia i raz po raz  wybuchał 
gniewem na udręczonego rodzica. Skoro  świt  młody  człowiek 
wybiegał na ulicę, wykupując ranne miejscowe  i  zagraniczne 
gazety,  śledząc  wszystkie  notatki,  informacje  z   życia 
towarzyskiego sławnych ludzi. Czy  znajdzie  dziś  wzmiankę, 
która mu powie, gdzie i  kiedy  ma  zamiar  udać  się  Maria 
Konopnicka w kolejną podróż?... A może poda interesującą  go 
wiadomość   prasa   popołudniowa?...   Przerzuca   wszystkie 
lwowskie  dzienniki,  wreszcie  jest:  Znana  poetka   Maria 
wyrusza na południe i jadąc tam, dni kilka ma zamiar spędzić 
w Wiedniu. 
Teraz albo nigdy! Ojciec musi dać  mu  ten  list!  Ostra 
scysja! Trzaśnięcie  drzwiami.  -  Już  mnie  nie  zobaczysz 
żywego - wołał. 
Owej jesieni 1897  roku  Konopnicka  wraz  w  Dulębianką 
zatrzymała się na "kwaterze" przy ulicy  Josefstadter  numer 
48. 
Uboga sceneria  mieszkania  przy  Josefstadter  Strasse, 
szara i skąpa z nieodzownym stołem do pisania i  kałamarzem, 
zapowiadała raczej dni pracy - monotonne, bogate tylko w nie 
kończące się rozmowy dwóch Marii: poetki i malarki;  rozmowy 
o sztuce, o literaturze, przerywane  czułościami  "Piotrka"; 
tak bardzo pragnie ogrzać dłońmi i upieścić zziębnięte stopy 
Marii. 
Czyż mogły przypuszczać, że w tym mieszkaniu  ukrytym  w 
domu przepastnym, o grubych murach, sieniach i  sionkach,  o 
niezliczonej  ilości  drzwi,  odnajdzie   je   już   wkrótce 
Maksymilian?... I że będzie prosił  o  uczestnictwo  w  tych 
rozmowach, o możność towarzyszenia w dalszych  podróżach,  a 
choćby i o cień nadziei na wspólny z Marią - los. I  że  ten 
wiedeński  dom,  nie  mający   w   swoim   żywocie   żadnego 
odnotowanego skandalu, żadnej głośnej afery, żadnej wielkiej 
tragedii, doczeka się dnia, kiedy  mimo  chłodnego  wieczoru 
otworzą  się  wszystkie  drzwi  do  mieszkań,  rozlegną  się 
krzyki, pojawią się przed szarym budynkiem policyjne mundury 
i biały kitel lekarza. I zaczną nagle tłoczyć się ludzie  na 
wąskim  korytarzu  piątego  piętra,  bo  tam  w  głębi   pod 
zamkniętymi drzwiami małego mieszkania: pokoju  ze  schludną 
nowo bieloną kuchenką, gdzie mieszkały dwie Polki, leży  oto 
brocząc  krwią  młody  mężczyzna  na   drewnianych,   czysto 
wyszorowanych deskach korytarza, trzymając jeszcze w dłoni - 
rewolwer.  Drzwi,  które  nie  chciały  otworzyć  się  przed 
kwadransem, gdy stukał do nich i kołatał ów młody  człowiek, 
zdający się nie słyszeć stanowczego głosu: - Proszę odejść i 
nie niepokoić nas więcej! - teraz,  gdy  podbiegła  pod  nie 
głośna wrzawa, podniecone krzyki,  teraz  -  te  same  drzwi 
uchyliły się i wyjrzały przez szparę dwie blade,  przerażone 
twarze. Był to dzień 12 listopada,  lecz  zmarł  28.  Ciężko 
wówczas  rannego  przewieziono   z   korytarza   domu   przy 
Josefstadter Strasse do szpitala. 
Rodzina, przyjaciele - tak z jednego, jak i  z  drugiego 
kręgu bohaterów ponurego dramatu, a szczególnie  wielbiciele 
poezji "pieśniarki niedoli ludu polskiego" -  postarali  się 
potem o zmowę milczenia, lękając  się,  aby  na  świetlanym, 
dostojnym obliczu poetki nie zarysował się ani  jeden  cień, 
aby  żadna  skaza  nie  przecięła   kryształowości   obrazu, 
uformowanego na miarę ideału  kobiety,  matki  i  patriotki, 
narodowej wieszczki. Zresztą  i  dziś  jeszcze  zaciera  się 
wszelkie ślady tej miłosnej tragedii z podobnych, jak wtedy, 
powodów. Pamiętam, gdy przed laty  odkryłam  przypadkiem  na 
Śląsku plik starych listów  profesora  Ludwika  Gumplowicza, 
pisanych  do  przyjaciela   mieszkającego   pod   Cieszynem, 
odradzano  mi  ich  opublikowanie,  jako  że  mówiły  one  o 
zadurzeniu się syna w  "starej  babie  Konopnickiej",  która 
zhypnotyzowawszy  lirycznymi  zwierzeniami  obudziła  w  nim 
marzenia  o  małżeństwie,  o  wynagrodzeniu  jej  straconego 
bezmiłosnego  życia.  To   zdaniem   pewnego   profesora   z 
krakowskiego uniwersytetu  (darujmy  sobie  nazwisko)  miało 
obrażać  pamięć  i  dobrą   cześć   poetki.   Na   szczęście 
odfotografowałam owe rękopisy i zwróciłam właścicielowi.  Po 
jego śmierci  rodzina  zapisała  je  jednemu  z  miejscowych 
muzeów. Gdy byłam tam w bibliotecznym archiwum, jedna z  pań 
oświadczyła mi, że - owszem - były te rękopisy  w  zbiorach, 
choć część mogła szokować tymi  epitetami  o  "starej  babie 
Konopnickiej",  o  "hypnotycznych,  miłosnych   czarach   na 
mężczyźnie" itp., itd. 
- Były? Na pewno są -  rzekłam  wówczas.  Próbowałam  je 
odnaleźć.  Na  próżno!  W   końcu,   dla   usprawiedliwienia 
niedbalstwa, oświadczono mi, że zaginęły w stanie  wojennym. 
Tak to dorabia się czasem legendy. 
Jestem ognisty i księżycowy 
Jest czerwiec 1899 roku,  dziś  rano  z  poranną  pocztą 
przyszedł   do   wiesbadeńskiego   hotelu   "Villa    Roos", 
przeadresowany z kraju, list w  wąskiej,  długiej  kopercie, 
pachnący niespodzianką. Intrygujące, kto napisał  do  Elizy, 
choć  już  z  góry  wiadome,  że  nadawca   interesuje   się 
literaturą, zna powieściowych bohaterów  sienkiewiczowskich; 
inaczej nie podpisałby się: Leon Płoszowski. 
Kim   jest   naprawdę   ów   nieznany   korespondent?... 
Interesuje się także i jej osobą,  wspomina,  że  "Czcigodna 
Pani, Wielka Autorka", z Wiesbaden ma  zamiar  udać  się  do 
Szwajcarii, że chodzi mu o  osobiste  spotkanie,  że...  Nie 
dawajmy  przedwcześnie   zbyt   wiele   swobody   wyobraźni. 
Zachwycajmy się raczej Zurychem "jak sen pięknym", popatrzmy 
na  Jungfrau  pod  wiecznymi  śniegami,  utońmy  wzrokiem  w 
szmaragdowych wodach, popłyńmy jeziorem Brienz do  wodospadu 
Giessbach. Ale na list - odpisać trzeba!  Nie  pamięta,  aby 
pod tym literackim nazwiskiem spotkała  utwory  w  Bluszczu, 
choć sam napomyka o tym, prosząc, aby zajrzała, na przykład, 
do marcowego numeru sprzed sześciu lat, gdzie znajdzie  jego 
"autocharakterystykę".  Tam  przeczyta   Pani,   że   jestem 
"ognisty jeszcze i księżycowy,  rwący  się  ku  przyszłości, 
spragniony  szczęścia,  młodzieńczym   zapałem   skrzydlaty, 
tęczowych pełen uniesień". 
"Ognisty i księżycowy" nie ujawnia na razie  prawdziwego 
nazwiska,  odkrywając  za  to  w  szczegółach  swój  zamysł, 
powzięty po  przeczytaniu  Dwóch  biegunów  i  Melancholików 
pióra pani Elizy. Propozycja była co  najmniej  zaskakująca; 
chodziło  o  literacką  spółkę:  napisanie  razem  -  jednej 
książki. 
"Leon" jest skłonny osobiście bliżej wyjaśnić plan, jest 
gotów wybrać  się  do  pisarki  do  Wiesbaden;  choć  byłoby 
cudniej - powiada - gdyby to jednak  mogła  być  Szwajcaria. 
Wierzy, że ich twórczy związek przyniesie obopólne korzyści, 
że stworzą wielkie, wspólne dzieło  i  że  będzie  to  rzecz 
"dotąd u nas ani zapewne w literaturze  powszechnej"  -  nie 
znana. 
- Ja dam - zapewnia -  "niecierpliwe  wybuchy  młodości; 
obok  walki  ognia  i  wody  -  popiół  naukowych  analiz  i 
wyciągnięty z nich piołun zwątpień. Pani  da  wytrawny  miód 
mądrego  i  ciepłego  serca   i   cichy   balsam   życiowego 
doświadczenia. Ja  zajmę  biegun  księżycowo  ognisty,  Pani 
będzie stroną pogodną, mleczną, promienną". 
Kim  był  z  zawodu  ów  pełen   egzaltacji,   pomysłowy 
młodzieniec?  Artystą,  żurnalistą,  nie  wyżytym   poetycko 
urzędnikiem? A może naukowcem, w chwilach wolnych  parającym 
się rymopisaniem a la Mickiewicz czy Słowacki: 
Ku niebu lubił spoglądać 
Myślami blady, 
Bo widząc tę między nami 
Przepaść okrutną, 
Chcę znaleźć w chmurach przelotnych 
Łez twoich ślady: 
Ja wiem, że czasem i tobie 
Musi być smutno... 
"Leon Płoszowski" już wkrótce uchyli  przyłbicę,  powie, 
że  nazywa  się  Tadeusz  Garbowski,  że   jest   filozofem, 
biologiem, zoologiem, docentem Uniwersytetu Jagiellońskiego. 
Ach, tak! Przecież Jadzia Eysymonttówna wspominała kiedyś  w 
liście do pani Elizy, że słucha wykładów pana  Garbowskiego, 
choć trudno z nich coś zrozumieć. 
Dobroć i życzliwość pani  Elizy  pozwoliły  nieopatrznie 
odpowiedzieć zachętą: "Spróbować można. Proszę opisać:  jaki 
to będzie temat, jaka treść, jaka forma?" Ale - równocześnie 
zastrzegała się - "cała możność roboty zależy od  tego,  czy 
mię to dotknie, czy  nie  dotknie,  czy  pobudzi  struny  do 
grania, czy pozostawi je niemymi". 
Nie czekała zbyt długo  na  odpowiedź;  przesłany  szkic 
czytała "po razy kilka". Stwierdziła, że  "pomysł  piękny  i 
głęboki", jest w nim  tło,  lecz  "akcja  żadna".  Poza  tym 
śmieszyć   może   ta   nakreślona   w   szkicu   postać    - 
pocieszycielki, nawrócicielki, banalnej i  naiwnej...  A  do 
tego   jeszcze   ta   forma,   te    uduchowione    dialogi, 
quasi-filozoficzne  rozprawy,  strzeliste   poematy   prozą. 
"Daleką jestem - doda nieco ironicznie - od pogody i spokoju 
[...] Więc trudno by mi było przez długość książki roztaczać 
białe i rzeźwiące skrzydła Anioła pociechy". 
Ale pan docent, literat amator, malarz  amator  i  muzyk 
amator w jednej osobie, nie rezygnował tak łatwo  z  zamiaru 
ukazania się światu w literackiej symbiozie ze znaną w kraju 
i za granicą pisarką i nie bacząc na jej wymowne słowa: "Nie 
ja jedna w Polsce pióro dzierżę", odpisał: "Nie tracę  wcale 
nadziei". I zaproponował, aby  ostateczna  odmowa  nastąpiła 
raczej po porozumieniu ustnym. 
Pojawił  się   w   Interlaken   w   bajecznej   scenerii 
szwajcarskich Alp w towarzystwie starszego pana, swego  wuja 
Jana Gryzieckiego, dziarskiego jeszcze pułkownika ułanów. 
Przybył z ogniem twórcy w oczach i słowie, i oczarował z 
miejsca panią Elizę. Chyba mocą swej wyobraźni ujrzała  jego 
urodę, ogień w oczach,  bo  w  rzeczywistości  wyglądał  jak 
zasuszony mól książkowy, w tych cwikierach na długim  nosie, 
z komicznie wykręconymi na blindzie, usztywnionymi fiksaturą 
wąsami, ze starannie wypomadowanymi włosami, z  chudą  szyją 
ujętą w wykrochmalony, wysoki kołnierzyk.  I  to  spojrzenie 
wypłowiałe, beznamiętne, ten uścisk miękkich dłoni,  małych, 
niemal kobiecych... 
Rozpoczyna się długi, nie tylko korespondencyjny dialog. 
Stopniowo  zacierają  się  granice  między  panią  Elizą   a 
bohaterką wspólnej  powieści  -  Seweryną,  ustami  Tadeusza 
Rodowskiego  z  kart  Ad   astra   wypowiada   swe   kwestie 
różnorakiej natury sam Garbowski.  "Samotnica  z  Grodna"  i 
krakowski  pan  docent,   w   szatach   swoich   literackich 
bohaterów, pod ich imionami, mówią do siebie,  nie  zgadzają 
się ze sobą, starają się wpływać na siebie... Podobnie jak w 
życiu, jak w licznie wymienianych listach. A wszystko  to  w 
lekkiej "romansowej" mgiełce, gotowej  pierzchnąć  w  każdej 
chwili  w  obawie,  aby  gęstniejąc,  nie  zatarła  realnych 
kształtów  postaci  i  wydarzeń.  Ale  nie  byłaby  Eliza  - 
Seweryna panią Orzeszkową o  wrażliwym,  spragnionym  ciepła 
sercu,  gdyby  -  odczuwając  nawet  dotkliwe  ukłucia  tych 
wszystkich  "szpilek,   sztylecików,   kolców"   ze   strony 
Garbowskiego,   trudnego   i   neurastenicznie    nierównego 
człowieka - nie wołała  z  uniesieniem:  "Pan  wplótł  w  me 
życie, w mroki codzienne - promień [...] Jestem komuś na coś 
potrzebna", gdyby  nie  próbowała  złudnie  tłumaczyć  sobie 
pewnych cierpkich słów literackiego wspólnika  zazdrością  o 
nią, nie tłumaczyła się, że to  wysyłanie,  dzień  po  dniu, 
pocztowych kart to nie obłęd; "po  prostu  one  są  ptakami, 
które wysyłam, pragnąc, aby Panu o mojej ojczyźnie i o  mnie 
śpiewały". I nie marzyłaby, że, gdy ukończy Ad  astra,  może 
jeszcze  coś  "dwoma  głosami  naszymi  wyśpiewamy".  I  nie 
przyjmowałaby w pokorze serca złośliwych  uwag  Garbowskiego 
co do swoich partii owej wspólnej  powieści:  "Nie  ma  Pani 
pojęcia o zoologii, myląc żyjątka z  rządu  korzenionóżek  z 
promienicami, a nektarniki z radiolariami... A te Pani błędy 
ortograficzne! Po prostu zgroza..." 
Jakżeż   musiał   czuć   się   usatysfakcjonowany,   gdy 
porównywał jej pierwsze, dość ostrożne, nie obiecujące wiele 
listy pełne obiekcji co do pisania wspólnego  dzieła,  z  tą 
korespondencją, która zaczęła przychodzić po ich spotkaniu w 
Szwajcarii. 
Gdy  ujrzała  go  tam  pierwszy  raz  i  gdy   usłyszała 
stłumiony wzruszeniem głos: - Jakże  jestem  szczęśliwy,  że 
mogę poznać  osobiście  czcigodną  panią,  chlubę  polskiego 
narodu (mówiąc to, pochylił się z szacunkiem do jej  rąk)  - 
uczuła, jak serce zaczyna bić przyspieszonym  rytmem.  Jakże 
nadrabiała potem wesołością  widząc,  jak  w  jej  obecności 
młodziutka córka rosyjskiego  gubernatora,  Nadieżda  Essen, 
mieszkająca  w  tym  samym   hotelu,   kokietowała   młodego 
filozofa, porywając go codziennie na górskie wycieczki. 
Starała się tę całą historię z  Nadieżdą  bagatelizować, 
pytając  żartobliwie:  "Czy  nie   opuściła   Pana   jeszcze 
<<Nadzieja>>...  Proszę  wynaleźć  imię  dla  dzieweczki  do 
planowanej  przeze  mnie  noweli,  ale  pod  warunkiem,  aby 
naturalnie  -  nie  była  to  Nadzieja".  Czyżby  niepoważna 
zazdrość  w  tak  poważnym  wieku?...  -   zastanawiał   się 
Garbowski, radośnie podekscytowany. 
To znacznie ułatwi  całą  sprawę  literackiej  spółki  - 
myślał z  zadowoleniem.  -  Koniec  z  pokornymi,  wylewnymi 
podziękowaniami, z umniejszaniem siebie! Teraz może pozwolić 
sobie na krytyczne uwagi i na  przyjmowanie  z  obojętnością 
zachwytów pisarki: "Ma Pan talent pisarski, wielki i rzadki. 
Trudność w wydaniu książkowym Ad astra  pochodzi  z  nowości 
formy i powagi treści..." Teraz nie potrzebuje,  tak  jak  w 
jednym  z  pierwszych  listów,  uciekać  się  do   apostrof: 
Przezacna Pani, Wielka Pisarko, Czcigodna Autorko...  Czekam 
wyroku  z  drżeniem  serca...   Śmiem   uniżenie   prosić... 
Zbytecznym też staje się trud tworzenia wierszy dla niej - o 
sobie, w rodzaju: 
[...] na drogę mojego żywota 
spłynęła w poprzek rzeka marzeń złota 
I mnie raz duchy za tęczową szarfę 
Przyniosły w nocy zapaloną harfę, 
Melodią na mnie westchnęły ognistą 
I uczyniły błękitnym lutnistą... 
Swoją drogą dziwne stwory są te kobiety -  medytował.  - 
Wiek nie odgrywa tu specjalnie ważnej roli.  Wystarczy,  aby 
rzucić od niechcenia: "Pani stała się potrzebną mej  duszy", 
aby natychmiast przyszedł odzew w postaci  pocztowej  kartki 
ozdobionej malunkiem lilii i wymowną czerwienią serca:  "Czy 
podobna? [...] Za tę kroplę słodyczy i  ciepła  -dziękuję  i 
myślą - dłoń w dłoni Pana składając, mówię: to dobrze!" 
Nawet nie rozumiejąc pewnych ścisłych  naukowych  pojęć, 
pani Eliza zauroczona "błękitnym lutnistą",  podejmuje  trud 
zrozumienia tych jego wszystkich  filozoficznych  wywodów  o 
relatywistycznym traktowaniu czasu jako  czwartego  wymiaru, 
zagłębia się w  drukowane  na  ten  temat  rozprawy,  by  po 
pożegnaniu  go  na  "banhofie"  aluzyjnie  zapytać  potem  w 
liście: "Czy też spotkamy się jeszcze  z  Panem  w  wymiarze 
trzecim,  albo  może  X  kreatoryczne  w  czwartym   dopiero 
zobaczyć się nam pozwoli? Zapytanie to  wzniosło  się  [...] 
Taką mgłą smutną..." 
Gdyby zechciał zapalić - roi sobie pani Eliza - "ognisko 
ciepłego i radosnego światła", niekoniecznie dla mnie tylko. 
I znów przychodzi jej do głowy  pomysł,  podobny  temu,  gdy 
planowała  ożenek  pana  Franciszka  Godlewskiego  z  Jadzią 
Eysymonttówną. 
Należy wyswatać -  postanawia  -  Tadeusza  Garbowskiego 
(alias Leona Płoszowskiego oraz Juliusza Romskiego, bo i pod 
takim ukrywał się  pseudonimem)  z  piękną,  młodziutką,  bo 
zaledwie dwudziestoletnią  warszawską  literatką  -  Zuzanną 
Krausharówną  (późniejszą  Zuzanną   Rabską).   To   stworzy 
możliwość przebywania w rodzinnej atmosferze, rozmów  z  tym 
niezwykłym, choć czasami sprawiającym  jej  tyle  przykrości 
cierpkimi uwagami człowiekiem o "młodzieńczej dumie uczonego 
i  poety".  Skończy   się   wtedy   narażanie   ambicji   na 
upokorzenia, gdy na  pytanie:  "Czy  mię  Pan  jeszcze  lubi 
trochę, czy jeszcze  wspomina  mię  niekiedy?",  otrzymywała 
odpowiedź suchą i zniecierpliwioną: "Ciepłego słowa nie  mam 
dla Pani skąd wziąć". 
Misternie  tkana  wspólnie  z  Ludwikiem   Meyetem   nić 
miłosnej   intrygi   nie   zdoła    omotać    "przeciekawego 
metafizyka",  docenta   Garbowskiego   z   Krakowa.   Pannie 
Zuzannie,  ozdobie  warszawskich  literackich  salonów,  nie 
danym będzie wypełnić do końca roli  Henryki  z  książki  Ad 
astra. Trzeba  więc  znów  niefortunnej  swatce  zstąpić  na 
ziemię, nie patrzeć tylko w gwiazdy,  i  stać  się  patronką 
innej młodej pary, połączonej wzajemną skłonnością  serc,  a 
nie przemyślaną intrygą obcej osoby. 
Narzeczony Jadzi - brat terrorysty 
Jaki okaże się przy bliższym poznaniu wybrany  Jadzi?... 
Bo to  ona,  panna  Eysymonttówna  przyjechała  niedawno  do 
Grodna, odwiedziła razem z narzeczonym - Ryszardem  Kunickim 
- panią Elizę. Ten ciemnowłosy, o  regularnych  szlachetnych 
rysach twarzy młodzieniec spodobał się pisarce. Ileż  w  nim 
ciepła i czułości dla Jadzi! Jakiż ma ujmujący uśmiech,  ile 
w nim delikatności... Dziewczyna po niedawnej stracie  matki 
potrzebuje teraz  więcej  niż  przedtem  serdecznych  uczuć. 
Kunicki, poważny, spokojny, dojrzały człowiek, budzi  ufność 
i zdaje się gwarantować szczęście  małżeńskie.  Pani  Eliza, 
która po śmierci pani Zofii Eysymonttowej  bardziej  jeszcze 
niż przedtem czuje się odpowiedzialna za Jadwigę, wierzy, że 
dziewczyna, dziecinna i jeszcze, nie wdrożona  do  poważnych 
obowiązków, czasem nawet zbyt lekkomyślna, znajdzie  w  panu 
Ryszardzie prawdziwego przyjaciela i mocne oparcie. Nie ma w 
tym   młodym   człowieku   nic   z   pretensjonalności,    z 
zarozumialstwa, z samochwalstwa, choć  mimo  tych  niespełna 
jeszcze 26 lat  życia  prezentuje  sobą  już  niemało.  Jest 
doktorem   medycyny,   studia    ukończył    z    najwyższym 
odznaczeniem. 
Gdy Jadwiga biegała po mieście, odwiedzała przyjaciółki, 
sklepy z białymi tiulami, ślubnymi pantofelkami  i  lśniącym 
adamaszkiem, gdy spędzała długie godziny  u  swoich  sióstr, 
mieszkających w okolicy Grodna, Ryszard  oczekiwał  na  nią, 
wcale się nie nudząc,  u  pani  Elizy.  Herbata  z  domowymi 
konfiturami w salonie w "kąciku  pod  baranami"  -rozmowy  z 
pisarką... 
Ciekawe były te rozmowy! Gawędzili nie tylko o Jadwidze, 
o wspólnych znajomych w Krakowie, o bieżących sprawach,  ale 
i o, nie tak znów dalekiej, przeszłości.  Jednym  z  ważkich 
tematów był 63 rok i młodzież powstańcza. Teraz,  ci  piękni 
wtedy i romantyczni, posiwiali,  rozczarowani  tkwili  wciąż 
jeszcze sercem w  swoich  dawnych  zrywach.  Wiekiem,  jeśli 
żyli, czy to w kraju, czy na wygnaniu, byli na ogół  niedużo 
starsi od pani Elizy, więc i ich poglądy na sprawy narodu  i 
społeczeństwa   zbytnio   się   nie   różniły.    Odrębności 
występowały  dopiero,   gdy   spotykali   się   z   młodszym 
pokoleniem. Odczuła to w rozmowach z narzeczonym  Jadwigi  i 
Orzeszkowa,  ale  ich  dialogi  nie  miały  w  sobie  nic  z 
zacietrzewienia. 
- Znam już pana z entuzjastycznych listów Jadzi -pisarka 
uśmiechnęła się życzliwie do doktora - wiem też co  nieco  o 
pańskiej  działalności  w  "Zjednoczeniu   kształcącej   się 
młodzieży postępowej", w "Ruchu"; Dziunia  całkiem  podziela 
poglądy  pana.  Czy  nie  uważa  pan  jednak,  że  te  wasze 
pragnienia radykalnej  przebudowy  świata  starych  wartości 
mogą napawać pewnym niepokojem?... Proszę nie posądzać  mnie 
o wstecznictwo, myślę tylko, że naprawianie wszelakiego  zła 
winno odbywać się "przez  trud  cierpliwy,  przez  długie  i 
trudne szlachetnienie świata", że  obolałości,  nierówności, 
"przeżytki i krzywdy społeczne należy reformować  stopniowo, 
a nie zasypywać ich pod gruzami współczesnego ustroju". 
Doktor słuchał w milczeniu i pani Elizie trudno było  na 
razie  wywnioskować,  jak  ocenia  jej  zastrzeżenia,   więc 
ciągnęła dalej: 
- Głęboko przeżywam te sprawy zniwelowania  nierówności. 
Już przed kilkunastu laty,  słysząc  o  krakowskim  procesie 
proletariatczyków, o galicyjskich procesach, prosiłam  Jeża, 
aby zrelacjonował mi to wszystko szczegółowo. Otrzymawszy od 
niego cały  opis  procesu,  streszczenie  słów  Waryńskiego, 
pomyślałam: rewolucjoniści są ideowi, ale działają z różnych 
zresztą pobudek złymi metodami, głosząc,  że  terrorystyczne 
akcje, to tylko konieczność ulegania prawom historii. 
Wpadka Hrabiego 
"Na przewrót, do którego  dążymy  -  mówił  wtedy  przed 
sądem  zubożały  szlachcic  o   konspiracyjnym   pseudonimie 
<<Hrabia>> - patrzymy jak na rezultat rozwoju historycznego. 
I staramy się, aby nie zastał nas  nie  przygotowanych".  To 
przygotowanie to nie tylko ulotki, manifesty, odezwy  odbite 
"w drukarni partyi Proletaryat" czcionkami  dostarczonymi  z 
Genewy, Paryża, Moskwy, Petersburga, Odessy... 
"Proletariat" był ściśle  związany  z  rosyjską  Narodną 
Wolą, hołdując terroryzmowi.  Marks  pisał,  że  "terroryści 
stawiają na jedną kartę własne głowy". Chcą stworzyć w końcu 
"królestwo        anarchistyczno-komunistyczno-ateistyczne", 
skracając  oczekiwanie  na   przyjście   owego   "królestwa" 
gwałtownymi akcjami. A do wykonania zadań potrzebne są bomby 
w  formie  niewielkich  skrzynek,  przy  otwieraniu  których 
następuje wybuch, lub śmiercionośne "pomarańcze",  mikstury, 
które mogą, domieszane do  wódki,  przenieść  delikwenta  na 
drugi świat. Projektodawcy  prześcigają  się  w  szaleńczych 
pomysłach,  wspomagani  przez   rosyjskich   terrorystów   z 
Sergiuszem Degajewem  na  czele.  Ten  szaleńczo  odważny  i 
niesłychanie sprytny rewolucjonista z Petersburga zbiera już 
pieniądze  na  uruchomienie   drukarni   Narodnej   Woli   w 
Warszawie. Przywódca petersburskiej organizacji przysyła już 
tu swoich ludzi, buduje w wyobraźni zwycięskie  barykady,  a 
na ich szczyt winduje "Hrabiego" i "Czarnego".  -  Wspaniały 
jest ten Sergiusz Piotrowicz Degajew - zachwyca się "Czarny" 
- Kunicki - rozgorączkowany obrazami niedalekiej walki, a po 
niej  -  życiem  "w  królestwie  szczęśliwości,  równości  i 
dobrobytu"! 
Jak doszło do  tego,  że  przez  jedno  głupstwo,  jeden 
moment  nieuwagi  wielka   rola   wodza   "Proletariatu"   - 
Waryńskiego, życie  pełne  iskrzeń,  zamieniły  się  w  rolę 
więźnia i  powolną  śmierć  w  ciemnych,  wilgotnych  murach 
twierdzy Szlisselburga?...                  
Rzecz  wydarzyła  się  w  Warszawie,  niedaleko   Ogrodu 
Saskiego. Wyobraźmy sobie ulicę  Rymarską,  tuż  obok  placu 
Bankowego, pełną sklepików, hałaśliwych handlarzy z  workami 
zarzuconymi na ramię. Jest 28 września 1883 roku. 
Tam o godzinie trzeciej po południu mieli  spotkać  się: 
młoda, ładna kobieta  i  nieco  starszy  od  niej  elegancki 
mężczyzna  o  wytwornym  sposobie  bycia.  Był   to   Ludwik 
Waryński. 
Zanim pojawił się w  tej  okolicy,  poszedł  jeszcze  na 
ulicę Waliców,  do  tajnej  drukarni,  gdzie  akurat  odbito 
ulotki z hymnem rewolucyjnym: Warszawianką. 
Naprzód, Warszawo! 
Na walkę krwawą, 
Świętą, a prawą -
Marsz, marsz, Warszawo! 
-  refren  ten  przedzielał  kilkakrotnie   dwuzwrotkowe 
części, pisane przed trzema laty przez Wacława Święcickiego, 
więźnia w celi nr 51 X Pawilonu Cytadeli: 
Dziś, gdy roboczy lud ginie z głodu, 
Zbrodnią w rozkoszy tonąć jak w błocie 
I hańba temu, kto z nas za młodu 
Lęka się stanąć dziś na szafocie! 
Nikt za ideę nie ginIe marnie, 
Z czasem zwycięży Chrystus Judasza!                                             
Niech święty ogień młodość ogarnIe, 
Choć wielu padnie - lecz przyszłość nasza! 
Jeszcze   ciepłe   arkusze,   jeszcze   farba    pachnie 
przenikliwie i brudzi  dłonie;  Ludwik  wziął  kilkadziesiąt 
egzemplarzy, związał w płaski  pakunek  i  ruszył  w  stronę 
ulicy  Rymarskiej.  Przechodząc   koło   witrynowej   szybki 
sklepiku Lejzora - Butlefa? Butlowa?  -  "Tu  się  sprzedaje 
tytoń i pocztowe marki" - przypomniał sobie, że  w  kieszeni 
obok kartek  z  artykułem  Będzie  wojna,  przeznaczonym  do 
jednego  z  numerów  Proletariatu,  obok  ulotek  o  zdrajcy 
Rodziewiczu i o rewizji  w  knajpie  Bujnika,  obok  korekty 
odezwy napisanej przez Stacha Kunickiego, ma  list  do  Anny 
Lefrancais, żony  komunarda,  udzielającej  swego  adresu  w 
Paryżu na kontaktową skrzynkę, który należy jak  najszybciej 
wysłać - Ale koperta nie miała znaczka,  trzeba  więc  wpaść 
jeszcze do sklepiku,  a  potem  wrzucić  list  do  pocztowej 
skrzynki. 
Dzwonek  zawieszony  nad  drzwiami  "interesu"   Butlefa 
zadźwięczał krótko,  jękliwie,  a  właściciel  z  przymilnym 
uśmiechem  powitał  pytaniem:  -   Szanowny   pan   dziedzic 
życzy?... 
"Hrabia" położył paczkę  na  lepkiej  ladzie,  wyciągnął 
portmonetkę,  przykleił  znaczek.  Spojrzawszy  na  zegarek, 
stwierdził, że zostało mu  już  niewiele  czasu  do  godziny 
piętnastej, wybiegł więc w pośpiechu ze sklepu, wrzucając po 
drodze list. 
Ach, co za gapiostwo! - zapomniał wziąć z lady paczkę  z 
Warszawianką. Trwało to  może  minutę,  może  dwie,  i  może 
Lejzor Butlef nie byłby tak ciekawy i nie otwierając paczki, 
oddałby ją nieznajomemu, tak spieszącemu się mężczyźnie. Ale 
na całe nieszczęście przyszedł akurat do niego w  odwiedziny 
niejaki Wald z sąsiedniego domu, w którym "trzymał" zyskowny 
burdelik.  I  właśnie  ten  Wald  napierał,  aby  koniecznie 
otworzyć paczkę i zobaczyć, co tam w niej jest. -Kto wie, co 
za skarb się w niej kryje!  Może  ruble,  może  złoto?...  - 
zachęcał. Rozpętali tedy sznurek, ale zamiast złota i  rubli 
ujrzeli niezwyczajny  druk  na  bardzo  zwyczajnym  papierze 
zatytułowany  Warszawianka;  pod  tym  słowem   w   nawiasie 
widniała informacja, że jest to odbitka z "Proletaryatu". 
Lup to nie lada! - pomyśleli równocześnie i w tym  samym 
momencie  zadźwięczał  znów  dzwonek;  Ludwik  jednym  susem 
znalazł  się  przy  ladzie.  Oddali  mu  grzecznie   paczkę, 
sumitując się, że szukali w niej adresu, pod  który  mogliby 
odesłać czy zanieść zgubę. - Szanowny pan dziedzic przyszedł 
na szczęście sam i to tak prędko.  A  jeśli  takie  życzenie 
szanownego pana dziedzica, to nic nam  nie  jest  winien  za 
naszą grzeczność, nawet o tym nie ma co mówić... 
"Hrabia"  nie  zastanawiając  się  nad  przymówką,   nie 
słuchając wyjaśnień, oddalił się  szybkim  krokiem,  aby  za 
chwilę znaleźć się w cukierni pana Kwiecińskiego. 
Warwara czekała już na niego w rogu przy małym  stoliku, 
popijając  herbatę  "na  prykusku".  Na   widok   "Hrabiego" 
uśmiechnęła się i odsunęła nieco fotelik, aby mógł swobodnie 
przejść. Nieco zdyszany opadł z ulgą na krzesło. 
W tym czasie Wald nie  próżnował,  truchtem  pobiegł  po 
swojego zaufanego, dobrego do każdych  interesów  kompana  o 
nazwisku Sofa. Sofa był z  zawodu  czapnikiem  i  oficjalnie 
prowadził czapniczy interes, ale zdarzało się,  że  potrafił 
też, jak było  trzeba,  za  mile  brzęczące  pieniądze  szyć 
ludziom niezłe buty. Teraz nadarzyła się  okazja  zarobienia 
kilku rubelków, i  to  bez  dużego  nakładu  pracy.  A  więc 
-szybko pocwałować ulicą, błyskawicznie  odnaleźć  starszego 
rewirowego Żwawczuka,  donieść  mu,  że  w  cukierni  siedzi 
bardzo niebezpieczny  człowiek,  iść  tam  z  panem  władzą, 
przekazując z kolei sztafetę oczekującemu w pobliżu Waldowi! 
Sam stanie na wszelki wypadek na straży tuż  przed  drzwiami 
cukierni.                                             
Zamieszanie u wejścia i szybki  podniecony  głos:  -  To 
ten, to ten, co siedzi z kobietą,  tam  w  rogu,  to  ten  w 
brązowym ubraniu! - kazały Waryńskiemu nagle odwrócić głowę. 
Ujrzał kierującego się wolno  w  jego  stronę  policjanta  i 
skaczącego przy nim jak na sprężynce człowieczka. Poznał go. 
To jeden z tych dwóch,  który  oddał  mu,  tam  w  sklepiku, 
paczkę. Zrozumiał.  Pierwszą  myślą,  która  jak  błyskawica 
przeszyła  mózg,  było:  -  Uchronić  Warwarę,  ułatwić  jej 
ucieczkę! 
Zerwał się gwałtownie z krzesła, wyskoczył zza  stolika, 
wybiegł im naprzeciw, jednym  uderzeniem  ręki  przewracając 
Walda. Zaczął szamotać się z rewirowym, próbując przygiąć go 
do ziemi. Nieliczni jeszcze o tej porze  goście  z  krzykiem 
tłoczyli się  przy  wejściu.  Wald,  skulony,  podpełznął  w 
stronę   drzwi,   czujnie   mimo   przestrachu    obserwując 
szamotaninę i gwałtowne ruchy człowieka w  brązowym  palcie. 
Przez  ten  czas  dziewczyna,  klucząc   między   stolikami, 
wybiegła na ulicę, by potem już  w  parku,  nie  zwracającym 
uwagi, wolnym krokiem,  zmieszać  się  z  obojętnym  tłumem. 
Serce waliło mocno w piersi, kotłowała się wzburzona myśl: - 
Co z "Hrabią?"... Co dzieje się teraz w cukierni? Czy  udało 
mu się uciec?... 
Rewirowy Żwawczuk leżał już powalony na podłodze  i  gdy 
zdawało się, że szybko nie uda  mu  się  stanąć  na  nogi  i 
Ludwik zdoła uciec,  odpychając  jeszcze  jednym  uderzeniem 
ręki  czyhającego  Walda,  rewirowy  uchwycił   nagle   poły 
płaszcza "Hrabiego" i  trzymając  je  z  całych  sił  w  obu 
rękach, pozwolił wlec się po deskach  podłogi,  przewracając 
po drodze krzesła. 
No, teraz już mi ptaszek nie umknie - pomyślał,  lecz  w 
tej  samej  chwili  poczuł,  że  palto  opada  na   podłogę, 
przykrywając go całego. Zanim  się  wygrzebał  spod  fałdów, 
zanim nałożył zrzuconą czapkę ze sztywnym daszkiem, Waryński 
jednym  susem  znalazł  się  przy  drzwiach,  wyrywając  się 
zatrzymującemu go z całą siłą Waldowi. 
Tak relacjonował to w cyrkule  Wald,  przyszedłszy  tam, 
aby upomnieć się, razem z Sofą, o nagrodę za pomoc  i  trudy 
przy ujęciu niebezpiecznego terrorysty: - Zrzucił  z  siebie 
paltot, aby uciekać, gdyż rewirowy Żwawczuk  chwycił  go  za 
takowy, wtedy ja złapałem go za  rękę,  a  gdy  się  wyrwał, 
goniłem  go  razem  ze  stójkowymi  i   krzyczałem   głośno: 
"Złodziej, złodziej". 
...Podjęli   to   wołanie   policjanci    i    niektórzy 
przechodnie;  biegli  aż  do   ulicy   Senatorskiej,   gdzie 
pochwycono "Hrabiego" i doprowadzono do Zarządu Żandarmerii; 
niektórzy podawali, że był  to  cyrkuł  policyjny  dzielnicy 
Powązki. Tam został rozpoznany  i  podał  prawdziwe  imię  i 
nazwisko.                       
- Wielka to zdobycz,  panowie!  Przeszło  pięć  lat  nie 
można  było  go  upolować  -   cieszył   się,   powiadomiony 
natychmiast,  generał  Kutaisow,  klepiąc  z   uznaniem   po 
ramieniu naczelnika z Zarządu Żandarmerii i  funkcjonariuszy 
Departamentu Policji. - Ładna robota! 
Nagroda musi być odpowiednio duża - przemyśliwał Wald. - 
Pójdę i zażądam 100 rubli dla mnie, 50 dla  Sofy  i  25  dla 
Butlefa. Co prawda nie natrudził się on tak jak my, nie brał 
udziału w pogoni, ale powiedział o tym  znaczku  kupionym  u 
niego i wskazał skrzynkę pocztową, do której  ów  awanturnik 
wrzucił gruby list; więc i jemu też się coś należy.  Podobno 
w tym liście znaleziono jakieś dwie odezwy do robotników, po 
polsku i niemiecku.                       
- Niewdzięczna władza, po co  się  było  tak  trudzić  i 
narażać - lamentowali potem dwaj  "przedsiębiorcy"  z  ulicy 
Rymarskiej; kazano im  bowiem  iść  precz,  wysupławszy  dla 
Walda jedynie 15 rubli, a Sofie nie dając ani kopiejki, choć 
ów jeszcze przy wyjściu głośno biadał, że  w  czasie  pogoni 
jakiś przechodzień specjalnie podstawił mu  nogę,  uderzając 
go przy tym boleśnie po ramieniu.                    
W   październikowym,   trzecim   numerze   Proletariatu, 
nawiązując do ucieczki "Hrabiego", który kluczył  wśród  nie 
zorientowanych przechodniów, wznoszących okrzyki: "Złodziej, 
złodziej!"  i   wskazujących   go   palcem,   przestrzegano: 
"Zwracamy  uwagę  publiczności,  aby  była  oględniejsza   w 
dawaniu pomocy policji, gdyż ta nie mogąc wyśledzić  naszych 
mieszkań, aresztuje nas po ulicach i alarmuje fałszywie". 
Zabrakło więc przywódcy, a wkrótce i za  innymi  zaczęły 
zamykać  się  bramy  Cytadeli   -   Jentysówna   "Janeczka", 
Mieczysław   Mańkowski   "Mieczyk",   Płoski    "Blondynek", 
Puchewicz, a także, starszy już człowiek,  cieśla  Konstanty 
Podbielski  i  młody  krawiec  Daniiowicz,  i  wielu,  wielu 
innych.                                                 
Teraz Stanisław Kunicki obejmie  po  nim  przywództwo  i 
zacznie działać  jak  w  gorączce,  powtarzać  hasła,  które 
jeszcze jako niedoświadczony  młodzieniaszek  petersburskiej 
uczelni  słyszał  z  ust  Rosjanina  -  Degajewa,  a   więc: 
nieodzowność spisków, terror! I agitacja, uświadamianie ludu 
roboczego... Przede wszystkim - uświadamiać,  ukazywać  inne 
perspektywy życia. - Chłopi, niestety - boleje Kunicki - nie 
rozumieją  jeszcze   życiowej   szansy,   oferowanej   przez 
"Proletariat". Ostatnio, gdy rozdawał z towarzyszami odezwy, 
ukradkiem, na procesjach Bożego Ciała, gdzie  było  wyraźnie 
zadeklarowane, że "rozda się ziemię tym, którym się  należy, 
bo na niej orzą", poszczuli agitatorów złymi  psami.  Lepszy 
odzew   znajdują   propagandowe   hasła    w    podmiejskich 
piwiarniach, tanich szynkach wśród  niektórych  warszawskich 
robotników, o młodym jeszcze robotniczym rodowodzie,  bowiem 
niektórzy byli synami  wyzutych  z  majątków  po  1863  roku 
szlachciców i przeżyli już niejedno upokorzenie; źle ubrani, 
o rękach pobrudzonych węglowym pyłem, przezywani smoluchami. 
Stróż przy budce w Saskim Ogrodzie odpędzał  ich  od  bramy. 
Dla wielu wybór pracy w fabryce był świadomy, woleli  bowiem 
konkretną  robotę  niż   wegetowanie   w   żalach,   fumach, 
zgorzknieniu, w dukwieniu w kantorkach nad papierkami. 
Wyznawcy terroryzmu, ci z Rosji i w kraju, mogli  liczyć 
u niektórych na  poparcie.  Szukali  nowej  szansy  na  inne 
życie. Szukali autorytetu. Taki na przykład Agaton Zagórski, 
przyjaciel Aleksandra Zawadzkiego, z którym przemycał  przez 
prusko-rosyjską granicę nielegalne broszury, za  swego  boga 
uznał  Stanisława  Kunickiego.  -  Zrobię  wszystko,  co  mi 
każesz. - Błyskając sygnetem, nie z herbem,  lecz  z  wyrytą 
trupią  czaszką,  zapewniał  chrapliwym  szeptem:  -  Każesz 
przebić sztyletem - przebiję, każesz rzucić bombę  -  rzucę, 
każesz otruć - otruję... 
Przemiana?... 
Gdy rozmowa  zeszła  na  terrorystów,  na  tamte  sprawy 
sprzed kilkunastu lat, Eliza Orzeszkowa  ucieszyła  się,  że 
kandydat na męża Jadzi przytakiwał, że nie można  akceptować 
w żadnym wypadku tej - pożal  się,  wielki  Boże  -filozofii 
terroryzmu stosującego gwałt. 
- Często giną ludzie - mówiła - na ogół  nie  ci  główni 
inspiratorzy, którzy żyją sobie potem bezpiecznie gdzieś  za 
granicą. Pamiętam taką historię; główny inspirator i zabójca 
do dziś buja sobie gdzieś w świecie, do dziś nie wykryty. 
Zdarzyło się to w roku dla mnie, ze względów osobistych, 
dość pamiętnym, bo w 1883. Byliśmy wtedy z  panem  Nahorskim 
na wakacjach. Stanisław, choć  raczej  nie  interesował  się 
zbytnio polityką, z wypiekami  na  twarzy  relacjonował  mi, 
czytając   rosyjskie   także   gazety,   szczegóły   pewnego 
zabójstwa,  krwawego  czynu  dokonanego  przez  terrorystów. 
Kierował wszystkim ów tajemniczy Rosjanin...  zaraz,  zaraz, 
jak się nazywał?... - próbowała sobie przypomnieć. 
- Degajew - Ryszard  Kunicki  prawie  że  wykrzyknął  to 
nazwisko i niespokojnie poruszył się na krześle. -  On  miał 
ogromny, wręcz hipnotyczny  wpływ  na  polską  młodzież.  Po 
wykonaniu tego zabójstwa, na osobie  rosyjskiego  pułkownika 
Sudiejkina, on - Sergiusz Degajew rzeczywiście wymknął się z 
pogoni,  gdy  Stasza,  to  jest  Stanisław  Kunicki,  został 
powieszony na stoku  warszawskiej  Cytadeli...  Przedtem  na 
rozprawie z uwielbieniem mówił o swoim "bogu"  -  Siergieju, 
że  sądzi tak,  jak  on,  że  każdy  uczciwy  człowiek  musi 
zabijać dla dobra sprawy. A  słysząc  oskarżycielskie  mowy, 
nie  czekał,  aż  weźmie  go  w  obronę  adwokat   Anc   czy 
Nowodworski,  lecz  sam  protestował   przeciw   szkalowaniu 
terroryzmu.  -  "Oto  przedstawiani  jesteśmy  jako   ludzie 
łaknący krwi, przekonania uznaje się za szkodliwe,  postępki 
za  zbrodnie.  To  nie  zbrodnie,  to  spełnienie   świętego 
obowiązku. Nacisk konieczności zmusił  nas  wejść  na  drogę 
terroryzmu... To wy,  samodzierżawcy..."  -  Podniósł  głos, 
zawiesił go na moment.  Gwałtownie  przerwał  przewodniczący 
początek atakującej apostrofy, lecz Stasza przekrzyknął jego 
protest: -  "Nie  zapominajcie,  sędziowie  -zwrócił  się  w 
stronę ławy - że jest  to  w  dosłownym,  a  nie  przenośnym 
znaczeniu tego słowa, moje  słowo  ostatnie..."Tak  mówił  i 
taki ostatni obraz, i takie ostatnie słowa Staszy  przekazał 
mi ojciec, uczestniczący w rozprawie. 
-  Stasza?  -  zdziwiła  się  pani  Eliza  zarówno   tym 
familiarnym zdrobnieniem imienia,  jak  i  przejętym  głosem 
opowiadającego. - Skąd też ojciec narzeczonego Jadzi na owym 
procesie?.. 
- Stasza to był mój rodzony brat... - wyszeptał Ryszard. 
Cofnijmy czas i przenieśmy  się  do  Petersburga,  gdzie 
Stasza studiuje inżynierię i gdzie zły duch, starszy  kolega 
z Wydziału - Siergiej Degajew, o ponurych oczach  osadzonych 
głęboko  pod  krzaczastymi  brwiami,  obrazowo   przedstawia 
inteligentnemu  Polakowi,  jak  wspólnymi   terrorystycznymi 
działaniami  można   unicestwić   wszystko,   co   zacofane, 
zatęchłe, zrobaczywiałe, i zaprowadzić nowy ład. 
Rzucając raz po raz w stronę przybysza z Warszawy uważne 
spojrzenia i łowiąc z  radością  pełen  entuzjazmu  i  ognia 
wyraz  jego  twarzy,  Siergiej  uwodzicielsko  kreślił  idee 
rosyjskiej  Narodnej  Woli.   W   końcu   przekonał   Staszę 
całkowicie, że jego misją jest przeszczepianie tych myśli  i 
terrorystycznych działań na polską ziemię. 
- Jak to uczynić? - pytał rozgorączkowany Stasza. 
- Masz rodziców w Warszawie -  odpowiedział  Sierioża  - 
jedź tam zaraz, udawaj, że ściga cię tęsknota za  domem,  za 
rodzeństwem. I działaj! Tam wiedzą już o  tobie  towarzysze. 
Oczekuje cię  "Hrabia",  chce  rozmawiać  z  tobą  Puchewicz 
-przywódca  "Solidarności",  ale  on  w  przeciwieństwie  do 
"Hrabiego" jest zbyt ostrożny, boi  się  dynamitem  rozwalać 
wyorderowanych mierżawców. On zapewne  nigdy  nie  zgodziłby 
się zgładzić kulą, bombą czy trucizną  takiego  na  przykład 
szubrawca jak tropiący rewolucjonistów pułkownik żandarmerii 
Grigorij Sudiejkin. 
...Kunicki w Warszawie żyje jak w gorączce, w  walizkach 
nosi czcionki, drukuje odezwy Partii  Socjalno-Rewolucyjnej, 
w pakunkach dźwiga "pomarańcze". Degajew tymczasem w Odessie 
w konspiracyjnym  lokalu  zaciera  ręce:  -  No,  udało  się 
dowieźć  ten  wielopudowy  bagaż  z  czcionkami!  Można  już 
uruchomić drukarnię. - Tuż przed świętami Bożego  Narodzenia 
1882 roku czteroosobowa "załoga" drukarzy razem z  Degajewem 
i Antonim Spadonim została nakryta w czasie pracy. Zakuci  w 
kajdanki, znaleźli się w więzieniu.                                          
Siergiej siedzi już od  miesiąca,  w  pojedynczej  celi, 
posępny, wściekły.  Ostatnio  zdołał,  wystukując  w  ścianę 
litery alfabetu, przekazać Spadoniemu zamysł swej  ucieczki, 
gdy będą go  wieźć  do  kijowskiego  więzienia:  "jedyna  to 
szansa, rozumiesz, jedyna moja szansa". 
Wszystko potoczyło się potem jak w  sensacyjnym  filmie: 
otwiera się brama więzienna, na ulicę wytacza się bryka.  Na 
tylnym siedzeniu -  trzy  osoby;  jedna  -  ta  pośrodku,  w 
narzuconym  na  ramiona  cywilnym  płaszczu  -  to  Degajew, 
konwojowany na dworzec przez dwóch uzbrojonych żandarmów. 
Prószy śnieg,  parskają  konie.  Nagle  więzień  odpycha 
gwałtownie jednego z żandarmów,  a  drugiemu  sypie  w  oczy 
tytoń.  Wyskakuje  z  bryki.  Rozlegają  się  strzały,  lecz 
uciekinier niknie jak duch za ciemnymi murami nie ukończonej 
jeszcze budowli nowego dworca. 
Naczelnik  odeskiej  żandarmerii  wysyła   telegram   do 
petersburskiego Departamentu Policji: "Przestępca polityczny 
Siergiej  Degajew  zbiegł  dzisiaj  wieczorem.  Poszukiwania 
trwają".  Policja  penetruje   wszystkie   zakamarki   ulic, 
piwnice, a nawet na cmentarzu  odsuwa  płyty  z  ośnieżonych 
grobów. 
Siergiej   pojawił   się   w   Charkowie,    na    progu 
konspiracyjnego  mieszkania  Wiery  Figner.  Rewolucjonistka 
Wiera wita go z radosnym uniesieniem. - "To prawdziwy cud  - 
woła - że jesteś znów  z  nami!  Za  przyjaźń,  za  wolność, 
śmierć wrogom!" - Siergiej jednym haustem wypija  podany  mu 
trunek... Już prawie miesiąc minął  od  spotkania  u  Wiery; 
niespodziewanie  na  ulicy  żandarmi  otaczają  i  aresztują 
Wierę.  W  tym  samym   czasie   Degajew   dokonuje   rzeczy 
niezwykłych. Założył nową drukarnię, nowe  koła  wojskowe  i 
studenckie, a jesienią wydał nowe pismo: "Kartki Woli Ludu". 
- Rzeczywiście, diabelskie  szczęście  ma  ten  Sierioża!  - 
cieszą się konspiratorzy - gdy jest tyle wsyp i  aresztowań, 
on umie wyślizgiwać się jak węgorz z zastawionych sieci. 
Zbliżała się koronacja Aleksandra III. Dwoił się i troił 
pułkownik Sudiejkin, snując przy tej  okazji  wspaniałe  dla 
siebie horoskopy: po koronacji Najjaśniejszy Pan oceni  moje 
zasługi w  zwalczaniu  tej  rewolucyjnej  bandy.  Należałoby 
jeszcze tylko zwabić teraz w  Szwajcarii  ich  wodza  -  Lwa 
Tichomirowa, obezwładnić, związać, zakneblować  i  przywieźć 
do Petersburga jako niebezpiecznego wariata. 
...Lew Tichomirow - to nazwisko znaczyło wiele!  Degajew 
postanawia jechać do Szwajcarii. - "Muszę z nim porozmawiać" 
- wyjaśnia towarzyszom. 
Rozmowa była "wielka i straszna" - jak określi ją potem. 
W czasie jej trwania Siergiej raz po raz z nie spotykanym  u 
niego nigdy  żebrzącym  spojrzeniem  zapewniał  Tichomirowa: 
"Zrobię wszystko, co pan mi zleci! Przysięgam!" O treści tej 
"wielkiej  i  strasznej"  rozmowy  pierwszy  dowiedział  się 
Stanisław Kunicki; z  ust  samego  Degajewa.  Przez  kuriera 
otrzymał przedtem krótki list od Siergieja, że w  określonym 
dniu ów oczekuje go w Paryżu.                                  
W Paryżu, w wynajętym mieszkaniu z nie rzucającym się  w 
oczy  wejściem  od  podwórka,  w  pokoju   o   perkalikowych 
firankach, stoi na stole butelka mocnej moskiewskiej wódki i 
dwa   "stakany".   Obok   za   szybkami   serwantki   -pełno 
bukolicznych  figurynek   z   nieodłącznymi   pasterkami   w 
balonikach różowych spódniczek. Co to  za  niedorzeczne  tło 
dla mających wybuchnąć tu za chwilę słów. Degajew  przywitał 
Staszę także niezbyt  dorzecznym  okrzykiem:  "Nie  odpychaj 
mnie, pomóż oczyścić  splugawioną  duszę.  Ty,  mój  jedyny, 
prawdziwy przyjaciel! Przysięgam, zakatrupię tego drania! Ja 
zdradzałem i teraz chcę odkupić swą  winę.  Inaczej  zagryzą 
mnie   jak   wściekłe   psy   wyrzuty   sumienia.   Służyłem 
Sudiejkinowi, wydałem mu wielu naszych towarzyszy,  i  Wierę 
Figner - też. Wysłuchaj mnie spokojnie,  tak  jak  wysłuchał 
mnie niedawno Lew Tichomirow, gdy opowiadałem  mu  o  swojej 
przemianie. On mi dał szansę odkupienia mej strasznej  winy, 
zlecając zabicie gada, mojego  szefa  w  tajnej  policji.  I 
zabiję go, zabiję,  zatopię  w  jego  krwi  swoją  hańbę..." 
Stasza  jeszcze  nie  wierzył,  jeszcze  próbował  pytaniami 
wywlec  nielogiczne,   słabe   punkty   tej   samobiczującej 
spowiedzi Siergieja: "Ty agentem Ochrany? Przecież  więziono 
cię! Przecież wyrwałeś się cudem z  łap  strażników.  Gdybyś 
służył Sudiejkinowi, nie ścigano by cię kulami po ucieczce".                                    
Odpowiedzi  Degajewa  nie  pozostawiiy  jednak  w  końcu 
żadnej wątpliwości. I już nie było żadnych pytań. I  Degajew 
spokojnym głosem rozpoczął monolog: 
- Moja zdrada zaczęła się  w  Odessie.  Gdy  aresztowany 
znalazłem się w  celi,  pojawił  się  tam  nagle  Sudiejkin. 
Dobroduszny, pachnący dobrym tytoniem i dobrą wodą kolońską, 
współczuł mi  niezmiernie,  że  taki  wybitnie  inteligentny 
człowiek jak  ja  musi  dusić  się  w  tej  celi,  w  piekle 
bezczynności. "A potem - mówił  -  zesłanie,  katorga,  może 
śmierć. A  ja  proponuję..."  Straszył  i  kusił.  Po  kilku 
odwiedzinach, widząc, że nic nie wskóra, zmienił metodę. I z 
żandarma przeistoczył się w człowieka  zatroskanego  o  całą 
wielką Rosję. Powoli trafiał mi  do  wyobraźni.  "Nasz  kraj 
-mówił - zżera rak biurokracji, wszędzie  pleni  się  egoizm 
wyższych arystokratycznych warstw.  I  to  dygnitarstwo,  ta 
wzgarda dla poniżanego ludu... Siergieju Piotrowiczu,  Rosja 
ginie, potrzebuje kuracji. Wy i ja myślimy tak samo, różnimy 
się  tylko  przepisami  leczenia.  Wy  szarpiecie  tylko  po 
wierzchu chore ciało, częstując je dynamitem,  a  my  chcemy 
przenikać skutecznymi lekami  w  głąb  organizmu.  Rozumiemy 
się?..." 
Umiał drań, w tej zamkniętej celi, przedstawić swe racje 
przekonująco.  Nie  spałem  całą  noc  -  ciągnął   spowiedź 
Siergiej - nazajutrz Sudiejkin pojawił  się  wieczorem  i  w 
towarzyskiej atmosferze, przy dobrym  koniaku,  w  obłokach. 
dymu dobrych cygar, ujawnił mi opracowany w najdrobniejszych 
szczegółach plan "zuchwałej ucieczki". Zapewnił przy tym, że 
strzały wtajemniczonych strażników nie będą celne. 
Ja, Judasz, założyłem potem, jak wiesz, tajną drukarnię, 
wydawałem  odezwy,  które  zawsze  przedtem  akceptował  ten 
mierżawiec,  posługiwałem  się  dostarczonymi  przez   niego 
czcionkami. 
Po tej szczególnej spowiedzi rozwiały się  w  końcu  bez 
śladu wszystkie złudzenia "Czarnego".  Pozostało  już  tylko 
splunąć i rzucić zdrajcy prosto w twarz: 
- Drań! 
Degajew   usłyszawszy   to,   zmienił   ton,    próbował 
zaprotestować i znów wzniecić wątpliwości: 
- Stasza, nie masz racji,  określając  mnie  tym  jednym 
tylko  słowem.  Sam  mówiłeś  mi  o  Wallenrodzie,   sam   z 
uniesieniem recytowałeś mi strofy waszego  Mickiewicza.  Czy 
nie przychodzi ci na myśl, że może  i  ja  spełniałem  takie 
podwójne zadanie?... 
Kunicki odpowiedział wzgardliwie: 
- Ty i Konrad  Wallenrod!...  Albo  postradałeś  zmysły, 
albo mnie uważasz za głupca... Diabelska  pycha  dyktuje  ci 
teraz te porównania, tak  jak  przedtem  kazała  ci  zapewne 
kłamliwie wmawiać samemu sobie, że  idąc  na  tę  służbę  do 
Sudiejkina,  będziesz  mógł  uczynić  w  przyszłości   wiele 
dobrego dla całej Rosji,  dla  jej  ludu.  W  rzeczywistości 
chodziło ci najpierw o ratowanie własnej  głowy,  a  później 
zacząłeś upajać się w wyobraźni smakiem władzy.  Taki  to  z 
ciebie Wallenrod. Nawet  ta  lamentliwa  spowiedź  nie  jest 
wynikiem męskiego  obrachunku  z  samym  sobą,  lecz  chęcią 
przerwania   udręki,   bo   umęczyłeś   się   już    graniem 
niebezpiecznej, podwójnej roli. 
Będzie bal... krwawy bal... 
Po powrocie z Paryża  Siergiej  Degajew  pojawił  się  u 
Sudiejkina.  Usiedli  w  półmroku,  w  głębokich   fotelach, 
zaciągnęli się dymem cygar. 
-  No  i  co  tam   nad   Sekwaną,   kochany   Siergieju 
Piotrowiczu? - zagaił na powitanie pułkownik. 
- Wasze błagarodje,  Grigoriju  Konstantynowiczu,  pewne 
drobne fakty zdają się wskazywać, że kilka osób  z  Narodnej 
Woli nie ufa mi... 
- Cóż prostszego, drogi Siergieju, jak odzyskać znów ich 
zaufanie. Rzucimy naszą drobną płoć na  pożarcie.  Ubijecie, 
wy rewolucjoniści, kilku nie znaczących już  dziś  agencików 
carskiej policji, potem z  ich  kieszeni,  wy  -  terroryści 
wyciągniecie  legitymacje.  I  co  to  będzie   za   triumf; 
Siergiejowi - powiedzą - można ufać,  przecież  wskazał  nam 
tych agentów, ubezpieczał robotę. 
No, sprawa załatwiona. Można już zmienić temat,  zapytać 
Siergieja, czy oglądał baletniczki w  Bal  Mobille  tańczące 
kankanika. 
- Co tam Bal Mobille! - Degajew macha lekceważąco  ręką. 
- Ja urządzę, ekscelencjo, taki bal u  siebie,  z  damami  i 
dobrymi trunkami, że i senator mógłby pozazdrościć. 
-  Zgoda!  -  śmieje  się  pułkownik.  -   Tylko   pełna 
dyskrecja, pamiętaj! 
Powiodła   się   dopiero   trzecia   próba   ściągnięcia 
pułkownika do mieszkania Degajewa, przy  Newskim  Prospekcie 
numer 91; drugiego jego mieszkania, gdzie figurował w spisie 
jako Sergiusz Jabłoński.  16  grudnia,  późnym  popołudniem, 
zadźwięczał dzwonek. Degajew rzucił się do  drzwi,  otworzył 
je szeroko, lecz  powitalny  uśmiech  zastygł  mu  nagle  na 
twarzy. Ujrzał bowiem za plecami gościa jego  siostrzeńca  - 
Sudowskiego, urzędnika tajnego wydziału. 
- Namówiłem go - objaśniał pułkownik - aby  zabawił  się 
wraz z nami. 
Weszli do salonu. 
- Zanim przyjadą damy, zanim zasiądziemy do  łososika  i 
kawioru - rzekł Degajew -  chciałbym  jeszcze,  ekscelencjo, 
zamienić kilka słów na osobności. 
Przeprosił Sudowskiego i gestem ręki wskazał drzwi swego 
gabinetu. Po chwili siostrzeniec pułkownika usłyszał  głuchy 
strzał zza ściany i zaraz potem czyjeś skradające się kroki; 
ale  nie  od  strony  gabinetu,  lecz  w  korytarzu.  Zgrzyt 
metalowych kółek gwałtownie  odsuniętej  portiery.  Sudowski 
obejrzał się: dwóch mężczyzn potężnego  wzrostu  trzymało  w 
rękach uniesione do ciosu  łomy.  To  młodzi  konspiratorzy: 
Mikołaj i Wasyli, pomocnicy Degajewa, wyszedłszy z kuchennej 
kryjówki  postanowili  zająć  się  niespodziewanym,   drugim 
gościem. 
Z  gabinetu  wybiega  Degajew.  Wychodzą  w   trójkę   z 
mieszkania, przekręcając od zewnątrz  klucz  w  drzwiach.  W 
mieszkaniu  wsiąka  w  puszysty  dywan  krew  martwego   już 
Sudiejkina i ciężko rannego  Sudowskiego.  (On  to  później, 
odratowany, zrelacjonuje władzom przebieg wydarzenia)...  Na 
ulicy pada gęsty śnieg. Za chwilę każdy ze spiskowców podąży 
w swoją stronę. Degajew  na  lewo,  do  umówionego  miejsca, 
gdzie czeka w napięciu Stanisław Kunicki.  Wkrótce  odjeżdża 
pociąg, którym opuszczą biały Petersburg.  Stanisław  pomaga 
Siergiejowi  przedzierzgnąć   się   -   ubiorem,   sztuczną, 
miedzianą  w  kolorze  brodą,  lisią  czapą  -  w   bogatego 
rosyjskiego kupca. Teraz prosto już do Libawy, gdzie wygląda 
przez okno swego mieszkania  inżynier  Jan  Bielski,  Polak, 
zatrudniony w miejscowym  portowym  urzędzie.  On  pomoże  w 
dalszej ucieczce. Na Degajewa czeka - Paryż, a na Stanisława 
- Warszawa. 
...Degajew wchodzi na pokład statku,  statek  odbija  od 
nadbrzeża i wtapia się w ołowiany horyzont.  Listy gończe za 
"sprawcą ohydnego mordu,  Sergiuszem  Degajewem,  szczupłym, 
ciemnym  blondynem  niewysokiego  wzrostu",   ogłoszenia   o 
"nagrodzie 10 000 tys.  rubli  za  informacje"  okazały  się 
bezskuteczne. Kamień w głęboką, czarną wodę. 
Po zamachu 
Zbliżał się sylwester, gdy Edmund  Wyganowski,  zubożały 
syn szlachecki, pracujący w jednej z warszawskich aptek jako 
subiekt,   odbierał   telegram   o    treści    zwyczajowych 
noworocznych życzeń. Drżącymi rękami darł w rozgorączkowaniu 
brzeg koperty. - Prędzej, no,  prędzej,  otwieraj!  Pospiesz 
się - ponaglali go koledzy: "Mały", "Oleś", Król"... 
Na jaką literę będzie zaczynać się nazwisko w  podpisie? 
Jeśli na "U" - odetchną wszyscy z ulgą: "U", czyli "ubit"  - 
zabity, znaczy - Grigorija  Sudiejkina  nie  znajdziesz  już 
wśród żywych. Jeśli telegram będzie  nadany  przez  jakiegoś 
Nowaka czy Nowakowskiego, Nurka czy Neumanna, czyli na  "N", 
zgroza pomyśleć! Sudiejkin "nie ubit"... Prawie że  wyrywają 
Edmundowi papier z rąk. Napięte spojrzenia  pomijają  treść, 
skupiają się na podpisie. Unikowski! A więc - "ubit"!  Teraz 
trzeba  w  spokoju  oczekiwać   na   powrót   Kunickiego   z 
Petersburga... 
Dopiero  w  styczniu,  w  trzeciej  dekadzie   miesiąca, 
Stanisław mógł opuścić nadnewską stolicę. Te  wszystkie  dni 
od wyjazdu Degajewa przeżywał w niesłychanym  napięciu.  Czy 
Siergiej,   o   wpisanym   do   nowych   papierów   nazwisku 
Fiedorowski, dotarł do Paryża?... 
I  tak  po  długiej  nieobecności  Stasza  pojawił   się 
niespodziewanie na progu rodzinnego domu, w drugiej  połowie 
stycznia, 21 dnia 1884 roku. Późnym popołudniem stanął przed 
drzwiami mieszkania i  mocno  zapukał,  w  charakterystyczny 
sposób - jakby wystukiwał alfabet Morse'a.  Drgnęli  na  ten 
odgłos domownicy, to mógł być tylko on. Zofia pospieszyła do 
drzwi i z okrzykiem radości: - To ty, Stasza?... - wciągnęła 
brata za obie ręce do korytarza.  Na  progu  salonu  stanęła 
matka, a za jej plecami tkwił nieruchomo ojciec, patrząc  na 
syna w niemym zaskoczeniu. 
Stanisław zdjął futrzaną papachę,  strząsnąwszy  z  niej 
przedtem  błyszczące  igiełki  śniegu.  Ściągnąwszy   czapę, 
wytarłszy   starannie   buty,    uśmiechnął    się,    jakby 
przepraszająco, że narusza  spokój,  pogłaskał  najmłodszego 
Ryśka po  policzkach,  po  czuprynie,  a  potem  po  prostu, 
zwyczajnie, jakby dopiero wczoraj pożegnał  się  z  rodziną, 
rzekł: - Co nowego, kochani? Witajcie! Przyszedłem napić się 
z wami herbaty z samowara, bo zmarzłem na kość! Co  za  mróz 
dzisiaj i śnieżna zawieja w tej waszej Warszawie. 
Zasiedli  przy  stole.  Pojawił  się  dymiący   samowar, 
wędliny na półmiskach, świeży, pachnący chleb;  matka  zanim 
odkroiła pierwszy kawałek, uniosła  bochenek  nad  stołem  i 
nakreśliła od spodu ostrzem noża znak krzyża. 
Biały sfałdowany tiul firanek w oknach, idzie ciepło  od 
rzeźbionych kafli  pieca,  owalny  stół  nakryty  haftowanym 
obrusem, krąg światła płynie z  lampy  osłoniętej  seledynem 
klosza.                                   
Wszyscy jakby trochę  onieśmieleni.  Zdawkowe,  jakby  z 
przymusu pytania ojca: - Co u ciebie słychać? Jak nauka? 
Czy wracasz  prosto  z  Petersburga?  Masz  teraz  ferie 
świąteczne?... - I podobnie zdawkowe, bezosobowe odpowiedzi: 
- Nic nowego... Powolutku idzie się do przodu... Trochę  się 
podróżowało ostatnio. Prosto z Petersburga  przyjechało  się 
teraz do Warszawy... 
I znów przedłużające się milczenie, i znów  nienaturalne 
popatrywanie  na  otaczające  przedmioty,  na  filiżanki   z 
"czajem", na talerzyki z ciastem. Jedynie Zofia wpatrzona  w 
najstarszego brata jak w obraz; od najmłodszych lat był  dla 
niej niedościgłym ideałem, autorytetem większym niż rodzice. 
Imponował jej zawsze innością  i  imponuje  teraz,  gdy  tak 
siedzi milczący, tajemniczy, z  surowym  i  bacznym  wyrazem 
oczu.                                                     
Ciekawe - myśli Zofia - czy Stasza zna szczegóły zamachu 
na Sudiejkina i ucieczki Siergieja Degajewa?... Musi  spytać 
go o to na osobności. Jak dobrze,  że  wrócił  do  Warszawy, 
razem z nim ożyje ta ekscytująca ją,  dorosłą  już  przecież 
pannę, atmosfera, te szepty, ta wymiana  płaskich  pakunków, 
wyciąganych z torebek czy teczek w mroku korytarzy, w cieniu 
ogrodowych drzew, w dymie lulek - w kawiarni, w piwiarni... 
Zofii nie przeszkadza więc teraz to  napięte,  z  rzadka 
przerywane milczenie. Ale matka próbuje nieporadnie  zmienić 
atmosferę  i  rzuca  dość   bezsensowną   w   tej   sytuacji 
propozycję: - Zaśpiewajmy coś wspólnie... jak dawniej... 
Nikt   nie   podchwycił   nieśmiałej   próby,    jedynie 
najmłodszy, Ryszard,  któremu  nagle  zrobiło  się  przykro, 
wstał szybko i udając radosne ożywienie, odbiegł od stołu  i 
stanąwszy na tle  aksamitnej  kotary  zdobiącej  wejście  do 
salonu zawołał: - Powiem wam wierszyk! 
W wieczór jasny, cichy, słodki 
Choinka zaświeci, 
Duszki, ptaszki, och, pieszczotki, 
Radujcie się, dzieci!... 
- Duży już  z  ciebie  chłopiec,  Rysiu  -  przerwał  mu 
Stanisław - a podobają ci się takie bzdurki. Posłuchaj innej 
poezji i ucz się innych strof!... 
I nagle dał się słyszeć jego głos: 
[...] innej chcę piosenki... 
Niechaj mi będzie tak dzika i twarda, 
jak hałas rogów i oręża szczęki, 
I tak ponura jak klasztorne ściany, 
I tak ognista jak samotnik pijany. 
- To Konrad Wallenrod? - pytająco wyszeptał Ryszard; już 
kiedyś Stasza recytował mu te wiersze. 
- Tak! A pamiętasz - starszy brat zwracał się już  tylko 
do niego - jak Konrad odezwał się na "głos z wieży": 
Płaczmy - lecz niechaj drżą nieprzyjaciele, 
Bo Konrad płakał, ażeby mordować... 
-  Dosyć!  -  ojciec  przeciął  mickiewiczowskie  słowa, 
wybuchając tłumionym  dotychczas  wzburzeniem:  -  Mordować, 
powiadasz, mordować;  może  tak,  jak  ten  twój  uwielbiany 
Degajew - tu ściągnął z etażerki rosyjskie pisma i  podsunął 
synowi pod oczy: - Patrz,  czytaj!  Zresztą  jak  wracasz  z 
Petersburga, to zapewne słyszałeś więcej, niż tu piszą o tym 
zabójstwie, o listach gończych opatrzonych fotografią twarzy 
uwielbianego przez ciebie kolegi w kilku ujęciach. Te  kule, 
ten łom,  te  okoliczności;  wstręt  tylko  bierze  i  groza 
obejmuje, gdy słyszy się o tego typu metodach zmiany  świata 
na  lepsze,  gdy  czyta  się  o  tych  coraz   liczniejszych 
zamachach,  o  terrorystach...  Nie  tędy  droga...  Kochasz 
poezję, a więc przypomnij  i  inne  strofy.  Słowacki  wręcz 
pogardliwie w Beniowskim wyrażał się o twoim bohaterze: 
Nie znano jeszcze wówczas Wallenroda 
I kończył jak pies, kto zdradą zaczynał... 
Rewolucja!... Przerażasz mnie,  synu...  Nie  przekonasz 
mnie, że ofiara skąpana  w  krwi  była  "dla  Sprawy  ofiarą 
konieczną", że przecięcie czyjegoś, choćby marnego i podłego 
życia - wszystko jedno, czy  eleganckim,  ostrym  sztyletem, 
czy tępym nożem, kulą z browningu, czy  żerdzią  z  płotu  - 
zapobiega na przyszłość strumieniom krwi niewinnych ludzi. 
- Wyroki śmierci są konieczne w wielu sytuacjach. Terror 
jest konieczny i "w stosunku do szpiegów, gdy nie ma  innych 
środków, aby odwrócić nieszczęście, które sprowadziłyby  ich 
donosy, i w stosunku do osób urzędowych, odznaczających  się 
brutalnością, okrutnymi metodami postępowania". 
-  Nic  nie  usprawiedliwia,  moim   zdaniem,   terroru, 
niezależnie od tego, pod jakimi czyniono by to sztandarami. 
- To dziś teoria nieżyciowa, nieprzydatna w czasach, gdy 
trzeba ruszać "bryłę z posad świata". 
Nic już nie mogło uratować spokoju  wieczornej  godziny; 
ani spłoszone spojrzenie matki i jej łagodne słowa, pragnące 
uśmierzyć gniewny spór, ani przestrach w oczach rodzeństwa. 
Ojciec i syn...  Biel  i  czerwień...  Wykluczające  się 
nawzajem  racje...  Było  nieprawdopodobieństwem,  aby   ten 
dialog  doprowadził  do  porozumienia,  do  zatarcia  granic 
odrębnych poglądów bronionych przez obie strony. 
To był ostatni wspólny wieczór  w  rodzinnym  domu.  Już 
nigdy nie zadźwięczał dzwonek, szarpany  niecierpliwą  ręką, 
już nigdy nie rozległo się mocne pukanie. 
10 lipca tego samego roku był  ostatnim  dniem  wolności 
Stanisława. Znalazł się wraz z innymi za więziennymi murami. 
Donos na samego siebie 
Prawdziwe życie upływa poza  murami  twierdzy-więzienia, 
mieni się barwami, toczy burzliwie, szeroko, w oddaleniu  od 
ciasnych cel, okratowanego żelazem okna wyniesionego "wysoko 
od ziemi", od tych  ścian  o  barwie  starego,  pokruszonego 
piernika. Nie można odetchnąć pełną  piersią  przy  kopcącej 
łojówce  wetkniętej  do  drewnianego   pudła   z   wilgotnym 
piaskiem. Trudno  nie  wzdragać  się  na  ten  suchy  trzask 
blaszanej klapy, judasza" i na widok bacznego oka strażnika. 
Za mała jest przestrzeń do chodzenia;  wolniej  krąży  krew, 
jest coraz zimniej, coraz bardziej samotnie. 
...Mijały monotonne i beznadziejne dni.  Kunicki  stawał 
się coraz bardziej apatyczny, głęboka chandra nie  sprzyjała 
nawet chęci wyjścia  na  przepisowy  regulaminem  spacer  po 
wydeptanym podwórku. 
Nie odczuwał już tak  silnie  ani  rozpaczy,  ani  nawet 
pogardy i wstrętu do zaprzańców. Przede  wszystkim  upokarza 
go teraz i napawa  odrazą  własne  położenie.  Co  za  ohyda 
wstawać ze stołka, gdy wchodzi  żandarm,  co  za  poniżające 
uczucie, musieć odpowiadać na ich pytania...  Wraca  znajomy 
lęk i nieznośne wrażenie spadania w czarną czeluść. 
Ciemność i samotność... Czy może być coś gorszego?... 
Nie chce się już stukać w ścianę, drażnią  go  te  ciche 
odgłosy pukania: dwa razy - krótko, 5 - 4 - 4 - 3 - 4 -  też 
krótkie.  Kto?...  Coraz  mniej  go  to  interesuje...   Nie 
poruszają go nawet  szalone  pomysły  wykradzenia  więźniów, 
wyprowadzenia ich nocą poza  mury.  Te  plany  rodzą  się  w 
głowach tych, co pozostali wolni, ludzi z grupy  "Reginy"  - 
Marii Bohuszewiczówny. Kunicki nie wierzy w ich  realizację, 
podobnie jak i w to, że lada dzień dzięki pieniądzom familii 
Janowiczów oraz dzięki zarządcy X Pawilonu,  podporucznikowi 
Fursie, który ma dostać "dziengi" do łapy, uda się ucieczka. 
...Jest już jesień,  gromadzą  się  ołowiane  chmury  na 
dalekim niebie. Coraz ciemniej, coraz zimniej, coraz krótsze 
dni. Pod bladą twarzą  więźnia,  nad  jego  wysokim  czołem, 
gęstwinę rudych  włosów  przecina  czarna  smuga.  Stanisław 
Kunicki wygląda teraz jak w wieńcu z płomieni;  przy  skórze 
ostra czerń, nad nią półkolem wyblakła już  nieco  czerwień; 
to jeszcze resztki farby, którą pokrył włosy,  aby  nie  być 
rozpoznanym chodząc po ulicach Warszawy. 
Co mogą jeszcze przynieść następne dni?...  Nie  ma  już 
sensu ani chęci dłużej żyć.  "Czarny"  kilkakrotnie  próbuje 
odebrać sobie życie.  Czyżby  to  był  nieświadomy  krzyk  o 
pomoc?.. 
- Tracę odporność - stwierdza z bezlitosną  szczerością. 
- Nieregularny puls, wściekły ból pod  skroniami,  zakłócony 
rytm serca. Co będzie dalej?...  Może  zwariuję  i  tak  jak 
nieszczęsny  "Król"  -  Agaton  Zagórski,  w   ataku   szału 
zdemoluję drewniane sprzęty,  wybiję  okno  w  celi  i  będę 
chciał fruwać?... Zauważył, że po tych samobójczych  próbach 
jakby  przygasało  podniecenie,  jakby  rodził  się   powoli 
spokój. Czyżby wracała chęć życia?... Tyle  ma  jeszcze  nie 
spłaconych długów! Ten  największy  wobec  matki  -  za  jej 
przedwcześnie posiwiałe włosy i smutne bruzdy na zbiedzonej, 
bladej twarzy. Więc mimo wszystko trzeba i warto żyć. 
Może uda  się  jakimś  własnym  pomysłem  przebić  mury, 
znaleźć się wśród swoich, w domu? A potem - nad szwajcarskie 
jeziora,  nad  Sekwanę...  Nagłe  spięcie  myśli:   Sergiusz 
Degajew! Mieszka tam  teraz  sobie  w  Paryżu,  wolny,  może 
łazić, gdzie chce, spacerować po Ogrodzie  Luksemburskim.  A 
on - tutaj,  w  tej  więziennej  klatce!  Czy  wszystko  już 
stracone i nic nie da się zmienić, nic odzyskać?  Czy  można 
godzić się tak łatwo  i  ulegle  na  utratę  nie  przeżytego 
jeszcze przecież życia! 
...Jest mrok, ta pora dnia w  ciemnej  celi  najbardziej 
sprzyja wzrokowym  halucynacjom.  Niespodziewanie  Stanisław 
doznaje niesamowitego  wrażenia,  jakby  sam  oglądał  teraz 
siebie z oddali jako drugą, obcą osobę. 
Oto znajduje się na Bulwarze des Italiens, ogląda  stare 
litografie,  przedstawiające  jakieś  historyczne  sceny   z 
francuskiej rewolucji i z polskiego powstania... Staje przed 
kawiarnią,  czuje  zapach  palonej  kawy,  słyszy  śpiew   i 
muzykę... Wchodzi do oświetlonego wnętrza, a tam... Degajew. 
Sergiusz  patrzy  na  niego  z  uśmiechem  nie   pozbawionym 
złośliwej satysfakcji. Czyżby domyślał się,  w  jaki  sposób 
udało mu się wyrwać z ciasnej  więziennej  klatki,  i  teraz 
triumfuje w głębi duszy: - A widzisz, Stasza, jak łatwo było 
mnie osądzać, gardzić mną i opluwać. 
Patrzy nań i powoli cedzi słowa: - Teraz dopiero  jesteś 
zdolny rozumieć, jakie uczucia mogą miotać człowiekiem,  gdy 
znajdzie się w zamknięciu... - Czyżby dotarł do  samego  dna 
jego duszy i zobaczył to, czego jeszcze "Czarny"  sam  przed 
sobą  nie  chce  ujawnić.  -  Nie  wiem,  o   czym   mówisz, 
Siergieju... - odpowiada mu niepewnie. 
"Czarny" wie dobrze i teraz  wolno,  ostrożnie,  próbuje 
wydobyć z siebie i przyjąć bez oporów zrodzoną myśl,  pomysł 
przedzierzgnięcia się w Konrada Wallenroda. A może  i  warto 
podzielić się tą "ideą"  z  doświadczonym  byłym  agentem  - 
Siergiejem Piotrowiczem Degajewem? O, nie!  Musi  odtąd  być 
mniej ufny, więc nie ujawni zamysłu, powie  Sergiuszowi,  że 
to pieniądze ojca otworzyły mu bramy Cytadeli... 
...Nagle jakiś gwizd, jakby syk żmiji, przewiercił  uszy 
więźnia, spłoszył muzykę i  obrazy,  kawiarnię  i  Degajewa. 
Ciemno... Kto zgasił światło?...  Gdzie  Sergiusz?...  Gdzie 
kawiarnia na paryskiej ulicy?... Za chwilę  przeciągły  jęk, 
głuche rzężenie ostatecznie odepchnęły halucynacyjne zwidy i 
przywróciły Kunickiego otaczającej go nagiej rzeczywistości. 
Popsute rury wodociągowe, przeszywając świstem mózg,  dawały 
hałaśliwie znać o  sobie  gdzieś  od  dołu,  od  więziennych 
piwnic. I chory sąsiad zza ściany zaczynał,  jak  co  dzień, 
swe gruźlicze, wieczorne kasłanie. 
Rozwiał się bez śladu  paryski  bulwar,  ulotnił  aromat 
kawy, pozostała jedynie  uporczywa  myśl,  ta  z  niedawnego 
snu... Stanisław czuje, jak dojrzewa w nim decyzja, niejasne 
omamy przybierają widomy kształt postaci Degajewa,  Mikołaja 
Kletocznikowa;  to  on  przecież,  ten  bohaterski   Mikołaj 
uratował dziesiątki rewolucjonistów, oddawszy się  w  służbę 
policji. "Czarny" nie dopuszcza już innych postaci, wymazuje 
z   pamięci   towarzyszy,   którzy   zawiedli   go   płaskim 
tchórzostwem,  chce  zapomnieć  o  ostrzeżeniach:   "Uważaj, 
stajesz się maniakiem, fiksatem wallenrodowskim.  To  ciągłe 
pasjonowanie się zewnętrznym  efektem  zawsze  dochodziło  u 
ciebie do niebezpiecznej  krańcowości.  Jesteś  rzeczywiście 
wrażliwy  na  krzywdę   innych,   ale   uniesiony   ambicją, 
zapominasz  o  odwiecznych  prawach,  które  winny   rządzić 
człowiekiem. Nie oszukuj sam siebie..." 
Odpędza od siebie te myśli... Odpływają, a  z  głębokiej 
ciemności wyłania się teraz  już  tylko  jedna  postać...  w 
szatach mickiewiczowskiego Konrada Wallenroda. A więc tak... 
Stanie się N i m, uratuje i siebie,  i  Sprawę!  Wyjdzie  na 
wolność. Zacznie znów działać! 
Jeszcze   przed   godziną,   przed   kwadransem,   tkwił 
nieruchomo pochylony,  otępiały,  na  więziennym  taborecie, 
teraz oczy błyszczą, rozpręża ramiona, rozkłada je  szeroko, 
jak do lotu. Szkoda, że jest już noc i  żandarm  Biełanowski 
zakończył służbę. Trzeba poczekać do rana... 
...18   października   1884   roku   Stanisław   Kunicki 
oświadczył kapitanowi żandarmerii,  Pawłowi  Biełanowskiemu, 
że pragnie przejść  do  pracy  w  tajnej  policji...  Oferta 
została przyjęta. 
Wkraść się w szeregi wroga i zniszczyć go! - zamysł  ten 
rozżarza serce i wyobraźnię! Odbić się jak  z  trampoliny  i 
skoczyć w sam środek obcego obozowiska  -  co  za  upajające 
przeżycie! A jeśli przyjdzie zginąć - to w chwale i  blasku, 
odprowadzany pełnymi podziwu spojrzeniami... 
Na desce stołu czerni się obsadka i atrament; posłużyły, 
aby  potwierdzić  zdecydowanym  podpisem  ustną   propozycję 
usług.  Jest  pewien,  że  już  wkrótce  opuści  X  Pawilon, 
rozpocznie nowy etap życiowej drogi,  przeistaczając  się  w 
mickiewiczowskiego bohatera, siejąc spustoszenie w szeregach 
wroga... 
Najgorsze  jest  oczekiwanie!  Mija  dzień   za   dniem, 
bezsenne noce można liczyć, już  na  tygodnie,  a  on  wciąż 
siedzi  w  celi.  Kapitan  Biełanowski   nie   ufa   zbytnio 
terrorystom i stawia Kunickiemu nowy  warunek:  musi  złożyć 
szczegółowe zeznania. 
...Było  tych   zeznań   53   strony,   każda   u   dołu 
własnoręcznie podpisana. Złożone zostały nocą z dnia  11  na 
12 grudnia  1884  roku.  Właściwie  prawie  wszystkie  fakty 
zawarte w nich były już wcześniej  znane  władzom  śledczym. 
Stanisław  wiedział  o   tym,   wyolbrzymiał   więc   tylko, 
nieprawdopodobnie  ubarwiał  pewne   szczegóły,   pogrążając 
raczej już tylko tych, którzy splamili  się  zbyt  wylewnymi 
"spowiedziami". 
Usilnie natomiast starał  się  zatrzeć  prawdziwe  ślady 
ucieczki Degajewa,  sprowadzić  na  błędne  drogi  szczegóły 
sudiejkinowskiej sprawy. 
Nie oszczędzał siebie w zeznaniach,  ukazując  motywację 
swych   czynów;   a   uzasadniając   psychologicznie   dawne 
postępowanie,  malował  sceny,  które  wstrząsnęły   nim   w 
młodości i zmusiły do buntowniczego działania. 
Może  była  to   także   forma   psychodramy?   Po   tej 
kilkudziesięciostronicowej spowiedzi  miał  wrażenie,  jakby 
całe podniecenie, wszystkie emocje nagle opadły  i  przyszło 
uspokojenie. Ale był to jedynie  spokój  pozorny.  Na  razie 
rozbudzona wyobraźnia słała mu jeszcze łudzące  miraże:  gdy 
opuści celę  i  znajdzie  się  na  wolności,  to  będąc  "na 
służbie" w policji, pomoże wielu rewolucjonistom. Wyprowadzi 
w pole Biełanowskiego i jemu podobnych  i  nie  da  się  już 
nigdy  przyłapać.  Otworzą  się  przed  nim  drzwi  mieszkań 
towarzyszy, z którymi, wzbogacony doświadczeniem, poprowadzi 
wspaniałą robotę. 
Więc dlaczego znów  czai  się  w  piersi,  podchodzi  do 
gardła niepokój, dlaczego chce mu się walić pięściami, aż do 
bólu, w krawędź  stołu?...  Przecież  stoi  teraz,  po  tych 
dramatycznych wynurzeniach, twarz w twarz, bez  żadnych  już 
przeszkód ze swoim przeznaczeniem, z  sobą  samym  -  nowym, 
wyzwolonym,  gotowym.   Do   podjęcia   rękawicy   po   tych 
wszystkich, przez wieki, Wallenrodach. I jak się czuje? Dość 
podle, całkiem nie tak, jak  ich  dumny  sukcesor.  Bezsenne 
noce, serce nieregularnie  bije  w  piersi.  Zawroty  głowy, 
podłoga chwieje się pod nogami. 
Niech już wreszcie wezwie go znów ten Biełanowski, niech 
wreszcie...! Ale kapitan nie wzywa go do siebie ani sam  nie 
pojawia się w celi. Jak długo jeszcze  może  się  toczyć  ta 
gra?... Znów - pustka, ciemność i milczenie; całkowity  brak 
kontaktu ze  współwięźniami,  niechęć  do  rozmowy,  przymus 
spaceru. Woli już raczej pozostawać sam, z  głową  ukrytą  w 
dłoniach, w samotnej celi, niż wydeptywać  skrawek  podwórka 
zamknięty murami. Jeszcze dzień,  jeszcze  dwa,  a  wszystko 
wyda  mu  się  strasznym  majakiem,  koszmarem  zrodzonym  w 
gorączce.                                        
Kapitan  Paweł  Biełanowski   nie   może   uważać   tego 
kilkudziesięciostronicowego  zeznania  za  wielką   zdobycz, 
którą mógłby z triumfem pokazać zwierzchnikom. Ale  mimo  to 
przegląda  uważnie  kartki,  patrząc  z  ukontentowaniem  na 
pięćdziesiąt  trzy   razy   powtórzony   podpis   Stanisława 
Kunickiego, jakby nie wierzył, że skreślił je u dołu  każdej 
strony ten ostatni - po Waryńskim - wódz "Proletariatu".  To 
się tylko liczy; nie informacje więźnia, często  pokrętne  i 
nieprawdziwe, lecz on sam. Tym zadziwi władze w Petersburgu, 
w Warszawie i zyska fawory, że złożył zeznanie i podpisał je 
własną ręką - "Czarny", o wielu jeszcze innych pseudonimach: 
"Rudy", "Antonowicz", "Grzegorz", "Diuritz"... i jak go tam, 
do diabła, jeszcze zwą... 
Teraz  gdy  Biełanowski  może  się  chełpić   namacalnym 
dowodem swego wpływu na takiego więźnia, nie jest mu już  on 
potrzebny. Nie otworzy więc Kunickiemu drzwi gabinetu. A gdy 
Kunicki  zacznie  dopominać  się  o   spełnienie   obietnicy 
wypuszczenia  za  bramy  więzienne,  to  odtrąci   zuchwalca 
stwierdzeniem, że nie można mu ufać. A na dowód poda jeden z 
licznych przykładów, że chciał już na początku wprowadzić  w 
błąd władze, zatajając udział w akcji związanej z zabójstwem 
Sudiejkina  oraz  informację  o  telegramie  donoszącym,  że 
Sudiejkin "ubit", kłamiąc, że sam  był  wtedy  w  Warszawie. 
Wydostano ów papier z petersburskiego Urzędu Telegraficznego 
i stwierdzono, że charakter pisma jest  dowodem,  że  w  tym 
samym czasie Stanisław Kunicki przebywał w Petersburgu. 
Na razie jednak Kunicki nie wie  o  zamyśle  kapitana  i 
jest przekonany, że lada moment  Biełanowski  wezwie  go  do 
siebie, aby omówić szczegóły współpracy,  aby  uknuć  z  nim 
upozorowaną ucieczkę. I mimo to... 
I mimo  to  24  grudnia  1884  roku  postanowił  napisać 
obszerne  odwołanie  poprzednich,  sprzed   jedenastu   dni, 
zeznań. Wiedział, że składając Biełanowskiemu  ów  donos  na 
samego siebie, skazuje się tym samym na pewną śmierć. 
Zanim to jednak uczynił, spędził kilka  bezsennych  nocy 
na wewnętrznych walkach, aby w końcu poczuć obrzydzenie  dla 
dwoistej roli.  Rozpalona  wyobraźnia  rysowała  mu  zapewne 
udręki  człowieka   zaplątanego   dobrowolnie   w   fałszywe 
sytuacje,  ostrzegała:  Uważaj!  Może  zaczniesz   znajdować 
rozkosz w podniecającym ryzyku  podwójnej  gry.  Może  nawet 
bawić cię będzie ten hazard, że tak zasiadasz  przy  różnych 
stolikach,   zmieniając   raz   po   raz   uniform,   grając 
równocześnie białymi  i  czarnymi  pionkami.  A  może  nawet 
odczujesz kiedyś chętkę, aby  odrzucić  jedno  z  ubrań,  to 
bardziej ryzykowne - konspiratora i  pozostać  już  tylko  w 
mundurku, który opancerza bezpieczniej i wygodniej?...                         
Oprócz wyobraźni trzeba mieć jeszcze zdolność  i  odwagę 
powiedzieć  sobie   szczerze,   że   wallenrodowski   pomysł 
podyktowało przede wszystkim szalone pragnienie wyrwania się 
na wolność, chęć przeżycia już nie  tylko  wielkich  emocji, 
ale po  prostu  -  wielu  jeszcze  lat  (miał  ich  przecież 
zaledwie 23), wielu czerwców - miesiąca jego urodzin,  wielu 
spraw, zanim włosy pokryją się srebrnym szronem, krok stanie 
się wolniejszy i starość zatriumfuje  nad  lekkością  ruchów 
ciała...                           
Bieg, ruch, działanie, ciągłe  ekscytacje,  przenoszenie 
się z miejsca  na  miejsce!  -  każdym  nerwem  odczuwał  to 
pragnienie. Nowe postanowienie przekreślało tę szansę... 
Szukał z uporem  motywacji:  dlaczego  chce  napisać  to 
odwołanie? Jeszcze może odrzucić ten  tak  bardzo  trudny  i 
niebezpieczny zamiar; bardziej niebezpieczny niż podkładanie 
bomb, zwalanie imperatorów z  purpurowych  tranów.  Mimo  to 
wydał  na  siebie,  wieczorem,  w  dzień  wigilijny,   wyrok 
śmierci, przypieczętował własnym nazwiskiem na kancelaryjnym 
arkuszu, przesłał kapitanowi żandarmerii. 
...Oczy  kapitana  Biełanowskiego   z   coraz   większym 
niedowierzaniem i irytacją ślizgały się po piśmie więźnia: 
"Długotrwałe  trzymanie  w  więzieniu  -  czytał   -   w 
pojedynczej   celi,   w   niezwykle    ciężkich    warunkach 
doprowadziło mnie do zupełnego  rozkładu  moralnego.  Zdrada 
niektórych moich towarzyszy [...], aresztowanie wielu  moich 
bliskich przyjaciół i znajomych [...] podziałały na  mnie  w 
najstraszliwszy  sposób.  Walka,  w  której  brałem  udział, 
stanowiła całą  moją  istotę.  [...]  W  uzyskaniu  wolności 
widziałem jeszcze inny cel. Po wyjeździe za  granicę  miałem 
powiadomić pana, że emigranci przyjęli mnie bardzo  chłodno, 
wskutek  czego  nie  mogłem  ich  prosić  o   hasła,   które 
przyrzekłem panu, i oddawać panu swe  usługi  w  charakterze 
agenta. Stamtąd miałem zamiar przez pewien czas trzymać pana 
na fałszywych tropach i w ten sposób  umożliwić  wzmocnienie 
organizacji,  następnie  zaś   opublikować   we   wszystkich 
czasopismach całą tę komedię i  uniemożliwić  prześladowanie 
ludzi, na których rzucałem oszczerstwa. Myśl ta rzeczywiście 
ożywiła mnie, a  że  moje  usposobienie  wymaga  nieustannej 
aktywności, samopoczucie znacznie mi się poprawiło". 
Kunicki powrócił jeszcze w odwołaniu do sprawy zabójstwa 
Sudiejkina i  nie  podając  żadnych  nazwisk  i  szczegółów, 
napisał: "Nie wyrażam skruchy. Oświadczam tylko jedynie,  że 
dopomagałem  wszystkim   środkami   w   zrealizowaniu   tego 
zamachu".  I  jeszcze   raz   oświadczył:   "Wycofuję   więc 
ostatecznie swe poprzednie  kłamliwe  zeznania,  przekreślam 
niedawną propozycję usług w roli agenta". 
- A potem... ta jego śmierć... - Ryszard opuścił  głowę, 
mocno splótł dłonie. 
Orzeszkowa siedziała nieruchoma, z przymkniętymi oczami, 
nie chcąc dać poznać po  sobie,  jak  czuje  się  poruszona. 
Groza mieszała się ze współczuciem: co  za  straszne  chwile 
musieli przeżywać rodzice Staszy,  gdy  wyprowadzono  go  na 
śmierć. A był jeszcze taki młody,  kochany  przez  bliskich, 
szczególnie przez matkę i najmłodszego brata; teraz  Ryszard 
jest sam niewiele starszy od Stanisława. 
- Szkoda ich wszystkich - mówiła  w  zamyśleniu  -  tych 
bezkompromisowych, gwałtownych młodzieńców,  wierzących,  że 
wytyczają nowe szlaki, pomagają osiągać słoneczne szczyty  - 
ludziom z nizin. Szkoda - powtórzyła - ale  "szkoda  większa 
jeszcze - narodu, który siły traci". 
Młody  doktor  słuchał  z  uwagą  monologu  pani  Elizy. 
Odezwał się dopiero, odpowiadając  na  bezpośrednio  już  do 
niego skierowane pytanie: 
- A jakie jest pańskie zdanie?  Czy  także  pragnie  pan 
pojęcie: naród, Polska  zastąpić  hasłem  internacjonalizmu, 
tak jak czynili to pierwsi proletariatczycy... 
- Chciałbym wyjaśnić - odparł - że mnie również napełnia 
obawą leczenie społecznych krzywd anarchizmem, nihilizmem  i 
terroryzmem,  lecz  nie  utożsamiam   tego   wszystkiego   z 
socjalizmem.  Trudno  mi  patrzeć  na  pragnących   przemian 
postępowych ludzi, na prawdziwych socjalistów, tylko  oczami 
łaskawej pani jako na - według pani określenia -  "sekciarzy 
w czerwonej koszuli, z pawim piórkiem  u  czapki",  jako  na 
straszące widma, a na ich  idee  jako  na  zatrute  -  bańki 
mydlane...  Poza  tym  my  młodzi,  u   progu   dwudziestego 
stulecia, choć mienimy się socjalistami, nie  stanowimy  już 
tej gwałtownej  awangardy.  Jesteśmy  dojrzalsi,  bogatsi  o 
doświadczenie poprzedników, w tym i... mojego brata -  dodał 
jakby z wahaniem. - A spory o metody,  o  kryteria:  klasowe 
czy narodowe - te trwać będą długo, zawsze... Ja -  dorzucił 
szybko,  spostrzegłszy  niespokojne,  jakby   oczekujące   w 
napięciu na dalsze słowa spojrzenie przyszłej autorki Widm i 
Baniek mydlanych - ja jestem - przerwał na chwilę,  szukając 
słów dla wyrażenia swego  "Confiteor"  -  dla  mnie  myśl  o 
ojczyźnie i o jej niepodległości  jest  naczelną  sprawą.  I 
często o tym mówię na spotkaniach z towarzyszami z  Polskiej 
Partii Socjalno-Demokratycznej Galicji, do której należę  od 
przeszło  dwóch  lat.  I  piszę  o  tym  w  artykułach   dla 
Przedświtu czy Robotnika. - Pragnąc już  do  reszty  rozwiać 
lękliwe podejrzenia i obawy co do  swej  osoby,  sięgnął  do 
dawnych lat: - Ja jeszcze jako uczeń, jako student, wiązałem 
sprawy sprawiedliwości społecznej z  wolnością  ojczyzny.  I 
czciłem pamięć tych, którzy o nią walczyli. 
Dzieciństwo  spędziłem  w  Tyflisie,  gdzie  mój  ojciec 
pracował jako lekarz; jako dziecko wyśpiewywałem  ze  starym 
woziwodą pieśń o gruzińskim bohaterze Szamilu,  nieuchwytnym 
bojowniku walczącym wówczas w górach  o  wolność  dla  swego 
kraju. Potem, gdy przenieśliśmy się do Warszawy, w gimnazjum 
klasycznym    przy    ulicy    Berga,    założyłem     kółko 
samokształceniowe,   nazywając   je   "Kołem   Szamilistów", 
wciągając do tej grupy moich kolegów. Ale  to  była  jeszcze 
konspiracyjna dziecinada, dopiero rok 1894, gdy  miałem  już 
bez  mała  dwadzieścia   lat,   przyniósł   mi,   studentowi 
Warszawskiego  Uniwersytetu,  działającemu  od  początku   w 
samokształceniowych kółkach, pierwszy bojowy chrzest. 
Otóż wraz z kolegami, ze Stanisławem Koszutskim, Łąckim, 
Jędrzejewskim, Aleksandrem Kuropatwińskim, zorganizowałem  w 
stulecie    Kościuszkowskiego     powstania     patriotyczną 
manifestację ku czci Kilińskiego. Relegowano nas potem za to 
z uczelni, osadzono na Pawiaku, aby  po  dwumiesięcznym  tam 
pobycie  skazać  na  kilkuletnie  zesłanie  do   symbirskiej 
guberni. Co to była za rozpacz w  domu,  płakała  matka:  To 
znów mam stracić trzeciego, najmłodszego syna?... Bo nie żył 
już nie tylko Stanisław, ale i Janek.  Na  szczęście  ojciec 
był zamożnym człowiekiem. Pomogły sowite łapówki,  rosyjskie 
władze   zmieniły   wyrok,   zesłanie   zostało   zastąpione 
przymusowym  wyjazdem  za  granicę  bez  prawa  powrotu   do 
Warszawy. Pomógł nam też wtedy  konsul  austriacki,  wyrobił 
dla  mnie   obywatelstwo.   Początkowo   znalazłem   się   w 
Szczakowej,  potem  był  Kraków.  Dzięki  tej  deportacji  - 
uśmiechnął się - mogłem w Krakowie poznać Jadwinię, stać się 
asystentem profesora Napoleona  Cybulskiego,  praktykować  w 
szpitalu Świętego Łazarza i równocześnie mieć satysfakcję  z 
pracy  w  zespole  pod   przewodnictwem   tegoż   profesora. 
Uczestniczyłem też w pracach nad odkryciem adrenaliny. 
- Jadzia mówiła mi o samych celujących notach na pańskim 
dyplomie i o tym, że obecnie  pracuje  pan  jako  lekarz  na 
Śląsku Cieszyńskim. Słysząc  tyle  dobrego  o  panu,  jestem 
pewna, że służy pan chorym, a będąc przy tym  społecznikiem, 
stara się poznać warunki ciężkiego  bytowania  ludzi  pracy, 
szczególnie w Zagłębiu Ostrowsko-Karwińskim, pomagać im. 
-  Mieszkam  w  Łazach,  tam  też  urządzam  dom  i  tam 
wprowadzę wychowankę zacnej pani jako żonę;  przyrzekam,  że 
postaram się zapewnić jej szczęście - mówiąc to pochylił się 
do rąk pani Elizy, składając pełen szacunku pocałunek na jej 
drobnej dłoni. 
Pomógł  jej  wstać  z  fotela  (znów  odezwał  się   ten 
nieznośny ischiasowy ból w nodze!) i przejść do  jadalni  na 
herbatę  z  konfiturami,  gdzie  na  śnieżnobiałym   obrusie 
wdzięcznie harmonizowały niebieskie filiżanki z bladoróżowym 
kwieciem w niskiej, majolikowej wazie. 
Rozmowa zeszła na wieszcza, autora  Konrada  Wallenroda. 
Ryszard przypomniał nagle, jak Stasza zżymał się na  zbiórkę 
pieniędzy na budowę pomnika  Mickiewicza,  krzycząc,  że  te 
okrągłe 100 tysięcy rubli należałoby raczej przeznaczyć  dla 
ludzi wyrzucanych z mieszkań na  mróz,  na  głodne  i  chore 
dzieci bezrobotnych... 
xxxOłtarzyk z Czarną Madonną 
Wiele dała jej ta rozmowa! Może być spokojna o  przyszły 
los  wychowanki.  Bóg  dał  Jadzi  "do  szczęścia   materiał 
bogaty". Czy to młode dziewczę będzie umiało należycie  dbać 
też o szczęście tego człowieka; "dbać więcej, niżeli o swoje 
własne?"...          
Jadzia mówi z  radosnym  uniesieniem,  że  kocha  bardzo 
narzeczonego, że jest jej z nim dobrze, że pragnie być mu we 
wszystkim  pomocna,  że  łączą  ich   podobne   przekonania, 
upodobania, "prawdziwe szczere przymierze  serc  i  duchów"; 
dość pewna to gwarancja udanego małżeństwa. 
"Moja  droga,  kochana  Dziu!  -  napisze  po  odjeździe 
Jadwigi i Ryszarda. - Z  prawdziwą  radością  wyobrażam  Cię 
sobie  u  boku  p.  Ryszarda,  z  którym  znajomość   krótka 
napełniła  mię  dla  niego  wielkim  zaufaniem   i   szczerą 
sympatią". 
Majowym  dniem  1900   roku   doktor   Ryszard   Kunicki 
poprowadził pannę Jadwigę Eysymonttównę w welonie upiętym na 
bujnych, ciemnoblond włosach do ślubu w grodzieńskiej farze. 
Eliza Orzeszkowa była gościem, najbardziej przez  wszystkich 
honorowanym.  Z  zachwytem  oglądano  prezenty  od  pisarki, 
malowniczo  ułożone  na  stole  wśród   kwiatów.   Oto   ten 
najwspanialszy: ołtarzyk -  dzieło  złotniczej  sztuki;  dwa 
skrzydełka  drzwiczek  misternie  wykonane   ręką   artysty, 
zamknięte - łączą się ze złocistym trójkątem, z "kurkiem  na 
daszku", tworząc  kształt  kapliczki,  a  odchylone  ukazują 
wizerunek  Matki  Boskiej  Częstochowskiej.  Obok   widnieje 
oprawny w skórę tom Pism autorki  Nad Niemnem  z  dedykacją: 
"Jadziuchnie  -  od  tej,  której  błogosławieństwo  gorące, 
życzenia najlepsze i wspomnienie rozrzewnione zawsze jej  na 
drodze życia towarzyszyć będą. Oby droga ta była możliwie na 
ziemi  tej  najszczęśliwszą,  a  zawsze  czystym  i   górnym 
szlakiem wspinającą się coraz wyżej.  Pamiętaj  1900  rok  i 
czasem, czasem wspomnij przyjaźnie te lata najpierwszej swej 
młodości, któreśmy razem spędziły. El. Orzeszkowa". 
Młoda para zabierze te dary, i  ten  złoty  ołtarzyk,  i 
srebrny nóż  do  rozcinania  papieru,  rzeźbione  w  mahoniu 
półeczki   na   książki,   na   śląską    ziemię.    Portret 
ofiarodawczyni  w  ciemnej,  gładkiej  sukni,  zdobionej   w 
faliste pianki  białych  koronek,  stanie  obok  spłowiałego 
amarantu jedwabiu z wyhaftowanym orłem  przytwierdzonego  do 
ciemnego drzewca. To jedna z rodzinnych pamiątek  Kunickich, 
jeszcze z czasów wiedeńskiej wyprawy Sobieskiego, a misterny 
haft  o  srebrzystym  połysku  wykonała  z  własnych  włosów 
pra-pra-pa-babka rodu. 
W starej serwantce widnieją i inne  przekazy  z  dziejów 
rodziny; są całkiem zwyczajne  i  uboźuchne,  lecz  stanowią 
relikwię. Cóż może bowiem znaczyć dla nie wtajemniczonych ów 
ręcznik z surowego płótna z wydzierganym  polskim  orzełkiem 
czy te czerwone róże wyszyte grubą włóczką na kanwie, a  pod 
nimi napis: "Za wolność!" Czy mogą zwrócić uwagę szare, małe 
figurki   ptaków,   winogronowe   kiście,   owoce,    kwiaty 
ukształtowane   z   gliniastego   ciemnego   chleba?...   Te 
przedmioty własnymi rękami ulepił Stanisław Kunicki, siedząc 
w ciasnej celi przy kopcącej łojówce. 
...Prezenty ślubne od pani Elizy nie opuszczą już  nigdy 
cieszyńskiej ziemi; przekazywane - jak sztafeta - z ojca  na 
syna, podobnie jak  dotychczas  nie  znane  listy,  które  w 
rękopisach udostępnili mi pan Janusz Kunicki  z  Warszawy  - 
syn Jadwigi i Ryszarda -  oraz  jego  szwagierka  -  Jadwiga 
Kunicka z Bielska - Białej. 
Od 3 maja  1900  roku  "Mademoiselle  Hedwige  Eysymontt 
przemieniła się w "Madame Hedwige Kunicka", a listy wysyłane 
przez pisarkę do Krakowa najpierw na ulicę św.  Jana,  potem 
na "ulicę  św.  Tomasza  8,  II  piętro"  zaczęły  nosić  na 
kopercie nowy adres: "Szląsk a Łazy". 
Tam,  w   Łazach,   Kuniccy   będą   świadkami   strajku 
górniczego, sprzyjając słusznym żądaniom, tam  młody  doktor 
zaprzyjaźni się z Tadeuszem Regerem i tam zacznie być  coraz 
bardziej znany nie tylko jako lekarz, ale  i  jako  działacz 
oświatowy i polityczny w polskim ruchu socjalistycznym. 
Zaproszona przez Jadwigę i  -  osobnym  listem  -  przez 
Ryszarda Kunickiego, pani Eliza ma zamiar wybrać się w lipcu 
do  tej  górniczej  wsi  w  pobliżu  Karwiny.  Nic  z  tego! 
-przeszkodzą  jej  nieustanne  kłopoty  ze   zdrowiem;   ten 
bronchit, jakieś duszności, nierównomierny rytm serca, a  na 
dodatek jeszcze mocno boleć będzie niedawno stłuczona  noga. 
Zaprzyjaźnieni lekarze - Ignacy Baranowski i Henryk  Nusbaum 
- radzą więc wyjazd nie do Łaz, lecz do Kissingen, na  długą 
kurację. 
To dobrze tak uciec, choć na czas pewien, z tego Grodna, 
od  chorób  swoich  i  domowników,  od  depresji  z   powodu 
przejściowej  niemożności  tworzenia,  od  złych   nastrojów 
wywoływanych przez "nerwy tak zbuntowane, że  ciągle  płakać 
chce się" - a nawet i od tych listów Garbowskiego. 
Pełno  w  nich  bowiem,  zależnie  od  humoru,  kaprysów 
nadawcy - złośliwych przygan i wyrzutów:  a  to  "jest  Pani 
zbyt opieszała w pisaniu partii Seweryny w Ad astra",  jakby 
sam nie wyduszał z siebie nieregularnie, z opóźnieniami,  do 
tej wspólnej duetowej powieści monologów Rodowskiego!, a  to 
niechlujna w ortografii, interpunkcji, a to...,  a  tamto... 
Może krakowski filozof, tak na ogół  delikatny  "w  stosunku 
osobistym [...],  Tak  zniewalający  miękkością  obejścia  i 
mowy" - tłumaczy go w myślach adresatka - jest po  prostu  o 
mnie zazdrosny, rozdrażniony tym, że  nie  widują  się  zbyt 
często, nie rozmawiają bezpośrednio i od serca? 
Może dlatego w tym  "stosunku  listownym  tyle  szpilek, 
sztylecików, kolcy itd."?... 
- Proszę przyjechać w dniach wolnych od wykładów  -wzywa 
- zaklnę te wszystkie pańskie kolce,  "aby  zmieniły  się  w 
kwiaty [...] I powiem: Nie oszukacie mnie już nigdy! 
Wiem, że jesteście różami i tylko zły humor waszego Pana 
przemienił was w jeżyki". 
Ale na  razie  Garbowski  nie  podejmuje  wezwania,  nie 
przyjeżdża  do  Grodna,  w  odpowiedzi   śle   na   kartkach 
obramowanych girlandkami róż serdeczny list do  "siostrzanej 
duszy", lecz w tych różanych wianuszkach  kryje  się  ostrze 
sztyletu: wiadomość o nieszczęśliwym zakochaniu się w jednej 
młodej osóbce z Krakowa, słowa ojej  "szatach  mających  woń 
Libanu", o jego melancholii ogarniającej  czarną  chmurą,  o 
marności  świata  i  o  nachodzącej  go   czasami   chęci... 
powieszenia się. 
Choć czuje się zranioną - sztylet w samo serce - pragnie 
co najrychlej  oblec  się  w  szaty  pocieszycielki.  Trzeba 
dogłębnie  zanalizować  psychiczną  sytuację  nieszczęśnika, 
miłosne  zadurzenie  -  przyjaciela  i  przekazać  mu  rady, 
przemyślenia, aby wydźwignął się z tej ciemnej  przepaści  i 
ujrzał niezawodny ratunek w trzech darach. 
Trzy dary królowej Saby  
Te trzy tajemnicze dary może ofiarować tylko  -  ona,  w 
zawoalowanej postaci... królowej Saby. W długim liście, pani 
Eliza przywołuje więc najpierw trzy postacie; przejrzysta to 
alegoria! Oto nadchodzi mądry król  Salomon,  którego  serce 
gorzeje na widok pięknej Sulamitki o hebanowych  włosach,  o 
smukłej jak palma kibici.  Wzbija  się  w  niebo  Pieśń  nad 
Pieśniami!...  Brzmią  wysokie  tony  -  triumfu,   radości, 
rozkoszy, aby stopniowo na innych już  strunach  pobrzękiwać 
gorzką  nutą.  Kto  pomoże  uspokoić  serce,  nowe   wydobyć 
akordy?... Na ratunek z Dalekiego Wschodu podąża  słynąca  z 
mądrości - królowa Saba,  ofiarowując  mirrę,  czyli  balsam 
płynący z  wiedzy  i  pracy,  złoto,  czyli  cierpliwość,  i 
kadzidło będące "lotnością ducha". 
-  A  pan,  drogi  przyjacielu  -  zapewnia  pani  Eliza 
-posiada mnóstwo wiedzy, cierpliwość i lotność ducha,  które 
to trzy skarby uczynią z pana wielkiego poetę. Ta  Sulamitka 
zaś w  szeleszczących  szatach  jest  zapewne  "osóbką  dość 
płytką i mało duchowi wielkiemu do pary będącą", więc proszę 
nie nucić  na  gorzko,  lecz  starać  się  czynić  użytek  z 
niesionych mu darów królowej Saby...                  
Czy Garbowski na list ten odpowiedział  -  nie  wiadomo, 
pewne jest  natomiast,  że  odwiedził  grodzieńską  "królową 
Sabę" w Kissingen, czerpiąc  tam  pociechę  dla  strapionego 
serca przez dni siedem. Pani  Eliza  wróciła  z  kurortu  do 
swego domu przy ulicy Ogrodowej umocniona na duchu, z  głową 
pełną pisarskich pomysłów. Siedząc tam, wśród książek,  przy 
biureczku, nad białymi kartkami  papieru,  które  zapełniają 
się  teraz  szybko,  myśli  często  o  Kunickich  w  Łazach, 
zaprasza ich do swojej "dominy".  Cieszy  się,  że  Jadwinia 
jest szczęśliwa, że jest dumna "z zacnej działalności męża", 
nie tylko lekarskiej; i że tęskni  do  rodzinnych  stron,  a 
nawet marzy w przyszłości o zamieszkaniu w Wilnie. To byłoby 
cudownie! 
Pisarka  bowiem,  zbrzydziwszy  sobie  ostatnio  Grodno, 
gdzie ludzie są obojętni na wszystko co duchowe, gdzie każda 
wyższa myśl, żywszy poryw serca czy umysłu budzi  niechęć  i 
strach,  sama  poważnie  myśli  o  przeniesieniu   się   "na 
mieszkanie" do grodu Giedymina. 
- Jakże różni się - stwierdza po  kilkunastodniowym  tam 
pobycie - to miasto od Grodna, ileż można tam spotkać  ludzi 
"czujących, myślących i działających".  Byłoby  dobrze,  aby 
ten  szlachetny  zastęp  mógł  się  powiększyć   o   takiego 
człowieka  jak  Ryszard  Kunicki;   dobry   lekarz,   wielki 
społecznik, prawdziwy patriota, a przy tym szczery orędownik 
spraw ludzi krzywdzonych, podobnie jak  i  Jadzia,  zapalona 
jego "pomocnica i towarzyszka". Co  prawda  lekarzy  Polaków 
jest w Wilnie bardzo wielu, lecz takich, którzy łączyliby  w 
sobie  i  zawodowe  posłannictwo,   i   "pracę   dla   celów 
narodowych" - mało. 
Jadwiga w majowym liście  z  1901  roku  donosi,  że  od 
czterech miesięcy jest w odmiennym stanie. -  Kiedy  zajdzie 
ten "ważny wypadek w  związku  ze  zmienionym  stanem  Twego 
zdrowia?" - dopytuje się pani Eliza,  unikając  zwyczajowych 
definicji ciąży, a sam poród określając jako "katastrofę". 
W tym mniej więcej czasie młodzi Kuniccy przenieśli  się 
z Łaz do Krakowa, zajmując obszerne  mieszkanie  przy  ulicy 
Pawiej 4. Tam przyszedł na świat pierwszy syn i tam nadszedł 
telegram od Orzeszkowej: "Winszuję z całego  serca  narodzin 
<<setnego>>, chłopaka i pociechy z niego jak największej,  a 
jemu, aby zdrowo rósł wzdłuż, wszerz i wzwyż, życzę!" 
Uradzono w rodzinnym gronie - byli przy  tym  i  rodzice 
Ryszarda, i jego siostra Zofia - aby  pierworodnemu  dać  na 
imię Stanisław. A więc Stanisław Kunicki! Nowy dziedzic tego 
imienia. Na matkę chrzestną dziecka poproszono panią  Elizę. 
Małego Kunickiego chrzcić miano w Krakowie, w święta  Bożego 
Narodzenia. Pisarka przyjęła  z  radością  propozycję,  lecz 
mając  na  względzie  utrapienia  ze  zdrowiem,  uciążliwość 
zimowej podróży,  rzekła,  iż  wiosna  byłaby  sposobniejszą 
porą. Ale i wtedy nie udało jej się wybrać do Krakowa. 
Czuje się bowiem  już  zbyt  słaba,  aby  ryzykować  tak 
daleki wojaż. A poza tym wydawca  ponagla  pisarkę:  "Proszę 
natychmiast przysłać powieść - dialog Ad astra". 
Łatwo powiedzieć: przysłać! Trudniej  natomiast  pisarce 
wyegzekwować partie Rodowskiego,  gdy  współautor  Garbowski 
oświadcza, że ma pilniejsze sprawy na głowie, ważniejsze  są 
dla niego terminy prac naukowych,  że  stracił  już  chęć  i 
serce do tego utworu i że nadal ma wisielcze nastroje.  Więc 
jakże w takiej sytuacji pani Orzeszkowa ma znaleźć  czas  na 
wyjazd, gdy trzeba zasiąść natychmiast przy biurku z  piórem 
w ręku  i  kreślić  nim  dalsze  kwestie  powieści,  dialogi 
Seweryny i... Rodowskiego - i za siebie, i za Garbowskiego. 
"A może - sugeruje Kunickim - tu, w Grodnie, w  kwietniu 
lub w maju, wprowadzilibyśmy  Wasze  kochane  dzieciątko  na 
łono Kościoła?... A jeśli jest to  niemożliwe,  to  jest  mi 
niezmiernie żal, ale musicie wynaleźć dla Stasia inną  matkę 
chrzestną". 
W rezultacie została nią pani Zofia Kirkorówna (przyszła 
żona przyszłego ministra Józefa  Kiedronia),  a  Orzeszkowa, 
mimo iż ominęła ją jazda na drugi kraniec Polski,  zaziębiła 
się tak mocno, że kaszel  i  straszna  chrypa  pozbawiły  ją 
całkiem głosu. A tu już czekała Warszawa; po  ukończeniu  Ad 
Astra trzeba było jechać tam najszybciej,  aby  pertraktować 
na temat korzystnej sprzedaży jeszcze innego rękopisu. 
Nie ma rady na chorobę, więc na razie szczelnie owinięta 
szalem siada w fotelu przy stoliczku i  próbuje  nieudolnie, 
acz z wielkim przejęciem, parafrazować wiersz obcego poety. 
Prześle go potem  panu  Tadeuszowi  Garbowskiemu;  niech 
niewdzięcznik dowie się, że wszystko  to,  co  ich  łączyło, 
było  tylko:  "przelotną  chwilką,   jętki   życiem,   nicią 
pajęczyny, krótkim uśmiechem"... i że: 
nigdy nie doszło serca głębi 
[... ] 
Ni tajni duszy, 
gdzie drzemią inne 
radości, smutki... 
Wszystkie apostrofy, czy to  prozą,  czy  mową  wiązaną, 
krakowski śledziennik  kwituje  kostycznymi  uwagami,  a  po 
wydrukowaniu Ad astra zacznie przesyłać, ze  złośliwą  jakby 
satysfakcją, wycinki z  ujemnymi  opiniami,  w  tym  również 
ironiczną recenzję Karola Irzykowskiego -  jakby  zapomniał, 
że ten nieznośnie wzniosły dialog jest  częściowo  płodem  i 
jego pióra. 
Nad Olzą... Nad Niemnem... 
Tymczasem przed młodym doktorem Kunickim zarysowała  się 
możliwość pracy we  Frysztacie.  Nie  zastanawiał  się  zbyt 
długo, często  bowiem  z  rozrzewnieniem  wspominał  wraz  z 
Jadwigą  tamte  piękne  krajobrazy,  przyjaznych  mu  ludzi, 
możliwości realizowania  planów  daleko  wybiegających  poza 
lekarskie tylko obowiązki, wiążących się  z  polskim  ruchem 
socjalistycznym.  Mieli  zamieszkać  tam  w  pięknym   domu, 
otoczonym ogrodem, nad rzeką Olzą. 
Gdy przenieśli się do Frysztatu,  pierworodny  syn  miał 
już przeszło rok. A w 1903 roku, gdy zadomowili się już  tam 
na dobre, dnia 3 lipca przyszło  na  świat  drugie  dziecko, 
chłopiec. 
A więc jest już dwójka: Stanisław i Adam. 
Adaś miał już siedem miesięcy, a Staś skończył dwa i pół 
roku, gdy do domu frysztackiego  zamówiono  fotografa.  Pani 
Eliza  dopominała   się   nieraz   o   rodzinny   portrecik; 
uśmiechnięta mama zasiada tedy na  fotelu,  młodszego  synka 
trzyma w objęciach, Staś tuli się do  jej  kolan,  a  ojciec 
stojący patrzy z czułością na gromadkę. Gdy pisarka  otrzyma 
w marcu 1904 roku to zdjęcie łącznie z opisem macierzyńskich 
radości,  podziękuje  listownie  za  przesyłkę,  opisze  swe 
codzienne  zajęcia,   ale   ani   słowem   nie   wspomni   o 
"olśniewającej  radości",  jaka  ostatnio  stała   się   jej 
udziałem. To na  razie  jeszcze  tajemnica,  można  się  nią 
podzielić  jedynie  z  ludźmi,  którzy   jako   profesorowie 
wyższych uczelni mają prawo opracować "akt przedstawienia" i 
złożyć pod nim podpisy. 
Co to za "akt przedstawienia",  gdzie  te  uczone  ciała 
mają zaprezentować pisarkę,  aby  spełniło  się  marzenie  i 
stało się - jak pisze - "być może ostatnim i od bardzo dawna 
jedynym  promieniem  dla  życia  mego,  a   wcale   poważnym 
zaszczytem dla tak  bezdennie  upokorzonego  -  jak  nasz  - 
narodu?" Odpowiedź  znajdziemy  w  Szwecji,  gdzie  stawiano 
kandydaturę Orzeszkowej do Nagrody Nobla. 
Orędowniczka  tej   sprawy   -   panna   Ellen   Wester, 
skandynawska literatka, otrzymuje  od  pani  Elizy  list.  - 
Cieszę się tym bardzo z przyczyn osobistych - pisze  autorka 
Marty - ale  jeszcze  bardziej  raduje  mnie  myśl,  że  tym 
duchowym triumfem "choćby jedną łzę upokorzenia na  zbolałym 
w męce obliczu ojczyzny zamienię w brylant chwały". 
Pokonał ją Henryk Sienkiewicz - laureat Nagrody Nobla AD 
1905. Z godnością znosi porażkę, wielkodusznie oznajmia,  że 
"Sienkiewicz jest artystą większym od  nas  wszystkich",  ze 
smutną  rezygnacją  stwierdza,  że  "szczęście  nie  leży  w 
przeznaczeniu moim dość mrocznym i bardzo skromnym". 
Życie toczy się dalej; "życie tłumem ludzi napełnione  i 
tak bezgranicznie samotne", choć pisarka ma  przecież  nadal 
wokół siebie grono  przyjaciół,  młode  wychowanki,  "ciotuś 
Gorzkowską" - starą pannę Monikę, "słodką, poczciwą, starszą 
nieco ode mnie, niezamężną, innego domu niż mój nie mającą". 
Do  tego  domu   gwałtownie   zaczynają   wdzierać   się   z 
przedwiośniem  1905  roku   echa   rewolucyjnych   wydarzeń, 
zaistniałych we wschodnim, rosyjskim  imperium,  potem  i  w 
Królestwie. 
-  Co  za  rok!  Jaki   wyroczny,   wielki,   brzemienny 
nadziejami  i  trwogami!  -  w  liście  pisarki   do   Marii 
Konopnickiej podniecenie, lęk przed nieznanym, miesza się  z 
pragnieniem  zmian.   -   Czyżby   nadchodziła   szansa   na 
"odzyskanie głosu  i  wyprostowanie  się  bark  Polski",  na 
"reformy szkolne, prawodawcze i gospodarskie", na  "wzajemne 
poszanowanie osobnikowych praw narodów?"...  Jeśli  tak  się 
stanie, jeśli to  jest  zalążkiem  lepszej  przyszłości,  to 
"rozpoczętym czynom, walkom i pracom z głębi serca wołające: 
Szczęść Boże!" Z biegiem wydarzeń mnożą się wątpliwości: Czy 
ta burza  nie  za  wiele  zniszczy?  Co  przyniosą  następne 
tygodnie, miesiące?... 
Jest już listopad  1905  roku,  do  kontrofensywy  rusza 
kontrrewolucja. Rozpasane, szalejące siły, "chaos jak  przed 
początkiem świata", płomienie pożarów, rabunki, gwałty... 
"Jestem  [...]  Okropnie  targana  przez  dziejące   się 
dookoła okropności, strasznie ścigana strachami rozmaitymi". 
Dochodzą wieści budzące grozę: od Mińska  ciągną  do  Grodna 
"czarne  seciny",  mogą  przyłączyć  się  do  prowokacyjnych 
orszaków, do  procesji  stronnictwa  carskiego  i  rozpocząć 
pogromy   -   Żydów   i   Polaków,   tworzących    miejscową 
inteligencję. 
Pani  Eliza  w  towarzystwie  Obrębskiej,   Gorzkowskiej 
(służące uciekły gdzieś na miasto i nie wiadomo, czy  w  tym 
tumulcie w ogóle  powrócą  do  chlebodawczyni)  przygotowuje 
jedzenie i  herbatę  dla  kilkanaściorga  żydowskich  dzieci 
przyprowadzonych tu przez  płaczące  matki  w  obawie  przed 
pogromem. 
Ponury, listopadowy dzień, za oknami gęsty już  mrok.  Z 
ulicy gdzieś z oddali dobiega uszu narastający coraz silniej 
poszum cerkiewnych pieśni. Coraz bliżej, już można  odróżnić 
słowa: "Boże, cara chrani..." Już na szybach okien zaczynają 
migotać żółtokrwiste światła niesionych  świec,  pochodni  i 
lampek. Przerażony szept gospodyni: - Idą... już idą... -  a 
zarazem niezwykłe jej opanowanie. 
Podpierana   przez   towarzyszki,   podąża    do    okna 
wychodzącego na ulicę.  Orszak  złożony  z  co  ważniejszych 
carskich biurokratów, wysokich czynowników, prezesów różnych 
banków, biur i  stowarzyszeń,  defiluje  przed  oczami  pani 
Elizy; są tak blisko, że  wydaje  się,  iż  wysoko  niesione 
chorągwie zaczną ocierać się o tafle szyb,  że  ciemne  oczy 
ikon zajrzą w głąb mieszkania, a pomnożona po  wielokroć  na 
portretach twarz cara-batiuszki skrzywi się zaraz groźnie na 
widok skupionych w  gromadce,  jak  trwożne  stadko  wronich 
piskląt,  żydowskich  dzieci.  Za  chwilę  mogą   tu   wpaść 
czarnosecińcy... 
Zbielałe usta, drżące słowa modlitwy...  Zaraz  rozlegną 
się krzyki,  poleje  się  krew,  rozszaleje  ogień.  Wiadomo 
przecież, że według takiego scenariusza odbywały  się  takie 
same procesje w Mińsku czy w Mohylewie... Straszne to czasy, 
zbyt silne grozą przeżycia dla starego, biednego serca. 
Myśl pisarki gubi się  wśród  tych  wydarzeń,  coraz  to 
okropniejszych  wieści,  potężniejących  wybuchów,  wrzących 
wulkanów. Apokalipsa!  "Rewolucja,  kontrrewolucja,  rzezie, 
represje, burdy, awantury  uliczne,  strzelaniny  dzienne  i 
nocne! [...] Nie wiem, co nastąpi..." - Ten opis, ta  skarga 
pisarki "wśród mgły krwawej" - to jeszcze jeden  listopadowy 
list do Krakowa, do Tadeusza Garbowskiego. 
Przyznaję - pisze dalej - że ten "ruch  robotniczy  jest 
bardzo poważny [...) I  obok  stanowczości  wymagań  posiada 
pewien   zarys   szlachetnej   godności   ludzkiej",    lecz 
jednocześnie  widzę  poniżej  tego  czystego  nurtu   "potok 
błotnisty: tłuszczę, żywioł brudny, ciemny, nędzny fizycznie 
i moralnie, używany przez osaczone  władze  jak  maczuga  do 
rozbijania wrogich sobie  warstw  wyższych,  nie  wyłączając 
robotniczej". 
Na ulicach miast i miasteczek - rabusie, hordy złodziei, 
podpalaczy, nożowników. Na  wsiach  -  grabieże,  napady  na 
białe  dwory,  mordy...  Krwawe  łaźnie...   Sceny   jak   z 
Nie-Boskiej   Komedii".   Zagubiona,   zbolała   pisze    do 
Konopnickiej:  "Duch  mój  łączy  się  z   duchem   Zygmunta 
(Krasińskiego) i z jego bólem wobec <<kuźni czarta>>.  [...] 
Coś kłóci się i plącze w głowie, coś rwie  się  w  sercu..." 
Wszystkie te rzeczy "są nad moje siły". - Wiem,  że  w  idei 
socjalistycznej, tak  jak  w  żywiołach  natury,  tkwi  siła 
dobroczynna. Ale jak pokierować tym  żywiołem,  aby  wodę  i 
ogień, wiatr i słońce umieć obrócić  ku  pożytkowi,  nie  ku 
zniszczeniu?... A  co  z  narodem,  co  z  Ojczyzną,  co  ze 
szlacheckimi dworkami - strażnikami odwiecznych tradycji?... 
Cóż można robić, aby wyczołgać się spod  ciężaru  trwogi,  z 
przepastnych ciemności na słońce i ożyć?... 
Widzi przed sobą jedno zadanie: "Należy upiększać  dusze 
polskie!",  gdziekolwiek  jeszcze  rzuciłby  los;  na  razie 
miejscem "upiększania" były Druskienniki. Postanawia  ożywić 
polskim śpiewem, polskim słowem estradę  tego  Kurhauzu.  Ma 
już pomysł: zredaguje wespół z Kazimierzem Laskowskim i Emmą 
Dmochowską tak zwany journal parle - żywą gazetę, napisze do 
niej teksty  ciekawe  i  dowcipne,  postara  się  o  dobrych 
wykonawców. Trzeba zachęcić panią  Zofię  Dąbrowską,  aby  w 
intermediach zechciała grać na fortepianie, trzeba  poprosić 
dwie piękne panny: Julię i jej siostrę -  O'Brien  de  Lacy, 
aby w duecie śpiewały polskie piosenki,  trzeba...  Ale  czy 
władze  pozwolą  -  niepokoi  się  inicjatorka   -   na   tę 
"kulturalną  i  tak  wytworną  zabawę",  choć  cały   dochód 
przeznaczy się na  biednych!?...  Należy  więc  jeszcze  jak 
najszybciej      zredagować      depeszę      do      samego 
jenerał-gubernatora: "Zamierzam urządzić dla moich znajomych 
w Druskiennikach prywatny wieczór literacki  z  recytowaniem 
utworów  w  języku  polskim  oraz  journal   parle.   Pragnę 
skorzystać z sali miejscowego Kursalu. Uprzejmie proszę Jego 
Ekscelencję o  pozwolenie  na  to.  Eliza  Orzeszko".  Zanim 
gubernator  wydał  dość  asekuracyjne  pozwolenie,  skreślił 
odręcznie na dostarczonej mu depeszy kilka słów: "Zdaje się, 
że staruszka nie jest w pełni przy zdrowych zmysłach.  Jeśli 
to jest wieczór prywatny dla znajomych, to po cóż jej sala i 
pozwolenie?" I dodał jeszcze, na wszelki  wypadek:  "Tu  coś 
nie jest w porządku!" 
Z estrady  druskiennickiego  kurortu  popłynęło  polskie 
słowo. Ileż wzruszeń,  radosnych  emocji.  "Upiększać  dusze 
polskie", uskrzydlić je można także  i  przez  mozolny  trud 
współpracy z niedawno powstałym Kurierem Litewskim  i  przez 
formowanie  z  grafomańskich,   acz   poczciwych   w   swych 
intencjach gniotów nadsyłanych do redakcji - straszniejszych 
utworów. Gdyby nie "ten wieczny pęd do każdej roboty", która 
wydaje się potrzebna dla polskiej myśli, dawno rzuciłaby  tę 
katorżniczą, nudną  robotę  w  Kurierze.  O  wiele  bardziej 
pasjonującą, angażującą serce i wyobraźnię,  jest  "Muza"  - 
Stowarzyszenie Miłośników Sceny i Sztuki w Grodnie. 
Mimo schorowania i coraz częstszych  sercowych  sensacji 
Orzeszkowa przyczyniła się walnie do powstania z końcem 1904 
roku tej "Muzy", której głos zabrzmiał  mocno  i  dźwięcznie 
"po  tak  długim,  grobowym  milczeniu,  w  takiej  mizernej 
mieścinie". Z  zapałem,  mimo  wątlejących  sił,  organizuje 
artystyczne  wieczory,   wybiera   utwory   do   deklamacji, 
inscenizuje fragmenty dramatów wielkich romantyków.  
Ołtarzyk z Czarną Madonną 
Wiele dała jej ta rozmowa! Może być spokojna o  przyszły 
los  wychowanki.  Bóg  dał  Jadzi  "do  szczęścia   materiał 
bogaty". Czy to młode dziewczę będzie umiało należycie  dbać 
też o szczęście tego człowieka; "dbać więcej, niżeli o swoje 
własne?"...          
Jadzia mówi z  radosnym  uniesieniem,  że  kocha  bardzo 
narzeczonego, że jest jej z nim dobrze, że pragnie być mu we 
wszystkim  pomocna,  że  łączą  ich   podobne   przekonania, 
upodobania, "prawdziwe szczere przymierze  serc  i  duchów"; 
dość pewna to gwarancja udanego małżeństwa. 
"Moja  droga,  kochana  Dziu!  -  napisze  po  odjeździe 
Jadwigi i Ryszarda. - Z  prawdziwą  radością  wyobrażam  Cię 
sobie  u  boku  p.  Ryszarda,  z  którym  znajomość   krótka 
napełniła  mię  dla  niego  wielkim  zaufaniem   i   szczerą 
sympatią". 
Majowym  dniem  1900   roku   doktor   Ryszard   Kunicki 
poprowadził pannę Jadwigę Eysymonttównę w welonie upiętym na 
bujnych, ciemnoblond włosach do ślubu w grodzieńskiej farze. 
Eliza Orzeszkowa była gościem, najbardziej przez  wszystkich 
honorowanym.  Z  zachwytem  oglądano  prezenty  od  pisarki, 
malowniczo  ułożone  na  stole  wśród   kwiatów.   Oto   ten 
najwspanialszy: ołtarzyk -  dzieło  złotniczej  sztuki;  dwa 
skrzydełka  drzwiczek  misternie  wykonane   ręką   artysty, 
zamknięte - łączą się ze złocistym trójkątem, z "kurkiem  na 
daszku", tworząc  kształt  kapliczki,  a  odchylone  ukazują 
wizerunek  Matki  Boskiej  Częstochowskiej.  Obok   widnieje 
oprawny w skórę tom Pism autorki  Nad Niemnem  z  dedykacją: 
"Jadziuchnie  -  od  tej,  której  błogosławieństwo  gorące, 
życzenia najlepsze i wspomnienie rozrzewnione zawsze jej  na 
drodze życia towarzyszyć będą. Oby droga ta była możliwie na 
ziemi  tej  najszczęśliwszą,  a  zawsze  czystym  i   górnym 
szlakiem wspinającą się coraz wyżej.  Pamiętaj  1900  rok  i 
czasem, czasem wspomnij przyjaźnie te lata najpierwszej swej 
młodości, któreśmy razem spędziły. El. Orzeszkowa". 
Młoda para zabierze te dary, i  ten  złoty  ołtarzyk,  i 
srebrny nóż  do  rozcinania  papieru,  rzeźbione  w  mahoniu 
półeczki   na   książki,   na   śląską    ziemię.    Portret 
ofiarodawczyni  w  ciemnej,  gładkiej  sukni,  zdobionej   w 
faliste pianki  białych  koronek,  stanie  obok  spłowiałego 
amarantu jedwabiu z wyhaftowanym orłem  przytwierdzonego  do 
ciemnego drzewca. To jedna z rodzinnych pamiątek  Kunickich, 
jeszcze z czasów wiedeńskiej wyprawy Sobieskiego, a misterny 
haft  o  srebrzystym  połysku  wykonała  z  własnych  włosów 
pra-pra-pa-babka rodu. 
W starej serwantce widnieją i inne  przekazy  z  dziejów 
rodziny; są całkiem zwyczajne  i  uboźuchne,  lecz  stanowią 
relikwię. Cóż może bowiem znaczyć dla nie wtajemniczonych ów 
ręcznik z surowego płótna z wydzierganym  polskim  orzełkiem 
czy te czerwone róże wyszyte grubą włóczką na kanwie, a  pod 
nimi napis: "Za wolność!" Czy mogą zwrócić uwagę szare, małe 
figurki   ptaków,   winogronowe   kiście,   owoce,    kwiaty 
ukształtowane   z   gliniastego   ciemnego   chleba?...   Te 
przedmioty własnymi rękami ulepił Stanisław Kunicki, siedząc 
w ciasnej celi przy kopcącej łojówce. 
...Prezenty ślubne od pani Elizy nie opuszczą już  nigdy 
cieszyńskiej ziemi; przekazywane - jak sztafeta - z ojca  na 
syna, podobnie jak  dotychczas  nie  znane  listy,  które  w 
rękopisach udostępnili mi pan Janusz Kunicki  z  Warszawy  - 
syn Jadwigi i Ryszarda -  oraz  jego  szwagierka  -  Jadwiga 
Kunicka z Bielska - Białej. 
Od 3 maja  1900  roku  "Mademoiselle  Hedwige  Eysymontt 
przemieniła się w "Madame Hedwige Kunicka", a listy wysyłane 
przez pisarkę do Krakowa najpierw na ulicę św.  Jana,  potem 
na "ulicę  św.  Tomasza  8,  II  piętro"  zaczęły  nosić  na 
kopercie nowy adres: "Szląsk a Łazy". 
Tam,  w   Łazach,   Kuniccy   będą   świadkami   strajku 
górniczego, sprzyjając słusznym żądaniom, tam  młody  doktor 
zaprzyjaźni się z Tadeuszem Regerem i tam zacznie być  coraz 
bardziej znany nie tylko jako lekarz, ale  i  jako  działacz 
oświatowy i polityczny w polskim ruchu socjalistycznym. 
Zaproszona przez Jadwigę i  -  osobnym  listem  -  przez 
Ryszarda Kunickiego, pani Eliza ma zamiar wybrać się w lipcu 
do  tej  górniczej  wsi  w  pobliżu  Karwiny.  Nic  z  tego! 
-przeszkodzą  jej  nieustanne  kłopoty  ze   zdrowiem;   ten 
bronchit, jakieś duszności, nierównomierny rytm serca, a  na 
dodatek jeszcze mocno boleć będzie niedawno stłuczona  noga. 
Zaprzyjaźnieni lekarze - Ignacy Baranowski i Henryk  Nusbaum 
- radzą więc wyjazd nie do Łaz, lecz do Kissingen, na  długą 
kurację. 
To dobrze tak uciec, choć na czas pewien, z tego Grodna, 
od  chorób  swoich  i  domowników,  od  depresji  z   powodu 
przejściowej  niemożności  tworzenia,  od  złych   nastrojów 
wywoływanych przez "nerwy tak zbuntowane, że  ciągle  płakać 
chce się" - a nawet i od tych listów Garbowskiego. 
Pełno  w  nich  bowiem,  zależnie  od  humoru,  kaprysów 
nadawcy - złośliwych przygan i wyrzutów:  a  to  "jest  Pani 
zbyt opieszała w pisaniu partii Seweryny w Ad astra",  jakby 
sam nie wyduszał z siebie nieregularnie, z opóźnieniami,  do 
tej wspólnej duetowej powieści monologów Rodowskiego!, a  to 
niechlujna w ortografii, interpunkcji, a to...,  a  tamto... 
Może krakowski filozof, tak na ogół  delikatny  "w  stosunku 
osobistym [...],  Tak  zniewalający  miękkością  obejścia  i 
mowy" - tłumaczy go w myślach adresatka - jest po  prostu  o 
mnie zazdrosny, rozdrażniony tym, że  nie  widują  się  zbyt 
często, nie rozmawiają bezpośrednio i od serca? 
Może dlatego w tym  "stosunku  listownym  tyle  szpilek, 
sztylecików, kolcy itd."?... 
- Proszę przyjechać w dniach wolnych od wykładów  -wzywa 
- zaklnę te wszystkie pańskie kolce,  "aby  zmieniły  się  w 
kwiaty [...] I powiem: Nie oszukacie mnie już nigdy! 
Wiem, że jesteście różami i tylko zły humor waszego Pana 
przemienił was w jeżyki". 
Ale na  razie  Garbowski  nie  podejmuje  wezwania,  nie 
przyjeżdża  do  Grodna,  w  odpowiedzi   śle   na   kartkach 
obramowanych girlandkami róż serdeczny list do  "siostrzanej 
duszy", lecz w tych różanych wianuszkach  kryje  się  ostrze 
sztyletu: wiadomość o nieszczęśliwym zakochaniu się w jednej 
młodej osóbce z Krakowa, słowa ojej  "szatach  mających  woń 
Libanu", o jego melancholii ogarniającej  czarną  chmurą,  o 
marności  świata  i  o  nachodzącej  go   czasami   chęci... 
powieszenia się. 
Choć czuje się zranioną - sztylet w samo serce - pragnie 
co najrychlej  oblec  się  w  szaty  pocieszycielki.  Trzeba 
dogłębnie  zanalizować  psychiczną  sytuację  nieszczęśnika, 
miłosne  zadurzenie  -  przyjaciela  i  przekazać  mu  rady, 
przemyślenia, aby wydźwignął się z tej ciemnej  przepaści  i 
ujrzał niezawodny ratunek w trzech darach. 
Trzy dary królowej Saby  
Te trzy tajemnicze dary może ofiarować tylko  -  ona,  w 
zawoalowanej postaci... królowej Saby. W długim liście, pani 
Eliza przywołuje więc najpierw trzy postacie; przejrzysta to 
alegoria! Oto nadchodzi mądry król  Salomon,  którego  serce 
gorzeje na widok pięknej Sulamitki o hebanowych  włosach,  o 
smukłej jak palma kibici.  Wzbija  się  w  niebo  Pieśń  nad 
Pieśniami!...  Brzmią  wysokie  tony  -  triumfu,   radości, 
rozkoszy, aby stopniowo na innych już  strunach  pobrzękiwać 
gorzką  nutą.  Kto  pomoże  uspokoić  serce,  nowe   wydobyć 
akordy?... Na ratunek z Dalekiego Wschodu podąża  słynąca  z 
mądrości - królowa Saba,  ofiarowując  mirrę,  czyli  balsam 
płynący z  wiedzy  i  pracy,  złoto,  czyli  cierpliwość,  i 
kadzidło będące "lotnością ducha". 
-  A  pan,  drogi  przyjacielu  -  zapewnia  pani  Eliza 
-posiada mnóstwo wiedzy, cierpliwość i lotność ducha,  które 
to trzy skarby uczynią z pana wielkiego poetę. Ta  Sulamitka 
zaś w  szeleszczących  szatach  jest  zapewne  "osóbką  dość 
płytką i mało duchowi wielkiemu do pary będącą", więc proszę 
nie nucić  na  gorzko,  lecz  starać  się  czynić  użytek  z 
niesionych mu darów królowej Saby...                  
Czy Garbowski na list ten odpowiedział  -  nie  wiadomo, 
pewne jest  natomiast,  że  odwiedził  grodzieńską  "królową 
Sabę" w Kissingen, czerpiąc  tam  pociechę  dla  strapionego 
serca przez dni siedem. Pani  Eliza  wróciła  z  kurortu  do 
swego domu przy ulicy Ogrodowej umocniona na duchu, z  głową 
pełną pisarskich pomysłów. Siedząc tam, wśród książek,  przy 
biureczku, nad białymi kartkami  papieru,  które  zapełniają 
się  teraz  szybko,  myśli  często  o  Kunickich  w  Łazach, 
zaprasza ich do swojej "dominy".  Cieszy  się,  że  Jadwinia 
jest szczęśliwa, że jest dumna "z zacnej działalności męża", 
nie tylko lekarskiej; i że tęskni  do  rodzinnych  stron,  a 
nawet marzy w przyszłości o zamieszkaniu w Wilnie. To byłoby 
cudownie! 
Pisarka  bowiem,  zbrzydziwszy  sobie  ostatnio  Grodno, 
gdzie ludzie są obojętni na wszystko co duchowe, gdzie każda 
wyższa myśl, żywszy poryw serca czy umysłu budzi  niechęć  i 
strach,  sama  poważnie  myśli  o  przeniesieniu   się   "na 
mieszkanie" do grodu Giedymina. 
- Jakże różni się - stwierdza po  kilkunastodniowym  tam 
pobycie - to miasto od Grodna, ileż można tam spotkać  ludzi 
"czujących, myślących i działających".  Byłoby  dobrze,  aby 
ten  szlachetny  zastęp  mógł  się  powiększyć   o   takiego 
człowieka  jak  Ryszard  Kunicki;   dobry   lekarz,   wielki 
społecznik, prawdziwy patriota, a przy tym szczery orędownik 
spraw ludzi krzywdzonych, podobnie jak  i  Jadzia,  zapalona 
jego "pomocnica i towarzyszka". Co  prawda  lekarzy  Polaków 
jest w Wilnie bardzo wielu, lecz takich, którzy łączyliby  w 
sobie  i  zawodowe  posłannictwo,   i   "pracę   dla   celów 
narodowych" - mało. 
Jadwiga w majowym liście  z  1901  roku  donosi,  że  od 
czterech miesięcy jest w odmiennym stanie. -  Kiedy  zajdzie 
ten "ważny wypadek w  związku  ze  zmienionym  stanem  Twego 
zdrowia?" - dopytuje się pani Eliza,  unikając  zwyczajowych 
definicji ciąży, a sam poród określając jako "katastrofę". 
W tym mniej więcej czasie młodzi Kuniccy przenieśli  się 
z Łaz do Krakowa, zajmując obszerne  mieszkanie  przy  ulicy 
Pawiej 4. Tam przyszedł na świat pierwszy syn i tam nadszedł 
telegram od Orzeszkowej: "Winszuję z całego  serca  narodzin 
<<setnego>>, chłopaka i pociechy z niego jak największej,  a 
jemu, aby zdrowo rósł wzdłuż, wszerz i wzwyż, życzę!" 
Uradzono w rodzinnym gronie - byli przy  tym  i  rodzice 
Ryszarda, i jego siostra Zofia - aby  pierworodnemu  dać  na 
imię Stanisław. A więc Stanisław Kunicki! Nowy dziedzic tego 
imienia. Na matkę chrzestną dziecka poproszono panią  Elizę. 
Małego Kunickiego chrzcić miano w Krakowie, w święta  Bożego 
Narodzenia. Pisarka przyjęła  z  radością  propozycję,  lecz 
mając  na  względzie  utrapienia  ze  zdrowiem,  uciążliwość 
zimowej podróży,  rzekła,  iż  wiosna  byłaby  sposobniejszą 
porą. Ale i wtedy nie udało jej się wybrać do Krakowa. 
Czuje się bowiem  już  zbyt  słaba,  aby  ryzykować  tak 
daleki wojaż. A poza tym wydawca  ponagla  pisarkę:  "Proszę 
natychmiast przysłać powieść - dialog Ad astra". 
Łatwo powiedzieć: przysłać! Trudniej  natomiast  pisarce 
wyegzekwować partie Rodowskiego,  gdy  współautor  Garbowski 
oświadcza, że ma pilniejsze sprawy na głowie, ważniejsze  są 
dla niego terminy prac naukowych,  że  stracił  już  chęć  i 
serce do tego utworu i że nadal ma wisielcze nastroje.  Więc 
jakże w takiej sytuacji pani Orzeszkowa ma znaleźć  czas  na 
wyjazd, gdy trzeba zasiąść natychmiast przy biurku z  piórem 
w ręku  i  kreślić  nim  dalsze  kwestie  powieści,  dialogi 
Seweryny i... Rodowskiego - i za siebie, i za Garbowskiego. 
"A może - sugeruje Kunickim - tu, w Grodnie, w  kwietniu 
lub w maju, wprowadzilibyśmy  Wasze  kochane  dzieciątko  na 
łono Kościoła?... A jeśli jest to  niemożliwe,  to  jest  mi 
niezmiernie żal, ale musicie wynaleźć dla Stasia inną  matkę 
chrzestną". 
W rezultacie została nią pani Zofia Kirkorówna (przyszła 
żona przyszłego ministra Józefa  Kiedronia),  a  Orzeszkowa, 
mimo iż ominęła ją jazda na drugi kraniec Polski,  zaziębiła 
się tak mocno, że kaszel  i  straszna  chrypa  pozbawiły  ją 
całkiem głosu. A tu już czekała Warszawa; po  ukończeniu  Ad 
Astra trzeba było jechać tam najszybciej,  aby  pertraktować 
na temat korzystnej sprzedaży jeszcze innego rękopisu. 
Nie ma rady na chorobę, więc na razie szczelnie owinięta 
szalem siada w fotelu przy stoliczku i  próbuje  nieudolnie, 
acz z wielkim przejęciem, parafrazować wiersz obcego poety. 
Prześle go potem  panu  Tadeuszowi  Garbowskiemu;  niech 
niewdzięcznik dowie się, że wszystko  to,  co  ich  łączyło, 
było  tylko:  "przelotną  chwilką,   jętki   życiem,   nicią 
pajęczyny, krótkim uśmiechem"... i że: 
nigdy nie doszło serca głębi 
[... ] 
Ni tajni duszy, 
gdzie drzemią inne 
radości, smutki... 
Wszystkie apostrofy, czy to  prozą,  czy  mową  wiązaną, 
krakowski śledziennik  kwituje  kostycznymi  uwagami,  a  po 
wydrukowaniu Ad astra zacznie przesyłać, ze  złośliwą  jakby 
satysfakcją, wycinki z  ujemnymi  opiniami,  w  tym  również 
ironiczną recenzję Karola Irzykowskiego -  jakby  zapomniał, 
że ten nieznośnie wzniosły dialog jest  częściowo  płodem  i 
jego pióra. 
Nad Olzą... Nad Niemnem... 
Tymczasem przed młodym doktorem Kunickim zarysowała  się 
możliwość pracy we  Frysztacie.  Nie  zastanawiał  się  zbyt 
długo, często  bowiem  z  rozrzewnieniem  wspominał  wraz  z 
Jadwigą  tamte  piękne  krajobrazy,  przyjaznych  mu  ludzi, 
możliwości realizowania  planów  daleko  wybiegających  poza 
lekarskie tylko obowiązki, wiążących się  z  polskim  ruchem 
socjalistycznym.  Mieli  zamieszkać  tam  w  pięknym   domu, 
otoczonym ogrodem, nad rzeką Olzą. 
Gdy przenieśli się do Frysztatu,  pierworodny  syn  miał 
już przeszło rok. A w 1903 roku, gdy zadomowili się już  tam 
na dobre, dnia 3 lipca przyszło  na  świat  drugie  dziecko, 
chłopiec. 
A więc jest już dwójka: Stanisław i Adam. 
Adaś miał już siedem miesięcy, a Staś skończył dwa i pół 
roku, gdy do domu frysztackiego  zamówiono  fotografa.  Pani 
Eliza  dopominała   się   nieraz   o   rodzinny   portrecik; 
uśmiechnięta mama zasiada tedy na  fotelu,  młodszego  synka 
trzyma w objęciach, Staś tuli się do  jej  kolan,  a  ojciec 
stojący patrzy z czułością na gromadkę. Gdy pisarka  otrzyma 
w marcu 1904 roku to zdjęcie łącznie z opisem macierzyńskich 
radości,  podziękuje  listownie  za  przesyłkę,  opisze  swe 
codzienne  zajęcia,   ale   ani   słowem   nie   wspomni   o 
"olśniewającej  radości",  jaka  ostatnio  stała   się   jej 
udziałem. To na  razie  jeszcze  tajemnica,  można  się  nią 
podzielić  jedynie  z  ludźmi,  którzy   jako   profesorowie 
wyższych uczelni mają prawo opracować "akt przedstawienia" i 
złożyć pod nim podpisy. 
Co to za "akt przedstawienia",  gdzie  te  uczone  ciała 
mają zaprezentować pisarkę,  aby  spełniło  się  marzenie  i 
stało się - jak pisze - "być może ostatnim i od bardzo dawna 
jedynym  promieniem  dla  życia  mego,  a   wcale   poważnym 
zaszczytem dla tak  bezdennie  upokorzonego  -  jak  nasz  - 
narodu?" Odpowiedź  znajdziemy  w  Szwecji,  gdzie  stawiano 
kandydaturę Orzeszkowej do Nagrody Nobla. 
Orędowniczka  tej   sprawy   -   panna   Ellen   Wester, 
skandynawska literatka, otrzymuje  od  pani  Elizy  list.  - 
Cieszę się tym bardzo z przyczyn osobistych - pisze  autorka 
Marty - ale  jeszcze  bardziej  raduje  mnie  myśl,  że  tym 
duchowym triumfem "choćby jedną łzę upokorzenia na  zbolałym 
w męce obliczu ojczyzny zamienię w brylant chwały". 
Pokonał ją Henryk Sienkiewicz - laureat Nagrody Nobla AD 
1905. Z godnością znosi porażkę, wielkodusznie oznajmia,  że 
"Sienkiewicz jest artystą większym od  nas  wszystkich",  ze 
smutną  rezygnacją  stwierdza,  że  "szczęście  nie  leży  w 
przeznaczeniu moim dość mrocznym i bardzo skromnym". 
Życie toczy się dalej; "życie tłumem ludzi napełnione  i 
tak bezgranicznie samotne", choć pisarka ma  przecież  nadal 
wokół siebie grono  przyjaciół,  młode  wychowanki,  "ciotuś 
Gorzkowską" - starą pannę Monikę, "słodką, poczciwą, starszą 
nieco ode mnie, niezamężną, innego domu niż mój nie mającą". 
Do  tego  domu   gwałtownie   zaczynają   wdzierać   się   z 
przedwiośniem  1905  roku   echa   rewolucyjnych   wydarzeń, 
zaistniałych we wschodnim, rosyjskim  imperium,  potem  i  w 
Królestwie. 
-  Co  za  rok!  Jaki   wyroczny,   wielki,   brzemienny 
nadziejami  i  trwogami!  -  w  liście  pisarki   do   Marii 
Konopnickiej podniecenie, lęk przed nieznanym, miesza się  z 
pragnieniem  zmian.   -   Czyżby   nadchodziła   szansa   na 
"odzyskanie głosu  i  wyprostowanie  się  bark  Polski",  na 
"reformy szkolne, prawodawcze i gospodarskie", na  "wzajemne 
poszanowanie osobnikowych praw narodów?"...  Jeśli  tak  się 
stanie, jeśli to  jest  zalążkiem  lepszej  przyszłości,  to 
"rozpoczętym czynom, walkom i pracom z głębi serca wołające: 
Szczęść Boże!" Z biegiem wydarzeń mnożą się wątpliwości: Czy 
ta burza  nie  za  wiele  zniszczy?  Co  przyniosą  następne 
tygodnie, miesiące?... 
Jest już listopad  1905  roku,  do  kontrofensywy  rusza 
kontrrewolucja. Rozpasane, szalejące siły, "chaos jak  przed 
początkiem świata", płomienie pożarów, rabunki, gwałty... 
"Jestem  [...]  Okropnie  targana  przez  dziejące   się 
dookoła okropności, strasznie ścigana strachami rozmaitymi". 
Dochodzą wieści budzące grozę: od Mińska  ciągną  do  Grodna 
"czarne  seciny",  mogą  przyłączyć  się  do  prowokacyjnych 
orszaków, do  procesji  stronnictwa  carskiego  i  rozpocząć 
pogromy   -   Żydów   i   Polaków,   tworzących    miejscową 
inteligencję. 
Pani  Eliza  w  towarzystwie  Obrębskiej,   Gorzkowskiej 
(służące uciekły gdzieś na miasto i nie wiadomo, czy  w  tym 
tumulcie w ogóle  powrócą  do  chlebodawczyni)  przygotowuje 
jedzenie i  herbatę  dla  kilkanaściorga  żydowskich  dzieci 
przyprowadzonych tu przez  płaczące  matki  w  obawie  przed 
pogromem. 
Ponury, listopadowy dzień, za oknami gęsty już  mrok.  Z 
ulicy gdzieś z oddali dobiega uszu narastający coraz silniej 
poszum cerkiewnych pieśni. Coraz bliżej, już można  odróżnić 
słowa: "Boże, cara chrani..." Już na szybach okien zaczynają 
migotać żółtokrwiste światła niesionych  świec,  pochodni  i 
lampek. Przerażony szept gospodyni: - Idą... już idą... -  a 
zarazem niezwykłe jej opanowanie. 
Podpierana   przez   towarzyszki,   podąża    do    okna 
wychodzącego na ulicę.  Orszak  złożony  z  co  ważniejszych 
carskich biurokratów, wysokich czynowników, prezesów różnych 
banków, biur i  stowarzyszeń,  defiluje  przed  oczami  pani 
Elizy; są tak blisko, że  wydaje  się,  iż  wysoko  niesione 
chorągwie zaczną ocierać się o tafle szyb,  że  ciemne  oczy 
ikon zajrzą w głąb mieszkania, a pomnożona po  wielokroć  na 
portretach twarz cara-batiuszki skrzywi się zaraz groźnie na 
widok skupionych w  gromadce,  jak  trwożne  stadko  wronich 
piskląt,  żydowskich  dzieci.  Za  chwilę  mogą   tu   wpaść 
czarnosecińcy... 
Zbielałe usta, drżące słowa modlitwy...  Zaraz  rozlegną 
się krzyki,  poleje  się  krew,  rozszaleje  ogień.  Wiadomo 
przecież, że według takiego scenariusza odbywały  się  takie 
same procesje w Mińsku czy w Mohylewie... Straszne to czasy, 
zbyt silne grozą przeżycia dla starego, biednego serca. 
Myśl pisarki gubi się  wśród  tych  wydarzeń,  coraz  to 
okropniejszych  wieści,  potężniejących  wybuchów,  wrzących 
wulkanów. Apokalipsa!  "Rewolucja,  kontrrewolucja,  rzezie, 
represje, burdy, awantury  uliczne,  strzelaniny  dzienne  i 
nocne! [...] Nie wiem, co nastąpi..." - Ten opis, ta  skarga 
pisarki "wśród mgły krwawej" - to jeszcze jeden  listopadowy 
list do Krakowa, do Tadeusza Garbowskiego. 
Przyznaję - pisze dalej - że ten "ruch  robotniczy  jest 
bardzo poważny [...) I  obok  stanowczości  wymagań  posiada 
pewien   zarys   szlachetnej   godności   ludzkiej",    lecz 
jednocześnie  widzę  poniżej  tego  czystego  nurtu   "potok 
błotnisty: tłuszczę, żywioł brudny, ciemny, nędzny fizycznie 
i moralnie, używany przez osaczone  władze  jak  maczuga  do 
rozbijania wrogich sobie  warstw  wyższych,  nie  wyłączając 
robotniczej". 
Na ulicach miast i miasteczek - rabusie, hordy złodziei, 
podpalaczy, nożowników. Na  wsiach  -  grabieże,  napady  na 
białe  dwory,  mordy...  Krwawe  łaźnie...   Sceny   jak   z 
Nie-Boskiej   Komedii".   Zagubiona,   zbolała   pisze    do 
Konopnickiej:  "Duch  mój  łączy  się  z   duchem   Zygmunta 
(Krasińskiego) i z jego bólem wobec <<kuźni czarta>>.  [...] 
Coś kłóci się i plącze w głowie, coś rwie  się  w  sercu..." 
Wszystkie te rzeczy "są nad moje siły". - Wiem,  że  w  idei 
socjalistycznej, tak  jak  w  żywiołach  natury,  tkwi  siła 
dobroczynna. Ale jak pokierować tym  żywiołem,  aby  wodę  i 
ogień, wiatr i słońce umieć obrócić  ku  pożytkowi,  nie  ku 
zniszczeniu?... A  co  z  narodem,  co  z  Ojczyzną,  co  ze 
szlacheckimi dworkami - strażnikami odwiecznych tradycji?... 
Cóż można robić, aby wyczołgać się spod  ciężaru  trwogi,  z 
przepastnych ciemności na słońce i ożyć?... 
Widzi przed sobą jedno zadanie: "Należy upiększać  dusze 
polskie!",  gdziekolwiek  jeszcze  rzuciłby  los;  na  razie 
miejscem "upiększania" były Druskienniki. Postanawia  ożywić 
polskim śpiewem, polskim słowem estradę  tego  Kurhauzu.  Ma 
już pomysł: zredaguje wespół z Kazimierzem Laskowskim i Emmą 
Dmochowską tak zwany journal parle - żywą gazetę, napisze do 
niej teksty  ciekawe  i  dowcipne,  postara  się  o  dobrych 
wykonawców. Trzeba zachęcić panią  Zofię  Dąbrowską,  aby  w 
intermediach zechciała grać na fortepianie, trzeba  poprosić 
dwie piękne panny: Julię i jej siostrę -  O'Brien  de  Lacy, 
aby w duecie śpiewały polskie piosenki,  trzeba...  Ale  czy 
władze  pozwolą  -  niepokoi  się  inicjatorka   -   na   tę 
"kulturalną  i  tak  wytworną  zabawę",  choć  cały   dochód 
przeznaczy się na  biednych!?...  Należy  więc  jeszcze  jak 
najszybciej      zredagować      depeszę      do      samego 
jenerał-gubernatora: "Zamierzam urządzić dla moich znajomych 
w Druskiennikach prywatny wieczór literacki  z  recytowaniem 
utworów  w  języku  polskim  oraz  journal   parle.   Pragnę 
skorzystać z sali miejscowego Kursalu. Uprzejmie proszę Jego 
Ekscelencję o  pozwolenie  na  to.  Eliza  Orzeszko".  Zanim 
gubernator  wydał  dość  asekuracyjne  pozwolenie,  skreślił 
odręcznie na dostarczonej mu depeszy kilka słów: "Zdaje się, 
że staruszka nie jest w pełni przy zdrowych zmysłach.  Jeśli 
to jest wieczór prywatny dla znajomych, to po cóż jej sala i 
pozwolenie?" I dodał jeszcze, na wszelki  wypadek:  "Tu  coś 
nie jest w porządku!" 
Z estrady  druskiennickiego  kurortu  popłynęło  polskie 
słowo. Ileż wzruszeń,  radosnych  emocji.  "Upiększać  dusze 
polskie", uskrzydlić je można także  i  przez  mozolny  trud 
współpracy z niedawno powstałym Kurierem Litewskim  i  przez 
formowanie  z  grafomańskich,   acz   poczciwych   w   swych 
intencjach gniotów nadsyłanych do redakcji - straszniejszych 
utworów. Gdyby nie "ten wieczny pęd do każdej roboty", która 
wydaje się potrzebna dla polskiej myśli, dawno rzuciłaby  tę 
katorżniczą, nudną  robotę  w  Kurierze.  O  wiele  bardziej 
pasjonującą, angażującą serce i wyobraźnię,  jest  "Muza"  - 
Stowarzyszenie Miłośników Sceny i Sztuki w Grodnie. 
Mimo schorowania i coraz częstszych  sercowych  sensacji 
Orzeszkowa przyczyniła się walnie do powstania z końcem 1904 
roku tej "Muzy", której głos zabrzmiał  mocno  i  dźwięcznie 
"po  tak  długim,  grobowym  milczeniu,  w  takiej  mizernej 
mieścinie". Z  zapałem,  mimo  wątlejących  sił,  organizuje 
artystyczne  wieczory,   wybiera   utwory   do   deklamacji, 
inscenizuje fragmenty dramatów wielkich romantyków.  
Oto ukazuje się Lilla Weneda cała w  dziewiczej  bieli, 
śnieżne róże wieńczą ciemne włosy, oto jej  siostra  Roza  w 
czarnej szacie, ze spływającym jak strumień  krwi  czerwonym 
udrapowaniem, oto męski chór - czerń  i  biel  chryzantem  w 
butonierkach - i ten końcowy akord zbiorowej deklamacji: "O, 
święta ziemio polska!"... 
Łzy w oczach widzów, gorące brawa. Trzeba  budzić  wciąż 
na nowo te iskry  myśli  i  uczuć  -  alegoriami,  symbolem, 
legendą, opowieściami nie tylko z  najdawniejszych  dziejów, 
ale i "historią najświeższą", którą pamięta się  z  własnych 
przeżyć i doświadczeń. Chwała zwyciężonym! - Gloria  victis! 
- tym wszystkim z 1863 roku! W cyklu nowel pod tym łacińskim 
tytułem w czterdzieści cztery lata od  styczniowej  tragedii 
pisarka zacznie malować obrazy walk. 
Ta bezwstydna Nałkowska! 
W tym samym mniej więcej czasie do drzwi  grodzieńskiego 
domu pani  Elizy  zaczną  szturmować  ludzie,  uformowani  w 
Komitet dla uczczenia czterdziestolecia twórczości  pisarki. 
Znajdują się w nim kobiety i mężczyźni, feministki z Pauliną 
Kuczalską-Reinschmit na  czele  i  antyfeminiści,  lewica  i 
prawica, neutralni i "załatwiający swoje rachunki partyjne", 
postępowi i przedstawiciele Słowa  z  Eugenią  Żmijewską  na 
czele, biadającą, że  "wykopuje"  się  ugodowców,  nie  chce 
przypuścić  do  akcji   przedstawicieli   całego   polskiego 
społeczeństwa,   że   okazuje    się    plecy    margrabinie 
Wielopolskiej oraz hrabinom: Potockiej i Krasińskiej. 
W Komitecie znalazł się  również  Aleksander  Kempner  z 
wielkimi ambicjami kierowania wszystkimi pracami  związanymi 
z jubileuszem. 
Bolesław  Prus  po  kilku  posiedzeniach,   napełnionych 
wrzawą  kłócących  się  grupek   o   rozbieżnych   poglądach 
politycznych, odżegnał się co rychlej od uczestnictwa, mając 
dosyć swarów  i  tych  "ciągłych  głosów  mniej  lub  więcej 
przychylnych temu lub owemu składowi Komitetu"... 
Sama bohaterka,  choć  oddalona  od  przedjubileuszowego 
targowiska, na  wieść  o  wszystkich  tych  swarach  odczuwa 
niesmak, że jej nazwisko "na kształt piłki  rzucane  jest  w 
prawo, w lewo, w górę, w dół bez najmniejszego  w  tym  mego 
udziału". I zżyma  się:  -  Co  za  dziwne,  okropne  rzeczy 
wyprawia się z tym quasi-jubileuszem! 
W ciągu trzech lat przygotowywano ów  jubileuszowy  rok, 
aż wreszcie gdy na jego czele stanęła Maria Konopnicka,  gdy 
wyłoniło się względnie kompromisowe Prezydium Komitetu,  gdy 
obfitym, szerokim potokiem zaczęły płynąć na ręce  Jubilatki 
- depesze, listy i dary, można było zadecydować i uznać,  że 
centralna uroczystość w  Warszawie  stanie  się  inauguracją 
obchodów i zapoczątkuje łańcuszek  innych  imprez.  Jedną  z 
najbardziej  głośnych  imprez  (także   i   skandalem)   był 
towarzyszący   warszawskiemu   Jubileuszowi   Zjazd   kobiet 
"udekorowany"  jej  imieniem.  Obok   hołdu   dla   Patronki 
przewidywał omówienie projektów  bardzo  ważnych  reform  na 
wielu polach, w tym i wychowawczym oraz etyczno-społecznym. 
Pani Eliza nie przybyła na owe kobiece obrady, tłumacząc 
się, że z braku sił "dusza cofa się  strwożona  i  wstydząca 
się..." Gdyby przyjechała, zaskoczyłyby niechybnie Jubilatkę 
nie tyle  hołdy,  głosy  uwielbienia,  ile  szokujące  słowa 
młodej  Zofii  Nałkowskiej-Rygierowej,  apoteozujące   prawo 
kobiety  do  wolnej  miłości,  do  erotycznych  doznań,   do 
nieulegania we  wszystkim  w  imię  konwenansów  mężczyznom, 
zarówno kochankom, jak i mężom. 
- To oni - wołała z trybuny -  sami  przesyceni  życiem, 
pełni cielesnych chuci, każą dążyć nam do czystości, to  oni 
narzucają   kobiecie   konieczność    poświęceń    wszelkich 
indywidualnych żądań  erotycznych  dla  dobra  dziecka.  Tym 
pozbawiają nas, niewolnice -  głos  jej  potężniał  i  coraz 
mocniej gorzał płomień w pięknych  oczach  Zofii  -  żywiołu 
uczucia, wzruszeń, czyniąc ze świata  jedną  wielką  stajnię 
racjonalnej hodowli zwierząt ludzkich... 
Tego było już za wiele, nawet dla feministek! Jedynie na 
twarzy Dulębianki rysował się zachwyt i akceptacja dla  słów 
prelegentki. Przewodnicząca obrad, dzwonkiem  brzmiącym  bez 
przerwy w jej ręku i tupaniem nogą, chciała zagłuszyć mocny, 
dźwięczny głos obrazoburczej emancypantki, "nowej kobiety". 
Na próżno! Rozgorączkowane twarze, krwiste  rumieńce  na 
przywiędłych już nieco policzkach pań z  Prezydium,  wrzenie 
na sali; wątłe, nieśmiałe oklaski ustępowały  przed  naporem 
głośnych okrzyków: - Bezwstydna! Jak śmie tak mówić w naszym 
imieniu! 
- Chcemy całego życia!  -  próbowała  przekrzyczeć  salę 
Zofia  Nałkowska  w  ostatnim  akordzie  mocnego   wyzwania, 
rzuconego prosto w twarz kapłanek domowego ogniska. - Żądamy 
prawa do takich samych doznań, jakie są udziałem mężczyzny. 
Następne słowa pani Zofii  zagłuszył  trzask  odsuwanych 
foteli. To kilkuosobowe  Prezydium  z  Konopnicką  na  czele 
wstało zza stołu i kroczyło, zgorszone, na znak protestu,  w 
stronę drzwi. Z ociąganiem podążyła za nimi i panna  Dulęba, 
przesyłając z daleka prelegentce uśmiech i pocałunek dłonią. 
Skandal! Hańba! Po tym wszystkim nie  będzie  można  już   
odczytać pisma, przesłania z Grodna -  od  Patronki  Zjazdu: 
Elizy  Orzeszkowej.  Co  za  wstyd,  głośna  prowokacja  tej 
bezwstydnej samicy Nałkowskiej -  z  domu,  Rygierowej  -  z 
męża; współczuć  mu  tylko!...  Natychmiast  zamknąć  Zjazd, 
zrezygnować z  uroczystego  zakończenia,  bo  -  a  nuż  -ta 
bezwstydnica wskoczy znów na mównicę,  aby  zachwalać  wolną 
miłość.  Lepiej,  aby  te  budujące   zalecenia   czcigodnej 
Jubilatki dla polskich kobiet  o  "przezwyciężaniu  w  sobie 
skłonności do siedmiu grzechów głównych, poświęcaniu  pewnej 
części przyjemności swoich na rzecz dobra publicznego"  były 
wypowiedziane nie w Warszawie, lecz w Grodnie. 
I tam to, w Grodnie, w niedzielę 16  czerwca  1907  roku 
honorowa obywatelka tego miasta stanie przed gośćmi z całego 
kraju, nie tylko rodakami, ale i Rosjanami, Żydami. I zwróci 
się do  nich:  -  Szanowni  i  drodzy  Rodacy  oraz  Panowie 
Rosjanie i Izraelici!... 
I tam zacznie  w  spokojnej,  pełnej  powagi  atmosferze 
prawić o miłości między ludami, o sprawiedliwości, o cnocie, 
o wzajemnej życzliwości, o swoim smutnym, chmurnym sercu,  w 
które oni,  swą  obecnością  tutaj,  wlewają  balsam  dobrej 
nadziei... 
W natchnionej mowie znalazło się miejsce  i  na  poezję; 
była to tak nieudolna parafraza Juliusza  Słowackiego  (pani 
Eliza uwielbiała parafrazować wiersze wielkich  poetów),  że 
tylko ogólne wzruszenie i  szacunek  dla  pisarki  pozwoliły 
oklaskiwać zebranym strofy w rodzaju: 
Żyłam z Wami, cierpiałam, pracowałam z Wami 
Nigdy mi, kto szlachetny, nie był obojętny 
Szczęsnam, dumna i wdzięczna nad miarę, 
Biorę w przyjaźń serc bratnich przenajdroższą wiarę... 
Po  tygodniu  takich  nieustających  hołdów,  wiwatów  i 
wyczerpujących wzruszeń  zapragnęła  samotności;  siedząc  w 
swoim pokoju rozmyślała "o wzniosłościach i  śmiesznościach" 
takich uroczystości. W głębi duszy bawiły  ją  te  wszystkie 
jubileusze pisarskie w Polsce z tym ich całym  sztafażem,  z 
pokazowymi   pokłonami,   girlandami,   kwietnymi   bramami, 
śpiewami, deklamacjami i delegacjami poprzebieranymi  czasem 
w najbardziej nieoczekiwane stroje. Sama  ulegała  patosowi, 
mowami podnosiła mocno w górę temperaturę takich chwil,  ale 
umiała potem  spojrzeć  okiem  kpiarskim  na  te  "zjazdy  - 
przyjazdy, wystawy - zabawy, etc. etc.", gdzie ona -  główna 
bohaterka  uroczystości  -  była  "tylko   pretekstem   albo 
dodatkiem do różnych  celów  różnych  ludzi".  Konieczne  są 
jednak takie jubileusze  -  pisała  do  jednego  z  czeskich 
tłumaczy.  Przeszło  stuletnia   niewola   polityczna,   nie 
dopuszczając do żadnych  aktów  publicznego  życia,  skłania 
społeczeństwo do poszukiwania sposobności do tych aktów,  do 
manifestowania uczuć. 
Jubileuszowe  uroczystości  ku  czci  Elizy  Orzeszkowej 
długo  jeszcze  będą  odbijać  się  echem   w   opowieściach 
uczestników, w prasowych sprawozdaniach. "Narodowe  święto", 
"takiego jubileuszu w dziejach naszych nie było"  -  raz  po 
raz  powtarzają  się  tego  rodzaju  zachwyty  w  epistołach 
słanych na jej ręce. Z Krakowa  rozegzaltowana  przyjaciółka 
pisarki w osobie Lucyny Kotarbińskiej  upstrzyła  cały  swój 
list  wykrzyknikami:  Rząd  dusz  narodu  całego  masz   dla 
siebie!!! Taki, o jakim marzył Wieszcz - Adam  Mickiewicz!!! 
Cześć i miłość dla  Ciebie  -  wielkiej  córki  narodu!!!... 
Cześć i chwała!!! 
Z Frysztatu  przyszła  piękna,  duża,  ręcznie  malowana 
przez Jadwigę  Kunicką  -  karta;  zdobiły  ją  kłosy.  Dary 
polskich  pól,  dojrzały  plon  pracowitego  żywota.  Wianek 
kolorowych kwiatów otaczał liczbę "40". Obok podpisu Jadwigi 
widniało imię  Ryszarda  oraz  niezgrabne  jeszcze  literki, 
każda  wysmarowana  inną  kolorową  kredką:  Staś   Kunicki. 
Czteroletni, młodszy od Stasia o dwa lata Adaś  (urodzony  3 
lipca 1903  roku)  namalował  jedynie  kwiatek,  który  miał 
wyobrażać czerwoną różę. Małe postscriptum  informowało,  że 
już lada dzień pojawi się na świecie nowy potomek. 
Trochę spraw rodzinnych 
Trzecie dziecię płci męskiej, któremu nadano na  chrzcie 
imię Janusz, przyszło na świat 8 września 1907 roku. Na ojca 
chrzestnego poproszono pana Marcina  Woyczyńskiego.  Radosne 
wydarzenie w rodzinie Kunickich  zbiegło  się  z  publicznym 
sukcesem, w tym samym bowiem roku  Ryszard  otrzymał  mandat 
poselski w okręgu Cieszyn-Jabłonków do wyborów  Izby  Posłów 
Rady Państwa w Wiedniu. Tam w austriackim parlamencie będzie 
upominał się potem  o  sprawy  polskie,  o  język  polski  w 
polskich szkołach. Mimo iż  niewiele  jeszcze  przebywał  tu 
lat, doktor znany był też jako działacz "Macierzy  Szkolnej" 
i Zrzeszenia "Jedność", wygłaszając tam odczyty, organizując 
z  pomocą  żony  liczne  imprezy  kulturalno  -   oświatowe, 
koncerty, przedstawienia amatorskie, wystawy. 
Nie minie wiele czasu, a da się poznać jako  współtwórca 
i wydawca od 1909 roku - Robotnika Śląskiego. I w tym  samym 
roku, gdy  zostanie  otwarte  w  Orłowej  polskie  gimnazjum 
realne, on, młody doktor i młody poseł, uznany  zostanie  za 
jednego  z  najbardziej  zasłużonych  współzałożycieli   tej 
placówki. 
Ryszard i Jadwiga wstępowali jako dojrzali już ludzie  w 
wiek dwudziesty, nie czuli się awangardą i nie byli zmuszeni 
dokonywać w gorączce, bez doświadczeń, ostatecznych wyborów. 
Wieczory nad Olzą, w pięknym salonie z weneckimi  oknami 
wychodzącymi na  rzekę  i  cieniste  drzewa  były  też  inne 
klimatem  niż  tamte,  z  lat  dzieciństwa   Ryszarda,   gdy 
Stanisław  w  zagorzałych  dyskusjach   atakował   z   pasją 
zmurszałe stosunki społeczne, ślimacze  tempo  podejmowanych 
reform: "plasterków na zaropiałe rany". W  domu  Ryszarda  i 
Jadwigi zawsze spokojnie prowadzono rozmowy.  Jedynie  kilka 
przedmiotów mogło  przywodzić  gospodarzom  na  myśl  tamten 
gwałtowny  czas;  pod  tą  samą  lampą,  u  góry   osłoniętą 
seledynem klosza, obejmującą łagodnym  kręgiem  zebranych  u 
stołu, siadywał Stasza, z tego  samego  srebrnego  mlecznika 
nalewał w  pośpiechu  śmietankę  do  kawy.  I  w  tej  samej 
serwantce  dźwięczały  srebrne  pucharki  starej,  tureckiej 
roboty, pamiętające wiedeńską  wyprawę  Stefana  Kunickiego, 
wiernego sługi polskiego króla Jana III. 
Ojciec Ryszarda  w  roku  urodzenia  najmłodszego  wnuka 
dobiegał już osiemdziesiątki i cieszył się, podobnie  jak  i 
jego   żona,   dobrym    zdrowiem.    Mieszkał    stale    w 
Druckowszczyźnie  i  stamtąd   wysyłał   często   listy   do 
Frysztatu.  Kiedyś,  na   prośbę   syna,   opracował   swoje 
curriculum vitae, aby jego potomni wiedzieli, że: 
Urodził się 21 VII 1829 w  majątku  Hostynicze,  parafia 
Świsłocz  na  Białorusi.  Był   synem   Jana   i   Julii   z 
Zauścińskich;   studia   odbył    w    Wojskowej    Akademii 
Medyczno-Chirurgicznej  w  Petersburgu,  a   w   roku   1853 
rozpoczął służbę lekarza wojskowego na Kaukazie.  Zamieszkał 
w Tyflisie z żoną Heleną z domu  Popejko,  córką  lekarza  z 
Wilna. Tam przychodziły na świat dzieci: Zofia, Stanisław  - 
Stasza, Anatol, Eleonora,  Janek  i  najmłodszy  -  Ryszard. 
Dosłużył  się  stopnia  radcy  stanu  (odpowiednik  generała 
brygady). W roku 1878 przeszedł na emeryturę i osiedlił  się 
w Warszawie. Obywatelstwo rosyjskie przyjął dopiero  w  roku 
1895, gdyż  groziła  mu  utrata  emerytury.  Był  odznaczony 
orderem św. Włodzimierza IV klasy, św. Stanisława II klasy z 
cesarską koroną, św. Anny II i III klasy, św. Stanisława  II 
i III klasy z mieczami,  medalami  za  wojnę  1853-1856,  za 
wojnę w Permie i w Dagestanie 1857-1859 i za  wojnę  krymską 
1877-1878 oraz za nieprzerwaną lekarską pracę w Tyflisie  na 
miejscu i w okolicy na kaukaskim obszarze... 
Przesyłka z biograficzną  informacją  mieściła  w  sobie 
dodatkowo piękny prezent, troskliwie opakowany: duży, olejny 
portret.  Widniał  na  nim  on  sam,  jeszcze   w   mundurze 
wojskowego lekarza, jeszcze młody, taki, jakim  pamiętał  go 
dobrze z tyfliskich czasów najmłodszy syn.  Gładkie,  krótko 
przystrzyżone  włosy,  nieprawowierny  wąs,  fantazyjnie  po 
szlachecku wykręcony do góry, oczy  ciemne,  żywe,  pogodne. 
Jeszcze wtedy były  pogodne,  dopiero  gdy  ogłaszano  wyrok 
śmierci dla Stanisława na sądowej sali i gdy -wkrótce  potem 
w obawie przed aresztowaniem i torturami  -  zastrzelił  się 
syn Janek, zmienił się ich wyraz. A  jeszcze  potem  -  ileż 
było zgryzoty o  córkę  Zosię...  Wmówiła  sobie,  że  winna 
kontynuować działalność Staszy, próbowała upodobnić  się  do 
niego.  Konspirowała,  mówiła,  że  sens   życia   widzi   w 
terroryzmie, bez przerwy znikała z domu,  zmieniała  miejsca 
pobytu, adresy, mieszkania. Przebierała się przy tym  w  tak 
dziwaczne stroje, że tą maskaradą zwracała powszechną uwagę. 
Była ładna, zgrabna, bogata i bez  trudności  mogłaby  wyjść 
dobrze za mąż, ale nie  chciała  o  tym  słyszeć.  -  Pragnę 
spłonąć nie z miłości do jednostki, w ognisku domowym,  lecz 
w służbie dla szczęścia ludzkości. 
Nader egzaltowana, zbyt postrzelona, choć o  szlachetnym 
sercu  jest  ta  moja  bratowa  -  myśli  nieraz  wychowanka 
Orzeszkowej. - Ileż wzniecała,  jak  opowiadał  mi  Ryszard, 
niepokojów, ileż przysparzała rodzinie trosk. 
Śladem tego może być ten niedawny list ojca: 
"Druckowszczyzna 29/II 08 
Drogi Rysza! 
Z Zosią dzieje się coś niezwyczajnego  ostatnimi  czasy. 
Przez długi czas nie pisała do mnie, tak że niepokojąc się o 
nią  napisałem  list  do  Pani,  u  której   mieszkała.   Ta 
odpowiedziała, że Zosia wyjechała gdzieś na parę tygodni.  W 
kilka dni potem otrzymałem zawiadomienie od tejże  Pani,  że 
widziała się z Zosią, lecz gdzie, nie  wiem.  Słowem  w  tem 
wszystkim jest coś tajemniczego,  co  skrywają  przede  mną. 
Wczoraj jednocześnie z listem od tej Pani otrzymałem list  i 
od Zosi, która donosi, że jest zupełnie zdrowa i prosi, abym 
odesłał do Ciebie świadectwo Częstochowskiego Magistratu, że 
jest poddaną austriacką. Spieszę  więc  z  przesłaniem  tego 
świadectwa, które posłuży dla wyjednania dla niej paszportu. 
Prosi też o list pieniężny, podając jakieś obce  nazwisko  i 
adres dla tej przesyłki.  [...]  Uściskając  Was  wszystkich 
najserdeczniej, zawsze  oddany  i  szczerze  Was  kochający, 
Ojciec Czesław Kunicki". 
Od niej samej też przyszedł ostatnio do Frysztatu  długi 
list,  doręczony  przez   obcego   człowieka,   tajemniczego 
młodzieńca o chmurnych, niespokojnych  oczach  konspiratora, 
który nie chciał  nawet  wejść  do  gabinetu,  oczekując  na 
odpowiedź  w  ogrodzie.  Pisała  tam  zawile  o  rozlicznych 
podróżach,  mgliście  napomykając  o  wojażowych  planach  w 
niedługiej przyszłości.  To  itinerarium  zawierało  budzące 
różne  skojarzenia  takie  na  przykład  nazwy  miast,  jak: 
Florencja, Genewa, Paryż, aby niespodziewanie  wystrzelić  z 
głównego szlaku skokiem znad  Sekwany,  przez  Berlin  do... 
Grodna. 
"Mam zamiar - pisała - kochany bracie,  odwiedzić  Elizę 
Orzeszkową, w jej nad Niemnem krainie  i  acz  nie  jest  mi 
osobiście znana, pragnę, powołując się na Ciebie i Twą  żonę 
Jadwigę,  przedstawić  jej  swe  poglądy,  przekonać  Ją  do 
Sprawy. Wierzę, że Ona, kobieta o tak wielkim autorytecie  w 
naszym   społeczeństwie,   obdarzona   czującym   sercem   i 
niezwyczajnym  rozumem,  po  wysłuchaniu   mnie,   zapragnie 
poprzeć słowem pewne zamiary i przedsięwzięcia, złoży podpis 
pod pewną odezwą". 
- O, Boże - spłoszył się Ryszard - cóż ona  może  chcieć 
od tej biednej, schorowanej, coraz bardziej narzekającej  na 
stan serca, pani Elizy? Miejmy nadzieję, że zmieni zamiar po 
mej odpowiedzi, mówiącej o ciężkim stanie zdrowia pisarki, o 
jej planie wyjazdu do dalekiego kurortu, o rychłej  wyprawie 
pani Orzeszkowej na wieś, gdzie pragnie,  przez  nikogo  nie 
nagabywana, patrzeć jedynie na "szerokie  pola,  bławatki  w 
zbożu"... 
Mimo to Zofia pojawiła się w Grodnie, lecz  nie  zastała 
tam już pisarki. Nie chciano, widząc przed sobą  nieznaną  i 
nieco  narwanie  zachowującą  się  "emancypantkę"  w  męskim 
kapeluszu, objuczoną dziwnymi z wyglądu pakunkami,  udzielić 
informacji co do miejsca pobytu nieobecnej, mimo  iż  bardzo 
nalegała, akcentując, że jest Kunicką. 
Ostatni złoty ptak skrzydlaty 
Miejscem,  gdzie  pojechała  pisarka  na  letnisko,  był 
Florianów w nowogródzkim powiecie. Tam  znalazła  nie  tylko 
szerokie pola, bławatki  w  zbożu,  ogród  pełen  kwiatów  i 
zapachów, ale i ostatnią miłość swego  serca.  Właścicielami 
dworu byli niestarzy jeszcze państwo Bochwicowie - Tadeusz i 
Bronisława, podreperowujący wątły stan majątku wynajmowaniem 
pokoi na letnie wilegiatury. Goście znajdowali tam nie tylko 
piękne krajobrazy, ale i - patriarchalne, stare obyczaje,  z 
których  jeden  nakazywał,  by  wręczyć  pani   Orzeszkowej, 
Reymontowi  i  Józefostwu  Kotarbińskim  -  kosze  przybrane 
polnym kwieciem, napełnione sypkim zbożem.  Pobłogosławiwszy 
rolę, trzeba było rzucać własną  dłonią  dorodne  ziarna  na 
świeżo zaorane zagony. Drugi  obyczaj  przypominał,  aby  co 
znamienitsi goście florianowskiego dworu, a więc  tym  razem 
ludzie pióra: autorka Nad Niemnem i autor Chłopów, zasadzili 
na wieczną rzeczy pamiątkę dwa młode dębowe drzewka. 
Pani Eliza odkrywała wciąż nowe uroki pobytu, nie  tylko 
w krajobrazach "bardzo pięknej wsi", gdzie czuła się "jak  w 
raju", ale  i  we  wspólnie  jadanych  z  rodziną  Bochwiców 
posiłkach w szafirowej jak niebo jadalni, w wieczorach  przy 
kominku w dużym salonie, gdzie  stał  fortepian,  na  którym 
grano Chopina, Griega i gdzie Józef  Kotarbiński  deklamował 
utwory polskich poetów.  Ku  radości  pani  Elizy  krakowski 
reżyser wystąpił kiedyś jako inscenizator Psalmu dobrej woli 
jej   ukochanego   wieszcza   -    Zygmunta    Krasińskiego, 
przygotowawszy do zbiorowej recytacji panienki z okolicznych 
dworków. 
"Różowość wieczornych zórz" przepływająca  przez  konary 
drzew, barwiąca kwadratowe szybki oszklonej werandy, a w jej 
światłocieniach - On  -  gospodarz,  "Jego  Wysokość  Pan  i 
Władca  Florianowa"  o  marzących,   smutnych   oczach.   Te 
niezapomniane z nim pogawędki! Cudownie, wprost  niebiańsko, 
jest  móc  patrzeć  na  jego  szlachetną   twarz   ozdobioną 
fantazyjnymi floresami sumiastego  wąsa,  słuchać  niskiego, 
pięknie brzmiącego, miękkiego jak aksamit głosu. 
Kiedyś, gdy była sama, siedząc w zapadającym  zmierzchu, 
wydało jej się, że słyszy  głos  Bochwica:  "Czy  Pani  wie, 
jakim dla mnie szczęściem są te nasze rozmowy? Melancholia i 
smutek, jakie zauważyła Pani w mych oczach, zdają się znikać 
z mego serca, gdy tak siedzimy tutaj razem, gdy rozmawiamy o 
literaturze  polskiej   i   francuskiej,   gdy   roztrząsamy 
filozoficzne problemy, gdy  widzę  zainteresowanie  dla  mej 
pasji czasopiśmiennictwa. Muszę budzić w  Pani  współczucie, 
że ja - wnuk znanego filozofa  Floriana  Bochwica  -  jestem 
hreczkosiejem,  imam   się   dodatkowo   nudnych   zajęć   w 
ubezpieczeniowych towarzystwach. I  tak  żyję  bez  odrobiny 
szczęścia". 
Długo trwała ta melodia słów... Przy końcowych  słowach: 
"... bez  odrobiny  szczęścia..."  Ach,  gdybyż  pani  Eliza 
pochyliła  się  ku  niemu  z  fotelika,  by  pocieszycielsko 
pogłaskać jego barczyste ramię  małą,  pomarszczoną  dłonią. 
Rączka jej zawisła w próżni; nie było nikogo na werandce,  a 
jedynym dźwiękiem był stukot  gałązki  o  szybę  i  kwilenie 
ptaków. 
- Widać myślą rozmawiałam z panem - przyzna się potem. - 
Wiem, że to niemądre, ale doprawdy zdawało mi się czasem, że 
słyszę  głos  pana  i  odpowiedź.  Miewałam  kiedyś  -  doda 
otwarcie  -  takie  halucynacje  wzroku  i  słuchu;   nocami 
słyszałam muzyczkę,  dzwonienie,  szelesty,  chody,  których 
wcale nie było. Myślę, że to nie tylko są nerwy; to wszystko 
naprawdę jest, przypływa,  tylko  nie  każdy  jest  odbiorcą 
takim, jak ja... 
Doktor Hirsz-Zamkowski, który kiedyś próbował leczyć  ją 
z  halucynacji,  nie  robił  z   tego   wielkiej   tragedii, 
dostrzegając pożytek płynący z jej  przewrażliwienia:  "Żeby 
ona takich nerwów nie miała, to by ona tak nie pisała"...  - 
mówił spokojnie. - I musi zawsze kogoś albo  coś  -  kochać, 
żeby pisać. I musi wyobrażać sobie, że ten ktoś albo coś  ją 
odwiedza. To trzeba rozumieć i się nie dziwić... 
...Siedem już prawie krzyżyków przygniata  wątłe  ciało, 
przybrane w czerń staromodnej sukni o  organdynowej  kryzie, 
bufiastą pianą przylegającej ciasno do  szyi.  Głos  zamiera 
czasem niespodziewanie, a drżące  palce  z  trudem  trzymają 
ozdobną laskę. 
W tych florianowskich dniach pisarka  wyglądała  godnie, 
lecz bardzo staro. Gdy  gospodarz,  zajmując  się  dostojnym 
gościem, troskliwie usadzał panią Elizę na tylnym  siedzeniu 
bryczki, otulał  pledem  zziębnięte,  mimo  letniego  upału, 
stopy, wyglądało to tak, jakby wnuk opiekował się troskliwie 
matką rodu, choć był od niej młodszy tylko o dwadzieścia dwa 
lata.                                                  
Pan Tadeusz siadywał zazwyczaj  na  koźle  czterokołowej 
linijki  w  panamie  na  głowie,  a  pani  Eliza  na  tylnym 
siedzeniu. Nie można było podejrzewać, aby  wysłużony  konik 
niespodziewanie ruszył kłusem,  lecz  dla  spokoju  starszej 
pani stajenny chłopiec  trzymał  go  za  uzdę,  idąc  powoli 
obok... 
Dostojna twarz jest pogodna. Czy takie samo  jest  serce 
pani Elizy?... Jakżeż może być wesoła, gdy tyle smutku gości 
w oczach pana Tadeusza,  tyle  cieni  głębokiej  melancholii 
zasnuwa jego twarz. 
- Czyżby cierpiał?  -  zamyśla  się  pisarka.  -  Czyżby 
wrażliwe "struny grającej w nim harfy były także  nastrojone 
na  tę  jedną  pieśń  bólu  istnienia?"...  Co   znaczą   te 
powtarzające się często w jego "zapiskowej  książce",  którą 
dał jej do czytania, te słowa: Trzeba  żyć!  Trzeba  żyć!... 
Mimo wszystko - trzeba żyć!?... 
Widać i on potrzebuje ciepła jak ja, pragnie dzielić się 
z kimś myślami, uczuciami, wrażeniami. Jesteśmy - on i ja  - 
ludźmi o podobnej psychicznej konstrukcji; to pewne... 
- Jeśli jest tak, jak myślę, jeśli "spokrewnieni  węzłem 
palącym i świętym - cierpienia", odczuwamy wzajemną potrzebę 
przyjaźni i  pociechy,  to  nie  należy  ciągle  pamiętać  o 
różnicy wieku, bać się śmieszności, pytając na przykład: Czy 
odczuwa pan telepatyczną ze mną  łączność  pomiędzy  godziną 
siódmą a dziewiątą wieczorem? I nie trzeba tak ciągle  drżeć 
z lęku, czy nie nuży go swym towarzystwem;  i  tak  wiecznie 
przepraszać za zbytnią egzaltację. On  rozumie,  że  źródłem 
tej ekspansywności było tłamszenie w sobie przez całe  życie 
spontanicznych uczuć, zbyt  długotrwałe  zmuszanie  serca  i 
woli do milczenia. Mówiła mu o tym i on  wie,  że  jest  nie 
tylko celebrowaną matroną, ale i  kobietą  umiejącą  zwrócić 
się do mężczyzny z uśmiechem kokieteryjnym. Uszyła ostatnio, 
u dobrej krawcowej, letnią kreację i  czekała  na  aprobatę: 
"Dziś mam  na  sobie  ładną,  nową  sukienkę!  Materiały  od 
Hersego!" -  Już  wczoraj  zauważyłem,  piękna  -  mówi  pan 
Tadeusz i obejmuje ją całą wzrokiem. 
Przed kolacją przemknęła po cichutku ze swego pokoju  do 
jadalni i wcisnęła pod  obrus,  w  miejscu,  gdzie  stawiano 
nakrycie dla gospodarza, gęsto zapisane karteczki: -  Co  to 
za przyjemność być nieco lekkomyślną, nawet  i  kokietką  po 
trosze   i    intrygować    mężczyznę    niedopowiedzeniami, 
enigmatycznymi pytaniami na bilecikach:  "Cóż  mogę?",  "Czy 
mylę się?", "Czy jednak nic?", "Czy odczuł?" 
Ta korespondencja "z pokoju do pokoju"  zawiera  krótkie 
meldunki, natomiast długie dywagacje  na  temat  literatury, 
pozytywizmu, religii, filozofi wiary zamieszcza w listach do 
Bochwica.  Skarżył  się  jej   przecież,   że   w   kieracie 
prozaicznych zajęć,  wśród  ludzi  zajętych  tylko  sprawami 
chleba powszedniego, brak mu rozmów  na  poważne  tematy.  A 
więc teraz szczodrze wynagrodzi mu niedosyt! 
Białe mewy 
...Kończyło się lato,  trzeba  było  wracać  do  Grodna. 
Gospodarz odwiózł ją aż do Wilna, odprowadził na dworzec. 
Gdy pociąg ruszył, długo jeszcze stała w  oknie  wagonu, 
patrząc na  coraz  bardziej  malejącą  postać  Bochwica,  aż 
falisty zakręt zmienił  pole  widzenia  i  mogła  już  tylko 
oglądać go w wyobraźni.  W  domu  czekały  kwiaty,  ale  nie 
"ucieszyły ani pocieszyły", na zewnątrz  było  słońce,  gwar 
powitań, ale "w duszy ciemno i głucho". 
- Jak sobie poradzę, jak to teraz  będzie?  -  pytała  w 
listach Bochwica. Odtelegrafował apostrofą: "Ad astra!"... 
Za te dwa tylko słowa otrzyma  ich  kilkaset:  Dziękuję! 
Wyczytałam z tej depeszy wiele - i Bóg  -  i  Ojczyzna  -  i 
praca! Mimo fali piekącej, która  z  serca  podnosi  się  do 
oczu, postanowiłam spełniać obowiązek swój usque ad finem. 
Po depeszy przyszedł list.  "Panie  mój  Kochany,  Złoty 
-odpowie  natychmiast  -  odpoczynkiem,   ukojeniem,   smugą 
błękitu w chmurach są mi dobre słowa listów Twoich. Dziękuję 
po stokroć za tę  pocztową...  mewę,  oczekując  następnych, 
które przyfruną z Florianowa". 
Przylatują  stamtąd  dość  rzadko,   natomiast   Tadeusz 
Bochwic  otrzymuje  bez  mała  dzień  w  dzień,  rok  w  rok 
1908-1909, "białe mewy" - drobno zapisane  kartki,  kolorowe 
pocztówki, grube listy, małe poemaciki prozą - cykl zrodzony 
z florianowskich przeżyć, zatytułowany Z myśli  wieczornych. 
Na wielu stronach powtarza się skrót:  "etc.  ...  etc.  ... 
etc. ..."; te "etcetery" dużo mogą powiedzieć adresatowi, bo 
jak -objaśni ich nadawczyni - "wieść niesie, że w  dopiskach 
i  etceterach  kobiety   najważniejsze   rzeczy   umieszczać 
zwykły". Niech władca Florianowa i  król  jej  serca  czyta: 
"Chętnie oddałabym to, co mi życia pozostaje, aby  na  drogą 
mi głowę Pana sprowadzić promień radości...  W  głębi  duszy 
mojej - imię  Pana!  Duszą  Twoja!"...  Niech  wie,  że  gdy 
wyjechała z jego majątku i  znalazła  się  w  swoim  domu  w 
Grodnie, nagle zrobiło  się  tak  smutno,  tak  rozpaczliwie 
smutno. 
Zdumiewające, że w  tym  samym  czasie  pisarka  potrafi 
trzeźwo, spokojnie, z wewnętrzną dyscypliną, pisywać  liczne 
artykuły czy recenzje do Bluszczu czy  do  Tygodnika  Mód  i 
Powieści - m. In.  Na  temat  nowości  literackich,  kwestii 
kobiecej,  zawiłych,  kolczastych  problemów:  antysemityzmu 
wśród Polaków i antypolonizmu wśród Żydów... 
...Na biurku pani Elizy -  arkusze  papieru,  zapisywane 
korespondencjami  do  gazet,  a  w  biurku,   w   szufladzie 
zamkniętej  na  klucz  -   skórzana   teczka   ze   srebrnym 
monogramem: "T. B.", A w niej plik listów od  pana  Bochwica 
posegregowanych według dat. - To moje! To  prawdziwie  tylko 
moje!  -  tuli  do  serca  adresatka  seledynowe  kartki   z 
Florianowa. Coraz rzadziej jednak otwiera  szufladę,  "białe 
mewy" nie kwapią się, jak  dawniej,  do  częstych  lotów,  w 
przeciwieństwie do tych grodzieńskich, których całe  mnóstwo 
przylatuje do rąk pana Bochwica. 
"Mam że wyznać  prawdę?  [...]  Tej  jesieni  mniej  niż 
zeszłej myśli nasze ku sobie dążą..." - Skarży się nieśmiało 
pisarka i pytająco dodaje: "Lepiej  byłoby  może,  a  raczej 
rozsądniej czy altruistyczniej, nie trudzić Pana tą pisaniną 
nieustanną i dać czasowi płynąć w  wieczność?..."  Czeka  na 
zaprzeczenie.  Nie  otrzymuje  jednak   odpowiedzi   na   to 
konkretne  pytanie.  Coraz  trudniej  jest   sprostać   panu 
Tadeuszowi  podobłocznym  lotom,  płynąć  na  tych   samych, 
wysokich  falach,  śpiewać  w   tej   samej   tonacji.   Jak 
przyjmować, aby nie urazić  pisarki,  niedwuznaczne  miłosne 
aluzje?... Czy godzi się płoszyć taką nadzieję,  że  na  jej 
zaproszenie  przyjadą  z  żoną  do   Grodna   na   wigilijną 
wieczerzę, a potem ona  pojedzie  z  nimi  na  Nowy  Rok  do 
Florianowa, aby w błękitnej sypialni "przez okno szafirowego 
namiotu  rubinowy  zachód  słońca  oglądać?"...  Co  prawda, 
pisarka raz po raz obwarowuje swe  pragnienie,  pisząc,  że: 
"mnie od Ciebie nie należy  się  zupełnie  nic",  że  "kiedy 
tajemnicza siła sympatii rzuci ku sobie  dwoje  ludzi  [...] 
Wszystko jest radością, jest nasyceniem  serca,  ale  żadnym 
długiem", ale równocześnie czeka jednak na powtórzenie słów, 
które jej kiedyś napisał: "O, Pani, zacna  i  Kochana!  Mimo 
woli i  wiedzy  uczuwam  wzruszenie  i  głębokie  poruszenie 
serca"... 
Ciężko idzie teraz pisanie, nie  tylko  nowych  utworów, 
ale i listów, gdy leży się tak na wysokich  poduszkach,  aby 
lżej oddychać, i próbuje kreślić ostatnie słowa do Bochwica, 
przypominać mu "czasy  codziennych  mew  i  gońców,  gawędek 
serdecznych o wszystkim, co na świecie jest, było i będzie"; 
co w sercu - jest, było i  będzie...  A  to  serce  -  coraz 
słabsze, coraz  bardziej  zbolałe,  choć  za  oknami  pokoju 
wiosna, zielona, różowa, pachnąca. Wie, i trudno jej  się  z 
tym pogodzić, że "wyjazdy do Florianowa już  skończone",  że 
nie pojedzie już nigdy linijką z  "najmilszym  woźnicą",  że 
nie  napisze  zamierzonych  utworów,  choć  "głowę  napełnia 
mnóstwo powieściowych pomysłów, obrazów". 
- To teraz mój dom - mówi,  wskazując  na  łóżko,  które 
opuszcza jedynie na małe pół  godzinki,  sunąc  powolutku  w 
stronę fotela, podtrzymywana przez Marynię Obrębską. 
Tak zastała  ją  kiedyś  Jadwiga  Kunicka;  zaalarmowana 
listem swych sióstr, natychmiast  przyjechała  z  Frysztatu. 
Była to sobota 1 maja 1910 roku.  Pani  Eliza  rozpromieniła 
się na jej widok, poprosiła, aby przeniesiono ją z łóżka  na 
fotel.  Głosem  cichym  i  drżącym,  trzymając   jakąś   nie 
dokończoną robótkę w ręku, wypytywała Jadzię o  dzieci  i  o 
męża. W pewnej chwili niespodziewanie zmieniła temat: 
- Czy to prawda, Jadwiniu - spytała - że twój mąż zrobił 
kiedyś świetny kawał swemu przyjacielowi  z  Izby  Posłów  - 
panu Hermanowi  Liebermannowi,  gdy  znaleźli  się  razem  w 
Wiedniu, w  Burgu,  wystrojeni  we  fraki.  Byli  już  wtedy 
posłami i oczekiwali na audiencję u samego cesarza.  Podobno 
pan Ryszard, siedząc tuż  za  Liebiermannem,  przywiązał  mu 
cichcem poły fraka do oparcia fotela. A tu już  zbliżał  się 
sam  cesarz  i  zebrani  zaczęli   wstawać   na   powitanie. 
Liebermann, nie mogąc podnieść się z fotela, błagał szeptem: 
Rysik, rozwiąż! Rysik, zlituj się! 
- Tak - przytaknęła Jadwiga. - Nie opowiadaliśmy o tym w 
obawie, że ten niepoważny żart mógłby  zgorszyć  panią.  Ale 
teraz, gdy pani już wie o tym - zapewne od moich sióstr - to 
proszę nie brać tego memu mężowi za złe. On lubi  nie  tylko 
poważnie rozmawiać, ale żartować z  przyjaciółmi;  nieraz  w 
swoim gronie wzajemnie prześcigali się w robieniu  podobnych 
kawałów. 
- Przeciwnie, moja Jadziu, przeciwnie... Cieszę się,  że 
go mogłam poznać i z innej  strony...  Nie  trzeba  w  życiu 
wszystkiego brać tak śmiertelnie poważnie... - I  dodała  po 
chwili w zamyśleniu: - Tak jak ja... jak ja  to  czyniłam... 
Gdybym była  inna,  w  moim  życiu  więcej  byłoby  śmiechu, 
światła... 
...W cztery dni potem,  w  środę  5  (18)  maja,  późnym 
wieczorem przyszła do Frysztatu  depesza:  Eliza  Orzeszkowa 
oddała duszę Bogu dziś o 9 rano. 
Po śmierci - spotkanie 
Już od świtu 10 (23)  maja  na  ulicach  Grodna  zaczęli 
gromadzić się ludzie.  Gdy  o  godzinie  dziewiątej  z  domu 
pisarki przy ulicy Ogrodowej wynoszono metalową trumnę, tłum 
był już tak gęsty, że tylko  ci,  którzy  usadowili  się  na 
balkonach, a nawet  i  na  dachach,  mogli  z  wysoka  objąć 
wzrokiem karawan, kondukt i  te  olbrzymie  wozy  dźwigające 
wieńce  z  długimi  szarfami,  stosy  wiązanek  róż,   bzów, 
konwalii - po bokach. Wozy wyglądały jak wzgórza  kwieciste, 
jak ruchome wysepki  płynące  powoli  wśród  morza  ludzkich 
głów. Niezwykłe wrażenie w ten jasny, wiosenny dzień  robiły 
zapalone  na  ulicach  latarnie  owinięte  w  ciężką  krepę. 
Płynęły   żałobne   pieśni,   kilkanaście    tysięcy    osób 
odprowadzało na wieczny spoczynek autorkę Nad Niemnem. Gęsty 
kordon trzymał linię pochodu połączonymi dłońmi  -  Polaków, 
Żydów, Rosjan... 
Wśród  przyjaciół  zmarłej   można   było   ujrzeć   jej 
wychowanki, a wśród nich -  Jadwigę  Eysymonttównę  z  mężem 
-Ryszardem  Kunickim,  Marynię  Obrębską,  doktora   Henryka 
Nusbauma z  żoną  i  córką,  doktora  Henryka  Zamkowskiego, 
Józefa Kotarbińskiego z panią Lucyną; to oni przed laty,  tą 
samą idąc drogą, odprowadzali na cmentarz męża pani Elizy  - 
Nahorskiego. 
Na pustym od czternastu lat miejscu dopiero przedwczoraj 
wyryto datę śmierci Orzeszkowej.  Pośrodku  czarnej  tablicy 
widniał psalmowy dwuwiersz, wybrany za życia przez  pisarkę; 
umieszczony  między  imionami  małżonków,  stał  się   teraz 
modlitwą obojga: 
W Tobie ja samym, Panie, człowiek smutny 
Nadzieję kładę. Ty racz o mnie radzić... 
Gdy karawan dotarł do bramy, czerniły się przed wejściem 
mundury i słychać było parskanie koni o pyskach ściągniętych 
ostro munsztukami. To piesza i  konna  policja  zjawiła  się 
tutaj wcześniej, aby - z rozkazu gubernatora - interweniować 
w razie jakiejś "niebłagonadiożnej" manifestacji.  Te  harce 
na koniach szerzyły popłoch wśród napierających  tłumów.  Na 
domiar władze  nie  pozwoliły  przemawiać  mówcom  na  placu 
pośrodku cmentarza, więc wszyscy tłoczyli się  "wokół  grobu 
ś. p. Nahorskiego, położonego tuż pod murem, że pękały kraty 
żelazne sąsiednich grobów, łamano drzewa, tratowano w ścisku 
mogiły". 
Całe szczęście, że ostał się wysoki, piękny krzyż, a pod 
nim  dwie  prostokątne   tabliczki:   "Stanisław   Nahorski. 
1826-1896"; "Eliza Orzeszkowa - Nahorska. 1841-1910". 
Dziesięciu mówców, a wśród nich  dziewięciu  mężczyzn  i 
jedna kobieta, pani Ludwika  Koszutska  -  żegnali  "czujące 
Serce  całej   epoki".   Szczególne   wzruszenie   zebranych 
wywołali: spowiednik ksiądz Miłkowski i  Zygmunt  Kramsztyk, 
Henryk Nusbaum i  Kazimierz  Król,  hrabia  Krasicki  i  pan 
Szapiro  oraz  i  Józef  Kotarbiński;  po  jego   wspaniałej 
żałobnej mowie jego małżonka Lucyna, choć przedtem rwała się 
do głosu z  przygotowaną  do  recytacji  nad  grobem  strofą 
Krasińskiego, zrezygnowała z popisu. 
...Życie,  a  raczej  -   życie   po   życiu,   dopisało 
niezwyczajną pointę do dziejów miłości Elizy  Orzeszkowej  i 
Zygmunta Święcickiego, każąc im się spotkać  po...  śmierci. 
Otóż dzień przed pogrzebem  w  niedzielnym  numerze  Kuriera 
Litewskiego z dnia 9 (22) maja na pierwszej stronie  ukazały 
się dwa nekrologi.  Pierwszy,  ten  u  góry,  na  całe  dwie 
szpalty, informował, że Eliza Orzeszkowa zmarła  w  Grodnie, 
że po  przeniesieniu  zwłok  do  Fary  o  godzinie  10  rano 
odbędzie się w godzinę później nabożeństwo  za  duszę,  a  o 
godzinie 2-ej po południu - pogrzebanie ciała na  miejscowym 
cmentarzu. Drugi,  poniżej,  znacznie  skromniejszy,  bo  na 
jedną tylko - po prawej stronie  -  szpaltkę,  sąsiadował  z 
całkiem niestosowną reklamą wygodnego  obuwia  na  wszystkie 
okazje - firmy I. Brochisa z Synami. 
Drugie spotkanie Elizy i Zygmunta było jeszcze  bardziej 
niezwykłe, bo na jednym ...katafalku.  W  tym  samym  bowiem 
dniu  pogrzebu  Orzeszkowej  -  10  (23)  maja,  w  kościele 
katedralnym  w  Mińsku  widniała  na  katafalku   trumna   z 
przymocowaną tabliczką: Ś. P. Zygmunt Święcicki. O tej samej 
porze, co w Grodnie, odbyło się nabożeństwo za duszę lekarza 
i o tej samej godzinie wyruszył kondukt w stronę cmentarza. 
Mówcy, znacznie mniej liczni niż  żegnający  Orzeszkową, 
podkreślali zasługi na niwie społecznej i zawodowej, także i 
jako  "honorowego  sędziego,  który   każdą   sprawę   przed 
podjęciem decyzji umiał rozważyć i dokładnie przestudiować". 
Święte słowa! Taki sam był już przed laty w Milkowszczyźnie: 
rozważny, ostrożny, umiejący wycofać się w stosownej chwili. 
Pochówkowi  towarzyszyło  dudniące  bicie   dzwonów   we 
wszystkich trzech - w Mińsku - świątyniach  (gdyby  to  było 
przed  styczniem  1863  roku,  ich  głos  odezwałby  się   w 
dziewiętnastu kościołach, ale po  klęsce  powstania  carskie 
władze zamknęły bramy szesnastu przybytków).  Teraz  z  wież 
tylko tych trzech, dźwięk ich był tak potężny,  głosząc,  że 
"kraj  cały  składa  do  grobu   zwłoki   wielkiej   pisarki 
polskiej", że wielce utrudniał wygłaszanie  i  wysłuchiwanie 
żałobnych mów nad  grobem  zasłużonego  obywatela  Mińska  - 
Zygmunta Święcickiego. 
Nazajutrz, gdy wielka pisarka polska spoczywała  już  na 
cmentarzu w Grodnie, to w Mińsku, w tym samym  kościele,  na 
tym samym katafalku, na którym leżał wczoraj dawny kochanek, 
ustawiono trumnę Orzeszkowej (symboliczną!).  Wokół  panował 
mrok, bo wszystkie okna  świątyni  zakryto  grubymi  kirami. 
Trumna tylko lśniła złociście, bo  opromieniały  ją  liczne, 
skierowane na nią światła. 
...Zatarły się granice czasu i przestrzeni. Znika  mrok, 
jest światło i błękit. Nurkują w słonecznym blasku  -  złote 
ptaki. Coraz głośniejszy trzepot skrzydeł... Zaraz sfruną do 
stóp... Lekka, szczęśliwa poszybuje w górę;  coraz  wyżej... 
wyżej 
Postscriptum, czyli z Florianowa do Kazachstanu 
Dzięki szczęśliwemu  przypadkowi  poznałam  przed  kilku 
laty,  na  warszawskim  Żoliborzu,  panią  Jadwigę  z   męża 
Rdułtowską, z domu Bochwicównę. Zważywszy, że  ukończyła  86 
lat, mogła zadziwić doskonałą pamięcią, mieszczącą  w  sobie 
także i obrazy z początku  naszego  stulecia.  Jedno  z  jej 
osobistych wspomnień dotyczyło  Elizy  Orzeszkowej.  Autorka 
Nad Niemnem gościła bowiem w majątku rodziców pani  Jadwigi, 
we Florianowie, w nowogródzkim powiecie. Właściciel dworu  - 
Tadeusz  Bochwic   był,   jak   wiemy,   ostatnią   miłością 
pensjonarskiego serca mocno starszej pani Elizy. 
Pani Rdułtowska była wtedy  zbyt  młoda  wiekiem,  miała 
bowiem dziesięć lat, aby domyślić się szalejącej burzy uczuć 
sędziwej pisarki. Zapamiętała jednak  dobrze  pewną  wymowną 
scenę, gdy pani Orzeszkowa razem  z  Władysławem  Reymontem, 
trzymając w rękach  małe  dęby,  wsadzali  je  korzeniami  w 
ziemię. Gdy zasypano już dołki, pisarka wydobyła  z  jakiejś 
haftowanej torebeczki różową wstążkę,  związała  nią  silnie 
dwie sadzonki i rzekła łamiącym się  ze  wzruszenia  głosem: 
Niech zwą się Eliza i Tadeusz! Niech rosną blisko  siebie  i 
dążą razem prosto ku niebu! 
Rosły... Coraz bardziej rozłożyste  konarami,  strzelały 
wysoko w górę przez  lat  trzydzieści.  Oglądał  je  jeszcze 
ojciec pani Jadwigi do 1930 roku - roku  swej  śmierci  -  i 
matka, która odeszła z tego świata w sześć lat później. 
Sama pani Jadwiga nigdy nie mogła zapomnieć szumu gałęzi 
szarpanych przez bardzo silny tego  dżdżystego  dnia  wiatr, 
gdy żegnała na zawsze rodzinny dom. Dwór florianowski, zwany 
pałacem, został zajęty przez nowych właścicieli ze  wschodu, 
ona z rodziną - wywieziona na wschód, a  dworskie  drzewa  w 
parku - w tym i te dwa pamiątkowe dęby - ścięte  i  porąbane 
siekierą na szczapy. 
Pani Jadwiga z Bochwiców Rdułtowska znalazła się wraz  z 
rodziną  (mąż  już  nie  żył)  -  teściową,  szwagierkami  i 
synkami: Jackiem i Jeremim, w dalekim Kazachstanie. 
I oto,  po  tylu  latach,  słucham  młodego  głosu  pani 
Jadwigi,  w  pokoju  na  pierwszym   piętrze,   przy   ulicy 
Dygasińskiego. Pokój  wypełnia  się  barwnymi  opowieściami, 
obrazami z różnych lat. Ustawmy  je  chronologicznie.  Niech 
pojawi się t a m t e n Florianów, a  na  jego  tle  postacie 
uwiecznione na  starych  fotografiach  (notabene  o  rodowej 
siedzinie Bochwiców znajdujemy dużo informacji w Materiałach 
do prac o rezydencjach. Wydawanych przez Państwowy  Instytut 
Sztuki). 
W żoliborskim mieszkaniu nie ma, tak jak  tam,  wielkiej 
oszklonej  werandy,  dużego  salonu  z  ozdobnym  kominkiem, 
"szafirowej  jak  niebo  -  jadalni";  tego  wszystkiego  co 
pisarka określiła jako "jeden prawdziwy raj". Ale i tutaj  w 
pokoiku na piętrze wśród starych mebelków, pamiątek, odczuwa 
się niezwykły klimat; to wszystko, co  -  acz  niematerialne 
-panowało we florianowskim dworze... I te gałęzie orzecha za 
oknem też mogą  -  mocą  wyobraźni  -  przypominać  sędziwej 
mieszkance włoskie drzewa  z  florianowskiego  parku  i  jej 
szczęśliwe dzieciństwo, młodość. 
Pani  Jadwiga  pamięta  panią  Elizę,  w  kapeluszu   na 
kopulastej  fryzurze  używającą  przejażdżki  z  "najmilszym 
woźnicą" na koźle  -  panem  Bochwicem,  w  szerokoskrzydłej 
panamie na głowie. W ręku dzierży  jakieś  rośliny  (zapewne 
ususzy je potem na przewiewnym ganku i wklei  do  zielnika), 
stajenny chłopak trzyma konia za uzdę (pani Eliza lękała się 
zawsze, że klacz się spłoszy i  poniesie).  A  oto  i  drugi 
obraz, drugi temat: wakacyjne zajęcia pani  Elizy.  Drobnymi 
rączkami godzinami wybierała  ze  stosów  suszonych  ziół  i 
kwiatów, odpowiadające jej kształtem  i  pastelowymi  raczej 
barwami, okazy i potem kleiła je na kartach. -Pomagałam  jej 
- wspomina moja rozmówczyni. - Cieszyła się, gdy  udało  się 
stworzyć cały  "album  z  flory".  Zapamiętałam  szczególnie 
jeden, miał atłasowe karty i piękną  oprawę  z  seledynowego 
aksamitu. 
Gdy pisarka była we  Florianowie  po  raz  ostatni,  rok 
przed swą śmiercią, pracowicie dziergała  coś  na  werandzie 
lub u siebie w  pokoju  przy  oknie.  Dzień  przed  wyjazdem 
poprosiła mnie do swego pokoju.  Gdy  weszłam,  siedziała  w 
głębokim fotelu. Na mój widok  wyciągnęła  rękę  z  kolorową 
"książeczką na igły", złożoną z  kilku  ręcznie  dzierganych 
prostokącików.  "Weź  to,  moje  dziecko  -  powiedziała   - 
zrobiłam dla ciebie,  choć  trudno  było  haftować  drobnymi 
krzyżykami, moje oczy, Jadwiniu, są już bardzo słabe..." 
Tej  "książeczki  na  igły"  -  małego  rękodzieła  pani 
Orzeszkowej, w roku wygnania: 1940, nie zapomniała zabrać do 
pakowanych w pośpiechu tobołków. Towarzyszyły jej te  barwne 
włóczkowe kwiaty, wyszyte  na  prostokącikach  sukna,  przez 
cały czas pobytu w Kazachstanie. 
...A jak tam było w Kazachstanie? Pani Jadwiga  opowiada 
mi o swojej pracy w miejscowym  sowchozie.  Musiała  iść  do 
roboty w polu, gdy jeszcze  nie  miała,  razem  z  bliskimi, 
gdzie  mieszkać.  Marzli  w  jakiejś  pakamerze  drewnianego 
baraku. Radzono: - Sami  sobie,  tak  jak  i  inni,  musicie 
pobudować dom. W drodze łaski wypożyczono im pług do  orania 
w stepie. Nie  potrzebowali  więc  wyrywać  rękami  kawałków 
stepu. Gdy  udało  się  zgromadzić  odpowiednią  ilość  tego 
"budulca",  klejono  go  potem  bydlęcym   nawozem,   zwanym 
kiziakiem. I tak powstał ciepły dom dla rodziny. 
Pomagały jej szwagierki, a  nawet  i  dzieci.  Prawdziwe 
dzielne kresowianki,  Polki,  nie  poddające  się  ciężkiemu 
losowi. Umiały przy tym zachować pogodę ducha. Pani  Jadwiga 
opowiedziała mi, z poczuciem humoru, o pewnym wydarzeniu.  W 
pierwszych dniach  zatrudnienia  dano  jej  bojowe  zadanie: 
Zasiejecie  w  polu   słonecznikowe   ziarenka.   Tu   macie 
wymierzony kawałek  gruntu,  wydrążycie  rowki  i  wsiejecie 
przywiezione z Centrali ziarno;  wszystko  co  do  ostatniej 
pestki. Jak tego nie zrobicie, grozi wam kara za sabotaż! 
- Boże, co robić? - myślała z trwogą. -  Tych  worków  z 
nasionami jest ogromnie dużo, a płachetek gruntu malutki. 
-  Centrala  wszystko  dobrze  obliczyła,  jest  akurat! 
-dodano jeszcze, widząc jej bezradne spojrzenie. 
Usiadła na jednym z worków  i  zapłakała.  Na  szczęście 
pojawił się stary Kazach, który nie zapomniał,  że  niedawno 
poczęstowała go dobrym tytoniem, przywiezionym ze swojskich, 
nowogródzkich stron. Spojrzał na nią i rzekł: 
- Nie martw  się,  Jadwiga!  Wszystko  będzie  charaszo! 
Najpierw  zakurim,  ty   skibkę   chleba   zjesz,   popijesz 
kipiatokiem i - razem - do roboty! Wszystko zasiejemy! 
- Te wszystkie pestki? - spytała. - Przecież jest tego z 
trzydzieści razy więcej niż się  zmieści  na  tym  płachetku 
ziemi... 
- Jadwiga, nie martw się  -  powtórzył,  zaciągając  się 
tytoniowym skrętem. - Do roboty, a jak  się  zrobi  zupełnie 
ciemno, to  te  wory  pestek,  które  zostaną,  zakopiemy  w 
głębokim dole.  I  wszystko  będzie  jak  trzeba,  i  synkom 
jeszcze zaniesiesz w woreczku pod  suknią  te  słonecznikowe 
pestki. A potem to i nagrodę niechybnie  ci  dadzą,  że  tak 
akuratnie   wykonałaś   zlecone   zadanie.    Zobaczysz    i 
przodownicą, Jadwiga, zostaniesz -  śmiał  się,  zadowolony, 
kurząc lulkę. 
- O, Boże, Panie Niebieski - pomyślała wówczas -  co  by 
na tę gospodarkę powiedział mój świętej pamięci ojciec... 
W swoim stepowym, kiziakowym domu myślała o Florianowie. 
Czy uratowała się choćby jedna bliska  sercu  pamiątka?  Czy 
ocalał ten gruby album z  fotografiami  dziadków,  rodziców, 
gości,  znakomitych  ludzi  pióra,  teatru,  nauki,   którzy 
zjeżdżali na willegiaturę do Florianowa? Byłby  cud,  gdybym 
jeszcze ujrzała te wszystkie twarze na starych zdjęciach. 
I oto pokazuje mi teraz ten  drogocenny  skarb.  Oglądam 
fotografie: pani Jadwiga  jako  dziecko,  jako  dorosła  już 
urodziwa panna otoczona młodymi wielbicielami z  okolicznych 
dworów, dziadkowie, matka, starszy o siedem lat brat,  który 
zmarł jeszcze przed wojną, ojciec, o którym mówiono, że  był 
wielce podobny do malarza Kossaka, na werandzie, w parku,  w 
polu; sam, w otoczeniu gości, w towarzystwie Orzeszkowej... 
- Jak zdołała pani ocalić, jak odnaleźć ten piękny album 
zamykany na srebrne klamry? - pytam. 
- Zawdzięczam to naszej  starej  niani  -  odpowiada.  - 
Odnalazła mnie, gdy powróciliśmy do  kraju,  i  oddając  ten 
skarb opowiedziała, jak udało jej się, tam  we  Florianowie, 
uchronić go, ukryć przed "nowymi władcami".  Kochana,  stara 
niania, nasza prawdziwa wierna przyjaciółka.  Nie  wiedziała 
przecież wówczas, czy wrócimy stamtąd, z wygnania.  Narażała 
się, strzegąc różnych pamiątek byłych  właścicieli,  "byłych 
wyzyskiwaczy" - jak pouczali lud  właściciele  nowi.  Strach 
pomyśleć,  co  by  to   było,   gdyby   znaleźli   album   i 
"rozpracowali" każdą  postać  uwiecznioną  na  zdjęciach.  I 
księdza Miłkowskiego w sutannie,  i  pana  Kotarbińskiego  z 
ubraną w koronki żoną, Lucyną, i Reymonta, który choć  pisał 
o chłopach,  to  sam  chętnie  pijał  kawę  ze  śmietanką  z 
wyzyskiwaczami  na   werandzie   i   chętnie   przebywał   w 
towarzystwie tej szlachty nie umiejącej pracować wspólnie na 
wspólnych gruntach. Bluzki z  surowego  lnu  i  samodziałowe 
długie spódnice dobrze na szczęście  kryły  ten  umieszczony 
pod nimi w kufrze - album. 
Ze wzruszeniem tedy  przerzucałam  jego  karty,  a  pani 
Jadwiga  Rdułtowska  snuła   dalsze   losy   swej   rodziny. 
Dowiedziałam się więc,  jak  to  w  czerwcu  1950  roku,  po 
przeszło   dziesięcioletnim   pobycie   na    kazachstańskim 
zesłaniu, wróciła  do  ojczystego  kraju.  Przydzielono  jej 
małe, zrujnowane całkiem gospodarstwo pod Jelenią Górą. Przy 
pomocy  dorastających  synów  doprowadziła   tę   zaniedbaną 
posiadłość do wzorowego porządku. 
Biegły lata... Powoli  zaczęli  odnajdywać  się  bliscy, 
krewni... W Warszawie mieszkała żona  zmarłego  przed  wojną 
brata pani Jadwigi, razem z córką. Przeniosła  się  więc  do 
stolicy. W tym czasie synowie pokończyli  wyższe  studia  we 
Wrocławiu. Zdawało się, że  wreszcie  w  spokoju,  wzajemnej 
rodzinnej miłości, ułożą sobie życie, bez wstrząsów. I nagle 
w 1962 roku przyszedł cios pierwszy, potem -w rok później  - 
drugi.  Jeden  z  synów   zginął   w   głośnej   katastrofie 
samolotowej  na  lotnisku  Okęcie,  drugi  -  alpinista,  na 
Mięguszowieckim  szczycie.  Pozostał  pani   Jadwidze   mały 
jeszcze wówczas wnuk Wojtek - syn Jacka - który  obecnie  po 
kilkuletnim pobycie w Paryżu mieszka w Warszawie. 
W latach osiemdziesiątych Jadwiga  Rdułtowska  pojechała 
do Anglii. Tam odwiedziła pod Londynem polskich  zakonników: 
ojców marianów. W zbiorach, które tam zobaczyła (niektóre  z 
nich dostały  się  tam  szczęśliwym  zbiegiem  okoliczności, 
ocalone z pożogi  warszawskiego  powstania),  ujrzała  wśród 
różnych przedmiotów jakby znajomą rzecz: oryginalny  zielnik 
pani Elizy. Bezbłędnie rozpoznała go po tylu latach. Tak, to 
ten sam, do którego pisarka wklejała florianowskie zioła.  I 
te  kwiaty  o  wyblakłej  już  nieco   barwie,   ale   wciąż 
zachowujące odcienie błękitu, czerwieni, różowości,  to  też 
s t a m t  ą  d...  Do  tych  zbiorów  ojców  marianów  pani 
Rdułtowska dorzuciła wówczas i własny dar, pamiątkę  wiążącą 
się  z  Orzeszkową.  Była  to  złożona   z   kilku   ręcznie 
dzierganych prostokącików "książeczka na igły". 
Jak  widać,  mają  swoje  losy   książeczki,   także   i 
włóczkowe. I mają za sobą dalekie podróże: z  Florianowa  do 
Kazachstanu,  z  Kazachstanu  -  pod  Jelenią  Górę,  potem: 
Warszawa. A z Warszawy pod Londyn - do ojców marianów. 
Pamiętam, jak kiedyś opowiadałam  w  dawnej  kawiarni  u 
literatów pod kominkiem, gdzie zbierali się pisarze,  poeci, 
krytycy,  bibliofile  z  Juliuszem  Wiktorem  Gomulickim  na 
czele,  o  pani  Rdułtowskiej,   o   losach   Bochwiców,   o 
Florianowie.  Jeden  z  niezapomnianych   uczestników   tych 
literackich  biesiad  przy  herbatce,  nieżyjący  już  Józef 
Chudek, poprosił mnie, abym przy następnej  wizycie  u  pani 
Jadwigi zapytała, czy pan  Bochwic  z  Podoroska,  cioteczny 
brat biskupa Łozińskiego, jest jej  krewnym.  Bardzo  go  to 
interesowało,  jako  że  -   wyjaśnił   -   śmierć   biskupa 
Łozińskiego stała się także i  literackim  tworzywem.  Jerzy 
Andrzejewski opisał ją bowiem w  swoim  Ładzie  serca.  Ktoś 
wtedy przy stoliku dodał jeszcze, że  wuj  owego  biskupa  - 
ksiądz  Czeczott   był   jednym   z   korespondentów   Elizy 
Orzeszkowej. 
...Pani Jadwiga nie wiedziała o  fragmencie  Ładu  serca 
poświęconym jej stryjowi, bliskiemu krewnemu ze strony ojca, 
właśnie biskupowi Łozińskiemu. Natomiast dorzuciła mi  wiele 
istotnych szczegółów z  jego  życia.  Pamiętała  go  dobrze, 
bywał u nich często we florianowskim dworze albo w pobliskim 
Paulinowie u jej dziadków. Wspominała mi też, że przed  laty 
zeznawała pod przysięgą, w  związku  z  toczącą  się  sprawą 
kanonizacji  świątobliwego  biskupa,   prawdziwość   pewnych 
niezwykłych faktów z jego żywota, pełnego umartwień. Tworzył 
wokół  siebie  wspaniałą  aurę,  wpływając   na   wewnętrzną 
przemianę ludzi. 
Siedząc przy kominku  u  literatów,  pan  Chudek  pilnie 
notował przekazane  mu  informacje,  a  potem  sam  dorzucił 
jeszcze kilka szczegółów o przodkach pani Jadwigi,  o  takim 
na przykład jej pradziadku, głośnym  filozofie  -  Florianie 
Bochwicu, któremu w jednym z  numerów  Problemów  poświęcono 
wiele miejsca, omawiając jego naukowe prace. 
Dziś nie żyje już, od kilku lat,  pani  Jadwiga.  Zmarła 
nagle, a właściwie zasnęła nad ranem.  Jeszcze  wieczorem  z 
dwoma  kuzynkami  oglądała  z  zainteresowaniem  telewizyjną 
Panoramę. Jedna z kuzynek, pani Anna  Osiecimska  kontynuuje 
tradycje  i  może   porozmawiać   o   tamtych   czasach,   o 
Florianowie, o  Orzeszkowej,  o  "białych  mewach"  -listach 
pisanych przez pisarkę do ojca Jadwigi, pięknego wówczas,  o 
arystokratycznych manierach - Tadeusza Bochwica. 
Umarł też niedawno pan Józef Chudek. Umarła  też  dobra, 
literacka tradycja, goszcząca przez  lata  w  kawiarni  przy 
Krakowskim  Przedmieściu.  Zamilkły  rozmowy   o   kulturze, 
literaturze,  zgasły  anegdoty,  kapitalne  opowieści  ludzi 
kultury różnych pokoleń, tworzące historię.  Zniknęli  dawni 
bywalcy. Patrz, kominek już zgasł... I choć,  oddany  w  tak 
zwaną ajencję, lokal w Domu Literatury,  nosi  dumną  nazwę: 
Restauracja  Literacka,  powinien  raczej  przybrać   miano: 
Literacka bez literatów... 
KRWAWE CIENIE NAD OLZĄ
Dom Jej wychowanki 
W czasie dni spędzonych przez Kunickich w Grodnie  młoda 
mama mogła być spokojna o dom i trójkę synów: 
Stanisława, Adama i najmłodszego Janusza  (urodzonego  8 
września 1907  roku).  Czuwała  nad  nimi  nie  tylko  stara 
piastunka, ale i oddana im panna Julia Sowa, nauczycielka  z 
pobliskiej szkółki, która  przybywszy  tu  z  innych  stron, 
przywiązała się do mieszkańców domu  nad  Olzą  i  do  całej 
śląskiej ziemi. 
Kuniccy często zapraszali do  siebie  samotną,  niemłodą 
już panienkę. Uczestniczyła więc w rodzinnych pogawędkach, w 
podwieczorkach pełnych gwaru młodych głosów, jako że  często 
bywali tu szkolni koledzy Stanisława i Adama,  słuchała  gry 
na   fortepianie   pani   doktorowej,   czytywała   dzieciom 
opowiastki z dziejów  ojczystych,  z  nabożeństwem  oglądała 
rodzinne pamiątki. 
Panna Sowianka wracała od  państwa  Kunickich  do  swego 
pustego   mieszkania,   zasiadała   przy   naftowej   lampie 
osłoniętej kloszem z namalowanymi  motylkami,  starając  się 
szybko uporać z poprawianiem zeszytów zaolziańskich  dzieci. 
Wiedziała bowiem, że gdy poprawi błędy w polskich dyktandach 
w ciągu trzech godzin, to zostanie jeszcze przed snem trochę 
czasu  na  wędrówkę  wyobraźnią  do  innego,   piękniejszego 
świata, uskrzydlającego wyobraźnię. Znów przeniesie  się  do 
"domu nad Olzą", usiądzie  w  foteliku  o  ciemnogranatowych 
obiciach naprzeciw portretu pani  Orzeszkowej  w  koronkowym 
żabocie i znów pochyli się  nad  pamiątkami  po  najstarszym 
bracie gospodarza. 
W grubym zeszycie w linijkę, z napisem na okładce: 
"Memorandum", Julia usiłuje  opisać  chwile  spędzone  u 
państwa Kunickich, kreślić obrazki, na których można  ujrzeć 
- gospodarzy, meble w salonie, portrety na ścianie,  prezent 
ślubny  od  pani   Orzeszkowej:   ołtarzyk   o   koronkowych 
złocistych skrzydełkach drzwiczek, starą broń po  przodkach, 
srebrne  pucharki  misternej   roboty.   Wiele   miejsca   w 
pamiętniku poświęca tym właśnie pamiątkom. 
Matka gospodarza  -  pana  Ryszarda  -  Helena  Kunicka, 
podczas  jednej  ze  swych  wizyt  we   Frysztacie,   widząc 
wzruszenie  w  oczach   panny   Sowianki   na   widok   tych 
"najdroższych po synu Stanisławie pamiątek" - dodała kilka o 
nich szczegółów. 
- Żegnając się ze mną ostatniej  nocy  przed  straceniem 
-mówiła o pierworodnym synu - Stasza prosił, abym wzięła  te 
jego prace: ręcznik  ze  zgrzebnego  płótna  z  wyhaftowanym 
krzyżykami orzełkiem, szare figurki  ptaków  z  więziennego, 
gliniastego  chleba  oraz  wyszyte  grubą  włóczką  róże   z 
wypisanymi poniżej słowami: "Za Wolność i Lud". 
"Te róże były tak w barwach dobrane i żywe, jakby w nich 
zamknął całą miłość  życia  i  znalazł  kształt  widomy  dla 
swojej tęsknoty"  -  zanotuje  Julia  na  dalszych  stronach 
pamiętnika. 
Serce me smutne płonie 
Gdy biorą te skarby w dłonie 
- wzdycha panna Sowa mową wiązaną w swoim  "Memorandum". 
Skarbami do oglądania i do  podziwiania  są  także  kolorowe 
suche bukiety oraz widokówki; kwiaty  wiją  się  na  nich  w 
girlandach,  pucołowate   amorki   fruwają   pod   błękitem, 
wysypując z archanielskiej trąby fiołki serdecznych  życzeń. 
Pani doktorowa pozwala oglądać te piękne pocztówki,  dotykać 
kopert adresowanych ręką wielkiej pisarki. Co  za  niezwykłe 
przeżycie trzymać w ręku listy  autorki  Nad  Niemnem  i  na 
życzenie pani Jadwigi odczytywać niektóre fragmenty. 
Ta wiązanka, do której panna Julia Sowa zbierała "kwiaty 
uczuć", nie tylko daje świadectwo niezwykłej atmosfery  domu 
Kunickich, ale jest też swoistym dokumentem z  tamtych  lat. 
Kuniccy nie wiedzieli, że samotna  nauczycielka  pisze  taki 
pamiętnik, poświęcony ich domowi. Po długim, długim  czasie, 
bo dopiero po drugiej wojnie światowej,  trafił  on  do  rąk 
rodziny. Było to w latach pięćdziesiątych i  najmłodszy  syn 
starego już  wtedy  doktora  Ryszarda  Kunickiego  -  Janusz 
zdziwił  się,  gdy  otrzymał  poleconą  przesyłkę  w  grubej 
kopercie. Nadawcą był Krakowski Dom dla Samotnych Kobiet. Na 
pierwszej stronie ręka autorki wykaligrafowała: Moje śląskie 
wspomnienia - Julia Sowieniecka. Na osobnej karteczce ktoś z 
tego  domu,  zwanego  Domem  Heclów,  informował,   że   ich 
mieszkanka panna Julia Sowa zmarła w wieku 84  lat,  prosząc 
przed śmiercią o odszukanie rodziny Kunickich pod znanym jej 
przedtem adresem w Warszawie i o przekazanie tego kajetu. 
Wzruszająca  historia...  Wskrzeszanie  po  tylu  latach 
tamtych czasów, w których nie tylko ukończyła pamiętnik, ale 
i przekształciła się z Sowy w  Sowieniecką,  uszlachetniając 
czy uszlachcając - w swoim pojęciu - zbyt pospolite nazwisko 
i pragnąc tą końcówką "cka"  jakby  upodobnić  się  do  tych 
wszystkich - ckich." do Kunickich. 
Do okładki pamiętnika doklejona była  jeszcze  kartka  z 
niedawną  datą;  Julia   Sowieniecka   wykaligrafowała   tam 
niebieskim atramentem: "Wspomnienia te moje ofiarowuję Synom 
<<Domu na Zaolziu>>. Pragnę gorącym tchnieniem słów, myśli i 
uczuć moich - raz  jeszcze  dotknąć  śląskiej  ziemi  i  dać 
poznać  moje  głębokie   uczucia,   o   których   napisałam. 
Jednocześnie załączam swój wiersz, który powstał, gdy kiedyś 
odwiedziłam Frysztat i ulicę, przy której stał dom, należący 
już do obcych ludzi. Płakałam, pisząc  te  strofy.  Czytając 
je, może wspomnicie Państwo kochającą  Was  aż  do  grobowej 
deski Julię Sowę-Sowieniecką. 
Uliczka zaciszna, mała 
Pomiędzy domów murami 
Biegnie czerwona i biała 
Uśmiechem dzwoniąc i łzami. 
Grad słońca schwyciłam w dłonie. 
Niech mnie rozgrzeje, rozpali 
I serce smutne rozpłonie 
Od szumu olziańskiej fali. 
Do domu już wejść nie mogę 
I tylko krążę dokoła 
I żal mi odejść w mą drogę 
Bo rzeka z ogrodu mię woła.  
Dalej - była już proza, lecz pisana poetyckim  językiem:  
"Umiłowałam dom Doktorostwa  Kunickich;  tę  żywą  świątynię 
rodzinną  i  tętniącą  kuźnię  społeczną  i   polityczną   o 
patriotycznym duchu, gdzie każdy pokrzywdzony  mógł  znaleźć 
pomoc i pokrzepienie. Ileż doznaję  tam  serdeczności,  ileż 
budzi się we mnie subtelnych uczuć,  gdy  przebywam  tam,  w 
pokojach pięknej willi bądź w dużym  ogrodzie  wśród  drzew, 
pachnących kwiatów. Ten ogród tarasowo schodzi aż do  brzegu 
Olzy, a ścieżki wiją się wśród roślin,  krzewów  i  kwiatów, 
niektórych   nie   znanych   mi   nawet   z   nazwy,   jakby 
przywiezionych  tu  skądś  z  daleka  i  posadzonych   wśród 
tutejszej flory. Może to doktorowi ma przypominać jego dawny 
dom rodzinny, jego dzieciństwo u stóp Kaukazu, przy bliskiej 
rzece Kurze. Jakże maleńką czuję się wśród tych Olbrzymów  - 
rozumu i serca.  Daj  mi,  Panie  Boże,  mieć  to  szczęście 
bywania u nich i  przebywania  w  tym  kręgu  rodzinnym  jak 
najdłużej,  z  panem  doktorem,  jego  żoną  i  ich  synami: 
skupionym zawsze  Stanisławem  o  kruczych  włosach,  oczach 
czarnych świecących, które przypominały  jego  bohaterskiego 
stryja, po którym  nosił  imię,  zawsze  zamyślonym  Adamem, 
blondynem,  dość   drobnym,   o   niebieskich   oczach,   od 
najmłodszych  lat  robiącym  jakieś  wynalazki   techniczne, 
umiejącym naprawiać zepsutą  elektryczność,  wesołym,  żywym 
jak iskra Januszem, z nieodłącznym jego przyjacielem -  psem 
Dżokiem..." 
Legiony to... 
- Dziwne to nieco uczucie czytać wspominki panny Julii o 
sobie,  o  bliskich,  wraz   z   nią   rekonstruować   teraz 
wydarzenia, kształty przedmiotów - mówił mi Janusz  Kunicki, 
gdy przeglądaliśmy rękopiśmienne zapiski. 
Pierwsza  wojna  światowa   zapisała   się   w   pamięci 
nauczycielki  jako  czas  ożywionej   działalności   Jadwigi 
Kunickiej na Śląsku  Cieszyńskim  w  "Lidze  Kobiet",  która 
powstała  pod  auspicjami  Naczelnego  Komitetu  Narodowego, 
"najwyższej instancji  w  zakresie  wojskowej,  skarbowej  i 
politycznej organizacji zbrojnych sił polskich" -  Legionów. 
Stąd wywodziły się kontakty żony  doktora  z  pierwszą  żoną 
Józefa Piłsudskiego - Marią, z Dorotą  Kłuszyńską  i  innymi 
paniami. Z wielkim zapałem brała udział w  akcjach  mających 
na celu budowanie narodowej i społecznej  świadomości  wśród 
kobiet  z  robotniczego  środowiska.  Odczyty  w   Karwinie, 
Trzyńcu, Boguminie, porady interwencyjne u władz, współpraca 
z Czerwonym  Krzyżem  -  wszędzie  tam  dała  się  poznać  z 
ofiarnej pomocy. Opiekowała się też legionistami,  rzuconymi 
przez los na Śląsk Cieszyński.  Pomagała  kobietom,  których 
mężowie trafili do  niewoli  rosyjskiej,  pisząc  im  listy, 
przygotowując paczki, tłumacząc korespondencję. Zyskała  tym 
ogólną sympatię, szacunek  prostych  kobiet  -  matek,  żon, 
sióstr górników. 
W tym samym  czasie  doktor  Ryszard  Kunicki  służył  w 
Legionach  jako  lekarz  w  1  pułku  artylerii  I  Brygady. 
Stamtąd, z różnych szlaków słał czułe listy  do  żony.  I  z 
tego okresu  pochodzi  też  jego  portret  namalowany  przez 
utalentowanego kolegę o nazwisku Pinkas. 
Ostatnie miesiące wojny,  a  potem  rok  1919,  styczeń, 
mocno zapadły w pamięć panny Sowianki. Wtedy to bowiem -  po 
zajęciu przez wojska czeskie części Śląska Cieszyńskiego  na 
zachód  od  Olzy  -  najstarszy  syn  Jadwigi   i   Ryszarda 
niespodziewanie zniknął z domu. Po wielu dniach  zgryzoty  i 
niepewności doktor otrzymał wiadomość, że Stanisław znajduje 
się w transporcie  rannych  wiezionych  do  Krakowa.  Ojciec 
pojechał tam i przywiózł chorego syna z  ropiejącą  nogą.  - 
Wybacz mi, mamo  -powiedział  -  ale  i  ja  w  tych  latach 
chciałem też być polskim żołnierzem.               
Nadchodziły dni śląskich powstań - sierpniowe dni 1919 i 
1920,  niezapomniana  noc  majowa  1921  roku  -  hasło   do 
trzeciego  zrywu  powstańczego,  zwycięsko  zakończonego  po 
dwóch miesiącach lipcowym bojem o Górę Świętej Anny. Z  tych 
lat - zapisało się w pamięci panny Julii kilka scen. 
Oto  widzi  doktora  w  akcji,   jako   przewodniczącego 
Komitetu  Plebiscytowego  w  Cieszynie,  to  znów  na  czele 
Komisji Poborowej. "Przyjmowano tam młodych chłopców już  od 
szesnastu lat; toteż  przyszedł  tam  i  drugi  syn  doktora 
-Adam" - notuje autorka "Memorandum".  Ten  rok  1919  mocno 
zapadł jej w pamięć również  i  dlatego,  że  wtedy  właśnie 
"prześliczny, lubiany, pieszczony przez matkę i  najbardziej 
do niej podobny, niespełna dwunastoletni Janusz,  o  jasnej, 
falującej czuprynie, smukły i wyższy nawet nieco niż  starsi 
bracia,  wykradł  się   z   domu,   pojechał   w   ślad   za 
szesnastoletnim Adasiem i  odnalazł  go  w  koszarach.  Adam 
poszedł na ochotnika w bój o Śląsk i  przywdział  mundur,  a 
ten pieszczoch zapragnął, aby i jego przyjęto do wojska. Gdy 
go chciano  odprawić,  poprosił,  aby  pozwolono  mu  choćby 
napychać  sienniki,  trzepać  koce,  myć  podłogi,  szorować 
naczynia.  Potem  zażądał  za  to  nagrody;  chodziło  mu  o 
pozwolenie,  choć  na  chwilę,  włożenia  czapki   polskiego 
żołnierza na swą prześliczną  głowę".  -  Panna  Sowianka  z 
przejęciem opisuje tę scenę, jak i późniejsze chwile, gdy to 
państwo Kuniccy  zdecydowali  się  (po  uznaniu  przez  rząd 
polski, na konferencji w Spa w Belgii, decyzji o granicy  na 
Odrze  i  Nysie)  opuścić  Frysztat.  Płakała  panna  Julia, 
żegnając śląską ziemię, bo i ona zdecydowała się na wyjazd. 
W roku 1920 rodzina Kunickich przeniosła się do  Krakowa 
i tam doktor rozpoczął pracę w  uspołecznionym  lecznictwie. 
Działał  także  w  PPS,  współpracował   z   czołowymi   jej 
działaczami;  na  zachowanych  fotografiach  widzimy  go   w 
towarzystwie     Ignacego     Daszyńskiego,     Liebermanna, 
Moraczewskiego, Diamanda. Przez sześć lat, do 1929 roku, był 
we  władzach   PPS   zastępcą   przewodniczącego   Prezydium 
Krakowskiej Rady Robotniczej. 
Biegły lata... Synowie  pokończyli  studia,  pozakładali 
rodziny. Stanisław i Adam zostali doktorami medycyny, Janusz 
był prawnikiem  (Adam  w  przyszłości  zostanie  profesorem, 
wybitnym neurochirurgiem, Janusz w czasie ostatniej wojny da 
się poznać w służbie polskich sił lotniczych  w  Anglii).  A 
Stanisław zamieszka na Śląsku Cieszyńskim,  zyskując  ogólne 
uznanie jako lekarz ftyzjatra. Żeni się tam w  1929  roku  z 
panną Księżopolską o imieniu Jadwiga. Odwiedzałam  nieraz  w 
ostatnich latach ową starszą panią. 
Piękne mieszkanie  w  Bielsku-Białej  przy  Wzgórzu  pod 
numerem 19 zdobiły meble o dawnej  metryce,  stare  portrety 
rodzinne,  obrazy,  w  tym  i  Fałatów:  Juliusza   i   syna 
Kazimierza, zwanego od dzieciństwa z japońska Togo. 
Malarskie  dzieła  Togo-Kazimierza,  mimo   artystycznej 
pasji młodzieńca, są nieudolnym naśladownictwem  ojca,  choć 
te same stosuje barwy i odcienie,  tę  samą  biel,  te  same 
niebieskości, połyskliwe purpury, te same motywy krajobrazu. 
Dwa z nich o śląskiej tematyce, z dedykacjami dla pani domu: 
"Pani  Jadwidze  Kunickiej  na  gwiazdkę",  "Pani   Jadwidze 
ofiarowuję w dniu jej  Imienin  -  Togo  Fałat",  gospodarze 
powiesili na ścianie, po obu stronach stojącego na  ozdobnym 
stoliczku złotego ołtarzyka z wizerunkiem Częstochowskiej... 
Ten rodzinny skarb znalazł się  tutaj  po  śmierci  pani 
Jadwigi  z  Eysymonttów   Kunickiej   w   1936   roku.   Syn 
odziedziczył również  plik  listów  od  pisarki,  wysyłanych 
ongiś z Grodna do Krakowa, a potem do Frysztatu. Sam  senior 
Ryszard Kunicki, podobnie jak i jego dwaj synowie -  Adam  i 
Janusz, mieszkali wtedy już w Warszawie. Przytuliła się  też 
do  nich  na  starość  ciotka  Zofia.  Doktor   pracował   w 
Departamencie Służby Zdrowia Ministerstwa Opieki Społecznej. 
Nie był jeszcze stary; w latach trzydziestych  miał  dopiero 
około sześćdziesiątki. Ale widząc  zbyt  wiele  rozbieżności 
między tym, o co walczył przez całe życie,  a  samym  pełnym 
swarów politycznych - życiem, usunął się dobrowolnie  z  tak 
zwanej areny, poświęcając się pracy zawodowej. W  mieszkaniu 
przy ulicy Gdańskiej, w szufladzie biurka, przechowywał jako 
wspomnienia "lat górnych" m. In.  Order  "Virtuti  Militari" 
numer 7521, odznakę "Za wierną  służbę"  z  podpisem  Józefa 
Piłsudskiego, bileciki - wizytówki i krótkie,  brzmiące  jak 
meldunek listy dawnego Komendanta, w rodzaju: 
"Kochany  doktorze!  Pomóżcie  oddawcy   listu,   pomimo 
surowości  waszych  lekarskich  wymagań,  jeśli   nie   jest 
zupełnie niezdatnym,  to  na  razie  zatrzymać  go  można  w 
szeregach, by potem oddać go już jako  żołnierza  do  takich 
czy innych tyłowych urządzeń, po co ma służyć gdzie indziej. 
J. Piłsudski". 
Doktor nie chciał też rozstawać  się  ze  swą  legionową 
szablą; nie wisiała jednak,  jak  nakazywał  staroszlachecki 
zwyczaj, na ścianie, lecz tkwiła w zakamarkach starej szafy, 
dotykając   rękojeścią   szarego    munduru.    W    osobnym 
pomieszczeniu, w dużym ozdobnym pudle, pamiętającym  jeszcze 
tyfliskie czasy, przechowywał również pamiątki po  straconym 
bracie - proletariatczyku i jego ostatni  list  do  rodziny: 
"Nie trwożę się, jestem spokojny, choć  czeka  mnie  śmierć. 
Wiem,  za  co  życie  oddaję.  Wybaczcie  mi,   nie   mogłem 
inaczej..." 
Zbliżał się rok 1939.  Pierwszy  dzień  września  zastał 
Ryszarda, Adama i Zofię Kunickich w Warszawie, najmłodszy  - 
Janusz był zmobilizowany już od kilku tygodni. A w Bielsku - 
Białej  doktor  Stanisław  Kunicki  z  rodziną  opuszczał  w 
pośpiechu  mieszkanie  na  Wzgórzu,  udając  się  uchodźczym 
szlakiem - na Węgry. Przed wyjazdem oddał pod opiekę bliskim 
ludziom, w  tym  i  serdecznemu,  choć  znacznie  od  siebie 
młodszemu, przyjacielowi  -  "Togo"  Kazimierzowi  Fałatowi, 
rodzinne pamiątki, pokazał mu skrytki,  w  których  umieścił 
między innymi ołtarzyk od Elizy Orzeszkowej,  grubą  tekę  z 
jej listami, rodzinne fotografie, portret dziadka Czesława w 
bogato szamerowanym mundurze. 
"Togo" zapewniał Kunickich,  że  przecież  jego  ojciec, 
Juliusz, był nadwornym malarzem  samego  cesarza  "Wilusia", 
więc zapewne Niemcy oszczędzą i  jego  syna,  tutaj  na  tej 
ziemi zrodzonego, tu mającego po rodzicach willę w Bystrem i 
pozwolą zaopiekować  się  domem  przyjaciół.  Pożegnali  się 
czule z Kazimierzem,  bardzo  lubili  wszyscy  tego  pełnego 
wdzięku lekkoducha, który  umiał  zawracać  głowę  pannom  w 
okolicy, choć nie był nawet zbyt urodziwy. 
Jego siostra Kuka mieszkała wówczas  w  Warszawie.  Była 
już mężatką, a los wyznaczył jej na męża byłego  szwoleżera, 
legionowego oficera... Igo Syma.  Tak,  tego  samego,  który 
potem splamił mundur współpracą z okupantem. 
Kuniccy nie zawiedli  się  na  uczciwości  i  uczynności 
młodego Fałata. Gdy dali mu, jeszcze z Węgier,  wiadomość  o 
sobie, pytając w liście wysłanym przez okazję o  mieszkanie, 
o losy różnych  przedmiotów  i  tych  najdroższych  pamiątek 
rodzinnych,   natychmiast   odpowiedział   wyczerpująco   na 
wszystkie pytania. 
Listy pisał na papierze znalezionym na biurku doktora  z 
nadrukiem po lewej stronie: "Dr Stanisław Kunicki.  Bielsko, 
Wzgórze 19. Tel. 25-19". Nad tym nazwiskiem dopisał zielonym 
atramentem: "Treuhander des Herrn". Szczęśliwym  trafem,  on 
to bowiem został  treuhanderem  domu  Kunickich  i  otrzymał 
klucze do ich mieszkania na pietrze. Zaraz  pierwszego  dnia 
po wejściu tam złożył im szczegółowy meldunek, co się ostało 
w mieszkaniu po "wizytach gości" i po kilkumiesięcznym obcym 
kwaterunku, co uschło w  doniczkach  i  co  się  przypadkiem 
uratowało za szafą... List z okresu Bożego  Narodzenia  1939 
roku mówi więc m. In. O zniknięciu "biurka z pokoju  Stasia, 
ładnej  śląskiej  skrzyni,  materacy  i  łóżek,   wszystkich 
poduszek z wyjątkiem jednej, jedynej krasnej  poduszki  spod 
głowy". 
To wszystko drobiazg, rzeczy do nabycia!  Najważniejsze, 
że ocalały  te  bezcenne  dla  rodziny  Kunickich  pamiątki. 
"Togo" wyraźnie pisze, że odmurował wskazaną  przez  doktora 
skrytkę w drzwiach, wyciągając stamtąd stare  listy,  karty, 
fotografie, skrzypce, zawiniątko z  ołtarzykiem.  Co  to  za 
pociecha dla serca! Dalej, po tych rzeczowych  informacjach, 
"Togo" słał serdeczności: 
"Stasia - Dudusia  serdecznie  całuję,  a  Wam,  kochani 
Państwo,  ślę  najserdeczniejsze  pozdrowienia  i   życzenia 
spędzenia najmilszych świąt. Dziękuję  za  dopiski  doktora. 
Wojczaka również serdecznie pozdrawiam. Oddany Togo Fałat". 
Gdy doktor z żoną i synem wrócili z Węgier, nie odważyli 
się wracać do Bielska, okupowanego przez wroga.  Zamieszkali 
więc w Wieliczce przy ulicy Mickiewicza. I stąd  przez  czas 
wojny  wysyłali  listy  do  Warszawy,   otrzymując   stamtąd 
szczegółowe relacje  od  ojca;  o  ciotce  Zofii,  o  bracie 
Adamie, o codziennym bytowaniu. Mało tylko  w  tych  listach 
było  wiadomości  o  Januszu,  o  jego  żołnierskim  szlaku, 
walkach na różnych frontach świata. 
...Jest już  drugi  rok  wojny,  zbliża  się  Wielkanoc. 
Ryszard  Kunicki  wychodzi  czasem  ze  swego  żoliborskiego 
mieszkania, kieruje się w stronę Nowego Miasta, Krakowskiego 
Przedmieścia. Odwiedza groby w kościołach.  U  Świętej  Anny 
czarne krzyże  wokół  figury  Chrystusa,  niżej  -  czerwone 
światełka.  Męczeńskie   ogniki;   przed   niespełna   dwoma 
tygodniami wywieziono  z  Pawiaka  i  stracono  w  Palmirach 
dwudziestu Polaków, a przed kilkoma dniami w transporcie  do 
Oświęcimia znaleźli się znani polscy artyści, m. in. Jaracz, 
Schiller,  Sawan,  aresztowani  w  związku   ze   sprawą   i 
zastrzeleniem z wyroku sądu podziemnego  w  mieszkaniu  przy 
Mazowieckiej 10 głośnego aktora, agenta  na  usługach  władz 
hitlerowskich - Igo Syma. 
Kuka Fałat i... Igo Sym 
Na ulicach pełno rozklejonych plakatów - listów gończych 
za  polskimi  artystami:  Dobiesławem   Damięckim   i   jego 
brzemienną żoną - Ireną Górską. Na szczęście nie  udało  się 
ich   pochwycić;    zamieszkali    wtedy    pod    Ostrowcem 
Świętokrzyskim. On przybrał nazwisko Józef  Bojanowski,  ona 
urodziła w lipcu 1941 roku  syna  -  Damiana.  W  trzy  lata 
później przyszedł na świat Maciej (obaj znani są  dziś  jako 
dobrzy aktorzy warszawskich teatrów). 
Listy  gonią  Górską  i  Damięckiego  po  całym   kraju, 
obiecane są nagrody za informacje o  nich,  okupant  pragnie 
szybkiego  odwetu  za  śmierć  swego   przydatnego   agenta, 
mianowanego przez nich dyrektorem  tzw.  Theater  der  Stadt 
Warschau, obdarowanego koncesjami na  teatr  "Komedia"  przy 
Kredytowej i na kino "Helgoland". 
- Mój Boże, pomyśleć, że kiedyś Igo był polskim oficerem 
i że rodzina Fałatów chlubiła się małżeństwem Kuki z pięknym 
porucznikiem, późniejszym amantem filmowym  i  teatralnym  - 
myśli stary doktor. Wracając do domu Ryszard  Kunicki  kupił 
przedwojenną  jeszcze  kartkę  z   rysunkiem   Stryjeńskiej, 
znaczek przedstawiający  butny  profil  Hitlera.  I  napisał 
list: 
"Warszawa 12 IV 41. 
Kochani Moi! Niech te święta  będą  ostatnimi,  które  w 
rozłące spędzamy. Wasza ciotka ma się wyśmienicie,  tylko  z 
nudów wyprawia różne fiksacje. Czasami wydaje  jej  się,  że 
przyszli odwiedzić ją nieobecni. Jest bardzo nieznośna,  ale 
wytrzymujemy, staramy się pamiętać, że i ona wiele  w  swoim 
życiu przeżyła. Już siada,  wysadzam  ją  na  fotel,  słowem 
gojenie się złamanej  nogi  idzie  sprawnie.  Całuję  Was  i 
gorąco ściskam. Wasz Ryszard Kunicki". 
Była czasami rzeczywiście nieznośna, uparta,  po  części  
nieświadoma już tego, co działo się wokół niej. Car  mieszał 
jej się z Hitlerem, zsyłki  na  Sybir,  Cytadela  z  obozami 
koncentracyjnymi,  wiek  dziewiętnasty  z  latami  okupacji. 
Obsesyjnie bała się rewizji, ale mimo to  opowiadała  wokół, 
zniżając tylko konspiracyjnie głos, że posiada  pamiątki  po 
bracie Stanisławie, tym, który walcząc za sprawę, zginął  na 
stokach  Cytadeli.  Przykazywano  jej  nie  mówić   o   tym, 
obiecywała milczeć, zdawała się rozumieć  niebezpieczeństwo. 
Ale razu pewnego Ryszard  zastał  ją  w  towarzystwie  obcej 
kobiety, oferującej do sprzedania ciastka domowego   wypieku 
oraz  "pospółkę";  Zofia  z  dumą  rozpościerała  przed  nią 
ręcznik z grubego płótna,  na  którym  widniały  wydziergane 
czerwoną włóczką róże i słowa "Za Wolność i Lud". 
- Zosiu - strofował ją  potem  brat.  -  Wsadzą  cię  do 
więzienia i sprowadzisz na dom nieszczęście. 
- Nie boję się! Mogą mnie zesłać i zabić! - przy tych  , 
słowach prostowała  zgarbione  plecy.  Znikały  nagle  chude 
skrzydełka łopatek, głowa na  wątłej  szyi  unosiła  się  ku 
górze ruchem, który miał świadczyć o  zuchwałej  odwadze,  o 
gotowości na wszystko 
- Nie tylko mogą Ciebie  zesłać,  ale  przede  wszystkim 
zabiorą i zniszczą pamiątki po Staszy! - Taki argument  mógł 
skuteczniej   trafić   do   staruszki.    I    rzeczywiście, 
zaniepokojona,  ostrożnie  zwinęła  płótno  w  gruby  rulon, 
chlebowe zwierzątka spakowała w pudełko,  wszystko  schowała 
pod łóżko i przestała pokazywać ludziom te pamiątki. Czasami 
tylko  wieczorem   przy   zaciemnionych   oknach   wyciągała 
zawiniątka, przepakowywała, oglądała w milczeniu. 
- Tu mogą też je znaleźć -  zakiełkował  w  niej  kiedyś 
niepokój,  więc  pewnego  dnia,  gdy  nikogo  nie   było   w 
mieszkaniu, zamotała pakunek grubym,  papierowym  sznurkiem, 
wspięła się na stołek i próbowała umieścić  pamiątki  wysoko 
na antresoli.  Stołek  zachybotał  się  i  runęła  nagle  na 
podłogę. Gdy brat  wrócił  do  domu,  zastał  ją  jęczącą  w 
korytarzu ze złamaną nogą. 
Odtąd doktor Ryszard Kunicki nie miał  już  rzeczywiście 
dla siebie spokojnej chwili. Opiekował się  starszą  siostrą 
zresztą już  przedtem,  spełniał  cierpliwie  jej  życzenia, 
kaprysy,   miał   dla   niej    zawsze    dużo    serdecznej 
wyrozumiałości.  Ale   teraz,   gdy   leżała   w   łóżku   z 
unieruchomioną nogą, dla doktora, nie tak młodego i nie  tak 
już zdrowego, był to trud nad siły. Co by to było, gdyby syn 
Adam nie pomagał mu przy ciotce?... To ciągłe jej: Podaj mi, 
Rysiu, to, przysuń tamto... Przynieś mi rulon z antresoli... 
Schowaj szybko, bo  ktoś  idzie...  A  kto  tam  dzwonił  do 
drzwi?... Czasami zwidywało jej się, że Stasza odwiedzają  i 
przynosi jakieś odezwy. Zrywała się  wtedy  z  łóżka:  Zaraz 
muszę roznieść je pod podane adresy, pozwólcie  mi  wstać  - 
upierała się. To znów wyobrażała sobie, że z  bombą  w  ręku 
bierze udział, razem ze Staszą  i  Siergiejem  Degajewem,  w 
zabójstwie carskiego żandarma. 
Dopiero późnym wieczorem, gdy wreszcie zasnęła,  Ryszard 
mógł spokojnie zasiąść do biurka i napisać do syna i synowej 
Jadwigi. 
"Moi najdrożsi - zaczął (karta pocztowa  ma  wydrukowany 
brązowy znaczek przedstawiający Kazimierza Jagiellończyka na 
tle mapy Polski, w rysunku E. Manteuffela i J. Piwczyka, ale 
zamazuje go czarny tusz pieczątki "12. Generał Gouvernement" 
ze swastyką w wieńcu dębowych  liści,  z  czarnym  orłetn  o 
szeroko rozpostartych skrzydłach). Moi najdrożsi - powtarza. 
- Ślę Wam serdeczne  życzenia  świąteczne.  żebyśmy  po  raz 
ostatni święta spędzali osobno. I  abyśmy  wszyscy  przeżyli 
ten wojenny czas! Na szczęście mamy jeszcze dach nad  głową, 
mieszkanie  stoi  nienaruszone,  a  także  wszystkie  meble, 
obrazy, pamiątki są na swoim miejscu...  Ale  wojna  jeszcze 
trwa. Cieszę się, że Togo  chroni  Wasz  dobytek.  Na  pewno 
wrócicie szczęśliwie, po wojnie, do Waszego domu na Wzgórzu. 
Ściskam Was mocno. Ojciec i Dziadek". 
W 1944 roku  dom  przy  ulicy  Gdańskiej  w  powstańczej 
pożodze spalony został aż do piwnic. Spłonęła wraz z  nim  i 
większość pamiątek. Ocalały jedynie,  odnalezione  gdzieś  w 
zgliszczach ostrze i  rękojeść  legionowej  szabli  Ryszarda 
Kunickiego. 
Gdy skończyła  się  wojna,  Janusz  Kunicki  powrócił  z 
Anglii do ojczyzny, do żony i córki, a  jego  starszy  brat, 
nie zwlekając, opuścił Wieliczkę i  powrócił  z  rodziną  na 
Wzgórze 19. Zabezpieczone przez "Togo"  Fałata  i  częściowo 
ukryte u zaufanych ludzi w Bielsku - Białej i okolicy rzeczy 
wróciły do gospodarzy. Na tym samym co przed wojną honorowym 
miejscu pojawił  się  ślubny  dar  od  Elizy  Orzeszkowej  - 
ołtarzyk z Czarną Madonną, a szuflady sekretarzyka wypełniły 
się ponownie listami pisarki. 
...Płynęło życie, syn doktora Stanisława, a wnuk doktora 
Ryszarda: Staś - "Duduś" w młodym jeszcze wieku ożenił  się, 
a w 1952 roku przyszedł na świat jego syn, nowy potomek rodu 
Kunickich. - Damy mu imię pradziadka  z  Warszawy!  A  więc: 
Ryszard! Gdyby wyrysować  rodzinny  imiennik,  przeplatałyby 
się dwie nici - Stanisławów i Ryszardów: Stanisław Kunicki z 
ubiegłego stulecia, jego najmłodszy brat Ryszard z  przełomu 
XIX i  XX  wieku,  pierworodny  syn  Ryszarda  -  Stanisław, 
niedoszły chrześniak  Orzeszkowej,  i  jego  potomek  -  też 
Stanisław urodzony w dwudziestoleciu, w wolnej już Polsce, i 
znów - Ryszard, i znów Stanisław zrodzeni już po tej wojnie. 
Tu dygresja warta przytoczenia: 
W liście ze stycznia 1957  roku  pisał  do  mnie  Gustaw 
Morcinek:    "Knocę    teraz    Czarną    Julkę.     Powieść 
autobiograficzną z lat szczenięcych,  pacholęcych,  durnych, 
chmurnych, na które nie leją się łzy  rzęsiste,  lecz  kapie 
turecki  miód  za  dwa  grajcary,  przezywany  przez  nas  - 
niedorostków - <<babskim drzystem>>". 
Julka! Była taka dziewczyna, czarna i żywa jak  weneckie 
diablę,  pełna  rozpierającej  ją  energii  i  pomysłów   na 
najbardziej dzikie eskapady.  Chłopcy,  którym  przewodziła, 
byli jej ślepo posłuszni. Podległy był też jej we wszystkim, 
patrzący  w  nią  jak  w  obraz  niespełna   czternastoletni 
Gustlik... 
Wraca się chętnie pamięcią do lat dzieciństwa,  nawet  i 
wtedy gdy warunki bytowania są tak ciężkie, jak  było  to  w 
wypadku syna wdowy - Morcinkowej.  I  nawet  gdy  minie  pół 
wieku z górą, pisanie Czarnej ulki sprawi radość. 
Gdy pan Gustaw ukończył tę powieść, zawiózł  egzemplarz, 
w podarunku, do pani  Zofii  Kossak-Szczuckiej-Szatkowskiej, 
mieszkającej w pobliskich Wielkich Górkach. 
Wkrótce  pisarka   odwiedziła   doktorstwo   Jadwigę   i 
Stanisława   Kunickich.   Doktor,    niedoszły    chrześniak 
Orzeszkowej, zaczął opowiadać z ożywieniem: -  Proszę  sobie 
wyobrazić, że znałem tę Julkę. Miała  czarne  włosy,  czarne 
oczy i śniadą cerę. Pracowała  jako  pomoc  domowa  u  moich 
rodziców. Byłem wtedy jeszcze dzieckiem, przepadałem za nią, 
miała wspaniałe pomysły zabaw. Moi rodzice bardzo ją lubili. 
Matka,   notabene   wychowanka   Orzeszkowej,   ceniła   jej 
pracowitość, dobre serce nie tylko  dla  ludzi,  ale  i  dla 
zwierząt. Była już dorosłą  panną.  Pod  jej  ręką  wszystko 
lśniło    czystością.    Szczególnie    starannie    i     z 
pieczołowitością odkurzała ołtarzyk Matki  Boskiej,  całując 
go przy tym. Wiedziała, że to  dar  ślubny  od  autorki  Nad 
Niemnem. Lubiła czytać książki. Czasem  wspominała  o  swoim 
własnym  dzieciństwie,   o   gromadzeniu   wisusów,   którym 
przewodziła,  "o  delikatnym  synku  wdowy   Morcinkuli"   - 
Gustliku. 
Nie doczekała  roku  1959,  kiedy  ukazała  się  o  niej 
książka  dawnego  kompana  zabaw.  Pani  Zofia  słysząc   tę 
historię, napisała na drugi dzień list do Skoczowa: 
"Górki Wielkie, 12 X 59 
Drogi panie  Gustawie!  Zachwycamy  się  wszyscy  Czarną 
Julką. Wczoraj mówiliśmy  długo  na  ten  temat  z  doktorem 
Kunickim, który twierdził, że czarną Julkę  dobrze  pamięta, 
bo jako dorosła  dziewczyna  pracowała  jakiś  czas  u  jego 
rodziców  -  Ryszarda  i   Jadwigi   z   Eysymonttów.   Jego 
wspomnienia odpowiadają zupełnie pana opisowi. 
Serdeczne wyrazy łączę 
Zofia Szatkowska". 
Ryszard Kunicki,  "chlebodawca"  Julki,  zdążył  jeszcze 
przeczytać powieść Morcinka i cieszył  się,  że  postać  tej 
rezolutnej, ciemnowłosej Ślązaczki, "kompanki" morcinkowych, 
chłopięcych zabaw, została uwieczniona z literaturze. 
Kuniccy, młodzi i starzy...  Dziadkowie  i  prawnukowie; 
sam wczesny świt,  próg  życia,  i  zmierzch...  Rodzą  się, 
umierają. Pozującą w młodych  latach  na  terrorystkę  Zofię 
Kunicką, która dożyła stu wiosen, odprowadzono na warszawski 
cmentarz. Wkrótce doktor Ryszard Kunicki podąży za  siostrą. 
W lutym 1960 roku do Bielska przyszła  wiadomość,  że  zmarł 
dnia 23 tegoż miesiąca. 
Prawnuk  Ryszard  Kunicki  wyrusza  z  całą  rodziną  do 
Warszawy, aby  mroźnym  lutowym  dniem  1960  roku  pożegnać 
pradziadka. Usłyszy nad grobem, w piątkowy dzień lutego,  na 
Cmentarzu Ewangelicko-Augsburskim  przy  ulicy  Młynarskiej, 
słowa  o  "ofiarnym  lekarzu,   działaczu   socjalistycznym, 
człowieku,  który  dawał  prawdziwe   świadectwo   moralnych 
wartości  socjalizmu".  W  pożegnalnych   mowach   przypomną 
doktora  jako  posła  Ziemi   Cieszyńskiej   do   parlamentu 
wiedeńskiego      z      ramienia      Polskiej       Partii 
SocjalnoDemokratycznej   Galicji   i   Śląska,   do    Sejmu 
Ustawodawczego  z  ramienia  PPS.  Ostatnie  krótkie   słowa 
pożegnania wygłosił jakiś starszy człowiek, widać przyjaciel 
jeszcze z legionowych lat, bo  drżenie  w  głosie  zdradzało 
wzruszenie, gdy mówił: 
- Pamiętasz, Ryszardzie, nasz wspólny  szlak  bojowy?... 
Pamiętasz  te  rozmowy,  gdy  snuliśmy  marzenia  o   wolnej 
ojczyźnie? żal tym większy ogarnia nasze serca, gdy Cię dziś 
żegnamy, że byłeś człowiekiem  pełnym  dobroci,  braterstwa, 
oddanym do końca sprawie walki  z  krzywdą,  gdziekolwiek  i 
przez kogokolwiek byłaby ludziom  czyniona.  Nie  doczekałeś 
tej Polski, o którą walczyłeś. 
"Togo" Fałata - tęskność na wiosnę 
Odwiedzałam często  najmłodszego  syna  wychowanki  pani 
Elizy - Janusza Kunickiego. 
Powracali  tam  ci  dawno  pożegnani.  Pojawiali  się  w 
naszych rozmowach, na starych  fotografiach,  na  zwątlałych 
kartkach z ich pismem. Pan Janusz zmarł przed sześciu laty. 
Jeździłam  na  rozmowy  do  Bielska-Białej  -  do   jego 
bratowej  i  wiele   wieczorów   spędziłyśmy   pod   starymi 
portretami, pod ołtarzykiem od Orzeszkowej,  na  fotelach  - 
pamiątkach ocalonych przez młodego Fałata. 
- To niby martwe przedmioty, ale te  wszystkie  papiery, 
obrazki,  fotografie  wywołują  we  mnie  żywe   wzruszenia. 
Pomyśleć, że ten  ołtarzyk  trzymała  w  ręku  Orzeszkowa  - 
mówiła  pani  Jadwiga  z  Księżopolskich  Kunicka   ukazując 
wizerunek częstochowskiej Madonny - że to jej ręka pisała te 
listy do mojej teściowej. Ale  muszę  się  też  pochwalić  i 
własnymi rodzinnymi pamiątkami - stara pani  w  młodzieńczej 
kolorem sukni ożywia  się,  podsuwa  pod  oczy  miniaturę  z 
napoleońskich czasów po swoich pradziadkach. -Mam też  różne 
pisane do mnie cenne listy, na przykład  pani  Siemaszkowej, 
która pierwsza grała pannę młodą w Weselu, i długie epistoły 
kochanego Togo - Kazika Fałata.  To  był  lekkomyślny,  dość 
wesoło biorący życie  młodzieniec,  ale  miał  złote  serce, 
otwarte dla ludzi, wierne dla przyjaciół.  Myślę,  że  nawet 
się  mną  trochę  interesował,  ale  nigdy  nie  przekroczył 
niedozwolonej granicy. Proszę, tu są jego i listy  do  mnie, 
do męża, do mojego syna... 
Po wojnie "Togo" znalazł się  w  Anglii.  Jakże  tęsknił 
tam, szczególnie wiosną,  za  Beskidami.  Pisał:  "tutaj,  w 
Anglii jedynie niebo i chmury w przeróżnych odcieniach  -  i 
może jeszcze zieleń - są równie piękne jak u nas, na  Śląsku  
Cieszyńskim.  Nic  mi  nie  zastąpi  naszych   gór,   dolin, 
kościółków, rzek, lasów, stawów, łąk, drzew, ich cudownej na 
wiosnę zieleni. Wędruje tam me serce, a  moja  ręka  pędzlem 
usiłuje to wszystko oddać w tęsknocie  za  mą  ziemią.  Wasz 
oddany Togo Fałat". 
Za  naszym  domem  też  tęsknił,  pisał,  że  nie   może 
zapomnieć Wigilii przy kolędach na Wzgórzu. Gdy znalazł  się 
w Anglii, nie znał języka, więc żalił się na swoje lenistwo, 
że "za młodych lat lekceważyłem sobie naukę, nie korzystałem 
z możliwości, że w domu była angielska nauczycielka, gdy mój 
ośmioletni siostrzeniec, syn  Kuki,  płynnie  już  mówił  po 
angielsku. Spotyka mnie teraz zasłużona kara. Zarabiam tu na 
życie, próbując malować". 
Kilka lat po wojnie  "Togo"  zdecydował  się  wrócić  do 
Polski, zgłosił się do obozu  repatriacyjnego,  czekając  na 
swoją kolejkę.  Prywatnym  "kanałem"  ostrzegają  go  jednak 
zaprzyjaźnieni z Fałatami ludzie: Nie wracaj, byłeś wcielony 
tak jak i inni Polacy mieszkający na  terenie  Śląska  -  do 
niemieckiego  wojska,  będziesz  traktowany  jako   zdrajca. 
Zaaresztują   cię,   dodatkowo   jeszcze,    jako    szpiega 
angielskiego.  "Zrezygnowałem  więc,  bo  nie  potrafię  się 
bronić, gdy podli plugawcy chcą mnie  wykończyć,  dorabiając 
mi jeszcze opinię zdrajcy narodu, a  sami  wysługują  się... 
(tu zamazane atramentem słowa). Wszystko zostawiłem czasowi, 
uzbrajam się w wyczekującą cierpliwość". 
- To ja zamazałam, bo było tam napisane: czerwonym...  - 
wyjaśnia pani Kunicka - i jeszcze jakiś tam epitet. 
- "Togo" nie wrócił już nigdy do  kraju,  do  ukochanych 
Beskidów - dodaje ze smutkiem, wciskając  plik  widokówek  z 
własnoręcznym  podpisem:  "El.  Orzeszko-Nah."  Do   szuflad 
starego biurka.                                         
Janusz Kunicki ma wszystko poukładane starannie. 
Osobne teczki, ponumerowane, opatrzone  datami  mieszczą 
także i listy Orzeszkowej. W jednym  z  nich,  w  maju  1900 
roku, przysłała taką oto wskazówkę na nową drogę życia Jadzi 
Eysymonttównej: "Umiej człowieka, z którym Cię los połączył, 
dobrze kochać, o szczęście dbać!" 
Wystarczy sięgnąć po  inną  teczkę,  aby  przeskoczyć  o 
kilkanaście lat do przodu i ujrzeć  na  fotografii  Ryszarda 
Kunickiego, z ciemną bródką przystrzyżoną w klin, w mundurze 
legionisty siedzącego za stołem z surowego  drewna,  obok  - 
duży wiklinowy kosz ze święconym. Jest Wielkanoc 1915 roku i 
fotografia spełniająca rolę  pocztowej  karty  nosi  pieczęć 
polowej poczty i numer baonu. 
Są też wizytówki i małe bileciki z nazwiskami  nadawców: 
Józef Piłsudski... Maria Piłsudska. 
Inna znów fotografia, osiemnaście lat później.  Jesienne 
listowie, na ogrodowej ławce w Bystrem  siedzą  dwaj  starzy 
przyjaciele - Ignacy Daszyński i Ryszard Kunicki. Nie są już 
młodzi, spotkali się tutaj na leczeniu w sanatorium. 
Kto to był ten Siergiej?... 
...Nagle z grubej koperty wysypują się bardzo już  stare 
fotografie naklejone na  sztywne  tekturowe  prostokąciki  z 
ząbkowanymi brzegami.  Na  jednej  z  nich  on  -  Stanisław 
Kunicki, młody wówczas chłopiec o  gęstej  czuprynie,  nieco 
skośnych oczach, w studenckim  mundurku  z  wysoką,  sztywną 
stójką przy szyi. Po drugiej stronie obszerna reklama firmy: 
"Tyfilis. Photographie W. Barkanooff pres la Theatre, maison 
Kazanoff"... Do fotografii przypięty jakiś gazetowy wycinek. 
- Pytała mnie pani -  pan  Janusz  wygładza  zadrukowaną 
stroniczkę - czy  rodzinie  Kunickich  jest  coś  wiadomo  o 
dalszych losach złego  ducha  naszego  Staszy  -  Siergiusza 
Degajewa. Oto pierwszy ślad! Ta gazetowa  strona  wyrwana  z 
Głosu Moskwy z 1909 roku. Wycinek, proszę  sobie  wyobrazić, 
dała  pani  Orzeszkowa  mojemu  ojcu,  gdy  odwiedził  ją  w 
Grodnie; widocznie dobrze zapamiętała rozmowy  z  nim  przed 
dziesięciu laty i nazwisko tego terrorysty. 
W żałobnej obwódce widnieje tam twarz, znana przed  laty 
z  rozsyłanych   listów   gończych   opisujących   człowieka 
niewysokiego wzrostu, szczupłego, ciemnego blondyna, sprawcę 
ohydnego mordu. Pod fotografią podpis:  Siergiej  Piotrowicz 
Degajew, poniżej obszerny artykuł  jakiegoś  Fielda.  W  tym 
pośmiertnym  wspomnieniu  ów  Field  donosił,   że   zabójca 
pułkownika  Grigorija  Konstantynowicza   Sudiejkina   zmarł 
ostatnio w Nowej Zelandii i tam został pochowany. 
-  Nie  dopadli  go,   umarł   śmiercią   naturalną!   - 
wykrzyknęłam przeczytawszy artykuł. 
- Nie, proszę pani - odpowiedział Janusz Kunicki  -  żył 
jeszcze długo, umarł w  wieku  sześćdziesięciu  sześciu  lat 
jako bardzo poważany profesor uniwersytecki,  w  Południowej 
Dakocie, stanie Ameryki Północnej, pod zmienionym imieniem i 
nazwiskiem: Aleksander Pall. 
- A kto to był ów Field? 
- To także zmienione nazwisko; w rzeczywistości  nazywał 
się Włodzimierz Degajew.  Był  to  młodszy  brat  Siergieja, 
który   wówczas   z    porozumieniu    z    "nieboszczykiem" 
-przedwcześnie owinął go w całun. Po wydrukowaniu  w  Głosie 
Moskwy żałobnego wspomnienia bracia Degajewowie odetchnęli z 
ulgą:  Ucichną,  zamilkną  wreszcie   mściwi,   nie   mogący 
zapomnieć, dawni znajomi albo krewni tych   nieżyjących  już 
towarzyszy.  Przestaną  tropić,  dopytywać  się,   gadać   o 
zdrajcy, który wydał tylu swoich przyjaciół...  Uwierzą,  że 
zszedł już z tego świata. 
- A wdowa po Siergieju, po profesorze Pallu, a wdowa?  - 
dopytywałam się jeszcze. 
- Niczego nieświadoma - odpowiedział pan Janusz. 
...Trzeba przyznać, że Degajew był nie  tylko  szatańsko 
sprytny, ale i bardzo zdolny, umiejący rozkochiwać  w  sobie 
kobiety. Wtedy, gdy uszedł z Petersburga i  znalazł  się  we 
Francji,  zdecydował,  że  przeniesie  się  do  stwarzającej 
większe możliwości dobrych zarobków Ameryki. I choć pracował 
-kolejno -  jako  poganiacz  bydła,  tragarz,  pszczelarz  i 
księgowy, to równocześnie uczył się, ukończył wyższe studia, 
uzyskał  dyplom  nauczyciela,  aż   doszedł   w   końcu   do 
uniwersyteckich godności. Nazywał się już Pall i tak  mówiły 
wszystkie urzędowe dokumenty. 
Błyskotliwy  wykładowca-matematyk  o  mrocznej   urodzie 
zafascynował  młodą  studentkę.  Wypatrzył  ją  wśród  wielu 
dziewczyn. Kathleen była  delikatna,  wrażliwa,  podatna  na 
hipnotyczny wręcz wpływ profesora Palla.  Toteż  usłuchawszy 
go, rzuciła studia, uciekła od  rodziców  do  profesorskiego 
domu, wkrótce wyszła za mąż za wykładowcę i urodziła dzieci. 
Pragnął mieć ich wiele. - Trzeba tworzyć nowe życie,  nowych 
ludzi - mówił. Przyszło ich na świat chyba z pięcioro. 
Można sobie dziś tylko wyobrazić,  że  po  śmierci  męża 
wdowa zdziwiła  się,  oglądając  papiery  zamknięte  w  jego 
masywnym biurku przez te wszystkie lata ich wspólnego życia, 
niedostępne dla niej dotychczas, nieznane. 
Oto trzyma w ręku wycinek gazety z 1909 roku z artykułem 
Fielda, ilustrowany fotografią jakiegoś Siergieja  Degajewa. 
Mężczyzna na zdjęciu przypomina  jakby  jej  własnego  męża. 
Przywidzenie! Bzdura! Ale skąd wzięła się też tutaj ta stara 
fotografia z wypisaną datą: 5 maja 1881 roku jakiegoś bardzo 
młodego  mężczyzny  i  ta  dedykacja:  Drogiemu  Siergiejowi 
Degajewowi - Stasza  Kunicki.  Kto  to  był  ten  Stasza?  - 
zastanawia się. Dobrze, że trochę zna rosyjski  język,  więc 
przeczyta i ten artykuł z moskiewskiej gazety. I dowie  się, 
kto to był ten Siergiej, tak podobny do jej męża, kto...? 
Czy profesorowa Pall, a właściwie Degajewowa,  otrzymała 
w  przyszłości  odpowiedź,  czy  dowiedziała  się,   że   ów 
"uśmiercony" przez Fielda człowiek żył  jeszcze  z  nią  pod 
wspólnym dachem przez tyle  lat,  że  spłodził  tyle  małych 
Pallów?... I że ów Field był młodszym bratem męża?... 
Pall - po angielsku:  kir,  całun,  zasłona,  okrycie... 
Okrycie tak doskonałe, że nikt przez lata całe nie rozpoznał 
w nim Siergieja Degajewa. Być może, że  pani  profesorowa  w 
końcu zaczęła się  czegoś  domyślać  po  dokładnej  analizie 
ukrytych  w  biurku  fotografii  i   dokumentów,   wycinków, 
genealogicznych notatek. 
Oto matka męża nazywała się z domu -  Polewoj.  Field  - 
znaczy: pole. Pall wymawia się: Pol. Mozolnie pani  Kathleen 
rozszyfrowuje tę całą językową, pełną znaczeń kombinację. 
Oto na jednej z fotografii jest i sam dieduszka  Polewoj 
z  dziwnym  po  drugiej   stronie   tekturki   objaśnieniem: 
rewolucyjny publicysta, potem pracownik III Wydziału. 
Oto na innym zdjęciu ten  jakiś  Stasza  Kunicki  z  jej 
mężem... Oto... 
Po krótkim namyśle wdowa zbliży się do kominka i  wrzuci 
do ognia mężowskie archiwum. Zaskwierczą mocniej  płomienie, 
wzbiją się ku  górze,  aby  po  chwili  opaść  poskręcanymi, 
sczerniałymi strzępami papierów, kartoników... 
Siny dym zasnuł spopielałe resztki. The pall of smoke... 
The pall... 
Czy zachował się więc  choćby  na  cmentarzu  w  mieście 
Werminion grób wielce zasłużonego  dla  amerykańskiej  nauki 
profesora Aleksandra Palla?... Ciekawe, bardzo ciekawe...