WIKTOR HUGO

CZŁOWIEK ŚMIECHU

„Lata, pod których wpływem geniusz innych mistrzów chyli się
ku ziemi, słabnie i dostaje zmarszczek — pisał w roku 1868 Teofil
Gautier — zdają się przynosić Wiktorowi Hugo nowe siły, nową
energię i nowe piękności". Te słowa znalazły całkowite potwierdze-
nie, kiedy w rok później ukazał się Człowiek śmiechu. Po Nędzni-
kach — wcześniejszych o siedem lat — nie wydawało się, że wielki
pisarz może pójść jeszcze dalej w krytyce burżuazji. Najmniej zaś
można było oczekiwać, że na starość spróbuje wskrzesić tradycję
powieści romantycznej w jej najczystszej, niemal wyzywającej po-
staci, od dawna już przebrzmiałej dla czytelników Flauberta i braci
Goncourt. Wiktor Hugo miał jednak mimo wieku zaskoczyć swoich
współczesnych niejedną jeszcze niespodzianką. W Człowieku śmie-
chu stworzył najbardziej rewolucyjną ze swoich powieści i jedno-
cześnie najbardziej romantyczną od czasów, kiedy zdobywał sławę
Katedrą Notre-Dame. l Nędznikom wprawdzie nie brak znamion
romantyzmu, ale Człowiek śmiechu zostawia ich pod tym względem
daleko w tyle, stapiając w niezwykłą całość początek i koniec naj-
dłuższej i najbogatszej w wydarzenia kariery pisarskiej, jaką zna
historia literatury francuskiej XIX wieku.
Nie tylko lata, ale i poglądy dzieliły początki twórczości Wiktora
Hugo od postawy, którą reprezentuje Człowiek śmiechu. Urodzony
w roku 1802, zadebiutował tomem Ody i wiersze różne w dwu-
dziestym roku życia. Ideologiczna jego pełnoletność nie pokrywa
się jednak z datą tego debiutu. Przyszły autor Nędzników zaczynał
jako monarchista. Atmosfera polityczna Restauracji zaciążyła nad
całym romantyzmem francuskim tego okresu tłumiąc w nim nurt
rewolucyjny; miał on swoje źródła w epoce Oświecenia, w której
rozwijał się jako uczuciowy bunt przeciw przywilejom urodzenia
i majątku — pod panowaniem przywróconych do władzy Burbonów .
zanikł wszakże prawie bez śladu. Jego miejsce zajęła liryczna apo-
teoza monarchii.
Z daleka dostrzegał to zatamowanie francuskiego romantyzmu
Puszkin, uważny i przenikliwy obserwator życia literackiego na
Zachodzie. W roku 1824 pisał on: „Wiek romantyzmu nie zaczął
się jeszcze dla Francji. Wszystkie zbiory poezji zwanych romantycz-
nymi przynoszą wstyd literaturze francuskiej". Ale — dodawał za-
raz — tym gwałtowniejszy powiew wolności i „literackiego karbo-
naryzmu" wniesie „pierwszy genialny poeta, który się zjawi
w ojczyźnie Boileau i Racine'a". Gdyby te słowa Puszkina dotarły
wtedy do Wiktora Hugo, nie uznałby on ich za proroczą niemal
zapowiedź swojego rozwoju w najbliższej przyszłości. W tym sa-
mym roku wydał Nowe ody, poprzedzone przedmową, w której
młody poeta nadal odżegnywał się od jakichkolwiek związków
z ideami 1789 roku. Czynił to jednak w sposób bardzo znamienny:
romantyzm — twierdził — nie ma z rewolucją nic wspólnego,
chociaż „częściowo może być jej rezultatem" — rezultatem w tym
mianowicie znaczeniu, że „wyrósł jak zboże na wulkanie". Nieje-
den rys dotychczasowej jego twórczości zdradzał już tę świadomość
i niebawem Hugo przekonał się, że wulkan, na którym odbywała
się monarchisty czna maskarada romantyków, najwyraźniej dymi.
W ostatnich latach Restauracji pociągnęła go za sobą rosnąca opo-
zycja przeciw Burbonom. Zanim doprowadziła ona do rewolucji,
oświadczał już, że romantyzm „to w gruncie rzeczy nic innego niż
liberalizm w literaturze". Ten termin, świeżo wprowadzony do
słownika politycznego, streszczał wówczas zdobycze wielkiej rewo-
lucji burżuazyjnej, jednoczył cały dawny stan trzeci, który znowu,
jak w roku 1789, ruszył przeciw Burbonom i w lipcu 1830 roku
ostatecznie udaremnił próby odbudowania feudalnego absolutyzmu.
Liberalizm obudził z powrotem wszystkie nadzieje, jakim na krótko
dała życie wielka rewolucja — romantyzm, który stał się „libera-
lizmem w literaturze", odnalazł więc swoje rewolucyjne źródła.
Teraz geniusz Wiktora Hugo dojrzał całkowicie. Około rewolucji
lipcowej skupiły się pierwsze jego arcydzieła i pierwsze wielkie
triumfy — tuż przed nią dramat Hernani, w rok po niej powieść
Katedra Notre-Dame; jego poezje z tego okresu zaćmiły wszystko,
co dotąd napisali francuscy romantycy. W monarchię lipcową wkro-
czył Wiktor Hugo z zaufaniem, które w nim podtrzymywały jego
sukcesy życiowe — przed czterdziestką doczekał się członkostwa
Akademii i wkrótce potem nawet fotela w Izbie Parów. Liberalizm
jednak, skonfrontowany z rzeczywistością, nie podtrzymywał w nim
natchnienia — im dłużej panował Ludwik Filip, tym mniej autor
Hernaniego wystawiał i drukował. Pisał wprawdzie Nędzników,
powieść, która miała stać się największym dziełem jego życia, ale
nie mógł się zdecydować na jej wykończenie i wydanie, zbyt jeszcze
związany z burżuazją. Dopiero rewolucja 1848 roku i zwłaszcza
zamach stanu Ludwika Napoleona Bonaparte wywołują w nim
zbawienny wstrząs.
Wiktor Hugo, od dłuższego czasu zwalczający Ludwika Napoleona
— w którym początkowo widział ostoję liberalnej burżuazji — po
zamachu 2 grudnia 1851 roku szukał schronienia na obczyźnie.
Osiedlił się na Jersey, angielskiej wysepce w kanale La Manche,
i stamtąd prowadził walkę przeciw uzurpatorowi. Stamtąd też na-
wiązał bliskie stosunki z Garibaldim, Hercenem i polskimi działa-
czami niepodległościowymi. Naród polski miał w nim od lat wy-
próbowanego przyjaciela — na początku roku 1831 Wiktor Hugo
zasiadł obok Berangera we francuskim komitecie pomocy dla po-
wstania listopadowego; powstanie styczniowe znalazło w nim rów-
nież gorącego orędownika. Jego spojrzenie trafiało wszędzie, gdzie
trzeba było napiętnować zaborczą wojnę, grabież kolonialną, ucisk
narodowości czy prześladowania rasowe — od Grecji po Chiny
i Stany Zjednoczone. Gdy literatura we Francji zamykała się
w estetyzmie uciekając przed rzeczywistością — autor Nędzników
nieustannie rozszerzał swój horyzont i coraz lepiej rozumiał
krzywdę społeczną. „Jedyna rzecz, o którą się trosz-
czę, to dym z mojego cygara, mawiał pewien niedawno
„t zmarły poeta — pisał Wiktor Hugo w roku 1864. — Ja też się
troszczę o dym: o dym z tych domów płonących tam daleko..."
Te wszystkie sprawy, które poznał i którymi nauczył się tak przej-
mować na wygnaniu, nie przesłaniały mu spraw, z którymi był
związany bezpośrednio. W tym okresie jego coraz dojrzalsza myśl
polityczna pozwoliła mu stworzyć takie dzieła, jak Nędznicy i Czło-
wiek śmiechu.
Dzieje rewolucji 1848 roku i drugiej republiki francuskiej, któ-
rej krótkotrwały żywot zakończył się dyktaturą Ludwika Na-
poleona, ukazały Wiktorowi Hugo oblicze burżuazji w nowym
świetle. Już za monarchii lipcowej, śledząc narastający konflikt
rządu Ludwika Filipa z proletariatem i pracując nad Nędznikami,
zaczął on zdawać sobie sprawę, że rewolucja lipcowa nie spełniła
nadziei, jakie w jej zwycięstwie pokładał naród. Odkąd burżuazją
rękami mas ludowych uprzątnęła ze swej drogi odradzające się pod
berłem Burbonów widmo feudalizmu, o równości i braterstwie nie
było już mowy, a hasło wolności oznaczało teraz tylko wolność
konkurencji, bogacenia się i eksploatowania klas pracujących —
stało się szyldem kapitalizmu. Instytucje polityczne oparte na pro-
gramie wielkiej rewolucji i nawiązująca do roku 1789 frazeologia
demokratyczna miały służyć do zachowania pozorów, ale w istocie
rewolucja lipcowa „zatrzymała się w połowie drogi", jak to Wiktor
Hugo określił w Nędznikach — została zdyskontowana przez ban-
kierów i przemysłowców.
Wydarzenia 1848 roku i utworzenie drugiego Cesarstwa zdema-
skowały burżuazję francuską do reszty. Z chwilą gdy proletariat
stał się siłą rewolucyjną i wystąpił z żądaniem realizacji haseł, któ-
rymi go dotąd tylko zwodzono, burżuazja zrezygnowała ze swych
własnych zdobyczy. Aby ratować zagrożony ustrój, wyniosła do
władzy Ludwika Napoleona i poddała się jego dyktatorskim rzą-
dom. „Burżuazja — pisał Karol Marks w Osiemnastym brumaire'3
Ludwika Napoleona Bonaparte — słusznie zdawała sobie sprawę
z tego, że wszelki oręż, ukuty przez nią przeciwko feudalizmowi,.
zwraca się swym ostrzeni przeciw niej samej, że wszystkie wy-
tworzone przez nią środki oświaty buntowały się przeciwko jej
własnej cywilizacji, że wszystkie stworzone przez nią bogi od-
wróciły się od niej. Pojmowała, że wszystkie tak zwane wolności
obywatelskie i postępowe instytucje atakowały jej panowanie'
klasowe i zagrażały zarówno jego podstawie społecznej, jak
i jego wierzchołkowi politycznemu".
Analizując podłoże zamachu stanu 2 grudnia 1851 roku i obser-'
wując z wygnania reakcyjną politykę Napoleona III, Wiktor Hugo
zrozumiał, że nie wystarczy już stawiać znaku równości między
romantyzmem a liberalizmem. Teraz zaczął utożsamiać romantyzm
z socjalizmem.
W świadomości wielkiego pisarza ta nowa jego postawa nie
oznaczała wszakże zerwania z burżuazja. Pamiętając, jak nie-
dawno jeszcze jego klasa była klasą rewolucyjną, nie przestawał
w nią wierzyć. Sądził naiwnie, że przywoła burżuazję do porządku,
uprzytamniając jej sytuację proletariatu. Nie zdołał przezwycię-
żyć złudzenia, które przejął od socjalizmu utopijnego — wierzył,
że klasy posiadające pod naciskiem nieodpartych nakazów sprawie-
dliwości i we własnym interesie, aby nie zginąć w nowym prze-
wrocie rewolucyjnym, dobrowolnie zaspokoją żądania proletariatu
i same przyłożą ręki do budowy ustroju społecznego bez wyzysku
i nędzy. Te złudzenia zostawiły wyraźne ślady na twórczości
Wiktora Hugo. Często ograniczał się on do pojednawczych ostrze-
żeń, często przesłaniał konflikty klasowe mitologicznym obrazem
Dobra odwiecznie toczącego walkę przeciw Złu, a nawet przywo-
ływał na pomoc religię, którą próbował godzić ze swoją postawą
zaciętego antyklerykała, nadając jej postać osobliwej mieszaniny
mistycyzmu z wolteriańskim deizmem. Nie umiejąc świadomie
znaleźć drogi do rewolucyjnego proletariatu, faktycznie jednak
stawał w jego szeregach, ilekroć zabierał głos w sprawie klas wy-
zyskiwanych. A czynił to po roku 1851 coraz częściej i coraz bar-
dziej bezkompromisowo. Przywołując burżuazję do porządku, sta-
wał się jej namiętnym oskarżycielem.
Już w pamfiecie Napoleon Maty, wydanym w roku 1852, wystąpił
w obronie proletariatu francuskiego, który drugie Cesarstwo ska-
zało na nędzną wegetację. Późniejszy o rok zbiór poematów Kary
zawiera — między innymi utworami o wymowie wprost rewolu-
cyjnej — dantejski obraz egzystencji robotników w Lilie:
W lochach piwnicznych żyje nędzarzy tłum niemy.
Zapomniało ich słońce i nieludzkiej ziemi
Pochłonęły przepaście.
Kiedy mała dziewczynka z twarzą jak starucha
Mówi nie zapytana, ze zdumieniem słucham,
Ze lat ma osiemnaście.
Dziecinę swoją kładzie matka nieszczęśliwa
Do nory wygrzebanej. Pieszczotą okrywa
Dziecko drżące jak pisklę.
Tam ziemia jest gościnna. Dziecinę przybyłą
Wita bowiem serdecznie gotową mogiłą.
Ona zastąpi kołyskę...
Majątek wasz, panowie, z tej się rodzi męki.
Ona żywi rozrzutność twojej hojnej ręki,
Jaśnie wielmożna zgrajo.
. Krople wody z piwnicznych ścian, z płaczących okien,
A z serc umierających krople krwi, potokiem
Do twoich kas spływają ...
'Ż tych agonii nieludzkich, z boleści głębokiej,
2 ciemności, gdzie promyka nadziei swym okiem
Nigdy nikt nie zobaczył,
Z lych nor, gdzie tylko czarne słońce nędzy świeci,
'Ż tej stłoczonej gromady ojców, matek, dzieci
W bezgranicznej rozpaczy,
Tak, z tej góry nieszczęścia i straszliwej nędzy
Tbczą się hałaśliwie strumienie pieniędzy
Złote, srebrne, miedziane;
Sięgają po pałace, sławę i honory,
Chodzą w wieńcach różanych radosne potwory,
Krwią ludzką malowane1.
l Przekład Zbigniewa Bieńkowskiego.
Po wydaniu Kar nie było już wątpliwości, że Wiktor Hugo stał
się poetą proletariatu.
W roku 1862 ukazują się Nędznicy. Genialna ta powieść świadczy,
jak nieustannie pogłębia się u jej autora zrozumienie istoty konri-
któw klasowych epoki. Szczególnie znamienna jest jedna z licznych
dygresji, które przeplatają dzieje Jana Yaljeana. Charakteryzuje
ona ze zdumiewającą przenikliwością mechanizm hamowania re-
wolucyjnego rozpędu mas ludowych, stosowany przez burżuazyj-
.nych polityków: „Oto na czym polega ich wielka umiejętność —
wydobyć ze zwycięstwa ton katastrofy, żeby ci, którym ono służy,
'też się zlękli, zaprawić strachem krok postawiony naprzód; prze-
dłużyć linię rozwoju do punktu, gdzie postęp zwalnia biegu; osłabić
barwę jutrzenki, potępić i przytłumić żarliwy entuzjazm, obciąć
ostre krawędzie i pazury, zatkać watą fanfary, obandażować prawo,
owinąć flanelą i prędko położyć do łóżka olbrzyma, któremu na
imię lud, trzymać na diecie jego zbyt bujne zdrowie, wmówić
Herkulesowi, że jest rekonwalescentem, rozmienić przełom na dro-
bne zarządzenia, umysłom spragnionym ideału dać ten nektar, ale
pomieszany z ziółkami; pilnować, żeby nic się za dobrze nie udało,
nałożyć na rewolucję abażur. Rok 1830 wypraktykował tę metodę,
zastosowaną już przez Anglię w roku 1688". Refleksje nad drogą,
jaką burżuazja francuska przebyła od antyfeudalnej rewolucji do
antydemokratycznej reakcji, narzuciły pisarzowi porównanie losów
rewolucji we Francji i w Anglii z siłą tym bardziej nieodpartą, że
obserwacja stosunków w kraju, w którym szukał schronienia przed
Napoleonem III, uczyła go co dzień, jak bardzo te stosunki są po-
dobne po obu stronach kanału La Manche.
Osiadłszy na wyspie Jersey przekonał się szybko, że Anglia
królowej Wiktorii niczym nie przypominała ojczyzny swobód oby-
watelskich, sławionej przez Woltera. Kiedy publicznie wyraził swój
pogląd na uprawianą przez rząd angielski politykę sojuszu z dru-
gim Cesarstwem, stał się przedmiotem brutalnej interpelacji
w Izbie Gmin. Dowiedział się wówczas, że jest uciążliwym przy-
błędą. „To indywiduum ma jakiś prywatny zatarg z czcigodną
osobistością, którą naród francuski wybrał sobie na cesarza" —
głosiła interpelacja, uprzedzając jednocześnie, że jeżeli Wiktor Hugo
będzie powtarzał swoje „nędzne głupstwa", znajdą się środki admi-
nistracyjne, żeby go zmusić do milczenia. Rzeczywiście, po następnej
demonstracji nakazem policyjnym przesiedlono autora Napoleona.
Małego i Kar na wyspę Guernesey. Na tym się jednak skończyło,
gdyż wobec jego nieustannie rosnącej popularności rząd angielski
nie ośmielił się pójść dalej w represjach. Wygnaniec zresztą nie
złożył broni aż do ostatnich dni pobytu na Guernesey i głosem,
który rozlegał się na całym świecie, oskarżał reakcję kierującą ży-
ciem politycznym Anglii.
Najbardziej uderzającą dla niego cechą tego życia była obecność
w nim przebrzmiałych, ale pieczołowicie kultywowanych prze-
żytków feudalizmu. Niektóre były po prostu śmieszne: jako właści-
ciel domu na Guernesey płacił Wiktor Hugo królowej Anglii daninę
w postaci ustalonej od średniowiecza — dwie kury rocznie. Inne
zastanawiały swoją dostojnością: arystokratyczna tytułomania, ce-
remoniał dworski, rytuał parlamentarny. Wszystkie natomiast
spełniały jedną funkcję. Służyły za ornament klasom posiadającym,
dodawały monumentalnej powagi ich pasożytnictwu, patyną wie-
ków zakrywały nowoczesny wyzysk kapitalistyczny. Pod tym wzglę-
dem burżuazja francuska, która znacznie później wspięła się na
szczyt drabiny społecznej, miała mniej przesądów, tak samo zresztą
jak i w stosunku do religii. To ją także odróżniało od angielskiej,
która dokonała swej rewolucji pod sztandarami purytanizmu, i od-
tąd religijne namaszczenie stało się nieodzownym składnikiem ży-
cia społecznego Anglii, nadając mu tak charakterystyczne po dzień
dzisiejszy piętno obłudy. „Anglia — pisał Wiktor Hugo, uderzony
tym zjawiskiem — ma właściwie dwie książki. Jedną, którą ona
stworzyła, i drugą, która ją stworzyła. Szekspira i Biblię. Ale te
dwie książki nie żyją w zgodzie. Biblia zwalcza Szekspira".
Tak natrętna obecność dawno minionej historii w życiu dzie-
więtnastowiecznej Anglii kusiła wielkiego romantyka, aby stwo-
rzyć powieść zarazem historyczną i współczesną. Cofając się daleko
w przeszłość, mćigł raz leszcze, prawie u schyłku życia, w okresie
rodzącego się naturalizmu, zabłysnąć potęgą swojej wspaniałej,
romantycznej wyobraźni, jak niegdyś, kiedy jako młody pisarz
olśnił czytelników Katedrą Notre-Dame — a jednocześnie nie
'opuścić ani na chwilę walki ze współczesną reakcją angielską i zi-
lustrować zagadnienie, które go teraz nurtowało: w co burżuazja
zamienia swoje własne rewolucje.
Tylko w historii Anglii mógł cofnąć się aż do epoki chronologicz-
nie odpowiadającej we Francji czasom Ludwika XIV, a zarazem
będącej w istotnych swoich cechach odpowiednikiem niedawnych
wydarzeń w jego własnej ojczyźnie: po upadku angielskiej rewo-
lucji burżuazyjnej Jakub II usiłował — podobnie jak Burbonowie
po roku 1815 — wskrzesić feudalizm, czym spowodował przewrót
roku 1688, zwany „sławną rewolucją", która — jak rewolucja
lipcowa we Francji — udaremniła te usiłowania i zapewniła oli-
garchii obszarniczo-finansowej niepodzielne panowanie.
Główną część akcji Człowieka śmiechu umieścił Wiktor Hugo
w czasach królowej Anny, kiedy likwidacja rewolucji angielskiej
dobiegła do końca i wyzysk mas ludowych święcił niesamowite
triumfy. „Bogaty próżniak — pisał o tej epoce Swift w Podróżach
Gulliwera — żyje z pracy ubogiego, który poci się od rana do
wieczora, nie mając jednego momentu odpoczynku. Są tysiące bied-
nych na jednego bogacza. .. Masa naszego ludu przymuszona jest
pracować co dzień za nędzną zapłatę, aby kilku w największym
zbytku żyć mogło". W Człowieku śmiechu obraz epoki urasta jak
u Swifta do rozmiarów koszmaru, ale przedłuża się o perspektywę
historyczną, sięgającą nawet dalej, niż można było oczekiwać.
W usta wędrownego filozofa Ursusa, wygłaszającego ironiczne
przemówienie do Anglików, włożył Wiktor Hugo słowa, które
brzmią jak gdyby wypowiedziane z myślą o Anglii dzisiejszej,
a właściwie o całym obozie imperializmu: „Apetyt macie dobry.
Jesteście narodem, co zjada inne narody. Funkcja to chwalebna.
Wysysanie całego świata na zupełnie osobnym miejscu stawia
Anglię. W polityce i w filozofii, w zarządzaniu koloniami, ludami
i ich wytwórczością, w chęci robienia innym tego złego, co by
wam na dobre wychodziło — jesteście nieporównani, jesteście
zdumiewający. Nadchodzi chwila, w której na kuli ziemskiej
umieszczone zostaną dwa ogromne napisy. Jeden głosić będzie:
«strona ludzi», drugi: «strona Anglików» ..."
Romantyczna fantazja nie zagłuszyła w tej powieści tła histo-
rycznego ani nie odwiodła autora od jego postawy ideologicznej,
tak wyraźnej w tym okresie twórczości Wiktora Hugo. Przeciwnie.
Tu właśnie odniósł pisarz wielkie zwycięstwo. Dopiero w Czło-
wieku śmiechu bowiem ukazał na całkowicie przekonywającym.
przykładzie znaczenie teorii, którą o przeszło czterdzieści lat wcześ-
niej, w roku 1827, wypowiedział w przedmowie do dramatu Krom-
wel i która odegrała dużą rolę v/ dyskusjach nad romantyzmem.
Była to teoria „groteskowości". Sztuka nowoczesna tym się według
niego różni od starożytnej, że stworzyła postaci groteskowe, ,,z jed-
nej strony potworne i przerażające, z drugiej komiczne i błazeń-
skie". Romantyzm powinien udoskonalić poetykę groteskowości —
uprawiać groteskę łączącą brzydotę z pięknem, bo w rzeczywistości
„jest wszystko". Wiktor Hugo torował w ten sposób drogę roman-
tycznej odmianie realizmu. Choć wymagająca nieraz rozszyfrowywa-
nia symbolicznych skrótów i nie tak bezpośrednio związana z rze-
czywistością jak realizm Stendhala i Balzaca (wówczas szukający
dopiero swoich dróg), mogła ona dawać niezwykłe efekty. W okre-
sie pierwszych swoich triumfów pisarskich nie mógł jednak autor
przedmowy do Kromwela pochwalić się, że teoria groteskowości
i jej zastosowania znalazły pełne zrozumienie. Nawet tak przema-
wiająca do wyobraźni postać, jak szlachetny i ułomny Quasimodo>
w Katedrze Notre-Dame, symbol miażdżonego przez ustrój feudal-
ny ludu, nie tłumaczyła dostatecznie intencji pisarza. Ogólnie przy-
jętą w tym okresie ocenę teorii groteskowości charakteryzuje
współczesna karykatura: przedstawia ona bajecznego smoka, na
którego grzbiecie siedzi grupka romantyków pod dowództwem
Wiktora Hugo, przy czym twórcy Quasimoda włożył karykaturzysta
do ręki proporzec z napisem Piękno to brzydota.
Człowiekiem śmiechu udowodnił Hugo w sposób wykluczający
wszelkie wątpliwości, jak wielki ładunek protestu mieścił się
w romantycznej grotesce. Bohater tej powieści, Gwynplaine —
któremu comprac?ncos, handlarze dziećmi, zoperowali twarz utrwa-
lając na niej niesamowity grymas, aby ofiara tego zabiegu służyła
do rozśmieszania gawiedzi — jest najdoskonalszym artystycznie
zastosowaniem teorii groteskowości. Za jego też pośrednictwem
wyjaśnia autor istotny sens swojej teorii: „Ten śmiech — mówi
Gwynplaine — wyraża nieszczęście powszechne. Ten śmiech — to
tyle co nienawiść, milczenie z musu, wściekłość, rozpacz... Ja
jestem symbol... Przedstawiam ludzkość całą, taką, jaką uczy-
niona ona została przez władców swoich. Człowiek jest kaleką.
Całemu rodzajowi ludzkiemu zrobiono tę samą co i mnie krzywdę.
Zniekształcono mu prawo, sprawiedliwość, prawdę, umysł, rozum,
jak mnie oczy, nozdrza i uszy ..." W postaciach Quasimoda i Gwyn-
plaine^ uwidocznił się rozwój ideologiczny Wiktora Hugo od ro-
ku 1830 — garbaty i głuchy dzwonnik był tylko ofiarą jakiegoś
nieprzeniknionego fatum, nie oczekującą od ludzi nic oprócz litości,
oszpecony na rozkaz królewski Gwynplaine jest już natomiast
wyrazicielem świadomego buntu.
Jak romantyczna jest genealogia literacka Gwyplaine'a, tak
romantyczny jest ten jego samotniczy, zakończony samobójstwem
bunt. Nie jest to jednak romantyzm dekadencji i rezygnacji, lecz
owianego najwyższym patosem protestu, który streszcza wszystkie
doświadczenia i poglądy autora z lat wygnania. „To społeczeństwo
jest złe, fałszywe — mówi Gwynplaine nie tylko pod adresem osiem-
naste wiecznych lordów. — Nadejdzie dnia pewnego prawdziwe
społeczeństwo. A wtedy nie będzie już wielmożów, będą wolni,
żywi ludzie. Nie będzie już panów, będą ojcowie. Taka jest przy-
szłość. Nie będzie już upodlenia, poniżenia, ciemnoty, nie będzie
ludzi-zwierząt jucznych, nie będzie dworaków, nie będzie lokajów,
nie będzie królów — zajaśnieje światło". Tak aż do śmierci określał
Wiktor Hugo swoją postawę wobec współczesności i przyszłości —
na pograniczu między utopią i rewolucją, coraz dalej od klasy,
z której wyszedł i w którą coraz trudniej było mu wierzyć.
Na tle literatury schyłku drugiego Cesarstwa Człowiek śmiechu
był utworem bardzo odosobnionym. Wszelki protest i wszelki
optymizm co do przyszłości wydawał się wtedy bardzo nie na cza-
sie. Również w roku 1869 ukazała się Szkoła serca Gustawa Flau-
berta, powieść przepojona takim pesymizmem, że w dwa lata
później jej autor, oglądając zgliszcza pozostałe po walkach Komuny
Paryskiej, miał się wyrazić: „Gdyby zrozumiano Szkołę serca, nie
doszłoby do tego". Twórca Człowieka śmiechu powinien był wtedy
powiedzieć, że został zrozumiany lepiej, niż się spodziewał i chciał.
Wszystko bowiem, co w jego powieści poprzez oskarżenie angiel-
skich klas posiadających jest oskarżeniem rodzimej burżuazji, wy-
raża stanowisko proletariatu Francji w przededniu wybuchu wojny
francusko-pruskiej.
Gdy rząd Napoleona III wytoczył w roku 1870, tuż przed swym
upadkiem, proces przeciw działaczom Pierwszej Międzynarodówki,
jeden z oskarżonych, A. Theisz, przyszły komunard, powiedział do
członków sądu niemal to samo, co autor Nędzników i Człowieka
śmiechu mówił burżuazji przypominając jej, jak daleko odeszła
od swoich dawnych ideałów: „My chcemy sprowadzić w rzeczy-
wistość. społeczną hasła rewolucji, które od roku 1789 są tylko
polityczną abstrakcją. Wasz system gospodarczy, wasza organiza-
cja przemysłu doprowadza w sposób nieunikniony do tego, że wciąż
rośnie liczba najemnych pracowników i robotnik uzależnia się od
kapitalisty; jednocześnie twierdzicie, że dzięki powszechnemu gło-
sowaniu równość jest podstawą »ustroju politycznego — i dziwi
was ten potężny okrzyk buntu, który wznoszą robotnicy całego
świata..." Zamykając Człowiekiem śmiechu swoją twórczość
w okresie drugiego Cesarstwa Wiktor Hugo zadokumentował jeszcze
raz, i nawet dobitniej niż w Nędznikach, że ten okrzyk budzi w je-
go sercu uczucie nierozerwalnej solidarności z proletariatem.
Toteż gdy wybuchła Komuna Paryska, stanął zdecydowanie po
stronie komunardów, chociaż wciąż jeszcze od ideologii rewolucyj-
nego proletariatu dzieliło go złudzenie, że burżuazyjna demokracja
może urzeczywistnić hasła równości, wolności i braterstwa. Żarli-
wość wszakże, z jaką bronił komunardów przed represjami i oskar-
żał burżuazję o wytworzenie stosunków, które zmusiły proletariat
paryski do chwycenia za broń, odgrodziła go nieprzebytą przepaścią
od własnej klasy. Przez ostatnie lata życia — umarł w roku 1885
— bez przerwy pogłębiał tę przepaść głosząc niezmordowanie swoją
wiarę w postęp i swoją nienawiść do plag ludzkości — wyzysku,
obskurantyzmu i wojen, walcząc o przyszłość, w której „zajaśnieje
światło". Obchodzone w roku 1952 z inicjatywy Światowej Rady
Pokoju stopięćdziesięciolecie jego urodzin ukazało całą jego wiel-
kość jako porywającego sojusznika postępowej ludzkości w jej
walce o sprawiedliwy porządek społeczny i zachowanie pokoju.
Człowiek Śmiechu należy do najcenniejszych utworów Wiktora
Hugo. Jest też jedną z najbardziej aktualnych książek wielkiego
pisarza, bo dzisiejszych spadkobierców torysów z czasów królowej
Anny łączy z ich pradziadami nieprzypadkowe podobieństwo ro-
dzinne. Winston Churchill może tu nawet znaleźć swojego przodka
w prostej linii: Johna Churchilla, księcia Mariborough. Nie mają
wprawdzie przodków w tej powieści jego wspólnicy, amerykańscy
władcy giełdy i baronowie przemysłu, ale dziś, kiedy świat według
przewidywań Ursusa podzielił się na stronę ludzi i stronę imperia-
listów, dla nich wszystkich nabierają nowego, groźnego znaczenia
słowa Gwynplaine'a: „Przynoszę wam nowinę, milordowie. Rodzaj
ludzki istnieje..."
Maciej Żurowski
W Anglii wszystko jest wielkie, nawet to, co
złe, nawet oligarchia. Patrycjat angielski jest
patrycjatem w całym znaczeniu tego słowa.
Nigdzie feudalizm nie był tak wspaniały, tak
straszliwy, tak żywotny. Trzeba przyznać zre-
sztą, że feudalizm ten w swoim czasie był
pożyteczny. Na przykładzie Anglii poznawać
należy władzę feudalnego pana, tak jak wła-
dzę królewską poznawać trzeba na przykła-
dzie Francji.
Właściwy tytuł tej książki brzmieć by po-
winien: „Arystokracja". Następny tom na-
zwać by można „Monarchią". A po tych dwu
księgach, jeżeli danym będzie autorowi do-
kończyć swego dzieła — nastąpi trzecia, sta-
nowiąca zamknięcie, która nosić będzie tytuł:
„Rok dziewięćdziesiąty trzeci".
HauteviUe-House. 1869.
CZĘŚĆ PIERWSZA
MORZE I NOC
Dwa rozdziały przedwstępne
I. URSUS, II. COMPRACHICOS
l
URSUS
Ursus i Homo związani byli wielką przyjaźnią. Ursus był
człowiekiem, Homo był wilkiem. Charaktery ich pasowały
PA do siebie znakomicie. Człowiek to nadał imię wilkowi, a swoje
własne też zapewne sam obrał sobie i nazwę Ursus uznał za
najwłaściwszą dla siebie, nazwę zaś Homo za najwłaściwszą
dla zwierzęcia. Para ta — człowiek i wilk — wędrowała po
jarmarkach i odpustach, pojawiała się na ludnych, ruchliwych
ulicach miast. Ludzie wszędzie chętnie słuchają żartów i facecji,
wszędzie kupują cudowne, uzdrawiające wszelakie choroby le-
karstwa. Z tego też żyli Ursus i Homo. Wilk, łagodny, przymilny
i posłuszny, podobał się tłumowi. Ludzie lubią bowiem patrzyć
na wszystko, co oswojone, podporządkowane woli człowieka.
Naszą największą przyjemnością jest przypatrywanie się naj-
rozmaitszym rodzajom i odmianom obłaskawienia. Dlatego to
właśnie tyle jest zawsze gapiów przy przejeździe królewskiego
orszaku.
Ursus i Homo wędrowali od rozstaja do rozstaja, od rynku
w Aberystwith do rynku w Yeddburg, z kraju do kraju, od
hrabstwa do hrabstwa, z miasta do miasta. Kiedy gdzieś prze-
stawano już przyglądać się im, słuchać i kupować leki — prze-
nosili się dalej. Mieszkaniem Ursusa była buda na kółkach.
Obłaskawiony Homo ciągnął ją we dnie i pilnował nocą. Nieraz
droga bywała ciężka, pod górę, błotnista, rozorana koleinami.
Wówczas człowiek przewiązywał się przez pierś pasem i ciągnął
wózek razem z wilkiem, po bratersku, ramię przy ramieniu.
I tak się razem zestarzeli. Obozowali, gdzie wypadło: na ugo-
rach, na polanach, u rozstaju dróg, na skraju wioski, u bram
miasta, w halach targowych, na jarmarcznych placach przy ogro-
dzeniach parków, na przykościelnych cmentarzach. Kiedy wózek
zatrzymywał się wśród jarmarku, kiedy zbiegły się ciekawe
przekupki i gapie otoczyli go wkoło, Ursus zaczynał rozprawiać,
a Homo przytakiwał mu głową i z miseczką drewnianą w pysku
grzecznie obchodził zbiegowisko. Tak zarabiali na życie. Wilk
był uczony, człowiek także. Wilk był wytresowany przez swego
pana, a może też i sam z własnego instynktu przymilał się na
swoje wilcze sposoby, byleby uzbierać jak najwięcej. — Żebyś
mi się tylko nie wyrodził na człowieka — mawiał mu przyjaciel.
Wilk nie gryzł nigdy, człowiek — czasami. A w każdym razie
nieraz bywało to pragnieniem Ursusa. Ursus był mizantropem
i z tej przyczyny właśnie został wędrownym kuglarzem. A i dla-
tego również, żeby żyć, bo żołądek dopomina się o swoje prawa.
Co więcej, ten kuglarz-mizantrop, może dlatego, żeby udziwnić
się jeszcze bardziej, a może też dlatego, żeby dopełnić kształtu
swej postaci, był znachorem. Ale i to jeszcze nie wszystko: Ursus
był również brzuchomówcą. Potrafił mówić nie poruszając usta-
mi, potrafił naśladować do złudzenia i na zawołanie każdy ak-
cent, każdą wymowę, każdy głos. Sam jeden również mógł udać
pomruk tłumu. Słowo ,,brzuchomówcą" brzmi po grecku
engastrim^thos. Ursus chętnie zwał się tym imieniem. Umiał
też oddawać wszelkie krzyki ptaków: drozda, szpaka, skowron-
ka, kosa z białym podgardlem, ptaków wędrownych jak i on;
mógł więc wedle swej woli i w każdej chwili wywołać odgłosy
czy to placu publicznego, wypełnionego zgiełkiem tłumu, czy
też łąki rozbrzmiewającej ptasim śpiewem, odgłosy burzliwe
jak motłoch lub też pogodne i niewinne jak poranek. Talenty
podobne spotyka się zresztą, chociaż nieczęsto. W ubiegłym
stuleciu niejaki Tonzel, który naśladować potrafił odgłosy ciżby
ludzkiej i zwierzęcej i krzyk każdego stworzenia, służył u Buf-
fona w charakterze menażerii. Ursus był bystry i ciekawy i zja-
wiska świata tego skłonny był tłumaczyć w sposób nieoczeki-
wany, jakże nieraz podobny do bajki. I wydawało się, że sam
w nie wierzy. Przyglądał się podanej sobie czyjejkolwiek ręce,
otwierał na chybił trafił swoje księgi i orzekał, przepowiadał
losy, pouczał, że niebezpiecznie jest napotkać czarną klacz, że
jeszcze niebezpieczniej jest, jeżeli przed wyruszeniem w podróż
na wyjeżdżającego zawoła ktoś nieświadomy celu jego drogi.
Ursus zwał sam siebie „handlarzem zabobonów". „Pomiędzy
arcybiskupem Canterbury i mną jest jedna tylko różnica: ja
się do tego przyznaję" — mawiał. Aż wreszcie słusznie oburzony
arcybiskup zawezwał go dnia pewnego przed swe oblicze. Lecz
zręczny Ursus zupełnie rozbroił jego wielebność wygłaszając
przed nim kazanie ułożone przez siebie na święto Bożego Na-
rodzenia, kazanie, którego zachwycony arcybiskup wyuczył się
na pamięć i wygłosił z ambony, podając za własne. A więc tym
samym arcybiskup Ursusowi przebaczył.
Ursus, choć był znachorem, a może też dlatego właśnie, że
nim był, leczył skutecznie. Stosował wywary. Znał się świetnie
na ziołach. Potrafił wykorzystać moc kryjącą się w garstce nędz-
nych chwastów, w niepozornych listkach kruszyny, kaliny, nie-
zapominajki, szakłaku czy skrzypu. Suchoty leczył rosiczką,
skutecznie zalecał liście ostromlecza, które, wyrwane za szy-
pułkę, są środkiem przeczyszczającym, zerwane zaś za listek
— środkiem na wymioty; ból gardła uśmierzał za pomocą paso-
żyta roślinnego zwanego „psim uchem"; wiedział, jaki gatunek
trzciny leczy wołu, jaki rodzaj mięty uzdrawia konie, znał się
również na dobrodziejstwach i urokach mandragory, która —
jak to każdemu wiadomo — kryje w sobie elementy męskie
i kobiece. Ursus miał swoje recepty. Oparzenie leczył wełną
salamandry, z której — jak to Pliniusz przekazuje — utkano
niegdyś ręcznik dla Nerona. Miał on również retorty i butle,
warzył w nich i mieszał napary z ziół i sprzedawał driakiew.
Opowiadano o nim, że był niegdyś przez czas pewien zamknięty
w Bedlam; uznano go tam szczęśliwie za niespełna rozumu l zo-
stał zwolniony, gdyż przekonano się, że jest on tylko poetą.
Historia ta nie była zapewne prawdziwa; za każdym z nas snują
się jakieś legendy.
W rzeczywistości zaś był Ursus wędrownym filozofem, znaw-
cą literatury i wytrawnym łacińskim poetą. Był on wykształ-
cony podwójnie: hipokratyzował i pindaryzował. Mógłby kon-
kurować kwiecistością stylu z takimi poetami jak Rapin i Vida.
Mógłby układać jezuickie tragedie w sposób nie mniej trium-
falny, niż to czynił ojciec Bouhours. Z rytmami i metrami sta-
rożytnych spoufalony był tak dalece, że wyrobił sobie własny
sposób obrazowania i używał swoistych klasycznych metafor.
O matce, przed którą szły dwie córki, mawiał: „to daktyl";
o ojcu, za którym szło dwu synów: „to anapest", o dziecku zaś
idącym pomiędzy babką i dziadkiem: „to kretyk". Tak rozległa
wiedza prowadzić może jedynie do nędzy. Szkoła z Salerno głosi:
„Jadaj niewiele i często". Ursus jadał "niewiele i rzadko; był
więc posłuszny pierwszej części tej zasady, nieposłuszny zaś
jej części drugiej; a obwinić tym należy publiczność, która nie
zawsze się gromadziła i nieczęsto kupowała. Ursus mawiał:
„Lżej jest'człowiekowi, gdy wycharknie z gardła sentencję. Wilk
ma na pociechę wycie, baran — wełnę, las — śpiewające pta-
ki, kobieta — miłość, a filozof — sentencję filozoficzną". W ra-
zie potrzeby Ursus układał komedie, które sam odgrywał jako
tako; pomagało to w sprzedaży leków. Wśród wielu innych dzieł
ułożył był również berżeradę heroiczną na cześć kawalera
Hugha Middłetona, który w roku 1608 obdarzył Londyn rzeką.
Rzeka ta płynęła sobie spokojnie w hrabstwie Hartford, o sześć-
dziesiąt mil od Londynu, a kawaler Middłeton przyszedł i za-
brał ją; przyprowadził ze sobą brygadę sześciuset ludzi uzbro-
jonych w łopaty i motyki, zaczął przekopywać grunt, tu go
obniżał, tam go podwyższał, tu o dwadzieścia stóp w górę, tam
o trzydzieści stóp w głąb, ustawił nad ziemią drewniane akwe-
dukty, przerzucił osiemset mostów z kamienia, z cegły, z bali
i pewnego pięknego dnia rzeka zjawiła się w Londynie, który
cierpiał na brak wody. Ursus te pospolite wydarzenia przemie-
nił w piękną bukolikę, w której występuje rzeka Tamiza i stru-
mień Serpentine. Rzeka mówi tam do strumienia: „Jestem już
zbyt stara, żeby mogli mnie jeszcze kochać mężczyźni, dość jed-
nak jestem bogata, by im płacić". Miało to wyrazić w sposób
wykwintny i zręczny, że sir Hugh Middłeton przeprowadził
wszystkie prace własnym sumptem.
Ursus często prowadził głośne monologi. Był on dziki i ga-
datliwy zarazem, nie pragnął towarzystwa ludzi, a odczuwał
potrzebę rozmowy. Radził sobie więc w ten sposób, że mówił sam
do siebie. Każdy, kto żył samotnie, wie, jak bardzo taki monolog
właściwy jest naturze człowieka. Słowo zamknięte w naszym
wnętrzu świerzbi. Przemawianie w przestrzeń uwalnia od tego
niemiłego uczucia. Kiedy się głośno mówi w samotności, wyda-
wać by się mogło, że jest to dialog z bogiem, którego każdy
z nas nosi w sobie. Było to też — jak wiadomo — obyczajem
Sokratesa. Rozprawiał on sam ze sobą, czynił tak również i Lu-
ter. Ursus odziedziczył po tych wielkich mężach to przyzwy-
czajenie. Posiadał on tę obojnacką zdolność do stawania się
swoim własnym słuchaczem. Zapytywał sam siebie i odpowiadał
sam sobie, czasem swoją własną osobę wysławiał, czasem ją
znieważał. Nieraz słychać było na ulicy, jak rozmawia sam ze
sobą w swojej budzie. Przechodnie, którzy w ocenie myślicieli
stosują swoistą miarę, mawiali: wariat. Ursus lżył nieraz sam
siebie, jakeśmy to już powiedzieli, czasami jednakże potrafił
zdobyć się też i na sprawiedliwość. Pewnego dnia, kiedy tak do
siebie przemawiał, usłyszano, jak nagle głośno wykrzyknął:
„Poznałem wszystkie tajemnice rośliny, tajemnice jej łodygi,
pączka, kielicha, płatków, pręcików, pylników, przylistków, ta-
jemnice grzybowej zarodni i splątka. Zgłębiłem tajniki powsta-
wania koloru, zapachu i smaku". Zapewne, to korzystne mnie-
manie o sobie nie było wolne od odrobiny zarozumiałości. Niech
jednak ci, co nigdy nie zgłębiali tajników powstawania zapachu,
koloru i smaku, pierwsi rzucą na niego kamieniem.
Ursus, na swoje szczęście, nigdy nie był w Holandii. Bo nie-
wątpliwie usiłowano by go tam zważyć, aby się przekonać, czy
ciężar jego ciała mieści się w granicach normy przewidzianej
przez prawo. Człowiek, którego waga tej normie nie odpowia-
dała — a więc czy to cięższy, czy to lżejszy — był uznawany
za czarownika. Trudno wyobrazić sobie sposób bardziej prosty
i bardziej pomysłowy. Oto jak odbywała się próba. Podejrza-
nego o czary stawiano na szali i jeżeli ciężar jego zakłócił jej
równowagę, prawda okazywała się ponad wszelką wątpliwość;
zbyt ciężkich wieszano, zbyt lekkich palono. Nawet i dziś jeszcze
można oglądać w Oudewater wagę do ważenia czarowników,
obecnie jednakże służy ona już tylko do ważenia serów, tak
nisko upadła religia. Ursus na pewno miałby z tą wagą do czy-
nienia. W wędrówkach swoich omijał też Holandię i słusznie
czynił. Wydaje się nam nawet, że ani razu nie przekroczył gra-
nic Anglii.
Jakkolwiekby się zresztą te sprawy miały, Ursus był bardzo
ubogi i bardzo zgorzkniały, i kiedy razu pewnego napotkał
w lesie Homo, nabrał zamiłowania do włóczęgi. Wziął więc sobie
wilka za towarzysza i powędrowali razem przed siebie, gdzie
oczy poniosą. Ursus miał wiele zdumiewających, rzadko spoty-
kanych talentów, wiele pomysłów, przede wszystkim zaś posiadł
on trudną sztukę leczenia, operowania, pomagania ludziom
w chorobie i dokonywania wręcz cudownych uzdrowień; miał
też opinię- zręcznego kuglarza i dobrego znachora. Tu i ówdzie
— jak to zrozumieć nie trudno — uważano go za czarownika,
po cichu jednakże, bo w czasach owych posądzenie o przyjaźń
i. diabłem bardzo bywało niebezpieczne. I Ursus rzeczywiście
narażał się, gdyż często dla zaspokojenia swych zielarskich
i znachorskich namiętności zapuszczał się poszukując ziół
w mroczne leśne uroczyska, gdzie rośnie trawa Lucyfera i gdzie
— jak stwierdza to radca de 1'Ancre — o wieczornej mgle spot-
kać można wyłaniającą się spod ziemi postać ludzką ,,ślepą na
prawe oko, bez płaszcza, ze szpadą u boku, o stopach gołych i bo-
sych". Ursus zresztą, choć zarówno wygląd jego, jak i usposo-
bienie odznaczało się niecodziennością nie lada jaką, był czło-
wiekiem zbyt statecznym, żeby przywoływać czy też rozpędzać
gradowe burze, pokazywać zjawy, żeby zabijać człowieka tań-
cem, którego przerwać nie byłby on w stanie, żeby sprowadzać
na ludzi sny, pogodne czy też smutne i pełne grozy. Ani jeden
kogut o czterech skrzydłach nie wylągł się z jego przyczyny, nie
zajmował się on wyrządzaniem ludziom tak niewybrednych
złośliwości. Niezdolny byłby również i do innych obrzydliwych
czynów. Nie potrafił więc, na przykład, mówić po niemiecku,
po grecku czy po hebrajsku nigdy się tych języków nie ucząc,
co jest niechybną oznaką szkaradnej zbrodniczości albo też wro-
dzonej choroby, wynikającej z melancholijnych humorów. Ur-
sus mówił wprawdzie po łacinie, ale dlatego tylko, że nauczył
się niegdyś tego języka. Nigdy by też sobie nie pozwolił na uży-
wanie mowy syryjskiej, ponieważ jej nie znał. Zostało zresztą
dowiedzione, że języka tego używano podczas sabatów. W me-
dycynie zaś Ursus przekładał Galienusa nad Cardana. Cardan,
choć niewątpliwie wielki uczony, był tylko robakiem w porów-
naniu z Galienusem.
Tak więc nie należał Ursus do ludzi prześladowanych przez
policję. Buda jego dość była obszerna, by mógł się w niej po-
łożyć na skrzyni, w której chował swój ubogi dobytek. Posiadał
latarnię, kilka peruk i parę innych jeszcze przedmiotów, a wśród
nich instrumenty muzyczne, pozawieszane na gwoździach. Po-
siadał też skórę niedźwiedzia, którą wkładał -na wielkie wystę-
py. Nazywał to przebieraniem się w strój galowy. „Mam dwie
skóry; oto prawdziwa" — mawiał wtedy. Buda na kółkach była
własnością jego i wilka. Prócz tej budy, swoich butli i swego
wilka, miał jeszcze flet i lutnię i ładnie na nich grywał. Eliksi-
ry swoje przyrządzał sam. Przy pomocy wszystkich tych talen-
tów udawało mu się czasem zarobić na obiad. W suficie budy
przebita była dziura dla rury żelaznego piecyka, który stał tuż
przy skrzyni, przypalając nieraz jej drewniany bok. Piecyk ten
miał dwie przegrody: w jednej z nich Ursus ważył swoje alche-
miczne mikstury, w drugiej zaś piekł kartofle. Nocą wilk sypiał
pod budą, przywiązany łańcuchem. Homo miał sierść czarną,
a Ursus włos już siwy. Miał lat pięćdziesiąt, może nawet i sześć-
dziesiąt. Do tego stopnia pogodził się z nędznym przeznacze-
niem człowieka, że jadał — jakeśmy to już mówili — kartofle,
paskudztwo, którym w owym czasie karmiono tylko wieprze
i skazańców. A on to jadał z obrzydzeniem i rezygnacją. Był
wysoki, lecz chudy, przygarbiony i melancholijny. Trudy życia
przygięły ku ziemi jego starczą postać. Sama natura stworzyła
go jakby do smutku. Uśmiechał się rzadko i z wysiłkiem, a pła-
kać nigdy nie potrafił. Nie znał więc pocieszenia, jakie dają łzy,
ani też ulgi, jaką przynosi wesołość. Stary człowiek — to my-
śląca ruina. Taką właśnie ruiną był Ursus. Wielomówność
szarlatana, przeraźliwa chudość proroka i wybuchowość poci-
sku — oto jego obraz. W młodości zaś był nadwornym filozo-
fem u pewnego lorda.
Działo się to lat temu sto osiemdziesiąt, w czasach kiedy
ludzie trochę bardziej jeszcze niż dzisiaj byli do wilków podobni.
Lecz niewiele bardziej niż dzisiaj.
U
Homo był to wilk nie byle jaki. Z apetytu na nieszpułki i jabł-
ka wziąć by go można było za wilka łąkowego, z ciemnej sier-
ści — za afrykańskiego łycaona, z głosu zaś, który bardziej był
podobny do szczekania niż do wycia, za zwierzę zwane canis cul-
peus, które żyje w Ameryce Południowej. Nie wiemy jednak
jeszcze w dostatecznej mierze, jak zachowuje się źrenica tego
zwierzęcia, nie możemy więc mieć pewności, czy aby nie jest
ono po prostu lisem, Homo zaś był najprawdziwszym wilkiem.
Miał on pięć stóp długości, co nawet u wilków na Litwie rzad-
ko się spotyka; silny był bardzo; zezował; nie było to zresztą je-
go winą. Język miał miękki i nieraz lizał nim Ursusa. Wąska,
nastroszona szczoteczka krótkich włosów sterczała mu wzdłuż
kręgosłupa, był chudy zdrową chudością leśnego zwierzęcia.
Kiedy nie znał jeszcze Ursusa, kiedy nie zaprzęgnięto go jesz-
cze do wózka, z łatwością przebiegał po czterdzieści mil w ciągu
nocy. Ursus napotkawszy go w zaroślach, na brzegu strumyka,
docenił jego zalety widząc, jak ostrożnie i rozważnie zabiera
się do łowienia raków, i rozpoznał w nim uczciwego i prawdzi-
wego wilka kupara, z gatunku zwanego również psem-łkrabo-
jadem.
Homo, jako zwierzę pociągowe, był według Ursusa lepszy od
osła. Przykro by mu było zaprząc osła do swej budy na kółkach,
zbyt wysoko bowiem cenił te zwierzęta. Zauważył również, że
osioł, czworonóg myślący i nie doceniany przez ludzi, w niepo-
kojący sposób strzyże uszami, kiedy filozofowie zaczynają mó-
wić głupstwa. Osioł występuje więc w życiu jako osoba trzecia,
stająca pomiędzy nami i naszymi myślami, a to bywa niewy-
godne. Jako przyjaciel zaś Homo milszy był Ursusowi niż pies,
mawiał bowiem, że wilk przejść musiał o wiele dłuższą drogę
do zawarcia przyjaźni z człowiekiem.
Dla tych wszystkich względów Ursus wybrał sobie Homo.
Był on dla niego więcej niż towarzyszem, był jego odpowiedni-
kiem. Ursus klepał go po zapadłych bokach i powtarzał: ,,Zna-
lazłem drugi tom samego siebie".
Mawiał również: ,,Kiedy umrę, ktokolwiek chciałby dowie-
dzieć się, kim byłem, niechaj przyjrzy się uważnie Homo. Po-
zostawię go po mojej śmierci jako kopię zgodną z oryginałem".
Prawo angielskie, niezbyt pobłażliwe dla leśnych zwierząt,
łatwo mogłoby zatruć życie temu wilkowi, co z całym spokojem
odważał się wchodzić do miast, ale Homo korzystał z immuni-
tetu nadanego „sługom" przez Edwarda IV: „Służący, towarzy-
szący panu, ma prawo swobody poruszania się". Prócz tego
zaś nastąpiło pewne złagodzenie ustawy o dzikich zwierzętach
w stosunku właśnie do wilków dzięki modzie, panującej wśród
dam dworu za czasów ostatnich Stuartów, na małe wilki, zwa-
ne łapczywymi, nie większe od kota, które za wielkie sumy
sprowadzano z Anglii i trzymano zamiast psów.
Ursus przekazał Homo niektóre ze swoich umiejętności. Na-
uczył go stać na dwu łapach, opanowywać złość tak, by stawa-
ła się tylko złym humorem, nauczył go pomrukiwać wtedy,
kiedy chciałby wyć, i wielu innych podobnych rzeczy; wilk zaś
też ze swej strony został nauczycielem człowieka; pokazał mu,
w jaki sposób obchodzić się można bez dachu, bez chleba i bez
ognia, nauczył go, że lepszy jest głód w lesie od niewolniczej
służby w pałacu.
Wózek-buda, co wzdłuż i wszerz przejeździł Szkocję i Anglię,
miał cztery koła, dyszel dla wilka i orczyk, do którego przy-
przęgał się Ursus na trudniejszych drogach. Wózek był solidny,
zbity z mocnych a lekkich, uszczelnionych gipsem desek. Na
przedzie miał oszklone drzwiczki, wychodzące na niewielki bal-
konik, coś pośredniego pomiędzy amboną i trybuną, z którego
Ursus przemawiał i rozprawiał, z tyłu zaś — drugie drzwiczki,
te już z pełnego drzewa, z wyciętym czworokątnym otworem.
Wchodziło się zaś do budy po trzech schodkach opuszczanych na
zawiasach obok drewnianych drzwiczek. Nocą buda zamykana
była od wewnątrz na mocne zamki i zasuwy. Niejeden raz pa-
dały na nią śniegi i deszcze. Kiedyś, przed laty, była nawet
pomalowana, ale na jaki kolor — tego nikt by już nie mógł
określić dokładnie, bo czym dla dworzan zmiany panowania,
tym dla wozów są zmiany pór roku. Na przedzie wózka, na
umieszczonej na zewnątrz deszczułce, można było niegdyś od-
czytać napis wykaligrafowany na białym tle czarnymi literami,
które z upływem czasu zacierały się i bladły coraz bardziej:
Złoto rokrocznie traci przez tarcie czternaście setnych swojej
objętości; nazywa się to „wytarciem się monet"; wynika stąd,
iż z czternastu milionów sztuk złota, będących w obiegu na
całej kuli ziemskiej, rokrocznie ginie milion. Ten milion sztuk
złota rozprasza się w pył, ulatuje w powietrze, unosi się w nim,
wdycha się je w oddechu, obciąża ono swoim ciężarem sumienia,
wtapia się w dusze bogaczy, które stają się przez to wyniosłe,
wtapia się w dusze ubogich, które stają się przez to dzikie.
Inskrypcja ta, zamazana, zatarta przez deszcze i przez łaska-
wość opatrzności, była już na szczęście nieczytelna, obawiać by
się bowiem należało, że ta filozoficzna sentencja o wdychanym
złocie, zagadkowa i przejrzysta równocześnie, nie najbardziej
przypadłaby do smaku szeryfom, sędziom, marszałkom i innym
nosicielom peruki prawa. Ustawodawstwo angielskie w owych
czasach nie żartowało, nie trudno było zostać uznanym za prze-
ł4
«•
stępce. Urzędnicy byli surowi z tradycji, okrucieństwo stało się
rutyną. Od sędziów śledczych roiło się co krok, Jeffrys nie
umarł bezpotomnie.
III
We wnętrzu budy znajdowały się jeszcze dwie inne inskryp-,
cje. Nad skrzynią, na ścianie z pobielonych wapnem desek,
widniał wypisany ręcznie atramentem tekst następujący:
Jedyne rzeczy, jakie wiedzieć należy:
Baron, par Anglii, nosi biret obszyty sześciu perłami.
Korona zaczyna przysługiwać od wicehrabiego.
Wicehrabia nosi koronę ozdobioną perłami bez liczby, hrabia
— koronę z pereł umieszczonych na pałkach, przeplecionych
liśćmi poziomki, które są poniżej pałek położone; w koronie
margrabiego liście poziomki i pałki z perłami mają jednakową
wysokość; książę ma w swej koronie kwiatony, bez pereł, książę
krwi nosi obręcz z krzyży i kwiatów lilii, książę Walii — koro-
nę taką samą jak królewska, tylko nie zamkniętą.
Książę jest „jego książęcą mością", margrabia i hrabia —
„jaśnie wielmożnymi panami", wicehrabia — „jaśnie panem",
baron — „wielmożnym panem".
Książę jest „jego łaskawością", linni parowie są „ich wielmoz-
nościami".
Lordowie są nietykalni.
Parowie są izbą i sądem, concilium et cario, stanowią prawa
i wymierzają sprawiedliwość.
Most hononrable to więcej niż right honourdble.
Lordowie, którzy są parami, uznani są za „lordów ź prawa";
lordowie, którzy parami nie są, uznawani są za „lordów tytu-
larnych"; prawdziwymi lordami są tylko parowie.
Lord nigdy nie składa przysięgi ani przed królem, ani też
wobec prawa. Słowo jego wystarcza. Mówi: „na mój honor".
Gminy, które są przedstawicielstwem ludu, wezwane przez
Izbę Lordów, stawiają się pokornie i z odkrytą głową przed
obliczem parów, którzy nakrycia głowy zachowują.
Gminy przysyłają lordom bille przez czterdziestu swoich
członków, którzy podają lordom bili z trzema głębokimi ukło-
nami.
Lordowie przysyłają Gminom bille przez zwykłego pisarza.
W wypadkach spornych obie izby obradują w Izbie Wzorzy-
ste], przy czym lordowie siedzą i zachowują nakrycia głowy»
Gminy zaś stoją i głowy mają odkryte.
Na zasadzie prawa wydanego przez Edwarda VI lordowie
mają przywilej zwykłego mężobójstwa. Lord, który by w zwy-i
kły sposób zabił człowieka, nie będzie ścigany przez prawo.
Baronowie mają ten sam stopień co i biskupi.
Aby być baronem-parem, trzeba zależeć od króla poprzez
dzierżenie pełnej baronii od niego nadanej, per baroniom integ-
ram.
Baronia pełna składa się z trzynastu lenn szlacheckich i jednej
ćwierci, każde lenno szlacheckie przynosi po dwadzieścia fun-
tów szterlingów, co razem daje czterysta grzywien.
Siedzibą baronii, caput baroniae, jest zamek dziedziczny
o ustroju podobnym do ustroju całej Anglii; a więc tylko
w braku męskich potomków przejść on może drogą spadku na
córki, w wypadku podobnym zaś przechodzi na córkę najstar-
szą caeteris filiabus aliunde satisfactis 1.
Baron ma godność „lorda"; nazwa ta brzmi po saksoński!
laford, w łacinie klasycznej dominus, a w łacinie średniowiecz-
nej lordus.
Pierworodni i młodsi synowie wicehrabiów i baronów są
pierwszymi giermkami królestwa.
Pierworodni synowie parów mają pierwszeństwo przed ka-
walerami orderu podwiązki; młodsi synowie parów tego pierw-
szeństwa nie mają.
Pierworodny syn wicehrabiego zajmuje miejsce po wszyst-
kich baronach, a przed wszystkimi baronetami.
Każda z córek lorda nosi tytuł lady. Wszystkie inne angiel-
skie dziewice nazywają się miss.
Wszyscy sędziowie stoją niżej od parów. Podsędek nosi czap-
kę z futra baranka; sędzia nosi czapkę z popielic mniejszych,
de minuto vario, czyli z niewielkich białych skórek wszelkiego
rodzaju zwierząt, z wyjątkiem gronostai. Prawo noszenia gro-
nostai mają tylko parowie i król.
Przeciw lordowi nie przysługuje prawo supplicavit.
Lord nie może być więziony. Wyjątek stanowi Wieża Lon-
dyńska. "
Każdy lord wezwany przed oblicze króla ma prawo do za-.
bicia jednego lub dwu danieli w królewskim zwierzyńcu.
l Co znaczy: inne córki wyposaża się w miarę możności (Przypisek
Ursusa na ścianie, na marginesie tekstu).
Lord zwołuje w swoim zamku radę baronów.
Pojawienie się na ulicy w płaszczu i w towarzystwie dwu
tylko lokai nie jest godne lorda. Towarzyszyć mu powinna licz-
na świta rękodajnych, pozostających u niego na służbie.
Parowie zjeżdżają się do parlamentu w karetach, kolejno;
Gminy — nie. Niektórzy parowie udają się do Westminsteru
w kolasie na pasach, o czterech kołach. Używanie tych kolas
i karet herbowych określonego kształtu dozwolone jest tylko
lordom, jest to przywilej ich godności.
Lord tylko przez lordów skazany być może na zapłacenie
grzywny, i to tylko do wysokości pięciu szylingów, z wyjątkiem
książąt, którzy mogą być skazani na zapłacenie dziesięciu szy-
lingów.
Lord może mieć na swojej służbie sześciu cudzoziemców.
Każdy inny Anglik — tylko czterech.
Lord ma prawo do posiadania ośmiu beczek wina nie płacąc
od nich podatku.
Jedynie lord nie jest zobowiązany do stawienia się na we-
zwanie szeryfa obwodu.
Lord nie może być obciążony płaceniem podatku na wojsko.
Lord, jeżeli taka jest jego wola, może wystawić pułk i ofia-
rować go królowi; tak też uczynili jaśnie oświeceni książę Athol,
książę Hamilton i książę Northumberlandu.
Lord zależy tylko od lordów.
W procesach cywilnych może on żądać odroczenia rozprawy,
jeżeli wśród sędziów nie zasiada co najmniej jeden szlachcic.
Lord sam mianuje swoich kapelanów.
Baron mianuje trzech kapelanów; wicehrabia — czterech;
hrabia i margrabia — pięciu; książę — sześciu.
Lord nie może być brany na tortury, nawet za zdradę stanu.
Lord nie może być napiętnowany na ramieniu.
Lord jest światły, nawet nie umiejąc czytać. Oświecenie przy-
sługuje mu z prawa.
Książę zasiada pod baldachimem wszędzie, gdzie nie ma kró-
la; wicehrabia zasiada pod baldachimem w swoim domu; baron
w czasie spełniania kielicha ma prawo kazać sobie pod nim
trzymać przykrywę; tren sukni baronowej w obecności wice-
hrabiny nieść może jeden paź.
Osiemdziesięciu sześciu lordów czy też pierworodnych synów
lordów zasiada na pierwszych miejscach przy osiemdziesięciu
sześciu stołach, na pięćset nakryć każdy, jakie zastawiane są
codziennie dla jego królewskiej mości w jego pałacu, na koszt
prowincji, w której znajduje się królewska rezydencja.
• Człowiek śmiechu
Nie-szlachcicowi, który by uderzył lorda, kat ucina dłoń.
Lord jest prawie królem.
Król jest prawie Bogiem.
Ziemia jest lordostwem.
Anglicy mówią do Boga: „Milordzie".

Na przeciwległej ścianie przeczytać było można drugą in-
skrypcję, w podobny sposób wypisaną. Oto ona:
Satysfakcje, które wystarczyć powinny
tym, co nic nie mają.
Henryk Auverquerque, hrabia Grantham, który zasiada
w Izbie Lordów pomiędzy hrabią Jersey i hrabią Greenwich,
ma sto tysięcy funtów szterlingów renty. Do jego dóbr lennych
należy pałac Grantham-Terrace, cały wybudowany z marmuru,
słynny z osobliwości zwanej labiryntem korytarzy. W labiryncie
tym jest korytarz jasnoróżowy, wykładany marmurem z Sa-
rancolinu, korytarz brązowy, wykładany marmurem z muszlami
z Astrachania, korytarz biały, wykładany marmurem z Lani,
korytarz czarny, wykładany marmurem z Alabandy, korytarz
szary z marmuru ze Staremma, korytarz żółty z marmuru
z Hesji, korytarz zielony z marmuru z Tyrolu, korytarz czerwo-
ny, wykładany w części marmurem czerwonobrunatnym z Czech,
w części zaś marmurem z Kordoby, korytarz niebieski z ciem-
nobłękitnego marmuru genueńskiego, korytarz fioletowy z ka-
talońskiego granitu, korytarz żałobny z czarnego, biało żyłko-
wanego marmuru z Murviedro, korytarz różowy z alpejskiego
cypolinu, korytarz perłowy z marmuru z Nonette i korytarz
pstrokaty, zwany korytarzem dworzan, wykładany płytami ze
skał różnokolorowych, jak strój ariekina.
Ryszard Lowther, wicehrabia Londsdale, mieszka w Westmo-
reland, w zamku Lowther, którego okazałość i przepych wydaje
się zapraszać do wejścia króli.
Ryszard hrabia Scarborough, wicehrabia i baron Lumley,
wicehrabia na Waterford w Irlandii, lord-porucznik i wicead-
mirał hrabstwa Northumberland oraz miasta i hrabstwa Dur-
ham, ma w Stansted dwie kasztelanie, starą i nowowybudowa-
ną, przy której podziwiać można wspaniałą kratę otaczającą
półkolem basen z nieporównanej piękności fontanną. Własnoś-
cią lorda jest również i zamek w Lumley.
Robert Darcy, hrabia Holderness, ma w posiadłości swoje)
w Holderness zamek i niezmierzonej wielkości francuskie ogro-
r
dy, po których odbywa przejażdżki w poszóstnej karecie, poprze-
dzanej przez dwóch forysiów, jak to parowi Anglii przystoi.
Karol Beauclerk, książę Saint-Albans, hrabia Burford, barors
Heddington, wielki sokolniczy Anglii, ma w Windsorze rezy-
dencję wyglądającą po królewsku nawet przy rezydencji samego*
króla.
Karol Bodville, lord Robartes, baron Truro, wicehrabia Bod-
myn ma w Cambridge posiadłość Wimple, w której znajdują się
trzy pałace z trzema frontonami. Dwa z nich są trójkątne, jeden
zaś owalny. Aleja wjazdowa wysadzana jest czterema rzędami
drzew.
Szlachetny i wielmożny lord Filip Herbert, wicehrabia Caor-
dif, hrabia Montgomery, hrabia Pembroke, pan na Candall,
Marmion, Saint Quentin i Churland, strażnik olbór cynowych
w hrabstwach Kornwalii i Devon, dziedziczny wizytator Kole-
gium Jezusowego, ma w Willton wspaniały park, w którym
znajdują się dwa baseny o fontannach piękniejszych niż te, co
zdobią ogrody arcychrześcijańskiego króla Ludwika XIV
v/ Wersalu.
Karol Seymour, książę Somerset, ma Somerset-House na
Tamizie, który dorównuje pięknością willi Pamfili w Rzymie.
Na wielkim kominku stoją tam dwie wazy porcelanowe z cza-
sów dynastii Yuen, których wartość równa jest pół milionowi
franków.
Artur, lord Ingram, wicehrabia Irwin, ma w Yorkshire,
w Temple-Newsham zamek, do którego wejście prowadzi pod
łukiem triumfalnym, rozległe zaś i płaskie jego dachy przy-
pommają mauretańskie terasy.
Robert lord Ferres de Chartley, Bourchier i Lovaine, ma
w Leicestershire posiadłość Stauton-Harold. Park jej zało-
żony jest na planie geometrycznym, w kształcie świątyni
z frontonem, a wielki kościół z kwadratową dzwonnicą, wy-
stawiony nad wodą, należy do jego kasztelani!.
W hrabstwie Northampton Karol Spencer, hrabia Sunder-
land, członek rady przybocznej jego królewskiej mości, ma po-
siadłość Althrop, do której wejście prowadzi przez bramę
z kraty żelaznej, przyozdobionej czterema filarami zwieńczo-
nymi rzeźbami z marmuru.
Laurence Hyde, hrabia Rochester, ma w Surrey New-Parke
słynący ze wspaniale rzeźbionego akroterium, z kolistego, oto-
czonego drzewami trawnika i z lasów, w głębi których znajduje
się wzgórze sztucznie uformowane. Z daleka już widoczny jest
wielki dąb zasadzony na jego szczycie.
1,9
Filip Stanhope, hrabia Chesterfieid, posiada w Derbyshire
Bredby, gdzie znajduje się wspaniały pawilon zegarowy, soko-
ląrnie, królikarnie i bardzo piękne stawy podłużne, kwadratowe
l owalne. Jeden z nich ma kształt zwierciadła, a z obu jego
stron ustawiono dwa bardzo wysokie wodotryski.
Lord Cornwallis, baron Eye, ma w Brome-Hall pałac z czter-
nastego wieku.
Szlachetny Algernon Capel, wicehrabia Malden, hrabia
Essex, ma Cashiobury w Hersfordshire, zamek wybudowany na
planie litery H. Znajdują się tam również tereny łowieckie,
bardzo zasobne w zwierzynę.
Karol lord Ossulstone ma w Middlesex Dawly. Do pałacu
idzie się przez włoskie ogrody.
James Cecii, hrabia Salisbury, ma o siedem mil od Lon-
dynu Hartfield-House, kasztelanię składającą się z czte-
rech pawilonów i wieży zamykających podwórze wykładane-
czarnymi i białymi płytami, jak w Saint-Germain. Pałac ten,
którego fasada frontalna ma dwieście siedemdziesiąt dwie stopy
długości, wzniesiony został za panowania Jakuba I przez wiel-
kiego skarbnika Anglii, przodka obecnego właściciela. Oglądać"
tam można łoże jednej z hrabin Salisbury, łoże bezcenne, wy-
konane całkowicie z drzewa brazylijskiego, chroniącego od
ukąszenia węża. Drzewo to nazywa się „milhombres", co zna-
czy „tysiąc mężczyzn". Na łożu tym wypisano złotymi literami:
Honni soit qui mai y pense.
Edward Rich, hrabia Warwick i Holland, ma Warwick-Castle
Są tam kominki tak olbrzymie, że dęby płoną w nich w całości.
W parafii Seven-0aks Karol Sackville, baron Buckhurst, wi-
cehrabia Cranfieid, hrabia Dorset i Middlesex ma siedzibę
w Knowle, wielką jak miasto, która składa się z trzech pałaców
ustawionych równolegle jak szeregi piechoty, każdy z nich ma
po dziesięć wieżyczek ze schodkami na głównej fasadzie i bra-
mę pod czterobasztowym donżonem.
Tomasz Thynne, wicehrabia Weymouth, baron Varminster,
posiada zamek Long-Leate, który ozdabia tyle kominów, latarni,
wimperg, wieżyczek i pawilonów, co zamek Chambord we Fran-
cji, który należy do króla.
Henryk Howard, hrabia Suffolk, posiada w Middlesex w od-
ległości dwunastu mil od Londynu pałac Audłyene, który w swej;
wielkości i okazałości ustępuje chyba tylko Escurialowi króla-
Hiszpanii.
W Bedforshire, Wrest-House-and-Park, które jest jakby ca-
łym państewkiem otoczonym murami i fosami zamykającymi
lasy, rzeki i pagórki, należy do Henryka margrabiego Kent.
Hampton-Court, w Hereford, w którym znajduje się potężny
donżon z blankami i ogród oddzielony sztucznie nawodnionym
kanałem od lasu, należy do Tomasza lorda Coningsby.
Zamek Grimsthorf, w Loncolnshire, z długą fasadą ozdobioną
wysmukłymi wieżyczkami, otoczony przez ogrody, stawy, ba-
żanciarnie, owczarnie, murawy, stare drzewa sadzone w sza-
chownicę, aleje, klomby najrozmaitszych kwiatów, podobne do"
ogromnych dywanów, i łąki, ma przed wejściem podjazd, po»
którym karety zataczają majestatyczny krąg, jest własnością;
Roberta hrabiego Lindsay, dziedzicznego lorda lasu Walham.
Up Parkę, w Sussex, zamek zbudowany na kwadracie, z dwo-
ma pawilonami, z wieżami ustawionymi symetrycznie po obu;
stronach podwórza, należy do jego wielmożności Forda, lorda
Grey, wicehrabiego Glendale i hrabiego Tankaryille.
W Newnham Padox, w Warwickshire, znajdują się dwie
czworoboczne sadzawki, a portal zamku wieńczy wimperga
Z czteroczęściowym witrażem. Należy on do hrabiego Den-
bigh, który jest również hrabią na Rheinfelden w Niemczech..
Wythame, w hrabstwie Berk, gdzie znajduje się ogród fran-
cuski z czterema strzyżonymi szpalerami i wielka wieża blan-
kowana, którą flankują dwie baszty obronne, należy do lorda
Montague, hrabiego Abiegdon. Posiada on również Rycott, któ-
rego jest baronem. Na bramie wjazdowej wyczytać tam można
dewizę: Virtus ariete fortior.
William Cavendish, książę Devonshire, posiada sześć zamków.
Jeden z nich, w Chattsworth, jest budowlą dwupiętrową w naj-
czystszym greckim stylu. Jego miłość posiada również pałac
w Londynie, gdzie znajduje się rzeźba lwa, odwrócona tyłem
do pałacu króla.
Wicehrabia Kinalmeaky, który jest również hrabią Cork
w Irlandii, ma w Piccadiiiy Burlington-house, którego ogrody
sięgają aż pól poza granicami Londynu; posiada on również
Chiswick, który składa się z dziewięciu wspaniałych pawilonów,
i Londesburgh, gdzie wybudowano nowy pałac, tuż obok sta-
rego.
Książę de Beaufort posiada włości Chelsea, gdzie znajdują się
dwa zamki gotyckie i jeden florencki; posiada on również Bad-
.naington w Glocester, z której to rezydencji rozchodzi się pro-
mieniście wielka liczba dróg wysadzanych drzewami. Szlachetny
i wielmożny książę Henryk de Beaufort jest margrabią i hrabią
Worcester, baronem Raglan, baronem Power i baronem Herbert
de Chepstow.
John Holles, książę Newcastle i margrabia Ciare, posiada Bol-
sover z majestatyczną kwadratową wieżą i Haughton w Not-
tingham, gdzie na środku basenu znajduje się stożkowata pi-
ramida, naśladująca wieżę Babel.
William lord Craven, baron Craven de' Hampsteard, posiada
w Warwickshire, w Comb-Abbey rezydencję, gdzie podziwiafr
można najpiękniejszy w Anglii wodotrysk, w Berkshire zaś —
dwie baronie: Hampstead Marshall, której fasada przyozdobiona
jest pięcioma gotyckimi latarniami, i Asdowne Park, zamek
wybudowany w lesie, na skrzyżowaniu dróg.
Lord Linneusz Ciancharlie, baron Ciancharlie i Hunkerville,
margrabia Corleone na Sycylii, ma swoją parowską siedzibę
w zamku Ciancharlie, wybudowanym w roku 914 przez Edwarda
Starego dla obrony przed Duńczykami, ma pałac Hunkerville-
-house w Londynie, pałac Corleone-lodge w Windsorze i osiem
kasztelani!: w Bruxton, nad rzeką Trent, z należącymi do niej
kamieniołomami alabastru, w Gumdraith, w Homble, w Mori-
cambe, w Trenwardraith, w Hell-Kerters, gdzie znajduje się
cudowna studnia, w Pillinmore, gdzie znajdują się torfowiska,
w Reculver, obok starożytnego miasta Yagniacae, i w Vine-
caunton, na górze Moil-enlli; posiada on również dziewięt-
naście miast i wiosek z bajliwami i cały okrąg Pensneth-chase;
wszystkie te dobra łącznie dają mu czterdzieści tysięcy, funtów
szterlingów renty.
Łączne dochody stu siedemdziesięciu dwóch parów za pano-
wania Jakuba II wynoszą milion dwieście siedemdziesiąt dwa
tysiące funtów szterlingów rocznie, co stanowi jedenastą część
rocznego dochodu całej Anglii.
Obok nazwiska lorda Linneusza Ciancharlie widniał dopisek,
zrobiony ręką Ursusa:
Buntownik; na wygnaniu; zaniki i dobra pod sekwestrera.
Dobrze mu tak.
IV
Ursus uwielbiał Homo. Zazwyczaj bowiem to budzi nasze
uwielbienie, co w jakiś sposób jest do nas samych podobne.
Z reguły.
Głucha 'złość — taki był zwykły stan ducha Ursusa przeja-
wiający się na zewnątrz w burkliwym zrzędzeniu. Ursusowi
świat się nie podobał. Był w opozycji wobec natury, wszystkie
zjawiska życia ujmował od ich strony najgorszej. Nikt ani też
nic nie potrafiło zadowolić go w pełni. Cóż z tego, że pszczoły
dają miód, jeżeli również i kłują? Cóż z tego, że słońce spra-
wia, iż kwitną róże, jeżeli wywołuje ono równocześnie żółtą
febrę i vomito negro? W samotności nieraz zapewne robił Ur-
sus gorzkie wyrzuty Bogu. ,,Niewątpliwie, diabeł tutaj kule
nosi, ale strzela Bóg" — mawiał. Uznawał tylko książąt i miał
swoisty sposób wyrażania swojego dla nich uwielbienia. Pe-
wnego dnia, kiedy Jakub II ofiarował do katolickiej kaplicy
Matki Boskiej w Irlandii lampę ze szczerego złota, Ursus, który
właśnie podówczas przejeżdżał tamtędy, wraz z Homo, bar-
dziej na ludzkie sprawy obojętnym, dał wyraz swemu zachwy-
towi wołając głośno wobec licznie zebranego tłumu" „Na pe-
wno Matka Boska bardziej potrzebuje złotej lampy niż butów
te wszystkie dzieciaki, co tutaj stoją boso!"
Tak niewątpliwe dowody „lojalności", szacunku dla ustalo-
nego porządku w niemałym stopniu przyczyniały się do tego,
że władze urzędowe tolerowały w końcu wędrowny żywot
Ursusa i jego dziwaczny mezalians z wilkiem. Niekiedy wie-
czorami, ulegając przyjacielskiej słabości, spuszczał on Homo
z łańcucha i pozwalał mu biegać swobodnie koło wózka: wilk
nigdy nie nadużywał tego zaufania i ,,w towarzystwie", czyli
wobec ludzi, zachowywał się ze spokojem zwyczajnego pudla;
gdyby jednak natrafił na zły humor alkadów, mogłyby wyni-
knąć przykrości, toteż Ursus uwiązywał przeważnie swego
statecznego wilka na łańcuchu. Sentencja o 'złocie, zatarta już
i niemożliwa do odczytania, była dla najbardziej nawet podej-
rzliwych oczu tylko śladem jakiegoś malowidła na przedniej
ścianie wózka i narażać go już nie mogła. Nawet i po śmierci
Jakuba II, za „łaskawego" panowania Wilhelma i Marii, wó-
zek jego wędrował spokojnie przez drogi i miasteczka wszyst-
kich hrabstw Anglii. Podróżował tak bez przeszkód z jej krań-
ea na kraniec, sprzedawał swoje miksturki i flaszeczki i po
społu z wilkiem odprawiał praktyki wędrownego znachora,
bez przeszkód przemykał się przez oczka sieci zastawionej
w owym czasie przez policję na terytorium całej Anglii dla
wyłapywania band włóczęgów, a przede wszystkim dla chwy-
tania comprachicos.
Działo się tak zresztą najzupełniej sprawiedliwie. Ursus nie
należał do żadnej bandy. Ursus żył tylko z Ursusem i tylko
wilk wsuwał swój miły pysk między to jego samego ze sobą
obcowanie. Ursus zostałby najchętniej Karaibem; nie mogąc
zaś tego uczynić, stał się samotnikiem. Samotnik — to jakby
złagodzona forma dzikusa, uznawana przez cywilizację. Wę-
drowiec zaś jest samotny tym bardziej. Dlatego też Ursus pro-
wadził żywot koczowniczy. Osiedlenie się gdziekolwiek na
stałe byłoby dla niego nałożeniem sobie obroży. Jego ziemska
wędrówka była też prawdziwą wędrówką po drogach i bez-
drożach. Widok miasta potęgował w nim w dwójnasób tęsknotę
za gęstwiną 'zarośli, za jaskiniami w skale. Las był mu do-
mem. Nie czuł się również obco wśród szmeru placów publicz-
nych, który przypominał mu szum drzew. Tłum może w pe-
wnej mierze zaspokoić tęsknotę do pustyni. Nie podobało mu
się, że j'ego wózek miał drzwiczki i okienka, przypominał mu
bowiem przez to dom. Ideał swój osiągnąłby wtedy dopiero,
gdyby udało mu się umieścić na czterech kołach pieczarę i po-
dróżować w jaskini.
Ursus nie uśmiechał się nigdy, jakeśmy to już powiedzieli;
ale potrafił śmiać się niekiedy, dość często nawet. Gorzkim
śmiechem. Uśmiech jest zawsze wyrazem zgody, śmiech zaś
nieraz bywa wyrazem protestu.
Ursus żywił nienawiść do rodzaju ludzkiego, nienawiść nie-
ubłaganą. Rozumiał on jasno, że życie ludzkie jest rzeczą stra-
szną, widział, że składa się ono tylko z nawarstwiających się
klęsk: królowie są klęską dla ludu, wojna — klęską dla kró-
lów, zaraza gorsza jest od wojny, głód od zarazy, a głupota
najgorsza jest ze wszystkiego; stwierdził, że kara mieści się
w pewnej mierze już w samym fakcie istnienia, śmierć uwa-
żał za wyzwolenie od niedoli, kiedy zaś przyprowadzono mu
chorego, leczył go. Znał on tajemnice kordiałów i napoi prze-
dłużających życie starcom. Uzdrawiał paralityków, rzucając
im na pożegnanie takie oto sarkastyczne słowa: „No, stanąłeś-
już na nogi. A żebyś jak najdłużej chodził po tym padole łez!"
Kiedy napotykał przymierającego głodem biedaka, dawał mu
wszystkie grosze, jakie miał, poburkując przy tym: „Żyj. nie-
szczęsny, jedz. Trwaj długo. Już ja tam nie będę skracał two-
ich meczami". A potem zacierał ręce i powtarzał: „Robię lu-
dziom wszystko, co tylko mogę najgorszego".
Przez otwór wycięty w tylnych drzwiczkach budy przechod-
nie odczytać mogli widoczny z zewnątrz napis, wielkimi lite"
rami wyrysowany węglem na suficie: URSUS, FILOZOF.
II
COMPRACHICOS
Któż zna dzisiaj słowo compracbicos? Któż rozumie jeszcze
^ego znaczenie?
Comprach.icos albo compra.pequ.enos, było to niezwykłe a po-
tworne stowarzyszenie włóczęgów, słynne w wieku siedemna-
stym, zapomniane w wieku osiemnastym, a dzisiaj nie znane
już nikomu. Comprachicos, jak i „proszek sukcesyjny" są zna-
miennym zjawiskiem dla życia społecznego owych czasów.
Stanowią oni część odwiecznej szpetoty ludzkiej. W szerokim
zaś, ogarniającym wielkie całości spojrzeniu historii compra-
shicos są cząstką jednego ogromnego faktu — Niewolnictwa.
Historia Józefa sprzedanego przez braci to jeden z rozdziałów
tch legendy. Po comprachicos pozostały ślady w ustawodaw-
stwie karnym Hiszpanii i Anglii. Tu i ówdzie, w zawiłym
gąszczu angielskich praw odnaleźć jeszcze można ślad tego po-
twornego zjawiska, niby w dżungli odcisk stopy ludożercy.
Comprachicos czy też comprapequenos — to słowo hiszpań-
skie, złożone, a znaczy ono ,,kupujący młode".
Comprachicos handlowali dziećmi.
Kupowali je i sprzedawali.
Nie kradli ich nigdy, kradzież dzieci to zupełnie inny pro-
ceder.
Cóż robili oni z tych dzieci?
Potworki.
Po co?
Dla zabawy.
Lud żądny jest zabawy i śmiechu; królowie również. Na
jarmarku potrzebny jest sztukmistrz; w pałacu potrzebny jest
•'błazen. Jeden nazywa się Turiupin, drugi Triboulet.
Wysiłki, do których zdolny jest człowiek, aby tylko dostar-
•czyć sobie przyjemności, zaiste godne są nieraz uwagi filozofa.
Cóż bowiem naszkicować pragniemy na tych kilku przed-
wstępnych stronicach? Jeden z najstraszliwszych rozdziałów
księgi, która nosić by mogła taki oto tytuł: Jak uprzywilejo-
wani wyzyskują nieszczęśliwych.
II
Dziecko, które ma stać się zabawką, igraszką dla ludzi — to
istniało zawsze (i dziś jeszcze istnieje). W epokach zaś, które
cechuje równocześnie naiwność i okrucieństwo, sprawa ta sta-
wała się przedmiotem osobnego zupełnie procederu. Wiek sie-
demnasty, nazywany wielkim stuleciem, był taką właśnie
epoką. Było to stulecie bardzo bizantyjskie; cechowała je
naiwność w zepsuciu i delikatność w okrucieństwie — specy-
ficzne znamiona cywilizacji. Tygrys z buzią w ciup. Pani de
Sevigne rozprawiająca, wdzięcząc się, o stosie i o kole. Stule-
cie to było bezlitosne dla dzieci; historycy, usiłujący pokazać
•26
je w jak najkorzystniejszym świetle, starali się ukryć tę ranę,
nie udało się im jednakże pominąć milczeniem tego, który pra-
gnął znaleźć na nią lekarstwo — świętego Wincentego a, Paulo.
O uformowanie człowieka-zabawki trzeba się zatroszczyć
zawczasu. Tylko wówczas bowiem trud się opłaca. Produkcję
karła rozpoczynać należy od jego najmłodszych lat. Dziecko
było więc igraszką w rękach człowieka. Ale dziecko proste nie
dość jeszcze bawi. O wiele ucieszniejszy jest garbusek.
Powstaje więc osobna sztuka. Pojawiają się hodowcy. Z czło-
wieka robiono potworka, z twarzy ludzkiej dziwaczny pysk.
Hamowano wzrost, do woli kształtowano wygląd. Ta sztuczna
produkcja dziwów przyrody miała swoje reguły i przepisy.
Stała się ona specjalną gałęzią wiedzy. Wyobraźmy sobie orto-
pedię zastosowaną w odwrotnym kierunku. Tam, gdzie Bóg
stworzył proste spojrzenie, sztuka ta kształtuje zeza. Tam,
gdzie Bóg stworzył harmonię, wprowadza chaos kształtów. To.
co Bóg uczynił doskonałym, cofa z powrotem do niezdarnej
formy szkicu. I oto oku znawcy doskonały się wydaje właśnie
ten szkic. Takie cofanie rozwoju gatunku praktykowano rów-
nież i w stosunku do zwierząt; wymyślano pstrokate konie.
Takiego to właśnie srokatego wierzchowca dosiadał Turenne.
A czyż i za naszych czasów nie farbuje się psów na zielono
i na niebiesko? Natura jest dla nas kanwą. Człowiek zawsze
usiłował dorzucić coś niecoś do bożego dzieła. Poprawia on też
przyrodę, raz a dobrym skutkiem, raz ze złym. Błazen na-
dworny — to po prostu usiłowanie, by kształt człowieka co-
fnąć do kształtu małpy. Postęp działający wstecz. Odwrócone
arcydzieło. Równocześnie 'zaś małpie starano się nadać pozór
człowieczeństwa. Barbara księżna Cleveland, hrabina Sout-
hampton, trzymała przy sobie jako pazia małpę z Ameryki
Południowej. W domu Franciszki Sutton, baronowej Dudley.
zajmującej ósme miejsce na ławie baronów, herbatę podawa!
pawian w ubraniu ze złocistego brokatu, którego lady Dudley
nazywała „swoim Murzynkiem". Kiedy Katarzyna Sidley,
hrabina Dorchester, jechała na posiedzenie parlamentu, na ty-
le jej herbowej karocy stały trzy afrykańskie szympansy
w wielkiej liberii, wystawiając pyski pod wiatr. Księżnej de-
Medina-Coeli — jak to wspomina kardynał Polus, który asy-
stował kiedyś przy jej porannej toalecie — wkładał pończochy
orangutan. Te wyniesione ponad swój stan małpy stanowiły
jak gdyby równoważnik dla bestialskiego, brutalnego poniże-
nia ludzi. Możni lubili trzymać w swoim otoczeniu dziwaczne
stwory stojące na pograniczu zwierzęcia i człowieka, co naj-
jaskrawiej może pokazuje para — karzeł i pies. Karzeł nigdy
nie rozstaje się z psem, który zawsze jest większy od niego.
Były to niby dwie połączone ze sobą obroże. Powszechność te-
go zestawienia potwierdza wiele dokumentów, na przykład
portret Jeffrey Hudsona, karła Henrietty Francuskiej, córki
Henryka IV, żony Karola I.
Degradacja człowieka prowadzi do jego deformacji. Poniże-
nie jego stanu uzupełniano też przez zniekształcenie jego po-
staci. Niektórym takim rzeźbiarzom żywego ciała człowieka
doskonale udawało się w owej epoce bez śladu zetrzeć z ludz-
kiej twarzy obraz i podobieństwo boskie. Doktor Conquest. czło-
nek kolegium z Amen-Street, częsty gość w pracowniach lon-
dyńskich chemików, napisał po łacinie całą księgę o tej chi-
rurgii na opak, podając jej sposoby i zasady. A wynalazcą owe)
chirurgii — jeżeli zaufać mamy Justusowi z Carrick-Fergus —
był pewien mnich, zwany Aven-More, co po irlandzku znaczy
Wielka Rzeka.
Karzeł elektora palatyńskiego, Perkeo, którego kukła — czy
też może widmo — wyskakuje z pudła w lochu w Heidelber-
gu, był wyjątkowym okazem, uzyskanym przez zastosowanie
tej wiedzy tak bardzo w swoich osiągnięciach różnorodnej.
Tworzyła ona istoty, których prawa w życiu ująć by można
w słowa wstrząsająco proste: wolno wam cierpieć; musicie ba-
wić.
III
Owa fabrykacja potworów miała zastosowanie szerokie
i różnorodne.
Potrzebował ich sułtan; potrzebował ich również i papież.
Pierwszy — do pilnowania żon, drugi — do odprawiania mo-
dłów. Był to rodzaj zupełnie specjalny i nie mógł on rozmna-
żać się w naturalny sposób. Takich niepełnych ludzi potrze-
bowała i rozkosz, i religia. Harem i Kaplica Sykstyńska
pochłaniały ten sam gatunek potworków, tu — okrutnych,
tam — pełnych słodyczy.
Umiano bowiem w owych czasach produkować takie rzeczy,
których dziś nikt już zrobić nie potrafi; posiadano talenty,
których się już nie spotyka, i nie bez racji światłe umysły bia-
dają nad zwyrodnieniem ludzkiej rasy. Nikt już dziś nie potra-
fi rzeźbić w żywym ciele człowieka; a dzieje się tak dlatego,
że sztuka zadawania tortur upada coraz niżej, niegdyś zaś
osiągano prawdziwe mistrzostwo w tym względzie. Sztukę tę
dzisiaj tak bardzo uproszczono, że wkrótce, być może, zaginie
ona zupełnie. Obcinając żywym ludziom różne członki ciała,
otwierając im brzuchy, wyrywając wnętrzności chwytało się
zjawiska na gorąco i dokonać można było odkryć nie lada ja-
kich. Dziś trzeba z tego zrezygnować, dziś ubożsi jesteśmy o to
źródło postępu, jakim dla chirurgii był kat.
Te praktykowane ongiś wiwisekcje nie ograniczały się zresz-
tą do fabrykowania jarmarcznych dziwów natury, pałaco-
wych błaznów — czyli czegoś na kształt spotęgowanego dwo-
raka — i eunuchów dla sułtanów i papieży. Różnorodność by-
wała tu olbrzymia. Jednym z większych osiągnięć tej sztuki
był niewątpliwie kogut króla angielskiego.
Przy dworze króla Anglii według pradawnego obyczaju
istniał zawsze człowiek, który piał nocami kogucim głosem.
Kiedy wszyscy już posnęli, wartownik ten krążył po pałacu
i co godzinę piał odpowiednią ilość razy, zastępując dzwon.
Aby zaś otrzymać tę kogucią służbę, człowiek ów w dzieciń-
stwie jeszcze musiał zostać poddany operacji krtani, opisanej
w podręczniku doktora Conquesta. Za panowania Karola II
ślinotok, nieunikniony skutek tej operacji, wywołał w księżne]
Portsmouth tak wielkie obrzydzenie, że urząd zachowano
wprawdzie, aby nie umniejszać splendoru korony, jednakże od
tej pory człowiek, który naśladował głos koguci, nie miał już
kaleczonej krtani. Na to zaszczytne stanowisko mianowano
zwykle wysłużonego oficera. Za czasów Jakuba II nazywał się
on William Sampson Coq i za pianie otrzymywał rocznie dzie-
więć funtów, dwa szylingi i sześć pensów'.
W Petersburgu, zaledwie sto lat temu, jak o tym opowiadają
pamiętniki Katarzyny II, jeżeli jakiś rosyjski książę miał
nieszczęście wzbudzić gniew carowej lub cara, kazano mu ku-
cać w wielkim przedsionku pałacu i musiał pozostawać -w tej
pozycji przez wyznaczoną ilość dni, miaucząc na rozkaz jak kot,
gdacząc jak wysiadująca jajka kura i ustami podnosząc z ziemi
pożywienie.
Mody te już przeminęły, nie całkiem jednakże. Dzisiaj dwo-
rzanie też gdaczą dla przypodobania się władcy, zmieniają tyl-
ko odrobinę intonację. Niejeden też zbiera na ziemi, żeby nie-
rzec — w błocie, swoje pożywienie.
Cóż to za szczęście, że królowie nie mylą się nigdy. Nikt się-
dzięki temu nie musi kłopotać, jeżeli zmieniają oni zdanie
Przytakując im, zawsze można mieć pewność, że ma się rację,
co jest uczuciem niezwykle przyjemnym. Ludwik XIV nie
pragnął wcale oglądać w Wersalu ani oficera udającego ko-
guta, ani też księcia udającego indyka. To, co w Anglii i w Ro-
sji miało dodawać blasku królewskim i cesarskim tronom-
1 Patrz: doktor Chamberlayne, Obecne położenie Anglii, 1688, I cz..
rozdz. XIII, str. 179.
Ludwikowi Wielkiemu wydawało się niegodne korony święte-
go Ludwika. Wiemy przecież, jak wielkie było niezadowolenie
króla, kiedy pewnej nocy Madame Henriette zapomniała się
tak dalece, że ujrzała we śnie kurę, co w istocie bardzo było
niewłaściwe u osoby postawionej tak wysoko na dworze. Kie-
dy należy się do wielkich tego świata, nie wolno śnić o rzeczach
małych. Bossuet, jak pamiętamy, całkowicie podzielał oburzę-,
nie Ludwika XIV.
IV
Tak więc w siedemnastym wieku handel dziećmi połączony
był z innym jeszcze procederem. A comprachicos i handlowali
nimi, i uprawiali ten właśnie proceder. Kupowali oni dzieci,
obrabiali nieco ten surowiec i odprzedawali go dalej.
Sprzedających nie brakło. Bywali nimi i ojcowie-nędzarze pra-
gnący pozbyć się ciężaru dla rodziny, i możni, co w ten sposób
ciągnęli zyski ze swej trzody niewolników. Handel ludźmi wy-
dawał się w owych czasach rzeczą zupełnie naturalną. Prze-
cież i za naszych dni jeszcze staczano wojny w obronie tego
prawa. Wspomnijmy choćby, jak to niecałe sto lat temu elek-
tor heski odprzedawał swoich poddanych królowi Anglii, któ-
ry potrzebował ludzi do wysyłania na podbój Ameryki. U ele-
ktora heskiego kupowało się mięso jak u rzeźnika. Elektor
heski miał na sprzedaż mięso armatnie. Władca ów wystawiał
swoich poddanych niczym towar na straganie. Na sprzedaż,
targować, kupować! W Anglii, za rządów Jeffrysa, po tragicz-
nym zakończeniu buntu Monmoutha, wielu spośród panów
i szlachty ścięto i poćwiartowano. Po skazańcach pozostały
żony i córki, wdowy i sieroty, które Jakub II ofiarował w da-
rze królowej, swej małżonce. Królowa zaś sprzedała te wy-
soko urodzone damy Wilhelmowi Penn. Jest nawet dość praw-
dopodobne, że król ten otrzymał jakiś rabat przy kupnie tak
hurtowym. I wcale nie temu dziwić się należy, że Jakub II te
kobiety sprzedał, lecz temu, że je Wilhelm Penn kupował.
Ów sprawunek tym zapewne można by usprawiedliwić i wy-
tłumaczyć, że Penn zaludniał podówczas pustynię i wśród wie-
lu innych narzędzi potrzebował również i kobiet.
Najjaśniejsza pani zrobiła na tych damach niezły interes.
Młode sprzedawano drogo. Dość skomplikowane zaś uczucie
przykrości i zgorszenia ogarnia człowieka na myśl o tym, że
.stare księżne Penn dostawał zapewne za pół darmo.
Comprachicos nazywano również cheylas. Jest to słowo hin-
duskie i znaczy ,,poszukiwacze dzieci". '
Przez długi czas comprachicos żyli na pół jawnie. W porząd-
ku społecznym wytwarza się czasem taki półmrok sprzyjają-
cy wszelkiej zbrodni. Nawet i w naszej epoce jeszcze istniała
w Hiszpanii banda, której hersztem był Ramon Selles. Przez
trzydzieści lat przeszło, od 1834 do 1866 roku, trzymała ona
pod swym terrorem trzy prowincje: Walencję, Alicante
-i Murcję.
Za panowania Stuartów dwór dość życzliwym okiem patrzył
na comprachicos. Racja stanu nieraz posługiwała się nimi
w potrzebie. Dla Jakuba II byli oni nieomal że instrumentum
regni. Była to epoka, w której z niewygodnymi i nieposłuszny-
mi rodami załatwiano się w sposób szybki i skuteczny, jednym
cięciem przecinano pokrewieństwa, a niepożądanych spadko-
bierców potrafiono usuwać bez śladu. Nieraz jedną gałąź rodu
wyzuwano z dziedzictwa na korzyść drugiej. Comprachicos po-
siadali talent odmieniania wyglądu człowieka, mogli też nieraz
dzięki temu oddawać polityce nieocenione usługi. Lepiej jest
bowiem zniekształcić niż zabić. Istniała wprawdzie żelazna
maska, był to jednak środek prymitywny. Niesposób przecież
zaludnić całej Europy żelaznymi maskami, a dziwnokształtne
postacie kuglarzy i sztukmistrzów krążą po ulicach w biały
dzień, nie budząc niczyjego podejrzenia; prócz tego zaś maskę
żelazną można zdjąć, maski uformowanej w ciele zdjąć nie
można. Ukryć kogoś pod wieczną maską z jego własnej twarzy
— oto sposób zaiste pomysłowy. Comprachicos potrafili do wo-
li kształtować postać człowieka, jak Chińczycy wygląd drzewa.
Znali sekrety — mówiliśmy już o tym — znali sposoby. Za-
rzucona to już sztuka. Z rąk ich wychodziły pokraczne karły.
Śmieszne i tragiczne. Małą istotkę potrafili oni obrobić tak sta-
rannie, że rodzony ojciec poznać jej nie byłby w stanie. Cza-
sami nie wykrzywiali kręgosłupa, ograniczali się do przemodelo-
wania twarzy. Z dziecka wypruwali znak niczym a chustki do
nosa.
Okazom przeznaczonym na sztukmistrzów przesuwano uczo-
nym sposobem stawy. Wydawać by się mogło, że w ogóle nie
posiadają kości. Tak uzyskiwało się linoskoka.
Comprachicos zabierali dziecku nie tylko twarz, odejmowali
mu również i pamięć. W każdym razie tyle, ile tylko mogli.
Dziecko zupełnie nie zdawało sobie sprawy z okaleczenia, któ-
remu uległo. Potworna ta chirurgia zostawiała ślad tylko na
jego twarzy, nie tykając świadomości. Mogło ono sobie przy-
pominać co najwyżej, że pewnego dnia porwali je jacyś ludzie,
że usnęło na długo i że je potem wyleczono. Z jakiej choroby?
tego nie wiedziało. Nie pamiętało ani pieczenia siarki, ani cię-
cia żelaza. Comprachicos usypiali na czas operacji małego pa-
cjenta z.a pomocą proszku wywołującego odrętwienie, który
uchodził za środek magiczny i usuwał wrażliwość na ból. Pro-
szek ten od wieków już znany był w Chinach i po dziś dzień
jest tam jeszcze w użyciu. Chiny na wiele lat przed nami po-
siadały już wielkie wynalazki: druk, artylerię, balony, chloro-
form. Tylko że w Europie odkrycia takie natychmiast stają się
głośne i nabierają znaczenia, w Chinach zaś więdną w zaląż-
ku i przechowują się w tej właśnie martwej postaci. Chiny to
słój pełen nie donoszonych płodów.
Skoro jesteśmy już w Chinach, zatrzymajmy się na chwilę.
W Chinach bowiem od wieków już istnieje sztuka modelowa-
nia człowieka. Bierze się tam dziecko dwu-, najwyżej trzylet-
nie i wkłada je do wazy porcelanowej, dowolnego kształtu,
pozbawionej dna i pokrywy, tak by wystawały i nóżki, i gło-
wa. We dnie waza ustawiana jest w pozycji pionowej, na noc
kładzie się ją na boku, aby dziecko mogło spać. Dziecko takie
3 — Człowiek śmiechu
nie rozwija się swobodnie; ciało jego i kościec rosnąc kształ-
tują się według formy zamkniętego naczynia, wypełniając je
coraz szczelniej. Ten rozwój w butelce trwa przez, kilka lat. Aż
wreszcie zniekształcenie staje się nie do naprawienia. Chwy-
ciło, potworek już gotowy, wazę można stłuc; dziecko z niej
wychodzi i mamy oto człowieka w kształcie garnka.
Sposób ten jest niezwykle wygodny; z góry zamawiać sobie
można karła w dowolnym fasonie.
v
Jakub II nie prześladował comprachicos, Dlatego przede
wszystkim, że się nimi posługiwał. Zdarzało mu się to niejed-
nokrotnie. Często przyjmuje się usługi tych, którymi się gar-
dzi. Ludźmi, którzy spełniali funkcje tak nędzne, a tak nieraz
użyteczne dla wielkiej i wzniosłej sprawy, której imię jest po-
lityka, pogardzano, to prawda, lecz ich nie prześladowano. Nie
nadzorowano ich, śledzono jednak dość uważnie. Przydawali
się nieraz. Prawo przymykało jedno oko, za to królewskie wej-
rzenie przypatrywało się im z ukosa.
Niekiedy król jawnie występował jako wspólnik comprachi-
cos. Mógł sobie na to pozwolić, był przecież wszechwładnym
monarchą. Oszpeconego piętnowano kwiatem lilii; ścierano
z jego twarzy ślad boski, dostawał w zamian znak królewski.
Jakub Astley, szlachcic i baronet, pan na Meltonie, konstabi
hrabstwa Norfolk, miał w swojej rodzinie takie sprzedane
dziecko, któremu komisarz królewski wypalił na czole gorą-
cym żelazem kwiat lilii. Stosowano ten środek wówczas, gdy
dla najrozmaitszych względów stwierdzić należało, że zmiana
sytuacji dziecka dokonana została z woli króla. Anglia robiła
nam zawsze zaszczyt używania kwiatu lilii dla swoich włas-
nych celów.
Comprachicos uwzględniwszy różnicę, jaka dzieli przemysł
od fanatyzmu, podobni byli do indyjskich dusicieli; trzymali
się razem, w gromadach, przypominali wędrownych kuglarzy;
był to zresztą tylko pozór ułatwiający włóczęgę. Obozowali to
tu, to tam, zachowywali się jednak statecznie, pobożnie, nie
kradli, w niczym nie byli podobni do innych koczujących band.
Prosty lud długo mylił ich niesłusznie z hiszpańskimi, a nawet
i chińskimi Cyganami. Cyganie hiszpańscy to fałszerze monet,
Cyganie chińscy — to rzezimieszki. Comprachicos nie mieli
z nimi nic wspólnego. Byli to ludzie uczciwi. Choćby się to ko-
muś nawet nieprawdopodobne wydawać mogło, byli oni uczci-
wi, nieraz aż do przesady. Pukali do drzwi, wchodzili, targowa-
li dziecko, płacili i zabierali swój towar. Nic więc im nie było
można zarzucić.
Pochodzili oni ze wszystkich stron świata. Do comprachicos
należeli Anglicy, Francuzi, Hiszpanie, Niemcy i Włosi.
Wspólna idea, wspólny zabobon, wspólne uprawianie tego sa-
mego rzemiosła łączy nieraz ludzi w takie związki. Ściągali też
ze wschodu i z zachodu i łączyli się w łotrowskie bractwo. Nie-
jeden Bask pokumał się tam z niejednym. Irlandczykiem; Ba-
skowie i Irlandczycy rozumieją się, mówią bowiem starym
narzeczem punickim; niemałe też znaczenie miały bliskie
związki katolickiej Irlandii z katolicką Hiszpanią. Związki te
sprawiły w końcu, że powieszono w Londynie galijskiego lorda
de Brany, który był w Irlandii prawie królem, i dzięki temu
powstało hrabstwo Letrim.
Comprachicos byli więc raczej stowarzyszeniem niż plemie-
niem, raczej zbiorowiskiem najprzeróżniejszych mętów niż sto-
warzyszeniem. Była to nędza pozbierana po całym świecie
i wspólnie trudniąca się zbrodnią. Lud ten był jak strój arie-
kina pozszywany z rozmaitych łachmanów. Każde przyjęcie no-
wego członka było naszyciem jeszcze jednej łaty.
Włóczęgostwo było dla comprachicos prawem do istnienia.
Pojawiać się i potem nagle 'znikać. Nie wolno zapuszczać ko-
rzeni tym, którzy są zaledwie tolerowani. Nawet i w takich
krajach, gdzie dzięki oddawanym przysługom byli oni nie-
omal że dostawcami dworu i w potrzebie podporą władzy kró-
3*
lewskiej, w każdej chwili spaść na nich mogły prześladowania.
Królowie wykorzystywali sztukę, artystów zaś zsyłali na ga-
lery. Podobny brak logiki nieraz bywa znamieniem królew-
skiego kaprysu. Gdyż tak się nam podoba.
Toczący się kamień i wędrowne rzemiosło nie porastają
w mech. Comprachicos byli też biedakami. Zaiste mogliby nie-
raz powtórzyć słowa owej czarownicy, wychudzonej i odzianej
w nędzne, podarte łachmany, która na widok pochodni podpa-
lających pod nią stos zawołała: „Robota niewarta świeczki!"
Bardzo jest zresztą możliwe, że wodzowie ich, wielcy przed-
siębiorcy tego handlu dziećmi, nie znani nikomu, dochodzili
nieraz do fortuny. Po -upływie dwu stuleci nie łatwo byłoby wy-
świetlić tę sprawę.
Jakeśmy już rzekli, comprachicos stanowili coś na kształt
zgromadzenia. Miało ono swoje prawa, swoją przysięgę, swo-
je znaki, nieomal że swój tajny statut. Kto by chciał dzisiaj
dowiedzieć się czegoś więcej o comprachicos, niechaj pojedzie
do kraju Basków albo do hiszpańskiej Galicji. Było bowiem
wśród nich wielu Basków i pamięć o nich przechowała się
w tamtejszych górach. Jeszcze i dzisiaj wspominają nieraz
comprachicos w Oyarzun, w Urbistondo, w Leso, w Astigarra-
ga. Aguarda te nino, que voy a llamar al comprachicos" ł — tak
matki straszą dzieci w tym kraju.
Comprachicos, tak jak Cyganie, zwoływali się niekiedy. Wo-
dzowie ich odbywali co pewien czas wspólne narady. W sie-
demnastym wieku cztery były główne miejsca tych spotkań:
w Hiszpanii, na przełęczy Pancorbo; w Niemczech, na polanie
zwanej Polaną Baby-Jędzy, niedaleko Diekirch, gdzie zacho-
wały się dwie zagadkowe płaskorzeźby przedstawiające kobie-
tę z głową i mężczyznę bez głowy; we Francji, na wzgórzu
u stóp olbrzymiego głazu zwanego Maczugą Obietnicy, w sta-
rożytnym świętym gaju Borvo-Tomona, w pobliżu Bourbonne-
1 Uważaj, bo zawołam comprachicos.
-les-Bains; i w Anglii, pod murem ogrodu Williama Chaloner,
esquira Gisbrough w Cleveland w Yorku, pomiędzy kwadra-
tową basztą i wielką bramą o ostrołukowym sklepieniu.
vi
Prawa ścigające włóczęgów zawsze były w Anglii bardzo
surowe. Średniowieczne ustawodawstwo angielskie czerpało
zapewne natchnienie z takiej oto zasady: Homo errans fera
errante pejor. Jeden z paragrafów głosi, że człowiek bez domu
groźniejszy jest „niż żmija, smok, ryś i bazyliszek" (atrocior
aspide, dracone, lynce et basilico). Anglia przez długi czas
otaczała równie troskliwą opieką Cyganów, których chciała
się pozbyć, co i wilki, od których oczyściła się całkowicie.
W tym względzie Anglik różni się od Irlandczyka; Irland-
czyk bowiem modli się do wszystkich świętych o zdrowie dla
wilka i nazywa go „swoim chrzestnym ojcem".
Ustawodawstwo angielskie jednakże, jakeśmy już o tym
powiedzieli, tolerowało i oswojone wilki, które upodobniły się
do psów, i włóczęgów określonego stanu, uznając ich za kró-
lewskich poddanych. Nie ścigało ono ani linoskoków, ani cyruli-
ków wędrownych, ani kramarzy, ani też nauczających pod go-
łym niebem bakałarzy, słowem wszystkich, co mieli zawód,
który by ich żywił. Poza tymi zaś wyjątkami, to, co każdy włó-
częga ma w sobie z wolnego człowieka, niepokoiło prawo. Ła-
zik zawsze stać się może wrogiem publicznego porządku. Nie
znano jeszcze wówczas nowoczesnego pojęcia wędrówki; zna-
no tylko od starożytności włóczęgę. „Podejrzany wygląd", to
coś, co każdy widzi dokładnie, a czego określić nie podobna,
wystarcza, aby społeczeństwo chwytało za kołnierz człowieka.
Gdzie mieszkasz? Z czego żyjesz? A jeżeli wyjaśnić nie potra-
fił, spadały nań surowe kary. Kodeks przewidywał i ogień,
i żelazo. Prawo karało włóczęgostwo piętnowaniem.
Stąd też na całym terytorium Anglii działała prawdziwa
„ustawa o podejrzanych", stosowana wobec łazików, często
rzeczywiście rzezimieszków, przyznać to trzeba, szczególnie
zaś wobec Cyganów, których wyłapywanie porównywano nie-
słusznie z wygnaniem Żydów i Maurów z Hiszpanii i prote-
stantów z Francji. Należy przecież odróżnić prześladowanie
i obławę.
Comprachicos, podkreślamy to raz jeszcze, nic nie mieli
wspólnego z Cyganami. Cyganie to naród; comprachicos zaś
byli zbieraniną wszelkich nacji; były to męty; jakaś straszli-
wa miska pełna brudnej wody. Comprachicos nie mieli też
własnego narzecza, jak Cyganie; żargon ich był bezładną mie-
szaniną najprzeróżniejszych narzeczy; na język ich złożyły się
wszystkie języki; mówili bełkotem. Stali się też w końcu, jak
i Cyganie, społecznością przewijającą się wśród innych naro-
dów; lecz więzią, która ich zespalała, była nie rasa, lecz tajny
związek. W tej olbrzymiej płynnej masie, jaką jest ludz-
kość, w każdym okresie historii wyśledzić można takie zatru-
te strumienie, płynące swoimi drogami i roznoszące 'zarazę.
Cyganie tworzyli rody; comprachicos — to masoneria; maso-
neria zawiązana nie dla wzniosłego celu, lecz dla haniebnego
przemysłu. I jeszcze jedna różnica: religia. Cyganie są pogana-
mi; comprachicos zaś — to chrześcijanie; a nawet dobrzy
chrześcijanie; jak to zresztą przystało na tajny związek, któ-
ry choć stanowił mieszaninę wszelakich narodów, powstał jed-
nakże w Hiszpanii, w kraju słynnym z pobożności.
Chrześcijanie to jeszcze mało, byli oni katolikami; a katoli-
cy to jeszcze nie dość, byli to rzymscy katolicy, i to tak drażli-
wi na punkcie czystości swojej wiary, że nie chcieli przyjąć do
swego stowarzyszenia wędrownych Węgrów z Pesztu, dowo-
dzonych przez starca z berłem w kształcie laski zakończonej
srebrnym jabłkiem, na którym umieszczony był dwugłowy
orzeł austriacki. Węgrzy ci byli bowiem schizmatykami i świę-
to Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny obchodzili dwu-
r
dziestego siódmego sierpnia, z czym pogodzić się zaiste nie-
sposób.
Dopóki w Anglii panowali Stuartowie, tajny związek com-
prachicos znajdował się niejako pod opieką króla. Nadmienia-
liśmy już na innym miejscu, jakie były po temu przyczyny.
Jakub II, człowiek żarliwej wiary, co prześladował Żydów i tę-
pił Cyganów, był dla comprachicos władcą nader łaskawym. Dla-
czego? — to już wiemy. Comprachicos kupowali żywy towar,
który sprzedawał król. To dzięki nim właśnie mógł zginąć
ten czy ów bez śladu. A dobro państwa wymagało tego niekie-
dy. Niepożądany małoletni spadkobierca, powierzony ich zręcz-
nym dłoniom, izmieniał do niepoznania swoją postać. Ułatwiało
to konfiskaty. Upraszczało obdarzanie faworytów królew-
skich lennymi dobrami. Co więcej, comprachicos byli dyskretni,
zobowiązywali się do milczenia i zawsze dotrzymywali sło-
wa, a to nieodzowne jest w sprawach państwowych Nie zna-
my wypadku, aby zdradzili oni kiedykolwiek królewską ta-
jemnicę. Leżało to zresztą i w ich własnym interesie. Cóż by
im bowiem nie groziło, gdyby król stracił do nich zaufanie!
Oddawali więc polityce ogromne usługi. Prócz tego zaś oni
to właśnie dostarczali śpiewaków ojcu świętemu. Comprachi-
cos mieli więc swoją cząstkę w Miserere Allegriego. Żywili też
szczególny kult dla Matki Boskiej. Wszystko to podobało się
papizmowi Stuartów. Jakub II nie mógł być usposobiony wro-
go wobec ludzi tak religijnych, którzy z miłości do Najświęt-
szej Marii Panny fabrykowali eunuchów. W roku 1688 nastą-
piła w Anglii zmiana dynastii. Dynastia orańska zajęła miejsce
Stuartów. Wilhelm III odebrał tron Jakubowi II.
Kiedy Jakub II zmarł później na wygnaniu, przy grobie jego
zaczęły dziać się cuda, a relikwie jego uleczyły fistułę biskupa
d'Autun. Sprawiedliwa to była nagroda za cnoty chrześcijań-
skie tego książęcia.
Wilhelm nie podzielał ani wiary, ani też poglądów Jakuba
i był dla comprachicos bardzo surowy. Z wielką energią za-
brał się do tępienia tego robactwa.
Ustawa, wydana już w pierwszych latach panowania Wil-
helma i Marii, silnie uderzyła ten związek handlarzy dziećmi.
Rozbiła ich niby cios maczugi. W myśl brzmienia owej ustawy
każdy pojmany członek związku, po dowiedzeniu mu winy,
ma zostać napiętnowany gorącym żelazem. Na ramieniu wypa-
lić mu należy literę „R", co znaczy rogue, czyli żebrak; na le-
wej ręce literę ,,T", co znaczy thief, czyli 'złodziej; na prawej
zaś ręce literę ,,M", co znaczy mań slay, czyli morderca. Wo-
dzowie ich, „przypuszczalnie bogaci, pomimo pozorów żebra-
ctwa", zostaną ukarani collistrigium, czyli pręgierzem, i napię-
tnowani na czole literą „P", dobra ich zostaną skonfiskowane,
a drzewa w ich lasach wykarczowane. Kto by ukrywał
comprachicos, ukarany zostanie „konfiskatą mienia i doży-
wotnim więzieniem", jak za pomoc w zbrodni. Kobiety zaś,
wśród comprachicos zatrzymane, poddane zostaną hańbiącej
karze cucking stool, czyli huśtawy, której nazwa wywodzi się
z francuskiego słowa coguine i niemieckiego słowa Stuhl i zna-
czy „stołek ladacznicy". Prawa angielskie żyć potrafią niewiary-
godnie długo, kara ta istnieje więc tam jeszcze po dziś dzień
i przewidziana jest dla „kłótliwych kobiet". Ów cucking stool,
zawieszony nad jeziorem lub nad rzeką, trzykrotnie spuszcza-
ny zostaje w wodę, zanurzając siedzącą w nim kobietę, aby
, „ostudzić w niej złość", jak brzmią słowa komentarza Cham-
berlayne'a.
Księga pierwsza
NOC MNIEJ MROCZNA NIŻ CZŁOWIEK
POŁUDNIOWY CYPEL PORTLANDU
Uporczywy wiatr z północy dął bez przerwy na kontynent
europejski, a szczególnie silnie na Anglię, przez cały gru-
dzień 1689 i styczeń 1690 roku, sprowadzając klęskę mrozów.
Zima ta zapisana została na marginesie starej Biblii prezbite-
riańskiej kaplicy Nonjurorsów w Londynie jako „pamiętna dla
nędzarzy". I dziś jeszcze dzięki trwałości starego królewskie-
go pergaminu, na którym spisywano rejestry ludności, odczy-
tać można z ksiąg w prowincjonalnych archiwach długie listy
nędzarzy zmarłych owego roku z głodu i braku odzienia.
Szczególnie dużo podobnych wzmianek 'znajduje się w sta-
rych aktach dóbr kościelnych Clink Liberty Court w mieście
Southwark, w Pie Powder Court, co znaczy „Podwórze zaku-
rzonych stóp", i w White Chapel Court, prowadzonych w mia-
steczku Stapney przez kasztelańskiego starostę. Tamiza stanę-
ła, co wskutek bliskości morza, jego odpływów i przypływów,
zdarza się najwyżej raz na sto lat. Wozy przejeżdżały po za-
marzniętej rzece, urządzono na Tamizie kiermasz z namiota-
mi, urozmaicony zapasami niedźwiedzi i walką byków; całego
wołu upieczono na lodzie. Gruby lód utrzymywał się przez
pełne dwa miesiące. Straszliwa zima 1690 roku przewyższyła
swą surowością nawet słynne 'ziimy początku siedemnastego
stulecia, opisywane tak dokładnie przez aptekarza króla Jaku-
ba I, doktora Gedeona Delaun, uczczonego przez, miasto Lon-
dyn popiersiem na postumencie.
Pod wieczór jednego z mrożniejszych dni owego stycznia
1690, w jednej z licznych a niegościnnych zatoczek Port-
landu działo się coś niezwykłego. Spłoszone mewy z krzykiem
krążyły nad wejściem do zatoki, nie ośmielając się wrócić na
ląd.
W zatoce, przy pewnym kierunku wiatru najbardziej nie-
bezpiecznej ze wszystkich tak licznych na tym odcinku wy-
brzeża i dlatego też najbardziej odludnej i dogodnej dla ukry-
wających się statków, tuż przy urwistym brzegu, dzięki dużej
w tym miejscu głębokości wody, stała przycumowana do wy-
stępu skalnego jakaś potężna łódź. Dlaczego mówi się: noc za-
pada? Noc podnosi się, tak mówić by należało; mrok posuwa się
bowiem znad ziemi ku górze. Dół urwiska pogrążony był już.
w ciemności; na górze panował jeszcze jasny dzień. Gdyby po-
dejść blisko, w przycumowanym statku rozpoznać by można
było barkas biskajski.
Słońce, przez cały dzień skryte we mgle, 'zaszło właśnie. Co-
raz bardziej odczuwać się dawał ów lęk, głęboki i ciemny, któ-
ry nazwać by można niepokojem po zachodzie słońca.
Wiatr nie wiał od morza, wody zatoki były spokojne.
Pomyślność to niezwykła, szczególnie w zimie. Załomy Port-
landu są prawie zawsze trudno dostępne, pełne mielizn i skał.
Przy złej pogodzie woda ich jest burzliwa i wiele potrzeba
zręczności i żeglarskiego doświadczenia, aby w nie wpłynąć
bezpiecznie. Owe niewielkie porty, bardziej pozorne niż rze-
czywiste, stały się zgubą dla niejednej łodzi. Trudno do nich
wpływać, niebezpiecznie .z nich wypływać. Tego wieczoru jed-
nakże — rzecz to zupełnie wyjątkowa — zatoka była spokojna.
Barkas biskajski dzisiaj wyszedł już z użycia. Jest to łódź
o silnym kadłubie, rozmiarami zbliżona do kutra rybackiego,
a wytrzymała jak statek wojenny. Barkas używany był też
niegdyś w wojennej flocie, ten typ łodzi wchodził nawet
w skład Niezwyciężonej Armady; oczywiście była ona wów-
czas potężniejszego tonażu. Takim biskajskim barkasem był
okręt flagowy „Wielki Smok", który miał sześćset pięćdziesiąt
ton i niósł czterdzieści dział na pokładzie. Dowodził nim Lope
de Medina. Barkas biskajski handlowy i przemytniczy był
naturalnie o wiele mniejszy. Marynarze bardzo sobie cenią jed-
nakże ów nędzny z pozoru statek. Olinowanie jego było z lin
o konopnych pokrętkach, skręconych często wokół żelaznej
„duszy", co zapewne być miało sposobem na wykrywanie obec-
ności magnetycznych prądów, sposobem zaiste naiwnym.
Osprzęt ten przy całej swej lekkości posiadał siłę potężnych
manili hiszpańskich lub rzymskich targanów. Ster łodzi miał
długą rękojeść, co zmniejszało wprawdzie wysiłek przy stero-
waniu, lecz miało tę z kolei niedogodność, że przykrótki pa-
•łąk ograniczał położenia steru. Dwie rolki, umieszczone na
krańcach pałąka, łagodziły nieco uderzenia. Kociołek busoli,
przykryty zgrabnym nokchauzem, kołysał się, czujny na każdy
ruch łodzi, w swych dwóch mosiężnych kręgach podwieszenia
Cardana. Z konstrukcji owego barkasu wywnioskować można
było, że ci, co go zbudowali, posiadali i wiedzę, i zręczność, by-
ła to jednakże wiedza instynktowna tylko i zręczność bardzo
pierwotna. Prymitywna ta łódź łączyła w sobie wytrzymałość
promu ze zwinnością pirogi; była ona tworem pirackiego i ry-
backiego instynktu i jak każdy statek w ten sposób powstały,
posiadała ogromne żeglarskie zalety. Nadawała się i na za-
mknięte, i na otwarte wody; komplet żagli jej, typu dość skom-
plikowanego i osobliwego, pozwalał manewrować swobodnie
i w 'zamkniętych zatokach Asturii, które podobne są do base-
nów, jak na przykład Pasages, i na otwartym oceanie; barkas
ów mógł opłynąć dookoła i jezioro, i świat cały; był osobliwą
łodzią o przeznaczeniu jak gdyby podwójnym, równie przy-
datną na spokojnym stawie co i wśród nawałnicy morskiej.
Barkas biskajski jest wśród statków niczym pliszka wśród pta-
ków: jednym z najmniejszych, a najbardziej śmiałych; pod
ciężarem pliszki ledwie że ugnie się trzcina, a jednak ptaszek
ten przefruwa oceany.
Najuboższe nawet barkasy biskajskie bywały zawsze złocone
i malowane. Rozmiłowanie w ozdobności leży w naturze tych
ludów, trochę jeszcze pierwotnych, a tak pełnych czaru. Po-
tężna malowniczość ich gór strojnych w śniegi -i łąki odkrywa
przed nimi surowy urok ornamentu. Ubogi ten lud lubuje się
w przepychu; zdobi więc malowidłami ściany swych chat, osły
stroi w uprząż obwieszoną dzwoneczkami, wielkim wołom
przypina do rogów pióra; wozy ich, których zgrzytanie kół
słychać na dwie mile, są malowane, rzeźbione, zdobne we
wstążki. Nad wejściem do warsztatu szewca — płaskorzeźba:
święty Krepin i chodak, wyrobione w kamieniu. Kaftany swo-
je obszywają skórą; na łachmanach ich widać nie cery, lecz
hafty. O radosna wesołości, głęboka i wspaniała! Baskowie to
dzieci słońca, jak i Grecy. W Walencji ludzie owijają się
w smutne opończe z szorstkiej wełny, które wkładają na na-
gie ciało przez dziurę pośrodku wyciętą, w Galicji i w kraju
Basków nosi się piękne koszule z płótna wybielonego na poran-
nej rosie. Na progach i w oknach tamtejszych domów aż roi się
od wesołych i jasnych twarzy uśmiechających się pod rozwie-
szonymi wszędzie wieńcami kukurydzy. Radość wesoła i dum-
na bije z ich naiwnej sztuki, z dzieł ich rzemiosła, z obyczajów,
ze strojów dziewcząt, z ich pieśni. Góry, to kolosalne zwalisko
gruzu, w kraju Basków są całe jasne i świetliste; promienie
słońca przedostają się wszędzie przez szczeliny i załomy. Wśród
dzikości Ja'izquivel idyllę odnajdujemy co krok. Kraj Basków
jest uśmiechem Pirenejów, j'ak Sabaudia jest uśmiechem. Alp.
Na groźnych wodach zatok otaczających San Sebastian, Leso
i Fontarabię, wśród burzy, chmur i wylewającej się na brzeg
piany, we wściekłym huku i szamotaniu się fal i wiatru, ko-
łyszą się łodzie przewoźników przystrojone różami. Kto raz
ujrzał ten kraj, pragnie powrócić doń znowu. Jest to ziemia
błogosławiona. Co roku dwukrotne plony, wesołe, gwarne
wioski, bieda zawadiacka i dumna, gitary brząkające każde]
niedzieli, tańce, kastaniety i miłość, domy jasne i czyste, a na
dzwonnicach gniazda bocianie.
Powróćmy jednakże na surowe, skaliste wybrzeża Port-
landu.
Półwysep Portlandu, oglądany na planie geometrycznym, po-
dobny jest do głowy ptaka, zwróconej dziobem w stronę oce-
anu, potylicą zaś — w stronę Weymouth; sam przesmyk — to
jakby jego szyja.
Dzisiaj Portland zatracił już swoją dzikość. W połowie osiem-
nastego stulecia zaczęto wydobywać tutaj kamień i kredę. Ze
skał Portlandu produkuje się odtąd cement, zwany rzymskim.
Podniosło to zamożność mieszkańców i zupełnie odmieniło wy-
gląd zatoki. Dwieście lat temu wybrzeża te były postrzępioną
skalną ruiną; dziś stały się kamieniołomem; zniszczenie doko-
nane przez fale morza ma w sobie wielkość; motyka zaś nisz-
czy drobiazgowo, powoli i dokładnie; i dlatego też w tym
rodzaju zniszczenia mniej jest piękna. We wspaniałe marno-
trawstwo oceanu wkroczyła uregulowana niszczycielska dzia-
łalność człowieka. Przy systematycznym obciosywaniu wy-
brzeży Portlandu uległa również 'zagładzie i owa zatoka, do
której niegdyś zawinął biskajski barkas. Siadów miejsca,
w którym znajdował się ów zalew w skale, szukać by należa-
ło na wschodnim wybrzeżu półwyspu, hen, za Folly-Pier, za
Dirdle-Pier, a nawet i jeszcze dalej, za Wakeham, gdzieś po-
między Church-Hop i Southwell.
Zatokę, zamkniętą ze wszystkich stron przez strome zbo-
cza urwiska o ścianach wyższych niż szerokość wodnego za-
lewu, ogarniał mrok coraz to głębszy. Wypełniała ją wieczorna
mgła, gęstniejąca i mętniejąca z chwili na chwilę; zdawać by
się mogło, że ciemność wzbiera z dna tej studni; wąska szczeli-
na, stanowiąca wyjście z 'zatoki na morze, rysowała się białawą
szparą w tym mrocznym wnętrzu wypełnionym chlupotaniem
wody. Z bardzo bliska dopiero rozpoznać można było barkas
przycumowany do skały, ukryty jak gdyby pod wielkim pła-
szczem padającego od niej cienia. Z pokładu łodzi przerzucono
deskę na płaski, położony nisko nad wodą występ skały, je-
dyne miejsce dostępne ludzkiej stopie w tym punkcie wybrze-
ża. Czarne sylwetki poruszały się na tej chwiejnej kładce; ja-
cyś ludzie szykowali się w ciemności do odjazdu.
W zatoce, dzięki skałom osłaniającym ją od północy, było
nieco cieplej niż na otwartym morzu. Mimo to jednak ludzie
d dygotali z zimna i śpieszyli się najwyraźniej.
O zmierzchu sylwetki przedmiotów rysują się ostro; widać
też było, że odzienie tych ludzi postrzępione jest i podarte; na-
leżeli oni niewątpliwie do klasy nazywanej w Anglii the rag-
ged, czyli oberwańcy.
W mroku zaledwie rozpoznać można było ścieżkę wijącą się
kreto wśród skalnych załomów. Nić, niedbale porzucona przez
haftującą dziewczynę na poręczy fotela, układa się w zygzaki
podobne do wszystkich na świecie ścieżek górskich i skalnych-
Kręta, urwista dróżka, zaiste bardziej dostępna dla kóz niż
dla ludzi, wiodła do owego właśnie progu w skale, o który
oparta była przerzucona z łodzi deska. Skalne ścieżki bywają
zwykle strome, spadziste, nieżyczliwe człowiekowi; to nie dro-
gi, to raczej spadki lecące w dół po pochyłości. Ta, o której
tu mowa, była zapewne odgałęzieniem jakiejś drogi biegnącej
po równinie. Trudno było patrzeć na nią bez dreszczu przera-
żenia, tak stromo wspinała się zygzakiem od podnóża skał ku
ich wierzchołkom, poprzez występy i zapadliny, by przedostać
się wreszcie do wyłomu prowadzącego na położoną na górze
płaszczyznę. Po tej to ścieżce zejść musieli pasażerowie, na któ-
rych oczekiwał zakotwiczony w zatoce barkas.
Z ruchów załadowujących się na łódź ludzi poznać można
było pośpiech i niepokój. Wkoło, jak okiem sięgnąć, otaczała
ich pustka. Żaden szmer, żaden hałas nie mącił ciszy. Gdzieś
daleko tylko, po drugiej stronie przystani, u wejścia do zatoki
Ringstead, majaczyły sylwetki flotylli łodzi rybackich, co za-
pewne zbłądziła na morzu podczas połowu rekinów. Kaprys
morza przepędził te statki z wód duńskich na wody angielskie.
Wiatry północne nieraz płatają podobne figle rybakom. Flo-
tylla ta schroniła się u wybrzeży Portlandu, z czego wywnio-
skować można było, że spodziewać się należy złej pogody, że
wypływać na pełne morze nie jest bezpiecznie. Łodzie owe za-
rzucały właśnie kotwice. Główna barka wysunięta była ku
przodowi według prastarego obyczaju norweskich flotylli.
Olinowanie jej rysowało się ostrym, czarnym konturem na
gładkim, jaśniejącym w mroku tle morza i widać było na
przedzie zawieszone na żerdzi najrozmaitsze rodzaje haków
i harpunów służących do połowu seynznus glacialis, squalus
acanthias i squalus spina niger i sieć przeznaczoną .do chwyta-
nia żarłacza. Oprócz tych kilku łodzi zbitych w gromadkę, nig-
dzie na całym rozległym horyzoncie nie można było napotkać
okiem jakikolwiek ślad ludzkiego życia. Ani domu, ani statku,
nic. W epoce owej wybrzeże to nie było jeszcze zamieszkałe,
a porty zatoki były o tej porze nie do użytku.
Ludzie, na których oczekiwał barkas biskajski, śpieszyli się
z odjazdem, nie bacząc na pogodę. Krzątali się też całą gro-
madką po wybrzeżu szybko i bezładnie. Trudno ich było mię-
dzy sobą rozróżnić. Niesposób dojrzeć, czy byli młodzi czy
starzy. Wieczór zacierał kształty postaci, twarze, jak pod ma-
ską, ukryte były w mroku. W ciemności majaczyły tylko ich
sylwetki. Ludzi było ośmioro, w tym jedna, a może i dwie
kobiety — trudno było rozpoznać to dokładnie po podartych
łachmanach, które ich przykrywały, a które nie były już
właściwie ani męskim, ani kobiecym ubiorem. Łachmany nie
mają płci.
Jeden z tych cieni był mniejszy, karzeł widocznie lub
dziecko.
Było to dziecko.
II
PORZUCENIE '
Cóż można by było zauważyć przyglądając się tym ludziom ^
z bliska? '
Wszyscy oni przyodziani byli w długie płaszcze z kapturami, i
podarte i połatane wprawdzie, ale szerokie i fałdziste. Płasz-
czem takim można w potrzebie zakryć twarz aż po oczy, chro- i
ni on więc i od wiatru, i od ludzkiej ciekawości, nie utrudnia- •
jąć przy tym ruchów. Nosili też chustki obwiązane dokoła i
głowy — pierwszy zarys turbanu, którego używanie rozpo- ;
czyna się w Hiszpanii. Ten rodzaj przykrycia głowy nie był
w Anglii niczym niezwykłym. W czasach owych południe
modne było na północy. Płynęło to stąd, być może, że północ
podbijała właśnie południe. Zwyciężała je i podziwiała równo-
cześnie. Po klęsce Niezwyciężonej Armady język kastylski
wszechwładnie zapanował na dworze Elżbiety. Odezwanie się
po angielsku w pałacu królowej Anglii uchodziło nieomal że
za shocking. Zwykłą koleją losu barbarzyńca, podbiwszy kraj
o wyrafinowanej kulturze, przejmuje obyczaje tych, którym
narzuca prawa; Tatar podgląda i naśladuje Chińczyka. Dla-
tego też moda kastylska rozpowszechniła się w Anglii, angiel-
skie interesy natomiast podporządkowywały sobie Hiszpanię.
Wśród gotującej się do odjazdu gromadki jeden z mężczyzn
-wyglądał wyraźnie na wodza. Na nogach miał alpargatas,
sandały plecione ze sznurka na grubej podeszwie, jego znisz-
czony, podarty ubiór był bogato lamowany i haftowany, spod
płaszcza zaś, niby rybi brzuch, połyskiwała naszywana ceki-
nami kamizelka. Drugi z mężczyzn opuścił sobie na twarz
szeroką krezę filcowego kapelusza. W kapeluszu tym nie było
dziury na fajkę, co znaczyć miało, że człowiek, który go nosi,
jest uczonym.
Dziecko *— W myśl niewątpliwej prawdy, że kurtka męska
jest dziecinnym płaszczem — nosiło na odziewających je łach-
manach kitel sięgający mu aż po kolana.
Był to chłopczyk dziesięcio-, najwyżej jedenastoletni, sądząc
po wzroście. Nogi miał bose.
Załoga barkasu składała się z szypra i dwu majtków.
Barkas przybywał zapewne z Hiszpanii i tam też chyba miał
powrócić. Nie trudno było odgadnąć, że podróżował tak w ja-
kiejś tajemniczej sprawie.
Ludzie, załadowujący się właśnie na tę łódź, rozmawiali ci-
. Cho między sobą.
W szeptach ich wyróżnić można było słowa i kastylskie,
i niemieckie, i francuskie, i walijskie, i baskijskie. Język,
którym się posługiwali, był jakimś dziwacznym narzeczem
czy też nawet żargonem.
Ludzie ci, najrozmaitszej widać narodowości, byłi jednak
chyba członkami jednej bandy.
Załoga składała się zapewne z ich ludzi. Działała tutaj jakaś
tajna zmowa.
Ta wielojęzyczna gromada była izwartą.:organizacją towarzy-
szy, wspólników nawet być może.
Gdyby było odrobinę jaśniej, gdyby ktoś przyjrzał się tym
ludziom uważniej nieco — dostrzegłby ukryte pod łachmana-
mi różańce i szkaplerze. Jedna z tych istot, wyróżniająca się
od reszty jako coś na kształt kobiety, miała różaniec o olbrzy-
mich ziarnkach, podobny do różańców, jakich używają derwi-
sze. Bez trudu poznać było można, że to różaniec irlandzki,
z Lianymthefry czy też Lianandiffry, i tak, i tak bowiem nazy-
wają ludzie tę miejscowość.
Gdyby nie zmrok, zobaczyć by można było i to jeszcze, że
na przodzie barkasu umieszczona jest rzeźbiona i pozłacana
figura Matki Boskiej z Dzieciątkiem. Była to zapewne baskij-.
ska Madonna, rodzaj starodawnego posążka, jakie tworzył za-
mieszkujący niegdyś Półwysep Iberyjski lud Cantabrów. Pod
Człowiek śmiechu
figurą tą, ustawioną na samym dziobie, wisiała latarnia, zga-
szona w tej chwili, co wskazywało, że nie zaniechano żadnej
ostrożności, aby ukryć obecność barkasu w zatoce. Latarnia
ta spełniała dwa przezmaczenia: płonęła ku czci Madonny
i oświetlała morze, służyła równocześnie i żeglarzowi, i Bogu.
Dziobnica, długa, krzywa i spiczasta, sterczała na przedzie
statku, jak róg półksiężyca. U samej jej nasady, a u stóp figu-
ry Madonny klęczał anioł ze złożonymi skrzydłami, spogląda-
jący przez lunetę ku horyzontowi. I on również był pozłacany.
W dziobnicy wydrążone były otwory, przez które swobodnie
przepływać mogła woda. Nie poskąpiono też arabesek i złoceń
dla ich przyozdobienia.
Pod figurą Madonny wypisano dużymi złotymi literami sło-
wo „Matutina". Była to nazwa statku, w tej chwili niewidocz-
na w ciemności.
Nad brzegiem u stóp urwiska leżały porozrzucane w nieła-
dzie toboły i skrzynki, cały dobytek uciekinierów. Ładowali
go właśnie na barkas, przenosząc w pośpiechu po przerzuco-
nej na brzeg kładce. Wory z sucharami i beczułka suszonych
ryb, trzy baryłki: jedna ze słodką wodą, druga ze słodem, trze-
cia ze smołą, cztery czy pięć flaszek rumu, tłumok w nędznej
płachcie, ściągnięty rzemieniami, kuferki, skrzynki, kłąb pa-
kuł, których używa się na pochodnie i świetlne sygnały — oto
cały ładunek barkasu. Obszarpańcy posiadali kuferki, a więc
niewątpliwie wiedli żywot koczowniczy. Wędrowni nędzarze
muszą mieć jakiś, najskromniejszy chociażby, dobytek; nieje-
den raz pragnęliby oni zerwać się i odlecieć nagle, jak ptaki,
ale nie mogą, gdyż musieliby porzucić ubogi sprzęt, którym
zarabiają na życie. Wszędzie taszczą za sobą toboły, skrzynki
— narzędzia pracy, wędrownej sztuki czy rzemiosła. Bagaż ten
jakże często bywa dla nich kulą u nogi.
Niełatwym zaiste być musiało zniesienie tego całego dobyt-
ku z urwiska. Najwidoczniej więc ludzie owi szykowali się do
ostatecznego odjazdu.
Nie tracili też czasu, dreptali tam i z powrotem, z brzegu
na łódź, z łodzi na brzeg; każdy coś robił, każdy pomagał, ten
przenosił worki, tamten — skrzynie. Obie chyba — kobiety
pracowały po społu z resztą gromady. A dziecko dźwigało za
dwu.
Dziecko to wśród owych ludzi nie miało chyba ani ojca, ani
matki. Nikt nie zwracał na nie uwagi. Używano je do pracy,
i to wszystko. Wydawało się być nie dzieckiem w rodzinie,
lecz niewolnikiem w obcym plemieniu. Wszyscy się nim po-
sługiwali, nikt się doń nawet nie odezwał.
Malec uwijał się zresztą szybko i jak i cale to podejrzane
grono wydawał się odczuwać jedno tylko pragnienie: żeby już
jak najprędzej odjechać. Dlaczego? Tego nie wiedział zapew-
ne. Spieszył się, bo widział, że inni też się śpieszą.
Załadowano wreszcie wszystkie bagaże na pokład barkasu;
szybko rozmieszczono ładunek we wnętrzu łodzi i oto nadcho-
dziła już chwila odjazdu. Przeniesiono wszystkie paki, dwa
podobne do kobiet stworzenia były już w łodzi, reszta bandy
— pięciu mężczyzn i dziecko — znajdowała się jeszcze na
skalnym progu, u podnóża urwiska. Na barkasie gorączkowo
szykowano się do odjazdu, szyper ujął rękojeść steru, jeden
z majtków schwycił siekierę, by przeciąć linę kotwicy. Przecię-
cie liny to znak niechybny wielkiego pośpiechu; odwiązuje się
ją, kiedy jest czasu dość. — Andamos — rzekł półgłosem ten,
co wyglądał na wodza bandy, co spod łachmanów połyskiwał
cekinami. Dziecko podbiegło do deski, by przejść. Już, już do-
tykało jej nogą, lecz oto dwu spośród mężczyzn rzuciło się
naprzód, odepchnęli chłopczyka, który omal nie wpadł do wo-
dy, i weszli na kładkę, trzeci przeszedł tuż za nimi, odsuwa-
jąc małego łokciem, czwarty szturchnął go pięścią i też prze-
biegł, piąty zaś, ten, co wyglądał na wodza, jednym susem
skoczył na pokład i uderzeniem obcasa zepchnął deskę w wo-
dę. Przecięto siekierą cumę, ster zakręcił się, statek odbił od
brzegu i dziecko zostało na lądzie.
<• 51
m
SAMOTNOŚĆ
Dziecko z utkwionym przed siebie spojrzeniem bez ruchu
stało na skale. Nie zawołało, nie krzyknęło. Porzucono je tak
nagle, a ono nie odezwało się nawet. Na łodzi też nikt nie wy-
rzekł ni słowa. Ani dziecko nie wzywało tych ludzi, ani też lu-
dzie ci nie żegnali dziecka. Przestrzeń dzieląca ich rosła, a obie
strony godziły się na to w milczeniu. Tak chyba rozstają się
cienie zmarłych nad brzegiem Styksu. Dziecko, jakby przy-
rośnięte do skały, którą wody przypływu zalewały coraz wyżej
i wyżej, patrzyło na oddalającą się łódź. Rzec by można, że ro-
zumie. Ale co rozumiało? Nie wiadomo.
Po chwili barkas wpłynął w wąskie przejście prowadzące
z zatoki na morze. Na tle jaśniejącego w dali nieba, w rozpęk-
linie, przez którą woda przepływała kreto pomiędzy podwójną
ścianą urwiska, zarysował się szczyt masztu i przesunął zygza-
kiem, jakby zagłębiał się w skałę, aż wreszcie znikł. Łódź wy-
płynęła na morze.
Chłopczyk patrzył, jak znika.
Na twarzy jego malowało się i zdziwienie, i zaduma.
Prócz zdumienia, widniało na niej jakieś niejasne, nieokre-
ślone stwierdzenie: takie oto jest życie. Wydawać by się mogło,
że ta rozwijająca się dopiero istotka jest już bogata doświad-
czeniem. Być może nawet potrafiła ona również i sądzić. Cięż-
kie, surowe dzieciństwo niekiedy ustawia jak gdyby w głębi-
nach dziecięcej świadomości jakąś groźną, bezlitosną wagę, na
której te nieszczęśliwe, maleńkie dusze ważą boskie wyroki.
Chłopaczek czuł, że on jest tutaj bez winy. I przyjął swój los
•-bez skargi, bez jednego słowa narzekania.
Odepchnięto go tak niespodzianie, a on nie drgnął nawet.
Jakby cały zesztywniał w środku. Pod ciężarem tej nagłej de-
cyzji losu, która rozstrzygała o jego życiu, zanim zdążyło się
ono rozpocząć naprawdę, dziecko nie ugięło się. Stało, choć
uderzył w nie piorun.
Ktokolwiek by zobaczył to osłupienie pełne rezygnacji, po-
znałby bez trudu, że z ludzi, co odjechali, nie kochało ono ni-
kogo i przez nikogo też nie było kochane.
Stało tak, pogrążone w zadumie, nie zważając na zimno. Na-
gle woda ochlapała mu stopy; nadchodził przypływ; podmuch
przeszedł mu przez włosy; zrywał się wiatr. Chłopczyk drgnął.
Od stóp do głów wstrząsnął nim zimny dreszcz. Ocknął się.
Rozejrzał się dokoła.
Był sam.
Jedyni ludzie, jakich znał aż do dnia tego, jedyni ludzie, ja-
cy istnieli dla niego na ziemi, byli to ci właśnie, co odpły-
nęli przed chwilą na barkasie. Ci, co go porzucili.
Dodajmy od razu, choć brzmi to dziwnie, że nie znał on właś-
ciwie nawet i tych jedynych znanych sobie ludzi.
Nie potrafiłby nawet powiedzieć, kim byli.
Spędził wśród nich całe dzieciństwo, nigdy jednak nie czul,
że do nich przynależy. Istniał obok po prostu i nic więcej.
A teraz oni o nim zapomnieli.
Nie miał przy sobie pieniędzy, nie miał obuwia, nie miał na-
wet kawałka chleba, był ledwie że odziany.
A była zima. I pora późna. Najbliższe zaś osiedle ludzkie od-
dalone było co najmniej o kilka mil.
Chłopiec nie wiedział, gdzie się znajduje.
Nie wiedział nic, to tylko, że ci, co przyszli z nim razem nad
brzeg morza, odpłynęli bez niego.
Czuł, jakby go życie odrzuciło.
U nikogo na świecie nie mógł szukać pomocy.
A lat miał dziesięć.
Stał w pustce, pomiędzy dwiema głębokościami. Widział, jak
z jednej otchłani wstaje noc, słyszał, jak w drugiej groźnie
pomrukują fale.
Chłopaczek wyciągnął swoje drobne, chude ramionka
i ziewnął.
S1
Po czym, jak gdyby powziął nagłą decyzję, śmiało, swobod-
nie, ze zręcznością wiewiórki — czy też może klowna — od-
wrócił się od zatoki i zaczął piąć się po skale. Wbiegał na
ścieżkę, zbaczał z niej, znowu na nią powracał, zwinny, zu-
chwały. Spieszył się, śpieszył ku ziemi. Wydawać by się mo-
gło, że ma z góry wytkniętą drogę. A przecież szedł po prostu,
gdzie oczy poniosą.
Biegł szybko, na oślep, jakby uciekał przed losem.
To stąpał ostrożnie, to znów wdrapywał się na czworakach.
piął się ku górze na wszelkie .sposoby i zwierzęce, i ludzkie.
Urwisko Portlandu zwrócone jest ku południowi, śniegu na
ścieżce było więc niewiele; lecz mróz ściął go w twarde grudki
i trudno było po nim iść. Chłopiec i z tym dał sobie radę.
Utrudniała mu ruchy za duża męska kurtka. Strome występy '
skalne pokrywał tu i ówdzie cienki lód. Mały ślizgał się więc
i przewracał, czepiał się zeschłych gałęzi i kamieni, nieraz
zawisnął przez chwilę nad przepaścią. W pewnej chwili kru-
cha skała oberwała się pod nim i zaczął z nią razem spadać
w dół. Obsunięcia takie bywają bardzo zdradliwe. Przez kilka
sekund chłopczyk zsuwał się jak dachówka po dachu. Stoczył
się tak aż nad sam skraj urwiska; uratowała go kępa trawy,
w którą wczepił się w ostatniej chwili. Zawisnąwszy nad prze-
paścią nie krzyknął nawet, jak i nie krzyczał, kiedy opuścili
go ludzie; w milczeniu wydostał się z powrotem na skałę.
Urwisko było wysokie, spotkała go też po drodze niejedna
przygoda. Przepaść stawała się coraz groźniejsza w pogłębia-
jącej się ciemności. Ta pionowa stercząca skała wydawała
się nie mieć końca.
Rosła przed dzieckiem, wznosiła się coraz to wyżej, coraz to
wyżej odsuwał się szczyt, w miarę jak ono szło. Chłopczyk
piął się i spoglądał co chwila na to czarne belkowanie, na tę
zaporę ustawioną pomiędzy nim i niebem. Wdrapał się
wreszcie.
Stanął na równinie. Rzec by można, że wyszedł na ląd, wy-
dostał się bowiem z przepaści.
54 J
I natychmiast zatrząsł się z zimna. Północno-zachodni wiatr,
ostry podmuch nocy, dął mu prosto w .twarz. Ściągnął na piersi
swoją bluzę marynarską z grubego płótna.
Dobre to i praktyczne ubranie. Rybacy nazywają je le suroit,
gdyż bluza taka chroni od deszczu, który sprowadza zwykle
noszący tę nazwę wiatr południowo-zachodni.
Wydostawszy się na płaszczyznę dziecko stanęło bosymi
stopami na przemarzniętej ziemi i rozejrzało się dokoła.
Za sobą miało morze, przed sobą ziemię, a nad głową niebo.
Niebo bez gwiazd. Zakrywała je gęsta mgła i chmury.
Kiedy chłopczyk wydobył się wreszcie na górną krawędź
skalnej ściany, spojrzał przed siebie, w głąb lądu. Jak okiem
sięgnąć, rozpościerała się płaska, zamarznięta, przyprószona
śniegiem równina. Nieliczne kępy wrzosów poruszały się na
wietrze. Żadnej drogi, żadnego domu czy choćby pasterskiego
szałasu. Tu i ówdzie tylko sypki śnieg, porwany podmuchem
powietrza, unosił się i wirował nad ziemią bielejącą spiralą.
Lekkie nierówności terenu zaznaczały się niewyraźnie na ho-
ryzoncie. Ogromne, martwe równiny gubiły się w mlecznych
tumanach mgły. Cisza. Krajobraz był bezkresny jak nieskoń-
czoność i milczący jak grób.
Dziecko zwróciło się w stronę morza.
I morze było białe tak jak ziemia; ona od śniegu, ono od
piany. Trudno wyobrazić sobie coś bardziej melancholijnego
od tej podwójnej białości. Oświetlenie wieczoru daje nie-
kiedy niezwykle twarde kontrasty; morze wydawało się
być ze stali, skały nadbrzeżne — z hebanu. Zatoka
Portlandu leżała u podnóża wzniesienia, na którym stało
dziecko, widoczna cała, jak na wyblakłej mapie, w półkoli-
stym otoczeniu pagórków; ten nocny krajobraz z prześwie-
cającym przez chmury skrawkiem księżyca był jak ze snu.
Na całym wybrzeżu, zamkniętym z obu stron wrzynającymi
się w morze przylądkami, nie błyszczał żaden ogieniek, żadne
światełko; okolica była pustynna, bezludna. Ciemności na zie-
mi i na niebie; ani jednej lampy w dole, ani jednej gwiazdy
w górze. Szerokie, niskie fale zatoki wznosiły się niespodzia-
nie to tu, to tam. Wiatr poruszał i marszczył powierzchnię
wody. Można było jeszcze dostrzec barkas oddalający się od
lądu.
Ślizgał się czarnym trójkątem po tym sinym tle,
Bezgraniczne, ginące w dali przestrzenie wody poruszały
się w ponurym półmroku.
„Matutina" płynęła prędko. Malała z minuty na minutę.
Jakże szybko niknie na morzu kształt odpływającego statku.
W pewnej chwili zapłonęła latarnia na dziobie. Sterowanie
po ciemku stawało się widocznie niebezpieczne. Jasny ten
punkcik, przymocowany do podłużnego, wysokiego, czarnego
kształtu, ponuro połyskiwał w oddali. Rzec by można, że to
kondukt żałobny posuwa się po morzu wraz z towarzyszącą mu
pochodnią.
W powietrzu wisiała nawałnica. Dziecko nie zdawało sobie
z tego sprawy, marynarz jednakże zadrżałby z przerażenia.
Była to owa minuta przed burzą, w której wydaje się, że ży-
wioły ożyją za chwilę w ludzkiej postaci, że wiatr czarodziej-
skim sposobem przemieni się w Aquilona. Morze stanie się
oceanem, siła okaże się wolą, to, co wydawało się być martwym
przedmiotem, ukaże nagle swą duszę. Wszystko to stanie się
już za chwilę. Groza ogarnia człowieka. Dusza ludzka drży na
myśl o spotkaniu się twarzą w twarz z duszą natury.
Już wkrótce miał zapanować chaos. Wiatr poruszył mgły
i spiętrzył chmury, jakby ustawiał dekoracje do tego straszli-
wego dramatu zimy i fal, któremu na imię burza śnieżna.

I jeszcze jeden znak nieomylny — statki, co szybko powra-
cały z morza do przystani. Zatoka nie była już pusta. Spoza
przylądków wyłaniały się co chwila łodzie niespokojnie zdą-
żające do portu. Jedne płynęły wzdłuż Portland Bili, inne
wzdłuż Saint-Albans Head. W oddali pojawiały się coraz to
inne żagle. Czas naglił. Na południowej stronie nieba ciemność
stawała się coraz głębsza, chmury, brzemienne mrokiem, opa-
dały coraz niżej i niżej ku morzu. Pod ciężarem zawieszonej
w powietrzu burzy fale zamarły w ponurym, groźnym bez-
ruchu. Nie był to zaiste czas na odjazd. A jednak barkas wy-
ruszył w drogę.
Wyminął on przylądek od strony północnej, wypłynął z za-
toki i znajdował się już na pełnym morzu. Nagle zerwał sią
gwałtowny wiatr północno-zachodni; ,,Matutina", wyraźnie
jeszcze widoczna, rozwinęła żagle, jakby postanowiła wyzy-
skać huragan. Był to wiatr zdradliwy, niebezpieczny. Schwycił
on natychmiast barkas w swoje obroty. Łódź przechyliła się
pod jego podmuchem, nie zboczyła jednak z drogi, dalej pły-
nęła przed siebie. Wskazywało to na ucieczkę raczej niż na
zwykłą podróż, na większy niż przed żywiołem lęk przed
ziemią, na większy strach przed pościgiem ludzi niż przed
pościgiem wiatrów.
Barkas malał, malał coraz to bardziej w głębinach hory-
zontu; maleńka gwiazda, sunąca poprzez ciemność, bladła; aż
wreszcie znikła, roztopiła się w ciemnościach nocy.
Tym razem znikła już na zawsze.
Dziecko zrozumiało to widocznie. Przestało patrzyć na morze.
Wzrok jego przesunął się na równiny, wrzosowiska, pagórki,
na przestrzenie lądu, puste, na których, być może, uda mu się
spotkać jakąś żyjącą istotę. Odwróciło się i poszło w ten nie-
znany świat.
\
IV
PYTANIA
Cóż to za banda porzuciła, uciekając, dziecko?
Czyżby zbiegowie ci należeli do comprachicos?
Już z poprzednich rozdziałów poznaliśmy dokładnie prawa
ustanowione przez Wilhelma III i uchwalone przez parlament,
ścigające złoczyńców obojga płci zwanych comprachicos czy
to comprapequeńos, czy to cheylas.
Niektóre ustawy działają rozpraszające. Statut ów, spadając
na comprachicos, wywołał w skutku powszechną ucieczkę nie
tylko ich właśnie, ale wszystkich włóczęgów wszelkich odmian
i rodzai. Wszyscy usiłowali opuścić wyspę, zbiec morzem. Com-
prachicos gromadnie wracali do Hiszpanii. Wielu spośród nich
było bowiem pochodzenia baskijskiego.
Pierwszym i zaiste niezwykłym skutkiem owej ochraniające]
dziecko ustawy było nagminne porzucanie dzieci.
Nigdy jeszcze nie znajdywano tak wielkiej ilości podrzut-
ków. Przyczyny zrozumieć nie trudno. Na każdą bandę
wędrowną, wśród której znajdowałoby się dziecko, mogło paść
podejrzenie; wystarczającym oskarżeniem była sama jego
obecność. — To comprachicos zapewne — wnioskował szeryf,
sędzia, konstabl. I następowało aresztowanie i śledztwo. Na
nędzarzy, na zwykłych, wędrujących po prośbie żebraków
padł strach. Bali się, by nie wzięto ich za comprachicos, choć
nimi nie byli. Słabi są bowiem zazwyczaj wobec pomyłek spra-
wiedliwości bezsilni. Żebracze, wędrowne, bezdomne rodziny
i tak już żyją w nieustannym popłochu. Comprachicos oskarżano
o czerpanie korzyści z handlu cudzymi dziećmi. Nieszczęście
jednak i ubóstwo tak misternie splatają się ze sobą, że nie-
jeden raz prawowity ojciec i matka nie byli w stanie przeko-
nać władz, że dziecko ich jest naprawdę ich własnym dziec-
kiem. Skąd masz dziecko? I jak tu dowieść, że to własne, od
Boga dane? Posiadanie dziecka stało się niebezpieczne; trzeba
się go więc wyzbyć, łatwiej będzie przemknąć się bez niego.
I rodzice porzucali własne dzieci w lasach, na piaszczystych
odludziach, topili je w studniach.
Niejeden raz znajdowano trupki potopionych dzieci.
Dodajmy jeszcze, że biorąc przykład z Anglii, zaczęto odtąd
prześladować comprachicos w całej Europie. Hasło zostało
rzucone. Przykład podziałał. Policje wszystkich państw Euro-
py szły ze sobą w zawody o lepsze w wyłapywaniu compra-
chicos, hiszpański alguaził ścigał się w czujności z angielskim
konstablem. Jeszcze dwadzieścia trzy lata temu odczytać można
było wyryty w kamieniu na bramie w Otero napis, nieprzetłu-
maczalny — język kodeksów niewiele nieraz troszczy się o mo-
ralność publiczną — gdzie zresztą, przez zasadniczą różnicę
w karze, oddzielono wyraźnie handlarzy dziećmi od złodziei
dzieci. A oto napis ów w surowym, hiszpańskim oryginale;
Aqui quedan las orejas de los comprachicos, y las bolsas de los
robaninos, mientras que se van ellos al trabajo de mar. Jak wi-
dzimy więc, odcięcie uszu etc. nie uwalniało wcale od galer.
I powstał popłoch wśród włóczęgów. Niespokojnie przenosili
się z miejsca na miejsce, zrywali się w strachu i z drżeniem
rozkładali swe przelotne obozowiska. Wzdłuż całego wybrzeża
Europy śledzono bacznie wszelkie potajemne przyjazdy i od-
jazdy. Tropione bandy nie mogły wypływać na morze z dziec-
kiem, gdyż lądowanie z dzieckiem było niebezpieczne.
Łatwiej było dziecko po prostu porzucić.
Przez kogóż to więc został porzucony ów chłopiec stojący
samotnie wśród zmroku zapadającego na pustkowiu Portlandu?
Według wszelkiego prawdopodobieństwa — przez compra-
chicos.
, V
DRZEWO LUDZKIEGO WYNALAZKU
Była już zapewne siódma wieczór. Wiatr uspokoił się nieco,
znak, że wkrótce znowu dąć zacznie ze wzmożoną siłą. Dziecko
znajdowało się w najdalej na południe wysuniętej części pół-
wyspu.
Portland jest półwyspom. Dziecko nie wiedziało jednakże, co
to jest półwysep, nie znało nawet tej nazwy: Portland. Wie-
działo ono jedno tylko: że można iść, iść przed siebie, dopóki
się nie padnie. Znajomość świata jest człowiekowi przewodni-
kiem; ono o świecie nie wiedziało nic. Tu je oni przyprowa-
dzili i tu zostało porzucone. „Oni" i „tu" — dwie te zagadki
mieściły w sobie los dziecka; „oni" oznaczało ludzi, wszystkich
ludzi, „tu" — oznaczało cały świat. Jedynym punktem oparcia,
jaki chłopiec miał na tym padole, była niewielka przestrzeń
ziemi, twardej i zimnej, na której stawiał swoje bose stopy.
Cóż mógł mieć więcej w tym ogromnym, otwartym zewsząd
świecie, który powoli okrywał zmierzch? Nic.
Szedł przed siebie w nieznane.
Dokoła była pustka bezludna.
Chłopiec przeciął na skos jedno płaskowzgórze, drugie, trze-
cie. Każda z tych płaszczyzn kończyła się niewysokim wpraw-
dzie, lecz często ostrym spadkiem. Wysokie, gołe płaszczyzny
portlandzkiego półwyspu podobne są do wielkich płyt, jak
gdyby jedna pod drugą podsuniętych; południowe ich boki wy-
dają się być podłożone pod krawędź poprzedniej równiny,
północne zaś sterczą ponad następnym płaskowyżem. Z po-
wstającymi stąd nierównościami terenu dziecko radziło sobie
zręcznie i sprawnie. Co pewien czas przystawało na chwilę, za-
stanawiając się jak gdyby. Noc robiła się coraz głębsza, wi-
doczność zmniejszała się, dostrzec cokolwiek można było w pro-
mieniu kilku zaledwie kroków.
Nagle chłopiec zatrzymał się, nasłuchiwał przez chwilę, z za-
dowoleniem skinął głową, odwrócił się szybko i powędrował
w kierunku niewielkiego wzniesienia, które rysowało się nie-
wyraźnie na prawo od niego, na skraju równiny. Na wznie-
sieniu owym majaczył jakiś kształt podobny w mroku do
drzewa. Dochodził stamtąd szmer. Nie był to na pewno ani
szum morza, ani szum wiatru. Nie był to również głos zwie-
rzęcia. Dziecko pomyślało sobie, że może ktoś tam jest, jakiś
człowiek. ;
W kilku susach podbiegło do stóp pagórka.
•Był tam ktoś rzeczywiście.
Nieokreśloną formę na szczycie widać było teraz wyraźnie.
Było to coś na kształt wielkiego ramienia, pionowo wyrasta-
jącego z ziemi. U górnego końca owego ramienia sterczał po-
ziomo jak gdyby palec wskazujący, wsparty na wielkim palcu.
Ramię to i oba jego palce rysowały się na tle nieba znakiem
węgielnicy. W miejscu złączenia palców owych, wskazującego
i wielkiego, zaczepiony był sznur, na którym wisiało coś czar-
nego. Sznur, poruszany przez wiatr, skrzypiał jak łańcuch.
Ten to głos właśnie usłyszało dziecko.
»
Sznur ów, jak to można było dojrzeć z bliska, był rzeczy-
wiście łańcuchem, marynarskim łańcuchem o grubych ogni-
wach.
Jakimś tajemniczym prawem natury, łączącym w jedną
zwartą całość pozory i rzeczywistość, wszystko —• miejsce
i pora, mgła, dramatyczne morze, groźny pomruk dalekich, nie-
widocznych horyzontów — wszystko składało się na to, że
kształt ów wydawał się olbrzymi.
Przedmiot uwieszony u łańcucha podobny był do futerału,
do owiniętego w pieluszki niemowlęcia wielkości człowieka.
U góry dokoła okrągłej, wystającej główki okręcony był ko-
niec łańcucha. U dołu futerał ów postrzępiony był i poszar-
pany; sterczały zeń ogołocone z ciała piszczele.
Słaby wiatr poruszał łańcuchem, a zawieszony na nim cię-
żar kołysał się lekko. Ów bierny kształt posłuszny był każde-
mu drgnieniu olbrzymich przestworzy; było w tym coś przera-
żającego; strach, co miesza właściwe proporcje przedmiotów,
odbierał mu wymiary pozostawiając tylko sam zarys; wydawał
się być jakimś dotykalnym zagęszczeniem ciemności. Cały był
uczyniony z otaczającej go dokoła nocy i wyolbrzymiony
upiornie przez grozę śmierci. I zmierzchy, i wschody księżyca,
i zachodzące za skały konstelacje gwiazd, poruszanie się po-
wietrza i wody, chmury, cała róża wiatrów — wszystko to zło-
żyło się jak gdyby na utworzenie owej dostrzegalnej nicości;
bryła ta, kołysząca się byle jak na wietrze, była równie bez-
osobowa i obojętna co i niebo, i morze; ciemność wchłaniała
w siebie to, co było niegdyś człowiekiem.
Było to coś, co nie było już niczym.
A to, co pozostało, nie ma swojej nazwy w ludzkim języku.
Nie istnieć już, a trwać, być w otchłani i poza otchłanią, jak
korek na wodzie unosić się na powierzchni śmierci — zaiste
rzeczywistość taka ma w sobie coś z nieprawdopodobieństwa.
Jakże ją więc określić ludzką mową? Istota owa — lecz czyż
była to jeszcze istota? — ów czarny świadek był jakimś szcząt-
kiem, jakimś straszliwym szczątkiem. Szczątkiem czegóż to?
Był to szczątek i natury, i społeczeństwa. Wszystko i nic.
6i
Wydany był on na pastwę niełaskawych przestworzy. Ota-
czało go najgłębsze zapomnienie, najgłębsza samotność. Samo-
wolnie rządziło nim nieznane. Ciemność robiła z nim, co
chciała, był wobec niej bezbronny. Na zawsze już pozostawać
miał bezwładny i bierny. Do woli miotały nim ponure po-
dmuchy huraganów.
Upiór ów niszczał powoli, wystawiony był na straszliwe, po-
wolne gnicie na wietrze. Znajdował się poza prawem grobu.
Unicestwienie bez spokoju było jego udziałem. Latem rozpadał
się w popiół, zimą — w błoto. Śmierci należy się zasłona, wsty-
dliwe schronienie pod pokrywą grobu. Tutaj była ona bez-
wstydna i naga. Gnicie odbywało się jawnie, cynicznie. Jest
jakieś wyuzdanie w pokazywaniu przez śmierć, w jaki to spo-
sób dokonuje ona swego dzieła. Pracując nie w swym labora-
torium — nie w grobie — urąga ona wszelkiej pogodzie i ła-
godności zmroku.
Owa żyjąca niegdyś istota rozpadała się, ginęła powoli; nie-
ubłaganie, bezlitośnie. W kościach wysechł szpik, wnętrzności
w brzuchu wygniły, w gardle zbrakło głosu. Trup — to kieszeń,
którą śmierć opróżnia. Jeżeli miał on kiedyś swoje ja, swoje
człowieczeństwo — to gdzież się ono teraz znajdowało? Istniało
jeszcze, być może, unosiło się gdzieś dokoła uwiązanych u łań-;
cucha resztek ciała. Sama myśl o tym jakże wstrząsająca jest
i bolesna! Niesposób chyba wyobrazić sobie bardziej ponure,
bardziej złowieszcze widowisko.
Niektóre zjawiska tego świata, zjawiska rzeczywiste, są jak
gdyby szczeliną, przez którą myśl umyka w niezbadane, w nie-
znane, usiłując sprawdzić przypuszczenia, rozwiązać zagadki.
Przechodząc przez niektóre miejsca, mijając niektóre przed-
mioty niesposób nie zatrzymać się w zadumie. Nieraz w życiu
napotkać można taką uchyloną furtkę prowadzącą w niewi-
doczne, niepojęte. Nikt chyba nie potrafiłby wyminąć obojętnie
tego trupa.
Rozpraszał się on, rozpadał wśród głębokiej, nieruchomej
ciszy. Krew jego została wypita, skóra zjedzona, skradziono mu
ciało. Rozgrabiało go wszystko. Grudzień wziął z niego chłód,
północ — grozę, żelazo — rdzę, zaraza — wyziewy trujące.
kwiat — zapach. Płacił rogatkowe śmierci swoim powolnym
rozkładem. Płacił je wiatrom, deszczom, rosie, gadom i ptakom.
Rozdrapywały go ciemne dłonie nocy.
Był to jakiś mieszkaniec ciemności, nieokreślony niesamo-
wity. Istniał i nie istniał równocześnie na owym \ zgórzu na
równinie. Był dotykalny, a nieuchwytny. Był cieniem uzupeł-
niającym ciemność. Kiedy dzień już zgasł, włączał się ów trup
w ponurą harmonię bezkresnego, milczącego mroku. Przez
samą swoją obecność pogłębiał żałobę burzy i spokój gwiazd.
Niewysłowiona istota pustki w nim znajdowała swój wyraz. Ów
strzęp nieznanego losu był jeszcze jednym niedomówieniem
nocnej grozy. Tajemnica jego była nieokreślonym, niejasnym
odbiciem wszystkich zagadek.
Życie dokoła niego słabło, ginęło, marło. Na otaczających go
równinach zanikała wszelka pewność, wszelka ufność. Rozdzie-
rający smutek krajobrazu, drżenie mgieł i traw, niepokój, który
wydawał się być niepokojem istoty żywej, wszystko podpo-
rządkowane było owej czarnej postaci zawieszonej na łańcuchu.
Obecność widma pogłębiała bezludność tego pustkowia.
Była to mara pląsająca na nieubłaganym wietrze, nieustan-
nie i straszliwie. Trup ów wydawał się być ośrodkiem całej
przestrzeni, wydawał się dźwigać na sobie jakiś ogrom. Kto
wie? Dźwigał on na sobie, być może, odwieczną sprawiedli-
wość bytującą gdzieś poza prawami ustanowionymi przez czło-
wieka. To pozagrobowe trwanie było jego zemstą na ludzkości,
było ono jego odwetem. Tkwił w owej pustce i zmroku jako
świadectwo, jako dowód, że martwa materia również była
czasami niepokojąca. Przejmuje nas bowiem zawsze groza
wobec tego, co w materii jest ruiną opuszczoną przez ducha.
Rzeczy martwe dzisiaj, nieruchome, a które niegdyś ożywiał
duch, wywołują w nas lęk. Trup ów oskarżał i niebieskie,
i ziemskie wyroki. Umieszczony na tym miejscu ręką człowieka,
czekał na Boga. A dokoła niego falowały niezmierzone, widmo-
we, mroczne przestworza, utkane z chmur i fal.
Zjawę ową otaczał jakiś krąg ponury, zamknięty, którego
nazwać niesposób. Dokoła trupa tego był bezkres nie ograni-
czony niczym, ni drzewem, ni dachem domu, ni sylwetką
przechodzącego człowieka. Kiedy nieskończoność ciążąca nad
: nami pochyla się, niebo, otchłań, życie, grób i wiecz-
ność otwierają się przed nami — wszystko wówczas wydaje się
nam nieosiągalne, zakazane, niedostępne. Nie ma potężniej-
szego zamknięcia niż nieskończoność otwarta przed człowie-
kiem.
VI
BITWA ŚMIERCI ,Z NOCĄ
Dziecko patrzyło na ów widok w niemym osłupieniu.
To, w czym dorosły rozpoznałby szubienicę, jemu wydało
się przywidzeniem.
To, w czym dorosły rozpoznałby trupa, jemu wydało się
upiorem.
Nie mogło ono zrozumieć tutaj niczego.
Otchłań na różne sposoby kusić potrafi; to, co znajdowało się
na szczycie wzgórza, było taką właśnie zastawioną przez nią
zasadzką. Dziecko zrobiło jeden krok, potem drugi. Szło, choć
pragnęłoby się cofnąć, zbliżało się, choć pragnęłoby uciec.
Drżące, a zuchwale, podeszło tuż blisko do upiora.
Stanęło pod szubienicą, podniosło głowę i zaczęło przypatry-
wać się uważnie.
Upiór ów pomazany był smołą, która połyskiwała na nim to
. tu, to tam. Twarz, powleczona również lepką dziegciową maską,
dostrzegalna była w mroku dość wyraźnie. Dziura w miejscu
ust, dziura w miejscu nosa, dwie dziury tam, gdzie niegdyś były
oczy — oto co ujrzało w niej dziecko. Ciało było spowite, okrę-
cone jak gdyby w grube płótno nasycone naftą. Płótno to
zbutwiało już, popękało, jedno kolano szkieletu sterczało na
.zewnątrz, widać było również i żebra. Tu szkielet, tam ciało
w rozkładzie. Twarz miała kolor ziemi; srebrzyły się na niej
lekkie smużki — ślady ślimaków. Płótno szczelnie oblepiało
szkielet podkreślając jego kształt, niby szata na rzeźbionym
posągu. Czaszka, pęknięta, rozłupana, podobna była do resztki
zgniłego owocu. Zęby tylko pozostały w niej ludzkie. Śmiały
się jeszcze. Jakieś szczątki krzyku wydawały się brzmieć
w otwartych ustach. Na policzkach sterczało jeszcze kilka wło-
sków. Głowa ta była przechylona na bok, jak gdyby czegoś
nasłuchiwała z uwagą.
Trup ów był najwidoczniej dość niedawno odnawiany. Ktoś
na świeżo pociągnąć musiał smołą i twarz, i wystające spod
płótna kolano, i żebra. Dołem zwisały nogi.
Tuż pod nimi, na trawie, leżały dwa trzewiki zniszczone przez
śniegi i deszcze. Trzewiki te spadły zapewne ze stóp niebosz-
czyka.
Bose dziecko przyjrzało się im uważnie.
Wiatr, który do niedawna wzmagał się z chwili na chwilę,
teraz nieomal że przestał dąć. Zdarza się to często przed burzą.
Trup nie poruszał się. Łańcuch zwisał sztywno, pionowo.
W umyśle dziecka dokonać się najwidoczniej musiało nagłe
przebudzenie myśli, tak często zdarzające się w młodym wie-
ku, u istot wstępujących dopiero w życie — i to jeszcze wśród
losów tak niezwykłych — co jakby otwierało nagle mózg, niby
uderzenie dziobkiem w skorupkę jaja przez pisklę ptasie.
Wszystko jednak, co tylko jego młodziutka świadomość ogar-
nąć była w stanie, zamierało zdrętwiałe. Nadmiar wrażeń
przytłumia myśl, tak jak nadmiar oliwy gasi lampę. Dorosły
zadawałby sam sobie pytania, dziecko nie pytało o nic; pa-
trzyło tylko.
Twarz trupa, powleczona smołą, wydawała się jak gdyby
wilgotna. Tam, gdzie niegdyś były oczy, zakrzepłe krople
dziegciu wyglądały jak łzy. Dzięki owej to smole właśnie
śmierć o wiele powolniej dokonywała swego spustoszenia,
było ono nieomal że powstrzymane, ograniczone do zniszczeń,
których już w żaden sposób nie udało się uniknąć. Nad przed-
miotem owym, w który wpatrywało się dziecko, ktoś roztaczał
opiekę. Człowiek ten był najwidoczniej cenny. Nie postarano
5 — Człowiek Śmiechu
(58
się wprawdzie o zachowanie go przy życiu, dbano jednakże, by
zakonserwować go jak najdłużej po śmierci.
Szubienica była już stara, spróchniała, trzymała się jednak
mocno, choć służyć już musiała przez długie lata.
W Anglii od niepamiętnych czasów utrzymywał się obyczaj
maczania w smole pojmanych i straconych przemytników.
Wieszano ich nad brzegiem morza, smarowano dziegciem i po-
zostawiano na szubienicy. Przykłady działają skuteczniej na
widocznym miejscu, w otwartej przestrzeni; nasmołowane zaś
przykłady lepiej się konserwują. Ów obyczaj smołowania był
zresztą w skutkach swoich wręcz dobroczynny, można było
bowiem dzięki temu rzadziej zmieniać wisielców. Szubienice
rozmieszczano, wzdłuż całego wybrzeża, w określonych odstę-
pach, jak za naszych czasów latarnie. Wisielec pełnił tu też po-
dobne funkcje. Oświecał na swój sposób swoich kamratów —
przemytników. Z daleka, z morza jeszcze mogli oni zobaczyć
te szubienice. Oto jedna — pierwsze ostrzeżenie; za nią druga;
za nią trzecia. Nie przeszkadzało to im oczywiście w kontra-
bandzie; na porządek społeczny jednakże składają się takie
właśnie najrozmaitsze zjawiska. Obyczaj ów przetrwał w Anglii
aż do początków naszego stulecia. Jeszcze w roku 1822 oglądać
można było przed zamkiem w Dover trzech takich polakierowa-
nych wisielców. Owa troskliwa konserwacja pośmiertnych
szczątków straceńców nie ograniczała się zresztą do powieszo-
nych przemytników jedynie. Anglia tym samym sposobem wy-
korzystywała dla postrachu i przykładu również i złodziei,
i podpalaczy, i morderców. John Painter, który podłożył ogień
pod magazyny portowe w Portsmouth, został w roku 1776 po-
wieszony i nasmołowany.
Ksiądz Coyer oglądał wisielca tego w roku 1777. W zapiskach
swoich zwie go on Janem Malarzem. John Painter wisiał ponad
zgliszczami i ruiną będącą dziełem jego ręki. Pociągano go
nową smołą co czas .pewien. Trup ten przetrwał — rzec by
można nieomal że, iż przeżył — lat prawie czterdzieści. Jeszcze
w roku 1788 całkiem dobrze pełnił swe zadanie. W roku 1790
jednakże trzeba było zastąpić go kim innym. Egipcjanie czcili
mumie swoich królów; jak widzimy, mumia człowieka z gminu
również może się na coś przydać.
Wiatr, który hulał tutaj bezkarnie, zwiał wszystek śnieg ze
wzgórza. Rosła na nim zeschła trawa i gdzieniegdzie osty; traw-
niki takie, szorstkie, gęste i niskie, pokrywają szczyty nadmor-
skich skał- niczym zielone sukno. Pod samą szubienicą,
w miejscu, nad którym zwisały nogi straceńca, wyrastała kępa
trawy gęstej, wysokiej, nie spotykanej na tej jałowej ziemi.
Lecz na to właśnie miejsce przez wieki osypywały się szczątki
wisielców i stąd też trawa tak piękna była i bujna. Ziemia żywi
się bowiem człowiekiem.
Dziecko stało jak zaczarowane, jak osłupiałe. Raz tylko
spojrzało w dół na mgnienie, kiedy pokrzywa sparzyła mu
stopę, wydało mu się bowiem, że to jakieś zwierzątko. Potem
podniosło głowę i znów wlepiło wzrok w tę twarz, co patrzyła
nań z góry. Patrzyła zaś tym wyraźniej, że nie miała przecież
oczu. Było to spojrzenie rozproszone, a uporczywe niewymow-
nie, świetliste, a mroczne, patrzyły nim nie tylko puste oczo-
doły, lecz i zęby, i czaszka. Cała głowa trupa wydaje się spo-
glądać jakimś straszliwym spojrzeniem. Nie ma w niej źrenic,
a czujemy na sobie jej wzrok. Larwy są straszne.
Powoli i dziecko stawało się czymś na kształt upiora. Nie
poruszało się wcale. Nie spostrzegło się nawet, że traci świado-
mość. Zesztywniało, zdrętwiało. Zima, zdradliwa zima, w mil-
czeniu wydawała je na pastwę nocy. Dziecko zamieniało się
powoli w posążek. Kości jego twardniały na kamień z zimna,
zamroczenie wślizgiwało się weń jak gad. Zimą, wśród śniegu.
senność, co ogarnia człowieka, jest jak przypływ morza;
w dziecku narastał bezwład podobny do bezwładu trupa. Już
za chwilę miało zasnąć.
W dłoni snu znajduje się palec śmierci. Dłoń ta ściskała
dziecko coraz silniej. Osuwało się już prawie pod szubienicę.
Samo nie wiedziało nawet, czy stoi jeszcze.
Każda istota żyjąca nieustannie znajduje się nad brzegiem
przepaści, w każdej chwili 2eśliznąć się może na jej dno.
r
Śmierć czyha na nią na każdym kroku, a przejście od bytu do
niebytu jakże łatwe bywa i lekkie.
Jeszcze moment i oto dziecko i ów zmarły — początek życia
i pozostała po nim ruina — połączą się, zjednoczą się we wspól-
nym nieistnieniu.
Upiór jakby zrozumiał, co stać się może, i jakby postanowił
do tego nie dopuścić. Zakołysał się nagle. Czyżby chciał dziecko
przestrzec? To wiatr zerwał się znowu.
Niesamowity był to widok.
Wiszący na łańcuchu trup, rozbujany niewidocznym podmu-
chem, huśtał się miarowo i ciągle, w lewo i w prawo, w lewo
i w prawo, niby straszliwe, nieubłagane wahadło zegara wiecz-
ności.
Trwało to przez czas pewien. Na widok tego upiornego
pląsu dziecko ocknęło się, strach przezwyciężył senne za-
mroczenie. Przy każdym ruchu łańcuch wydawał zgrzyty prze-
raźliwe, miarowe, przerywane chwilami ciszy, jakby dla nabra-
nia oddechu. Zgrzyt ten podobny był do cykania świerszcza na
łące.
Nadciągała burza. Wiatr wzmagał się, dął coraz gwałtownie].'
Straszliwy trup nie kołysał się już, a miotał w upiornych
drgawkach. Zgrzyt łańcucha brzmiał jak przeraźliwy krzyk.
I wydało się, jakby krzyk ów został usłyszany. Jeżeli był on
wołaniem — otrzymał odpowiedź. Coraz głośniejszy szmer
nadciągał z głębi widnokręgu.
Był to trzepot skrzydeł.
Nadlatywało stado kruków. Miał się oto zozpocząć ponury
obrządek odludnych cmentarzysk.
Czarne punkty zbliżały się, rosły, przedzierały przez mgły
i chmury i coraz szerzej rozpościerając się na niebie śpieszyły
z głośnym krakaniem. Było ich mrowie. Owe skrzydlate robac-
two ciemności rzuciło się na szubienicę.
Przerażone dziecko cofnęło się w tył.
Stada takie posłuszne są komendzie. Kruki obsiadły szubie-
nicę. Ani jeden jednakże nie ośmielił się tknąć pierwszy trupa.
Naradzały się pomiędzy sobą, kracząc. Straszne jest krakanie
kruka. Wycie, świst, ryk — to głosy życia; w krakaniu zaś
dźwięczy radość z trupiego rozkładu. Brzmi ono niby trzask
załamującej się ciszy grobu. To głos ciemności, głos nocy.
Dziecko przeszył lodowaty dreszcz.
Bardziej jeszcze z przerażenia niż z zimna.
Kruki umilkły. Jeden skoczył na szkielet. Był to znak. W ślad
za nim rzuciły się wszystkie, zatrzepotała czarna chmura piór,
potem skrzydła złożyły się, opadły i wisielec skrył się cały pod
rojem czarnych pęcherzy poruszających się w ciemności. Nagle
trup podskoczył.
On to zrobił? Czy wiatr? Był to jakiś skok straszliwy.
Przyszedł mu w sukurs huragan, który zerwał się właśnie.
Widmo zaczęło miotać się jak w konwulsjach. Wicher, co roz-
szalał się na dobre, porwał go w swój wir, obracał na wszyst-
kie strony. Upiór szalał niby jakiś straszliwy pajac, co zamiast
sznurka ma stryczek. Chyba ktoś ukrywający się w mroku po-
ciągał za sznur jak na drwinę i igrał tą mumią. Kręciła się
i podskakiwała, jakby już za chwilę miała się rozlecieć na
kawałki. Kruki przelękły się i odfrunęły. Rzec by można —
rozprysły się. Potem powróciły znowu. I rozpoczęła się
walka.
Trup jakby ożył nagle jakimś straszliwym sposobem. Po-
dmuchy wiatru unosiły go, jakby miały go porwać; wydawać
by się mogło, że trup szamoce się z całej siły, że pragnie uciec.
Przytrzymywał go stryczek. A ptaki, czujne na każdy jego
ruch, to podrywały się, to znów wczepiały weń dziko, zażarcie.
On usiłował im umknąć, a one ścigały go zaciekle. Nieboszczyk,
miotany wiatrem na wszystkie strony, podskakiwał, szamotał
się, nagle jakby wpadał w furię, chybotał się tam i z powrotem,
to wznosił się, to spadał, jakby chciał przepłoszyć ptasie mro-
wie. Trup był maczugą, rój kruków — wzbijaną przez jej ude-
rzenia kurzawą. Okrutne skrzydlate stado nie porzucało zdo-
byczy, napastowało ją zaciekle, niezmordowanie. Nieboszczyk,
jakby go szał ogarniał pod wściekłymi uderzeniami dzio-
bów, dwoił i troił ciosy wymierzane w próżnię, niby uderzenia
kamienia przywiązanego do procy. Chwilami wpijały się weń
wszystkie szpony skrzydlatych napastników; strząsał je z sie-
bie, stado odlatywało i powracało z nową furią. Straszliwa
tortura trwająca hen, poza zgon. Ptaki atakowały natrętnie,
nieustępliwie. Przed takimi stadami stoją chyba otworem
drzwi piekła. Uderzenia szponów, ciosy dzioba wyrywające ka-
wałki tego, co nie było już nawet ciałem, krakanie, skrzypienie
szubienicy, chrobotanie kości szkieletu, szczęk żelastwa, wycie
wiatru — chyba nie może wydarzyć się zmaganie bardziej po-
nure. Duch bijący się z demonami. Bitwa widm.
Wicher wzmagał się chwilami w dwójnasób, wisielec wiro- ,
wał dookoła własnej osi, na wszystkie strony opędzał się od
stada, wydawało się, że pragnie rzucić się w pogoń za ptactwem,
że zęby jego zaczną gryźć. Wiatr miał za sobą, łańcuch — prze-
ciwko sobie, jakby za sprawą szatanów. Huragan brał udział
w bitwie. Trup wił się, a stado kruków ścigało go kołując po
spirali, krążąc w zawrotnym wirze.
Z dołu dobywał się potężny pomruk morza.
Dziecko patrzyło na ten sen upiorny. Aż nagle zatrzęsło się
na całym ciele, dreszcz przeszył je na wskroś, zachwiało się.
omal że nie upadło, odwróciło się w tył i ścisnąwszy obydwoma
rękami głowę, jak gdyby tylko własne czoło mogło dać mu
oparcie, zbiegło w ogromnych susach ze wzgórza, z rozwianym
włosem, z błędną twarzą, z zamkniętymi oczami, samo także
podobne do widma. Uciekało, uciekało od tych upiornych noc-
nych katuszy.
VII
PÓŁNOCNY CYPEL PORTLANDU
Biegło tak aż do utraty tchu, biegło jak szalone przed siebie,
byle dalej, po śniegu, po równinie. Ruch rozgrzał je. Na
szczęście. Gdyby nie ta paniczna ucieczka bowiem, gdyby nie
strach, byłoby już umarło.
Zatrzymało się wreszcie, kiedy nie mogło już złapać oddechu.
Nie miało jednak odwagi obejrzeć się poza siebie. Wydawało
mu się, że ptaki je ścigają, że trup na pewno zerwał się z łań-
cucha i idzie w ślad za nim, że szubienica nawet zbiegła ze
wzgórza w pogoni za trupem. Bało się, że zobaczy to wszystko,
' jeżeli się obejrzy.
Odsapnęło więc nieco i popędziło dalej przed siebie.
Zdawanie sobie sprawy z istoty wydarzeń nie jest właści-
wością dziecinnego wieku. Malec odbierał wrażenia wyolbrzy-
mione przez strach, nie wiązał ich jednak w myśli, nie wyciągał
wniosków. Biegł, biegł, byle dalej naprzód, biegł z coraz
większą rozpaczą, z coraz większym trudem, niby przez sen.
Upłynęły już trzy godziny od chwili, kiedy porzucono go na
brzegu. A choć przez cały czas to szedł, to biegł przed siebie,
zmienił się jednak cel tej jego wędrówki. Przedtem szukał —
teraz uciekał. Nie odczuwał już ani zimna, ani głodu; bał się.
Instynkt strachu zagłuszył w nim wszystkie inne. Władało nim
jedno tylko pragnienie: uciec, uciec, jak najdalej. Przed czym?
Przed wszystkim. Życie wydawało mu się jakimś straszliwym
murem otaczającym go, zamykającym zewsząd. Uciekłby
chyba w ogóle ze świata, gdyby tylko potrafił.
Ale dzieci nie wiedzą jeszcze, że samobójstwem można wy-
dostać się z każdego więzienia.
Biegł.
Biegł, póki starczyło mu sił. Ale oddech wyczerpuje się
w końcu, strach wyczerpuje się także.
Nagle, jakby w przypływie rozsądku i energii, przystanął,
powiedzieć by można, że zawstydził się własną ucieczką. Wy-
prostował się, tupnął nogą, stanowczym ruchem podniósł głowę
i odwrócił się.
Wzgórze, szubienica, stado kruków — wszystko znikło.
Mgła objęła znowu widnokrąg w swoje władanie.
Chłopiec powędrował dalej.
Nie biegł już teraz, szedł. Gdybyśmy powiedzieli, że spotka-
nie z trupem uczyniło zeń człowieka, byłoby to może określe-
nie zbyt ubogie, nie oddające różnorodnych i pomieszanych do-
znań, które nim miotały. Było to i o wiele więcej, i o wiele
mniej. W umyśle jego, który zaczynał dopiero pojmować'
i myśleć, wspomnienie szubienicy było tylko widmem, zjawą
upiorną. Pokrzepiło go to, że opanował strach. Czuł się sil-
niejszy. Gdyby był w wieku, w którym zastanawiamy się już
nad sobą, chłopiec dostrzegłby, że kiełkuje w nim tysiące no-
wych pytań, nowych myśli. Ale dziecinne rozważania są nie-
jasne, odczuwał więc tylko jakiś gorzki, nieokreślony posmak
tego, czego znaczenia nie mógł jeszcze zrozumieć, a co człowiek
w późniejszych swych latach nazywa oburzeniem.
Dodajmy jeszcze, że u dziecka każdy stan uczuciowy trwa
krótko. Bolesne przeżycia nie docierają do niego w całej swo-
jej złożoności i ogromie. Własna słabość ogranicza dziecinne
doznania, chroni tę małą istotę przed wzruszeniami zbyt skom-
plikowanymi. Widzi ono tylko sam fakt, samo zdarzenie i nie
odczuwa potrzeby, żeby je zrozumieć i wytłumaczyć. Docie-
kliwość w stosunku do zjawisk tego świata pizychodzi później
dopiero, kiedy wzbogacą się bardziej archiwa doświadczenia.
Wówczas to rozpoczyna się klasyfikacja spotykanych zjawisk.
inteligencja, żywsza i bogatsza, porównuje, wspomnienia z lat
najmłodszych wyłaniają się spod uczuć, jak stary, zatarty
tekst na palimpseście. Wspomnienia te stają się podstawą dla
logicznego myślenia i to, co w mózgu dziecka było tylko obra-
zem, zmienia się w sylogizm w umyśle dorosłego człowieka.
Rozmaite zresztą bywają losów koleje; to, co jednym wychodzi
na dobre, innym wychodzi na złe, zależnie od przyrodzonej na-
tury człowieka. Natury dobre dojrzewają, złe — gniją.
Dziecko przebiegło z ćwierć mili, przeszło drugie ćwierć. Aż
wreszcie pusty żołądek dopominać się zaczął o swoje prawa.
Jeść l Gwałtowne burczenie głodu zagłuszyło wspomnienie
upiornego wzgórza. Tak to zwierzę .odzywa się w człowieku
i przypomina mu o rzeczywistości — na szczęście.
Jeść! Ale co? gdzie? jak?
Chłopiec machinalnie sięgnął do kieszeni. Wiedział przecież,
że jest pusta.
Ruszył więc szybciej naprzód. Nie wiedział, dokąd iść, ale
śpieszył się, śpieszył do jakiegoś ludzkiego domu, który prze-
cież gdzieś w końcu znaleźć musi.
Wiara w istniejącą gdzieś gospodę — to niewątpliwie jedna
z łask czuwającej nad człowiekiem Opatrzności.
Wierzyć w znalezienie schronienia — to wierzyć w Boga.
A na równinie śnieżnej, jak okiem sięgnąć, niczego, co by
kształtem swoim przypominało dach.
Dziecko szło i szło przez puste wrzosowiska.
Na równinie tej nigdy nie było ludzkich osiedli. Brakło tu
drzewa na budowę chat. Dawnymi czasy u podnóża skał nad-
morskich mieszkała po jaskiniach skąpa ludność, na pół dzika,
której za broń służyła proca, a za opał wysuszony nawóz kro-
wi. Ludzie ci czcili bożka Heił, którego figura stała na polanie ,
w Dorchester, i trudnili się poławianiem szarych, fałszywych
korali, nazywanych przez Walijczyków plin, przez Greków zaś
— isidis plocamos.
Dziecko starało się utrzymać w swym marszu jakiś kieru-
nek. Przeznaczenie to wieczne rozdroże, wybór ścieżki bywa
niebezpieczny, trudny dla dorosłego, a cóż dopiero dla dziecka.
Malec szedł jednak dalej, lecz choć zdawać by się mogło, ze
nogi ma ze stali, był już coraz bardziej zmęczony. Przed nim
na całej równinie żadnej drogi; a jeżeli nawet i była — przy-
sypał ją śnieg. Instynkt nakazywał mu trzymać się kierunku
wschodniego. Pięty miał poranione o ostre kamienie. Gdyby
było jasno, dojrzeć by można różowe plamki krwi obok śladów
jego stóp na śniegu.
Nie wiedział zupełnie, gdzie się znajduje. Przecinał płasko-
wyż Portlandu z południa na północ, banda zaś, z którą
tutaj przywędrował, musiała najprawdopodobniej iść z zachodu
na wschód, by uniknąć napotkania ludzi. Przeprawiła się ona
zapewne z brzegu Uggescombe, z Sainte-Catherine Chap na
przykład czy też z Swancry w jakiejś rybackiej czy też prze-
mytniczej łodzi do jednej z zatok wybrzeża Weston, a potem
lądem dotarła do zalewu położonego po przeciwnej stronie
Portlandu, gdzie oczekiwał na nią barkas. Kierunek, który
obrało dziecko, przecinał pod kątem prostym trasę drogi, po
której banda przypuszczalnie dotarła do wybrzeża. W żaden
więc sposób nie miało ono możności, by połapać się, gdzie jest.
Na płaskowyżu Portlandu znajdują się tu i ówdzie wznie-
sienia zakończone stromym, gwałtownym, spadającym aż do
morza urwiskiem. Dziecko wdrapało się na jeden z tych pa-
górków i przystanęło rozglądając się uważnie dokoła. Widno-
krąg zakryty był sinawym, gęstym tumanem. Malec wpatrywał
się w ten tuman, wytężając wzrok ze wszystkich sił, jakby
chciał go przebić spojrzeniem. Daleko ku wschodowi, we
wklęśnięciu terenu, u podnóża zbitej w wał mgły, podobnej do
ruchomego białawego urwiska, pełzały, poruszały się leniwie
jakieś czarne, bezkształtne, bezładnie porozrzucane plamy.
Białawy, gęsty tuman — to mgła; a owe czarne plamy — to
dymy. A gdzie jest dym, tam jest i człowiek. Dziecko powędro-
wało więc w tym kierunku.
W pewnej odległości od miejsca, w którym się w owej
chwili znajdowało, dostrzec można było urwisko spadające
w dół, a u stóp jego, wśród postrzępionych skał, wśród mgły
majaczyła jakaś ławica piasku, jakaś płaska równina prowa-
dząca zapewne w głąb lądu z płaskowyżu, po którym wędro-
wało. Tamtędy chyba należało pójść.
Malec dotarł właśnie do przesmyku portlandzkiego, namułu
pochodzenia dyluwialnego, zwanego Chess-Hill.
Zaczął schodzić po stoku z płaskowyżu.
Było to zejście ostre i trudne. Odpowiednik, lekko złagodzo-
ny wprawdzie, wzniesienie, po którym niedawno wydostawać
się musiał z zatoki. Tak to każda uciążliwość wdrapywania się
pod górę wynagradzana bywa schodzeniem. Tam piął się — tu
leciał w dół.
Przeskakiwał ze skały na skałę, nie bacząc, że może sobie
skręcić nogę, nie bacząc, że w każdej chwili może runąć
w ledwie widoczną przepaść. Ślizgał się na kamieniach pokry-
tych lodem, chwytał się więc długich traw i gałęzi kolczastych
krzewin, których ciernie raniły mu palce. Miejscami pochy-
łość łagodniała, szedł więc przez chwilę swobodniej, łapiąc od-
dech, potem znów urwisko spadało gwałtownie i każdy ruch
trzeba było obliczać i ważyć. Przy schodzeniu z pionowego pra-
wie zbocza każdy ruch bowiem jest rozwiązaniem jakiegoś zaga-
dnienia. Trzeba być zręcznym i zwinnym pod groźbą śmierci.
Zagadnienia te instynkt dziecka rozwiązywał tak sprawnie, że
małpa mogłaby wzorować się na jego ruchach, że wprawiłyby
one w zachwyt najdoświadczeńszego linoskoka. Zejście było
gwałtowne i długie. Aż wreszcie malec znalazł się prawie na
samym dole.
Już wkrótce miał wydostać się na przesmyk, który dostrzegł
z góry.
Chwilami nasłuchiwał uważnie, jak jeleń, przestając prze-
skakiwać z kamienia na kamień. Z oddali, z lewej strony, dola-
tywał odgłos jakiś, słaby, a rozległy, podobny do grania trąbki.
W powietrzu bowiem drgała już pierwsza zapowiedź straszli-
wego północnego wiatru, który nadlatuje od bieguna, jak
grzmot stu trąb. Na czole, na oczach, na policzkach chłopiec
odczuwał coraz częściej chłodne muśnięcia, niby dotyk czyjejś
zimnej dłoni. Były to duże płatki śniegu, początkowo nieliczne,
potem coraz gęstsze, coraz szybciej wirujące w przestrzeni
zwiastuny nadciągającej śnieżycy. Osiadały one na włosach,
na ubraniu dziecka. Burza śnieżna, która szalała na morzu już
od przeszło godziny, zbliżała się do lądu, przesuwała się powoli
nad równiny, wchodziła od strony północno-zachodniej na
płaskowyż Portlandu.
0a druga
BARKAS NA MORZU
•JL
PRAWA, KTÓRE NIEZALEŻNE SĄ OD CZŁOWIEKA
Burza śnieżna na morzu jest zjawiskiem niezbadanym, spra-
wą niezrozumiałą, ciemną w każdym tego słowa znaczeniu.
Huragan, któremu towarzyszą śnieg i mgła — fenomen ów do
dziś dnia jeszcze nie został poznany dokładnie. Stąd też niesie
on ze sobą wiele klęsk.
Wszystkie zjawiska na morzu tłumaczyć usiłujemy przez
działanie wiatru i fali. Jest jednak w powietrzu siła inna
jeszcze niż wiatr, jest w wodzie morza siła inna niż fala. Siła
owa, ta sama i w powietrzu, i w wodzie, to prąd magnetyczny.
Powietrze i woda są to dwie masy płynne, prawie jednakowe,
przechodzące jedna w drugą przez skraplanie i parowanie, od-
dychanie jest nieomal że tym samym co picie; a prąd magne-
tyczny — to fluid. Wiatr i fala to skutek ruchu nadanego
z zewnątrz; prąd magnetyczny jest samorodnym prądem. Wiatr
dojrzeć można dzięki poruszaniu się obłoków, fale — dzięki
pianie; prąd magnetyczny jest niewidoczny. Od czasu do czasu
jednakże daje on o sobie znać, odzywa się — uderzeniem
gromu.
Burza śnieżna jest zagadnieniem podobnym do zjawiska
suchej mgły. Dzięki uważnemu obserwowaniu magnetycznego
prądu będziemy mogli kiedyś zapewne wytłumaczyć, skąd się
bierze hiszpańska callina i etiopski quobar.
Bez uwzględnienia działania magnetycznych prądów bardzo
wielu zjawisk nie potrafimy zrozumieć. Oczywiście, że zmiany
szybkości wiatru, która podczas burzy wzrasta z trzech stóp
na sekundę do dwustu dwudziestu stóp, mogą uzasadnić'róż-
nicę wysokości fali, która na spokojnym morzu wysoka na
trzy cale, na morzu wzburzonym wznosi się nieraz aż na wy-
sokość stóp trzydziestu sześciu; oczywiście, że poziomy kieru-
nek ruchów powietrza nawet i podczas burzy pozwala nam zro-
zumieć, w jaki sposób fala wysoka na trzydzieści stóp może
mieć aż tysiąc pięćset stóp długości; ale dlaczego fala na Pacy-
fiku jest czterokrotnie wyższa u wybrzeży Ameryki niż u wy-
wybrzeży Azji, a więc wyższa na zachodzie niż na wschodzie;
dlaczego na Atlantyku rzecz się ma odwrotnie; dlaczego w oko-
licach równika najwyższą falę spotykamy na otwartym morzu;
skąd biorą się te zmiany w nabrzmiewaniu oceanu? Wszystkie
te zjawiska wytłumaczyć można tylko działaniem prądu magne-
tycznego w połączeniu z ruchem obrotowym ziemi i z przycią-
ganiem.
To tajemnicze pogmatwanie bywa przyczyną gwałtownych
obrotów wichru, który na przykład skacze z południowego
wschodu przez zachód aż do północnego wschodu, po czym
nagle z północnego wschodu zawraca tym samym olbrzymim
kręgiem na południowy wschód, a więc w ciągu trzydziestu
sześciu godzin przebiega po ogromnym łuku pięciuset sześćdzie-
sięciu stopni, co było zapowiedzią burzy śnieżnej siedemnastego
marca 1867 roku.
U wybrzeży Australii podczas burz południowych fale się-
gają wysokości osiemdziesięciu stóp; zjawisko to związane jest
z bliskością bieguna. Na tych szerokościach geograficznych
burze są spowodowane nie tyle może wstrząsami powietrza, co
ciągłością podwodnych elektrycznych wyładowań. W roku
1866 funkcjonowanie kabla transatlantyckiego zakłócane było
codziennie regularnie przez dwie godziny — od dwunastej do
drugiej po południu — przez przerywane, gorączkowe drga-
nia. Pewne układy sił wywołują zjawiska, których żeglarz pod
groźbą rozbicia statku nie może nie brać w rachubę. W dniu,
w którym kunszt żeglarski, który teraz jest rutyną, stanie się
matematyką, w dniu, w którym ludzie spróbują ustalić dokład-
nie i ściśle, dlaczego na przykład w naszych okolicach gorące
wiatry wieją czasem z północy, a lodowate — z południa;
kiedy wreszcie zrozumiałym się stanie, że spadki temperatury
uzależnione są od głębokości oceanicznych; kiedy człowiek
uświadomi sobie, że glob nasz jest olbrzymim magnesem o nie-
zmierzonej sile przyciągania, posiadającym dwie osie, oś obrotu
i oś magnetyczną, przecinające się w środku kuli ziemskiej, i że
bieguny magnetyczne wędrują dokoła geograficznych biegu-
nów; kiedy wreszcie ci, co narażają swe życie, zapragną po-
dejmować to ryzyko według zasad naukowych, kiedy niepew-
ności żeglugi poznane zostaną w swoich przyczynach, kiedy
kapitan okrętu będzie meteorologiem, a sternik — człowiekiem
wykształconym — ileż katastrof na morzu da się wówczas
uniknąć! Morze — to tyleż magnes co akwent, to ocean sił
nieważkich i niezbadanych w oceanie fal. Kto w morzu widzi
tylko wodę, ten nie widzi morza; morze to znak wahadłowy
prądów magnetycznych w tej samej mierze co i przypływy
i odpływy masy wód; przyciąganie wikła i plącze jego falowa-
nie w znaczniejszym jeszcze chyba stopniu niż huragany; przy-
leganie cząsteczek, objawiające się również i w mikroskopij-
nym, nie dostrzegalnym dla nas włoskowatym przyciąganiu,
w oceanie odbywa się na ogromnych przestrzeniach i działanie
magnetycznych prądów czasem współdziała z ruchami fal, po-
wietrza i wód, a czasem im przeciwdziała. Kto nie zna praw
elektryczności, nie zna praw hydrauliki; przenikają się one
bowiem wzajemnie. To prawda, że nie masz trudniejszej i mo-
zolnie j sze j nauki; dotyka ona empiryzmu, jak astronomia do-
tyka astrologii. Bez tej nauki nie ma wiedzy żeglarskiej.
Jednym z najbardziej złożonych i groźnych zjawisk na morzu
jest śnieżna burza. Burza śnieżna to burza magnetyczna. Jest
ona tworem bieguna, jak zorza polarna; to biegun jest sprawcą
i tamtego światła, i tej mgły, a prąd magnetyczny przejawia
się zarówno w płatkach śniegu, jak i w płomiennych wstęgach.
Burze — to nerwowe kryzysy morza, to jego ataki szału.
Morze miewa bowiem też swoje humory. Burze można przy-
równać do chorób. Jedne z nich są śmiertelne, inne — nie;
z jednej można wyjść, z innej się nie wychodzi. Zawieja śnież-
na zazwyczaj bywa śmiertelna. Jarabija, jeden ze sterników
we flocie Magellana, określał ją jako „chmurę, co wylazła
diabłu ze złego końca"''.
Dawni żeglarze hiszpańscy nazywali burzę taką la neuada,
jeżeli towarzyszył jej śnieg, la helada zaś,, jeżeli towarzyszył
jej grad. Podług ich mniemania spadały wówczas razem ze
śniegiem nietoperze.
Burze śnieżne to właściwość podbiegunowych szerokości
geograficznych. Czasami jednakże ześlizgują się one — rzec by
można: walą — i na nasze strefy, zniszczenie towarzyszy bo-
wiem nieodłącznie tym powietrznym zamieszkom.
Jak to już wiemy, ,,Matutina" odbijając od Portlandu zapuści-
ła się śmiało w tę wielką przygodę, której dodawała grozy nad-
ciągająca burza. Wypłynęła naprzeciw niebezpieczeństwu
7. jakąś rozpaczliwą odwagą. A jednak — podkreślić to należy
—na ostrzeżeniach jej nie zbywało.
II
POSTACIE, ZNANE NAM JUŻ, WYSTĘPUJĄ WYRAŹNIEJ
Dopóki barkas żeglował po zatoce Portlandu, morze było
jeszcze ciche, fala gładka. Na niebie było jasno, choć wody
oceanu już pociemniały. Chwiejba była mała. Barkas trzymał
się możliwie blisko nabrzeżnych skał, które stanowiły dla
niego dogodną osłonę.
Dziesięcioro ich było na niewielkiej feluce biskajskiej —
trzech ludzi z załogi i siedmiu pasażerów, w tym dwie kobiety.
W oświetleniu pełnego morza — o zmierzchu bowiem na morzu
l Una nube salida del molo lado del diabolo.
jest o wiele jaśniej niż na lądzie — twarze dostrzegalne były
całkiem wyraźnie. Zbiegowie nie kryli się już zresztą, odzy-
skali swobodę ruchów, każdy z nich odsłonił oblicze, odzyskał
głos, wyjście w morze było dla nich chwilą wyzwolenia.
Pstrokata rozmaitość tej ludzkiej zbieraniny biła po prostu
w oczy. Kobiety nie miały wieku; wędrowne życie postarza
przedwcześnie, ubóstwo jakże szybko piętnuje zmarszczkami
twarze. Jedna z tych kobiet była Baskijką, druga — ta z różań-
cem o grubych ziarnach — Irlandką. Twarze miały obie obo-
jętne, pozbawione wyrazu, co jakże często napotkać można
u biedaków. Zaraz po wejściu na łódź przycupnęły obok siebie
na kuferkach, u stóp masztu. Rozmawiały; irlandzki i baskijski,
jakeśmy już o tym wspominali, to języki pokrewne. Włosy Bas-
kijki namaszczone były cebulą i bazylią. Szyper był Baskiem
z Guipuzcoa, jeden z marynarzy pochodził z północnych zboczy
Pirenejów, drugi — z południowych, obaj więc byli Baskami,
synami jednego ludu, choć pierwszy mógł zwać się Francuzem,
a drugi Hiszpanem. Baskowie mało się troszczą o swoją ofic-
jalną ojczyznę. Mi mądre se Iloma montana, „matką moją są
góry", mawiał mulnik Zalareus. Spośród pięciu mężczyzn to-
warzyszącym dwu kobietom jeden był Francuzem z Langwe-
docji, drugi Francuzem z Prowansji, trzeci pochodził z Genui,
czwarty, starszy już człowiek, ten, co nosił kapelusz (bez
otworu na fajkę), wydawał się być Niemcem, piąty wreszcie,
wódz bandy, był Baskiem z Biscarossy. On to właśnie jednym
kopnięciem nogi strącił do wody deskę, kiedy dziecko chciało
wejść po niej na łódź. Człowiek ten był barczysty, ruchliwy,
gwałtowny, łachmany jego — jak pamiętamy — połyskiwały
świecidłami i cekinami. Nie mógł on usiedzieć na miejscu,
ruszał się, chodził tam i na powrót, z dziobu na rufę, wydawać
by się mogło, że miota nim niepokój, teraz, kiedy znajdował się
pomiędzy tym, co już uczynił, a tym, co dopiero stać się miało.
Wódz bandy, szyper i marynarze — byli oni wszyscy czterej •
Baskami — porozumiewali się ze sobą to po baskijsku, to po
hiszpańsku, to po francusku, trzy te języki bowiem rozpo-
wszechnione są jednakowo po obu stronach Pirenejów. Wszyscy
zresztą, prócz kobiet, mówili lepiej lub gorzej po francusku;
język ten był podstawą narzecza, którym posługiwała się
banda! W epoce owej język francuski coraz szerzej zaczynał
wchodzić w użycie wśród różnych ludów, równoważy on bo-
wiem w sobie najdoskonalej nadmiar samogłosek właściwy
językom południa i nadmiar spółgłosek właściwy językom pół-
nocy. W Europie po francusku mówili ze sobą kupcy; po fran-
cusku porozumiewali się również złodzieje. Wiadomo przecież,
że Gibby, słynny złodziej londyński, doskonale rozumiał Car-
touche'a.
Barkas, znakomity żaglowiec, płynął szybko; aż dziesięć osób
jednakże i bagaże — był to poważny ładunek dla tak wątłego
statku.
Stąd, że banda owa uciekała z Anglii na barkasie, nie wyni-
kało wcale, by załoga statku mieć z nią musiała jakieś ściślej-
sze stosunki i powiązania. I szyper, i wódz bandy, obaj byli
yascongado, to wystarczało. Wśród ludzi tej rasy niesienie
sobie nawzajem pomocy jest obowiązkiem, od którego wyjątki
nie istnieją. Bask — jakeśmy już to rzekli — nie jest ani Fran-
cuzem, ani Hiszpanem, jest on Baskiem zawsze i wszędzie
i innemu Baskowi przyjść musi z pomocą na każdym miejscu
i o każdej porze. Tak silne jest poczucie braterskiej wspólnoty
w Pirenejach.
Dopóki barkas żeglował po wodach zatoki, niebo, choć nie-
zbyt sprzyjające podróży swoim wyglądem, nie wydawało się
jednak aż na tyle groźne, by zbiegowie zwrócić na nie musieli
swą uwagę. Uciekli, udało się im wymknąć — i radość swoją
objawiali hałaśliwie i wesoło. Ten śmiał się, ów śpiewał; śmiał
się nie bez goryczy może, ale swobodnie; śpiewał cicho, ale
beztrosko.
Langwedokczyk pokrzykiwał: caougagno. Cocagne — „ kraina
wszelkiej obfitości" — okrzyk ten na ustach południowca to
wyraz najwyższego ukontentowania. Człowiek ów pochodził
z nadbrzeżnej wioski Gruissan, położonej na południowym
stoku Ciappe, był więc sam na pół marynarzem — słodkich
wód co prawda — przywykłym do sterowania lekkim czółnem
Człowiek śmiechu
po jeziorze Bages, do ciągnięcia po słonych piaskach Saint-
-Lucia niewodu pełnego ryb. Lud tamtejszy nosi czerwone
czapki, żegna się wielokrotnym znakiem krzyża, na modłę
hiszpańską, często pociąga wino z bukłaków z koźlej skóry, je
szynkę, klęka, by blużnić, a do świętych swoich patronów
modli się groźbami: O, wielki męczenniku, daj to, o co cię
błagam, albo rozbiję ci łeb kamieniem, ou te feg' un pić.
W potrzebie pasażer ten potrafiłby skutecznie przyjść z po-
mocą załodze barkasu. Prowansalczyk zaś rozpalił tymczasem
w kambuzie torf pod żelaznym kociołkiem i gotował zupę.
Zupa ta był to rodzaj puchero, w którym ryba zastępowała
mięso. Prowansalczyk wrzucił do garnka nieco soczewicy, sło-
ninę pokrojoną w niewielkie kostki i odrobinę czerwonego
hiszpańskiego pieprzu, ustępstwo smakosza bomllabaisse na
rzecz amatorów olla podrida. Stał przy nim jeden wór z żyw-
nością, rozwiązany i napoczęty. Nad głową jego, na haku wbi-
tym w sufit kambuza, wisiała zapalona latarnia, żelazna,
o szybkach z miki. Obok niej, na innym haku, kołysał się zimo-
rodek pełniący rolę chorągiewki wskazującej kierunek wiatru.
Wierzono bowiem podówczas powszechnie, że martwy zimoro-
dek, -zawieszony za dziób, zawsze zwraca się piersią w tę
stronę, z której wieje wiatr.
Prowansalczyk, gotując tak swoją zupę, przytykał do ust co
chwil parę szyjkę flaszy i pociągał łyk aąuardienty. Flasza ta -
była z rodzaju często w owych czasach używanych, szeroka,
płaska, opleciona wikliną, z uszami, za które przytraczało się
ją do boku rzemieniem. Zaś pomiędzy każdym łykiem trunku
prowansalski kucharz mruczał pod nosem strofkę jakiejś pio-
senki wiejskiej, w której mowa jest, ot, o niczym, zdawałoby
• się: jakaś droga w wąwozie, płot, na łące widać przez zarośla
cień wozu i konia, wydłużony przez zachodzące słońce, a spoza
płotu to pojawiają się, to znikają widły ładujące siano. Czegóż
więcej w piosence potrzeba?
Odjazd niesie albo ulgę, albo przygnębienie, zależnie od tego,
co dzieje się w sercu i umyśle odjeżdżającego człowieka. Pasa-
żerowie barkasu najwyraźniej odetchnęli wszyscy, prócz jed-
nego, najstarszego, tego, co nosił kapelusz bez otworu na fajkę.
Człowiek ów, wyglądający na Niemca raczej, choć wszelkie'
wyraźniejsze cechy jakiejkolwiek narodowości zatarły się już
na jego sędziwej twarzy, był łysy, a tak poważny, że łysina
jego robiła wrażenie tonsury. Mijając figurę Madonny, usta-
wioną na dziobie statku, za każdym razem uchylał kapelusza;
zobaczyć wówczas można było na jego czaszce żyły, starcze,
nabrzmiałe. Płaszcz, w który był owinięty, rodzaj togi zużytej
już i obszarpanej, z brunatnego dorchesterskiego samodziału,
niecałkowicie zakrywał spodni strój, wąski, opięty, podchodzą-
cy aż pod szyję, jak sutanna. Palce rąk jego splatały się co
chwila, zdradzając tym ruchem przyzwyczajenie do częstych
modłów. Fizjonomię jego najtrafniej określić by można jako
wyblakłą. Wyraz twarzy jest to bowiem przede wszystkim od-
blask i myliłby się ten, co by sądził, że myśli są bezbarwne.
pozbawione koloru. Fizjonomia ta była niewątpliwie powierzch-
nią, pod którą ukrywał się niezwykły stan ducha wynikający
z całego układu sprzecznych sił, dobrych i złych; oko zaś
wprawnego obserwatora odczytałoby z niej ten gatunek czło-
wieczeństwa, co zarówno zdolny jest spaść poniżej tygrysa, jak
i wznieść się na wyżyny rzadko osiągane przez ludzką istotę.
Niektóre dusze kryją w sobie podobny chaos. Twarz ta była
zamknięta, nieczytelna, aż abstrakcyjna w swojej tajemni-
czości. Widziało się, że człowiek ów poznał i przedsmak zła,
zimną kalkulację, i posmak, jaki ono po sobie zostawia — zero,
nic. Zobojętnienie jego, być może zresztą udane tylko, napiętno-
wane było skamieniałością dwu rodzajów, skamieniałością serca,
znamienną dla oprawcy, i skamieniałością umysłu, znamienną
dla mandaryna. Można było mieć pewność — potworność też
bywa bowiem na swój sposób wszechstronna i pełna — że mo-
żliwości jego są bezgraniczne, że nawet potrafi się wzruszać. Mę-
drzec zawsze jest jakby martwy trochę; człowiek ów zaś był
mędrcem. Wystarczyło raz nań spojrzeć, by dostrzec znamię
uczoności przejawiające się w każdym ruchu jego postaci, w każ-
dej fałdzie jego szaty. Powagę jego kamiennej, porytej bruzdami
e*
twarzy zakłócał 'co chwila grymas nerwowy, szybki, znamio-
nujący poliglotę. Lecz przede wszystkim twarz ta była surowa.
Nie było w niej ani hipokryzji, ani cynizmu, tylko jakaś tra-
giczna zaduma. Człowieka tego zbrodnia, jaką popełnił, wpra-
wiła w stan zamyślenia. Spoglądał spojrzeraem arcybiskupa
spod brwi muszkietera. Jego przerzedzone, siwiejące włosy na
skroniach były już zupełnie białe. Wyczuwało się w nim jakąś
dziwną mieszaninę chrześcijaństwa i wschodniego fatalizmu.
Wychudłe palce jego rąk zniekształcone były artretycznymi
guzami; postać jego, sztywna i wysoka, była i dziwaczna; stopę
miał marynarską. Spacerował wolno po pokładzie, nie patrząc na
nikogo, z ponurym, zdecydowanym wyrazem twarzy. Źrenice
jego lśniły nieokreślonym, uporczywym blaskiem, znamionu-
jącym duszę czujną, uważną wśród najgłębszych nawet mro-
ków i wrażliwą na głos sumienia.
Wódz bandy, żywy, gwałtowny, nieustannie miotający się po
całym statku, podchodził doń czasami i coś mu szeptał na ucho.
Starzec odpowiadał skinieniem głowy. Rzec by można, że bły-
skawica radzi się nocy.
III
NIESPOKOJNI LUDZIE NA NIESPOKOJNYM MORZU
Dwaj tylko ludzie na statku — ów starzec właśnie i szyper
barkasu, którego mieszać nie należy z osobą wodza bandy —
pilnie zważali na wszystko, co działo się dokoła; uwagę mary-
narza przykuwało całkowicie morze, uwagę starca — niebo.
Jeden nie spuszczał oka z toni, drugi wciąż wpatrywał się
w chmury. Szyper śledził uważnie, jak się zachowuje woda,
starzec usiłował wybadać nieboskłon. Wypatrywał gwiazd
wśród chmur i mgły.
Była to chwila, kiedy dzień kończy się już, nie jest jednak
jeszcze całkiem ciemno i nieliczne gwiazdy zaczynają słabo

migotać na bladym tle nieba.
Widnokrąg, nierównomiernie zasnuty oparami, wyglądał
dnia tego niezwyczajnie.
Nad lądem stała gęsta mgła, nad morzem zaś wisiały chmury.
Zanim jeszcze statek wyszedł z Zatoki Portlandzkiej, szyper,
baczny na stan morza, czynił drobiazgowe przygotowania do
dalszej drogi. Nie czekał, aż barkas wypłynie na pełne morze.
Sprawdził olinowanie, upewnił się, czy zaczepy want są w po-
rządku i czy same wanty są dostatecznie sztywno naciągnięte.
Ostrożności, które dowodziły niezbicie, że człowiek ten chce wy-
korzystać wszystkie możliwości swojej barki.
Niewątpliwą wadą budowy barkasu było to, że dziobem sie-
dział o jakie pół stopy głębiej niż rufą.
Szyper nieustannie przenosił wzrok z kompasu sterowego
na kompas drogowy pelengując przedmioty na lądzie, by roz-
poznać charakter wiatru. Pierwszy wiatr, który dostali, szedł
z burty. Szyper był zadowolony, choć wiatr ten odchylał się
o pięć rumbów od kursu. Sam pewną dłonią prowadził łódź:
sobie tylko widać ufał, że przez umiejętne sterowanie nic nie
utraci z posiadanej szybkości.
Zmienne ciągi fal łudziły oko, że barkas w miarę rosnącej
szybkości raz w raz ostro przypada do wiatru. Bo choć dziób
pozornie ani zyskuje, ani traci na rumbie — niewiele się wie
o prawdziwym kierunku wiatru, póki łódź nie legnie rufą
w jego łożu: wtedy dopiero można hen, u zbiegu dalekich cią-
gów fal, ujrzeć ten punkt horyzontu, w którym rodzi się wiatr.
Ale tej nocy wiele było wiatrów i oblicze ich było skażone:
toteż szyper nieufnie śledził złudną wymowę ruchów swego
barkasu.
Sterował odważnie a uważnie, podchwytywał wiatr, reago-
wał na każdą zmianę jego kierunku, ani na chwilę nie do-
puszczał, by statek wyszedł na wiatr, uważał na przybój, pilno-
wał dryfu, był czujny na każde drgnienie steru, baczył na
wszystko, na każde zakłócenie szybkości marszu, na każdy
gwałtowniejszy szkwał. Przez ostrożność utrzymywał kurs od-
chylony o kilkanaście stopni od brzegu, wzdłuż którego szedł,
nade wszystko zaś starał się zachować pomiędzy wimplcm
wskazującym kierunek wiatru a stępką kąt większy niż kąt
żagla, gdyż kierunek wiatru wskazywany przez kompas był
wątpliwy z uwagi na jego niewielkie rozmiary. Źrenice szypra,
wbite w dół, śledziły zmienne kształty, jakie przybierała fala.
Raz jednakże podniósł spojrzenie ku górze, ku niebu, by po-
szukać gwiazd znajdujących się w pasie Oriona; gwiazdy te
noszą nazwę Trzech Magów, a jak powiada stare przysłowie
hiszpańskich sterników: „Kto widzi Trzech Magów, temu nie-
daleka droga do Zbawiciela".
Wówczas to właśnie, kiedy szyper obrzucał spojrzeniem
niebo, starzec na drugim końcu statku mruknął sam do siebie
półgłosem:
— Nie widać ani Syriusza, ani gwiazdy Antares, choć to
gwiazda czerwona. Nie widać wyraźnie żadnej gwiazdy.
Inni zbiegowie niczym nie objawiali niepokoju.
Kiedy jednak przeminęła już pierwsza radość wywołana od-
jazdem, i oni również zauważyli wreszcie, że znajdują się na
morzu w styczniu, że wiatr jest przejmująco zimny. Nie mogli
skryć się przed nim w kajucie, zbyt szczupła była bowiem, by
ich pomieścić, i zawalona bagażem i pakami. Bagaż należał do
pasażerów, paki były własnością załogi, barkas nie był bowiem
statkiem przeznaczonym na morskie wycieczki tylko, lecz trud-
nił się również i kontrabandą. Pasażerowie musieli więc pousa-
dawiać się jakoś na pomoście. Nie przerażało to zresztą tych
nawykłych do niewygód włóczęgów. Nocowanie pod gwiazdami
nie było dla nich pierwszyzną; zimno pomaga im nawet usnąć,
nieraz i na wieki.
A te1 nocy nie było na niebie gwiazd.
Langwedokczyk i genueńczyk, w oczekiwaniu wieczerzy,
przycupnęli obok kobiet, u podnóża masztu, owijając się v/ gru-
be płachty żeglarskie, które im rzucili marynarze.
Łysy starzec dalej stał na przedzie statku, nieruchomy, nie-
czuły na zimno.
Szyper barkasu, nie wypuszczając ani na chwilę steru, ode-
zwał się nagle gardłowym głosem, podobnym do wołania ptaka,
którego w Ameryce zowią ,,krzykaczem"; wódz bandy zbliżył
się doń na to wezwanie, szyper zaś rzekł mu: Etcheco jauna.
Te dwa słowa baskijskie znaczą: „oraczu z gór", a u potomków
starożytnych Kantabrów są one zapoczątkowaniem poważnej,
uroczystej rozmowy i nakazują skupienie uwagi.
Szyper wskazał palcem w kierunku starca i rozpoczął się dia-
log w używanym przez mieszkańców górskich okolic narzeczu
języka hiszpańskiego. Oto jak brzmiały pytania i odpowiedzi:
— Etcheco jauna, que es este hombre?
— Un hombre.
— Que lenguas habla? \
— Todas.
— Que cosas sabe?
— Todas.
— Qual pais?
— Ningun, y todos.
— Qual Dios?
— Dios.
— Como l e Harnaś?
— El Tonto.
— Como dices que le Harnaś?
— El Sabio.
— En vuestre tropa, que esta?
— Esta lo que esta.
Oraczu z gór, kim jest ten człowiek?
Człowiekiem.
Jakimi mówi językami?
Wszystkimi.
Co wie?
Wszystko.
Skąd pochodzi?
Zewsząd i znikąd.
Jaki jest jego Bóg?
Bóg.
Jak go zowiesz?
Szaleńcem.
Co mówisz? Jak zowiesz go?
Mędrcom.
Kim on jest wśród was?
Jest tym, kim jest.
— El gefe?
— No.
— Pues, que esta?
— La alma.
I wódz bandy, l szyper rozstali się, powrócili obydwaj do
swoich zajęć i rozmyślań, a w chwilę później „Matutina" wy-
płynęła z zatoki.
Na pełnym morzu statek zaczął kołysać się gwałtownie.
Woda morza wszędzie tam, gdzie nie przykrywała jej piana,
miała wygląd kleisty jakiś, lepki; fale, coraz słabiej widoczne
w zapadającym zmroku, podobne były do kałuży żółci. Tu
i ówdzie pojawiała się fala bardziej płaska, o posiekanej, po-
pękanej gwiaździście powierzchni, niczym szkło, na które rzu-
cono garść kamieni. A w środkach owych pęknięć promieni-
stych, w wirujących, niewielkich lejach drżały fosforyzujące
światełka, podobne do połyskujących źrenic sowy.
„Matutina", znakomita pływaczka, brawurowo prześliznęła
się przez niebezpieczne rozfalowanie wód nad ławicą Cham-
bours. Ławica Chambours, utajona przeszkoda u wyjścia
z Portlandzkiej Zatoki, to nie wał podwodny, lecz amfiteatr. Jest
to piaszczysty cyrk podwodny, ze stopniami wyrzeźbionymi
koliście wirowaniem wód, z areną okrągłą, symetryczną, poło-
żoną głęboko, jakby Jungfrau utopiono w oceanie, jest to koli-
zeum morskie, które nurek dostrzec może poprzez zagadkową
przezroczystość topieli. Taka jest ławica Chambours. Walczą tam
hydry, potykają się lewiatany. Legendy głoszą, że tam to właś-
nie, w głębi gigantycznego leja, znajdują się zwłoki okrętów
schwytanych i ściągniętych na dno przez pająka-olbrzyma,
Krakena, zwanego również Rybą-Górą. Jest to groźny duch
morza.
— Wodzem?
— Nie.
— Więc kim?
— Duszą.
Ta widmowa rzeczywistość, niedostrzegalna dla ludzkiego
oka, na powierzchni przejawia się tylko lekkim zmarszczeniem.
wód.
Ławica Chambours w dziewiętnastym stuleciu rozpadła się-
w gruzy. Wybudowano tam łamacz fal i silne wstrząsy wody
rozkruszyły tę wysoką podmorską budowlę, tak jak grobla por-
towa, wybudowana w roku 1760 w Croisic, przesunęła o ćwierć-
godziny czas przypływów i odpływów. A przypływ i odpływ są
przecież wieczne; wieczność jednakże o wiele bardziej, niż się-
nam to wydaje, posłuszną bywa człowiekowi.
IV
POJAWIA SIĘ ODMIENNA OD INNYCH CHMURA
Starzec, którego wódz bandy nazywał i mędrcem, i szaleń-
cem, stanął teraz na dziobie statku. Od chwili przepłynięcia-
ponad ławicą Chambours uwaga jego podzieliła się pomiędzy
niebo i morze. To spuszczał wzrok, to go ku górze wznosił,
a na j uporczywie j, najpilniej śledził północny wschód.
Szyper powierzył ster jednemu z marynarzy, przełazi przez
zwój lin na rufie i przeszedł po pochyłym pokładzie na dziób
statku.
Podszedł do starca, nie śmiał go jednakże zaczepić. Przystanął
więc nieco z tyłu, przyciskając łokcie do boków, z głową prze-
chyloną na ramię, i wlepił weń oczy wznosząc brwi i uśmie-
chając się lekko kącikami warg. Postawa ta zdradzała ciekawość
wahającą się pomiędzy szacunkiem i drwiną.
Starzec zaś, czy to dlatego, że miał we zwyczaju mówić sam
do siebie, czy też dlatego może, że świadomość czyjejś obec-
ności z tyłu wywołała w nim chęć rozmowy — wpatrując się
w przestrzeń przemówił tak:
— Południk, od którego mierzy się wzniesienie proste, ozna-
czony jest w tym stuleciu przez cztery gwiazdy: przez gwiazdę
Polarną, przez konstelację Kasjopei, Głowę Andromedy ^
i gwiazdę Algenib, znajdującą się w konstelacji Pegaza. Ale
nie widać ani jednej z nich.
Słowa padały martwo, ledwie dosłyszalne, głuche, wyma-
wiane jakby nie przez starca, lecz przez kogoś innego poprzez
niego. Spływały z ust jego i nikły. Monolog — to dym pocho-
dzący z wewnętrznego ognia ducha.
Szyper spróbował się odezwać:
— Wielmożny panie ...
Starzec, być może, nieco głuchy i zamyślony głęboko, mówił
•dalej:
— Za mało gwiazd, za wiele wiatru. W pobliżu brzegu wiatr
zawsze zbacza ze swej drogi i przerzuca się na ląd. Pionowo
spada na wybrzeże. Dzieje się tak dlatego, że ziemia cieplejsza
jest od morza. Powietrze ponad nią jest lżejsze. Zimny i ciężki
wiatr morski rzuca się ku lądowi, by je stamtąd wypierać.
Dlatego też wszystkie wiatry ze wszystkich stron przestworzy
wieją w kierunku ziemi. Należałoby właściwie ustalić stosunek
zależności pomiędzy równoleżnikiem zliczonym a przewidywa-
nym. Jeżeli szerokość obserwowana różni się od szerokości prze-
widywanej nie więcej niż o trzy minuty na dziesięć mil mor-
skich,, a cztery na dwadzieścia — znaczy to, że statek jest na
właściwym kursie.
Szyper skłonił się, starzec jednakże nie dostrzegał go nadal.
•Stał bez ruchu, wyniosły, nieprzystępny, odziany jak gdyby
w togę uniwersytecką z Oksfordu czy Getyngi. Spoglądał na
morze spojrzeniem wytrawnego znawcy i ludzi, i wód. Obser-
wował fale w taki sposób, jakby chciał przemówić do nich
wśród czynionego przez nie hałasu, pouczyć je o czymś bardzo
ważnym. Miał w sobie coś z nauczyciela i coś z wieszcza. Wy-
glądał jak bakałarz, co dawałby nauki otchłani.
Ciągnął dalej swój monolog. Wiedział zresztą, być może, że
'ktoś go słucha, być może, mówił umyślnie.
— Można by puścić się w zapasy, gdyby się miało koło ste-
rowe zamiast sterownicy. Przy szybkości czterech węzłów
•trzydzieści funtów ciśnienia na koło oddziałać może z siłą
trzykroć stu tysięcy na kierunek. A nawet i z większą siłą,
w niektórych wypadkach bowiem można nałożyć dwa dodatkowe
zwoje na wał steru.
Szyper ukłonił się po raz drugi i rzekł:
— Wielmożny panie...
Oko starca zatrzymało się na nim wreszcie. Nie poruszył się,
głowę tylko zwrócił w jego stronę.
— Nazywaj mnie doktorem.
— Wielmożny doktorze, jestem szyprem na tym statku.
— To dobrze — odrzekł „doktor".
Doktor — tak bowiem odtąd zwać go będziemy — bez oporu
dał się wciągnąć w rozmowę.
— Czy masz oktant angielski? — zapytał.
— Nie.
— Bez angielskiego oktantu nie możesz przecież zmierzyć
wysokości ni z rufy, ni z dziobu.
— Baskowie potrafili mierzyć wysokość, zanim jeszcze
Anglicy pojawili się na świecie — odparł szyper.
— Strzeż się przyboju.
— Zmniejszam szybkość, gdy tak trzeba.
— Czy zmierzyłeś szybkość statku?
— Tak.
— Kiedy?
— Przed chwilą.
—— A w. jaki sposób?
— Za pomocą logu.
— A czy pamiętałeś o sprawdzeniu deszczułki logu?
— Naturalnie.
— Czy klepsydra dokładnie odsypuje swoje półminuty?
— Tak.
— Czy pewny jesteś, że piasek nie nadwerężył szyjki łączą-
cej oba zbiorniki?
— Jestem pewny.
— A czy wypróbowałeś dokładność klepsydry za pomocą
wahań kuli muszkietowej, zawieszonej...
9t
— ... Na gładkiej nici skręcone] ze zmoczonych konopi?
Oczywiście.
— A czyś nie zapomniał powoskować nić, aby się nie wy-
dłużyła?
— Nie zapomniałem.
— A czy wypróbowałeś log?
— Dokładność klepsydry sprawdziłem za pomocą kuli musz-
kietowe], a dokładność logu za pomocą kuli armatniej.
— Jaką średnicę ma twoja kula?
— Jedną stopę.
— Dobra waga.
— To stara kula z naszego dawnego wojennego barkasu „La-
Casse de Par-Grand".
— Czy tego, który był w armadzie?
— Tak.
— Tego, który brał na pokład sześciuset żołnierzy, pięćdzie-
sięciu marynarzy i dwadzieścia pięć armat?
— Wiedzą o tym skały podwodne.
— A jak wyważyłeś ciśnienie wody na kulę?
— Niemiecką wagą ręczną.
— Czyś uwzględnił napór wody na linę, na której kula wi-
siała?
— Tak. .
— I cóż wypadło?
— Ciśnienie wody wynosi sto siedemdziesiąt funtów.
— Czyli że statek robi cztery mile francuskie na godzinę.
— Albo trzy mile holenderskie.
— Lecz to jest tylko nadwyżka, różnica szybkości statku
w stosunku do szybkości fali.
— Bez wątpienia.
— Dokąd sterujesz?
— Do pewnej niewielkiej zatoki, dobrze mi znanej, a poło-
żonej. pomiędzy Loyola i Saint-Sebastien.
— Staraj się jak najszybciej osiągnąć równoleżnik, przy
którym położony jest cel podróży.
— Tak. Staram się, by jak najmniej zbaczać z drogi.
— Nie dowierzaj wiatrom i prądom. Pierwsze pobudzają
drugie.
— Traidores l.
— Nie klnij. Morze słucha. Nie znieważaj. Obserwuj tylko.
— Na wszystko baczyłem pilnie i nadal pilnie baczę. Kieru-
nek przypływu w tej chwili sprzeczny jest z kierunkiem wia-
tru; już wkrótce jednak, gdy prąd odwróci się i pójdzie z wia-
trem, nabierzemy szybkości.
— Czy masz mapę morską?
— Nie. Nie mam mapy tego morza.
— Żeglujesz więc po omacku?
— Wcale nie. Mam przecież kompas.
— Kompas to dopiero jedno oko. Drugie oko — to mapa.
— Jednooki także widzi.
— W jaki sposób wymierzasz kąt drogi pomiędzy szlakiem
& stępką?
— Mam kompas drogowy i zgaduję na oko.
— Że zgadujesz, to dobrze; lepiej by jednak było, gdybyś
wiedział.
— Krzysztof 2 także zgadywał.
— Podczas mgły, kiedy róża wiatrów kręci się złośliwie,
trudno jest schwycić, okiełznać wicher. Można zagubić wtedy
-wszelki kierunek. Osioł nawet, byleby miał mapę, więcej wart
jest wówczas od wróżbity i wszystkich jego przepowiedni.
— Na razie wieje czysty wiatr północno-zachodni i nie wi-
dzę powodów do niepokoju.
— Statki to muchy w sieci pająka, którym jest morze.
—— W tej chwili i fala, i wiatr są dla nas raczej przychylne.
— Czarne pyłki drgające na fali — oto czym są ludzie na
oceanie.
— Nie wydaje mi się, by miało nam grozić niebezpieczeń-
stwo tej nocy.
1 Zdrajcy.
2 Krzysztof Kolumb.
— W każdej chwili wpaść możemy w kabałę, z której nie-
łatwo będzie ci się wydostać.
— Jak dotychczas, wszystko idzie gładko.
Spojrzenie doktora zatrzymało się na północnym wschodzie-
Szyper ciągnął dalej:
— Bylebyśmy tylko dotarli do Zatoki Gaskońskiej, dalej od-
powiadam za wszystko. Hej, wielki Boże, tam to już jestem
w domu. Znam moją Zatokę Gaskońską niczym własną kieszeń.
To misa z wodą, co często piekielnie się złości, ale w każdym
miejscu znam poziom jej wód i rodzaje dna: i muł koło San-
-Cipriano, i muszle przy Cizarque, i piasek u przylądka Penas,
i żwir w okolicy Boucaut de Mimizan, znam tam kolor każdego
kamyka.
Urwał; doktor nie słuchał bowiem.
Wpatrywał się uważnie w północny wschód. Na jego lodo-
watej, obojętnej twarzy działo się coś niezwykłego.
Malowało się na niej całe przerażenie, jakie tylko wyrazić
może maska z kamienia. Z ust wyrwały się słowa:
— A jednak!
Źrenice jego, okrągłe w tej chwili niczym u sowy, coraz bar-
dziej rozszerzały się z przerażenia wpatrując się uparcie w je-
den punkt, hen, daleko.
— Tak, to właśnie to! Cóż, niech się stanie, co stać się musi
— odezwał się znowu.
Szyper patrzył na doktora.
A on ciągnął dalej, przemawiając jakby do siebie czy też
może do kogoś, kto znajdował się gdzieś w bezbrzeżnej otchłani:
— Powiadam: niech się stanie, co stać się musi.
Zamilkł i tylko oczy otwierał coraz szerzej, i ze zdwojoną
—uwagą wpatrywał się w jakiś punkt na niebie. Wreszcie ode-
zwał się znowu:
— Nadciąga to z daleka, ale wie dobrze, czego chce.
Wycinek przestrzeni, w którym zatonęło spojrzenie i cała
uwaga doktora, leżał po stronie przeciwnej niż zachód i oświe-
tlony był przez odblask ginącego światła jasno, prawie jak
w dzień. Wycinek ów, niewielki, otoczony strzępami szarawych
mgieł, był po prostu błękitny, błękitem podobnym jednakże-
bardziej do ołowiu niż do lazuru.
Doktor całą swą postacią odwrócony ku morzu, nie patrząc
już teraz na szypra, wskazał palcem ów wycinek powietrza-
i rzekł:
— Widzisz?
— Co?
— To.
— Co?
— Tam.
— Ten błękit? Tak, widzę.
— Co to jest?
— Miejsce na niebie.
— Dla tych, co pójdą do nieba. Dla tych zaś, co iść muszą
gdzie indziej, jest to coś całkiem innego.
Tym tajemniczym słowom towarzyszyło spojrzenie ginące
gdzieś w mroku, przerażające.
Zapadła cisza.
Szyper, wspominając podwójną nazwę nadaną człowiekowi"
owemu przez wodza bandy, zapytywał teraz sam siebie: Czy to
szaleniec czy mędrzec?
Palec doktora, kościsty, wyprostowany, ciągle jeszcze wska-
zywał gestem wyroku ów mętny błękit na widnokręgu.
Szyper przyjrzał się owemu błękitowi uważniej.
— To prawda — mruknął — to nie niebo, tylko chmura.
— Chmura błękitna groźniejsza jest od czarnej — rzekł dok-
tor. Po chwili odezwał się znowu:
— To chmura śnieżna.
— La nube de la nieve — powtórzył po hiszpańsku szyper,
jakby usiłował w ten sposób lepiej zrozumieć znaczenie tych
słów.
— A czy wiesz ty, co to jest śnieżna chmura?
— Nie.
— Dowiesz się już wkrótce.
Szyper w dalszym ciągu obserwował widnokrąg.
I przyglądając się chmurze cedził przez zęby:
— Miesiąc burz, miesiąc deszczów, kaszlący styczeń i płacz-
liwy luty — oto i cała zima w naszej Asturii. Nasze deszcze są
ciepłe. Śnieg leży u nas tylko w górach. O, tam to trzeba uwa-
żać na lawiny! Lawina nie liczy się z niczym. Lawina to bestia.
— A trąba powietrzna to monstrum — rzekł doktor.
I dorzucił po chwili milczenia:
— Oto nadciąga, będzie tu już wkrótce.
— Kilka różnych wiatrów bierze się do dzieła — mówił da-
lej. — Potężny wiatr zachodni i cichy ze wschodu.
— Z cicha pękł — rzekł na to szyper.
Niebieska chmura rosła.
—_ Jeżeli śnieg spadający z gór jest tak niebezpieczny — mó-
wił dalej doktor — to pomyśl tylko, czym być może śnieg, co
-wali z samego bieguna.
I patrzył szklanym spojrzeniem. Wydawało się, że chmura
rozrasta się równocześnie i na widnokręgu, i na jego twarzy.
Znów przemówił, z akcentem rozmarzenia w głosie:
— Każda minuta przybliża chwilę ostateczną. Wola niebios
spełniać się zaczyna.
Szyper znów zapytywał w duchu sam siebie: „Czyżby to był
szaleniec?"
— Kapitanie — mówił dalej doktor nie odrywając spojrze-
nia od chmury — czyś często żeglował po kanale La Manche?
— Jestem tu dzisiaj po raz pierwszy — odrzekł szyper.
Całą uwagę doktora zajmowała niebieska chmura. Jak gąbka
nasiąknięta wodą nic już więcej nie chłonie, tak też i on, cały
przejęty niepokojem z jednego tylko powodu, słysząc odpo-
wiedź szypra zaledwie wzruszył ramionami.
— Jakżeż to tak?
— Wielmożny doktorze, zazwyczaj dopływałem tylko do
Irlandii. Z Fontarabie jeździłem do Black-Harbourg i na wy-
spę Akill, która jest właściwie dwiema wyspami. Jeździłem
też czasem do Brachipult, położonego na jednym z przylądków
Walii. Zawsze jednak zostawiałem wyspy Scilly idące na pół-
noc po prawej burcie. Tutejszego morza nie znam wcale.
— To źle. Biada temu, co uczy się dopiero sylabizować na
oceanie. Kanał La Manche to morze, w którym biegle czytać
należy. Wody jego — to sfinks. Strzeż się jego dna.
— Jesteśmy przecież na dwudziestu pięciu sążniach.
— Trzeba się trzymać pięćdziesięciu pięciu sążni na odpły-
wie, a wystrzegać się dwudziestu sążni na przypływie.
— Będziemy sondować.
— Kanał La Manche to nie zwykłe sobie morze. Gwałtowniej-
sze przypływy dochodzą na głębi do pięćdziesięciu stóp, a do
dwudziestu pięciu stóp na płyciznach. Tutaj odpływ odpływowi
nie równy. No i cóż? Zdaje mi się, żeś się nieco zafrasował.
— Będziemy w nocy sondować.
— Na to trzeba by się zatrzymać, a nie będziesz mógł.
— Dlaczego?
— Nie pozwoli ci wiatr.
— Spróbujemy.
— Nawałnica wbije ci nóż w plecy,
— A ja powiadam, że będziemy sondować, wielmożny do-
ktorze.
— Nie będziesz w stanie nawet stanąć burtą do wiatru.
— W Bogu nadzieja.
— W słowach bądź ostrożny. Nie wymawiaj na próżno draż-
liwych imion.
—- A ja mówię, że będę sondował.
— Miarkuj się, człowieku. Tylko patrzeć, jak wiatr zada ci
bobu.
— Mówię tylko, że spróbuję to uczynić.
— Napór wody nie pozwoli zarzucić ołowiariki i twoja lina.
pęknie. Prawda, że po raz pierwszy zapuszczasz się w te mor-
skie okolice.
— Tak, po raz pierwszy.
— A więc słuchaj, co ci powiem.
T - Człowiek śmiechu
Słowo „słuchaj" wymówione zostało tak władczo, że szyper
ukłonił się powtórnie.
— Słucham, wielmożny doktorze.
— Weź lewy hals i ster prawo na burt.
— Jak pan mówi?
—. Idź na zachód.
— Caramba!
- — Idź na zachód.
— To nie podobna.
— Czyń, jak chcesz. Mówię ci to tylko ze względu na innych.
Ja godzę się na każdy wyrok losu.
— Ależ, wielmożny doktorze, położyć kurs na zachód . . .
— Tak, kapitanie.
— A więc iść pod wiatr?
— Tak, kapitanie.
— Będzie rzucać diabelnie.
— Dobieraj innych słów. Tak, kapitanie.
— To wściekła praca dla kadłuba!
— Tak, kapitanie.
— To, być może, maszt złamany.
— Być może.
— I pan chcesz, żebym sterował na zachód!
— Tak.
— Jakżeż mogę?
— Więc dogaduj się z morzem, jak sam zechcesz.
— A może się wiatr odwróci?
— Nie odwróci się całą noc.
— Dlaczego?
— Ten wiatr ma oddech tysiąca dwustu mil.
— I pod taki wiatr iść? Niepodobieństwo!
—' Powtarzam: trzymaj kurs na zachód.
— Cóż, spróbuję. Ale i tak nas zniesie.
— Właśnie w tym tkwi niebezpieczeństwo.
— Zniesie nas na pewno na wschód.
— Nie daj się znosić na wschód.
— Bo co?
— Czy wiesz, kapitanie, jak brzmi dziś dla nas imię śmierci?"
— Nie.
— Imię jej jest: wschód.
— Pójdę na zachód.
• Tym razem doktor popatrzył wreszcie na szypra, uporczy-
wie, z natężeniem, jakby pragnął wszystkimi swymi siłami
wbić tę myśl w jego mózg. Odwrócił się ku niemu całą swoją
postacią i wolno, dobitnie, akcentując każdą sylabę, powiedział:
— Jeżeli tej nocy, już na pełnym morzu, usłyszymy bicie
dzwonu — statek jest zgubiony.
Szyper spojrzał nań ze zdumieniem.
— Co to znaczy?
Doktor nic mu nie odrzekł. Spojrzenie jego, na chwilę jakby
obnażone, znów cofnęło się w głąb. Zdawać by się mogło, że
zapatrzony sam w siebie nie usłyszał nawet zdziwionego pyta-
nia szypra. Nie dostrzegał już niczego, zasłuchany cały w ja-
kieś wewnętrzne głosy. Wargi jego wyszeptały cicho, machinal-
nie takie oto słowa:
— Dla czarnych dusz nadeszła chwila, kiedy czas już obmyć
się z win.
Na twarzy szypra pojawił się wyrazisty grymas. Mruknął:
— Więcej on chyba pomylony jak mądry!
I odszedł.
Zwrócił jednakże dziób statku na zachód.
Wiatr tymczasem dął coraz mocniej, coraz groźniej huczało
morze.
V
HARDQUANON
Na całym widnokręgu, jak okiem sięgnąć, mgły kłębiły się,
pęczniały, jak gdyby jakieś liczne a niewidzialne usta dmucha-
ły z całych sił nadymając burzą wielkie miechy chmur. Kształ-
ty ich stawały się coraz bardziej niepokojące.
»•
,99
Niebieska chmura zakrywała powoli coraz to większy szmat
nieba. Rozrastała się tyleż na zachód, co i na wschód. Posu-
wała się jakby pod wiatr. Sprzeczności takie są wynikiem
istnienia różnych kierunków wiatru w różnych warstwach po-
wietrza.
Morze, przed chwilą jeszcze pokryte łuską, teraz przyoblekło
się w skórę. Takie bywają obyczaje tego smoka. Był to już nie
aligator, lecz wąż boa. Skóra ta, ołowiana i brudna, wydawała
się gruba i pomarszczona była w ciężkie fałdy. Na powierzchni
to tu, to tam wznosiły się spienione, samotne bałwany, na-
brzmiewały i pękały podobne do wrzodów. Płaty piany wyglą-
dały jak trąd.
W tej to chwili właśnie barkas, widziany jeszcze z daleka
przez porzucone na brzegu dziecko, zapalił swoją latarnię.
Upłynęło piętnaście minut.
Szyper poszukał spojrzeniem doktora; nie było'go już jednak'
na pokładzie.
Kiedy go szyper opuścił, doktor pochylił swoją niewygodną
w takich chwilach postać i przez niskie wejście wszedł do ka-
juty. Usiadł przy piecu, na zydlu, wyciągnął z kieszeni skó-
rzany kałamarz i portfel skórzany, z portfelu wyjął pergamin
złożony we czworo, stary, wyplamiony, pożółkły, rozłożył ar-
kusik, wziął do ręki pióro z piórnika, portfel położył sobie
płasko na kolanach, na nim pergamin i na odwrotnej jego stro-
nie w migotliwym świetle latarni, zapalonej przez kucharza,
zaczął pisać nie bacząc na silne kołysanie statku. Pisał długo.
Podczas tego pisania zauważył doktor w pewnej chwili flaszę
samogonu, z której Prowansalczyk pociągał, ilekroć wypadło
mu dosypać pieprzu do gotującej się zupy, jakby radził się
trunku, jak ją doprawić do smaku.
Doktor zauważył tę flaszę nie dlatego wcale, że była w nie}
wódka. Wzrok jego zatrzymał napis wpleciony czerwonym
włóknem w białą wiklinę. W kajucie dość było jasno, by mógł
dojrzeć go i odczytać.
Przerwał więc pisanie i przesylabizował półgłosem:
— Hardquanon.
I rzekł do kucharza:
— Nigdy dotąd jeszcze nie zauważyłem tej flaszy. Czyżby
należała ona do Hardquanona?
— Do tego biedaka Hardquanona? — odrzekł kucharz. — Tak.
Doktor pytał dalej:
— Do Hardquanona, Flamanda z Niderlandów?
— Tak.
— Tego, co teraz jest w więzieniu?
— Tak.
— W wieży Chatham?
— To jego flasza — odrzekł kucharz — a on sam był moim
przyjacielem. Mam ją teraz na pamiątkę. Czy ujrzymy go jesz-
' cze? Tak, tak, to jego flasza, zawsze ją nosił przy boku.
Doktor znowu ujął za pióro i z wysiłkiem kreślił dalej po per-
gaminie nierówne litery. Starał się najwidoczniej, by pisać jak
najbardziej czytelnie. Pomimo kołysania się statku i drżenia
jego starczej ręki napisał wreszcie to, co miał do napisania.
A czas już był po temu, nagle bowiem dał się odczuć potęż-
ny wstrząs,
Fale runęły na statek gwałtownym naporem, rozpoczynał się
ów groźny taniec, którym okręty witają nadchodzącą burzę.
Doktor wstał, podszedł do pieca równoważąc umiejętnym
uginaniem kolan chybotanie się barkasu, jak mógł, osuszył nad
płonącym pod kociołkiem ogniem to, co napisał przed chwilą,
złożył pergamin, wsunął go z powrotem do portfelu i ukrył
w kieszeni i portfel, i kałamarz.
W kambuzie, umieszczonym w samym środku barkasu,
w przemyślnym odosobnieniu kołysanie niewątpliwie najmniej
dawało się we znaki. Mimo to kociołek chybotał się jak waha-
dło. Prowansalczyk nie spuszczał go z oka.
— Polewka z ryb — powiedział.
— Dla ryb — odrzekł doktor.
I powrócił znowu na pokład.
SĄDZĄ, ZE SĄ URATOWANI
Niepokój doktora wzrastał. Usiłował też jak najdokładniej
zdać sobie sprawę z położenia i ktoś, kto by stał tuż obok nie-
go, usłyszałby takie oto ciche słowa:
— Za wielka chwiejba na burtę, za mało rzuca dziobem.
Po czym, pochłonięty cały przez tajemną pracę ducha, znów
zagłębił się w swych myślach niczym górnik w szybie kopalni.
Jednakże mimo zamyślenia nadal obserwował morze. W mo-
rze patrzy się jak w sen.
Ponura męczarnia wiekuiście udręczonych wód miała się oto
rozpocząć. Z odmętu dobywał się jęk żałosny. W niezmierzo-
nym ogromie przestrzeni dokonywały się jakieś chaotyczne, zło-
wieszcze przygotowania. Doktor śledził pilnie wszystko, co
działo się dookoła, żaden najdrobniejszy nawet szczegół nie
uchodził jego spojrzeniu. W oczach jego zresztą nie malował się
zgoła wyraz rozmarzonej kontemplacji. Nikt nie potrafi przy-
patrywać się piekłu w obojętnym zamyśleniu.
Jakiś potężny wstrząs, na wpół utajony jeszcze, ale już wy-
czuwalny w ogólnym zamęcie przestworzy, coraz to bardziej
rozpętywał i wiatr, i mgły, i fale. Nie ma na świecie nic nad
ocean logiczniejszego, a równocześnie nic nie wydaje się być
bardziej niedorzeczne. Rozpraszanie się jest nieodłączną wła-
ściwością jego wszechwładzy, jest jednym z elementów jego
ogromu. Fala jest albo przyjacielem, albo wrogiem. Formuje
się po to tylko, by zniknąć. Jedno jej zbocze napiera, drugie—
wyzwala. Obraz fal jest jak przywidzenie. Jak odmalować tę
grę bruzd i skib morskich, potężnych a zaledwie rzeczywistych,
te doliny i przełęcze, to wznoszenie się i opadanie piersi w gwał-
townym oddechu, te ledwie napoczęte zarysy? Jak opisać
gąszcze piany niby góry zrobione ze snu? Niewypowiadalne
spotkasz tam wszędzie, w fałdowaniu się i rozlewie, w niepoko-
ju, w nieustannym zaprzeczaniu własnej istocie, w grze światła
i cienia, w zwisaiących chmurach, w sklepieniach załamujących
się co chwila, w rozpadaniu się nieprzerwanym, nieustannym
: w zgiełku ponurym, który towarzyszy temu szaleństwu.
Wiatr północny nie ustalił się ostatecznie. A gwałtowność
jego tak była przyjazna, tak korzystna dla tym szybszego od-
dalania się od angielskich brzegów, że szyper ,,Matutiny" po-
stanowił rozwinąć wszystkie żagle. Barkas mknął pędem przez
piany łopocząc płachtami płótna gnanymi przez wiatr rufowy,
skacząc z fali na falę zaciekle a wesoło. Radowali się uszczęśli-
wieni uciekinierzy. Uderzali w dłonie przyklaskując wzburzo-
nym bałwanom, fali, wiatrom, żaglom i pędowi, i ucieczce,
i nieznanej przyszłości. Doktor, pogrążony w myślach, wydawał
się ich nie dostrzegać.
Ostatni blask zachodu zgasł.
W tej to właśnie minucie patrzące z dalekiej skały nabrzeż-
nej dziecię straciło barkas z oczu. Aż dotąd wzrok jego upor-
czywie śledził, odprowadzał jak gdyby statek. Czyżtoy spojrze-
nie to mieć mogło jakiś udział w wyrokach przeznaczenia?
Aż wreszcie barkas zginął w oddali, dziecko nie widziało już
nic. Odeszło więc, ku północy, a barkas mknął dalej na po-
łudnie.
Ciemność pochłonęła wszystko.
VII
PRZERAŻENIE
Unoszonym przez barkas zbieeom tym radośniej i lżej robiło
się na duszy, im szybciej oddalały się i nikły niegościnne brze-
gi. Coraz to bardziej rozszerzał się krąg oceanu, coraz to bar-
dziej malały w ciemności i Portland, i Purbeck, i Tineham,,
i Kimmeridge, i oba Matravers długie linie skał zasnutych
mgłą, i wybrzeże z jasnymi punktami latarni.
Zniknęła Anglia. Zbiegów otoczyło zewsząd morze.
Noc stała się nagle przerażająca.
Znikła przestrzeń dookoła; czerń nieba zamknęła się nad
statkiem. Zaczął padać rzadki śnieg. Nieliczne jego płatki ja-
wiły się niby błądzące dusze. Tam skąd wiał wiatr, panował
nieprzejrzany zmrok. Jakże się poczuli osamotnieni. Zasadzką
było wszystko, co stać się z nimi mogło.
Taką to właśnie otchłanną ciemnością rozpoczyna się w na-
szym klimacie wichura polarna.
Olbrzymia, ciężka chmura, podobna do hydry oglądane] od
spodu, zawisła nad oceanem, przylegając tu i ówdzie do fal
swoim sinym podbrzuszem. Wyglądało to, jak gdyby rozdarte
wory wciągały w siebie morze, wyrzucając ze swego wnętrza
opar i napełniając się wodą z kolei. Tam, gdzie chmura wsysała
się w ocean, podnosiły się na jego powierzchni stożki piany.
Nawałnica zbliżała się, a statek sunął w nią na oślep. Bar-
kas i burza wychodziły sobie na spotkanie, rzekłbyś, że się na-
wzajem wyzywają.
Przy tym pierwszym starciu nie zwinięto ani jednego żagla,
nie spuszczono żadnego kliwra, nie ściągnięto żadnego refu, tak
ludzie ci upojeni byli radością ucieczki. Maszt giął się i trze-
szczał jakby w przerażeniu.
Na naszej północnej półkuli kierunek cyklonów zgodny jest
z ruchem zegara. Wieją one od strony lewej ku prawej, a szyb-
kość ich osiąga czasem aż sześćdziesiąt mil na godzinę. Barkas,
choć znajdował się całkowicie we władaniu tego gwałtownego,
wirowego prądu, zamknięty w jego ruchomym jarzmie, walczył
uparcie o pozycję prostopadłą do fali i czujnie strzegł trawersu
przed wściekłymi uderzeniami sztormu. Zabiegi te zresztą nie
na wiele by się zdały, gdyby skok wichury przekroczył półokrąg
róży.
Głuchy, głęboki huk rozgrzmiewał na całej wrogiej, niedo-
stępnej przestrzeni morza.
Niczego porównać się nie da z tym rykiem otchłani. Jest
to jakieś ogromne, zwierzęce wołanie świata. To, co zwać przy-
wykliśmy materią, ów organizm bezdenny, amalgamat niezmie-
rzonych sił, w którym czasem dostrzec da się coś na kształt
zamysłu — a któż wtedy nie zadrży — ów ślepy, mroczny kos-
mos, ów Pan nieodgadniony, wydaje czasem krzyk, krzyk dziw-
ny, przeciągły, uparty, długi, który jest mniej niż słowem, a wię-
cej niż grzmotem. Krzyk ów — to huragan. Wszelkie inne głosy
— śpiewy, melodie, gwary, słowa — to głosy też i piskląt, i ko-
chanków, to zgiełki pochodzące z gniazd ptasich i zwierzęcych
i mieszkań ludzkich; a ten głos trąby wychodzi z Nicości, która
jest Wszystkim. Inne głosy wyrażają duszę i wszechświat; ten
— tylko potworność. Jest on wyjący, bezkształtny. Nieokreślo-
ne odzywa się swoją nieartykułowaną mową. Sprawa to pate-
tyczna i przerażająca. Hałasy te rozmawiają ze sobą i ponad
głową człowieka, i pod jego stopami. Wznoszą się, opadają,
przepływają i odpływają falami, zaskakują najdzikszymi nie-
spodziankami umysł ludzki, to nieznośną fanfarą wybuchają
tuż przy naszym uchu, to odzywają się ochryple gdzieś z od-
dali; ten zgiełk przyprawiający o zawrót głowy podobny jest
do mowy, i jest on mową w istocie; to wysiłek świata, co prag-
nąłby przemówić, to bełkotanie cudu. W kwileniu owym wy-
raża się chaotycznie to wszystko, czego doświadcza, co cierpi,
odrzuca i przyjmuje pulsujący, mroczny ogrom. Najczęściej
jest to jakieś bredzenie od rzeczy, podobne do ataku chronicz^-'
nej choroby, jest to bardziej epilepsja, rozsiana przypadkowo,
niż świadomie użyta siła; sądziłbyś, że jesteś oto świadkiem,
jak wstrząsa nieskończonością ,,wielka choroba". Chwilami wy-
dawać się może, że to żywioł dopomina się swoich praw, że
chaosowi zachciało się zagarnąć znowu cały świat w swoje po-
siadanie. Chwilami znów brzmi to jak skarga, przestrzeń uspra-
wiedliwia się i rozpacza, jakby obronić chciała sprawę świata;
wszechświat wydaje się jak wielki proces; słuchasz i próbujesz
uchwycić wysuwane racje, te wszystkie przeciw i za, niebez-
pieczne, groźne; niejeden jęk mroku ma w sobie uporczywość
sylogizmu. Jakżeż mąci się jasność myślenia! Odnaleźć tutaj
możemy przyczynę powstania wszystkich mitologii i politeiz-
mów. A grozę tych potężnych pomruków potęguje jeszcze
pojawianie się zarysów — ludzkich? nieludzkich? — co giną
ledwie dostrzeżone, eumenid zaledwie widzialnych, gar-
dzieli furii rysujących się wśród chmur, chimer piekiel-
nych, dotykalnych prawie. Nic nie jest w stanie dorów-
nać w swej grozie owym łkaniom, śmiechom, sprężystości
tych dźwięków, tym pytaniom i odpowiedziom nie do od-
gadnienia, tym wołaniom o pomoc, rzucanym w niezna-
ne. Człowiek nie wie, jak zachować się powinien słysząc te
straszliwe pienia. Ugina się pod tajemnicą tych okrutnych
w swej surowości intonacyj. Co się pod nimi kryje? Co one
znaczą? czym grożą? o co błagają? Jest to jakieś rozpasanie.
Wrzeszczą do siebie przepaści, powietrze nawołuje wody,
wiatr — fale, deszcz — skały, zenit — nadir, gwiazdy — pianę,
otchłań zerwała kaganiec z pyska — oto ów zgiełk, zgmatwany
z jakąś nieokreśloną, tajemniczą kłótnią nieczystych sumień.
Wielomówność nocy nie mniej jest ponura od jej milczenia. .
Wściekłość tego, co nieznane, wyczuwać się w niej daje.
Noc jest to obecność. Ale czego?
Odróżniać zresztą należy noc od ciemności. Noc — to absolut.
.ciemność — to wielorakość. W języku francuskim gramaty-
ka — owa logika — nie przyznaje ciemnościom pojedynczej
liczby.'Les tenebres. Noc jest jednolita, ciemność — złożona.
Ta mglista wieczorna tajemnica to rozsianie, umykanie, roz-
pad i zguba. Nie wyczuwa się już ziemi, wyczuwa się jakąś od-
mienną, inną rzeczywistość.
W nie kończącym się i nienazwanym mroku jest coś — czy
też może ktoś! — co żyje; to jednak, co tam jest żywe, dla nas
stanowi składnik śmierci. U kresu naszej ziemskiej wędrówki,
kiedy cień ów światłem dla nas się stanie, przyjmie nas to ży-
cie. które się poza naszym życiem znajduje. A tymczasem wy-
dawać by się mogło, że usiłuje ono dotknąć nas, wybadać.
Ciemność — to ucisk. Noc — to jakby ktoś duszę naszą brał
•w areszt. W pewnych godzinach, ciężkich a uroczystych, czu-
jemy, że w istnienie nasze wkracza to, co znajduje się poza
•murem grobowca.
t06
Owa bliskość nieznanego nigdy nie bywa bardziej dotykalna
niż podczas burzy na morzu. Fantastyka -potęguje grozę. Ten,
co w każdej chwili przeciąć jest w stanie każdą działalność
człowieka, antyczny Areopag Chmur — ma do swego rozporzą-
dzenia siłę nieograniczoną, nieokreśloną, rozsianą i przy jej
użyciu formować może wydarzenia wedle swojej chęci. A bu-
rza — owa tajemnica — przejmuje i wykonuje w każdej chwili
każdą odmianę woli, pozorną czy rzeczywistą.
Poeci od najdawniejszych czasów nazywają to kaprysem fal.
Lecz kaprys nie istnieje.
Zjawiska, co wprawiają nas w zakłopotanie i które kaprysa-
mi natury i przypadkami losu nazywać jesteśmy skłonni, są to
dostrzeżone przez nas nagie fragmenty praw jeszcze nie po-
znanych.
VIII
NIX l NOX
Znamieniem nawałnicy śnieżnej jest czerń. Zwykły wygląd
natury podczas burzy — ziemia lub morze pociemniałe, a niebo
blade — zostaje odwrócony: niebo jest czarne, a ocean — biały.
W dole piana, w górze mrok. Widnokrąg zamknięty oparem,
zenit wybity krepą. Burza podobna jest do wnętrza katedry
podczas żałobnego obrządku. W katedrze tej nie ma jednak
żadnych świateł. Nie ma eliaszowych ogników na grzbietach
fal, nie ma fosforyzujących płomyczków; nic, tylko mrok, mrok
niezmierzony. Cyklon polarny w tym różni się od cyklonu tro-
pikalnego, że ten ostatni zapala wszystkie światła, a tamten —
gasi wszystkie. Świat staje się nagle niczym sklepienie lochu.
Wśród nocy owej sypie się biały pył, zawisły między niebem
i morzem. Plamki te, płateczki śniegu, opadają, unoszą się,
błądzą. Są one jakby łzy śmiertelnego całunu, co zacząłby na-
gle poruszać się i żyć. A posiewowi temu towarzyszy zawsze
szalony wiatr północno-zachodni. Czamość osypująca się biało,
.wściekłość w mroku, zgiełk, do jakiego tylko zdolny jest gro-
bowiec, huragan u stóp katafalku, oto czym jest śnieżna burza.
A spodem rozdygotany ocean przykrywa nieznane a straszne
głębiny.
W podmuchach północnego, naładowanego elektrycznością
wiatru płatki śniegu stają się natychmiast kulkami gradu i po-
wietrze jest pełne pocisków. Ostrzeliwana woda tryska.
Nie ma gromu. Cicha jest błyskawica borealnej burzy. O ko-
cie mówimy czasem, że ,,mruczy paciorek" — to samo rzec by
można o tej błyskawicy. Jest to groźba wydobywająca się z na
pół uchylonej paszczy, groźba nieubłagana. Burza śnieżna to bu-
rza ślepa i niema. A kiedy przeminie, pozostawia za sobą równie •
ślepe statki i równie niemych ludzi.
Z otchłani tej nie wychodzi się obronną ręką.
Niesłusznym jednak byłoby twierdzenie, że żaden statek nie
może wyjść cało z tych opresji. Duńscy rybacy z Disco i z Ba-
lesin, poławiacze czarnych wielorybów, Hearn, co płynął do
Cieśniny Beringa, by odkryć ujście rzeki La Riviere i kopalnie
miedzi, Hudson, Mackenzie, Vancouver, Ross, Dumont d'Urvil-
le, wszyscy oni, już pod samym biegunem, doświadczali burz
śnieżnych najbardziej niełaskawych i wychodzili z nich zdrowi
i żywi.
W taką to burzę właśnie wpływał barkas triumfalnie, z roz-
winiętymi żaglami. Szaleństwo wychodzące na spotkanie sza-
leństwu. Montgomery, kiedy uciekając z Rouen wszystką siłą
wioseł rzucił swoją galerę na łańcuch zamykający ujście Se-
kwany, postąpił równie zuchwale.
„Matutina" mknęła. W tym pędzie na wszystkich żaglach
nachylenie jej w stosunku do powierzchni morza osiągało chwi-
lami groźny kąt piętnastu zaledwie stopni, jej masywna stępka
jednakże przylegała do fali, jak przyklejona. Opierała się ona
wszelkim zakusom huraganu. Zapalona latarnia oświetlała
dziób statku. Napęczniała podmuchem chmura rozpościerała
się, nabrzmiewała nad oceanem, morze dokoła barkasu kur-
czyło się w jej mrokach coraz bardziej. Ani jednej mewy, Ani
jednej skalnej jaskółki. Nic, tylko śnieg. Krąg fal dokoła nie-
•wielki był, a przerażający. Dostrzec ich można było niewiele,
lecz wszystkie ogromne ponad miarę.
Od czasu do czasu wyłaniała się spoza ciemnych warstw ze-
nitu błyskawica o kolorze miedzi. Tam, gdzie rozerwała niebo
czerwoną szczeliną, widać było wyraźnie, jak bardzo jest ono
.groźne. Ów nagły pożar ogarniający głębokości pokazywał prze-
paść w całej perspektywie, na mgnienie oka pojawiały się bliskie
chmury i cały chaos nieba, uciekający w głąb. Na owym tle
ognistym płatki śniegu stawały się czarne, podobne do ciem-
nych motyli latających w rozżarzonym piecu. Potem gasło
wszystko.
Pierwszy wybuch przeminął i burza, gnając barkas nie-
ustannie, przytłumiła swój ryk. Pomrukiwała teraz tylko, zgiełk
zmniejszył się, wzrosła natomiast groza. Taki monolog nawał-
nicy niepokojący bywa niewymownie. Ów recitatw ponury to
jakby zatrzymanie się na chwilę tajemniczych walczących sił.
Wskazuje on, że nieznane przygotowuje jakąś zasadzkę.
Barkas mknął naprzód jak szalony. Jego górne żagle praco-
wały straszliwie. Niebo i morze miały barwę atramentu, piany
biły wysoko ponad maszt. Chlusty wody, jak potop, szły górą
pokładu, a przy każdym przechyle statku kluzy, raz prawo,
raz lewoburtowe, zamieniały się w gardziele rzygające pianami.
Kobiety ukryły się w kajucie, mężczyźni trwali na pokładzie.
Oślepiał wirujący śnieg. Towarzyszył mu chlust fali. Wściekłe
było wszystko dookoła.
W tej to właśnie chwili wódz bandy stojąc na rufie, jedną
ręką przytrzymując się want, drugą zaś potrząsając w świetle
latami chustą zerwaną z głowy, wyzywający, szczęśliwy, z dum-
nym obliczem, z rozwianymi włosami, pijany ciemnością i bu-
Tzą, zawołał:
— .Tpsteśmy wolni!
— Wolni, wolni, wolni! — powtórzyli zbiegowie.
Stali, chwytając się olinowania.
— Hura! — krzyknął wódz.
— Hura! — przekrzykiwali huragan.
-109
A kiedy okrzyk ich zginął we wściekłym wyciu wiatru —
z drugiego końca statku odezwał się głos donośny i poważny:
— Zamilczcie i
. Zwróciły się ku niemu wszystkie głowy.
Poznali głos doktora.
Ciemności otaczające ich tak były nieprzeniknione, że nie
mogli dostrzec jego suchej postaci, opartej o maszt i tworzącej;
z nim jak gdyby jedną całość.
Głos odezwał się znowu:
— Wytężcie słuch.
Umilkli wszyscy.
I usłyszeli wyraźnie, jak w ciemności dzwonił dzwon.
IX
«
JAK ZAPOBIEGLIWOŚĆ LUDZKA PRÓBUJE BRONIĆ SIĘ PRZEI>
SZALEŃSTWEM ŻYWIOŁU
Szyper barkasu, nie wypuszczając z rąk steru, roześmiał się
szeroko:
— Dzwon! To dobrze! Dryfujemy w lewo! Co ten dzwon
oznacza? Ze mamy po prawej stronie ląd.
Odpowiedział mu głos doktora, mocny a powolny:
— Po prawej stronie nie ma lądu.
— Ależ tak, na pewno — krzyknął szyper.
— Nie.
— Ten dzwon odzywa się przecież z ziemi.
— Ten dzwon — odrzekł doktor — dzwoni z morza.
Zimny dreszcz przeszył tych ludzi zuchwałych. Przerażone
twarze obu kobiet pojawiły się w kwadratowym otworze ka-
juty, niby dwa widma. Doktor postąpił krok naprzód, oderwała
się od masztu jego czarna, .wysoka postać. Dzwon dzwonił
i dzwonił w ciemnościach.
A doktor tak mówić zaczął:
— Na środku morza, na połowie drogi pomiędzy Portlan-
dem i Wyspami Anglo-Normandzkimi, znajduje się boja. Zo-
stała tam umieszczona jako ostrzeżenie. Boja ta zakotwiczona
jest łańcuchami o dno i pływa po powierzchni wody. Na boi
owej umocowany jest kozioł żelazny, a na nim, na poprzeczce,
zawieszono dzwon. Podczas złej pogody fala chwieje boją
i dzwon zaczyna dzwonić. Jego to glos słyszycie.
Doktor umilkł, przeczekał gwałtowny zryw wiatru, kiedy
zaś głos dzwonu dał się słyszeć znowu, zaczął mówić dalej:
— Głos dzwonu tego podczas burzy, przy północno-zachod-
nim wietrze, oznacza zagładę. Dlaczego? Dlatego oto: słyszycie
dźwięk dzwonu, ponieważ przynosi go wam wiatr. A więc wiatr
wieje z zachodu, podwodne zaś skały Alderney znajdują się na
wschodzie. Usłyszeć więc głos dzwonu można wówczas tylko,
kiedy statek zapędzi się pomiędzy boję i owe podwodne skały.
To na te skały właśnie spycha nas wiatr. Znaleźliście się po
niedobrej stronie boi. Gdybyście byli po jej właściwej stronie,
na pełnym morzu, na bezpiecznym szlaku — dzwonu nie usły-
szelibyście. Wiatr nie przyniósłby wam jego dzwonienia. Prze-
płynęlibyście w pobliżu boi nie wiedząc nawet, że się tam znaj-
duje. Zboczyliśmy z drogi. Ten dzwon — to pobudka śmierci,
to zapowiedź rozbicia się okrętu.
Kiedy doktor tak mówił, wiatr przycichł, uspokoił się nieco,
a dzwon wydzwaniał wolno uderzenie za uderzeniem. Głos je-
go. przerywany, nierówny, wydawał się przytwierdzać słowom
starca. Rzekłbyś, że to podzwonne otchłani.
Wszyscy słuchali z zapartym oddechem to głosu doktora,
to dzwonu.
X
BURZA PIERWOTNA I DZIKA
Szyper przyłożył do ust tubę.
— Cargate todo, hombres! wszyscy na pokład! —krzyknął.—
Zluzować fały, opuścić reję, żagle w dół! Ostro na zachód! Na
m
otwarte morze! Dziób na boję! Kurs na dzwon' Na głębię! Je-
szcze nie wszystko stracone!
— Próbuj — rzekł doktor.
Przy okazji przypomnieć tu można, że owa boja z urządze-
niem alarmowym, coś w rodzaju dzwonu morskiego, została
w roku 1802 zdjęta. Bardzo starzy żeglarze pamiętają jeszcze
jej głos. Uprzedzała ona o niebezpieczeństwie, nieco za późno
jednakże.
Rozkaz wykonano. Langwedokczyk pracował jako trzeci maj-
tek. Pomagali zresztą wszyscy. Zdarto część żagli, nakładano
stropy, gorączkowo porządkowano olinowanie, wzmacniano
wanty masztu, dokręcano pokrywy na lukach, uszczelniając
tym sposobem statek. Wszystkie te czynności wykonane zostały
sprawnie, choć w wielkim pośpiechu i pozornym bezładzie.
W obliczu niebezpieczeństwa barkas rozpaczliwie zwierał się
w sobie, ograniczał się jakby do elementów najprostszych. Lecz
choć statek kurczył się ściągając i zwijając wszystko, co tylko
dało się ściągnąć i zwinąć, rósł napór powietrza i wód. Wyso-
kość fal osiągała zaiste podbiegunowe rozmiary.
Orkan, niczym oprawca, co mu pilno, zaczął statek ćwiarto-
wać, rozdzierać na części. W jednym mgnieniu oka wśród
straszliwego trzasku poszły ostatnie żagle, zmiecione zostały
relingi, wśród splątanych szlagów runął maszt, wszystko szło
w drzazgi.
Natężenie magnetyczne, znamienne dla nawałnic śnieżnych,
współdziałało w niszczeniu olinowania. Liny pękały zarówno
pod jego wpływem, jak i pod naporem wiatru. Wysupłane z ro-
lek łańcuchy były nie do użytku. Deski poszycia gięły się
i trzeszczały pod zbyt gwałtownym naporem. Jedna z fal znio-
sła kompas wraz z podstawą i kołpakiem. Inna zerwała jolkę
umocowaną, jak każe zwyczaj asturyjski, w poprzek rufy. In-
na — zmyła reję leżącą na pokładzie, jeszcze inna — zerwała
figurę Madonny z dziobnicy i światło dziobowe.
Pozostał już tylko ster.
Burza porwała latarnię. Na dziobnicy zawieszono rakietę
wielkich rozmiarów nabitą płonącymi w smole pakułami.
m
A, • ..„:
^. •'.^'•^L...,^
Maszt, złamany przez pół, spowity łopoczącymi na wietrze
strzępami żagli, resztkami pozrywanych lin, kawałkami po-
trzaskanych bloków osprzętu, zawalał pokład. Padając zmiaż-
dżył reling prawej burty.
Szyper, stojący ciągle u steru, zawołał:
— Dopóki można sterować, nie wszystko jeszcze stracone.
Jeszcze statek trzyma się i żyje. Za topory! Maszt do morza!
Oczyścić pokład!
I załogę, i pasażerów ogarnęła gorączka rozstrzygającej bit-
wy. Kilku uderzeniami siekiery zrąbano maszt i zepchnięto go
za burtę. Pokład został oczyszczony.
— A teraz przywiążcie mnie linką do steru — rozkazał
szyper. '
Przywiązano go do sternicy.
A kiedy go przywiązano, śmiał się i wołał ku morzu:
— Rycz, rycz, wiedźmo! Goręcej bywało koło przylądka Ma-
chichaco.
I oburącz uchwycił za ster z tym zuchwałym zapałem, jaki
.niebezpieczeństwo obudzić w człowieku potrafi.
— Hej, bracia, dobra nasza! Niech żyje Matka Boska z Bu-
glose! Idziemy na zachód!
Nadpłynęła potężna, ukośna fala i zwaliła się na rufę. Wśród
burzy zawsze pojawia się wreszcie taki bałwan-tygrys, krwio-
żerczy i ostateczny, pojawia się w miejscu z góry wyrokiem
losu oznaczonym, przez chwilę pełznie na brzuchu po powierz-
chni morza, po czym podrywa się i z rykiem spada na nie-
szczęsny statek, druzgocze go w kawałki. Spienione piany przy-
kryły rufę ,,Matutiny", wśród ciemności i zalewu wód słychać
było trzask łamanych bierwion. A kiedy przewaliła się piana
i rufa wyłoniła się spod wody, nie było już na niej ni szypra,
ni sternicy.
Fala zmyła wszystko.
Porwała, uniosła w ryczące odmęty nawałnicy i drewniany
kabłąk, i człowieka, którego do niego przed chwilą przywiązano.
Wódz bandy wpił wzrok w ciemności.
Człowiek śmiechu
—Te burlas de nosotros?ł — wyrwał się z piersi jego
Okrzyk buntu i rozpaczy.
Po czym zawołał:
— Zarzucić kotwicę! Ratować szypra!
Ludzie poskoczyli do kabestanu. Wyluzowano kotwicę. Bar-
kasy nie miewają zwykle więcej niż jedną. I stracono ją na-
tychmiast. Dno było ze szczerej skały, fala szalona. Łańcuch
pękł jak włos.
Kotwica spoczęła na dnie.
Z dziobnicy pozostał już tylko 'spoglądający przez lunetę
anioł.
Barkas stał się od tej chwili martwym, bezwolnym czere-
pem, „Matutina" została obezwładniona. Statek ów, tak nie-
dawno jeszcze uskrzydlony, zwinny, groźny nieledwie w swych
ruchach, teraz do niczego już nie był zdolny. Utracił swobodę
manewru. Bierny, sparaliżowany, poddawał się kapryśnemu
szaleństwu oceanu. Z orła stał się w kilka minut kalekim ka-
dłubem. Tylko na morzu zdarzają się rzeczy podobne.
Oddech przestrzeni wzrastał do coraz to straszliwszych roz-
miarów. Burza — to przeogromny miech. Potęguje ona i wy-
olbrzymia nieustannie ponurość czerni, która, zdawałoby się,
nie miewa przecież odcieni. A dzwon dzwonił rozpaczliwie
wśród morza, jakby potrząsała nim jakaś obłąkana ręka.
„Matutina" stała się igraszką bałwanów, niczym korek rzu-
cony na wodę; nie płynęła już, utrzymywała się tylko na fali,
wydawało się, że już za chwilę odwróci się do góry dnem, jak
martwa ryba. Od ostatecznej zguby ratowała ją tylko dosko-
nała szczelność kadłuba. Ani jedna wręga nie ustąpiła pod na-
porem fal, nie utworzyła się nigdzie najmniejsza nawet szcze-
lina i nawet kropla wody nie mogła się przedostać do środka.
Na szczęście, gdyż pompa też była uszkodzona, niezdatna do
użytku.
Barkas pląsał w obłędnym tańcu wśród udręki odmętu. Po-
kład drgał konwulsyjnie, niczym przepona brzuszna przed
l Czy sobie z nas drwisz?
atakiem wymiotów. Wydawać by się mogło, że usiłuje za wszel-
ką cenę zrzucić ze swej powierziohni rozbitków. A oni, bezsilni,
bezwładni, czepiali się olinowania, belek, łańcuchów, lin, poła-
manych desek "burty, choć gwoździe rozdzierały im dłonie, i
na pół oderwanych listew, wszystkiego, co sterczało i trzymało
się jeszcze jako tako wśród zniszczenia. Co pewien czas usiło-
wali nasłuchiwać. Dźwięk dzwonu słabnął. Rzec by można, że
on również kona. Dzwonienie było coraz bardziej głuche, coraz
mniej miarowe. Umilkło wreszcie. Gdzież się teraz znajdowa-
li? W jakiej odległości od boi? Poprzednio głos dzwonu prze-
raził ich, teraz milczenie jego przyprawiało ich o trwogę jesz-
cze silniejszą. Wiatr północno-zachodni pchał ich po drodze,
z której, być może, nie ma już powrotu. Czuli, jak coraz gwał-
towniej popędza statek. Martwy kadłub sunął w mroku. Prze-
rażający jest taki ślepy pęd. Przed nimi, za nimi, pod nimi —
wszędzie czyhała przepaść. Nie bieg to już był, a spadanie.
Nagle, poprzez kłębiące się tumany śniegu, zabłysł czerwony
blask.
— Światło! — zawołali rozbitkowie.
XI
CASQUETY
Była to rzeczywiście latarnia Light-House na Casquetach.
Latarnia morska dziewiętnastego wieku to murowana bu-
dowla o kształcie ściętego stożka z umieszczoną na jego szczy-
cie skomplikowaną maszynerią oświetleniową. Latarnia na
Casquetach dzisiaj — to potrójna biała wieża, na której usta-
wiona została potrójna aparatura świetlna. Trzy czasze świetlne
obracają się w krąg, poruszane zegarowym mechanizmem z do-
kładnością tak wielką, że marynarz, co pełni wachtę na płyną-
cym po morzu okręcie, chodząc po pomoście machinalnie
odmierza dziesięcioma krokami czas, kiedy czasze płoną, i dwu-
dziestoma pięcioma krokami czas, na który gasną. Wszystko
"• 115
jest najściślej obliczone zarówno w ustawieniu ogniskowe]
i rzucie światła, jak i w obrocie ośmiobocznego graniastosłu-
pa utworzonego z ośmiu potężnych soczewek przechodzących
na krańcach w okrężne pryzmaty. Działający z matematyczną
ścisłością mechanizm napędowy zabezpieczony jest od uderzeń
czy to morza, czy to wiatru przez szyby na cal grube, które
jednak rozbijają czasami orły morskie rzucając się w nie na
oślep — olbrzymie ćmy tych gigantycznych świec. Budowla,
co ochrania murami swymi ów mechanizm, co służy mu za
podstawę i oprawę, jest matematycznie ścisła tak samo jak
i on. Wszystko w niej jest surowe, nagie i ścisłe. Latarnia mor-
ska — to cyfra.
W siedemnastym stuleciu latarnia morska była czymś na
kształt pióropusza zdobiącego ziemię na jej nadmorskiej kra-
wędzi. Architektura jej wieży pełna była ekstrawagancji i prze- \
pychu. Przyozdabiano ją szczodrze w balkony, balustrady, wie-
życzki, loże, gloriety i chorągiewki. Gdzie okiem rzucić,
wszędzie aż się roiło od maszkaronów, posągów, ornamentów
roślinnych i wolut, płaskorzeźb, figurek, figurynek i kartuszy
z inskrypcjami. Pa-r żn bello — taki na przykład widniał napis
na latarni w Eddystone. Dodajmy tu mimochodem, że tej po-
kojowej deklaracji nie zawsze udawało się rozbroić ocean.
Winstaniey umieścił taki sam napis na latarni, którą własnym
kosztem wystawił w dzikim, niedostępnym miejscu naprzeciw-
ko Płymouth. Po ukończeniu budowy sam zamknął się w wie-
ży, by wypróbować jej odporność podczas burzy. I burza po-
rwała latarnię razem z Winstanieyem. Te przesadne budowle
zresztą każdym szczegółem swej konstrukcji ułatwiały nawał-
nicy dokonywania na nich dzieła zniszczenia; podobnie suto
szamerowany mundur generała jest podczas bitwy znakomitym
celem dla wroga. Prócz ozdób z kamienia znajdowały się tam
zazwyczaj liczne ozdoby z żelaza, miedzi, drzewa; wszystkie
zamki były bogato rzeźbione, każda belka ociosana ozdobnie.
Ze ścian latarni, poumieszczany wśród arabesek i ozdób, zwie-
szał się wszędzie naj różnorodnie jszego rodzaju sprzęt morski,
przydatny i nieprzydatny, części kabestanu, wielokrążki, kluby,
części mechanizmu zegarowego, drabiny, szlupbelki, bosaki. Na
szczycie, dookoła ogniska, na podstawach wyrobionych w me-
talu, wznosiły się wielkie żelazne lichtarze, a w nich umiesz-
czano kawałki lin nasycone smołą, knoty, których upartego
płomienia żaden wiatr nie mógł zdmuchnąć. Prócz tego jeszcze
cała wieża od fundamentów po szczyt przybrana bywała w cho-
rągwie morskie, wimple, bandery, sztandary, proporce, propor-
czyki, w zbieraninę najrozmaitszych kolorów, kształtów, her-
bów, znaków, niesforną i pstrokatą, co wznosiła się coraz
wyżej, z gzymsu na gzyms, z piętra na piętro, aż do płomien-
nego kosza na szczycie latarni. Podczas burzy wszystkie te gał-
gany furkotały uciesznie w świetle ognia. Owa świetlista fan-
faronada na samej krawędzi przepaści podobna była do
wyzwania i rozniecała zuchwałą odwagę w rozbitkach. Lecz
latarnia na Casquetach była całkiem inna.
Była to w owej epoce stara, prymitywna latarnia morska,
wybudowana jeszcze z rozkazu Henryka I po rozbiciu się
„Blanche-Nef" — zwykły stos płonący na szczycie skały i przy-
kryty koszem z żelaza, żar otoczony kratą, płomień chwiejący
się na wietrze.
Jedynym udoskonaleniem, jakie na owej latami od dwuna-
stego wieku wprowadzono, był potężny miech kowalski, poru-
szany przez obciążony kamieniami hak, który w roku 1610
przydano do ogniska.
U owych staroświeckich latami ptaki morskie doświadczały
jeszcze tragiczniejszych losów niż u latarni dzisiejszych. Nad-
latywały przywabione światłem, rzucały się na oślep i wpadały
w płonący żar, trzepocząc się rozpaczliwie wśród ognia, niby
czarne duchy konające w piekle; czasami wydobywały się
z rozpalonej klatki i padały obok na skałę, dymiące, okulałe,
oślepłe, niby owady, co spadają pod lampę, na wpół spalone.
Dla statku nie uszkodzonego, którym sternik może manewro-
wać, latarnia na Casquetach bywa użyteczna. Woła ona:
„strzeż się". Uprzedza o podwodnej rafie. Ale dla statku obez-
władnionego przez burzę jest ona zjawiskiem złowieszczym.
Kadłub jego, bezsilny, sparaliżowany, nie potrafi przeciwstawić
się dowolności fali, nie może walczyć z naporem wiatru; ta
ryba pozbawiona płetw, ten ptak pozbawiony skrzydeł iść może
tam tylko, gdzie pędzi go sztorm. Latarnia wskazuje mu
miejsce jego ostatecznej zguby, przyświeca jego zagładzie. Dla
takiego statku jest ona żałobną gromnicą.
Latarnia na Casquetach oświetla więc rozwierającą się prze-
paść, ostrzega o tym, czego uniknąć niesposób. Posępna ironia.
XII
STARCIE Z PODWODNĄ RAFĄ
Nieszczęśni rozbitkowie na „Matutinie" zrozumieli aż nadto
to szyderstwo. Blask latarni najpierw ich pokrzepił, szybko
jednak pojęli, jak rozpaczliwe jest ich położenie. Nic nie można
już było uczynić, niczego przedsiębrać. O odmętach morza
rzec by należało to samo, co i o królach. Lud im podwładny
wydany jest na ich łaskę. Każdy kaprys ścierpieć musi. Wiatr
północno-zachodni gnał barkas prosto na Casąuety. Tam szli.
Przeciwdziałać temu nie było sposobu. Znosiło ich gwałtownie
na skałę. Dno wyczuwać się dało coraz to bliżej; sonda — gdy-
by ją w tej chwili można było zapuścić — nie wykazałaby wię-
cej nad trzy, cztery sążnie. Rozbitkowie słyszeli, jak fala uderza
głucho w podwodne rozpadliny skalne. Już mogli dojrzeć pod
latarnią, niby ciemne cięcie pomiędzy dwoma zrębami granitu,
wąską szczelinę prowadzącą do straszliwej, niewielkiej, dzikie]
zatoki, pełnej ludzkich kości i wraków potopionych statków,
jak to odgadnąć można było. Była to gardziel czeluści, nie wej-
ście do portu. Słyszeli już, jak trzeszczy ogień w żelaznym
koszu na wysokim stosie, purpura padała blaskiem na burzę
potęgując jej dzikość, przy zetknięciu się płomienia i gradu
kotłowała się mgła, smugi czarnych chmur i czerwonego dymu
walczyły ze sobą jak węże, iskry unosiły się rozdmuchiwane
przez wiatr, a płatki śniegu wydawały się uciekać przed ich
.118
nagłym atakiem. Skała, początkowo zamglona, rysowała się te-
raz wyraźnie. Był to bezładny stos głazów o ostrych, sterczą-
cych grzbietach i krawędziach. Brzegi ich podkreślone były
przez ogień czerwonym konturem, a po pochyłych ścianach
ślizgał się krwawy blask. W miarę Zbliżania się statku wypu-,,
kłości rafy stawały się coraz wyraźnie jsze, coraz potężniejsze,
coraz bardziej groźne.
Jedna z kobiet, Irlandka, drżącymi palcami przebierała
ziarnka różańca.
Zbrakło szypra, zbrakło sternika. Pozostał jeszcze wódz ban-
dy — kapitan statku. Wszyscy Baskowie znają dobrze i góry,
i morze. Są oni odważni wobec przepaści i pomysłowi w obli-
czu katastrofy.
Odległość malała błyskawicznie. Statek znalazł się nagle tak
blisko północnego cypla Casquetów, że za krawędzią jego skrył
się płomień latarni. Widać było tylko czarną skałę na tle czer-
wonego blasku. Skała ta, wznosząca się wśród mgły, podobna
była do wysokiej, czarno ubranej niewiasty w ognistym czepcu
na głowie. ';
Owa słynna złą sławą skała nosi nazwę Le Biblet. Podpiera,
ona groźną wysepkę od północy; inny występ skalny, Etacq-
-aux-Guilmets, podpiera ją od południa.
Wódz spojrzał ku rafie i zawołał: ;
— Na ochotnika, kto popłynie z rzutką do skały? Czy ktoś
z was umie pływać?
Nikt nie odpowiedział.
Nikt na pokładzie nie umiał pływać, nawet marynarze, zja-
wisko to częste zresztą wśród ludzi morza.
Jeden z grubych bali oburcia chwiał się niemal całkowicie,
już oderwany. Wódz schwycił go oburącz i krzyknął:
— Pomóżcie mi!
Wyrwano bal do reszty. Mogli teraz zrobić z nim wszystko.
Przedtem służył do ochrony statku, teraz przemienił się w broń.
zaczepną.
Była to belka wyciosana z rdzenia dębu, dość długa, gruba,
mocna. Mogła równie dobrze i posłużyć przy ataku, i stanowić
W
oparcie; mogła być i dźwignią dla ciężarów, i taranem przeciw-
ko murom.
— Baczność! — zawołał wódz.
Stanęli w sześciu, wsparci plecami o pień złamanego masztu,
i dźwignęli belkę, wysunęli poza burtę, celując nią niby oszcze-
pem w twarde lędźwie skały.
Był to krok niebezpieczny. Wielkiej odwagi potrzeba, by za-
dać górze pchnięcie. Wstrząs wywołany uderzeniem mógł ich
zepchnąć do wody wszystkich sześciu.
Walka z nawałnicą morską obfituje w takie właśnie oto urozr
maicenia. Po sztormie — skała; po wichrze — granit. To masz
do czynienia z wrogiem nieuchwytnym, to znów z wrogiem
niewzruszonym.
Była to jedna z tych minut, podczas których włos bieleje na
głowie.
Skała i statek zetrzeć się miały ze sobą.
Głaz jest cierpliwy; czekał.
Nadpłynął potężny bałwan. Oczekiwanie skończyło się.
Uniósł statek na swym grzbiecie w górę i kołysał nim jeszcze
przez chwilę, niby kamieniem w procy.
— Śmiało! — wołał wódz. — To tylko skała, a myśmy ludzie!
Sześciu mężczyzn trzymało belkę w pogotowiu, przywarli do •
niej, zrośli się z nią w jedną całość. Sterczące z niej kołki darły
im ciało, oni jednak nie czuli nic.
Fala rzuciła barkasem o skałę.
Nastąpił wstrząs.
Stało się to pod osłoną spienionej piany, która zazwyczaj
przykrywa widok podobnych klęsk.
Kiedy piany opadły, kiedy fala odbiła się od skały — sześciu
mężczyzn leżało pokotem na pokładzie, lecz „Matutina" mknę-
ła wzdłuż rafy. Belka wytrzymała, statek odwrócił się burtą.
Fala uniosła go w takim pędzie, że w kilka sekund Casquety
pozostały daleko w tyle. Tym razem „Matutina" uniknęła
zagłady.
Zdarzają się czasami podobne wypadki. Uderzenie taranem
prosto w skalę ocaliło Wooda de Largo u ujścia rzeki Tay.
W okolicy zaś przylądka Winterbon, gdzie żegluga tak trudna
jest i niebezpieczna, dzięki takiemu to właśnie pchnięciu ura-
towała się od rozbicia fregata szkocka „Royale-Marie", dowo-
dzona przez Hamiltona. Fala jest siłą, co sama unicestwia się
tak nagle, że nieraz przy najbardziej gwałtownych nawet zde-
rzeniach można się uratować. Burza to dzikie zwierzę, huragan
to rozjuszony byk, można go jednak wywieść w pole.
Za wszelką cenę przejść z siecznej na styczną — oto i cała
tajemnica, jak uniknąć rozbicia.
Taką też właśnie przysługę wyświadczyła statkowi belka.
Spełniła rolę wiosła, zastąpiła ster. Lecz ów manewr zbawien-
ny udać się mógł raz jeden tylko; nie można go było powtórzyć.
Belka wpadła do morza. Gwałtowność wstrząsu wytrąciła ją
z rąk sześciu mężczyzn i wyrzuciła poza burtę. Belka zginęła
wśród fal. A innej nie można było wyłamać nie naruszając
szczelności kadłuba.
Huragan znów porwał ze sobą „Matutinę". Casquety pozosta-
ły w tyle, stały się nic nie znaczącym punktem na widnokręgu.
W okazjach podobnych skała morska wygląda jak niepyszna.
W przyrodzie, w naturze niezbadanej, tam gdzie widzialne łą-
czy się z niewidzialnym, pojawiają się czasami takie złe, nie-
przyjazne, nieruchome kształty, co wydają się oburzać na wi-
dok wymykającej się z ich szponów zdobyczy.
Tak też właśnie wydawały się spoglądać Casquety na ucie-
kającą „Matutinę".
Latarnia oddalała się, gasła.
Gasła posępnie. Coraz grubsza mgła zakrywała, rozpraszała
blask. Wilgotne przestworza coraz bardziej rozrzedzały świa-
tło. Płomień drgał, walczył, topniał, ginął, podobny do topielca.
Ognisty stos stał się drobnym światełkiem, odblaskiem drżą-
cym, bladym, nieokreślonym. Odblask ów rozlewał się coraz to
szerszym kręgiem i nikł. Światło zmiażdżone zostało na dnie
nocy.
m
Groźny dzwon umilkł, groźna latarnia zgasła. Lecz choć obie
te groźby znikły, zrobiło się strasznie] jeszcze. Pierwsza była
głosem, druga — płomieniem. Obie miały w sobie coś ludzkie-
*-go. A teraz pozostała już tylko otchłań.
XIII
TWARZĄ W TWARZ Z NOCĄ
Pośród tych mroków nieprzeniknionych barkas wydany był
na łaskę i niełaskę ciemności.
„Matutina", wymknąwszy się Casquetom, przewalała się
z fali na falę. Wytchnienie, lecz wśród chaosu. Wiatr popędzał
ją ukośnie, popychały bałwany, miotał nią każdy wybryk osza-
lałych odmętów. Jej ruch wzdłużnego chybotu ustał już pra-
wie zupełnie. Jest to dla okrętu groźna zapowiedź agonii. Bez-
władne kadłuby przewalają się tylko z boku na bok. Kołysanie
wzdłużne — to znamię walki. Zęby iść pod wiatr, trzeba po-
siadać ster.
Podczas burzy, zwłaszcza zaś podczas śnieżnej zamieci, morze
i noc łączą się, stapiają w jedną całość, mglistą niby dym. Mgła,.
wirujący śnieg, wiatr, poślizg we wszystkich kierunkach, żad-
nego punktu oparcia, żadnego punktu stałego, ani chwili wy-
tchnienia, jeszcze jeden wysiłek, jeszcze jeden i jeszcze jeden,,
nieustannie od nowa, nigdzie widnokręgu, wszędzie dookoła
czarne głębiny — a barkas zagubiony pośród nich.
Wydostać się spod Casquetów, wymknąć się podwodnej rafie,
było to dla rozbitków zwycięstwo nie lada. Ich samych wpra-
wiło w osłupienie. Tym razem nie wołali: hura! — na morzu
nie popełnia się dwukrotnie podobnej nierozwagi. Nie wolno
rzucać wyzwania tam, gdzie niesposób zarzucić sondę.
Odpychając się od skały dokonali nieprawdopodobieństwEl;
I sami potem jakby zmienili się w kamień. Powoli, powoli jed-
nakże zaczęli odzyskiwać nadzieję. Nieśmiertelne są złudzenia
ludzkiej duszy. W chwilach najstraszliwszej nawet rozpaczy
nadzieja świta nagle w jej niezbadanych głębinach. Ci nieszczę-
śliwcy pragnęli jednego tylko — wmówić w siebie, że są ura-
towani. Budził się w nich nieśmiały bełkot nadziei.
Nagle ciemności nocy zagęściły się przed nimi. Po prawej
stronie statku wyraźnie wyłonił się z mgły kształt wysoki, ma-
sywny, o prostych pionach ścian, kanciasta wieża dźwignięta
z otchłani.
Patrzyli na nią w osłupieniu.
Wicher gnał ich wprost na to zjawisko.
Nie wiedzieli, co to było. A była to skała Orłach.
XIV
ORTACH
A więc znowu rafa. Po Casquetach — Ortach. Nawałnica to
nie artysta, nie wysila się ona na pomysłowość. Jest brutalna
i wszechmocna, a środki, które stosuje, są nieodmiennie takie
same.
Ciemność jest niewyczerpana. Dla jej pułapek i podstępów
nie ma granic. A człowiek szybko staje u kresu swoich możli-
wości działania. Człowiek wyczerpuje się, otchłań — nigdy. •
Rozbitkowie spojrzeli na wodza, jedyną ich nadzieję. A on
wzruszył tylko ramionami z posępną pogardą bezsilności. '
Skała Ortach stoi wśród oceanu niczym kamienny słup. Cała
z jednej bryły, sterczy pionowo w górę, wysoka na osiemdzie-
siąt stóp, ponad falami, co rozbijają się o jej podnóże. Rozbijają
się o nią i fale, i okręty. Ten nieruchomy sześcian prostopadle
zanurza swoje gładkie boki w rozkołysanych wodach morza.
. Nocą podobny jest do ogromnego katowskiego pnia, który by
ktoś ustawił na wielkiej płachcie pomiętego, czarnego sukna.
Podczas burzy pień ów czeka na uderzenie topora — na ude-
rzenie pioruna.
Ale wśród nawałnicy śnieżnej nie padają pioruny. Statek, to
prawda, oczy ma zawiązane; ciemność kładzie się na nich prze-
paska. Jest przygotowany na śmierć, jak skazaniec. Niech się
Jednak nie spodziewa uderzenia gromu, niech się nie spodziewa
tak lekkiego końca.
„Matutina" — bezwładny kadłub unoszony przez fale —
szła prosto na tę skałę, jak przed chwilą dopiero na Casquety.
Nieszczęśliwych, co już wierzyć zaczynali, że są uratowani, zno-
wu ogarnęła rozpacz. Oto znowu wyrastała przed nimi śmier-
telna przeszkoda, a zdawało się, że już wyminęli ją szczęśliwie.
Znów rafa wyłoniła się z morza. Znów to samo od nowa.
Casquety — to niby plaster miodu drążony w tysiączne za-
głębienia. Ortach — to mur. O Casquety statek roztrzaskuje
się w drzazgi, rozbicie się na skale Ortachu — to zmiażdżenie.
A jednak istniała jeszcze szansa ratunku.
Od skał o ścianach zupełnie gładkich — a taką właśnie skałą
był Ortach — fala, podobnie jak i kula, odbija się bez wielo-
krotnego rykoszetu. Sprawa jest tutaj prosta — uderzenie i od-
bicie. Fala przypływa i odpływa.
W sytuacjach podobnych zagadnienie: śmierć albo życie —
tak się oto kształtuje: jeżeli fala doniesie statek do głazu, jest
on stracony, zostaje rozbity o skałę; jeżeli jednak fala cofnie się,
zanim statek o skałę uderzy — porywa go ze sobą z powrotem
i ratuje od rozbicia.
Cóż za niepewność straszliwa! Rozbitkowie widzieli w ciem-
ności, jak olbrzymi bałwan zbliża się ku nim. Dokąd ich do-
niesie? Jeżeli fala uderzy w statek — zostaną pchnięci na skałę
i strzaskani. Jeżeli przejdzie pod statkiem ...
Fala przeszła pod statkiem.
Odetchnęli.
Ale jak się odbije? Co uczyni z nimi, wracając?
Powracająca fala odniosła ich od skały.
W kilka minut później „Matutina" znajdowała się już daleko
poza wodami otaczającymi rafę. Orłach pozostał za nimi jak
przedtem Casquety.
Było to drugie zwycięstwo. Po raz drugi już barkas znalazł
się na samym skraju przepaści i zdołał cofnąć się w ostatniej
chwili.
XV
PORTENTOSUM MARĘ
Coraz to bardziej zagęszczała się mgła wokół nieszczęśliwych
rozbitków. Nie wiedzieli, gdzie się znajdują. Rozróżnić cokol-
wiek mogli na kilka zaledwie kabli dookoła. Choć grad kamie-
nował ich zmuszając wszystkich do pochylenia głowy, kobiety
uparły się, że do kajuty nie zejdą. Każdy człowiek woli, by
rozbicie się statku zastało go pod otwartym niebem. Kiedy
śmierć jest, być może, tak bliska, sufit nad głową wydaje się
wiekiem trumny.
Fala stawała się coraz bardziej stroma i coraz krótsza. Skró-
cenie się fali jest zawsze oznaką wejścia w cieśninę; wśród
mgły tylko po kształcie fali poznać można, że statek wpłynął
w jakieś wąskie przejście. Rzeczywiście płynęli teraz wzdłuż
wybrzeża Alderney, nic o tym nie wiedząc. Morze, pomiędzy
Ortachem i Casquetami od zachodu a wybrzeżem Alderney od
wschodu, ściśnięte jest, skrępowane, czuje się źle. Stąd też nie-
ustanne wzburzenie wód jego w tym miejscu. I morze również
cierpieć potrafi, a gdzie cierpi — tam się gniewa. Cieśnina ta
niebezpieczna jest dla okrętów.
Tam to właśnie znalazła się „Matutina".
Wyobraźmy sobie skorupę żółwia umieszczoną pod wodą,
a ogromną jak Hyde Park lub Pola Elizejskie. Każda wypuk-
łość tej skorupy jest płycizną, każda narośl — podwodną skałą.
Taki jest przystęp do wybrzeża Alderney od zachodniej strony.
Morze przykrywa i ukrywa to groźne narzędzie katastrofy. Po-
szarpane fale pienią się i skaczą po tej skorupie z podmorskich
raf. Podczas ciszy słychać tam nieustanny plusk, podczas burzy
panuje tam chaos.
Rozbitkowie pojęli, że pojawia się oto nowa trudność, choć
nie wiedzieli jeszcze dokładnie, na czym ona polega. Wreszcie
i to zrozumieli w pewnej chwili. Zenit rozjaśnił się nieco, po-
jaśniało i morze i w owym mętnym blasku ukazał im się po
.Jewej stronie burty wał poprzecznie zagradzający morze od
wschodu. A wiatr pędził prosto na ów wał, popychając statek
przed sobą. Ławą tą było Alderney.
Cóż to za ława? Zadrżeli. Byliby jednak zadrżeli stokroć
bardziej, gdyby jakiś głos rzekł im: to Alderney. Nie ma chyba
wyspy o trudniejszym dostępie dla człowieka. I pod wodą, i po-
nad wodą bronią jej srogie wojska, których przednią strażą jest
Ortach. Od zachodu mamy tu Burhou, Sauteriaux, Anfroque,
Niangle, Fond-du-Croc, les Jumelles, la Grosse, la Clanque,
les Egutllons, le Vrac, la Fosse-Maliere; od wschodu—Sauquet,
Hommeau, Floreau, la Brinebetais, la Queslingue, Croquelihou, .
la Fourche, le Saut, Noire Pute, Coupie, Orbue. Czymże są tę
wszystkie potwory? Czy to hydry? Tak, z gatunku podwodnych
skał.
Jedna z tych raf nosi nazwę Le But — „Kres" — jakby
wskazywała, że tutaj kończy się wszelka podróż.
To nagromadzenie skał, złagodzone w swej grozie przez noc
l wodę, ukazało się rozbitkom w kształcie ciemnego pasa, czar-
nej kresy na horyzoncie.
Rozbicie się okrętu to najdoskonalszy wyraz bezsilności. Być
w pobliżu lądu i nie móc go osiągnąć, unosić się na wodzie i nie
móc płynąć, stać na czymś, co wydaje się silne, a jest tak kru-
che, w tej samej chwili być i pełnym życia, i pełnym śmierci,
być więźniem przestrzeni, zamkniętym pomiędzy niebem
i oceanem, mieć ponad sobą nieskończoność za sklepienie lochu,
mieć dokoła bezmierną swobodę przestworzy i fal, a samemu
czuć się schwytanym, związanym, obezwładnionym — położe-
nie podobne i oburza, i zdumiewa. Sądzić by można, że to jakiś
niedosięgalny przeciwnik natrząsa się ze swej ofiary. Więzi cię
to właśnie, co swobodę daje i ptakom, i rybom. Wydaje się to
niczym, a jest wszystkim. Człowiek zależny jest od tego powie-
trza, którego spokój zakłóca każdym swoim oddechem, zależny
jest od tej wody, której może nabrać w dłonie. Zaczerpnij
szklanką tej burzy, a będzie to tylko odrobina goryczy. Łyk
wody morskiej przyprawia o mdłości, wzburzona toń niesie za-
gładę. Ziarnko piasku na pustyni, płatek piany na oceanie są
zawrotnym objawieniem dla myśli; wszechmoc nie usiłuje wca-/
m
le ukryć swego atomu, słabość czyni siłą, mocą swoją napełnia
nicość; niezmierzca-ia potęga miażdży za pomocą [najdrobniej-
szych elementów. To kroplami wody przecież ocean unicestwia
człowieka. Czujesz się jego igraszką.
Igraszka — cóż za przerażające słowo.
,,Matutina" znajdowała się nieco powyżej Alderney, co było
dla niej korzystne; fala znosiła ją jednakże w kierunku północ-
nego cypla wybrzeża, w kierunku zagłady. Wiatr północno-
-zachodni, niby łuk strzałę, wyrzucił statek prosto na ów cypel.
Tam to właśnie, nieco poniżej zatoki Corbelets, przepływa
prąd, który żeglarze archipelagu normandzkiego ,,małpą" na-
zywać zwykli.
„Małpa" ta — swing — jest to prąd szalony. Leje, rozsypane
w tym miejscu w dnie morskim w kształt długiego różańca,
powodują, że na powierzchni wody tworzy się drugi różaniec
wirów. Ledwie zdążysz wydostać się z jednego, już drugi cię
wciąga. Statek schwytany przez ową „małpę" zatacza się od
wiru do wiru, dopóki ostra skała podwodna nie rozpruje jego
kadłuba. Wówczas uszkodzony statek zatrzymuje się, rufa jego
podnosi się nad powierzchnię morza, a dziób zanurza, wir koń-
czy swe dzieło, rufa też się pogrąża, woda się nad nią zamyka.
Płat piany rozlewa się i kołysze na fali i tylko drobne pęche-
rzyki — ostatnie ślady oddechów ludzkich, które woda tłu-
mi — pojawiają się to tu, to tam na wodzie.
Na kanale la Manche napotkać można trzy takie prądy —
„małpy", bardzo niebezpieczne. Jeden znajduje się w pobliżu
słynnej ławicy piasku Girdler Sands, drugi — koło Jersey, po-
między le Pignonnet i przylądkiem Noirmont, trzeci — to wła-
śnie „małpa" Alderney.
Gdyby jakiś obeznany z tym morzem sternik znajdował się
na pokładzie „Matutiny", uprzedziłby on rozbitków o nowym
niebezpieczeństwie. Sternika takiego zastępował im jednakże
instynkt; w sytuacjach ostatecznych ludzie zostają obdarzeni
nagle podwójnym zmysłem wzroku. Wzdłuż całego wybrzeża
wznosiła się wysoko spieniona piana; rozdmuchiwał ją porywi-
sty wiatr. To pluła „małpa". Niejedna już barka zginęła w tej
zasadzce. Płynęli naprzód, przerażeni coraz bardziej, choć nie
widzieli, ku czemu niosła ich fala.
Jak wyminąć ów przylądek? Sposobu na to nie było.
Cypel Alderney, skalisty, wysoki, wyrastał oto przed nimi,
jak przedtem i Casquety, i Orłach. Olbrzymy pojawiające się
kolejno. Seria przerażających pojedynków.
Scylla i Charybda — to dwie wyspy tylko; Casquety, Orłach
i' Alderney — to już trzy.
Znów rafa skalna zaległa widnokrąg. Zjawisko to powtarzało
się z imponującą monotonią, do jakiej zdolna jest tylko otchłań. .
Bitwy z oceanem, jak i bitwy u Homera, tym odznaczają się
w swojej wielkości, że zawsze są takie same.
Każda fala, przybliżająca ich do przylądka, powiększała roz-
miary jego, i tak już wyolbrzymione przez mgłę. Odległość od
skały kurczyła się nieubłaganie. Już prawie dotykali „małpy".
Teraz wciągnie ich pierwszy wir, który schwycić ich zdoła.
Jeszcze jedno pchnięcie fali i będzie po wszystkim.
Nagle — jakby pchnęło barkas uderzenie pięści olbrzyma.
Bałwan stanął dęba pod statkiem i przewrócił się w tył, odrzu-
cając statek w białej grzywie swej piany. „Matutina" odsko-
czyła ,od Alderney pod jego nagłym naporem.
Znalazła się oto znowu na otwartym morzu.
Skąd ta nagła pomoc? Była ona dziełem wiatru.
Huragan zmienił swój kierunek.
Przedtem igrała nimi fala, teraz przyszła kolej na wiatr. Sa-
mi wydobyli się spod Casquetów; nagłą zmianę swego położe-
nia u brzegów Ortachu zawdzięczali fali; koło Alderney urato-
wał ich wiatr. Skręcił on gwałtownie z północo-zachodu na
południowy zachód.
Prąd to wiatr w wodzie; wiatr to prąd w powietrzu; obie te
siły nagle starły się ze sobą i kaprys wiatru odebrał prądom
morskim ich zdobycz.
Wybryków oceanu przewidzieć niesposób. W każdej chwili
wszystko stać się na nim może. Kiedy jest się wydanym na
jego łaskę, nie należy żywić przesadnej nadziei i nie należy
również tracić jej zbyt pochopnie. Kaprysy morza same unice-
stwiają własne dzieło. Ocean bawi się. Wszystkie odcienie okru-
cieństwa drapieżnika odnaleźć można w tej toni, rozległej
a podstępnej, którą Jan Bart nazywał ,,grubym zwierzem". To
chwyta nas w swe szpony, to znowu głaszcze aksamitną łapą.
Burza czasem od razu rozbija statek, czasem zaś przygotowuje
jego katastrofę starannie, powoli; rzec by można prawie, że się
nim pieści. Morze ma czas. Wiedzą o tym coś niecoś ci, co
umrzeć mają.
Niekiedy, przyznać to trzeba, przerwa w męczarniach jest
zapowiedzią wybawienia. Wypadki takie zdarzają się jednak
rzadko. Cokolwiek by zresztą stać się miało, skazańcy chętnie
wierzą w swe uratowanie, najmniejsze nawet osłabnięcie gro-
zy burzy już im wystarcza, sami siebie utwierdzają w pewno-
ści, że znaleźli się poza zagładą; przedtem uważali się za już
pogrzebanych, teraz oto zmartwychwstają, gorączkowo chwy-
tają się tego, czego przecież nie posiadają jeszcze, niebezpie-
czeństwo już im nie grozi, minęło raz na zawsze, to oczywiste,
niczego już więcej nie pragną, dziękują Bogu za ocalenie. A nie
należy zbytnio się śpieszyć, nie należy zaufać przedwcześnie,
przedwcześnie dziękować za dokonany cud.
Wiatr południowo-zachodni wkroczył w szalonym młyńcu.
Rozbitkowie miewają tylko gburowatych sprzymierzeńców.
„Matutina", niby trup wleczony za włosy, została wyszarpnięta
gwałtownie na pełne morze za resztki swego ożaglowania. Po-
dobne to było do owych ułaskawień udzielanych przez Tybe-
riusza za cenę gwałtu. Wiatr brutalnie traktował tych, którym
niósł ocalenie. Wyświadczał im swoją usługę z wściekłością.
Był to ratunek bez miłosierdzia.
Od tych zbawczych szturchańców kadłub roztrzęsiony został
do reszty.
Grad, duży i twardy, niby kule z muszkietu, siekł po statku.
Za każdym przechyleniem się fali lodowe jego gałki toczyły się
po pokładzie. Barkas, wśród przelewania się bałwanów i roz-
prysków piany, co chwila znikał pod wodą. Każdy z pasażerów
statku myślał już tylko o sobie.
Człowiek śmiechu
Rozbitkowie chwytali się wszystkiego, co się jeszcze tylko
na pokładzie znajdowało. Po każdym przewaleniu się fali dzi-
wili się, że się jeszcze razem odnajdują. Wszyscy prawie mieli
twarze poranione odpryskami drzewa.
Rozpacz, na szczęście, ma dłonie silne i wytrwałe. Ręce prze-
straszonego dziecka ściskać potrafią niczym ręce olbrzyma.
Przerażenie w kleszcze zamienia palce kobiet. Strwożona dziew-
czyna potrafi wbić swoje różowe paznokcie w żelazo. Trzymali
się, czepiali, podpierali. Ale każda fala niosła ze sobą nową
grozę, każda fala mogła zmieść ich z pokładu.
Nagle doznali ulgi.
XVI
NAGŁE USPOKOJENIE SIĘ ZAGADKI
Huragan skończył się niespodziewanie.
Ustał wszelki wiatr, czy to południowo-, czy to północno-
zachodni. Umilkły szalone puzony przestrzeni. Nawałnica
znikła z nieba od razu, bez żadnego stopniowania, jakby sama
stoczyła się w przepaść. Podziała się nie wiadomo gdzie. Po
gradzie zaczął powoli padać śnieg.
Fala uspokoiła się. Morze stało się gładkie. ,
Taki nagły koniec jest znamienny dla śnieżnych burz. Po
wyładowaniu się elektrycznego prądu wszystko cichnie, uspo-
kaja się, nawet morze, które po przeminięciu zwykłego sztormu
długo jeszcze kołysze się martwą falą. Tu — nie. Wściekłość
wód znika bez śladu. Bałwany usypiają nagle, niby utrudzony
wyrobnik, co przeczy wprawdzie wszelkim zasadom hydro-
grafii, lecz nie dziwi bynajmniej wytrawnych żeglarzy, wiedzą
oni bowiem, że na morzu wszystkiego spodziewać się należy.
Zjawisko to czasami — bardzo jednak rzadko — występuje
i po zwykłej burzy. Tak na przykład niedawno temu, podczas
pamiętnego huraganu z dwudziestego siódmego lipca 1867 r.
w okolicy Jersey wiatr po czternastu godzinach szaleństwa
ustał zupełnie nagle i zapanował sztii.
Po kilku minutach już tylko uśpiona toń otaczała barkas
dookoła.
A równocześnie — zakończenie bowiem podobne tu bywa do
początku — zapadła ciemność nieprzenikniona. Wszystko, co
dojrzeć można było wśród kłębienia się chmur-meteorów, teraz
zmąciło się, blade sylwetki rozpłynęły się, rozchwiały i cień
nieskończoności przysunął się do statku ze wszystkich stron.
Ściana nocy, koliste zamknięcie, wnętrze cylindra, którego
średnica malała z minuty na minutę, otoczyło „Matutinę"
i kurczyło się dokoła niej coraz groźniej, z posępną powolno-
ścią zamykającego się atolu. Niebo w zenicie upodobniło się do
pokrywy z mgieł. Barkas zdawał się znajdować na samym dnie
przepastnej studni.
W studni tej morze było kałużą płynnego ołowiu. Woda nie
poruszała się wcale. Posępny był jej bezruch. Ocean wtedy
najdzikszym się wydaje, kiedy upodabnia się do stawu.
Wszystko stało się ciszą, uspokojeniem, milczeniem.
Złowieszcze jest milczenie wszechrzeczy.
Ostatnie pluśnięcia fali omywały burtę. Pokład od czasu do
czasu tylko przechylał się nieznacznie. Od czasu do czasu trza-
snęła nadwątlona belka. Nie kołysała się już na dziobie ra-
kieta wypełniona płonącymi w smole pakułami, płomienne
krople nie kapały w wodę. Bezszelestnie przewiały wśród
chmur resztki wiatru. Gęsty, miękki śnieg opadał prawie pio-
nowo. Fale nie rozbijały się z hukiem o rafy. Zapanował spokój
mroków.
Ten odpoczynek po paroksyzmach wstrząsów wydał się nie-
szczęsnym rozbitkom, tak długo miotanym na wszystkie strony,
błogostanem nie do wysłowienia. Oto nie brano ich już więcej
na tortury. I powietrze, i woda zaczynały zgadzać się jak gdyby
na ich ocalenie. Odzyskali ufność. Niedawne szaleństwo zamie-
niło się w niczym nie zmącony spokój. Uznali, że rozejm został
już zawarty. Umęczone ich piersi odetchnęły swobodnie. Mogli
oto wreszcie wypuścić z dłoni kawałek liny czy deski, którego
»• 131
przytrzymywali się kurczowo, mogli podnieść się, wyprosto-
wać, stanąć, ruszać się, chodzić. Cóż za ulga! W życiu człowieka
zdarzają się czasami takie chwile — przedsmak raju, przygo-
towanie do wzruszeń nie z tej ziemi. Jasne się stało, że znaleźli
się ostatecznie poza granicą burzy, piany, wichury, wściekłości,
że byli już wolni.
Wszystko teraz zaczynało im sprzyjać. Za kilka godzin wsta-
nie dzień, i dostrzeże ich, i zabierze na swój pokład jakiś prze-
pływający statek. Najtrudniejsze znajdowało się już poza nimi.
Wracali do życia. Najcięższą przeprawą było przecież utrzyma-
nie się na powierzchni wody przez cały czas trwania nawałnicy.
Mówili też sobie: tym razem to już naprawdę koniec.
Aż nagle — spostrzegli, że jest to koniec rzeczywiście.
Jeden z marynarzy, Bask z północy, imieniem Galdeazun,
zeszedł do wnętrza statku po linę. Wrócił i tak rzekł:
—— Ładownia jest pełna.
— Czego? — zapytał wódz.
— Wody — odpowiedział marynarz.
Wódz krzyknął:
— Co to znaczy?
— Znaczy to — odrzekł Galdeazun — że za pół godziny
pójdziemy na dno.
XVI^
OSTATNIE PRÓBY RATUNKU
Przy stępce otwarła się szczelina. Tamtędy zaczęła przedo-
stawać się woda. Kiedy się to stało? Nikt odpowiedzieć nie po-
trafił. Czy przy uderzeniu o Casquety? Czy koło Ortachu? Czy
też na rozkołysanych wodach płycizny na zachód od Alderney?
Najprawdopodobniej jednak dotknęli się „małpy". Przeszoro-
wali dnem po mieliżnie. I nawet nie spostrzegli tego wśród
straszliwych konwulsji wstrząsających statkiem. Chory na tę-
żec nie czuje ukłucia zastrzyku.
Drugi z marynarzy, Bask z południa, imieniem Ave-Maria,
zszedł z kolei do wnętrza, wrócił i rzekł:
— Mamy dwa łokcie wody nad kilem.
— Zatoniemy, zanim upłynie czterdzieści minut — dorzucił.
Którędy przeciekała woda? Tego nie można było sprawdzić,
przykryła ona już bowiem szczelinę, przez którą znalazła sobie
dostęp do wnętrza ładowni. Barkas miał otwór gdzieś poniżej
linii zanużenia, w części dziobowej kadłuba. Niesposób go zna-
leźć, niesposób go zagłuszyć. Wiedziano tylko, że gdzieś jest
rana, ale opatrzyć jej nie można było. A woda przenikała do
środka nieustannie i powoli.
Wódz zawołał:
— Będziemy pompować!
— Nie mamy już pompy — odpowiedział Galdeazun.
— Jedźmy do lądu.
— Do lądu? A gdzie on jest?
— Nie wiem.
— Ja też tego nie wiem.
— Ale przecież ziemia gdzieś być musi.
— Zapewne.
— Niech ktoś poprowadzi! — wołał wódz.
— Nie mamy sternika — odrzekł Galdeazun.
— Więc ty schwyć za ster.
— Nawet sterownicy nie ma.
— A więc zróbmy ją z pierwszej lepszej belki. Prędko.
gwoździ, młotka, narzędzi!
— Skrzynka z ciesielskimi narzędziami wpadła do morza.
Nie mamy już ani gwoździka.
— Sterujmy jednak dokądkolwiek.
— Nie mamy już steru.
— Gdzie szalupa? Wskakiwać do szalupy! Brać się za wiosła!
— Już szalupy nie mamy.
— A więc wiosłujmy na barkasie!
— Nie mamy wioseł.
— To rozwiniemy żagle.
— Nie mamy już ani żagla, ani masztu.
— Zrobimy maszt z drąga, zrobimy żagiel z byle jakiej
płachty. Musimy się stąd wydostać. Niech nas prowadzi wiatr.
— Wiatru nie ma.
W istocie, wiatru nie było. Burza poszła sobie precz i to je]
odejście właśnie, które za wybawienie uznali, stało się ich zgu-
bą. Gdyby wiatr południowo-zachodni nadal wiał jeszcze, gnał-
by ich teraz gwałtownie ku jakimś brzegom, w wyścigu z wodą
przesączającą się do wnętrza statku, doniósłby ich, być może,
do jakiejś przyjaznej, piaszczystej plaży i wyrzucił na nią, za-
nimby zdążyli zatonąć. Porwani przez burzę dopłynęliby, być
może, do ziemi. Ale nie było wiatru, nie było już żadnej na-
dziei. Ginęli z braku huraganu.
Zbliżała się chwila ostateczna.
Wiatr, grad, burza, wir — są to wszystko zapaśnicy walczący
bezładnie, których zwyciężyć przecież można. Czasami udaje
się ugodzić burzę przez szczelinę w jej zbroi. Przeciwko gwał-
— towności, co odsłania się co chwila, co porusza się Ra ślepo i na
ślepo rozdziela ciosy, można znaleźć sposób. Ale z ciszą walczyć
nie można. Przeciwnik ten jest nieuchwytny.
Wiatry — to niby szarża kozacka: rozpierzchnie się, jeżeli
jej ostro stawisz czoła. Cisza zaś — to katowskie obcęgi.
Woda podnosiła się w ładowni bez pośpiechu, ale też i bez
przerwy, ciężka, niepowstrzymana, a kiedy ona szła w górę,
statek pogrążał się coraz głębiej w dół. Działo się to bardzo
powoli.
Rozbitkowie na „Matutinłe" czuli, że oto otwiera się pod ni-
mi najbardziej beznadziejna z katastrof na morzu, katastrofa
bezwładu. Świadomość ich ścisnęła posępna i kamienna pew-
ność, że owładnęło nimi coś nieświadomego, a na co nie ma
rady. Powietrze nie drgnęło nawet, nie poruszyło się morze.
Bezruch jest nieubłagany. Toń w milczeniu zatapiała ich
w swoich głębinach, środek kuli ziemskiej ciągnął ich ku sobie
z fatalną siłą poprzez grubą warstwę milczących wód, spokoj-
nie, beznamiętnie, ani nie pragnąc tego, ani nawet nie wiedząc
o tym. Wchłaniała ich w siebie spoczywająca groza. Nie była
to już rozwarta paszcza odmętów, zła i groźna, której górną
szczęką był szalejący wiatr, a dolną — wzburzone morze, nie
szczerzyła ku nim swoich zębów nawałnica, bałwany nie pie-
niły się na ich widok z pożądliwego głodu; teraz czarna nie-
skończoność rozwierała się pod stopami nieszczęśliwców, jakby.
po prostu ziewała leniwie. Czuli, jak pogrążają się powoli
w spokojną głębię, w śmierć. Krawędź burty coraz to bardziej
zbliżała się do powierzchni wody — i to wszystko. Można było
wyliczyć dokładnie, w której minucie statek zanurzy się w mo-
rzu do reszty. Całkowite przeciwieństwo zalewu spienionej fali,
Nie woda podnosiła się ku nim, lecz oni ku niej zstępowali.
Sami drążyli swój grób. Grabarzem ich był ich własny ciężar.
Byli oto traceni nie z mocy ludzkich praw, lecz z mocy pra-
wa natury.
Śnieg padał ciągle, a ponieważ rozbity statek nie poruszał się
już wcale, płatki przykryły pokład białym całunem.
Wnętrze statku stawało się coraz cięższe. Żeby odprowadzić
wodę, nie było sposobu. Nie mieli nawet szufli, którą by mogli
ją czerpać, co i tak zresztą byłoby czystym niepodobieństwem,
gdyż uniemożliwiał to pokład. Zapalono światła, kilka pochod-
ni, obsadzając je w szczelinach jak się dało. Galdeazun wy-
szperał gdzieś parę starych skórzanych kubłów. Próbowano
wynosić w nich wodę z wnętrza podając je sobie z rąk do rąk;
kubły były już jednak nie do użytku: w jednym rozpruła się
skóra, inny miał wyrwane dno, woda wyciekała z nich po dro-
dze. Niewspółmierność pomiędzy tym, co dostawali od morza,
a tym, co mu oddawali z powrotem, była aż śmieszna. Na tonę
wlewającej się do wnętrza statku wody wylewano szklankę.
I nic już lepszego wymyślić nie byli w stanie. Skąpiec w po-
dobny sposób usiłuje wydać milion, grosik po grosiku.
Wódz rzekł wreszcie:
— Trzeba odciążyć statek. Balast za burtę!
Podczas burzy te kufry, które znajdowały się na pokładzie,
przywiązano do resztek złamanego masztu. Rozplatano teraz
liny i kufry wrzucone zostały w morze przez wyłom w relingu.
Jedna ze skrzyń należała do Baskijki. Biedna kobieta nie mogła
powstrzymać westchnienia:
13S
— Ach, mój nowy płaszcz, podbity szkarłatem, o, moje ko-
ronkowe pończochy utkane w deseń brzozowej kory! O, moje
wisiorki srebrne, w których chodziłam na majowe nabo-
żeństwa.
Pomost uprzątnięto, pozostała jeszcze kajuta. Zawalona była
pod sufit. Znajdowały się w niej — jakeśmy to już rzekli —
i rzeczy podróżnych, i paki stanowiące własność marynarzy.

Wyciągnięto skrzynki i węzełki i wyrzucono je przez wyrwę
w relingu.
Paki również powędrowały do morza.
Wyprzątnięto kajutę ze wszystkiego. Latarnia, belka drew-
niana, baryłki, worki, cebrzyki, skrzynki z solonym mięsem,
kociołek z zupą — wszystko poszło do wody.
Odśrubowano mutry żelaznego piecyka — ogień wygasł
w nim już od dawna — oderwano go, wy dźwigni eto na pomost.
I on również strącony został ze statku.
Wrzucono do wody wszystko, co tylko oderwać się dało:
oblużnione deski pokładu, belki, potrzaskane resztki osprzętu.
Od czasu do czasu wódz brał pochodnię, przybliżał światło
jej do znaków wymalowanych na dziobie barkasu i sprawdzał.
ile dzieli ich od zatopienia.
XVIII
OSTATNI AKT RATUNKU
Odciążony statek zanużał się w wodę, nieco powolniej
wprawdze, lecz stale.
Nic już nie można było zaradzić, niczym złagodzić grozy po-
łożenia. Wyczerpano już wszystkie środki.
— Czy jest coś jeszcze, co by można wrzucić w morze? —
zawołał wódz. .
Doktor, o którym wszyscy zapomnieli, wyłonił się nagle spo-
za drzwi kajuty i odrzekł:
— Jest
— Co takiego? — zapytał wódz.
A doktor odpowiedział:
— Nasza zbrodnia.
Dreszcz ich przeszedł wszystkich. Zawołali:
— Amen.
Doktor stał wyprostowany, pobladły, z ręką wzniesioną ku
niebu. Rozkazał:
— Na kolana.
Zaczęli się słaniać. Widać było, że poklękają za chwilę.
A doktor mówił dalej:
— Wrzućmy w morze nasze zbrodnie. Ciążą na nas. To pod
ich ciężarem coraz głębiej pogrąża się statek. Przestańmy my-
śleć o ocaleniu, o zbawienie bowiem zatroszczyć się należy.
A najwięcej waży nasza zbrodnia ostatnia, ta, której dokonali-
śmy, a raczej: której dokończyliśmy, o, nędznicy, przed nie-
dawną chwilą. Bezbożne to zuchwalstwo wyzywać do walki
otchłanie, kiedy ma się poza sobą zamiar zabójstwa. Czyn po-
pełniony przeciw dziecku to czyn popełniony przeciw Bogu.
Musieliśmy wypłynąć, wiem o tym, szliśmy jednak ku pewnej
zgubie. Nadciągnęła burza przyzwana przez cień, który czyn
nasz rzucił poza siebie. Tak stać się musiało. A zresztą, nie ża-
łujcie niczego. Tam oto, wśród ciemności, niedaleko stąd, znaj-
dują się piaski Vauville i przylądek de la Hougue. To Francja.
A my w Hiszpanii tylko mogliśmy znaleźć schronienie. Fran-
cja jest dla nas nie mniej od Anglii niebezpieczna. Nasze wy-
bawienie od morza skończyłoby się szubienicą. Nie było innego
wyboru: albo śmierć na szubienicy, albo śmierć w odmętach.
Bóg zadecydował za nas. Złóżmy mu za to korne dzięki. Daje
on nam grób, który obmywa. Bracia moi, tak stać się musiało.
Przypomnijcie sobie, że .to my sami właśnie, przed niedawną
chwilą, zrobiliśmy wszystko, co było tylko w naszej mocy, by
wysłać na tamten świat kogoś, to dziecię, i że może w tej chwi-
li, kiedy tu do was mówię, tam, w górze, ponad naszymi gło-
wami, dusza jego oskarża nas przed sędzią, który widzi wszy-
stko. Nie wolno nam zmarnować tych ostatnich, darowanych
chwil. Spróbujmy, o ile jest to jeszcze możliwe, naprawić, na
ile jest to w naszej mocy, zło, któreśmy wyrządzili. Jeżeli
dziecko nas przeżyje — spróbujmy przyjść mu z pomocą. Je-
żeli zmarło, starajmy się, by mogło nam przebaczyć. Zdejmij-
my z siebie ciężar tej zbrodni. Ulżyjmy naszym sumieniom.
Starajmy się, by dusze nasze nie pogrążyły się wobec Boga, by-
łoby to bowiem zatonięcie najstraszliwsze. Ciała dla ryb, dusze
dla szatanów! Ulitujcie się nad sobą. Na kolana! Żal za grzechy
to statek, co nie idzie pod wodę. Wydaje się wam, że nie macie'
już kompasu? To nieprawda. Pozostała wam jeszcze modlitwa.
Wilki zamieniły się w baranki. Przeobrażenia podobne zda-
rzają się w chwilach rozpaczy i trwogi. I tygrysy nawet potra-
fią lizać stopy krucyfiksu. Kiedy uchyla się ciemna furta —
trudno jest wierzyć, lecz nie wierzyć — niesposób. Jakkolwiek
niedoskonałe byłyby próby nadania kształtu religii przez czło-
wieka, jakkolwiek nieporadna i naiwna byłaby to wiara,
a i wtedy nawet, kiedy zarysy dogmatu nie zgadzają się zupeł-
nie z rzeczywistym obliczem wieczności, które ukazywać się
zaczyna — w ostatniej chwili przed zgonem dusza doznaje
wstrząsu. Rozpoczyna się coś, co jest rodem nie z tej ziemi.
Pewność ta przygniata konających.
Agonia — to chwila, w której trzeba wyrównać długi.
W owej minucie ostatniej jasne się staje, jak wszechprzenika-
jąca jest odpowiedzialność. To, co było, zaciąży na tym, co bę-
dzie. Przeszłość powraca i wkracza w przyszłość. Znane staje
się otchłanią taką samą, jaką jest nieznane, i mieszają się ze
sobą echa tych dwu przepaści — tej, w której znajdują się na-
sze winy, i tej, co wypełniona jest oczekiwaniem. Połączenie
się tych dwu bezdennych głębin przerażeniem napawa kona-
jącego.
Dokonali już ostatniego wysiłku nadziei, spełnili ostatni akt
rozpaczliwej walki o życie. Teraz zwracali się w drugą stronę.
Ratunek nadejść mógł już tylko stamtąd, z nieznanego mroku.
Zrozumieli. Posępne to było olśnienie i ogarnęło ich też natych-
miast przerażenie jeszcze potężniejsze. To, co człowiek nagle
uświadamia sobie w chwili konania, podobne jest do ujrzenia
świata w świetle błyskawicy. Wszystko — a potem nic. Widzi
się — i oto już nic się nie widzi... Po śmierci oczy przejrzą
znowu, i to, co było tylko błyskawicą, słońcem się stanie.
Rzucili się ku doktorowi wołając:
— Ty! Ty! Mamy już tylko ciebie! Będziemy ci posłuszni.
Co trzeba uczynić? Mów! *
Doktor rzekł:
— Trzeba przekroczyć nieznaną przepaść i dosięgnąć drugiej
krawędzi życia, tej, co się znajduje poza grobem. Z was wszyst-
kich ja wiem i umiem najwięcej, dlatego też mnie grozi naj-
większa kara. Słusznie czynicie, że temu, co dźwiga najcięższe
brzemię, pozostawiacie wybór kładki, po której przejść należy.
Dodał jeszcze:
— Wiedza ciąży na sumieniu.
Po czym tak rzekł:
— Ile nam czasu pozostaje?
Galdeazun spojrzał na skalę i odpowiedział:
— Nieco więcej niż minut piętnaście.
— Dobrze — odparł doktor.
Niski daszek kajuty, o który opierał się ręką, tworzył rodzaj
stołu. Starzec wyjął z kieszeni przybory do pisania i portfel,
a z portfelu wyciągnął pergamin, ten sam, na którego odwrocie
parę godzin temu nakreślił drobnym, zwięzłym pismem kilka-
naście wierszy.
— Światła! — zawołał.
Śnieg gęsty, niczym piana u wodospadu, pogasił po kolei po-
chodnie. Paliła się jeszcze tylko jedna. Ave-Maria wziął ją do
ręki i stanął obok doktora.
A doktor wsunął portfel z powrotem do kieszeni, postawił
na daszku kajuty kałamarz i pióro i rozłożył pergamin.
— Słuchajcie!
I oto na środku morza, na tej tratwie coraz to bliższej wody,
na tej drżącej desce grobowej doktor odczytywać zaczął perga-
min. Wydawało się, że słuchają go ciemności. Nieszczęśni ska-
zańcy stojący dokoła pochylili głowy. W blasku pochodni widać
było, jak bardzo są bladzi. Słowa odczytywane przez doktora
napisane zostały po angielsku. Chwilami, kiedy jakieś spojrze-
nie żałosne wydawało się prosić o wyjaśnienie, doktor przery-
wał i powtarzał dany ustęp bądź to po francusku, bądź to po
hiszpańsku, bądź to po baskijsku, bądź to po włosku. Słychać
było stłumione szlochania i głuchy odgłos bicia się w piersi.
Statek pogrążał się w wodzie coraz głębiej.
Dokończywszy czytania, doktor rozłożył płasko pergamin na
daszku kajuty, ujął za pióro i — na białym brzegu kartki, pod
nakreślonymi jego własną ręką wierszami, podpisał się:
DOCTOR GERHARDUS GEESTEMUNDE.
Następnie zwracając się do towarzyszy rzekł:
— Zbliżcie się i podpisujcie.
Pierwsza podeszła Baskijka, wzięła pióro i napisała:
ASUNCION.
Po czym podała pióro Irlandce. Ta nie umiała pisać, położyła

więc tylko znak krzyża,
Obok krzyżyka tego doktor napisał:
.— BARBARA FERMOY, z wyspy Tyrryf, w Ćbudes.
I oddał pióro przywódcy gromady.
Ten podpisał: GAiZDORRA.
Genueńczyk skreślił tuż pod spodem: GIANGIRATE.
Po 'nim Langwedokczyk: JAKUB QUATOURZE, zwany
NARBONCZYKIEM. • -
Po nim Prowansalczyk: ŁUKASZ PIOTR CAPGAROUPE,
galernik z Mahoń.
Pod podpisami tymi umieścił doktor następującą notatkę:
Spomiędzy trzech ludzi, stanowiących załogę statku, szyper po-
rwany został przez falę podczas burzy. Pozostało ich dwóch i ci
własnoręcznie podpisali.
Pod tą notatką obydwaj majtkowie położyli swoje nazwiska.
Bask z północy podpisał się GALDEAZUN. Bask z połud-
nia — AYE-MARIA, złodziej.
A wtedy znów odezwał się doktor:
— Capgaroupe!
— Jest! — krzyknął Prowansalczyk.
—• Czy masz flaszę Hardquanona?
— Mam.
— Daj mi ją.
Capgaroupe wychylił ostatni łyk wódki i podał doktorowi
flaszę.
Wewnątrz statku zbierało się coraz więcej wody. Barkas za-
nurzał się coraz głębiej. Na pochylony skraj pokładu nasuwała
się już wąska klinga fali — pas wody, który stawał się coraz
szerszy.
Wszyscy skupili się przy nadbudówce, w najwyższym punk-
cie pokładu.
Doktor osuszył atrament podpisów przy ogniu pochodni, zło-
żył pergamin jak naj ciaśniej, tak by przejść mógł przez szyję,/
i wsunął go do wnętrza flaszki. Zawołał:
— Daj mi korek!
— Nie wiem, gdzie się podział — odrzekł Capgaroupe.
— Oto kawałek liny — powiedział Jakub Ouatourze.
Doktor zatkał flaszę skrawkiem liny i rzekł:
— A teraz dajcie smoły.
Galdeazun poszedł na dziób statku, garścią pakuł zdusił
ogień palący się w łusce rakiety, odczepił ją z dziobnicy i przy-
niósł doktorowi. Rakieta napełniona była do połowy wrzącą
jeszcze smołą.
Doktor zanurzył na chwilę w smole szyjkę flaszy. Butla za-
wierająca podpisany przez nich wszystkich pergamin została
więc zakorkowana i zapieczętowana smołą.
— I to już koniec — rzekł doktor.
Z ust rozbitków wydobywać się zaczęły wielojęzyczne, po-
nure, katakumbowe wołania:
— Niech się tak stanie.
— Mea culpa.
— Ari sea1.
— Aro rai2.
— Amen.
1 Niech się tak stanie.
2 Bądź wola twoja (dialekt romański).
Sądziłbyś, że oto rozpierzchają się w ciemności posępne głosy
wieży Babel, odtrącone przez niebiosa, które wysłuchać ich nie
chcą.
Doktor odwrócił się od swoich towarzyszy zbrodni i klęski
i postąpił ku burcie kroków parę. Stanął na samej krawędzi
statku; spojrzał przed siebie i głębokim głosem zapytał:
— Bist du bei mir? l
Rozmawiał zapewne z jakimś widmem.
Statek zanurzał się nieustannie.
Wszyscy pogrążyli się w rozmyślaniach. Modlitwa — to
ogromna siła. Pochylili głowy, a raczej zgięli się wpół. Skrucha
ich była po części mimowolna. Jak żagiel zwisa beewładnie, kie-
dy nie stanie wiatru, tak oni się korzyli; każdy z nich, każdy z tej
garstki straceńców załamujących ręce i pochylających czoła
przybrał postawę wyrażającą ostateczne przygnębienie i roz-
paczliwą wiarę w łaskę boską. Aż wreszcie na ich zbrodnicze
twarze padł jakiś nieokreślony, a nakazujący szacunek blask,
co szedł skądsiś, z niezbadanych przepaści.
Doktor znów znalazł się wśród nich. Jakąkolwiek być mogła
przeszłość tego starca, teraz, w obliczu ostatecznego końca, po-
trafił, on zdobyć się na prawdziwą wielkość. Otaczający ich
ogrom, pełen tajemniczości i niedomówienia, przejmował go
nie mącąc w nim świadomości. Człowiek ten nie został zasko-
czony niespodzianie. Potrafił zachować spokój w tej groźne]
chwili. Twarz jego — twarz człowieka pogodzonego z Bo-
giem — pełna była majestatu.
Złoczyńca ów, sędziwy, zamyślony, podobny był do kapłana,
choć sam nie wiedział nawet o tym.
Powiedział:
— Uważajcie.
Zapatrzył się na chwilę w przestrzeń i dodał:
— Teraz umrzemy.
Potem wziął pochodnię z rąk Ave-Marii i potrząsnął nią
w górze.
l Czy jesteś przy mnie?
Iskry posypały się w ciemności nocy.
A doktor rzucił pochodnię do morza.
Zgasła. Zgasło wszelkie światło. Pozostała już tylko ciemność,
niezmierzona, nieznana. Jakby zatrzasło się wieko trumny.
Z zapadłej nagle pomroki odezwał się głos doktora:
— Módlmy się.
Uklękli, już nie na śniegu, lecz w wodzie.
Pozostało im tylko kilka minut.
Doktor stał. Białe płatki, zatrzymując się na jego postaci, ob-
sypały go jaśniejącymi łzami i uczyniły widocznym w ciemno-
ści. Podobny stał się do posągu przemawiającego z głębi mroku.
Uczynił znak krzyża i podniósł nieco głos, a tymczasem pod
stopami jego pokład drgać^aczął ledwie dostrzegalnie. Był to
znak, że statek już za chwilę zatonie. A doktor mówił:
— Pater noster qui es in coelis.
Prowansalczyk powtórzył po francusku:
— Ojcze nas, któryś jest w niebie.
Teraz przemówiła Irlandka w narzeczu walijskim, zrozumia-
łym Baskijce:
— Ar nathair ata ar neamh.
Doktor mówił dalej:
— Sanctificetur nomen tuum.
— Święć się imię twoje — powtórzył Prowansalczyk.
— Naomhthar hainm — powtórzyła Triandka.
— Adveniat regnum tuum — ciągnął dalej doktor.
— Przyjdź królestwo twoje — powtórzył Prowansalczyk.
— Tigeadh do rioghachd — powtórzyła Irlandka.
Woda sięgała już klęczącym po ramiona.
Doktor mówił dalej:
— Fżat uolimtas tua.
— Bądź wola twoja — wyszeptał Prowansalczyk.
A Irlandka i Baskijka krzyknęły:
— Deuntar do thoil ar an Hhalamh!
— Sicut in coelo et in terra — rzekł doktor.
Nikt mu nie odpowiedział.
Spojrzał w dół. Wszystkie głowy znajdowały się już pod wo-
dą. Nie podniosła się ani jedna. Zatonęli na klęczkach.
Doktor ujął prawą dłonią flaszę, którą postawił był na dasz-
ku kajuty, i podniósł do góry.
Statek tonął.
Doktor, szepcząc do końca modlitwę, zanurzał się w wodzie
coraz głębiej.
Przez chwilę jeszcze piersi jego znajdowały się ponad po-
wierzchnią morza, potem już tylko głowa, aż wreszcie — już
tylko ręka trzymająca flaszę, jakby pokazać ją chciała nie-
skończoności.
Ręka ta też znikła w końcu. Głębia morska zafalowała lekko,
nie więcej niż oliwa w kadzi. Śnieg ciągle padał.
Przedmiot jakiś wypłynął na wierzch i kołysał się w ciem-
ności na fali. Była to butla zalana smołą, opleciona łoziną.
K s
<? g a
t r
e c i a
DZIECKO W CIEMNOŚCI
CHESS - HILL
X Ta lądzie szalała burza równie potężna co i na morzu.
— ' Rozpętała się ona wokół porzuconego dziecka z równą
wściekłością i siłą. Bezbronna słabość musi radzić sobie, jak po-
trafi, z bezwiedną zajadłością ślepego żywiołu; ciemność o nic
nie pyta; a przyroda nie odznacza się bynajmniej łaskawością,
którą przypisywać jej zwykliśmy tak chętnie.
Na lądzie wiatr był słaby; zimno wydawało się jakby nie-
ruchome. Grad nie padał. Sypał natomiast śnieg niepokojąco
gęsty.
Gra.d bije, siecze, dręczy, ogłusza, miażdży; lecz groźniejsze
są płatki śniegu. Miękkie, a bezlitosne, cicho dokonują one
swego dzieła. Jeżeli iich dotknąć — topnieją. Jakże czysty
i biały jest śnieg, ten niewinny świętoszek! Nawarstwiając tak
powoli swoją czystą białość płatek śniegu przerasta w lawinę,
jak oszust — w zbrodniarza.
Dziecko szło ciągle naprzód wśród mgły. Mgła — to prze-
szkoda miękka i dlatego właśnie niebezpieczna; ustępuje,
a trwa; mgła jest równie zdradliwa jak śnieg. Chłopczyk z roz-
rzewniającą odwagą pokonywał te wszystkie trudności. Dotarł
wreszcie na sam dół zbocza i wyszedł na Chess-Hill. Nie wie-
dział nawet, że znalazł się oto na półwyspie oblanym z obu
stron oceanem, że jeżeli zbłądzi wśród tego śniegu, ciemności
10 — Człowiek śmiechu
i mgły, jeżeli straci kierunek, to zboczywszy w prawo stoczyć
się musi w głębokie wody zatoki, zboczywszy w lewo — w spie-
nione fale otwartego morza. Nieświadomy niebezpieczeństwa,
szedł pomiędzy dwiema przepaściami.
Półwysep Portlandzki w epoce owej był szczególnie nieprzy-
stępny i stromy. Wygląd jego zmienił się dzisiaj całkowicie.
Odkąd rozpoczęto wydobywać tutaj kamień, którego używa się
do fabrykacji rzymskiego cementu, skały uległy przekształce-
niu, zniszczona została ich pierwotna dzikość. I dzisiaj jeszcze
oglądać tam można twardy wapień i łupek sterczące, niby zęby
w szczęce, ze złóż zlepieńca; oskardy rozwaliły już i ścięły
jednakże wszystkie te szczyty najeżone i chropowate, których
czepiały się sępy. Nie ma już wierzchołków, na których
odbywały się spotkania drapieżnych mew. Ptaki te, niczym
zawistni zazdrośnicy, zanieczyszczać lubią to, co najwyższe.
Na próżno szukałbyś wysokiego monolitu Godolphin,
które to słowo znaczy w narzeczu walijskim: „biały orzeł".
Latem można zerwać jeszcze na tych gruntach przeko-
panych, podziurawionych, niczym gąbka, i rozmaryn, i aroma-
tyczną miętę, i dziki józefek, i koper morski, którego napar
jest lekarstwem na serce, i trawę, co rośnie kłębami na piasku
i zdatna jest do wyplatania mat; nie znajdziesz tam już jednak
ani szarej ambry, ani czarnej cyny, ani też kolorowych, do
łupków podobnych kamyków zielonych, błękitnych i czerwo-
nych jak szałwia. Lisy, borsuki, wydry i kuny wyprowadziły
się stąd już dawno; na urwiskach Portlandu, podobnie jak i na
Przylądku Kornwalijskim, żyły niegdyś kozice; dziś już ich nie
ma. W niektórych zatokach można tu jeszcze ułowić flądrę,
lecz łososie, wypłoszone raz na zawsze, nie płyną już w górę
rzeki Wey, by składać ikrę pomiędzy Saint-Michel i La Noel.
Nie spotyka się tutaj więcej, jak za czasów królowej Elżbiety,
owych starych, nieznanych ptaków, ogromnych jak krogulce, co
rozłupywały jabłka na dwie połowy i wyjadały z nich tylko pe-
stki. Nie ujrzysz już tu również owych wron o żółtych dziobach,
zwanych cornish chough po angielsku, a pyrrocaraa: po łacinie,
niezwykle złośliwych, co rzucały zapalony chrust na słomiane
dachy. Nie spotkasz czarnoksięskiego ptaka fulmar, co niegdyś
przybył tutaj ze Szkockiego Archipelagu. Z dzioba ptaka tego
kapała oliwa, którą w lampkach swoich palili mieszkańcy pół-
wyspu. Wieczorami, wśród wód odpływu, nie pluska się sta-
rożytna, legendarna foka o racicach wieprza i głosie cielaka.
Przypływ nie wyrzuca już więcej na te piaski wąsatych otarii
o zwiniętych uszkach i spiczastych zębach, co czołgają się na
łapach pozbawionych paznokci. Na tym Portlandzie, zmienio-
nym dzisiaj nie do poznania, nigdy nie było słowików, nie
rosną tam bowiem lasy, a sokoły, łabędzie i gęsi morskie odle-
ciały na zawsze. Barany portlandzkie są obecnie tłuste i wełnę
mają miękką; nieliczne owce, co pasły się dwieście lat temu na
tych słonych pastwiskach, były drobne, mięso miały łykowate,
a runo zbite w kłaki, jak to zwykle bywało w owych stadach
celtyckich, pilnowanych przez pasterzy, co jedli czosnek, żyli po
sto lat i z odległości pół mili przebijali pancerze długimi na łokieć
strzałami. Jałowa ziemia daje szorstką wełnę. Dzisiejszy Chess-
-Hill w niczym nie jest podobny do dawniejszego, tak gruntów-'
nie zmieniony został przez człowieka i przez wściekłe wiatry
z Scilly, co potrafią rozkruszyć nawet kamień.
Dzisiaj na tym wysuniętym języczku ziemi znajduje się na-
wet kolej żelazna, prowadząca do Chesilton — ślicznej sza-
chownicy nowych domków, jest tu również i stacja kolejowa,
Portland-Station. Wagony toczą się tam, gdzie niegdyś czołgały
się foki.
Dwieście lat temu Półwysep Portlandzki był to niby usy-
pany z piasku grzbiet osła ze szczotką skał sterczącą wzdłuż
kręgosłupa.
Teraz groziło dziecku inne z kolei niebezpieczeństwo. Scho-
dząc ze zbocza mogło spaść na dół; tutaj czyhały na nie roz-
padliny. Tam strzec się musiało przepaści, tutaj — trzęsawiska.
Na brzegu morza pułapką jest wszystko. Skała jest śliska,
piaszczyste wybrzeże — ruchome. Każdy uchwyt, każde opar-
cie to zasadzka. Kroki stawia się jak po szklanej szybie. W każ-
dej chwili wszystko pod człowiekiem pęknąć może. A w szcze-
linie takiej przepada się już na zawsze. Ocean posiada wiele
10"
wewnętrznych kondygnacji, niczym scena dobrze urządzonego
teatru.
Trudno dostępne są długie grzbiety z granitu, o które z dwu
stron opierają się pochyłe stoki półwyspu. Nie łatwo odnaleźć
tutaj jakieś przejście. I od oceanu, i od skały niech się czło-
wiek nie spodziewa gościnności; morze uznaje tylko ryby
i ptaki. A półwyspy bywają szczególnie najeżone i nagie. Fala,
co z dwu stron podmywa je i kruszy, rzeźbi je w kształt naj-
prostszy. Wszędzie tylko sterczące szczyty, załomy, ostre kra-
wędzie, przerażające strzępy kamienne, rozpadliny, podobne do
rozchylonej szczęki rekina o wielu rzędach zębów, śliskie spad-
ki z wilgotnego mchu, gwałtowne urwiska skalne wpadające
prostopadle w piany fal. Ktokolwiek przechodzić będzie przez
półwysep, na każdym kroku napotka bezkształtne głazy, wiel-
kie jak domy, podobne do goleni, łopatek, piszczeli, całą ana-
tomię ohydną okaleczonych skał. Nie na darmo te pręgi ciąg-
nące się wzdłuż krawędzi morza nazwali Francuzi les cótes —
żebra, jak u człowieka. Z tym bezładnym nagromadzeniem
przeróżnych szczątków wędrowiec musi radzić sobie, jak po-
trafi. Przedzieranie się przez kości olbrzymiego jakiegoś szkie-
letu — tak to mniej więcej trud ten wygląda.
A teraz wyobraźmy sobie dziecko, co spełniać musi tę pracę
na miarę Herkulesa.
Przychodziłoby mu z pomocą światło dnia — a była noc; nie-
sposób poradzić sobie bez przewodnika — a dziecko było sa-
motne. Siła dorosłego mężczyzny to w tych warunkach jeszcze
nie dosyć, a ono było małe i słabe. W braku przewodnika po-
prowadzić by mogła ścieżka. Ale nie było żadnej ścieżki.
Chłopaczek instynktownie wymijał spiczaste spiętrzenia
skalne, starał się iść po płaskim brzegu. Ale tutaj mógł z kolei
natknąć się na inne pułapki. Pułapki potrójnego rodzaju: mógł
wpaść i w dół pełen wody, i w zaspę śnieżną, mógł również
natknąć się na ruchome piaski. A ruchome piaski są najgroź-
niejsze. Grzęźnie się w nich bez ratunku.
Świadomość tego, co nam grozić może, jest zatrważająca, to
prawda, lecz o wiele gorsza jest nieświadomość. Dziecko wal-
czyło z nieznanymi niebezpieczeństwami. Poruszało się po
omacku wśród czegoś, co było grobem, być może.
Malec nie zawahał się jednak ani przez chwilę. Obchodził
skały i unikał rozpadlin, zdawał się odgadywać zasadzki, szedł
stale naprzód, po linii zygzakowatej, zawiłej, wymijając prze-
szkody. Nie mógł iść prosto, ale stąpał śmiało.
Potrafił bez wahania cofnąć się w razie potrzeby. Potrafił
w porę wyrwać się z grząskich, podstępnych lejów ruchomych
piasków. Otrząsał się ze śniegu. Niejeden raz brnął po kolana
w wodzie. A kiedy wychodził z niej — mokre łachmany zama-
rzały natychmiast na ostrym nocnym zimnie. Szedł szybko
w tej swojej zesztywniałej odzieży. Miał jednak na tyle prze-
zorności, że potrafił ustrzec jakoś od zamoknięcia ciepłą ma-
rynarską bluzę. A głód dokuczał mu coraz bardziej.
Nie ma kresu przygodom w otchłani; możliwe jest tutaj wszy-
stko, nawet i ocalenie. Wyjście jest niewidoczne, można jednak
na nie natrafić. W jaki sposób to dziecko wśród tamujących
oddech wirów śnieżycy, zagubione na wąskiej grobli, pomiędzy
dwiema przepaściami, nic nie widząc dokoła potrafiło jednak
przejść przez cały półwysep — tego ono samo nawet wytłuma-
czyć nie byłoby w stanie. Malec wdrapywał się, poślizgiwał,
staczał, szukał i wytrwale szedł naprzód — i to już wszystko.
Taka jest tajemnica wszelkiego zwycięstwa. Po upływie nie-
spełna godziny poczuł, że teren zaczyna podnosić się coraz wy-
żej. Przedostał się więc na drugą stronę, przebrnął przez Chess-
-Hill, znajdował się już na stałym lądzie.
Most, który dzisiaj łączy Sandford-Cas z Small-mouth-Sand,
w owym czasie nie istniał jeszcze. Dziecko prawdopodobnie do-
tarło szczęśliwie do piaszczystego klinu położonego naprzeciw-
ko Wyke-Regis, naturalnego traktu, co przecinał w poprzek
East-Fleet.
Z półwyspu wydostało się więc obronną ręką, a teraz stanęło
twarzą w twarz z burzą, z zimą, z nocą.
Znów, jak okiem sięgnąć w mroku, roztaczał się przed nim
ponury bezkres równiny.
Malec uważnie przypatrywał się ziemi szukając ścieżki.
Nagle schylił się.
Zauważył na śniegu coś, co podobne było do śladu.
I był to ślad rzeczywiście. Siad ludzkiej stopy. Rysował się
wyraźnie na miękkiej bieli. Chłopiec obejrzał go dokładniej.
Był to ślad bosej stopy, niniejszej niż męska, większej niż dzie-
cinna.
A więc zapewne ślad stopy kobiecej. .
Dalej widać było następny, za nim znów następny; ślady
rozsypane były jeden za drugim, na odległość kroku i prowa-
dziły w głąb równiny, nieco w prawo. Były jeszcze świeże,
z lekka tylko przyprószone śniegiem. Jakaś kobieta musiała
przechodzić tędy przed niedawnym czasem.
Kobieta ta poszła w tę samą stronę, w której dziecko widzia-
ło dymy.
Malec, ze wzrokiem utkwionym w ziemię, powędrował za
tym śladem-
II
SKUTKI ŚNIEŻYCY
Szedł tak przez czas pewien. Na nieszczęście ślady stawały
się coraz mniej wyraźne. Padał śnieg gęsty, uporczywy. W tej
samej chwili właśnie barkas dogorywał pod śnieżycą na otwar-
tym morzu. Dla dziecka, nie mniej niż statek prześladowanego
przez los, tylko na inny sposób, jedyną wskazówką w niezba-
danych ciemnościach, co przesłaniały wszystko, były te ślady
stóp wyciśnięte na śniegu. Trzymał się ich też niczym nitki
w labiryncie.
Nagle — czy dlatego że zasypał je śnieg, czy też może z in-
nej jakiejś przyczyny — ślady znikły. Równina dookoła znowu
gładka była, płaska, najdrobniejszej na niej nawet plamki, naj-
mniejszego znaku. Jednolita biała materia przykrywała ziemię,
jednolita czarna materia przykrywała niebo.
Kobieta, która szła tędy, frunęła chyba w powietrze.
Dziecko, już u kresu sił, pochylało się, szukało. Na próżno.
W pewnej chwili, kiedy podniosło głowę, wydało mu się na-
gle, że coś słyszy, coś niewyraźnego, coś zbliżonego do głosu,
do oddechu, może do cienia. Był to szmer jakiś, ludzki raczej
niż zwierzęcy, zagrobowy raczej niż żywy. Był to szmer, ale
szmer ze snu.
Nic nie było widać dookoła.
Przed chłopcem roztaczała się pustka, sina, naga.
Słuchał. Dźwięk, który wydało mu się przez chwilę, że sły-
szy, zginął. Był on, być może, przywidzeniem tylko. Znów słu-
chał, lecz wszystko było ciszą.
A więc usłyszał tylko głos majaka wśród mgły. Chłopiec
poszedł dalej.
Poszedł przed siebie; znikły ślady stóp, które prowadziły go
do tej chwili.
Ledwie jednak uszedł kroków kilka — znów odezwał się ów
dźwięk. Tym razem nie mogło już być wątpliwości. Był to
jęk, prawie łkanie.
Odwrócił się, rozejrzał. Nie dostrzegł niczego jednakże.
Dźwięk odezwał się znowu.
Jeżeli potrafią krzyczeć świetlne kręgi, to krzyk ich tak
właśnie brzmieć musi.
Głos ten był przejmujący, przenikliwy jak nic na świecie
i niewymownie słaby równocześnie. Gdyż był to głos. Głos
istoty posiadającej duszę. Biło w nim żywe serce. Było to jak
gdyby wołanie cierpienia, co samo nie wie nawet, że jest cier-
pieniem i że woła. Głos ten — może pierwszy krzyk, może
jęk ostatni — pozostawał w takim samym stosunku do rzęże-
nia, którym zamyka się życie, co i do kwilenia, które je otwie-
ra. Oddychał, dławił się, łkał. Nabrzmiały skargą i niewi-
dzialny.
Chłopiec rozglądał się z najwyższą uwagą, szukał wszędzie,
blisko, daleko, na dole, w górze. Nikogo nie było. Ani niczego.
Zaczął więc nasłuchiwać. Głos odezwał się znowu, słyszał go
wyraźnie. Podobny był odrobinę do beczenia jagnięcia.
Lęk zdjął chłopca, nagle zapragnął uciec.
1S1
A jęk załkał znów. Już po raz czwarty. Jakże wątły był
i żałosny. Można się było domyślić, że po tym ostatnim wysił-
ku, wysiłku instynktu raczej niż woli, umilknie już na zawsze
zapewne. Była to ostatnia, przedzgonna prośba o ratunek, od-
wołująca się nieświadomie do tej odrobiny pomocy, co bytuje
kędyś w przestrzeni; był to błagalny jęk konania, zwrócony do
a nuż istniejącej opatrzności. Chłopiec poszedł w stronę, z któ-
rej się ów głos odzywał.
Nadal nic widać nie było.
Szedł rozglądając się uważnie.
Skarga brzmiała nieustannie. Nieokreślona, przedtem zmą-
cona, niepewna, teraz stała się wyraźna i głośna, dźwięczna.
Głos ten odzywał się tuż, gdzieś bardzo blisko. Ale gdzie?
Ktoś skarżył się w pobliżu. Skarga ta drżała w powietrzu
obok chłopca. Jęk ludzki unosił się niewidocznie w przestrzeni
— oto, co napotkał wreszcie. Tak mu się przynajmniej zdawa-
ło, takie odczuwał wrażenie, nieokreślone jak gęsta mgła, wśród
której się błąkał.
Kiedy tak wahał się pomiędzy instynktowną chęcią ucieczki
i podszeptem jakimś, co nakazywał mu pozostać — dostrzegł
pod śniegiem, o kilka kroków dalej, wzniesienie wielkości ludz-
kiego ciała, niewielki, niewysoki pagórek, podłużny, wąski, po-
dobny do kopczyka, który by usypano na grobie na jakimś
białym cmentarzu.
A głos właśnie znowu zajęczał.
Stamtąd odzywał się, spod tego usypiska.
Dziecko przykucnęło obok i zaczęło rozgrzebywać pagórek
obydwiema rękami.
Spod rozgarnianego śniegu wydobywał się kształt jakiś, wre-
szcie ukazała się twarz, bardzo blada. ~
Nie ona to jednak krzyczała. Oczy miała zamknięte, a usta.
choć otwarte, pełne były śniegu.
Była nieruchoma. Nie drgnęła pod dotknięciem ręki dziecka.
A dzieckiem, choć palce jego skostniałe były z zimna, wstrzą-
snął dreszcz przejmujący przy dotknięciu tej lodowatej twarzy.
Była to głowa kobiety. Rozsypane włosy zmieszały się ze śnie-
giem. Kobieta ta nie żyła.
Dziecko dalej rozgrzebywało śnieg. Wkrótce ukazała się szy-
ja zmarłej, potem piersi prześwitujące nagim ciałem przez po-
darte łachmany.
Nagle chłopiec poczuł, że coś drgnęło słabo. Coś niewielkiego
poruszyło się pod śnieżną zaspą. Rozgarniał więc śnieg jeszcze
skwapliwiej, aż odnalazł wreszcie niemowlę, nędzne, chude,
zsiniałe z zimna, lecz żywe jeszcze. Było nagie i tuliło się do
nagiej piersi umarłej.
Była to dziewczynka.
Szamocząc się wśród zaspy wykopała się z nędznych, zbyt
skąpych łachmanów, którymi była owinięta. Jej biedne, chude
ciałko roztopiło nieco swym ciepłem śnieg pod nią, jej od-
dech — śnieg ponad nią. Doświadczona piastunka dałaby jej
pięć, sześć miesięcy, lecz naprawdę mogła mieć już nawet i rok,
dzieci nędzy bowiem bywają zadrobniałe żałośnie, zahamowane
w rozwoju, jakże często rachityczne. Kiedy twarzyczka jej wyj-
rzała wreszcie spod śniegu, dziewczynka zaniosła się znów
rozpaczliwym szlochem. Matka, co nie usłyszała tego szlochu
dziecka, zaiste umarłą być musiała aż do szpiku kości.
Chłopiec wziął małą na ręce.
Matka, sztywna już, posępne robiła wrażenie. Twarz jej pro-
mieniowała blaskiem widmowym. Otwarte, nie oddychające
więcej usta wydawały się odpowiadać w niewyraźnej mowie
cieni na pytania stawiane umarłym przez istotę niewidzialną.
Po twarzy tej pełzał siny odblask lodowej równiny. Czoło pod
ciemnymi włosami było młode, brwi ściągnięte jakby z oburze-
niem, nozdrza zaciśnięte, zamknięte powieki; rzęsy zlepił szron,
a od kącików oczu do kącików ust ciągnęły się dwie głębokie
bruzdy uczynione przez łzy. Blask idący od śniegu oświetlał
umarłą. Zima i mogiła są ze sobą w zgodzie. Trup to sopel
człowieka. Patetyczna była nagość jej piersi. Spełniły swoje
przeznaczenie; wyrażały wzniosły przekwit dawania życia przez
istotę, w której życia już nie było, czystość dziewiczą zastąpił
majestat macierzyństwa. U jednej z sutek połyskiwała biała
perełka. Była to kropla mleka, ścięta mrozem.
A sprawa przedstawiała się tak, po prostu: w pustkowiu, po
którym wędrował właśnie zbłąkany chłopiec, zagubiła się przed
niedawnym czasem żebraczka, co z niemowlęciem u piersi rów-
nież szukała schronienia. Wśród burzy upadła wyczerpana,
skostniała z zimna i nie mogła już się podnieść. Przysypała ją
śnieżyca. Przyciskała do siebie córeczkę, dopóki jej starczyło
sił, i umarła.
A dziewczynka próbowała jeszcze ssać ten posąg zmarmu-
rzały.
Smutna to ufność i dopuszczona przez naturę, wydaje się
bowiem, że umarła matka może jeszcze karmić przez czas pe-
wien, już po śmierci.
Ale usta dziecka nie mogły natrafić na pierś i kropla mleka
zamarzła, ukradziona przez śmierć. A noworodek, nawykły
bardziej do kołyski niż do grobu, zaczął krzyczeć pod śniegiem.
Opuszczony chłopiec usłyszał wołanie konającej dziewczynki.
Wygrzebał ją z grobu.
Wziął na ręce.
A wówczas malutka ucichła. Twarzyczki dwojga dzieci przy-
tuliły się do siebie i sine wargi niemowlęcia ssać zaczęły po-
liczek chłopca niby pierś matki.
W dziewczynce krew już zaczynała krzepnąć, już za chwilę
ustać miało tętno serca. Matka udzieliła jej nieco swojej śmier-
ci; trup przekazuje swoje zastyganie. Nóżki, rączki, ramionka
i kolanka niemowlęcia były jak zlodowaciałe, jak sparaliżowa-
ne. Chłopiec poczuł, jak strasznie zimne jest to ciałko.
Miał jeszcze bluzę, swoje jedyne ciepłe i suche odzienie. Po-
łożył niemowlę na piersi umarłej, zdjął kaftan, zawinął weń
dziewczynkę, znowu wziął ją na ręce i sam już niemal nagi,
wśród tumanów śniegu i porywów wiatru poszedł dalej, niosąc
dziecko.
A malutka odszukała znów jego policzek, przytuliła doń
usteczka i usnęła, rozgrzana. Pierwszy pocałunek tych dwu
dusz w ciemności.
Umarła matka została sama na śniegu, z twarzą zwróconą
ku nocnemu niebu. Może jednak z głębi nieskończoności, w któ-
rej się już znajdowała, zobaczyła jeszcze, jak chłopiec zdjął
z siebie ubranie, by owinąć dziewczynkę.
III
WSZELKA BOLESNA DROGA UTRUDNIA SIĘ JESZCZE CIĘŻAREM
Minęły już przeszło cztery godziny, odkąd barkas wypłynął
z zatoki Portlandu porzucając na brzegu chłopca. Przez czas
ten, kiedy szedł on przed siebie, czas, co wydawał się nie mieć
końca, napotkał zaledwie trzykrotnie przedstawicieli społeczeń-
stwa ludzkiego, w które miał oto wejść, być może. Spotkania
te — to mężczyzna, kobieta i dziecko. Mężczyzna, tamten, na
wzgórzu; kobieta, ta w śniegu, i dziecko, dziewczynka, którą
niósł na rękach.
Wyczerpany był już niemal doszczętnie zmęczeniem i głodem.
A szedł zdecydowanie, pewnie, choć sił ubyło, a przybyło '
ciężaru.
Był teraz prawie nagi. Resztki odzienia, które na nim
jeszcze pozostały, stwardniałe od szronu, zrobiły się ostre jak
szkło i kaleczyły mu skórę. Było mu coraz zimniej, ale za to
rozgrzewało się tamto dziecko. Nie ginęło ciepło, które tracił,
otrzymywała je bowiem dziewczynka. Czuł, jak pod jego dzia-
łaniem malutka powraca do życia. Szedł dalej.
Co pewien czas, przytrzymując dziecko troskliwie, schylał
się, nabierał jedną ręką garść śniegu i rozcierał mm sobie nogi,
by ich nie odmrozić.
Kiedy indziej znowu, czując palenie w gardle, wkładał do
ust odrobinę śniegu i ssał ją, a pragnienie, oszukane na chwilę,
przemieniało się w gorączkę. Ulga powodowała pogorszenie.
Nawałnica wzbierała na sile, przekraczała wszelkie możliwe
do ogarnięcia wymiary. Zdarzają się potopy śnieżne; był to
właśnie taki potop. Paroksyzmy jego pastwiły się i nad lądem,
i nad oceanem. W tej samej to chwili zapewne nieszczęsny
barkas rozbijał się walcząc z podwodnymi skałami.
Chłopiec szedł wśród tego wiatru, po pokrytej śniegiem
równinie, kierując się ciągle na wschód. Nie wiedział, która
może być godzina. Dymy stracił już z oczu od dawna. Wśród
nocy znaki takie znikają zresztą łatwo, a ognie już pogaszono
o tej późnej porze; być może zresztą, że się pomylił, że w stro-
nie, ku której wędrował, nie było żadnego miasteczka, żadnej
wioski.
Choć ogarniało go zwątpienie, z uporem szedł naprzód.
Dziewuszka kilkakrotnie zaczynała płakać. Starał się wów-
czas ukołysać ją rytmem swoich kroków. Uspokajała się, milkła.
Zasnęła wreszcie na dobre. Drżąc cały, czuł, że jest ciepła.
Poprawiał często fałdy kaftana przy szyjce maleństwa dba-
jąc, by przez zbytnie ich rozchylenie nie przedostawał się do
środka stopniały śnieg i szron.
Równina była falista. U dna pochyłości, w zagłębieniach
terenu śnieg naniesiony przez wiatr był tak głęboki, że sięgał
chłopcu po pas. Przedzierał się przez te zaspy całą siłą nóg
i kolan.
A po, wydobyciu się z parowu wydostawał się na wzniesienia
omiecione przez wiatr ze śniegu. Tam napotykał z kolei na goło-
ledż.
Ciepły oddech dziewczynki muskał mu policzek rozgrzewając
go na chwilę, po czym zatrzymywał się na włosach, ścięty na
sopel przez mróz.
Chłopiec zdawał sobie sprawę, że za żadną cenę upaść mu
nie wolno. Nie podniósłby się już bowiem więcej. Wyczerpany
był tak bardzo, że jak tamtą umarłą kobietę, ołów ciemności
przygniótłby go swoim ciężarem, że lód przylutowałby go do
ziemi jeszcze za życia. Udało mu się zejść na dół po stromych
stokach przepaści; potykał się na trzęsawisku i też wyszedł
cało; teraz zwykły upadek na ziemię to śmierć. Jeden niezręczny
krok i oto grób się otwiera. Nie wolno mu się było pośliznąć.
Nie miałby już siły, by dźwignąć się choćby na kolana.
A pośliźnięcie się groziło przy każdym kroku; wszędzie gołó-
ledź tylko i stwardniały, zmarznięty śnieg.
Mała, którą niósł na rękach, niesłychanie utrudniała mu cho-
dzenie; był to nie tylko ciężar zbyt wielki dla jego wyczerpania
i zmęczenia, była to również przeszkoda. Przytrzymywał ją
oburącz, a temu, co usiłuje iść po gołoledzi, niezbędne są swo-
bodne ruchy obu ramion dla utrzymania równowagi.
Musiał się obchodzić bez tego wahadła.
I obchodził się, i szedł nie wiedząc, co począć pod ciężarem.
Niemowlę to było kroplą przepełniającą czarę jego nie-
szczęścia,
Szedł naprzód, chwiejąc aię przy każdym stąpnięciu, jakby
na trampolinie i z dala od jakichkolwiek oczu, co by go po-
dziwiać mogły, dokonywał cudów ekwilibrystyki. Być może
zresztą — powtórzmy to raz jeszcze — na tej drodze przez
mękę towarzyszyło mu z daleka, z mrocznych głębokości spoj-
rzenie — spojrzenie matki i spojrzenie Boga.
Potykał się, chwiał i odzyskiwał równowagę, troszczył się
o niemowlę poprawiając na nim ubranie i przykrywając głów-
kę, znów się potykał i szedł, i szedł poślizgując się i znów od-
najdując równowagę. A wiatr popychał go jeszcze, nikczemnie.
Najprawdopodobniej nadkładał też drogi niemało. Znajdował
się zapewne na równinach, na których później założona została
Bincleaves Farm, pomiędzy dzisiejszym Spring Gardens i Per-
sonage House. Dziś są tam wioski i wille, wtedy były to puste
ugory. Niecałe stulecie dzieli nieraz step od miasta.
Nagle oślepiająca, lodowata zawierucha ustała na chwilę
i chłopiec zobaczył prawie że tuż przed sobą gromadkę komi-
nów i dachów rysujących się wyraźnie pod przykryciem ze
śniegu, przeciwieństwo sylwetki, miasteczko wyrysowane bielą
na czarnym tle widnokręgu, coś, co dzisiaj nazwać by można
negatywem.
Dachy, domy, schronienie! A więc gdzieś doszedł jednak. Po-
czuł niewysłowione podniecenie nadzieją. Kiedy majtek siedzą-
cy na maszcie zbłąkanego okrętu wykrzyknie: ziemia'. — tych
samych doznaje wzruszeń. Chłopiec przyśpieszył kroku.
Dotarł więc wreszcie do ludzi! Zbliżał się ku żyjącym! Już
niczego nie musiał się obawiać. Ogarnęło go nagłe ciepło —
poczucie bezpieczeństwa. To, co do tej pory przechodził, koń-
czyło się wreszcie. Już nigdy odtąd nie będzie ani nocy, ani
zimy, ani burzy. Wydawało się mu, że wszystko, na co tylko
zło zdobyć się potrafi, jest już poza nim. Dziewczynka nie była
mu już ciężarem. Biegł prawie.
Nie odrywał spojrzenia od tych dachów. Tam było życie. Nie
spuszczał ich z oczu. Umarły tak by chyba patrzył na to, co by
mu się ukazało przez uchylone wieko trumny. Były to te same
kominy, których dymy zobaczył był poprzednio.
Ale w tej chwili nie unosił się nad nimi żaden dym.
Wkrótce dotarł do pierwszych mieszkań ludzkich. Było to
przedmieście miasteczka, otwarta ulica. W owym czasie zamy-
kanie ulic na noc zaczynało już wychodzić z użycia.
U początku jej stały dwa domy. Nie paliła się w nich żadna
świeca, żadna lampa, nigdzie, na całej ulicy, w całym mieście,
jak tylko sięgnąć można było wzrokiem — żadnego światła.
Dom po prawej stronie był bardziej dachem tylko niż domem;
nędzny był niewymownie; ściany miał z polepy i słomianą
strzechę; więcej w nim było słomy niż gliny. Wysoka pokrzywa,
rosnąca tuż przy ścianie, sięgała aż po sam dach. Chatynka ta
miała jedne tylko drzwi, wyglądające raczej na otwór do
wpuszczania kota, i jedno okienko wielkości dymnika. Była
zaryglowana. Obok niej — chlewik, zamieszkały, co wskazy- .
wało, że w chatce również ktoś mieszka.
Dom po lewej stronie miał szeroką, wysoką fasadę z kamie-
nia i dach kryty łupkiem. Zamknięty był również. I stały tak
naprzeciwko siebie — Pałac i Rudera.
Chłopiec bez chwili wahania zbliżył się do dużego domu.
Drzwi w nim były dwuskrzydłowe, z masywnych dębowych
kwadratów, nabijanych dużymi ćwiekami. Domyślać się nale-
żało, że zamykają je od wewnątrz potężne rygle i zamki; obok
wisiała żelazna kołatka.
Chłopiec podniósł kołatkę nie bez trudu, gdyż palce jego,
zgrabiałe od zimna, stały się czymś na kształt bezwładnych
kikutów. Uderzył,
Nikt nie odpowiedział.
Zakołatał jeszcze raz, podwójnie.
Żadnego ruchu w całym domu.
Zakołatał po raz trzeci. Nic.
Zrozumiał, że mieszkańcy albo spali, albo też wcale nie my-
śleli wstawać.
Podszedł więc do ubogiej chałupki. Podniósł z ziemi ośnieżo-
ny kamień i zastukał nim w niskie drzwi.
Znowu żadnej odpowiedzi.
Wspiął się na palce i zaczął uderzać swoim kamykiem
w okienko, ostrożnie, by nie stłuc szyby, dość głośno jednakże
na to, by go usłyszano.
Nie odezwał się żaden głos, żadne kroki, nie zabłysło światło.
Pomyślał sobie, że i tu także nikt się nie chce obudzić.
Piękny dom z kamienia i rudera, słomą kryta, jednakowo
były głuche na wołanie niedoli, nędzy.
Chłopiec postanowił iść dalej. Zapuścił się w wąską uliczkę
pomiędzy domami, tak ciemną, że bardziej przypominała
szczelinę wśród skał niż wejście do miasta.
IV
INNA POSTAĆ PUSTYNI
Chłopiec wszedł do miasta Weymouth.
ówczesny Weymouth nie był jeszcze imponującym i podzi-
wianym dzisiejszym Weymouthem. Ów dawny Weymouth nie
posiadał jeszcze długiego, prosto poprowadzonego bulwaru z po-
mnikiem Jerzego III i oberżą nazwaną od jego imienia. Nie
posiadał ich z tej choćby przyczyny, że Jerzy III jeszcze się
wówczas nie był urodził. Dla tego samego względu nie przy-
ozdabiał też jeszcze miasta biały koń, wielki na całą morgę,
ułożony z kredowych kamieni na strzyżonym trawniku wschod-
niego zbocza zielonego pagórka, Wbite Horse, co niósł na sobie
króla i odwracał się ogonem w stronę miasta — również na
cześć Jerzego III. Honory te są zresztą w pełni zasłużone;
Jerzy III utracił na stare lata rozum, którego nigdy nie posiadał
w młodości, czyż więc może on być odpowiedzialny za klęski,
co spadły na kraj podczas jego panowania? Był niewinny jak
dziecko. Dlaczegóż więc nie stawiać mu pomników?
Zabudowa Weymouth sprzed lat stu osiemdziesięciu była
prawie tak symetryczna jak ułożenie kości wyrzuconych z kub-
ka podczas gry. Kiedy legendarna Astaroth odbywała swoje
wędrówki po świecie, miała na plecach torbę podróżną, w której
znaleźć można było wszystko, nawet i gospodarne kobiety w ich
domach. Garść takich domków i chat wyrzucona z diabelskiego
wora na ziemię — oto co na myśl przywodził widok bezładnej
zabudowy tego miasteczka. A w chatach — gospodarne kobiety.
Świadectwem owych czasów po dziś dzień przechowanym jest
Dom Muzykantów. Nieład skrytek z drzewa rzeźbionego i sto-
czonego przez kornika — co też jest rodzajem rzeźby — bez-
kształtne budowle, chwiejnie popodwieszane, czasami podparte
słupami, przylegające prawie jedna do drugiej, aby się nie po-
przewracały pod naporem morskich wiatrów, oddzielone od
siebie tylko niewielką przestrzenią wtłoczonego tam niezręcz-
nie śmietnika, gęsta siatka uliczek często zalewanych wodami
przypływu, nagromadzenie starych domostw, niby babek wokół
starodawnego kościółka — oto czym było wówczas Weymouth.
Stare normandzkie miasteczko wyrzucone na angielski brzeg.
W oberży, na której miejscu stoi teraz hotel, podróżny, co
dziś płaci po królewsku dwadzieścia pięć franków za smażoną
solę i butelkę wina, wtedy kontentować się musiał zupą rybną
za dwa sous, bardzo zresztą smakowitą. Cóż za ubogie poży-
wienie. •
Zagubiony chłopiec niosąc na rękach znalezione dziecko prze-
szedł przez jedną uliczkę, przez drugą, trzecią. Podnosił wzrok
ku górze wypatrując na piętrach i poddaszach jakiegoś oświe-
tlonego okienka, ale wszystkie były zamknięte i ciemne. Pró-
bował również kołatać do drzwi. Lecz nikt się nie odzywaŁ.
W łóżku, w ciepłej pościeli, serca ludzkie twardnieją na kamień.
Wstrząsy te i hałasy obudziły wreszcie dziewczynkę. Chłopiec
czuł, że znowu ssie jego policzek. Nie płakała jednakże, zdawało
się jej pewnie, że jest u matki.
Mógł w ten sposób błąkać się Bóg wie jak długo wśród licz-
nych rozgałęzień uliczek Scrambridge, gdzie naówczas więcej
było ogrodów warzywnych niż domów, więcej kolczastych
żywopłotów niż mieszkań ludzkich, na szczęście jednak znalazł
przejście, co po dziś dzień jeszcze istnieje obok Trinity Schools.
Przejście to zaprowadziło go prosto na wybrzeże, które już
wówczas było jaikby zalążkiem bulwaru. Po prawej stronie'
dojrzał most.
Był to most na rzece Wey. Łączy on Weymouth z Melcomb-
-Regis. Pod łukami jego Harbour wpływa do Back Water.
Weymouth, wieś, było to wówczas przedmieście Mełcomb-
-Regis, miasta i portu; dzisiaj Melcomb-Regis jest jedną z pa-
rafii Weymouth. Wieś wchłonęła miasto. A dokonało się to
właśnie poprzez ten most. Mosty — to niezwykłe aparaty ssące;
wciągają one ludność i jakaś nadbrzeżna dzielnica rozrasta się
nieraz dzięki nim ze szkodą dla dzielnicy przeciwległej.
Chłopiec skręcił w stronę mostu, który był wtedy jeszcze
tylko zwykłą drewnianą kładką, krytą daszkiem. Przeszedł po
tej kładce na drugą stronę.
Daszek osłaniał kładkę, nie było więc na niej śniegu. Idąc
po tych suchych deskach bose stopy chłopca doznały ulgi na
chwilę.
Przeszedł przez most i znalazł się w Melcomb-Regis.
Mniej tu było domów drewnianych, za to więcej domów z ka-
mienia. Była to już nie mieścina, lecz miasto. Most prowadził
do ulicy dużej i pięknej, zwanej ulicą Sw. Tomasza. Chłopiec
powędrował tamtędy. Wzdłuż ulicy tej stały fasady domów
11 — Człowiek <mlfrhii
z ciosanego kamienia, tu i ówdzie znajdowały się również
i sklepy. Znów począł kołatać we drzwi. Na to, by wołać głośno,
nie miał już dość siły.
Lecz w Melcomb-Regis, podobnie jak poprzednio w Wey-
mouth, nikt nie dawał znaku życia. Drzwi pozamykane były
na wszystkie spusty. Okiennice szczelnie zakrywały okna, niby
powieki — oczy. Nie zaniechano żadnej ostrożności, co by
uchronić mogła spokojny sen mieszkańców przed niemiłym
przebudzeniem.
Na biedne, bezdomne dziecko coraz to potężniej oddziaływał
dziwny, niewysłowiony nastrój uśpionego miasta. Niesamowita
jest taka cisza odrętwiałego rojowiska. Mieszają się ze sobą
przywidzenia wszystkich tych letargów, urastają one w jeden
ogromny sen, z nieruchomych ciał ludzkich wydzielają się
opary sennych marzeń. Sen ma wiele ciemnego pokrewieństwa
z tym, co jest już poza życiem; myśli śpiących, oswobodzone
z wszelkich rygorów, unoszą się ponad nimi mgławicą, i żywą,
i martwą równocześnie, i kojarzą się, wikłają dziwacznie z ja-
kimś myśleniem niejasnym, bytującym zapewne gdzieś w prze-
strzeni. Sen, jak obłok raz gęsty, raz przezroczysty, zasłania,
przyćmiewa sobą gwiazdę — umysł człowieka. Nad zamknię-
tymi powiekami oczu, którym przywidzenie zastąpiło wzrok,
dokonuje się jakiś rozpad mogilny kształtów i zarysów i roz-
przestrzenia, nieuchwytnie a szeroko. Jakieś istnienia rozpro-
szone a tajemnicze przenikają do naszego życia poprzez sen,
ów pomost śmierci. Przeplatają się w powietrzu dusze i widma.
Ten nawet, co czuwa, czuje na sobie ucisk atmosfery brzemien-
nej ponurą tajemnicą. Dręczy go jakaś zmora, której istnienie
wokół siebie zaledwie odgaduje. Człowiek, co nie śpi i wędruje
wśród widm marzeń sennych innych ludzi, odsuwa, niby mgłę,
jakieś mijające go kształty, odczuwa jakiś niejasny lęk przed
wrogim zetknięciem się z czymś niewidzialnym, czuje, jak co
chwila trąca go coś nieokreślonego, niewiadomego, co natych-
miast ginie. Wędrówka nocna wśród takich rozproszonych snów
podobna jest do przedzierania się przez puszczę.
Człowiek boi się, choć sam nie wie dlaczego.
Boi się wówczas nawet człowiek dojrzały, o ileż zaś silniejszy
strach odczuwać musi dziecko.
Dręczący nocny lęk, spotęgowany otoczeniem widmowych
domów, dopełnił ponurego całokształtu przeciwności, z którymi
walczyć musiał chłopiec.
Wszedł na Conycar Lane. U wylotu tej uliczki dostrzegł Bach
Water; wydało mu się, że to ocean, nie wiedział już, z której
strony znajduje się morze. Zawrócił więc, skręcił w lewo i przez
Maiden Street cofnął się aż do Saint-Albans Rów.
A tam bez wyboru, bez namysłu kołatać zaczął gwałtownie
do pierwszych z brzegu drzwi. Uderzenia te, na które zużywał
resztki swoich sił, były bezładne, urywane, gniewne prawie.
Uderzało we drzwi serce jego swoim tętnem, nierównym, przy-
śpieszonym przez gorączkę.
I odezwał się głos w odpowiedzi.
Głos zegara.
Trzykrotnie uderzył na starej wieży kościoła Sw. Mikołaja.
Była godzina trzecia po północy.
I znowu zapadła cisza.
Zdumiewający wydać się może fakt, że nikt w całym mieście
nie uchylił nawet okienka. Obojętność ta zrozumiała była jed-
nak w pewnej mierze. Trzeba bowiem uświadomić sobie, że
w styczniu roku 1690 cały kraj był pod wrażeniem zarazy, co
grasowała wówczas w Londynie, i że lęk przed wpuszczeniem
do domu chorego włóczęgi sprawiał, iż gościnność dla obcych
bardzo osłabła w tym czasie. Nie uchylano nawet okna, żeby
nie odetchnąć przypadkiem zatrutym wyziewem choroby.
Chłopcu oziębłość ludzi dotkliwszą się wydała od chłodu nocy.
Był to bowiem chłód świadomy, zamierzony. Malec uczuł, jak
ściska mu serce przygnębienie, a przecież przez cały czas wę-
drówki przez pustkowie nie upadł na duchu ani razu. Teraz do-
piero, wśród otaczającego go zewsząd życia, był naprawdę
samotny. Przepełniła się miara goryczy. Nie dziwiła go bez-
;'-' 163
litosność pustyni, lecz głucha obojętność miasta — to już było
zaiste zbyt wiele..
Policzył uderzenia zegara. Głos jego przygnębił go do reszty.
Są chwile, w których bicie godzin przejmuje mrozem.. Jest to
deklaracja obojętności. Jest to głos wieczności mówiący:
wszystko mi jedno.
Przystanął. Może zapytywał sam siebie w tej ciężkiej chwili,
czy nie byłoby najprościej położyć się i umrzeć. Tymczasem
dziewczynka przytuliła główkę do jego ramienia i usnęła. Ta
ślepa ufność kazała mu iść dalej.
Był przecież komuś oparciem, on, któremu sama ziemia, zda
się, usuwała się spod nóg. Przemówił głęboki głos obowiązku.
Nie na miarę jego lat były i te myśli, i to położenie. Zapewne
też nie ze wszystkiego zdawał sobie sprawę. Działał instynk-
townie. Robił to, co był w stanie uczynić.
Poszedł w kierunku Johnstone Rów.
A właściwie — nie poszedł, lecz powlókł się.
Minął ulicę Panny Marii, błąkał się czas pewien wśród krę-
tych zaułków, aż wreszcie przez ciasne przejście pomiędzy
jakimiś ruderami wydostał się na szeroką, otwartą przestrzeń.
. Było to miejsce odludne, jeszcze wówczas nie zabudowane,
prawdopodobnie dzisiejszy plac Chesterfield. Tutaj kończyło się
miasto. Po prawej ręce miał morze, po lewej — ostatnie domy
Melcomb-Regis.
Co robić dalej? Przed nim znowu puste pole. Na wschodzie
— szerokie, pochyłe równiny pokryte śniegiem, łagodne zbocza
Radipole. Czyż miał znów wędrować przed siebie, iść naprzód
i wrócić do pustki? Czy też może cofnąć się, wrócić w plątaninę
uliczek? Jak postąpić, jak się zachować w obliczu tych dwu
głazów ciszy — niemej równiny i głuchego miasta? Którą wy-
brać obojętność?
Bywają spojrzenia jak kotwica ratunkowa, którą zarzuca się
w chwilach ostatecznych. Takim to właśnie spojrzeniem po-
wiódł dookoła nieszczęśliwy chłopiec.
I nagle usłyszał jakiś groźny pomruk.
V
MIZANTROPIA BIERZE SIĘ DO DZIEŁA
Dziwny, niepokojący zgrzyt odezwał się z ciemności.
Było się przed czym cofnąć. Lecz mały poszedł naprzód.
Kogo cisza przerazi, temu nawet ryk będzie miły.
To okrutne warknięcie dodało chłopcu otuchy. Groźba była
obietnicą. Natrafił wreszcie na jakąś żywą, rozbudzoną istotę,
niechby to było nawet i dzikie zwierzę. Poszedł tam, skąd do-
bywał się ów chrapliwy głos.
Wychylił się zza węgła i oto w widmowym świetle bijącym
od śniegu i morza dostrzegł stojący pod osłoną muru wózek,
a raczej budę czy też może chatkę. Przedmiot ów miał koła,
jak wózek, lecz miał też i dach, jak chatka. Z dachu sterczała
rura, z rury wydobywał się dym. Dym ten był czerwony, a więc
suty ogień musiał palić się w środku. Zawiasy umieszczone na
tylnej ścianie wskazywały, że znajdują się tam drzwi, a przez
kwadratowy otwór, w tych właśnie drzwiach wycięty, widać
było we wnętrzu budy światło. Chłopiec podszedł bliżej.
Warczenie odezwało się znowu. Im bardziej zbliżał się do
budy, tym bardziej stawało się zajadłe. Nie było to już właści-
wie warczenie, ale wycie. Malec usłyszał zgrzyt niby gwałtow-
nie szarpniętego łańcucha i oto nagle, poniżej drzwi, pomiędzy
tylnymi kołami ukazały się dwa rzędy zębów ostrych i białych.
Spomiędzy kół wyjrzała zwierzęca paszcza, z okienka —
ludzka głowa.
— Leżeć! — odezwał się głos człowieka.
Paszcza umilkła.
Głos znów się odezwał:
— Jest tam kto?
Dziecko odpowiedziało:
— Tak.
— Kto?
— Ja.
— Ty? A któż to ty? Skąd się wziąłeś?
— Jestem zmęczony — odrzekło dziecko,
— Która godzina?
— Zimno mi.
— Co tu robisz?
— Jestem głodny.
A głos odezwał się w odpowiedzi:
— Nie każdy na świecie może być szczęśliwy jak lord. Idź
sobie precz.
Głowa cofnęła się do wnętrza, okienko zamknięto.

Chłopiec skulił się, przycisnął mocniej do piersi uśpioną
dziewczynkę i zbierając resztki sił ruszył z miejsca. Uszedł tak
kilka kroków.
Tymczasem ten, co zatrzasnął był okienko, otworzył drzwi
i spuścił ruchome schodki. Głos, co przed chwilą przemawiał
do dziecka, zawołał ze złością z wnętrza budy:
— No, i dlaczego nie wchodzisz?
Chłopiec stanął.
— Właźże no. Cóż za cymbał! Głodny jest, zimno mu, a nie
wchodzi.
Malec, odtrącony i zaproszony równocześnie, stał bez ruchu.
Głos znowu zawołał:
— Mówię ci przecież, żebyś właził, hultaju!
Zdecydował się wreszcie i postawił stopę na pierwszym
schodku.
Spod budy znów odezwało się warczenie.
. Dziecko cofnęło się. Rozwarta paszcza znów się ukazała.
— Leżeć! — zawołał głos z wnętrza.
Paszcza znikła. Umilkło warczenie.
— Właźże!
Chłopiec z trudem wgramolił się po trzech schodkach. Za-
wadzało mu niemowlę śpiące, bezwładne, okręcone w kaftan
tak szczelnie, że wydawało się jakimś bezkształtnym przed-
miotem.
Wszedł wreszcie po stopniach i stanął na progu.
W budzie — zapewne przez oszczędność wynikającą z ubó-
stwa — nie paliła się żadna świeca. Oświetlał ją tylko czerwony
blask torfowego żaru bijący przez uchylone drzwiczki żelazne-
go piecyka. Na piecyku stała dymiąca miska i garnek, z jedze-
niem zapewne, sądząc po miłym zapachu, co się unosił w po-
wietrzu. Umeblowanie tego mieszkania składało się ze skrzyni,
stołka i nie palącej się latarni zawieszonej u sufitu. Na ścianach
— kilka półek na podpórkach i jakieś łachy pozawieszane na
kołkach byle jak. Na półkach piętrzyły się szklane i miedziane
naczynia, stał tam alembik, aparat do destylacji, i całe mnóstwo
najdziwaczniejszych, nie znanych dziecku przedmiotów. Była
to prawdziwa kuchnia chemika. Buda miała kształt podłużny,
piec stał blisko drzwi. Nie była to nawet mała izdebka, raczej
jakieś wielkie pudło. Na zewnątrz o wiele jaśniej było od śnie-
.gu niż tutaj, w tym wnętrzu oświetlonym tylko żarem z pie-
cyka. Trudno też było dokładnie zobaczyć cokolwiek. W jed-
nym miejscu tylko czerwony blask ogniska odbity na pułapie
ukazywał napis wykaligrafowany dużymi literami: URSUS,
FILOZOF.
Chłopiec dowlókł się bowiem właśnie do budy Homo i Ur-
susa. Słyszeliśmy przed chwilą, jak jeden warczał, jak drugi
mówił.
Kiedy malec wszedł na próg, ukazał mu się człowiek wysoki,
łysy, chudy i stary, w szarym odzieniu. Stał tuż przy piecyku,
a łysiną dosięgał pułapu. W żaden sposób nie mógłby wspiąć
się na palce choćby odrobinę. Buda była sklecona w sam raz
na jego miarę.
— Wejdź — rzekł ów człowiek. Był to Ursus.
Chłopiec wszedł.
— Połóż tam twój tobołek.
Malec położył na skrzyni swój ciężar ostrożnie, żeby się
dziecko nie przelękło i nie obudziło.
A Ursus mówił dalej:
— Patrzcie no, jak to się z tym cecka. Mógłby ktoś pomyśleć,
że niesiesz szkatułkę z relikwiami. Tak się boisz, żeby nie po-
niszczyć swoich łachów? Ach, ty łobuzie nikczemny, po ulicach
będziesz mi się włóczył o tej porze? Coś ty za jeden? Gadaj
zaraz! Albo nie, ani mi się waż odpowiadać teraz. Zmarzłeś;
najpierw masz się zagrzać.
I pchnął malca w stronę piecyka.
— Aleś mokryl Aleś oszroniony! Kto to widział, żeby włazić
do cudzego mieszkania w takim stanie. Ściągaj mi zaraz z siebie
te paskudztwa, mały złoczyńco.
I jedną ręką zaczął gwałtownie ściągać z malca łachmany,
które przy tej okazji darły się na strzępy, a drugą zdjął z kołka
męską koszulę i kaftan z trykotu, z rodzaju tych, co po dziś
dzień jeszcze noszą nazwę kiss-my-quick.
— Masz, w to się ubierzesz.
Wyciągnął z kąta jakiś gałgan wełniany i zaczął rozcierać
nim przy ogniu członki dziecka. A malec stał nago w tym cie-
ple, bezsilny, zdumiony, zdawało mu się, że chyba dostał się do
nieba. Ursus rozcierał mu stopy.
— No, chudzielcze, niczego sobie nie odmroziłeś. A ja, głupi,,
już byłem pewny, że masz odziębione albo przednie, albo tylne
łapy. Tym razem jeszcze nie złapał go paraliż. Ubieraj się!
Chłopiec naciągnął koszulę, a Ursus narzucił mu na wierzch
trykotowy kaftan.
— A teraz...
Przysunął pod piecyk stołek, posadził na nim małego jednym
szorstkim popchnięciem, i wskazał mu palcem miskę dymiącą
na kominie. Na widok jej zawartości chłopcu znów wydało się,
że jest w raju. Był to bowiem kartofel ze słoniną.
— No, jedz, głodny jesteś przecież.
Ursus zdjął z półki kromkę czerstwego chleba i żelazny wi-
delec i podał dziecku. Ale malec nie zabierał się jakoś do je-
dzenia.
— Czy mam może nakryć do stołu? —spytał gospodarz.
I postawił miskę na kolanach chłopca.
— No, wcinaj!
168,
Głód przemógł wreszcie oszołomienie. Dziecko zaczęło jeść.
Biedak, nie jadł właściwie, a pożerał. Po budzie rozlegał się
wesoły hałas zawzięcie chrupanego chleba. Stary pomrukiwał:
— Nie tak prędko, utrapiony żarłoku. A to łakomczuch! Ta
wygłodzona hołota zajada w obrzydliwy sposób. Lord, o, ten
to dopiero potrafi jeść! Widywałem ja już książęta przy stole.
Oni w ogóle nie jedzą, taką mają obyczajność. Ale piją za to!
No, warchlaku, wsuwaj.
Zanik słuchu, znamienny dla pustego żołądka, sprawiał, że
dziecko dość obojętnie przyjmowało tę powódź przezwisk, którą
zresztą łagodziły miłosierne czyny, różniące się od słów z tak
wielką dla niego korzyścią. Był całikowicie pochłonięty przez
dwie czynności, był wniebowzięty podwójnie: grzał się i jadł.
A Ursus dalej zrzędził pod nosem:
— Widziałem króla Jakuba obiadującego we własnej osobie
w Banqueting House, g-dzie podziwiać można malowidła słyn-
nego Rubensa. Jego królewska mość niczego nie tknęła nawet.
A ten oberwaniec żre jak zwierzę. I co mi też strzeliło do
głowy, żeby przyjeżdżać do tego Weymouth, a niechby je piekło
pochłonęło siedem razy! Nic nie sprzedałem od rana, mówiłem
do śniegu, huraganowi grałem na fujarce, nie utargowałem ani
szeląga i jeszcze wieczorem spada mi na kark żebrak. Nikczem-
na okolica. Gdzież ta bitwa, walka, zapasy pomiędzy mną
i uliczną gawiedzią? Oni starają się dać mi jak najmniej grosza,
a ja staram się wcisnąć im co lichszy towar. A dziś — nic. Ani
jednego gapia na rogu ulicy, ani jednego penny w kabzie. Jedz,
bachorze z piekła rodem, ruszaj gębą, gryź! Żyjemy w czasach,
v.7 których nic dorównać nie zdoła bezwstydowi pieczeniarzy.
Tyj moim kosztem, pasożycie! On już nie jest nawet głodny, ale
jakiś wściekły chyba, ten stwór! To już nie apetyt, to okrucień-
stwo. Może go żre zarazek wścieklizny? Kto wie? A może on
i chory na morową zarazę? Jesteś chory, zbóju? Jeszcze mi za-
razi Homo. Tego już za wiele, zdychaj sobie, motłochu podły,
ale nie pozwolę, żeby umierał mój wilk. Dobre sobie, mnie też
chce się je.ść. Oświadczam, że nader niemiłe jest to całe wy-
T69
darzenie. Pracowałem dziś do późna w nocy. Zdarza się w ży-
ciu, że człowiekowi do czegoś pilno. Otóż mnie dziś pilno było
do kolacji. Sam jestem, rozpalam ogień, mam tylko jeden kar-
tofel, kromkę chleba, okrawek słoniny i kropelkę mleka, sta-
wiam to wszystko na piecu i mówię: no, nareszcie sobie podjem.
Bęc! Ten krokodyl spaść mi musi na kark właśnie w tej chwili.
I wciska się najbezczelniej pomiędzy mnie i moje jedzenie,
pustoszy moją spiżarnię. Jedz, szczupaku, jedz, rekinie, a ile ty
masz tam rzędów zębów w tej twojej paszczęce? Pałaszuj.
wilczku! Nie, to słowo cofam, wilkom należy się szacunek. Po-
chłaniaj moją strawę, wężu boa. Pracowałem dzisiaj do późna.
pusty brzuch, gardło aż woła pić, trzustka w rozpaczliwym
stanie, osłabione wnętrzności; i oto cała moja nagroda — przy-
patrywać się, jak kto inny zjada moją kolację. No, trudno,
trzeba się dzielić sprawiedliwie. On ma chleb, kartofel i słoninę,
ale mleko moje.
W tej samej chwili odezwał się w budzie rozpaczliwy, prze-
ciągły krzyk. Ursus nastawił ucha.
— I jeszcze krzyczysz, mały szpiegu! Czegoś wrzasnął?
Chłopiec odwrócił się. Niewątpliwie, to nie on krzyknął. Usta
miał zapchane jedzeniem.
A wrzask nie ustawał.
Ursus podszedł do skrzyni.
— To ten tobołek drze się. Dolino Józefata! Tobołki zaczy-
nają wrzeszczeć! I czemu on tak skrzeczy, ten twój tobołek?
Rozwinął kaftan. Ukazała się główka dziecka. Krzyczało
otwierając szeroko usta.
— A to kto znów? — powiedział Ursus. — Co to jest? Jeszcze
jedno! Nigdy nie będzie końca? Hej, kto żyw, do broni! Kapralu,
wyciągaj szablę! Drugi bachor. Coś ty mi tutaj przyniósł, ban-
dyto! Widzisz przecie, że chce pić. Trzeba jej dać pić. Dobrze,
już i po moim mleku.
Z półki, na której leżały w nieładzie najprzeróżniejsze rzeczy,
zdjął zwitek płótna podartego na pasy, gąbkę i butelkę, po-
mrukując uparcie:
— Przeklęty kraj!
Po czym przyjrzał się dziecku.
— Dziewucha. To można poznać po pisku. Też cała mokra.
Jak przedtem z chłopca, tak teraz z małej zerwał łachmany,
w które bardziej okręcona była niż odziana, i zawinął ją
w szmatę z grubego płótna, starą wprawdzie, lecz suchą i czystą.
To nagłe i niezbyt delikatne przebieranie rozdrażniło niemowlę.
— Piszczy niemiłosiernie — rzekł Ursus.
Odgryzł podłużny kawałek gąbki, urwał z płóciennego zwitka
kwadratową szmatkę, wyciągnął nitkę z naddartego brzegu,
zdjął z pieca garnek z mlekiem, wlał je do butelki, zatkał ją
gąbką, tak że sterczała do połowy ponad szyjką, okręcił gąbkę
gałgankiem, obwiązał nitką całe to urządzenie, przyłożył na
chwilę szkło do policzka, by sprawdzić, czy mleko nie jest za
gorące, i podniósł lewą ręką zawiniątko, które darło się bez
przerwy.
— Masz kolację, stworo! Chwytaj smoczek!
I wsunął małej w usta gąbkę okręconą w gałganek. Zaczęła
ssać łapczywie.
Przytrzymywał butelkę w odpowiednim nachyleniu, pomru-
kując:
— Wszystkie są takie same, podłe istoty! Jak dostaną, czego
chcą, to siedzą cicho.
Mała piła tak łapczywie, tak silnie ssała ową pierś podsuniętą
jej przez tę zrzędliwą opatrzność, że zachłysnęła się wreszcie
i zaniosła kaszlem.
— Zadławisz się — burczał Ursus. — Drugi żarłok.
Wyciągnął jej z ust gąbkę, przeczekał, aż przejdzie kaszel,
i znowu wsunął smoczek pomiędzy wargi dziecka.
— Ssij, łajdaczko!
Chłopiec odłożył tymczasem widelec. Zapomniał o jedzeniu
widząc, że mała pije. Przed chwilą jeszcze, kiedy pałaszował
kolację, oczy jego wyrażały tylko zadowolenie, teraz błyszczała
w nich wdzięczność. Widział, jak malutka powraca do życia.
To dopełnienie zmartwychwstania, które rozpoczęło się od
niego, roziskrzyło mu źrenice nie-wysłowionym jakimś blaskiem.
Ursus mełł w zębach ciche słowa, pełne złości. A chłopiec, sfu-
kany i przejęty do głębi, co chwila zwracał ku niemu spojrzenie
swych oczu wilgotnych od bezgranicznego wzruszenia, które
czuł w sercu, choć go nie potrafił wyrazić.
Ursus napomniał go burkliwie:
— No, jedzże dalej!
— A pan? — odrzekł malec drżącym głosem, z oczami peł-
nymi łez. — Dla pana nic nie zostanie.
— Żebyś mi wszystko zjadł, podłe plemię! Dla mnie było
tego za mało, to dla ciebie na pewno nie jest z,a dużo,
, Malec wziął do ręki widelec, lecz nie brał się jeszcze do jadła.
— Jedz! — krzyczał Ursus. — A co ,ci do mnie? Kto tu
w ogóle o mnie .mówi? Jedz, wstrętny braciszku bosy z parafii
oberwańców, masz mi zjeść wszystko. Po to tu jesteś, żebyś
zjadł, wypił i poszedł spać. Jedz albo cię za drzwi wyrzucę
razem z twoją małą hultajką.
Wobec tej groźby chłopiec znów zaczął jeść. Niewiele już
zresztą trzeba było zachodu, by wyprzątnąć to, co zostało
jeszcze, w misce.
Ursus pomrukiwał:
— Rozklekotał się już mój gmach, ciągnie od okna.
W istocie szyba w okienku była stłuczona, pękła może przy
wstrząsie, a może wybił ją kamieniem jakiś łobuz. Ursus zalepił
uszkodzenie paskami z papieru, ale papier się odkleił i wiatr
przedostawał się tamtędy do wnętrza.
Stary siedział na skrzyni. Dziewczynka leżała mu na kola-
nach. Przytrzymywał ją ramieniem, a ona ssała butelkę z roz-
koszą, w stanie półsennego zachwytu, który bywa udziałem
cherubinów w obecności Boga i niemowląt wobec matczynej
piersi.
— Upiła się — rzekł Ursus.
I ciągnął dalej:
—T mieć tu kazania o wstrzemięźliwości1
:f7.2
Wiatr oderwał wreszcie od szyby nalepiony kawałek papieru.
Biały pasek frunął pod pułap, ale dzieci, całkowicie zaprzątnię-
te powracaniem znowu do życia, nawet nie zwróciły na to
uwagi.
Dziewczynka ssała, chłopiec jadł, a Ursus zrzędził tymczasem:
— Pijaństwo zaczyna się już w powijakach. I czy to warto
chodzić w ślady biskupa Tillotson i piorunować przeciwko nad-
użyciu trunku. Ale też wieje obrzydliwie! I przy tym mój piec
jest już stary. Dymi, że udusić się można. Tak, dokucza tu
i mróz, i ogień równocześnie. I ciemno, że nic prawie nie widać.
Ta oto istota nadużywa mojej gościnności. No, i proszę, nie
mogłem nawet obejrzeć dotąd jego pyska. Odczuwa się tu jed-
nak brak komfortu. Na Jowisza, jakże cenię sobie wspaniałe
festyny w szczelnie zamkniętych komnatach! Rozminąłem się
z powołaniem, byłem najwyraźniej urodzony na sybarytę i sma-
kosza. Największy mędrzec świata to Filoksenos, który pragnął
mieć szyję żurawia, żeby tym dłużej móc się cieszyć rozkoszą
jadła. Rachunek dnia dzisiejszego — zero. Nie sprzedałem nic.
Klęska prawdziwa! Hej, zacni mieszczanie, słudzy, pachołki,
lekarz ma leki na każdą niemoc, lekarz ma leki na każdą nie-
moc! Po próżnicy tracisz czas, mój stary. Pakuj swoją aptekę.
Wszyscy są tutaj zdrowi, widocznie. Przeklęta mieścina, gdzie
nikt nie choruje. Tylko niebo cierpi na biegunkę. Cóż za śnieg!
Anaksagoras nauczał, że śnieg jest czarny. I miał słuszność,
zimno jest czarne. Lód — to noc. Cóż za zawierucha! Wyobra-
żam sobie rozkosze tych, co znajdują się teraz na morzu! Hura-
gan — to pochód szatanów, to wściekła galopada wilkołaków,:
co koziołkują ponad wątłymi ścianami domostw ludzkich. Leci
ich cały tabun do mgły podobny, jeden czort ma ogon, inny -^-;
rogi, jeszcze inny — język z ognia, ten ma szpony u skrzydeł,,:
tamten tłusty kałdun jak u lorda kanclerza, ów — łeb jak.
profesor akademii, każdy hałas ma swój własny kształt. Nowy,
podmuch wiatru — nowy demon, ucho słyszy, a oko widzi, co
hałas, to postać. O, do licha, jacyś ludzie na pewno są teraz
na morzu! Cóż, przyjaciele, radźcie sobie z nawałnicą, jak po-
(73
traficie, ja i tak mam dość kłopotu, by sobie jakoś z życiem
poradzić. Czy to zajazd u mnie czy co? Dlaczegóż to tutaj
właśnie mają szukać schronienia zbłąkani wędrowcy? Odpryski
powszechnej niedoli dosięgły nawet i mojej biedy. Nawet i moją
ubogą chatkę ochlapały obrzydliwe bryzgi wielkiego bagna
ludzkiego. Zostałem rzucony na żer przechodniom. Pastwą się
stałem, pastwą głodomorów. Zima, noc, buda jak z tektury,
nieszczęśliwy druh pod podłogą, a na dworze zawieja, jeden
kartofel, nędzny ogieniek, pasożyty, wiatr, co wciska się przez
wszystkie szpary, ani grosza przy duszy i tobołki, co zaczynają
wrzeszczeć. Rozwiązujesz je, a w środku jakieś małe żebraczki.
I to jest mój los! Dodajmy jeszcze, że jest to wykroczenie
przeciwko ustawie. A, włóczykije zatracone, złośliwe, przewro-
tne podrzutki, po ulicach będziecie się kręcić po wygaszeniu
ogni! Gdyby nasz dobry król wiedział o tym, już on by cię za
to wsadził na samo dno lochu, już on by cię nauczył rozumu!
Jegomość spaceruje sobie po nocy z panienką! Z gołą głową,
boso, przy piętnastu stopniach mrozu. Czy nie wiesz, że jest to
zabronione? Istnieją ustawy, istnieje porządek społeczny, bun-
towniku! Włóczęgostwo jest karane, uczciwi ludzie, co posia-
dają własne domy, znajdują się pod ochroną prawa, król — to
ojciec dla narodu. Ja jestem osiadłym obywatelem. Gdyby cię
złapano, wychłostano by cię na publicznym placu, i dobrze by
ci tak było. W cywilizowanym społeczeństwie musi panować
porządek. Ziem zrobił, żem cię nie oddał w ręce konstabla.
Ale ja już jestem taki, wiem, co dobre, a postępuję akurat od-
wrotnie. Ach, grubianin, w takim stanie pakować mi się do
domu! Teraz dopiero widzę, ileś mi tu naniósł śniegu. Wszyst-
ko stopniało, cały dom mokry. Powódź w mieszkaniu. Trzeba
by nie wiem ile węgla spalić, żeby to jezioro wysuszyć. A wę-
giel po dwanaście farthingów miara. I jak się pomieścimy we
troje w tym pudle? No, teraz to już koniec, stałem się mamką,
będę hodował przyszłość angielskiego żebractwa. Oto moje za-
jęcie, ranga i stanowisko: okrzesywać poronione płody tej łaj-
daczki Nędzy, od najmłodszych lat doskonalić szpetotę przy-
szłych kandydatów na szubienicę, robić mędrców z młodocia-
nych rzezimieszków. Język niedźwiedzia — to dłuto Boga. I po-
myśleć tylko: gdyby nie to, że od trzydziestu lat wyzyskują
mnie podobne kreatury, byłbym dziś bogaty, Homo by utył,
!. ja miałbym gabinet lekarski pełen najrzadszych przyrządów,
narzędzi chirurgicznych tyle co u doktora Linacre'a, przybocz-
nego chirurga króla Henryka VIII, najprzeróżniejsze zwierzęta,
mumie egipskie i wiele różności w tym rodzaju. Byłbym człon-
kiem kolegium doktorskiego, miałbym prawo korzystania z bi-
blioteki założonej w 1652 roku przez słynnego Harveya, mógł-
bym pracować w latarni na kopule, z której widać cały Londyn.
Mógłbym prowadzić dalej moje obliczenia siły działania sło-
necznego blasku, mógłbym dowieść, że ciała niebieskie wydzie-
lają mglistą parę. Tego zdania był Jan Kepler, matematyk
cesarski, co narodził się na rok przed nocą św. Bartłomieja.
Słońce to komin, co dymi czasami. Mój piecyk również. Tyle
samo jest wart co i słońce. Tak, zbiłbym majątek, inaczej bym
dzisiaj wyglądał, nie byłbym gburem, nie poniewierałbym
nauki po rozstajnych drogach. Gdyż lud niewart jest, by mu
objawiać doktrynę wiedzy, lud to zbiorowisko istot niedorze-
cznych, mieszanina bezładna wieku, płci, usposobień i stanów,
którą mędrcy wszystkich czasów darzą wzgardą, najumiarko-
wańsi zaś w swej sprawiedliwości nienawidzą tego nieopano-
wanego żywiołu. Ach, jakże znudził mnie ten świat! A przecież
życie ludzkie jest krótkie, szybko mija. Otóż nie, życie jest
długie. Czasami, aby człowieka nie doprowadzić do ostatecz-
ności, abyśmy w głupocie swojej potulnie godzili się na istnie-
nie, abyśmy nie wykorzystali znakomitych sposobności, żeby
się wreszcie powiesić — a kusi do tego każdy sznur i każdy
gwóźdź — natura usiłuje udawać, że się o nas troszczy. Ale
nie tej nocy, zaiste! Sprawia ona, ta kusicielka podstępna, że
rośnie zboże, że dojrzewają winogrona, że słowik śpiewa. Od
czasu do czasu blask jutrzenki, od czasu do czasu szklanka ja-
łowcówki — i to się nazywa szczęściem! Wąziutka lamówka
dobra dokoła ogromnego całunu zła. Całe nasze przeznaczenie
utkane zostało przez diabła, a J3óg je tylko obrobił. A ty iym-
czasem zmiotłeś mi całą kolację, złodzieju.
Kiedy tak wyrzekał z goryczą i złością, niemowlę, które przez
cały czas troskliwie piastował na rękach, zaczęło przymykać
oczy na znak nasycenia. Ursus obejrzał flaszkę i mruknął:
— Bezwstydna, wszystko wypiła.

Wstał i przytrzymując lewym ramieniem maleństwo, prawą
ręką uchylił wieka skrzyni i wyciągnął z jej wnętrza skórę
niedźwiedzią, którą, jak pamiętamy, zwykł był nazywać „swoją
prawdziwą skórą". \
A dokonując tych czynności słuchał, jak drugie dziecko je,
i zerkał na nie z ukosa co czas pewien.
1""' ' . ,\,
" — Wykarmić odtąd tego podrastającego żarłoka — kłopot to
nie lada. Będzie to prawdziwy soliter siedzący we wnętrznoś-
ciach mojego przedsiębiorstwa. .:
Jedną ręką, jak mógł najstaranniej, rozkładał na skrzyni
skórę niedźwiedzia poruszając się przy tym ostrożnie, żeby nie
przerwać pierwszego snu niemowlęcia. I ułożył maleństwo na
futrze, jak najbliżej ognia.
Potem zaś odstawił pustą flaszkę na piec i zawołał:
— A teraz mnie chce się pić!
W garnuszku zostało jeszcze parę łyków mleka; podniósł go
do ust. I już miał je wypić, kiedy nagle wzrok jego padł na
dziewczynkę. Odstawił garnek z powrotem na piec, wziął flasz-
kę, odkorkował ją, wlał do środka resztę mleka, zatkał szyjkę
gąbką i okręcił gałgankiem.
— A jeść i pić dalej mi się chce — mruknął.
I dodał:
— Kiedy się nie ma chleba, trzeba się napić wody.
Za piecem stał wyszczerbiony dzbanek.
Wziął go i podsunął chłopcu.
— Chcesz się napić?
.Malec napił się i jadł dalej. . •
Teraz Ursus podniósł do ust dzbanek. Wskutek bliskości
pieca woda w nim miała niejednakową temperaturę. Przełknął
parę łyków i skrzywił się:
— O, wodo, podobno czysta, jesteś jak przyjaciel fałszywy.
Po wierzchu letnia, a zimna spodem.
Chłopiec skończył tymczasem kolację. Miska była wypróż-
niona, wylizana do czysta. Siedział zamyślony, zbierając okru-
szyny chleba z ubrania.
Ursus zwrócił się ku niemu.
— No, nie koniec na tym. Teraz pogadamy. Gęba nie po to'
jest, żeby jeść, lecz po to, żeby mówić. Teraz, zwierzaku, jesteś
już rozgrzany, najedzony, uważaj więc — będziesz odpowiadał
na moje pytania. Skąd jesteś?
Dziecko odpowiedziało:
— Nie wiem.
— Jak to: nie wiesz?
— Zostałem porzucony wieczorem na wybrzeżu.
— A, nicponiu, jak ci na imię?. Takie z niego ladaco, że go
rodzeni rodzice porzucili. '
— Ja nie mam rodziców.
— Licz się ze mną odrobinę i wiedz, że nie znoszę, kiedy mi
ktoś opowiada bajdy wierutne. Musisz mieć rodziców, bo masz
siostrę.
— To nie jest moja siostra.
— To nie jest twoja siostra?
— Nie.
—'A co to jest?
— Dziecko, które znalazłem.
— Znalazłeś!
— Tak.
— Jak to? Znalazłeś? Na ziemi?
— Tak.
— Gdzie? Jeżeli kłamiesz — to cię zabiję!
— Przy kobiecie, co zamarzła na śmierć w śniegu.
— Kiedy?
12 — Człowiek śmiechu
,— Może godzinę temu.
— Gdzie? '
— Będzie stąd o jaką milę.
Ursus podniósł w górę brwi tak silnie, że przybrały kształt
trójkątów. U filozofów znamionuje to wzruszenie.
— Zmarła! Jedna przynajmniej, co jest już szczęśliwa. Niech
sobie leży w swoim śniegu. Gdzieby jej mogło być lepiej? ...
A w której to stronie?
— W stronie morza.
— Przechodziłeś przez most?
— Tak.
Ursus uchylił okienka w tylnej ścianie budy i wyjrzał na
dwór. Nie odmieniła się pogoda. Padał śnieg gęsty, ponury.
Na powrót zamknął okienko.
Przybliżył się do wybitej szyby, zatkał dziurę gałganem, do-
rzucił torfu do piecyka, rozłożył na skrzyni niedźwiedzią skórę,
jak tylko można było najszerzej, wyjął z kąta grubą księgę,
wsunął pod futro, by służyć mogła za wezgłowie, i ułożył na
tej poduszce główkę uśpionej dziewczynki.
Następnie zwrócił się do chłopca.
— Połóż się, o, tutaj.
Mały usłuchał i wyciągnął się obok niemowlęcia. A Ursus
starannie otulił oboje futrem niedźwiedzim.
Ściągnął potem z półki płócienny pas z ogromną kieszenią,
która kryła w sobie zapewne chirurgiczne narzędzia i butelki
z lekarstwami.
Przepasał się tym pasem, zdjął latarnię z haka u pułapu
i zapalił. Latarnia ta ocieniona, była z trzech stron, nie rzuciła
więc swego światła na dzieci.
Uchylił wreszcie drzwi i tak powiedział:
— Wychodzę. Nie bójcie się. Wrócę. Spijcie.
Opuścił schodki i zawołał:
— Homo!
Odpowiedział mu radosny skowyt.
Ursus zszedł na dół z latarnią w ręku, schodki wróciły na
miejsce, drzwi zamknięto. Dzieci zostały same.
Z zewnątrz rozległ się jeszcze pytający głos:
— Hej, mały, coś mi zjadł kolację, śpisz już?
— Nie — odpowiedział chłopiec.
— Jeżeli zacznie beczeć, daj jej resztę mleka.
Dał się słyszeć dźwięk odwiązywanego łańcucha i odgłos od-
dalających się męskich kroków, którym towarzyszyły stąpania
, idącego za człowiekiem zwierzęcia.
W kilka chwil później dwoje dzieci spało już głębokim snem.
Oddechy ich łączyły się w jakąś harmonię nie do wysło-
wienia. Było to coś więcej niż niewinność, była to nieświado-
mość; noc poślubna, zanim jeszcze przebudziła się płeć. Chłow ,
piec i dziewczynka leżeli przytuleni do siebie i nadzy, jakie4
an-ielskie zaślubiny dokonywały się podczas tych cichych noc-
nych godzin; marzenia senne, jakie tylko w tym wieku istnieć
mogą, przypływały od dziewczynki ku chłopcu, od chłopca ku
dziewczynce; pod zamkniętymi ich powiekami świecić musiato '
światło gwiazd; doprawdy, że jeżeli tylko można użyć tutaj
nazwy: zaślubiny, byli oni sobie mężem i żoną na sposób aniel*
ski. Podobna niewinność w podobnej ciemności, podobna
czystość w podobnym uścisku to przedsmak .nieba, to coś, co
zdarzyć się może tylko w dzieciństwie, i żaden ogrom nie do-
równywa wówczas wielkością swoją takim dzieciom. Ze wszy-
stkich głębi ta jest największa niewątpliwie. Upiorne trwanie
zawieszonego poza życiem nieboszczyka, zawziętość oceanu
pastwiącego się nad rozbitym statkiem, bezkresna biel śniegu
przykrywająca pogrzebany w niej kształt — wszystko to nie.
jest w stanie dorównać w swoim patosie dwojgu ustom dzie-
cinnym połączonym wśród snu jakimś boskim dotknięciem, do- '
tknięciem, które nie jest nawet pocałunkiem. Może to zaręczy-
ny; a może początek tragedii. Nad zespoleniem tym ciąży nie-
znana dola. Jakież to urocze — a może raczej przerażające?
Serce się ściska. Niewinność wyższa jest od cnoty. Niewinność
l2*
to święta niewiedza. Spali oboje w spokoju, w cieple. Nagie ich
ciała i dziewicze dusze połączone były w uścisku. Leżeli jak
w gniazdku uwitym na samym dnie przepaści.
VI
PRZEBUDZENIE
Dniało. Posępny, szary zimowy świt przenikał powoli do
wnętrza budy. Świt ów, ukazujący smutną rzeczywistość rzeczy,
którym noc nadawała pozór widmowy, niezwykły, nie rozbu-
dził dzieci śpiących w uścisku. Ciepło było w chatce. W ciszy
słyszeć się dawał spokojny, podwójny rytm ich oddechu. Hura-
gan ustał na dworze. Dzień wstawał powoli nad widnokręgiem,
Konstelacje gasły kolejno, niczym zdmuchiwane świece. Wresz-
cie ostało się na niebie już tylko parę największych gwiazd.
Z morza dobywała się głęboka, potężna pieśń nieskończoności.
Żar w piecyku nie wygasł jeszcze. Blady świt zmieniał się
zwolna w jasny dzień. Dzieci spały, chłopiec jednakże i w tym
głębokim śnie nawet zachował czujność. A kiedy coraz jaśniej-
sze światło przedostawać się zaczęło do wnętrza przez szyby —
on pierwszy otworzył oczy. Dziecko budząc się nie pamięta
o niczym; malec .leżał na wpół rozbudzony, nie wiedząc, gdzie
się znajduje, nie wiedząc, co go otacza, nie usiłując nawet
przypomnieć sobie czegokolwiek; oczy miał utkwione w sufit
i w półsennym rozmarzeniu przypatrywał się bezwiednie napi-
sowi: URSUS, FILOZOF, nie próbując nawet zrozumieć, co też
on oznaczać może, nie umiał bowiem czytać.
Zazgrzytał przekręcany w zamku klucz. Chłopiec uniósł
głowę.
Uchyliły się drzwi, opadły z hałasem schodki. Wracał Ursus.
Wszedł po trzech stopniach do wnętrza, niosąc w ręku zgaszoną
latarnię.
W ślad za nim stąpały lekko po schodach cztery łapy. Był to
Homo. I on również wracał razem z Ursusem do domu.
Przebudzony do reszty chłopiec siadł na posłaniu.
Wilk, głodny zapewne po nocnym spacerze, rozwarł pysk
ukazując białe, ostre zęby.
Tylnymi łapami stał jeszcze na schodkach, a przednie oparł
o próg budy kładąc łokcie na deskach, podobny do kaznodziei
rozpartego w swojej mównicy. Z daleka obwąchał skrzynię, na
której nie przywykł oglądać podobnych lokatorów. Jego wilcze
popiersie rysowało się czarną sylwetką na tle jasności poranka
w obramieniu drzwi. Namyślił się wreszcie i wszedł do środka.
Na widok wilka chłopiec zerwał się, wyskoczył spod niedź-
wiedziej skóry i stanął przy dziewczynce, która nadal spała
w najlepsze.
Ursus zawiesił latarnię na miejscu, na haku u pułapu. Mil-
cząc, powoli, machinalnie rozwiązał swój pas z przyborami
lekarskimi i odłożył go na półkę. Na nic nie patrzył, wydawać
by się mogło, że niczego nie dostrzega. Źrenice miał jak szkla-
ne. Najwidoczniej coś do głębi poruszyło jego umysłem. Aż
wreszcie, jak to miał we zwyczaju, objawił dręczące go uczu-
cie mówiąc głośno:
— Szczęśliwa, szczęśliwa niewątpliwie! Umarła!
Przykucnął przy piecyku, dorzucił szufelkę miału i grzebiąc
wśród żaru pomrukiwał sam do siebie:
— Odnalazłem ją z wielkim trudem. Jakaś złośliwość sza-
tańska schowała ją w śniegu, głęboko na dwie stopy. Gdyby nie
Homo, którego węch jest równie nieomylny co umysł Krzyszto-
fa Kolumba, do tej pory grzebałbym się jeszcze w zaspie i ba-
wił ze śmiercią w ciuciubabkę. Diogenes szukał z latarnią
człowieka, ja szukałem z latarnią kobiety; on znalazł szyder-
stwo, a ja żałobę. Jakżeż była zimna! Dotknąłem jej ręki —
istny kamień! Cóż za spokój w oczach. I jak to można być aż
tak głupią, żeby umierając zostawiać dziecko. Niełatwo będzie
pomieścić się nam teraz we troje w tym pudle. A to ci niespo-
dzianka! Otóż i mam rodzinę! Córkę i syna.
Kiedy Ursus mówił tak do siebie, Homo przysunął się bliżej
do pieca. Ze skrzyni zwisała ręka uśpionej dziewczynki. Wilk
zaczął lizać tę rękę.
A robił to tak delikatnie, że maleństwo nie przebudziło się
wcale.
Ursus odwrócił się.
— Dobrze, Homo, dobrze. Ja będę ojcem, a ty wujem.
Zajął się podsycaniem ognia — trud godny filozofa —i mó-
wił dalej:
— Dokonaliśmy adopcji. Homo też wyraził swoją zgodę.
Wstał.
— Chciałbym wiedzieć, kto ponosi winę za śmierć tej ko-
biety. Czy ludzie? Czy...
Popatrzył w górę, gdzieś hen, wysoko, a usta jego wyszep-
tały:
— Czy też może ty?
Pochylił głowę jakby pod ciężarem i mówił dalej:
— Noc wykonała wyrok śmierci.
Nagle spojrzenie jego napotkało twarz chłopca, który stał
obok i słuchał. Ursus zapytał gwałtownie:
^— Czemu się śmiejesz?
— Ja się nie śmieję — odpowiedział mały.
Ursus wstrząsnął się cały, uważnie, w milczeniu przypatry-
wał mu się przez chwil kilka i wreszcie powiedział:
— Jesteś przerażający.
W nocy wnętrze budy oświetlone było tak słabo, że Ursus
nie widział jeszcze właściwie twarzy chłopca. Pokazało mu ją
dopiero światło dnia.
Położył swoje obie dłonie na ramionach dziecka i przypatry-
wał mu się z uwagą, w skupieniu, w przerażeniu. Krzyknął
wreszcie:
— Przestań się śmiać! "
— Ja się nie śmieję — powtórzył mały.
Ursus zatrząsł się cały.
— Śmiejesz się, mówię, że się śmiejesz!
Potrząsnął chłopcem, nie wiadomo — ze złości bardziej czy
z litości, i zapytał gwałtownie:
— Kto ci to zrobił?
— Nie
chłopiec.
Ursus pytał dalej:
rozumiem, co pan do mnie mówi — odpowiedział
— Od kiedy tak się śmiejesz?
— Zawsze byłem taki — odrzekł.
Ursus odwrócił się ku skrzyni mówiąc półgłosem:
— Sądziłem, że zaprzestano już tych praktyk.
Ostrożnie wyciągnął spod główki śpiącego niemowlęcia księ-
gę, co służyła mu za poduszkę.
— Poradźmy się Conquesta — mruknął.
Był to gruby tom oprawny w miękki pergamin. Przewracał
palcem kartki, aż wreszcie znalazł odpowiednią stronę, rozłożył
księgę na piecu i zaczął czytać:
. — ... De- Denasatis. — Tak, to tutaj.
Czytał dalej:
— Bucca fissa usąue ad aures, gemiyis denudatis, nasoque
murdridato, masca eris, et ridebis semper.
— To będzie to.
Odłożył księgę na jedną z półek.
— Zbyt głębokie dociekanie tej sprawy byłoby niebezpiecz-
ne. Zatrzymajmy się na powierzchni. Śmiej się, mój chłopcze —
mruknął.
Dziewczynka obudziła się i zapłakała na powitanie.
— Hej, mamko, dawaj piersi! — rzekł Ursus.
Mała usiadła na posłaniu. Ursus wziął butelkę z pieca i wsu-
nął dziecku do ust smoczek.
W tej chwili właśnie słońce ukazało się na widnokręgu. Czer-
wony jego promień przebił szybę i padł prosto na twarzyczkę
siedzącej dziewczynki. Źrenice dziecka, okrągłe, otwarte sze-
roko, patrzyły w słońce odbijając jego purpurę niby dwa zwier-
ciadła. Pozostały nieruchome, nie drgnęły również powieka.
—" Jest ślepa! — powiedział Ursus.
v i o^>r n zv)i zoa z
vonaa os&zo
K s . i ę g a pierwsza
WIEKUISTA OBECNOŚĆ PRZESZŁOŚCI;
CZŁOWIEK ODBIJA SIĘ W LUDZIACH
I
LORD CLANCHABLIE
Nie umarło jeszcze w one czasy pewne stare wspomnienie.
Wspomnieniem tym był lord Linneusz Ciancharlie.
Baron Linneusz CIancharlie, rówieśnik Cromwella, był jed-
nym z tych parów Anglii — nielicznych zresztą, powiedzmy to
od razu — co stanęli po stronie republiki. Zajęcie takiego sta-
nowiska miało swoją rację istnienia i wytłumaczyć je można,
republika zwyciężyła bowiem na pewien czas. Zrozumiałe jest,
że lord CIancharlie był stronnikiem republiki, jak długo re-
publika była przy władzy. Lecz lord CIancharlie pozostał przy
swoich republikańskich poglądach i po skasowaniu republiki,
po upadku rządu parlamentarnego. Ów magnat o wielkim naz-
wisku mógł przecież bez trudności powrócić na miejsce swo-
je w Wysokiej Izbie, na powrót ukonstytuowanej, skrucha
zawsze bowiem dobrze bywa widziana przez restaurowaną
monarchię, a Karol II był władcą łaskawym i wyrozumiałym
dla wszystkich, którzy tylko zechcieli do niego powrócić; cóż,
kiedy lord CIancharlie zgoła nie umiał zrozumieć, jakie obo-"
wiązki nakłada nań rozwój wypadków. Kiedy cały naród okla-
skiwał króla, co z powrotem zagarniał Anglię w swoje posia-
danie, kiedy wydawała swój wyrok jednomyślność, kiedy lud
bił pokłony przed monarchią, kiedy dynastia podnosiła się
z upadku wśród radosnych triumfalnych hymnów odwołują-
cych wszystko, co wyznawano jeszcze do niedawna, kiedy
przeszłość stawała się przyszłością, a przyszłość — przeszłością
— lord ów pozostał krnąbrny, oporny. Odwrócił się od po-
wszechnej radości; dobrowolnie poszedł na wygnanie; mógł
być parem, a obrał sobie los banity. I tak upłynęły lata. Zesta-
rzał się w wierności do umarłej republiki. I okrył się śmiesz-
nością — skutek to naturalny podobnej dziecinady.
Lord Ciancharlie schronił się do Szwajcarii. Zamieszkał tam
w na wpół rozwalonym zamczysku, wysoko w górach, w jed-
nym z najdzikszych zakątków wybrzeża Genewskiego Jezio-
ra, pomiędzy Chillon, gdzie znajduje się więzienie Bonnivard,
i Vevey, gdzie jest grób Ludlowa. Surowe, mroczne Alpy
skryły go pośród swoich chmur i wiatrów. Żył tam w cieniu
gór. Czasami — rzadko bardzo — spotykał go jakiś przygodny
przechodzień. Człowiek ten istniał poza swoim krajem, poza
swoją epoką nieledwie. Tym, co z bliska przyglądali się wyda-
rzeniom w kraju, opór podobny musiał wydać się nie do po-
jęcia, nie do usprawiedliwienia. Anglia była szczęśliwa; re-
stauracja to niby pogodzenie się dwojga małżonków; władca
i naród powrócili oto do wspólnego łoża; jakież wydarzenie mo-
że być bardziej radosne i wesołe? Wielka Brytania promie-
niała. Mieć króla to już wiele, co ważniejsza, król ów był cza-
rujący: Karol II był człowiekiem równie ujmującym i w za-
bawie, i w rządach, był wielkim królem, na wzór Ludwi-
ka XIV, rycerskim i dwornym. Poddani ubóstwiali go; pro-
wadził wojnę z Hanowerem, słuszną zapewne, choć powody
jej jemu jednemu tylko były wiadome; sprzedał Dunkierkę
Francji — posunięcie również z dziedziny wyższ-ej polityki.
Demokratyczni parowie, o których Chamberlayne wyraził się,
iż: ,,Przeklęta republika, zatruła swoim cuchnącym oddechem
kilku wysoko urodzonych szlachciców", mieli dość rozsądku,
by skapitulować wobec rzeczywistości, dotrzymać kroku roz-
wojowi wydarzeń i zająć na powrót należne im miejsca w Wy-
sokiej Izbie. Król zadowolił się złożeniem przez nich wierno-
poddańczej przysięgi. Jakżeż pomyślnie kształtowały się wy-
padki: wspaniała monarchia, wielki i dobry król, dostojni
książęta, których miłosierdzie boże przywraca miłości ludu;
najpotężniejsi magnaci — jak Monk czy też później nieco
Jeffreys — powracają, by ukorzyć się przed tronem, i zostają
wynagrodzeni — jakże słusznie — za swoją wierność i zapał
najszczytniejszymi, najbardziej dochodowymi stanowiskami
w państwie. Lord Ciancharlie wiedział niewątpliwie, że w sła-
wie i honorach może zasiąść u ich boku, że zależy to tylko
od niego samego. Wiedział, że Anglia wzniosła się dzięki swe-
mu królowi na sam szczyt powodzenia, że życie w Londynie
było jednym nie kończącym się pasmem zabaw i świąt, że
wszystkich ogarnął zapał, że wszyscy opływali w bogactwa,
że dwór był wytworny, wesoły, wspaniały. Jeżeliby ktoś kie-
dyś przypadkiem, z dala od owego przepychu, w jakimś po-
sępnym półcieniu podobnym do zmierzchu zobaczył, jak sta-
rzec ów, ubrany niczym człowiek z ludu, blady, roztargniony,
przygarbiony, coraz bliższy grobu, stoi nad brzegiem jeziora
nie zważając na niepogodę i zimno, jak idzie bez celu, ze spoj-
rzeniem utkwionym gdzieś w przestrzeni, z włosami rozwia-
nymi przez wiatr, milczący, samotny, zamyślony — czyż mógł
wówczas powstrzymać się od uśmiechu?
Była to postać szaleńca.
Kiedy pomyślało się o lordzie Ciancharlie, o tym, czym mógł
on być, a czym został — uśmiech był niewątpliwie najpobłaż-
liwszą formą wyrażenia swojego sądu. Wielu śmiało się w głos.
Inni byli oburzeni.
Łatwo pojąć, że poważni ludzie gorszyć się musieli podob-
nie beztroskim, lekkomyślnym odejściem w samotność.
Jako okoliczność łagodzącą podać tu należy, że lord Cian-
charlie bystrością nie odznaczał się nigdy. Była to powszechna,
jednogłośna opinia.
H
Ludzie trwający w swoim uporze — widok to nad wyraz
nieprzyjemny. Takie regulusowe gesty nie mogą się podobać
nikomu i opinia publiczna przyjmuje je z pewną ironią.
Niezłomność tego rodzaju zbyt podobna jest do wyrzutu
i słusznie budzi śmiech.
A wreszcie — ujmując sprawy najszerzej — czy rzeczywi-
ście upór, nieugiętość uważać należy za prawdziwą cnotę? Czy
w tym przesadnym podkreślaniu własnego honoru i nieprze-
kupności nie kryje się chęć zwrócenia na siebie uwagi? Czy
nie jest to popis przede wszystkim? I po cóż zaraz ta przesada
z tym samotnictwem, z tym wygnaniem? Przesadzać w niczym
nie należy — oto maksyma prawdziwego mędrca. Wolno być
w opozycji, proszę bardzo; gańcie, jeśli tego chcecie, ale w spo-
sób przystojny i krzycząc przez cały czas: niech żyje król!
Jedyną cnotą prawdziwą jest rozsądek. Co upada, najwidocz-
niej upaść musiało, a co zwycięża, zwyciężyć musiało najwi-
doczniej. Opatrzność nie postępuje bezzasadnie, wieńczy ona
tego, który na to zasłużył. I komuż to wolno uważać się za mą-
drzejszego od opatrzności? Kiedy wydarzenia wydadzą już
swój wyrok, kiedy jeden ustrój został zastąpiony przez inny,
kiedy przez powodzenie dokonał się rozdział dobrego od złego
— tu zwycięstwo, tam klęska — i cóż jeszcze podawać można
w wątpliwość? Człowiek uczciwy staje po tej stronie, gdzie
jest racja, i choć niewątpliwie dzieje się to z korzyścią dla
majątku jego i rodziny, on jednak nie dopuszcza do siebie na-
wet podobnych rozważań; myśli wyłącznie o sprawach publicz-
nych i popiera tego, co zwyciężył.
I cóż by się stało z państwem, gdyby nikt nie chciał być
mu posłuszny? Czyżby wszystko miało się zatrzymać? Dobry
obywatel nie zapomina nigdy, gdzie jest jego miejsce. Trzeba
umieć poświęcić w potrzebie swoje upodobania osobiste. Urzę-
dy muszą być obsadzone. Ktoś musi tutaj uczynić ofiarę z sie-
bie. Wierność funkcji publicznej — to też wierność przecież.
19Q
Odsuwanie się urzędników od urzędów paraliżuje funkcjono-
wanie państwa. Skazujesz się dobrowolnie na wygnanie? Rzecz
to zaiste pożałowania godna. Czyż ma to być przykład? Cóż za
próżność! Czyż ma to być wyzwanie? Cóż za zuchwałość! Za
kogóż ty się uważasz w końcu? Otóż dowiedz się, że wcale nie
jesteśmy mniej warci od ciebie. My nie zdezerterujemy. Gdy-
byśmy zechcieli tylko, w każdej chwili moglibyśmy stać się
Jeszcze bardziej od ciebie nieugięci i niezłomni. Ale my woli-
my zachować się tak, jak nakazuje rozsądek. Czy sądzisz może,
że skoro jestem Trymalchionem, nie stać mnie na to, żeby zo-
stać Katonem? Dobre sobie!
III
Nigdy jeszcze sytuacja nie była tak jasna i jednoznaczna jak
W roku 1660. Nigdy jeszcze dla każdego uczciwego umysłu
sposób postępowania, jedyny, jaki przyjąć należało, nie ryso-
wał się z wyrazistością tak wielką.
Anglia odetchnęła po Cromwellu. Za czasów republiki za-
szło wiele nieprawidłowych zgoła wydarzeń. Stworzono prze-
cież supremację angielską; z pomocą wojny trzydziestoletniej
podporządkowano sobie Niemcy, z pomocą Frondy umniejszo-
no znaczenie Francji, z pomocą księcia de Bragance osłabiono
Hiszpanię. Z Mazariniego Cromwell zrobił swego sługę; pro-
tektor Anglii umieszczał na traktatach swój podpis nad podpi-
sem króla Francji; na Indie nałożono ośmiomilionową kontry-
bucję, Anglia zagrażała Tunisowi i Algerowi, podbiła Jamajkę,
upokorzyła Lizbonę, w Barcelonie roznieciła opór przeciwko
francuskim wpływom, w Neapolu — powstanie Masaniella;
Portugalia zawarła sojusz z Wielką Brytanią, rozgromiono Ber-
berów od Gibraltaru po Kandię, Anglia zapanowała na mo-
rzach i poprzez handel, i poprzez zwycięstwa; dziesiątego sier-
pnia 1655 roku stary admirał Martin Happertz Tromp, który
zwał sam siebie „Dziadkiem marynarzy", zwycięzca w trzy-
l&l
dziestu trzech bitwach, co pobił flotę hiszpańską, został rozbi-
ty przez angielską flotę; Atlantyk odebrano Hiszpanom, Pacy-
fik — Holendrom, Morze Śródziemne — Wenecji; opanowano
wszystkie porty; posiadając oceany — Anglia miała w ręku
cały świat; flaga holenderska pokornie pozdrawiała na morzu
brytyjską flagę; Francja, w osobie ambasadora Mancmi, ugięła
kolano przed Oliverem Cromwellem. Cromwell ów igrał losa-
mi Dunkierki i Calais niczym żongler, co podrzuca na rakiecie
dwie piłeczki; Anglia trzęsła kontynentem, dyktowała pokój,
decydowała o wojnie, sztandar jej powiewał na wszystkich
najwyższych szczytach ziemi; jeden pułk wojska protektora
trzymał w postrachu Europę niczym cała armia. „Chcę, by
szanowano republikę angielską, jak szanowano republikę
rzymską" — tak rzekł Cromwell; nie ostało się nic świętego;
zapanowała wolność i słowa, i prasy; publicznie, na ulicy, lu-
dzie mówili to, co chcieli, i drukowali to, co chcieli, bez cen-
zury, bez kontroli; zachwiała się równowaga tronów; cały po-
rządek monarchii europejskich, w który Stuartowie włączeni
byli jako nieodzowne ogniwo, został zakłócony. I oto nareszcie
Anglia wydostała się spod tego reżimu budzącego tylko odrazę
i uzyskała przebaczenie.
Karol II ogłosił w swej pobłażliwości Deklarację z Bredy.
Udzielił Anglii rozgrzeszenia, wspaniałomyślnie wymazał z pa-
mięci świata epokę, w której syn piwowara z Huntingdon sta-
wiał stopę na głowie Ludwika XIV. Anglia biła się w piersi
i oddychała nareszcie. Wspominaliśmy już, że we wszystkich
sercach zagościły swoboda i wesele; szubienice, na których
wieszano królobójców, powiększały powszechną radość. Restau-
racja — to uśmiech, ale nieco szubienicy nie zaszkodzi, trze-
ba przecież zaspokoić powszechne poczucie sprawiedliwości.
Duch buntu został rozgromiony, odbudowywała się prawo-
rządność. Stać się dobrym i wiernym poddanym — oto jedy-
na odtąd ambicja każdego. Przeminął szał polityki, wyszydza-
no rewolucję, kpiono z republiki, z tej dziwacznej epoki,
w której każdy i w każdej chwili miał na ustach same tylko
wielkie słowa: Prawo, Wolność, Postęp; jakże
głośno drwiono sobie z tej przesady. Nic milszego niż powrót
do zdrowego rozsądku; Anglia żyła przez czas pewien jak we
śnie. Jak dobrze przebudzić się wreszcie. Czyż może w ogóle
być coś bardziej niedorzecznego? Do czego byśmy doszli, gdy-
by każdy pierwszy lepszy miał prawa, gdyby wszyscy chcieli
rządzić krajem? Czyż można sobie wyobrazić państwo, w któ-
rym sprawują władzę obywatele? Obywatele to zaprzęg,
a zaprzęg to jeszcze nie woźnica. Głosowanie powszechne to
rzucenie na wiatr losów kraju. Czyż chcielibyście, żeby pań-
stwa były niczym obłoki poruszane kapryśnymi podmuchami?
Z bezładu nie uformuje się ład. Gdzie chaos jest architektem,
tam budowlą może być tylko wieża Babel. A prócz tego ta tak
zwana wolność — cóż to za tyrania! Ja chcę się bawić, a nie
rządzić. Głosowanie nudzi mnie, chcę tańczyć! Władca, co sam
się wszystkim zajmuje, toż to opatrzność prawdziwa! Jakże
wielkoduszny jest król, skoro chce dla nas zadawać sobie tyle
trudu! No, i został do tego stworzony, wychowany, wie, co to
jest. Są to jego sprawy. Pokój, wojna, prawodawstwo, finanse
— a cóż to obchodzi narody? Niewątpliwie, naród musi pła-
cić, niewątpliwie, naród musi służyć i bić się, ale to powinno
mu wystarczyć chyba! Ma on swoją cząstkę w polityce, z nie-
go to przecież biorą się dwie siły w państwie: armia i skarb.
Być płatnikiem podatków i żołnierzem, czyż to nie dosyć?
Czegóż mu trzeba więcej? Jest on zbrojnym ramieniem wład-
cy i dostawcą do jego skarbca. Wspaniała to rola. Ktoś rządzi
za naród i dla narodu, słuszne jest więc, żeby mu naród płacił
za tę przysługę. Podatki i lista cywilna to zapłata, na którą
zarobili sobie książęta, a którą uiszczają im narody. Naród da-
je swoją krew i swoje pieniądze i jest rządzony w zamian za.
to. Rządzić się samemu — cóż za pomysł obłąkany! Narodowi
potrzeba przewodnika. Lud jest ślepy, bo jest ciemny. A każdy
ślepiec musi mieć swego psa. Tylko że wobec ludu to lew, król,
godzi się pełnić te psie funkcje. Jak wielką jest dobroć jego!
Ale dlaczego lud jest ciemny? Dlatego, że trzeba, aby takim
13 — Człowiek śmiechu
był. Niewiedza to stróż cnoty. Gdzie nie ma widoków, tam nie
ma i ambicji; człowiek ciemny żyje pośród dobroczynnej nocy
i niczego nie pragnie, ponieważ niczego nie umie zobaczyć.,
t jest niewinny dzięki temu. Kto czyta, ten myśli, kto myśli,
ten rozumuje. Nie rozumować — na tym polega obowiązek
człowieka, na tym polega również i jego szczęście. Oto prawdy,
którym zaprzeczyć niesposób. Opiera się na nich porządek
społeczny.
Tak więc oto przywrócono w Anglii święte zasady społecz-
nego porządku. Tak więc oto zrehabilitował się naród. Równch-
cześnie znów powrócono do naprawdę pięknej literatury. ,
Z pogardą odrzucono Szekspira i podziwiano Drydena. „Dry-
den to największy poeta Anglii, to największy poeta naszych
czasów" — głosił Atterbury, tłumacz Achitophela. Była to
epoka, w której kiedy Saumaise raczył wdać się v/ dysputę
i obrzucić obelgami autora Raju utraconego — Huet, biskup
Avranches, tak pisał do Saumaise'a: „Jak może pan zajmo-
wać się postacią tak nic nie znaczącą co ów Milton". Wszystko
odradzało się i powracało na właściwe miejsce. Dryden szedł
w górę, Szekspir spadał w dół, Karol II był na tronie, Crom-
well — na szubienicy. Anglia podnosiła się z poniżenia i eks-
trawagancyj przeszłości. Jakże wielkie jest szczęście narodu,
kiedy monarchia naprowadza go z powrotem na drogę prawo-
rządności w państwie i dobrego smaku w literaturze.
Doprawdy, w głowie się nie mieści, że ktoś mógłby nie po-
znać się na dobrodziejstwach aż tak oczywistych. Odwrócić się
od Karola II, niewdzięcznością odpłacić za wspaniałomyślność,
jaką okazać raczył wstępując na opróżniony tron — czyż nie
była to potworność prawdziwa? Postępek lorda Linneusza
C.lancharlie musiał zmartwić każdego uczciwego człowieka.
BOCZYĆ się na szczęście własnej ojczyzny — obłęd to nie-
wątpliwy!
W roku 1650, jak to powszechnie wiadomo, parlament usta-
- lił taką oto formułę przysięgi: ,,Obiecuję, że dochowam wier-
ności republice, bez króla, bez władcy, bez pana". Lord Cian-
charlie, osłaniając się twierdzeniem, że złożył był tę właśnie
potworną przysięgę, żył poza granicami królestwa i uznał za
swój obowiązek pogrążenie się w smutku, wbrew powszechnej
radości. Pielęgnował ponury szacunek dla tego, czego już nie
było, zachował dziwaczne przywiązanie do spraw umarłych.
Nie było też dla niego żadnego usprawiedliwienia; opusz-
czali go najżyczliwsi. Przyjaciele jego przez długi czas darzyli
go zaufaniem przypuszczając, że włączył się w republikańskie
szeregi po to tylko, by z bliska wybadać błędy i pęknięcia
w pancerzu republiki, by — gdy nadejdzie godzina — uderzyć
w nią tym skuteczniej, z tym większą korzyścią dla świętej
sprawy króla. Takie wyczekiwanie na stosowną chwilę, by
zadać wrogowi cios od tyłu, jest również formą lojalności.
I tego też spodziewano się po lordzie Ciancharlie, tak bardzo
bowiem opinia skłonna była osądzać go życzliwie. Lecz cóż —
wobec niepojętego, zatwardziałego republikanizmu starego
lorda trzeba było wreszcie odstąpić od owego dobrego mnie-
mania. Lord Ciancharlie był najwidoczniej wierny swoim
przekonaniom, a więc był głupcem.
Pobłażliwsi tłumaczyli postępowanie jego już to dziecinnym
uporem, już to starczym otępieniem.
Ludzie surowi, sprawiedliwi posuwali się dalej. Piętnowali
otwarcie tak uporczywe trwanie w herezji. Głupota ma swoje
prawa, ma jednak również i swoje granice. Można być prosta-
kiem, nie powinno się jednak być buntownikiem. Kimże był
w końcu ów lord Ciancharlie? Odstępcą, zbiegiem! Opuścił
swój obóz — arystokrację — i przeszedł do obozu wroga, na
stronę ludu. Ów wiemy był pospolitym zdrajcą. To prawda,
że ,,zdradził" silniejszego, a dochował wierności słabszemu, to
prawda, że obóz, do którego przystąpił, był obozem zwyciężo-
nych, to prawda, że przez swoją „zdradę" tracił wszystko —
przywilej polityczny, domowe ognisko, parostwo, ojczyznę —
a zyskiwał tylko śmieszność, a jedyną korzyścią jego było wy-
gnanie. Lecz o czym świadczy to tylko? Że jest on głupcem,
każdy chyba przyzna. ''
13'
Zdrajca i głupiec — oto jak rzecz się ma.
Głupcem wolno być każdemu, ale pod jednym warunkiem:
żeby nie dawał złego przykładu. Od głupców wymaga się jed-
nego tylko: uczciwości; dzięki niej stać się oni mogą nawet
podstawą każdej monarchii. Lecz ciasnota umysłowa tego-
Ciancharlie to coś, co trudno sobie nawet wyobrazić. Na całe
życie oślepił go fajerwerk rewolucji. Dał się wciągnąć repu-
blice i pozwolił jej wyrzucić się poza nawias życia. Obrażał
swój własny kraj. Postawa jego była wiarołomstwem naj-
czystszej wody. Usunąć się — to tyle samo co znieważyć. Wy-
dawać by się mogło, że ucieka przed powszechną radością jak
przed cholerą. Jego dobrowolna banicja była stronieniem od
narodowej pomyślności. Królestwo potraktował jak zarazę.
Wyrastał posępnie ponad uroki monarchii, niby czarna chorą-
giew zatknięta na budynku zakaźnego szpitala. Jakżeż mógł —
wobec przywrócenia praworządności, podniesienia z upadku
narodu, odbudowania religii — pokazywać tak ponure oblicze,
mącić cieniem swoim tę pogodę, odwracać się z niechęcią od
zadowolonej Anglii! Być chmurą na tym ogromnym, błękitnym
niebie! Upodobnić się do groźby! Protestować przeciwko' woli
narodu! Odmawiać swej aprobaty powszechnemu zadowoleniu!
Byłoby to wręcz ohydą, gdyby nie było przede wszystkim bła-
zeństwem. Ten Ciancharlie nie zdawał sobie sprawy, że można
wprawdzie pobłądzić z Cromwellem, należy jednak powrócić
z Monkiem. O, proszę — Monk na przykład. Był wodzem re-
publikańskiej armii; Karol II, powiadomiony o jego uczciwo-
ści, pisze doń z wygnania; Monk, który łączy cnotę z chytro-
ścią, z początku udaje, potem nagle rozpędza, stojąc na czele
swoich wojsk, buntowniczy parlament, intronizuje króla i zo-
staje księciem Albemarle, nosi słusznie szczytne imię zbawcy
społeczeństwa, opływa w bogactwa, staje się prawdziwą chlu-
bą swojej epoki, jest kawalerem orderu podwiązki z perspek-
tywą wiecznego spoczynku w Westminsterze. Tak ogromna
jest sława wiernego Anglika. Lord Ciancharlie nie potrafił
wznieść się na te wyżyny w pojmowaniu swojego obowiązku.
Obrał sobie zaślepienie i bezwład wygnania. Zadowolił się pu-
stą deklamacją. Człowieka tego poraziła pycha. Słowa — su-
mienie, godność itd. — to wreszcie tylko słowa. Trzeba pa-
trzyć dalej.
Otóż lord Ciancharlie nie potrafił patrzyć dalej. Miał on su-
mienie krótkowidza, zanim dokonał jakiegokolwiek czynu,
musiał najpierw przyjrzeć się mu z aż tak bliska, by móc po-
czuć, jaką wydziela woń. I stąd też jego bezsensowne wstręty.
Z podobną wrażliwością niesposób być mężem stanu. Nadmiar
uczciwości przeradza się w kalectwo. Człowiek zbyt skrupu-
latny — to bezręki wobec berła, które pochwycić należy, to
eunuch wobec fortuny, którą należy zaślubić. Strzeżcie się
skrupułów. Mogą one zawieść daleko. Nierozsądna wierność to
.schody piwniczne prowadzące w dół. Jeszcze jeden stopień,
jeszcze jeden i jeszcze jeden i oto nagle znajdujemy się wśród
ciemności. Zręczniejsi wracają na górę, naiwni zostają. Nie
wolno dopuścić lekkomyślnie, by sumienie zaprowadziło nas
na bezdroża. Stopniowo, stopniowo dochodzi się wreszcie do
purytanizmu politycznego, najbardziej .nasyconej barwy.
A wówczas człowiek jest zgubiony. To się właśnie zdarzyło
•• lordem Ciancharlie.
Zasady stają się w końcu przepaścią bez wyjścia.
Spacerował sobie z rękami założonymi z tyłu nad brzegiem
Genewskiego Jeziora. Piękny los.
Wspominano czasami w Londynie o tym nieobecnym.
W oczach publicznej opinii był on prawie jak oskarżony. I bro-
niono go, i potępiano. A wszyscy stwierdzali zgodnie, że głu-
pota jest w tym wypadku okolicznością łagodzącą.
Wielu spośród byłych entuzjastów byłej republiki przeszło
na stronę Stuartów. Można im to tylko chwalić. Ci, oczywiście,
szkalowali go nieco. Oporni niemili są tym, co starają się przy-
podobać. Co bystrzejsi spośród dobrze widzianych i dobrze
opłacanych na dworze, urażeni jego nieprzyjemną postawą,
mawiali chętnie: „Jeżeli się nie przyłączył, to dlatego, że ofia-
rowano mu zbyt niską zapłatę" itd. „Chciał zostać kanclerzem,
a król uczynił nim lorda Hyde" itd. A jeden spośród jego
„dawnych przyjaciół" dodawał nawet szeptem: „Sam mi to
powiedział". Choć Linneusz Cłancharlie żył bardzo samotnie
— przez wygnańców napotkanych przypadkiem, przez starych
królobójców, jak Andrew Broughton, co zamieszkiwał w Lo-
zannie, dochodziły go czasami niektóre z tych zdań. Ograniczał
się wówczas w odpowiedzi do lekkiego wzruszenia ramion —
znak to najgłębszego otępienia.
Raz jeden nawet uzupełnił to wzruszenie ramion takimi oto
słowami: „Żal mi tych, co w to wierzą".
i
IV
Karol II, człowiek dobry, miał go w pogardzie. Szczęście
Anglii pod panowaniem Karola II było nie szczęściem już wła-
ściwie, a wniebowzięciem. Restauracja to jakby stary, poczer-
niały obraz, który odczyszczono; przeszłość ożywa. Powróciły
stare, dobre obyczaje, piękne kobiety rządziły i królowały.
Evelyn wspomina o tym w swoim dzienniku: „Rozpusta, pro-
fanacja, obraza boska. Pewnej niedzieli wieczorem widziałem
króla w otoczeniu kochanie, widziałem tę Portsmouth, tę Cle-
veland, tę Mazarin i jeszcze dwie czy trzy w galerii gry, wszy-
' stkie na pół nagie". W opisie tym da się wyczuć pewna nie-
chęć; lecz Evelyn był zrzędliwym purytaninem, otumanionym
przez republikańskie mrzonki. Nie potrafił docenić, jak korzy-
stnym przykładem są takie królewskie zabawy, babilońskie
w wielkim stylu, jak bardzo przykład taki wpływa na wzrost
wytwomości i luksusu. Nie potrafił on zrozumieć pożyteczno-
ści występku. Nie tępcie występku, jeżeli chcecie mieć czaru-
jące kobiety — oto reguła. W przeciwnym wypadku podobni
będziecie głupcom, co niszczą gąsienice przepadając za mo-
tylami.
Tak więc Karol II ledwie że pamiętał o istnieniu nieprzejed-
nanego republikanina imieniem Cłancharlie. Jakub 15 jednak-
że odznaczał się większą czujnością i uwagą. Karol II rządził
łagodnie, miękko, taki już miał obyczaj; i powiedzmy od razu,
że wcale nie rządził gorzej z tego powodu. Marynarz na linie
przeznaczonej do ujarzmienia wiatru robi nieraz luźną pętlę,
którą zaciska później sam wiatr. Tak wielkim bowiem głupcem
jest i huragan, i lud.
Rządy Karola II były właśnie ową luźną pętlą, która zresz-
tą zacisnęła się bardzo szybko.
Zaciskanie to rozpoczęło się ze wstąpieniem na tron Jaku-
ba II. Dławiono coraz staranniej wszystko, co pozostało jeszcze
po rewolucji. Jakub II żywił chwalebną ambicję, by panować
skutecznie. Rządy Karola II były, zdaniem jego, zaledwie
pierwszym zarysem restauracji. Jakub II pragnął bardziej cał-
kowitego, bardziej trwałego przywrócenia praworządności.
Jakże żałował, że w roku 1660 poprzestano na powieszeniu
dziesięciu tylko królobójców. Postanowił bardziej rzeczowo
zabrać się do odbudowy królewskiej władzy. Wprowadził w ży-
cie zasady rzeczywiście poważne, zapanowała sprawiedliwość,
ta prawdziwa, co wznosi się ponad sentymentalne deklamacje
i na pierwszym miejscu stawia społeczny interes. Po takiej
opiekuńczej surowości poznać można prawdziwego ojca pań-
stwa. Jakub II oddał sprawiedliwość w ręce Jeffreysa, szpadę
— w ręce Kirke'a. Kirke mnożył przykłady. Ów pożyteczny
pułkownik kazał dnia pewnego trzy razy pod rząd wieszać
i odcinać tego samego człowieka, republikanina, pytając go po
każdym zdjęciu z szubienicy: ,,Wyrzekasz się republiki?" Zło-
czyńca za każdym razem odpowiadał przecząco, aż skonał
wreszcie. „Powiesiłem go czterokrotnie" — rzekł Kirke z za-
dowoleniem. Powrót do tortur i kaźni to znak, że władza okrze-
pła w swej sile. Lady Lyle, która wyprawiła przecież swego
syna na wojnę przeciw Montmouthowi, została jednak skaza-
na na śmierć za to, że przechowała u siebie dwu buntowników.
Inny buntownik, który zachował jeszcze dość uczciwości, by
wyznać, że pewna kobieta, anabaptystka, udzieliła mu schro-
nienia, został ułaskawiony. Ową kobietę zaś spalono żywcem.
Kiedy indziej znów Kirke wieszając dziewiętnastu mieszczan
<:lał do poznania pewnemu miastu, iż wie dobrze o panujących
tam republikańskich nastrojach. Odwet to jak najsłuszniejszy
zaiste, bo pomyślmy tylko — z.a czasów Cromwella obcinano
po kościołach uszy i nosy świętym figurom z kamienia'. Ja-
kub II, który potrafił dobrać sobie Jeffreysa i Kirke'a„był księ-
ciem przesiąkniętym religijnością najszczerszą, umartwiał się
szpetotą swoich kochanek i słuchał ojca Colombiere, kazno-
dziei, co kazał z namaszczeniem równym prawie namaszczeniu
ojca Cheminais, tylko że jeszcze żarliwiej. Ojciec Colombiere
tym poszczycić się może, że przez pierwszą połowę swego ży-
cia był doradcą Jakuba II, przez drugą zaś — spowiednikiem
i inspiratorem Marii Alacoque. To dzięki tej silnej pożywce
religijnej właśnie mógł później Jakub II tak godnie znosić wy-
gnanie, kiedy to usunąwszy się do Saint-Germain stanowił
przykład prawdziwy króla, co wyższy jest nad zmienne losy
fortuny. I dożył tam do końca swoich dni, lecząc skrofuły do-
tknięciem dłoni i prowadząc pobożne rozmowy z jezuitami.
Pojąć nie trudno, że król ów musiał zainteresować się w ja-
kiś sposób buntownikiem tej miary co lord Linneusz Cian-
charlie. Parostwa dziedziczne i przenaszalne mogą stać się nie
lada kąskiem; jasne więc było, że jeżeli trzeba będzie zabez-
pieczyć się jakoś od strony tego lorda, Jakub II nie zawaha
się na pewno.
II
LORD DAWID DIRRY-MOIR
Lord Linneusz Ciancharlie nie zawsze był banitą i starcem.
I on też miał swój okres namiętnej młodości. Wiemy — od
Harrisona i Pride'a — że młody Cromwell też lubił kobiety
i uciechy; niekiedy (inny aspekt kobiecego zagadnienia) zapo-
wiada to buntownika. Nie ufajcie źle zawiązanym pasom.
Mdlę praecinctum juyenem cavete.
Lord Ciancharlie, tak jak i Cromwell, miał swoje chwile
szaleństwa i zapomnienia. Wiedziano też ogólnie, że zostawił
dziecko nieprawe, syna. Syn ów narodził się w Anglii, kiedy
republika już upadała, kiedy ojciec jego szedł na wygnanie.
Dlatego też nigdy nie poznał tego swego ojca. Ów bękart lor-
da Ciancharlie wzrastał na dworze Karola II jako królewski
paź. Zwano go lordem Dawidem Dirry-Moir; został lordem
„z łaskawości", matka jego była bowiem damą szlachetnego
rodu. Kiedy lord Ciancharlie prowadził w Szwajcarii żywot.
samotnego puszczyka, matka ta, osoba wielkiej urody, zajęła
wobec zmian w kraju stanowisko mniej nieprzejednane. Prze-
baczono jej też pierwszego kochanka — nieujarzmionego dzi-
kusa — dzięki następnemu, który był człowiekiem ponad
wszelką wątpliwość układnym i rojalistą — był to bowiem
sam król. Dama ta była więc kochanką Karola II przez czas
pewien, dość długo w każdym razie, by jego królewska mość
uradowany, że udało się mu odbić republice ową piękność,
uczynił małego lorda Dawida, syna uroczej branki, jednym ze
stu siedemdziesięciu królewskich pokój owców z prawem no-
szenia wielkiej szpady; później nieco wszedł on do grona pen-
sjonariuszy królewskich, został jednym z czterdziestu halabar-
dników noszących złotą halabardę; z mocy przywileju nada-
nego przez Henryka VIII królewskim dworzanom miał on rów-
nież prawo stawiania półmisków na królewskim stole. Tak
więc kiedy ojciec jego siwiał powoli na wygnaniu, lord Dawid
żył sobie w najlepsze na dworze Karola II.
A i później, za Jakuba II, też dobrze mu się wiodło.
Król umarł, niech żyje król! czyli nora deficit alter, aureus!'
Ze wstąpieniem na tron księcia Yorku lord Dawid otrzymat
oficjalne prawo podpisywania się lord Dawid Dirry-Moir, od
dóbr lennych, które matka umierając pozostawiła mu w spad-
ku. Dobra owe leżały w Szkocji, w wielkiej puszczy, gdzie na-
potkać można ptaka zwanego krąg, co żłobi sobie dziobem
gniazdo w pniu dębu.
• m
II
Król Jakub II pragnął być nie tylko królem, lecz również
i wielkim wodzem. Chętnie otaczał się młodymi oficerami. Lu-
bił pokazywać się publicznie konno, w hełmie i w pancerzu,
a obfita peruka spadała mu spod hełmu na pancerz; prawdziwy
konny pomnik wojennej głupoty. Upodobał on sobie ujmującą
powierzchowność młodego lorda Dawida. Wybaczył mu ojca
— republikanina; ojciec, którego się człowiek wyrzeka, nie
bywa przeszkodą w robieniu kariery u dworu. Król mianował
lorda Dawida swoim pokojowcem przybocznym z pensją ty-
siąca funtów.
Był to zaszczyt nie lada. Pokojowiec przyboczny sypia
w królewskiej sypialni, na łożu rozstawianym w pobliżu łoża
królewskiego. Pokojowców takich jest dwunastu i zmieniają
•się oni w sypialni króla co noc.
Prócz tego był lord Dawid generalnym nadzorcą królew-
skiego spichrza z owsem dla koni, z pensją dwustu sześćdzie-
sięciu funtów. Miał więc pod sobą pięciu woźniców królew-
skich, pięciu pocztylionów królewskich, pięciu giermków
królewskich, pięciu masztalerzy królewskich, dwunastu ludzi
z pieszej królewskiej straży i czterech królewskich lektyka-
rzy. Jemu również podlegała opieka nad sześciu końmi wyści-
gowymi, które król utrzymywał w Haymarket, co kosztowało
go rocznie sześćset funtów. Lord Dawid rządził samowładnie
w królewskiej szatni, która dostarcza strojów ceremonialnych
kawalerom orderu podwiązki. Królewski odźwierny z czarną
rózgą kłaniał mu się aż do ziemi. Urząd ten sprawował za cza-
sów Jakuba II kawaler Duppa. Lord Dawid zyskał sobie rów-
nież szacunek pana B.akera, królewskiego pisarza, i pana
Browna, pisarza parlamentu. Wspaniały dwór angielski słynie
z gościnności. Lord Dawid, jako jeden z dwunastu, prezydował
przy biesiadach i przyjęciach. Przypadał mu również zaszczyt
stania za królem w dni ofiary, kiedy to władca daje na Kościół
złotą monetę bizantyjską, bysantium, w dni wstęgi, kiedy to
•202
władca nakłada wstęgę swego zakonu, i w dni komunii, kiedy
to przyjmują Najświętszy Sakrament tylko król i książęta, nikt
więcej. On to również w Wielki Czwartek wprowadzał przed
oblicze króla dwunastu ubogich, którym król dawał w jałmuż-
nie tyle srebrnych groszy, ile liczył sobie lat życia, i tyle szy-
lingów, ile liczył sobie lat panowania. Kiedy król chorował,
jego to funkcją było przywoływanie dwu księży, zastępców wiel-
kiego wikariusza, dla dotrzymania królowi towarzystwa i nie-
dopuszczanie do łoża chorego majestatu lekarzy, chyba że za
specjalnym zezwoleniem rady stanu. Prócz tego był on jeszcze
podpułkownikiem szkockiego regimentu gwardii królewskiej,
tego właśnie, co grywa szkockiego marsza na kobzach.
W tym też charakterze odbył lord Dawid kilka wypraw wo-
jennych, i to zaszczytnie, gdyż był rzeczywiście dzielnym woj-
skowym. Był to pan odważny, silny, piękny, wspaniały, wiel-
ce wytwornej postawy i obyczajów. Osoba jego odpowiadała
jego pozycji. Był równie wysoki i urodzeniem, i wzrostem.
W pewnej chwili miał on już nawet zostać mianowanym
groom pf the stole, przez co uzyskałby przywilej podawania
królowi koszuli przy ubieraniu; na to trzeba jednak być księ-
ciem albo parem.
Stworzyć para — to poważna sprawa. Trzeba najpierw stwo-
rzyć parostwo, czyli mnóstwo zawistnych. Byłaby to szczegó]-
na łaska królewska, 'a każda łaska przysparza królowi na stu
wrogów jednego tvl'ko przyjaciela, nie mówiąc już o tym, ze
przyjaciel ten okazuje się w końcu niewdzięcznikiem. Jakub II,
polityk wytrawny, nie lubił stwarzać nowych parostw, już
istnieiace natomiast przekazywał bardzo chętnie. Przekazanie
parostwa nie wywołuje poruszenia. Jest to po prostu dalsze
trwanie nazwiska. Nie zmienia się grono lordów.
Dobra wola królewska bynajmniej nie wzdragała się przed
tym, by wprowadzić lorda Dawida Dirry-Moir do Wysokiej
Izby, byleby się to jednak odbyło poprzez bramę przekazanego
parostwa właśnie. Jego królewska mość czekał tylko na spo-
sobność, by Dawida Dirry-Moir, lorda „z łaskawości", uczynić
lordem rzeczywistym, z prawa,
III
Sposobność taka nadarzyła się niebawem.
Dnia pewnego dotarły do Anglii wieści o starym banicie,
lordzie Linneuszu Ciancharlie. A najdonioślejsza z nich — że
oto zmarł był właśnie. Śmierć o tyle jest pożyteczna dla czło-
wieka, że odświeża pamięć o nim na chwilę. Każdy też opo-
wiadał wszystko, co wiedział, lub też co mniemał, że wie,
o ostatnich latach życia lorda Linneusza. W przeważnej mie-
rze były to zapewne legendy i wymysły. Jeśliby uwierzyć tym-
opowieściom — nader wątpliwym na pewno — republikanizm
lorda Ciancharlie wzmógł się u schyłku jego życia tak dalece,
jak utrzymywano, że stary buntownik zaślubił — do tego sto-
pnia zdziczał na wygnaniu! — córkę jednego z królobójców,
Ann Bradshaw — tak, podawano nawet jej nazwisko — która
, również umarła wydawszy na świat dziecko, chłopca, który
jeżeli oczywiście wszystkie te szczegóły są prawdziwe, byłby
legalnym synem i jedynym spadkobiercą lorda Ciancharlie.
Słuchy te, mgliste, mało prawdopodobne, bardziej przypomina-
ły zwykłą plotkę niż poważną, wiarygodną wiadomość. Dla
ówczesnej Anglii Szwajcaria leżała co najmniej tak daleko jak
•dziś Chiny. Lord Ciancharlie miałby więc żeniąc się lat pięć-
dziesiąt dziewięć, a w chwili urodzenia się syna lat sześćdzie-
siąt. Umarł jakoby wkrótce potem, pozostawiając dziecko,
sierotę bez ojca i matki. Zapewne, że mogło się tak zdarzyć,
wyglądało to wszystko jednak dość nieprawdopodobnie. Doda-
wano jeszcze, że dziecko jest ,,śliczne jak aniołek", jak zwykle,
jak w każdej bajce. Król Jakub położył wreszcie kres tym po-
głoskom, najoczywiściej zupełnie bezpodstawnym, ogłaszając
dnia pewnego lorda Dawida Dirry-Moir jedynym i wyłącznym
spadkobiercą — w braku legalnego potomstwa i z woli króla —
lorda Linneusza Ciancharlie, jego ojca naturalnego, ,,po spraw-
dzeniu i dowiedzeniu, że nie żyją żadni inni krewni i zstępni
pomienionego lorda"; dekret nominacyjny potwierdzony zo-
stał przez Izbę Lordów. W nadanym przywileju król przeka-
zywał lordowi Dawidowi Dirry-Moir wszystkie tytuły i prawa
zmarłego lorda Linneusza Ciancharlie, z jednym warunkiem
tylko: ażeby lord Dawid zaślubił — gdy dojdzie ona do stosow-
nego wieku — pewną pannę, która w chwili nadania przywi-
leju miała zaledwie kilka miesięcy, pannę, którą król już w ko-
łysce uczynił księżniczką. Dlaczego? — nikt nie wie. Czyli że
wszyscy wiedzą aż nadto dobrze. Dziecko to zostało nazwane
'księżniczką Jozjaną.
W Anglii panowała wówczas moda na hiszpańskie imiona.
Jeden z bękartów Karola II nazywał się Carlos hrabia Pły-
mouth. Josiana — był to zapewne skrót dwu imion, Josefa
i Ana. A może nawet istniało imię Josiana, tak jak istniało
imię Josias. Pewien szlachcic z otoczenia Henryka III, Josias
du Passage, nosił je przecież.
Tej to właśnie małej księżniczce nadał król parostwo Cian-
charlie. Przyszły jej mąż miał zostać parem. Parostwo to skła-
dało się z dwu kasztelani! — baronii Ciancharlie i baronii
Hunkerville; prócz tego każdy lord Ciancharlie — za specjal-
nym zezwoleniem królewskim otrzymanym za jakąś dawną
już, zbrojną przysługę — był markizem Corleone na Sycylii.
Parom Anglii nie wolno w zasadzie używać cudzoziemskich
tytułów; zdarzają się jednak wyjątki; tak więc na przykład
Henryk Arundel, baron Arundel de Wardour, był hrabią Świę-
tego Cesarstwa, jak również i lord Clifford, a lord Cowper był
tegoż cesarstwa księciem; książę Hamilton we Francji nosi
tytuł księcia de Chatellerault; Basil Feilding, hrabia Denbigh,
jest w Niemczech hrabią von Habsburg, von Lauffenburg i von
Rheinfelden. Książę Mariborough był księciem Mindelheim
w Szwabii, a książę Wellington — księciem Waterloo w Belgii.
Ten sam książę Wellington był również księciem hiszpańskim
de Ciudad-Rodrigo i hrabią portugalskim de Yimeira.
W Anglii istniały dawniej i dziś jeszcze istnieją ziemie szla-
checkie i ziemie nieszlacheckie. Ziemie należące do lorda Cian-
eharlie były wszystkie szlacheckie, bez wyjątku. Ziemie te,
zamki, miasta, bajlify, lenna, renty, alodia i włości przynależ-
ne do parostwa Clancharlie-Hunkerville były przejściowo wła-
snością księżniczki Jozjany, król oświadczył bowiem, że po
zaślubieniu jej lord Dawid Dirry-Moir zostanie baronem Cian-
charlie.
Prócz dziedzictwa Ciancharlie lady Jozjana miała również
i swój majątek osobisty. Posiadała rozległe dobra, pochodzące
częściowo z darowizny uczynionej przez Madame sans ąueue
dla księcia Yorku. Madame sans ąueue — czyli po prostu
Madame. Zwano tak Henriettę Angielską, księżnę Orleanu,
pierwszą damę Francji po królowej.
IV
Interesy lorda Dawida rozwijały się więc nader pomyślnie
za panowania Karola i Jakuba II. To samo działo się i później,
za panowania Wilhelma. Jakobinizm młodego lorda nie zapro-
wadził go za Jakubem na wygnanie. Choć nadal kochał swego
prawowitego króla, zdrowy rozsądek nakazał mu oddać swe
usługi uzurpatorowi. Był on zresztą oficerem znakomitym,
choć może nieco niezdyscyplinowanym. Z armii lądowej prze-
szedł teraz do floty i odznaczył się świetnie w tak zwanej
Białej Eskadrze. Zyskał też stopień ,,kapitana lekkiej fregaty".
Lord Dawid stał się z czasem nieporównanym galantem, ze-
psucie jego cechowała wytworność niedościgniona, był trochę
poetą, jak wówczas wszyscy, wiernym sługą państwa, wier-
nym sługą króla, brał udział we wszystkich zabawach i galach,
we wszystkich dworskich ceremoniach i uroczystościach,
i w bitwach, w potrzebie to służalczy, to wyniosły, ze wzro-
kiem raz krótkim, raz bystrym, zależnie od przedmiotu, na
który spoglądał właśnie, chętnie uczciwy, gdzie należy uniżo-
ny, gdzie należy arogancki, serdeczność \ szczerość pierwszego
odruchu potrafił szybko skrywać pod obojętną maską, znako-
micie zaobserwować umiał każdą najlżejszą zmianę w uspo-
sobieniu królewskim, był lekkomyślny, beztroski wobec ostrza
szpady i gotów każdej chwili ryzykować życie na jeden znak
jego królewskiej mości, służalczo a odważnie, był zdolny do
każdego wybryku, niezdolny do żadnej niegrzeczności, był
dwornym i wytrawnym znawcą etykiety, dumnie przyklękał
przed majestatem podczas wielkich uroczystości na dworze,
był mężny i wesoły, z wierzchu — dworzanin, spodem — ry-
cerz średniowieczny, pełen młodości pomimo swoich czterdzie-
stu pięciu lat.
Lord Dawid śpiewał również francuskie piosenki, wytworne
a zabawne, które tak bardzo podobały się Karolowi II.
Lubił też piękną wymowę, kwiecisty styl. Głęboko podzi-
wiał słynne pomniki gadulstwa — Mowy pogrzebowe
Bossueta.
Spadek po matce przynosił mu jakie takie zaopatrzenie, oko-
ło dziesięciu tysięcy funtów, czyli dwadzieścia pięć tysięcy
franków renty. Radził sobie zaciągając długi. Lord Dawid nie-
doścignionym był w rozrzutności, w zbytku, w wynajdywaniu
coraz to innych modnych szaleństw. Kiedy go zaczynano na-
śladować — zmieniał sposób ubierania się natychmiast. Do
konnej jazdy używał wygodnych butów z krowiej skóry,
z ostrogami. Takich kapeluszy nie miał nikt w Anglii, stroił się
w koronki niespotykanej piękności, a żaboty nosił jedyne
w świecie.
III
KSIĘŻNICZKA JOZJANA
^
W roku 1705 lady Jozjana miała już dwadzieścia trzy lata,
a lord Dawid czterdzieści cztery, małżeństwo ich nie zostało
jednak jeszcze zawarte z przyczyn najprostszych w świecie.
'207
Czyżby czuli "nienawiść do siebie? Nie, bynajmniej. Ale nie
śpieszy się nam zazwyczaj do tego, co jak wiemy, i tak nam
się nie wymknie. Jozjana chciała być wolna, lord Dawid chciał
być młody. Chciał związać się jak najpóźniej, wydawało mu
się, że przedłuży tym sposobem swoją młodość. W owej epoce
wytwornej zalotności wielu było takich zapóżnionych mło-
dzieńców; gdy fircyk siwiał, przychodziła mu w sukurs peru-
ka, później puder. Lord Karol Gerrard, baron Gerrard des
Gerrards de Bromley, w pięćdziesiątym piątym roku życia na-
pełniał, cały Londyn rozgłosem swych miłosnych przygód.
Ładna i młoda księżna Buckingham, hrabina Coventry, po-
pełniała' prawdziwe szaleństwa z miłości do pięknego sześć-
dziesięciosiedmiolatka, Tomasza Bellasyse, wicehrabi Falcom-
berg. Powtarzano słynne wiersze siedemdziesięcioletniego
Corneille'a do dwudziestoletniej kobiety: ,,Markizo, gdyby
moje lica ..." I kobiety również miewały jesienie pełne bla-
sku. Przykładem Ninon i Marion. Usiłowano naśladować te
wzory.
Jozjanę i Dawida łączyła zalotność z lekka osobliwa. Nie
kochali się, ale podobali się sobie. Krążyli dokoła siebie i to.
im wystarczało. I po cóż było się śpieszyć z ostatecznym za-
kończeniem? Czytywane wówczas romanse zachęcały kochan-
ków i narzeczonych do przebywania przez takie okresy próby;
było to nawet bardzo w modzie. Zresztą Jozjana, choć wie-
działa o swym nieprawym pochodzeniu, czuła się przecież
księżniczką krwi i traktowała lorda Dawida nieco z góry, choć
łaskawie. Podobał się jej bardzo. Dawid był piękny, ale to sta-
nowiło już tylko drobny dodatek. Znajdywała, że jest wy-
tworny.
A wytv;o" ość — to wszystko. Kaliban, elegancki i wspa-
niały, pozostawiłby hen w tyle ubogiego Ariela. Lord Dawid
był piękny — tym lepiej; uroda u mężczyzn chadza zwykle
w parze ze zniewieściałością; lecz on nie był zniewieściały.
Zakładał się, boksował, robił długi. Jozjana z uznaniem pa-
trzyła na jego konie, psy, kochanki, na przegrane w grze.
A lord Dawid znajdował się pod urokiem księżniczki Jozjany,
dziewicy bez skazy i bez skrupułów, dumnej, niedostępnej
i śmiałej. Pisywał do niej sonety, które Jozjana czytywała
czasami. W sonetach tych stwierdzał, że posiąść Jozjanę to
wznieść się aż do gwiazd, co nie przeszkadzało zresztą, że
z roku na rok odkładał chwilę tego wniebowstąpienia. Anty-
szambrował u drzwi do serca Jozjany i taki stan najbardziej
odpowiadał im obojgu. U dworu podziwiano to zwłóczenie ze
ślubem jako przejaw najlepszego smaku. Lady Jozjana ma-
wiała nieraz: „Jakież to przykre, że muszę poślubić w końcu
lorda Dawida. A tak bym pragnęła się w nim zakochać".
Jozjana cała była ciałem tylko, tylko wspaniałością. Wysoka,
nawet nieco zbyt wysoka. Włosy jej miały odcień, który na-
zwać by można purpurowopłowym. Była tęga, świeża, silnie
zbudowana, biała i różowa, niezwykle śmiała i dowcipna. Oczy
jej mówiły aż nazbyt wiele. Nie miała dotąd kochanka, ale
nie była też niewinna. Otoczyła się nieprzebytym murem py-
chy. Mężczyźni? Cóż za pomysł! Co najwyżej bóg mógłby być
jej godnym; albo potwór. Jeżeli istotą cnoty jest niedostęp-
ność, Jozjana była jej posągiem prawdziwym, samą cnotą, bez
odrobiny niewinności. Przygód miłosnych nie miewała, z po-
gardy; nie obraziłaby się jednak wcale, gdyby ją o to posą-
dzano, byleby były one niezwykłe, niecodzienne, na miarę ta-
kiej właśnie jak ona osoby. Mało ją obchodziła reputacja,
dbała tylko o rozgłos. Wydawać się łatwą, a być niedostępną
— oto arcydzieło. Jozjana — był to tylko majestat i zmysły.
Uroda jej bardziej przytłaczała, miażdżyła, niż czarować mo-
gła. Deptała po sercach. Była cała ziemska tylko. Gdyby jej
ktoś powiedział, że w piersiach ma duszę, zdziwiłaby się nie
mniej, niż gdyby dostrzeżono u jej ramion skrzydła. Rozpra-
wiała o filozofii Locke'a. Maniery miała nienaganne. Podej-
rzewano, że umie po arabsku.
Cielesność i kobiecość — to dwie różne rzeczy. Kobieta
zawsze ma jakąś stronę słabą, litość na przykład, która tak
łatwo przeradza się w miłość. Jozjana nie miała słabych stron.
14 — Człowiek śmiechu
A jednak nie była nieczuła. Antyczne porównanie ciała z mar-
murem jest najbardziej fałszywe. O pięknie ciała stanowi to
właśnie, że nie jest ono marmurem; ciało pulsuje, drży, ru-
mieni się i krwawi; jędrne jest, lecz nie twarde, nie zimne,
choć białe; ciało czuje dreszcze, podlega niemocy: ciało jest
życiem, marmur — śmiercią. Na pewnym stopniu urody ciało
ma nieomal że prawo do nagości; spowija je bowiem zasłona
z blasku; ten, co by ujrzał nagą Jozjanę, widziałby ją poprzez
świetlistą mgłę. Chętnie ukazałaby się tak satyrowi lub eunu-
chowi. Zachcianki jej były na miarę greckiej mitologii. Z na-
gości swej uczynić komuś mękę, wymykać się Tantalowi — oto
gra, która by mogła ją zabawić. Król uczynił ją księżniczką,
Jowisz — nereidą. Postać jej promieniowała niepokojącym,
podwójnym blaskiem. Ten, co ją podziwiał, stawał się równo-
cześnie i poganinem, i lokajem. Nieprawe łoże i ocean dały jej
życie. Wydawać by się mogło, że wyłoniła się z piany. Fala
morska rziuciła ją na królewski dwór. Było w niej coś z morza,
coś z przypadku, coś z kasztelanki i coś z burzy. Wykształcona,
oczytana. Namiętności nie miały do niej przystępu, a zgłębiła
je wszystkie aż do dna. Do urzeczywistnień czuła i wstręt,
i pociąg. Jeżeliby przebiła się sztyletem, to już po wszystkim,
jak Lukrecja. Dziewica ta poznała w wyobraźni wszelką roz-
pustę, wszystkie występki. W tej rzeczywistej Dianie kryła się
potencjalna Astarte. Dumna ze swego wysokiego rodu, była
prowokująca, a niedostępna. Kto wie jednak, czy dnia pewne-
go nie zapragnie sama stworzyć sobie okazji do upadku. Za-
mieszkiwała na jasnym obłoku chwały, nieraz jednak korciło
ją, by zejść z niego czy też spaść nawet. Ciekawiło ją, jak to
będzie. Była nieco za ciężka, by żyć na obłoku. Przyjemnie
jest spadać. Książęca swoboda daje przywileje, upoważnia do
próby, osoba rodu książęcego bawi się tylko tam, gdzie
mieszczka gubi się bezpowrotnie. Jozjana urodzeniem swym,
pięknością, świetnością, ironią była prawie królową. Kiedyś
zachwycił ją na chwilę Ludwik de Bouffiers, który kruszył
w palcach podkowy. Jakże żałowała, że Herkulesa nie było już
na świecie! Życie jej upływało w jakimś dziwnym trochę ocze-
kiwaniu na ideał lubieżny, a wyniosły.
Moralność Joejany przywodziła na myśl zdanie z listu do
Pisonów: Desinit in piscem:
„Piękne popiersie kobiece przedłuża się kształtem hydry",
Była to pierś szlachetna, olśniewająco piękna, poruszana
harmonijnie uderzeniami królewskiego serca, spojrzenie żywe
i jasne, oblicze wyniosłe i czyste, lecz — kto wie? — spodem,
w głębi, w ledwie dostrzegalnej mętnej przezroczy krył się
może jakiś dalszy ciąg, jakieś przedłużenie niezwykłe, po-
krętne, potworne, smocze. Wyniosła cnota w głębinach marze-
nia przeradzała się w rozpustę.
II
A z tym wszystkim — afektowana wykwintnisia.
Tak nakazywała moda.
Przypomnijmy sobie choćby Elżbietę.
Elżbieta stworzyła typ kobiecy, który obowiązywał w Anglii
przez cały wiek szesnasty, siedemnasty, a nawet i osiemnasty.
Elżbieta była więcej niż Angielką, bo anglikanką. Stąd głęboki
szacunek Kościoła episkopalnego dla tej królowej, szacunek,
który żywił dla niej również i Kościół katolicki, 'z lekką do-
mieszką ekskomuniki co prawda. Anatema rzucona na Elżbie-
tę 2mienia się w ustach Sykstusa V w madrygał. Un grań cer-
vello di principessa — tak powiada. Maria Stuart, bardziej
zajęta swoją kobiecością niż religią, nie okazywała siostrze swej,
Elżbiecie, tak wielkiego szacunku. Pisała do niej jak królowa
do królowej, jak kokietka do świętoszki: „Wasza niechęć do
małżeństwa stąd się bierze, że nie chcecie utracić swobody
w dobieraniu sobie kochanków". Maria Stuart trzymała w rę-
ku wachlarz, Elżbieta — topór. Partia nierówna. Rywalizo-
wały też ze sobą na terenie literatury. Maria Stuart układała
francuskie wiersze, Elżbieta tłumaczyła Horacego, Elżbieta,
14'
21.1
brzydka, kazała uznać się za piękność, lubiła czterowiersz
i akrostych, wymagała, by klucze miast wręczali jej mali
chłopcy, piękni jak amorki, zaciskała wargi na sposób włoski
i powłóczyła oczami na sposób hiszpański, miała w swojej
szatni trzy tysiące toalet i ubiorów, wśród nich kilka kostiu-
mów Minerwy i Amfitryty, ceniła sobie szerokie bary Irland-
czyków, poduszeczki podtrzymujące krynolinę naszywać ka-
zała cekinami, niezwykle kochała róże, klęła, wymyślała,
tupała, rozdawała kuksańce swoim dworskim pannom, posyłała
w diabły Dudleya, biła kanclerza Burleigha, a ten płakał, sta-
ry głupiec, pluła na Mathewa, szarpała za kołnierz Hattona,
policzkowała Essexa, wypinała się na Bassompierre'a i była
dziewicą.
To samo, co ona wobec Bas'sompierre'a, uczyniła' niegdyś
królowa Saba wobec króla Salomona 1. Czegóż więc wymagać
więcej, można się przecież powołać na przykład z Pisma świę-
tego. Wszystko, co biblijne, może być też i anglikańskie. A ów
precedens biblijny idzie jeszcze dalej, rodzi się bowiem dziec-
ko zwane Ebnehaquem albo Melilechet, czyli „Syn mędrca".
I cóż zarzucić można takim obyczajom? Cynizm wart tyleż
co i hipokryzja.
Dzisiaj Anglia ma swego Loyolę imieniem Wesley i na
wspomnienie swojej przeszłości spuszcza oczy. I wstydzi się
jej, i jest z niej dumna.
Obyczajom tym towarzyszył powszechna wśród kobiet,
a szczególnie wśród pięknych kobiet, pociąg do ułomności
i brzydoty. I cóż po urodzie, jeżeli się nie ma swojego potwor-
ka? Cóż po koronie, jeżeli nie ma qu,asimodo, co by mówił kró-
lowej po imieniu? Maria Stuart miała ,,słabość" do błazna,
Ri7Z,ia. Maria Teresa hiszpańska traktowała „dość poufale"
pewnego Murzyna. Stąd też zapewne i nazwa „czarna ksieni".
W alkowach wielkiego stulecia garb mile bywał widziany;
przykładem marszałek Luxemburg.
l Regina Saba córom rege crura denv.da.vit. Schicklardus in Proaem-
Tarich. Jersici F. 65.
A wcześniej jeszcze Kondeusz, „ten mały mężczyzna, taki
ładny".
Nawet i słynna piękności bywały nieraz nie całkiem po-
prawnie ukształtowane. Nikomu nie wydawało się to niesto-
sowne. Anna Boleyn miała jedną pierś większą nieco, sześć
palców u ręki i krzywe zęby. La Valliere była koślawa. A mi-
mo to i Henryk VIII, i Ludwik XIV szaleli z miłości.
Równie częste bywały też i moralne zboczenia spotykane
u wszystkich prawie dam z wyższych sfer. W Agnieszce mie-
szkała Meluzyna. W dzień kobieta, wampirem stawała się
w nocy. Całowały te panie świeżo ścięte głowy skazańców, za-
tknięte na żelazny pal. Małgorzata de Valois, prababka tych
afektowanych wykwintniś, miała poprzyszywan.e do paska
u halki pudełeczka z białej blachy, zamknięte na kłódki. W pu-
dełeczkach tych znajdowały się serca jej umarłych kochan-
ków. A Henryk IV skrył się pod suknię nałożoną na tę oso-
bliwą krynolinę.
W XVIII wieku księżna de Berry, córka regenta, to najdo-
skonalszy typ z tego gatunku, królewski, a rozpustny.
Piękne panie znały również łacinę. Od XVI wieku liczy się
to jako jeszcze jeden urok kobiety. Jane Grey była osobą tak
wykwintną, że znała nawet język hebrajski.
Księżniczka Jozjana zabawiała się więc łaciną. Co więcej —
rzecz to również bardzo wytworna — była katoliczką. W ta-
jemnicy, powiedzmy to od razu, i bardziej na modłę Karola II,
swego wuja, niż na modłę Jakuba II, swego ojca. Jakub przez
katolicyzm utracił królestwo, Jozjana zaś nie czuła najmniej-
szej chęci, by narażać swoje parostwo dla religii. Dlatego też
była katoliczką w ścisłym gronie subtelnych umysłów tylko;
na zewnątrz zaś wyznawała protestantyzm. Dla gminu.
Taki sposób pojmowania religii ma same tylko zalety; ko-
rzystasz ze wszystkich dobrodziejstw związanych z oficjalnym
Kościołem episkopalnym, a później umierasz, jak Grotius,
„w zapachu katolicyzmu" i spotyka cię ten zaszczyt jeszcze, że .
ojciec Petau odprawia mszę za twoją duszę.
Jozjana, choć tęga i zdrowa, była najdoskonalszą wykwintni-
sią, nie wolno nam o tym zapominać.
Nieraz, kiedy mówiła, senne, zmysłowe przeciąganie końca
'zdania naśladowało jakby kocie ruchy stąpającej wśród dżun-
gli pantery.
Ze stanowiska wykwintnej afektacji cały rodzaj ludzki wy-
daje się godny pogardy, pozbawiony wszelkiej wartości. Oso-
ba wykwintna nie przynależy do zbiorowiska zwykłych ludzi,
byłby to dla nich zaszczyt zbyt wielki.
Trzeba utrzymywać ludzi w należytym dystansie. , .
A skoro nie można zamieszkać na Olimpie, należy zamiesz-
kać w pałacu de Rambouillet.
Junona staje się Araminte. Niewyżyta pretensja do boskości
przeradza się w minoderię. Impertynencja zastępuje pioruny,
świątynia zacieśnia się do buduaru. Jeżeli nie można być bo-
ginią, trzeba stać się bóstwem chociaż.
Tkwi w tym wszystkim zresztą pewna doaa pedanterii, tak
miłej na ogół kobietom.
Kokietka i pedant — to para sąsiadów. Łączy ich ta sama
.próżność.
Subtelność wywodzi się ze zmysłowości. Łakomstwo udaje
delikatność. W grymasie niesmaku do twarzy jest pożądaniu.
A prócz tego cała słabość kobieca czuje się chroniona przez
tę kazuistykę galanterii, która wykwintnym damom zastępuje
skrupuły moralne. Jest to niby przestrzeń obronna, otoczona
fosą. Wykwintnisia na wszystko krzywi się z niesmakiem. A to
chroni.
Zgodzę się, zapewne, lecz tymczasem gardzę.
Jozjana miała wewnętrzne swoje życie, intensywne, niepo-
kojące. Czuła w sobie tak wielką skłonność do rozpusty, że
udawała największą skromnisię. Duma, co każe nam postępo-
wać tak, by jak najstaranniej ukryć nasze wady, stwarza po-
zory innych wad, przeciwnych tym właściwym, przyrodzonym.
Z nadmiaru wysiłku, by zachować czystość, rodziła się w Joz-
janie pruderia. Stała gotowość do obrony zdradza ukrytą tę-
sknotę za atakiem. Nadmierna drażliwość zdradza niedostatek
surowości.
Obwarowała się prowokacyjnie wyjątkowością stanu swego
i urodzenia, a w cichości ducha obmyślała, być może, jakiś
nieoczekiwany wypad.
Był to pierwszy brzask osiemnastego stulecia. W Anglii dzia-
ło się podobnie jak za regencji we Francji. Walpole wart był
Dubois. Mariborough bił się przeciwko swemu byłemu królo-
wi, Jakubowi II, któremu, jak powiadano, sprzedał był swoją
siostrę, Churchill. Bolingbroke olśniewał, wschodziła gwiazda
Richelieu. Rozwiązłości obyczajów dogadza pewne pomiesza-
nie stanów; bratanie dokonywało się na terenie rozpusty. Póź-
niej dokonywać się będzie ono na terenie idei. Zamiłowanie
do obcowania z hołotą to arystokratyczna przygrywka, której
dokończy później rewolucja. Blisko już było do Jelyotte'a le-
żącego publicznie, w biały dzień, w łóżku markizy d'Epinay.
A zresztą i wiek szesnasty — obyczaje powtarzają się bowiem
jak echo — oglądał szlafmycę Smetona na poduszce Anny
Boleyn.
Jeżeli kobieta to tyle eo ułomność, występek — jak to
stwierdził sobór, nie pamiętam już nawet który — nigdy jesz-
cze nie była ona tak bardzo kobietą jak właśnie w owym cza-
sie. Nigdy jeszcze maskując kruchość swą urokiem, a słabość
— wszechwładzą, nie korzystała z większej swobody i bezkar-
ności. Z owocu zakazanego uczynić owoc dozwolony — to upa-
dek Ewy. Ale z owocu dozwolonego uczynić owoc zakazany —
to jej triumf prawdziwy. I to właśnie udaje się wówczas ko-
biecie. W osiemnastym wieku kobieta zatrzaskuje swoje drzwi
przed nosem męża. Zamyka się w raju z szatanem; Adam zo-
staje za progiem.
III
Wszystkie instynkty Jozjany skłamały ją do tego, by oddać
się rozwiezie, nie legalnie. Stosunek rozwiązły ma w sobie coś
z literatury, to przypomnienie Menalque'a i Amaryllis, to spra-
wa naukowa nieledwie.
Jeżeli pominiemy naturalny pociąg brzydoty do brzydoty —
panna de Scudery nie z innych też powodów zapewne uległa
Pelissonowi.
Swoboda dziewcząt i posłuszeństwo mężatek — taki jest
stary angielski obyczaj. Jozjana odkładała też, jak tylko mo-
gła, chwilę poddania się mężowskiej władzy. Kiedyś, niewąt-
pliwie, będzie musiała zostać żoną lorda Dawida, taka była
bowiem wola króla. Cóż za szkoda jednakże! Jozjana to kusiła,
to odpychała swego przyszłego męża. Istniała między nimi mil-
cząca umowa: ani nie zrywali ze sobą, ani też nie łączyli się
ostatecznie. Wymykali się sobie nawzajem. Ten sposób kocha-
nia się — krok naprzód, dwa kroki w tył — wyrażają również
ówczesne tańce, menuet i gawot. W małżeństwie nikomu nie
jest do twarzy, kolorowe wstążki więdną, małżeństwo postarza.
Ślub — to rozwiązanie rozpaczliwie jasne i proste. Kobieta
przekazana w ręce męża przez notariusza — jakież to pła-
skie! Małżeństwo, brutalne i pospolite, stwarza sytuacje osta-
teczne, przekreśla swobodę, zabija wolny wybór, niczym gra-
matyka ma swoją składnię, w miejscu natchnienia pojawia się
ortografia, miłość staje się dyktandem, ucieka gdzieś tajemni-
czość życia, małżeństwo sprawia, że pewne sprawy jego stają
się jasme, systematyczne i konieczne, widok kobiety w nocnym
stroju odziera z obłoku niezwykłości, umniejsza prawa obu
stron, przez zbytnie przechylenie jednej szali zakłóca uroczą
równowagę płci silnej i płci wszechwładnej, równowagę siły
i urody, stwarza tu — pana, tam — służącą, a poza małżeń-
stwem istnieje przecież niewolnik i władczyni. Uprozaicznić
łóżko tak dalece, że staje się ono przyzwoite — czyż można
wyobrazić sobie coś bardziej pospolitego? Jakiż sens może mieć
miłość, co nie jest grzechem?
Lord Dawid dojrzewał. Czterdzieści lat — to uderzenie ze-
gara. On jednak nie dostrzegał tego. I rzeczywiście ciągle wy-
glądał na lat najwyżej trzydzieści. Uważał, że o wiele cieka-
wiej jest pożądać Jozjany niż ją posiąść. Posiadał inne, miał
wiele kobiet. A Jozjana miała swoje sny.
Sny bywają groźniejsze.
Księżniczka Jozjana miała jedno oko niebieskie, a drugie
czarne. Osobliwość taka zdarza się zresztą dość często. Źrenice
jej uczynione były z miłości i z nienawiści, ze szczęścia i z roz-
paczy. Dzień i noc połączyły się w jej spojrzeniu.
Pragnęła jednego tylko — żeby okazać się zdolną do rzeczy
niemożliwych.
Powiedzdała dnia pewnego do Swifta:
— Czyż wy sądzicie, że naprawdę istnieje wasza wzgarda?
Wy — to rodzaj ludzki.
Była ona papistką tylko z naskórka. Katolicyzm jej nie prze-
i kraczał dozy wymaganej przez elegancję. Dzisiaj nazywa się
j. to puseizmem. Nosiła ciężkie suknie z aksamitu, atłasu i mo-
| ry, szerokie, niekiedy aż na piętnaście łokci, haftowane sre-
brem i złotem, zdobne u paska w kokardy naszywane drogimi
kamieniami i perłami. Do przesady lubiła naszywki. Wkładała
czasem kaftan z lamowanego sukna, taki sam, jaki noszą ba-
kałarze. Jeździła konno na męskim siodle, choć siodło damskie
' zostało wprowadzone w użycie w Anglii już w wieku czterna-
stym, przez Annę, małżonkę Ryszarda II. Obmywała twarz,
' ręce, szyję i ramiona cukrem rozpuszczonym w białku, na
•sposób kastylijski. Jeżeli ktoś odezwał się dowcipnie w jej
obecności — śmiała się po pewnej chwili z nieporównanym
wdziękiem.
Nie była zła. Była raczej dobra.
IV
MAGISTER ELEGANTIAKUM
Jozjana nudziła się niewątpliwie.
Lord Dawid Dirry-Moir zajmował w życiu wesołego Londy-
nu zupełnie kluczowe stanowisko. Wielbiła go nobility i gentry.
Zanotujmy tutaj jego pierwsze prawo do sławy: ośmielił się
nosić swoje własne włosy. Rozpoczynał się wówczas właśnie
bunt przeciwko peruce. Jak w roku 1824 Eugeniusz Deveria
pierwszy odważył się zapuścić brodę — tak w roku 1702 Price
Devereux pierwszy ośmielił się ukazać publicznie we włas-
nych włosach, ułożonych dla niepoznaki niezwykle kunsztow-
nie. Ryzykować własne włosy było to prawie że ryzykować
własną głowę. Spotkało się to z powszechnym oburzeniem.
a przecież Price Devereux był wicehrabią Hereford i parem
^Anglii. Został znieważony i rzeczywiście postępek jego wart
był tego. Wśród zamieszania zjawił się nagle lord Dawid — i on
również we własnych, rodzonych włosach, bez peruki. Zjawiska
tego rodzaju są niewątpliwą zapowiedzią końca społecznego po-
rządku. Lord Dawid spotkał się a oburzeniem, które wyrażone
zostało jeszcze żywiej niż poprzednio wobec wicehrabiego He-
reforda. Trzymał się dzielnie jednakże. Price Devereux był
pierwszym, Dawid Dirry-Moir — drugim. Niekiedy trudniej
jest być drugim niż pierwszym. Wymaga to, być może, mniej
pomysłowości, za to na pewno więcej odwagi. Pierwszy, upojo-
ny nowością swojego pomysłu, nie zna jeszcze niebezpieczeń-
stwa; drugi — widzi dokładnie przepaść i rzuca się w nią jed-
nakże. Dawid Dirry-Moir rzucił się w przepaść nienoszenia już
więcej peruki. Później nieco zaczęto ich naśladować, za przy-
kładem tych dwu rewolucjonistów zdobyto się na odwagę no-
szenia własnych włosów na głowie, pojawił się puder jako śro-
dek łagodzący.
Skoro poruszamy już tę tak ważną dla historii sprawę, zazna-
czyć wypada, że rzeczywista palma pierwszeństwa w wydaniu
wojny peruce należy się pewnej królowej. Krystyna Szwedzka,
co tak lubiła używać męskiego stroju, ukazała się publicznie
w roku 1680 w swoich własnych, kasztanowatych włosach,
upudrowanych tylko i ułożonych nieco. Miała ona również
i „kilka włosków na brodzie", jak pisze Misson.
Również i papież ze swej strony bullą z marca 1694 roku po-
derwał nieco autorytet peruki przez zdjęcie jej z głów bisku-
pów i księży. Nakazał ludziom Kościoła zapuszczanie włosów.
Lord Dawid nie nakładał więc peruki i nosił buty z, krowiej
skóry.
Dzięki tym wielkim czynom stał się on przedmiotem po-
wszechnego podziwu. Rej wodził we wszystkich klubach, powo-
ływano go na sędziego przy każdej walce na pięści. Na sędzie-
go, czyli na arbitra.
Ułożył on sam osobiście niejedną ustawę niejednego z towa-
rzystw high life'u. Zakładał wykwintne kluby, z których jeden,
„Lady Guinea", istniał jeszcze w Pali Mali w roku 1772. Do
„Lady Guinea" należała cała modna młodzież arystokratycz-
na. Najniższą stawką w grze był tutaj rulon pięćdziesięciu gwi-
nei. Nie zdarzało się, by na stoliku było ich mniej niż dwadzieś-
cia tysięcy. Przy każdym z grających stał gerydon, na którym
stawiano filiżankę z herbatą i miseczkę z pozłacanego drzewa
do wkładania monety. Gracze, niczym chłopcy kredensowi przy
czyszczeniu noży, nakładali zarękawki skórzane, które miały
chronić ich koronki u mankietów, i również skórzane plastro-
ny dla ochrony krez,. Na głowach zaś, dla osłony oczu przed ja-
skrawym światłem lamp i dla utrzymania w porządku fryzury,
nosili słomkowe kapelusze o szerokich rondach, przystrojone
kwiatami. Aby zaś skryć podniecenie, przy jeu de ąuinze
szczególnie, każdy z graczy miał maskę na twarzy. A na ramio-
na zarzucali kurtki podszewką do góry. To przyciąga szczęście.
Lord Dawid należał do Beefsteak Ciub, do Surly Ciub, do
Split-farthing Ciub, do Klubu Mruków, Klubu Ciułaczy i Klubu
Opieczętowanego Węzła, do Sealed Knot, klubu rojalistów i do
klubu Martinus Scribbierus, założonego przez Swifta na miejsce-
dawnego klubu Rota, stworzonego jeszcze przez Miltona.
Choć sam piękny, należał do Klubu Brzydkich, do klubu.
wielbicieli szpetoty. Członkowie jego zobowiązani byli poje-
dynkować się nie dla pięknej kobiety bynajmniej, lecz dla
brzydkiego mężczyzny. Ściany sali klubowej przybrane były
portretami Theresita, Tribouleta, Dunsa, Hudibrasa, Scarrona
— słynnych z brzydoty; na kominku stały trzy popiersia:
w środku Ezop, po bokach Cocles, ślepy na lewe oko, i Camoens,
ślepy na oko prawe — dwa ślepe profile umieszczone naprze-
ciwko siebie, odwrócone do sali oszpeconą stroną twarzy. Kiedy
dnia pewnego piękna pani Vis,art dostała ospy — w Klubie-
Brzydkich wzniesiono toast na jej cześć. Klub ten prosperował"
jeszcze w początkach osiemnastego wieku. Mirabeau otrzymał"
jego dyplom honorowy.
Po restauracji monarchii, po wstąpieniu na tron Karola II,
kluby rewolucyjne zostały zamknięte. Zrównano z ziemią ta-
wernę przy niewielkiej uliczce blisko Moorfields, gdzie mieścił
się Calfs Head Ciub, Klub Cielęcej Głowy, zwany tak dlatego,
ponieważ trzydziestego stycznia 1649 roku, w dniu ścięcia Ka-
rola I, pito tam z czaszki cielęcia czerwone wina za zdrowie-
CromweUa.
Na miejsce klubów republikańskich pojawiły się kluby mo-
narchistyczne.
Zabawiano się tutaj nader przystojnie.
W She romps Ciub na przykład przyjął się następujący oby-
czaj: zatrzymywano na ulicy jakąś przechodzącą przypadkowo
kobietę, jakąś mieszczkę, możliwie nieszpetną i niestarą, wcią-
gano ją siłą do klubu i tam musiała ona chodzić na rękach, z no-
gami w górze, z twarzą zakrytą przez opadłe suknie. Jeżeli zaś
opierała się, przynaglano ją smagając z lekka szpicrutą po nie
zakrytych już częściach ciała. Działo się tak więc z jej własnej
tylko winy. Poganiacze tego swoistego maneżu nosili nazwę
,,skoczków".
Istniał również Klub Gorących Błyskawic, zwany metafo-
rycznie Merry-danses, Klub Wesołych Tańców. Murzyni i bia-
•łe dziewczęta tańczyli tam taniec peruwiański zwany moza-
mala, czyli dziewczyna ladaco. Na zakończenie ostatniej figury
tancerka siada na kupie otrębów i wstaje zostawiając ślad swych
pośladków odciśnięty w tym miękkim materiale. A zebrani
'wspominają werset z Lukrecjusza:
Tuns Venus in sylvis jungebat corpora amantum.
Był też i HellŁre Ciub, Klub Płomieni, gdzie zabawiano się
bezbożnością. Odbywały się tam istne pojedynki na święto-
kradztwa. Członkowie klubu przelicytowywali się w bluźnier-
stwach, jakby każdy z nich pragnął zdobyć dla siebie piekło za
wszelką cenę. i'
Był także Klub Uderzeń Głową, -zwany tak od tego, że za-
dawano tam ludziom ciosy głową. Upatrywano sobie tragarza
o co szerszych barach i co tępszej twarzy. Częstowano go
dzbanem porteru, w raźcie potrzeby przymuszano do wypicia,
byleby tylko pozwolił zadać sobie cios głową w piersi cztero-
krotnie. Czyniono w związku z tym zakłady. Raz Walijczyk
pewien, nazwiskiem Gogangerdd, chłop jak tur, wyzionął du-
cha po trzecim takim uderzeniu. Rzecz stała się głośna. Zarzą-
<izono śledztwo i biegli powołani w tym celu wydali następu-
jące orzeczenie: „Zmarł wskutek wzdęcia serca, wywołanego
nadużyciem trunku". W samej rzeczy, Gogangerdd wypił był.
dzban porteru.
Był też i Fun Ciub. Fun, podobnie jak cant czy humour —
to słowa nie do przetłumaczenia. Fun tak się ma do żartu, Jałt
pieprz do soli. Wtargnąć do cudzego domu, stłuc tam cenne
lustro, pociąć szpadą rodzirm.e portrety, otruć psa, zamknąć
kota w ptaszami — oto co się nazywa zrobić komuś fun.
Rozpuścić fałszywą wieść o czyjejś śmierci i przyodziać tym
sposobem w żałobę całą rodzinę — to również fun. Nie inaczej
też jak przez fun wykrojono w obrazie Holbeina w Hampton-
-Court kwadratową dziurę. Jakże dumny byłby miłośnik fu-
nu, gdyby on to obtłukł ramiona Wenus z Milo! Za panowa-
nią Jakuba II pewien młody lord, pan milionowy, rozweselił
cały Londyn i uznany został „królem funu" dlatego, iż pod-
palił w nocy chatę. Nieszczęśni jej mieszkańcy uratowali się
w samych tylko koszulach. Członkowie Fun klubu, pochodzą-
cy z. najznakomitszej arystokracji, wypuszczali się na ulice
Londynu późną nocą, kiedy zwykli mieszkańcy miasta już spa-
li, i wyrywali z zawiasów okiennice, przecinali rury u pomp,
przedziurawiali zbiorniki wody, zrywali szyldy, niszczyli ogro-
dy warzywne, gasili latarnie, przepiłowywali belki podstem-
plowujące domy i wybijali szyby w oknach. Grasowali naj-
częściej w najuboższych dzielnicach. Wszystkie te bolesne
psikusy robili nędzarzom bogacze. Mowy więc nawet być nie
mogło o jakiejkolwiek skardze, o jakiejkolwiek odpowiedzial-
ności. A zresztą była to przecież tylko wesoła zabawa. Oby-
czaje te po dziś dzień nie zanikły jeszcze całkowicie. Czy to
w samej Anglii, czy też na ziemiach znajdujących się pod je)
władaniem, na Guernsey na przykład, zdarza się co pewien
czas, że dom twój zostaje uszkodzony nieco, że ktoś połamie
deski w płocie, wyrwie kołatkę przy drzwiach itd. Gdyby czy-
nili tak nędzarze, zesłano by ich na galery. Ale to tylko bawi
się wesoło złota młodzież.
Najdystyngowańszemu z klubów tego rodzaju przewodni-
czył cesarz z półksiężycem na czole, zwany Wielkim Moho-
ckiem. Mohock — to najwyższy stopień funu. Robić krzywdę
dla krzywdy — taki był oto program Mohock Cłub, taki był
jego szczytny cel. Imano się tam wszelkich sposobów, byleby
tylko wypełnić to zadanie. Członkowie składali przysięgę, że
będą szkodzić i krzywdzić, jak się tylko da. Obowiązkiem ich
było szkodzić za wszelką cenę, komukolwiek, jakkolwiek i kie-
dykolwiek. Każdy, kto przynależał do Mohock Cłub, odzna-
czać się musiał jakimś talentem. Ten więc był „metrem tań-
ca", czyli że zmuszał do podskoków prostych chamów kłując ich
końcem szpady w łydki. Inni potrafili znowu ,,wywoływać po-
ty": sześciu, ośmiu czasami szlachciców, z gołymi rapiera-
mi w ręku, otaczało kręgiem pierwszego lepszego przechodnia;
otoczony musiał z natury rzeczy stać do któregoś z nich ty-
, łem; otrzymywał więc za to zasłużoną karę — pchnięcie
ostrzem rapiera w krzyż; skoro zaś odwrócił się, nowe dźgnię-
cie w krzyż dawało mu do poznania, że znów stoi za nim ktoś
szlachetnie urodzony — i tak kłuł go każdy po kolei. Kiedy
wreszcie nieszczęsny człek zamknięty w kręgu szpad dość się
już nakrwawił, naskakał i natańczył, rozkazywano lokajom
wychłostać go, aby nauczył się grzeczności na przyszłość. Jesz-
cze inni „polowali na lwa", czyli zatrzymywali wśród weso-
łych śmiechów kogokolwiek, co właśnie szedł ulicą, miażdżyli
mu nos jednym uderzeniem pięści, w oczy zaś wciskali mu
duże palce. Jeżeli oczy wypłynęły — płacono za to.
Takie to były rozrywki bogatego i próżniaczego Londynu
w pooziątkach wieku osiemnastego. Próżniacy Paryża też za-
bawiali się, choć inaczej nieco. Pan de Charolais strzelał do
mieszczan stojących na progu swoich domów. Jak świat świ-
tem, młodzież zawsze musiała mieć rozrywKi.
Lord Dawid Dirry-Moir wnosił do wszystkich tych Instytu-
cji poświęconych zabawie pomysłowość swą i szeroki, wielko-
pański gest. Jak każdy inny, radośnie podkładał ogień pod
drewnianą i słomianą chatę i osmalał z lekka tych, co w niej
mieszkali, ale odbudowywał im za to dom a kamienia. Przy-
musił był razu pewnego do tańca na rękach w She romps
Cłub dwie kobiety. Jedna z nich była panną — wyposażył ją;
druga była mężatką — obdarował jej męża korzystnym urzę-
dem.
Jemu to zawdzięczano wprowadzenie' wybitnych udoskona-
leń do walki kogutów. Prawdziwą rozkoszą było patrzeć, jak
lord Dawid przysposabia koguta do potyczki. Walczące koguty
chwytają się za pióra niczym ludzie za czupryny. Lord Dawid
golił też swego koguta jak mógł najstaranniej. Ścinał mu
nożycami wszystkie pióra na ogonie i na szyi, od czubka gło-
wy aż po plecy. „Zęby było ich mniej dla dzioba wroga" — ma-
wiał. Następnie rozkładał skrzydła i każde ich pióro, jedno po
drugim, zacinał starannie w szpic, tak że wyglądały niczym
najeżone strzały. „A to dla oczu wroga" — objaśniał z kolei.
Wreszcie oskrobywał nogi koguta scyzorykiem, wyostrzał mu
pazury, osadzał u pięty stalową ostrogę, ostrą i spiczastą, pluł
mu na głowę i na szyję, namaszczał go śliną, jak oliwą na-
maszcza się atletów, i wypuszczał do walki straszliwego ptaka
wołając: „Oto jak z koguta robi się orła, oto jak ptak po-
dwórzowy staje się dzikim górskim ptakiem".
Lord Dawid asystował również przy wszystkich walkach
na pięści, był on prawdziwą wyrocznią w tej dziedzinie.
Przy poważniejszych zapasach to on osobiście pilnował wbija-
nia palików i przeciągania sznurów, on wyznaczał, ile łokci
kwadratowych mieć będą szranki. Jeżeli był sekundantem,
towarzyszył krok w krok swojemu bokserowi trzymając w jed-
nej ręce butelkę, w drugiej — gąbkę i pokrzykując: „Strike
fair"l, podszeptywał mu, jakiego użyć chwytu, służył radą,
dopóki się bił, ocierał, kiedy zaczął krwawić, podnosił, kiedy
upadł, brał go na swoje własne kolana, wsuwał mu między
zęby szyjkę butelki, a wodą, nabraną przedtem w usta, pryskał
mu w oczy i w uszy, doprowadzając tym sposobem zemdlonego
do przytomności. Jeżeli był arbitrem, pilnował przestrzegania
przepisów, zabraniał towarzyszenia walczącym każdemu,
ktokolwiek by to był, prócz sekundantów, ogłaszał za po-
bitego pięściarza, co nie ustawił się dokładnie na wprost prze-
ciwnika, czuwał, by starcia nie trwały dłużej niż pół minuty,
nie dopuszczał do zwarcia, zabraniał uderzeń głową, nie po-
zwalał bić powalonego na ziemię wroga. Cała ta rozległa wiedza
nie czyniła go jednak bynajmniej pedantem, nie ujmowała mu
swobody i wytwomości w obyciu.
Kiedy on bywał sędzią — nie zdarzało się nigdy, by ogo-
rzali, krostowaci i obrośnięci zwolennicy jednego lub drugiego
zapaśnika pozwalali sobie na przeskakiwanie ogrodzenia, na
wtargnięcie na teren walki, przewrócenie kołków i zerwanie
sznurów po to, by wspomóc swego słabnącego wybrańca, by
l Bij mocno.
gwałtowną interwencją przechylić szalę zwycięstwa, by tym
sposobem wygrać zakład. Lord Dawid należał do tych nielicz-
nych arbitrów, na których nikt nie ośmieliłby się podnieść
ręki.
Nikt też nie potrafił tak zaprawiać do walki na pięści jak
'on. Bokser, którego trenować zechciał, mógł być pewny zwy-
cięstwa. Lord Dawid dobierał sobie Herkulesa o postaci potęż-
nej jak skała i wysokiej jak wieża i opiekował się nim niczym
rodzonym dzieckiem. Sprawić, by ów masyw ludzki potrafił
nie tylko bronić się, lecz również i atakować skutecznie —
oto zadanie, jakie stawiał sobie. Lord Dawid był w tym zakre-
sie niedościgniony. Adoptowanego przez siebie cyklopa nie
opuszczał ani na chwilę. Dbał o niego niczym niańka. Odmie-
rzał mu wino, odważał mięso, odliczał godziny snu. On to
właśnie ustanowił najracjonalniejszą dietę dla atletów, wzno-
wioną później przez Moreleya: rano — surowe jajko i szklan-'
ka sherry, w południe — na pół surowy udziec barani i herba-
ta, o czwartej — herbata z grzankami, wieczorem zaś lekkie
piwo i grzanki. Po tej kolacji sam osobiście rozbierał swojego
pupila, masował go i kładł do łóżka. Na ulicy nie tracił go
z ociziu ani na chwilę i odsuwał odeń wszelkie niebezpieczeń-
stwa — rozpędzone konie, koła pojazdów, pijanych żołnierzy
i ładne dziewczyny. Czuwał nad jego cnotą. Z macierzyńską
troskliwością wydoskonalał coraz bardziej umiejętności swego
wychowanka. Wtajemniczał go w sposoby wybijania zębów
jednym uderzeniem pięści, wyciskania oczu jednym ruchem
palca. Ta opieka, tak tkliwa, była zaiste rozczulająca.
Przygotowywał się on w ten sposób do życia politycznego,
w którym udział niechybnie wziąć będzie musiał w przyszło-
ści. Stać się skończonym dżentelmenem — zadanie to niełatwe
i żmudne.
Lord Dawid Dirry-Moir lubił nade wszystko przedstawienia
dawane przez trupy wędrownych komediantów, popisy kugla-
rzy i cyrkowych, tresowanych zwierząt, budy linoskoków,
klownów i . błaznów, farsy odgrywane pod gołym niebem,
15 — Człowiek Śmiechu 29^
wszystkie takie jarmarczne cuda. Prawdziwy pan lubi obco-
wać z pospólstwem, dlatego też lord Dawid często odwiedzał
oberże i budy jarmarcznych sztukmistrzów Londynu i Pięciu
Portów. Nieraz też przychodziło mu przy tej okazji wziąć się
za bary z prostym majtkiem, ze zwykłym cieślą okrętowym.
Aby więc nie narażać powagi swojej w Białej Eskadrze, przy-
wdziewał na te wycieczki marynarską bluzę. Peruki, jak wie-
my, nie nosił, tym łatwiej więc było mu się przebrać, bowiem
nawet i za panowania Ludwika XIV lud zachował i nosił swo-
je własne włosy, jak lew nosi grzywę. Mógł więc lord Dawid
swobodnie zmieniać swoją postać. Prości ludzie, z którymi spo-
tykał się i kumał w ciżbie i zgiełku, mieli go w wielkim powa-
żaniu i nie wiedzieli wcale, że jest lordem. Zwano go Tom-Jim-
-Jack. Pod tym imieniem znany był i sławny wśród najciem-
niejszych mętów. Włócząc się po podejrzanych spelunkach ani
. na chwilę nie tracił gestu wielkiego pana. Potrafił też posłu-
żyć się pięścią w potrzebie. Lady Jazjana znała tę stronę jego
wytwornego życia i potrafiła też ocenić ją w sposób należyty,
V
KRÓLOWA ANNA
Patronowała tej parze narzeczonych Anna, królowa Anglii.
Królowa Anna była po prostu kobietą w najzwyklejszym te-
go słowa znaczeniu. Wesoła, życzliwa ludziom, wspaniałomyśl-
na — do pewnych granic. Żadna z jej zalet nie urastała do roz-
miarów cnoty, żadna z jej wad nie urastała do rozmiarów zła.
Tusza jej była niczym obrzęk, żart — przyciężki, a dobroć —
głupia. Była i uparta, i miękka zarazem. Jako żona — i wierna,
i niewierna — miewała wybrańców, którym oddawała serce,
i księcia małżonka, dla którego pilnie strzegła łoża. Jako chrześ-
cijanka była berety czka i bigotką równocześnie. Jedynym jej
wdziękiem była szyja, silna jak u posągu Niobe. Reszta postaci
niezbyt udała się naturze. Była zalotna dość niezręcznie, le-:z
z umiarem. Płeć miała białą i delikatną, lubiła ją też pokazy-
wać. Od niej to właśnie początek wzięła moda noszenia cias-
nych naszyjników z pereł. Czoło miała niskie, grube, zmysłowe
wargi, tłuste policzki, wyłupiaste oczy i krótki wzrok. Krótko-
wzroczność cechowała również i jej umysł. Z wyjątkiem rzad-
kich wybuchów dobrego humoru, równie prawie dotkliwych
co i wybuchy złości, znamionowała ją nieustanna a cicha mru-
kliwość, gderliwość, niechęć. Wyrywały jej się czasem słowa,
których sensu nie łatwo się było domyślić. Stanowiła dziwne
połączenie dobrej kobiety i złej diablicy. Lubiła rzeczy nieocze-
kiwane, cecha głęboko kobieca. Anna była przykładem odwie-
cznej, pierwotnej Ewy, w pierwotności swej ledwie że ociosa-
nym nieco. I taki to właśnie prymityw znalazł się przypadkiem
na tronie. Piła. Mąż jej był Duńczykiem z pochodzenia.
Sama będąc toryską, rządziła za pośrednictwem wigów. Po
kobiecemu, nieobliczalnie. Miewała ataki wściekłości, czego się
tknęła, wszystko psuła. Trudno wyobrazić sobie osobę bardziej
niezręczną w kierowaniu sprawami państwa. Korzystne sposo-
bności przelatywały jej przez palce. Prowadziła iście zwario-
waną politykę. Szczególną jej umiejętnością było wywoływa-
nie wielkich katastrof za pomocą drobnych przyczyn. Swoje
władcze kaprysy nazywała ,,rozgrywkami w pokera".
Z wyrazem głębokiego rozmarzenia wymawiała nagle takie
oto na przykład słowa: ,,Żaden par Anglii nie ma prawa znaj-
dować się w obecności króla z nakrytą głową, z wyjątkiem
jednego tylko Courcy, barona Kinsale, para Irlandii". Mawiała
również: ,,Byłoby to niesprawiedliwe, gdyby mój mąż nie został.
lordem-admirałem, skoro był nim mój ojciec". I uczyniła Jerze-
go Duńskiego wielkim admirałem Anglii, and of all Her Ma-
jesty's Plantations. Wydawać by się mogło, że wprost paruje
z niej nieustanne niezadowolenie, myśli swoich nie wypowiadała,
a raczej wypacała je na zewnątrz. Było w tej gęsi coś ze sfin-
ksa.
i s*
Nie była też wcale przeciwniczką funu, nieżyczliwego, dotkli-
wego żartu. Gdyby mogła, z radością uczyniłaby garbusem ,
Apollina pozostawiając .mu pr^y tym jego boskość. Dobroć jej
trzymała się tej zasady, by nikogo nie przywieść do rozpaczy,
a zanudzić wszystkich. Nieraz wyrażała się dość śmiało; krok
jeszcze — a klęłaby jak Elżbieta. Co pewien czas sięgała do
kieszeni, którą, niczym mężczyzna, miała zawsze w swoje]
spódnicy, wyjmowała niewielkie, okrągłe, srebrne pudełeczko,
na którym wytłoczony był jej portret z profilu pomiędzy dwie-
ma literami: Q. i A., otwierała je i nabrawszy na palec nieco
pomady czerwieniła sobie wargi. A przysposobiwszy tak usta,
TO-czynała się śmiać. Nade wszystko lubiła płaskie pierniczki
z Zelandii. Bardzo była też dumna ze swojej tuszy.
Choć purytanka właściwie, z przyjemnością jednakże chodzi-
łaby na widowiska. Zachciało jej się również akademii mu-
zycznej, na wzór Francji. W roku 1700 pewien Francuz, nazwi-
skiem Forteroche, chciał wybudować w Paryżu cyrk królewski
za cenę czterystu tysięcy liwrów; sprzeciwił się temu d'Argen-
son; ów Forteroche pojechał następnie do Anglii i podsunął
królowej Annie pomysł, który oczarował ją na czas pewien.
Chciał mianowicie wystawić w Londynie teatr wyposażony
w maszynerie, piękniejszy jeszcze od teatru króla Francji, bu-
dowla ta miała bowiem mieć aż cztery wewnętrzne kondygna-
cje. Królowa Anna jak Ludwik XIV lubiła, by galopem biegły
konie, kiedy jechała karetą. Zaprzęg królewski przebywał
drogę z Windsoru do Londynu w niespełna pięć kwadransów.
U
Za czasów Anny nie wolno było urządzać żadnych zebrań
bez zezwolenia dwu sędziów pokoju. Jeżeli kilkanaście osób
spotkało się po to tylko nawet, by zjeść nieco ostryg i napić się
porteru — natychmiast podejrzewano je o spisek.
Za panowania tego, stosunkowo łagodnego przecież, przy-
musowy werbunek do marynarki dokonywał się z niespotykaną
gwałtownością. Smutne to potwierdzenie faktu, że Anglik
o wiele bardziej jest poddanym niż obywatelem. Od całych
stuleci królowie Anglii .stosowali w tym względzie prawdziwą
tyranię, zadającą kłam wszystkim starym przywilejom, ku
głośnemu i triumfalnemu oburzeniu przede wszystkim Francji.
Owe francuskie triumfy w tej mierze umniejszał nieco fakt,
że jak w Anglii do marynarki, we Francji werbowano gwałtem
do wojska. W każdym większym francuskim mieście każdy
mężczyzna, byleby silny i zdrowy, mógł być w każdej chwili
porwany z ulicy przez werbowników i zaciągnięty do domu
zwanego „kotłem". Zamykano tam połapanych, wybierano
spośród nich zdolnych do służby wojskowej i przechodnie ci
sprzedawani byli przez werbowników oficerom. W roku 1695
w. samym Paryżu istniało aż trzydzieści takich kotłów.
Wydane przez królową Annę ustawy ograniczające wolność
Irlandii były okrutne.
Anna urodziła się w roku 1664, na dwa lata przed pożarem
Londynu, z czego astrologowie (bo istnieli oni wówczas jeszcze, '
świadectwem — narodziny Ludwika XIV, który przyszedł na
świat w obecności astrologa i natychmiast po urodzeniu został
owinięty w horoskop), wysnuli przepowiednię, że jako „star-
sza siostra ognia", zostanie ona królową. I została nią rzeczy-
wiście, dzięki astrologii i rewolucji roku 1688. Jej ojcem chrzest-
nym był Gilbert, arcybiskup Canterbury. W owym czasie nie
można już było w Anglii zostać chrzestną córką papieża. Anna
odczuwała to jako poniżenie. Zwykły prymas — to dość po-
śledni ojciec chrzestny. Musiał jej jednak wystarczyć. Cóż —
sama była sobie winna. Po co została protestantką?
Dania opłaciła jej dziewictwo, yirginitas empta, jak powia-
dają stare dokumenty, rentą dożywotnią sześciu tysięcy dwu-
stu pięćdziesięciu funtów szterlingów, jakie przynosiła prowin-
cja Wardinbourg i wyspa Fehmarn.
Anna, bez przekonania, z bezmyślności raczej, podtrzymy-
wała tradycję rządów Wilhelma. Za panowania tego, narodzo-
nego z rewolucji, zażywali Anglicy tyle swobody, ile tylko
zmieścić się jej mogło pomiędzy Wieżą Londyńską, do której
zamykano mówców, i pręgierzem, na który skazywano pisarzy.
Anna mówiła trochę po duńsku — dla prywatnych rozmów
z mężem, i trochę po francusku — dla prywatnych rozmów
z Bolingbroke'iem. Mieszanina była to nieprawdopodobna; lecz
język francuski był modny wówczas przede wszystkim na
królewskim dworze. Przejawić swój dowcip można było tylko
we francuskim powiedzonku. Anna osobiście doglądała bicia
monety, szczególnie miedzianej, niewiele wartej, za to najczęś-
ciej używanej przez lud. Dbała, by prezentować się na mie-
dziakach w jak największej okazałości. Za panowania jej wy-
bito aż sześć rodzajów farthingowych monet. Na miedziakach -
o wartości jednego, dwu i trzech farthingów nakazała wybijać
na odwrocie tron; na monetach czterofarthingowych zapragnę-
ła triumfalnego rydwanu, a na monetach sześciofarthingowych
— wyobrażenia bogini trzymającej w jednej ręce miecz,
a w drugiej gałązkę oliwną z napisem u dołu: Bello et Pace.
Ta córka Jakuba II, króla okrutnego a naiwnego, była po prostu
brutalna.
A równocześnie łagodna w głębi duszy. Sprzeczność to z po-
zoru tylko. Napad złości odmieniał ją. Przygrzej na ogniu cu-
kier, a zacznie się burzyć.
Anna była popularna wśród narodu. Anglia życzliwym okiem
widzi na swoim tronie kobiety. Dlaczego tak się dzieje? Fran-
cja ich u siebie nie znosi. To już jedna przyczyna. I jedyna na-
wet, być może. Dla dziej opisów angielskich Elżbieta to uoso-
bienie wielkości, Anna — wcielenie dobroci. Cóż, każdy ma
swoje przekonania i upodobania. Ale przyznać trzeba, że lek-
kością te kobiece rządy nie odznaczają się bynajmniej. Toporna
to wielkość i dobroć toporna. Anglia przywiązuje wielką wagę
do niepokalanej cnoty tych królowych, dlaczegóż więc mieli-
byśmy mieć odmienne zdanie w tym względzie? Dziewiczość
Elżbiety została tylko złagodzona nieco przez Essexa, małżeń-
stwo Anny — nieco zagmatwane przez Bolingbrocke'a.
Iii
Przypisywanie królom swoich własnych czynów — to głupi
obyczaj wszystkich narodów. Lud bije się. A dla kogo sława?
Dla króla. Lud płaci. Kto jest hojny? Król. I naród kocha go
za jego hojność i wspaniałość. Monarcha dostaje od nędzarzy
talara, a oddaje nędzarzom grosz. Jakże jest wspaniałomyślny!
Olbrzym-postument z uwielbieniem spogląda na Pigmeja,
co stoi na nim całym swoim ciężarem. Jakże ogromny jest ten
karzełek! Stoi na moich barkach! Bo karzeł bardzo łatwo może
stać się większy od olbrzyma, wystarczy, że wejdzie mu na
kark. Zdumiewające jest przy tym jedno — że olbrzym
godzi się na to; że sam podziwia wielkość karła — oto głupota
nie do wytłumaczenia. Oto naiwność ludu.
Pomnik konny, przysługujący królom, to najlepsze wyobra-
żenie monarchii. Koń — to lud. Bardzo wolno zmienia on swoją
postać. Osioł z początku, lwem się w końcu staje. A wówczas
zrzuca ze swego grzbietu jeźdźca — i oto mamy rok 1642
w Anglii i rok 1789 we Francji — niekiedy zaś pożera go na-
wet — i oto mamy w Anglii rok 1449 i we Francji rok 1793.
A że lew może potem na powrót przemienić się w osła —
dziwne to niewątpliwie, lecz prawdziwe. I można było oglądać
to zjawisko w Anglii: lud jej pozwolił ponownie objuczyć się
monarchią, queen Ann, królowa Anna, jakeśmy to już rzekli,
była popularna. Cóż uczyniła w tym celu? Nic. Nic — oto
i wszystko, czego się od angielskiego monarchy wymaga. I za to
nic otrzymuje on corocznie trzydzieści milionów. Anglia, która
za czasów Elżbiety miała tylko trzynaście wojennych okrętów,
a za czasów Jakuba I — trzydzieści sześć, w roku 1705 posia-
dała ich sto pięćdziesiąt. Anglicy utrzymywali trzy armie:
pięciotysięczną w Katalonii, dziesięciotysięczną w Portugalii
i pięćdziesięciotysięczną we Flandrii; prócz tego wypłacali je-
szcze corocznie czterdzieści milionów monarchom i dyploma-
tom Europy, dziewki publicznej, którą naród angielski zawsze
utrzymywał. Parlament uchwalił dożywotnią pożyczkę naro-
dową w wysokości trzydziestu czterech milionów; ludność
tłumnie cisnęła się do jej podpisywania. Anglia wysłała jedną
morską eskadrę do Indii Wschodnich, drugą, pod dowództwem
admirała Leake, na wybrzeża Hiszpanii, nie licząc odwodowej
floty złożonej z czterystu żagli, dowodzonej przez admirała
Showella. Anglia włączyła do swoich terytoriów Szkocję. Je-
steśmy właśnie po Hochstadt, a przed Ramillies, pierwsze z tych
zwycięstw pozwalało przewidywać drugie. W sidła zastawione
pod Hochstadt Anglicy złapali dwadzieścia siedem batalionów
i cztery pułki dragonów i ujęli sto mil ziemi Francji, która
cofnęła się w popłochu od Dunaju aż po Ren. Anglia wyciągała
rękę po Sardynię i Baleary. Triumfalnie przyprowadziła do
swoich portów dziesięć liniowych okrętów hiszpańskich i wiele
naładowanych złotem galionów. Ludwik XIV ustąpił już na
poły z zatoki i cieśniny Hudson, można było przewidywać, że
będzie musiał on również opuścić i Nową Szkocję, i Wyspę
Sw. Krzysztofa, i Nową Ziemię, że król Francji uszczęśliwiony
będzie ponad wszelką miarę, jeżeli Anglia pozwoli mu łowić
swobodnie sztokfisze u wybrzeży Bretońskiego Półwyspu.
Wkrótce też już zmusi go Anglia do upokarzającej konieczności
burzenia fortyfikacji Dunkierki własnymi rękami Francuzów.
Tymczasem zabrała ona Gibraltar i zabierała właśnie Barce-
lonę. Ileż olbrzymich dokonań. Jakże tu nie wielbić królowej
Anny, która zgodziła się łaskawie żyć w tych czasach?
Pod pewnymi względami panowanie Anny wydaje się od-
blaskiem panowania Ludwika XIV. Anna, współczesna mu
przez czas pewien na tym terenie spotkań, który zwykliśmy
nazywać historią, promieniuje podobnie jak i on. Jak i on ba-
wi się w wielkie panowanie, ma swoje pomniki, swój styl
w sztuce, swoje zwycięstwa, swoich wodzów, swoich pisarzy,
swoją szkatułę, z której wypłaca pensje zasłużonym, swoją
galerię arcydzieł odpowiednią do majestatu. I dwór jej — to
również świta, z wyglądu wspaniała, o swoistym układzie i po-
rządku. Wszystkich wielkich ludzi Wersalu — też już przecież
nie olbrzymów — odnajdujemy tutaj w zmniejszonym forma-
cie. Trudno o doskonalsze złudzenie optyczne; dodajmy jeszcze
God sowę the ąueen, które mogłoby być dziełem Lully'ego —
232 .
i oto mamy całość nie do odróżnienia prawie. Do kompletu nić
brakuje nikogo. Christophe Wren jest nienajgorszym Mansar-
dom, Somers wart jest Lamoignona. Anna ma też swojego Ra-
cine'a w osobie Drydena, swojego Boileau w osobie Pope'a,
swojego Colberta w osobie Godolphina, jej Louvois — to Pem-
broke, a jej Turenne — to Mariborough. Peruki tylko nieco
bardziej obfite, za to nieco mniejsze czoła. Wszystko razem
prezentuje się pompatycznie i uroczyście i Windsor w czasie
owym to coś na kształt drugiego Marły, tylko że rodzaju żeń-
skiego, i ojciec Tellier królowej Anny nosi imię Sarah Jen--
nings. Pierwsze zarysy ironii, która w pięćdziesiąt lat później
przerodzi się w filozofię, zaczynają już pojawiać się w litera-
turze i protestancki Tartufe zostaje zdemaskowany przez
Swifta, tak jak katolicki Tartufe pokazany został przez Mo- .
liera. Choć Anglia kłóci się w tej epoce z Francją, choć ją bije
— uczy się od niej jednakże i naśladuje ją pilnie; odblask
Francji pada na fasadę angielskiej monarchii. Wielka to strata,
że panowanie Anny trwało lat zaledwie dwanaście, Anglicy
chętnie bowiem mówiliby o „stuleciu Anny", jak we Francji
mówi się o stuleciu Ludwika XIV. Anna pojawia się w ro-
ku 1702, kiedy Ludwik XIV już gaśnie. Dziwne to niewątpliwie
zrządzenie historii, że wschód tej bladej gwiazdy odbywa się
równocześnie z zachodem gwiazdy purpurowej, że kiedy Fran-
cja ma swojego króla-Słońce, królowa-Księżyc pojawia się
w Anglii.
I jeszcze jeden szczegół, który warto zanotować. Choć pro-
wadzono z nim nieustanną wojnę, Ludwik XIV był głęboko
podziwiany przez Anglików. „Oto król, jakiego Francji potrze-
ba" — tak o nim mówili. Angielskie umiłowanie własnej wol-
ności występuje zawsze w połączeniu ze zgodą na poddaństwo
bliźniego. Owa życzliwość dla łańcucha skuwającego sąsiada
urasta czasami aż do entuzjazmu dla despoty zza miedzy.
Tak więc, ujmując rzeczy najogólniej, uczyniła Anna naród
swój „szczęśliwym", jak to powtarza aż trzykrotnie, z dwor-
nym naciskiem — na szóstej i dziewiątej stronie dedykacji i na
trzeciej stronie swej przedmowy — francuski tłumacz dzieła
Beeverella.
IV
Królowa Anna żywiła odrobinę niechęci dla księżniczki
Jozjany, z dwu mianowicie względów.
Po pierwsze — ponieważ wiedziała, że Jozjana jest ładna.
Po wtóre — ponieważ wiedziała, że ładny jest też i narze-
czony księżniczki Jozjany.
Dwa powody do zazdrości — to dla kobiety dość; królowe]
i jeden wystarczy.
Dodajmy jeszcze, że Jozjana była jej siostrą, co bardzo nie
dogadzało królowej.
Anna nie lubiła urody u kobiet. Uważała to za rzecz prze-
ciwną dobrym obyczajom.
Ona sama była brzydka.
Nie z własnego wyboru, to prawda.
Religijność jej wywodziła się po części z tej brzydoty właś-
nie.
Jozjana, piękna i wolnomyślna, najwyraźniej drażniła kró-
lową.
Ładna księżniczka nie jest siostrą mile widzianą dla brzyd-
kiej monarchini.
Istniał też i inny jeszcze powód do niechęci: „nieczyste"
urodzenie Jozjany.
Anna była córką Anny Hyde, zwykłej lady, legalnie i nie-
fortunnie poślubionej przez Jakuba II wtedy, kiedy był on je-
szcze księciem Yorku. Anna czuła się w połowie tylko królową,
w żyłach jej bowiem płynęła też i krew nieszlachetna, a Jo-
zjana nieprawowitym swoim urodzeniem podkreślała jeszcze
niedoskonałość, mniejszą zapewne, lecz rzeczywistą, pochodze-
nia królowej. Ta córka mezaliansu niechętnym okiem widziała
tak blisko siebie dziecię nieprawego łoża. Dostrzegała w jej lo-
sach pewne niemiłe dla siebie podobieństwo. Jozjana słusznie
mogłaby powiedzieć Annie: moja matka warta jest twojej. Na
dworze nie mówiono tego głośno, lecz myślano tak niewątpli-
wie. Rzecz niezbyt przyjemna dla jej królewskiej mości. I po
cóż ta Jozjana? Cóż za pomysł miała, żeby się urodzić? Po co?
Upokarzające bywają pewne pokrewieństwa.
Mimo to Anna okazywała Joz Janie życzliwość.
Kto wie? Może by ją nawet kochała, gdyby nie była ona jej
siostrą.
VI
BARKILPHEDRO
Znajomość postępowania innych ludzi bywa niekiedy uży-
teczna i mądrą jest rzeczą niejaka czujność w tym względzie.
Jozjana śledziła też nieco lorda Dawida. Czynił to na jej po-
lecenie człowiek, któremu ufała, a który zwał się Barkilphedro.
Lord Dawid obserwował nieznacznie Jozjanę z pomocą czło-
wieka, na którym polegał całkowicie, a który zwał się Bar-
kilphedro.
Królowa Anna zaś kazała donosić sobie potajemnie o wszyst-
kim, co się tyczyło księżniczki Jozjany, jej siostry z nieprawe-
go łoża, i lorda Dawida, jej przyszłego szwagra z lewej ręki,
używając do tego człowieka, na którego spuścić się mogła naj-
zupełniej, a który zwał się Barkilphedro.
Ów Barkilphedro grał więc na trzech klawiszach: Jozjana, ,
lord Dawid i królowa. Jeden mężczyzna między dwiema kobie-''
tami. Cóż za możliwości modulacji! Cóż za połączenie dusz!
Barkilphedro nie zawsze znajdował się w tak znakomitym
położeniu. Nie zawsze miał tę możność, by szeptać do trojga,
uszu równocześnie.
Był on dawnym domownikiem księcia Yorku. Próbował
swego czasu wejść do stanu duchownego, lecz mu się to nie
udało. Książę Yorku, książę angielski i rzymski, w duszy —
papista, na zewnątrz — anglikanin, miał w swoim otoczeniu
księży i katolickich, i protestanckich i bez trudu mógłby za-
opiekować się losami Barkilphedra włączając go w tę lub
w tamtą kościelną hierarchię; nie uważał go jednak ani za dość
dobrego katolika na to, by uczynić go jałmużnikiem, ani też za
dość dobrego protestanta na to, by uczynić go kapelanem. Tak
więc Barkilphedro spadł plackiem na ziemię z obu stołków
kościelnych, na których zasiąść usiłował.
Dla ludzi zbliżonych swą naturą do pełzających płazów nie
jest to zresztą tak bardzo niedogodna pozycja.
Niektóre bowiem drogi przebyć można tylko czołgając się na'
brzuchu.
Przez długi czas Barkilphedro był więc domownikiem księ-
cia, pełniąc służbę nie świetną wprawdzie, lecz bardzo pożyw-
ną. Wysługiwanie się — to już wiele, on jednak zapragnął
jeszcze i władzy. I byłby ją może zdobył, lecz właśnie Jakub II
stracił tron. Trzeba było wszystko zaczynać od nowa. Nie po-
trafił dojść do ładu z Wilhelmem III, człowiekiem ponurym,
który w rządach swych trzymał się zasad pruderii, nazywa-
nych przez siebie uczciwością. Barkilphedro po upadku opie-
kuna swego, Jakuba, nie od razu też poszedł z torbami. To coś,
co określić trudno, a co trwa mimo upadku władcy, zasila je-
szcze i podtrzymuje przez czas pewien pasożytów, co na nim
' żerowali. Na drzewie wyrwanym z korzeniem resztki soków
utrzymują przez kilka dni zieloność liści, po czym nagle liść
żółknie i usycha; taka jest też i dola dworaka.
Książę, choć odrzucony, pozbawiony tronu, trwa, nie ginie
dzięki balsamowi, którego imię jest: prawowitość; inaczej rzecz
się ma z dworakiem, o ileż bardziej umarłym niż król. Król,
gdzieś daleko, staje się mumią; dworak tutaj, blisko, staje się
widmem. Cień cienia — postać to chuda przeraźliwie. Bar-
kilphedro coraz częściej bywał głodny. Postanowił wówczas
zostać literatem.
Wypędzano go jednakże nawet i z kuchni. Często nie wie-
dział nawet, gdzie będzie nocować. „Któż wyratuje mnie z tej
bezdomności?" — zapytywał nieraz. I walczył. Pomimo cierpli-
wości, z jaką znosił swoją niedolę, nie stał się nudny. Prócz te-
2.%
go zaś na podobieństwo termitów posiadał umiejętność drąże-
nia sobie przejść od dołu ku górze. Posługując się imieniem
Jakuba II, wspomnieniami, rozczulając swoją wiernością itd.
dotarł wreszcie do księżniczki Jozjany.
Jozjana polubiła tego człowieka. Wzruszyła ją i nędza je'70,
i dowcip. Przedstawiła go lordowi Dirry-Moir, dała mu u siebie
przytułek, uczyniła zeń swojego domownika, była dla niego
dobra i odzywała się doń nawet niekiedy... Barkilphedrowi
nie doskwierało już ani zimno, ani głód. Jozjana mówiła mu:
ty. Wśród wielkich dam panowała wówczas moda tykania li-
teratów, którzy zresztą nie mieli nic przeciwko temu. Markiza
de Mailley, leżąc w łóżku, przyjmowała raz wizytę Roya, któ-
rego nie widziała nigdy przedtem, i tak mu rzekła: ,,A więc to
ty napisałeś L'Annee Galante? Dzień dobry". Później nieco lite-
raci zaczęli nawzajem tykać wielkie damy. Aż nadszedł dzień,
kiedy Fabre d'Eglantine tak się oto odezwał do księżnej de
Rohan:
— Przecież pochodzisz z Chabotów?
Dla Barkilphedra tykanie to stanowiło sukces niewątpliwy.
Był nim zachwycony. Ubiegał się przecież o podobną poufa-
łość ze strony osoby wyżej postawionej od niego.
— Lady Jozjana mówi mi: ty. — powtarzał sobie. I zacierał
ręce.
Skorzystał też z tego, by umocnić nieco swoją pozycję. Po-
woli zadomowił się na stałe w prywatnych apartamentach Jo-
zjany, niewidoczny, nie zawadzający nikomu; księżniczce zda-
rzało się nieomal że koszulę zmieniać w jego obecności. Wszyst-
ko to jednak niepewne było, nietrwałe. Barkilphedro dążył też
do uzyskania jakiegoś stanowiska. Księżniczka — to dopiero
pół drogi. Czyż warto drążyć podziemny korytarz, jeżeli nie
zaprowadzi on nas aż do samej królowej?
Pewnego dnia Barkilphedro tak odezwał się do Jozjany:
— Czy nie zechciałaby wasza łaskawość uczynić mnie szczę-
śliwym? Leży to w jej mocy.
— A czegóż ty chcesz? — spytała Jozjana.
—Urzędu.
— Urzędu? Ty?
— Tak, pani.
— Cóż ci do głowy przyszło, by ubiegać się o urząd? Nie
nadajesz się przecież do niczego.
— Toteż dlatego właśnie.
Jozjana zaczęła się śmiać.
— A więc spośród tych wszystkich urzędów, na które się nie
nadajesz, który byś otrzymać pragnął?
— Chciałbym zostać otwieraczem butelek wyłowionych
w oceanie.
Jozjana śmiała się coraz głośniej.
— Cóż to jest? Kpisz sobie chyba.
— Nie, pani.
— Dla zabawy potraktuję cię poważnie — rzekła księżnicz-
ka. — Czym więc chciałbyś zostać? Powtórz.
—— Otwieraczem butelek wyłowionych w oceanie.
— Na dworze królewskim wszystko zdarzyć się może. Czyż-
by naprawdę istniał urząd podobny?
— Tak, pani.
— Dowiaduję się o nie znanych mi rzeczach. Mów dalej.
— Taki urząd istnieje.
— Przysięgnij na duszę, której nie posiadasz.
— Przysięgam.
— Nie wierzę ci wcale.
— Dzięki, o pani.
— A więc ty chciałbyś ... Powtórz raz jeszcze.
— Odkorkowywać wyłowione w morzach butelki.
— Nienazbyt to chyba męczące zajęcie. Niczym czesanie
konia ze spiżu.
— Jest to właśnie coś w tym rodzaju.
— Nic nie robić to rzeczywiście urząd, jakiego ci trzeba. Do
tego nadajesz się świetnie.
— Widzisz więc sama, pani, że mogę się jednak na coś przy-
dać.
— Znów błaznujesz. Powiadasz więc, że urząd taki istnieje?
Barkilphedro przybrał postawę pełną szacunku i powagi.
- 238
r
— Pani, masz dostojnego ojca, Jakuba II, i znakomitego
szwagra, Jerzego Duńskiego, księcia Cumberland. Ojciec wa-
szej łaskawości był, szwagier zaś — jest lordem-admirałem
Anglii.
— Takie tylko masz dla mnie nowiny? Wiem o tym równie
dobrze jak i ty.
— Jej łaskawość nie wie jednak o wszystkim. Przedmioty,
które się w morzu znajdują, dzielą się na trzy rodzaje: na ts,
co leżą na dnie, Lagon, te, co pływają po powierzchni wody,
Flotson, i te, które woda wyrzuca na brzegi: Jetson.
— No i cóż stąd?
— Wszystkie te trzy rodzaje przedmiotów, Lagon, Flotson
i Jetson, są własnością lorda-admirała.
— I cóż dalej?
— Nie pojmujesz pani jeszcze?
— Nie.

— Wszystko, co tylko znajduje się w morzu — i przedmioty
zatopione w wodzie, i pływające po jej powierzchni, i te wre-
szcie, które woda wyrzuca na brzeg — wszystko to stanowi
własność lorda-admirała Anglii.
—r- Wszystko. Dobrze. Co dalej?
— Z wyjątkiem jesiotra. Jesiotry należą do króla.
— A ja sądziłam, że wszystko to należy do Neptuna — rza-
kła Jozjana.
— Neptun to głupiec. Pozwolił się ograbić. Pozwolił się do
szczętu ograbić Anglikom. •
— Rozumiem.
— Morska zdobycz; taka jest nazwa tych wszystkich znale-
zionych przedmiotów.
— Dobrze.
— Kopalnia to nie do wyczerpania. • Zawsze coś pływa po
wodzie, zawsze coś wyrzuca ona na brzeg. Prawdziwa kontry-
bucja. Morze płaci podatek Anglii.
— Bardzo słusznie. Ale kończże już raz wreszcie.
— Wasza łaskawość domyśla się zapewne, że morze tworzy
cały urząd tym sposobem.
— Gdzie?
— W admiralicji.
— Jaki znowu urząd?
— Urząd morskiej zdobyczy.
— I cóż z tego?
— Urząd ten rozpada się na trzy działy: Lagon, Flotson, Jet-
son. Każdym działem zawiaduje osobny urzędnik.
— I cóż dalej?
— Okręt znajdujący się na pełnym morzu chce przesłać na
ląd jakąś wiadomość — że płynie w tej chwili na takiej to właś-
nie szerokości, że napotkał potwora morskiego, że przepływa
koło jakichś brzegów, że znalazł się w niebezpieczeństwie, że
grozi mu zagłada itd. Kapitan bierze butelkę, wkłada do śród-'
ka papier, na którym napisał to, co miał do powiedzenia, pie-
czętuje otwór i wrzuca butelkę do morza. Jeżeli butelka pój-
dzie na dno, dostaje się pod opiekę urzędnika Lagon, jeżeli
pływa na powierzchni, urzędnik Flotson zająć się nią powinien,
a jeżeli fale wyrzucą ją na ląd, urzędnik Jetson ma do nisj
wyłączne prawo.
— A więc chciałbyś zostać urzędnikiem Jetson?
— Tak. Tak właśnie.
— I nazywasz to — zostać otwieraczem butelek wyłowio-
nych w oceanie?
— Urząd taki istnieje.
— Ale dlaczego pragniesz tego właśnie urzędu, a nie które-
goś z dwu poprzednich na przykład?
— Bo jest nie obsadzony w tej chwili.
— I na czymże on polega właściwie?
— Pani, w roku 1598 pewien rybak poławiający węgorze mor-
skie znalazł na łasze piaszczystej, zwanej Epidium Promonto-
rium, butelkę zalaną smołą. Zaniesiono ją królowej Elżbiecie.
Z pergaminu, który się w tej butelce znajdował, Anglia dowie-
działa się, że Holandia nic nie mówiąc nikomu zagarnęła nie-
znany kraj, nazwany „Nową Ziemią", że stało się to w czerwcu
roku 1596, że w kraju tym niedźwiedzie pożerają ludzi i że opis,
jak zachować się należy, by przetrwać tam zimę, pozostawiony
został na papierze schowanym do pudła po muszkietach, które
zawieszono w kominie drewnianej chaty wybudowanej na tej
wyspie przez Holendrów, którzy wszyscy później zmarli, a ko-
min ten — to beczka z wybitym dnem osadzona w dachu.
— Niewiele rozumiem z tej abrakadabry.
— Niech i tak będzie. Elżbieta zrozumiała. Jeden kraj więcej
dla Holandii — to jeden kraj mniej dla Anglii. Butelka, co
udzieliła tej wiadomości, zwróciła na siebie uwagę. I od tego
dnia wydane zostało zarządzenie, że każdy, kto by znalazł na
brzegu morza zalakowaną butelkę, winien odnieść ją admira-
łowi Anglii pod karą szubienicy. Admirał zaś wyznacza do
otwierania tych butelek osobnego oficera, który zdaje
sprawę jego królewskiej mości z tego, co w niej znalazł, jeżeli
zajdzie tego potrzeba, oczywiście.
— A czy takie butelki często pojawiają się w admiralicji?
— Bardzo rzadko. Ale to nieważne. Urząd istnieje. Przywią-
zane jest do niego mieszkanie w admiralicji.
— Ile płacą za próżnowanie w taki sposób?
:— Sto gwinei rocznie.
— I po to chcesz mnie trudzić?
— Za to można żyć.
— Nędznie.
— Jak przystało takim jak ja.
— Sto gwinei — cóż to jest? Nic prawie.
— To, co możni wydają w minutę, nam starcza na rok. Oto
przewaga ubogich.
— Będziesz miał ten urząd.
W tydzień później dzięki dobrej woli Jozjany i stosunkom
lorda Dawida Dirry-Moir Barkilphedro stał się urzędnikiem
admiralicji. Nareszcie był uratowany, ustalony, nareszcie miał
oto trwały grunt pod stopami, dach nad głową i sto gwinei
rocznie.
16 - Człowiek śmiechu
VII
BARKILPHEDRO ROŚNIE
Okazanie swej niewdzięczności — to rzecz zawsze najpil-
niejsza.
Barkilphedro nie omieszkał też tego uczynić.
Po otrzymaniu tylu dobrodziejstw od Jozjany władało nim
jedno tylko pragnienie: żeby się na niej za to zemścić.
Dodajmy tutaj, że Jozjana była piękna, wysoka, młoda, bo-
gata, potężna, sławna, a Barkilphedro brzydki, mały, stary,
biedny, zależny od innych i nie znany nikomu. Musiał więc
zemścić się za to wszystko.
I jakże mógłby przebaczyć tyle blasku ktoś, kto uczyniony
jest cały z czarnej nocy?
Barkilphedro był Irlandczykiem, co wyrzekł się Irlandii;
niedobry to gatunek człowieka.
Za Barkilphedrem przemawiało jedno tylko: miał on bardzo
duży brzuch.
Duży brzuch uchodzi za oznakę dobroci. Tutaj jednakże był
to tylko jeszcze jeden sposób maskowania się. Barkilphedro był
bowiem człowiekiem bardzo złym.
Ile miał lat? Był bez wieku. Lat miał tyle, ile wymagały oko-
liczności. Stary był i zmarszczkami, i siwizną, a młody żywo-
ścią umysłu. Był i ciężki, i żwawy; niczym hipopotam-małpa.
Rojalista, zapewne; republikanin, kto wie? Katolik, być może;
protestant, niewątpliwie. Prawdopodobnie stronnik Stuarta;
bezsporny stronnik Brunswicka. Być „za" staje się siłą pod
tym warunkiem dopiero, że jest się równocześnie „przeciw".
Barkilphedro stosował też tę mądrą zasadę.
Urząd „odkorkowywacza wyłowionych w oceanie butelek"
nie był wcale tak śmieszny, jakby się to mogło wydawać ze
słów Barkilphedra. Reklamacje Garcia Ferrandeza — które
dzisiaj nazwalibyśmy deklamacjami — w jego Przewodniku
morskim przeciwko rabowaniu statków osiadłych na mieliżnie,
co nazywało się „prawem do rozbitych okrętów", przeciwko
lupiestwu resztek ocalałych z katastrofy przez mieszkańców
wybrzeży wywołały w Anglii wielkie poruszenie, skutkiem
czego sytuacja rozbitków poprawiła się o tyle, że mienie ich,
przedtem rozkradane przez chłopów, teraz było konfiskowane
przez lorda-admirała.
Wszystkie szczątki wyrzucone przez morze na angielski
brzeg, towary, kadłuby statków, paki, skrzynie itd., należały do
lorda-admirała; szczególniejsze zainteresowanie admiralicji
wzbudzały jednak wszelkie pływające naczynia, kryjące w so-
bie przesłane tym sposobem wiadomości, i one to stanowiły
o doniosłości urzędu, o który ubiegał się Barkilphedro. Kata-
strofy morskie to jedna z większych trosk Wielkiej Brytanii.
Żegluga jest jej życiem, rozbijanie się statków jest więc jej
zgryzotą. Nieustanny niepokój wieje od morza na Anglię. Nie-
wielkie naczynie szklane, które ginący statek rzuca w fale,
kryje w sobie wiadomość ostatnią, ze wszech miar cenną i waż-
ną. Wiadomość o statku, wiadomość o załodze, wiadomość
o miejscu, chwili i rodzaju katastrofy, o wiatrach, co rozbiły
okręt, o prądach, które pływającą butelkę doniosły do brzegu.
Urząd, który otrzymał Barkilphedro, zniesiony został sto lat
temu, swego czasu był on jednak rzeczywiście potrzebny
i ważny. Ostatnim, co go piastował, był niejaki William Hussey
z Doddington w Lincoln. Człowiek, który pełnił te funkcje, był
czymś w rodzaju referenta zdającego sprawę o znalezionych
w morzu przedmiotach. Przynoszono mu wszystkie naczynia,
zamknięte i zalakowane, wszystkie butelki, dzbanki, flasze; on
tylko miał prawo je otworzyć, on pierwszy poznawał tajemnicę
ich zawartości; on klasyfikował je i etykietował w swojej kan-
celarii. Nie pominięto tutaj zresztą pewnych ostrożności. Na-
czynia te odpieczętowywane były i otwierane zawsze w obec-
ności dwu innych jeszcze urzędników admiralicji zaprzysiężo-
nych i zobowiązanych do zachowania tajemnicy, którzy razem
z piastującym urząd Jetson sygnowali protokół otwarcia. Lecz
ponieważ przysięgli ci zobowiązani byli do milczenia, Bar-
16*
16'
kilphedro miał niejaką swobodę działania; w pewnych grani-
cach w jego mocy było czy to zataić jakiś fakt, czy też wydo-
być go na światło dzienne.
Te kruche przedmioty, wyrzucane przez fale na brzeg, nie
były wcale ani tak rzadkie, ani tak nic nie znaczące, jak to Bar-
kilphedro powiedział Jozjanie. Czasami przypływały do lądu
dość szybko; czasami po latach dopiero. Zależało to od wiatrów
i prądów. Obyczaj puszczania z prądem butelki teraz zaginął
już prawie, jak i obyczaj zawieszania wotów na ołtarzu; lecz
w owych czasach, kiedy religijność była jeszcze powszechna, ci,
co mieli umrzeć za chwilę, często tą drogą właśnie przekazy-
wali Bogu i ludziom swoje ostatnie pożegnanie i takie listy
z dalekich mórz często pojawiały się w admiralicji. Pergamin
przechowany w zaniku Audłyene (według starej pisowni),
opatrzony adnotacjami hrabiego Suffolk, wielkiego skarbnika
Anglii za panowania Jakuba I, stwierdza, że w samym tylko
roku 1615 pięćdziesiąt dwie butle, flaszki i flaszeczki, zalane
smołą i zawierające wiadomości o zaginionych okrętach, przy-
niesione zostały do admiralicji, co odnotowano w kancelarii
lorda-admirała.
Dworskie urzędy są jak kropla oliwy, rozszerzają się zawsze.
Tak to. odźwierny zostaje kanclerzem, a stajenny —konsta-
blem. Specjalny oficer, pełniący funkcję upragnioną i otrzy-
maną przez Barkilphedra, bywał zazwyczaj mężem zaufa-
nia. Tak postanowiła niegdyś Elżbieta. A na dworze królewskim
zaufanie znaczy tyle co intryga, intryga zaś tyle co wzrastanie
wpływu. Urzędnik taki stawał się swego rodzaju osobistością.
Bywał zawsze piśmienny i jako taki szedł tuż po dwóch po-
mocnikach wielkiego jałmużnika. Miał dostęp do królewskiego
pałacu, przez tylne drzwi co prawda, humilis introitus, lecz za
to do samej sypialni króla. Gdyż było to we zwyczaju, że jeśli
sprawa była tego warta, informował on osobiście jego królew-
ską mość o swoich znaleziskach, nieraz bardzo ciekawych,
w butelkach tych znajdowały się bowiem i testamenty spisy-
wane w obliczu niechybnej śmierci, i ostatnie pożegnania prze-
syłane na ojczysty brzeg, i wiadomości o popełnionych na
morzu przeniewierstwach i zbrodniach, i legaty dla korony,
itd. Kancelaria urzędnika Jetson była więc w stałej łączności
z dworem i co czas pewien zdawał on sprawę jego królewskiej
mości z wieści wydobywanych z tych smutnych, zza grobu
przybywających naczyń. Była to niby tajna kancelaria oceanu.
Kiedy Tamfeid de Coley z Berkshire, ówczesny oficer Jetson,
zjawiał się przed obliczem Elżbiety przynosząc jej jeden z tych
dokumentów wyrzuconych przez morze na ląd, królowa ta,
która chętnie mówiła po łacinie, pytała: Quid mihi scribit Nep-
tunus? Co mi pisze Neptun?
Przejście zostało wydrążone. Termit dokonał swego. Bar-
kilphedro miał dostęp do królowej.
A tego właśnie pragnął.
Dla zrobienia kariery i majątku?
Nie.
Dla zniszczenia świetnego losu innych.
Większe to szczęście.
Szkodzić to w rozkoszy brodzić.
Nosić w sobie żądzę szkodzenia, nieokreśloną, lecz nieubła-
ganą, i nie tracić jej z widoku nigdy, ani na chwilę — cnota to
dana nie każdemu. Barkilphedro wyposażony został przez na-
turę w taką właśnie stałość.
Myśl, wola tego człowieka posiadała dar zacinania się niczym
szczęka buldoga.
Czuł, że jest nieubłagany, i czerpał z tego skryte, ponure za-
dowolenie. Byleby tylko miał jakąś zdobycz w zębach, byleby
miał w duszy pewność, że komuś szkodzi, nic mu już do szczę-
ścia nie brakło.
Rad szczękał i dygotał w nadziei, że innemu też będzie
zimno.
Być złym — to wielkie bogactwo. Niejeden, o którym sądzą,
że jest ubogi, i który jest nim w istocie, ma skarby prawdzi-
we w swej złośliwości, skarby, których by na nic nie zamienił.
Zrobić złośliwego figla — czyli dobrego figla — to więcej niż
pieniądze. Złośliwego dla tego, co go doświadcza, dobrego dla
tego, co go płata. Katesby, wspólnik Guy Fawkesa w papistow-
skim spisku prochowym, mówił: „Dałbym chętnie milion szter-
lingów, byleby tylko zobaczyć, jak parlament wylatuje w po-
wietrze".
Kim był właściwie Barkilphedro? Powodowało nim uczucie
najlichsze i najstraszliwsze zarazem. Był on zawistny.
Zawiść to uczucie, które można dobrze ulokować na królew-
skim dworze.
Na dworze .aż roi się od impertynentów, leniuchów, bogatych
próżniaków łaknących intrygi, od poszukiwaczy igły w kopie
siana, od wyszydzonych szyderców i błyskotliwych głupców,
którzy spragnieni są rozmów z zawistnikiem.
Jakże orzeźwiająco działa złośliwa plotka!
Człowiek zawistny — to świetny materiał na szpiega.
Pomiędzy namiętnością naturalną, jaką jest zawiść, a funk-
cją społeczną, jaką jest szpiegowanie, istnieje silne powinowac-
two. Szpieg poluje dla innych, jak pies; zawistnik poluje dla
siebie, jak kot.
Człowiek zawistny jest cały uformowany z okrucieństwa.
Barkilphedro miał też i inne przymioty: był dyskretny, sku-
piony, rzeczowy. Wszystko skrywał w sobie, a złość przeżerała
go coraz'głębiej. Bezgraniczna podłość łączy się zawsze z bez-
graniczną próżnością. Ci, których bawił, lubili go, inni — nie-
nawidzili; on jednak sądził, że ci, co go nienawidzą, gardzą
nim, że ci, co go lubią, kpią sobie z niego tylko. Trzymał się
jednak w karbach. Wszystkie te urazy wrzały bezdźwięcznie
w głębinach jego wrogiej rezygnacji. I oburzał się — jak gdy-
by hultaje w ogóle mieli do tego prawo. Milczał, choć miotała
nim furia. Potrafił przełknąć wszystko. Miewał napady głu-
chych, wewnętrznych gniewów, przystępy tajonej wściekłości,
która tliła się w nim skrytym, ciemnym płomykiem, niedo-
strzegalnym dla niczyich oczu; gwałtownik ten nawet dym
dobywający się z płonącego w nim ognia połknąć potrafił. A na
powierzchni cały był uśmiechem — uczynny, usłużny, miły,
uprzejmy, życzliwy. Kłaniał się każdemu, gdziekolwiek kogo
spotkał. Za lada powiewem wiatru zginał się do samej zie-
mi. Trzcina w miejscu stosu pacierzowego — źródło to iluż
korzyści.
Istoty podobne, jadowite a skryte, napotyka się wcale nie tak
rzadko, jakby się to wydawać mogło. Żyjemy otoczeni zewsząd
złowrogimi spadzistościami. Po co istnieją szkodnicy? Bolesne
pytanie. Marzyciel stawia je sobie zawsze, a myśliciel nigdy
odpowiedzieć na nie nie potrafi. I stąd też się bierze smutek
w spojrzeniu filozofów, utkwionym w górę ciemności, którą
' jest przeznaczenie, górę, z której wierzchołka olbrzymie widmo
zła rzuca na ziemię pełne garście węży.
Barkilphedro miał opasłe ciało i chudą twarz. Tłusty tułów
i kościste oblicze. Paznokcie jego pożłobione były i krótkie,
palce sękate, na końcach spłaszczone, włos gruby, sztywny.
duża odległość przedzielała skronie, a czoło miał zbrodniarza.
szerokie a niskie. Wąskie oczka ukrywały swój nikczemny wy-
raz pod krzaczastymi brwiami. Nos długi, spiczasty, garbaty
i gruby sięgał mu prawie aż po linię ust. Barkilphedro, gdyby
go tylko ubrać w stosowny strój, podobny byłby do Domicjana.
Twarz jego, zjełczało-żółta, była jakby wyrobiona z lepkiego
ciasta, nieruchome policzki wydawały się jak z żywicy i po-
przecinane były mnóstwem obrzydliwych zmarszczek i bruzd.
Szczękę miał potężną, ciężki podbródek i szelmowskie uszy.
Kiedy milczał, kiedy twarz jego nieruchomiała, górna warga.
oglądana z profilu, wyciągała się w trójkąt i podnosiła ukazu-
jąc dwa zęby- Zdawało się, że te zęby patrzą na człowieka.
Bo zęby potrafią patrzeć, jak spojrzenie potrafi gryźć.
Cierpliwość, umiarkowanie, wstrzemięźliwość, skromność,
powściągliwość, uprzejmość, poszanowanie, słodycz, grzecz-
ność, poprzestawanie na małym i czystość obyczajów — oto
komplet właściwości cechujących Barkilphedra. Znieważał te
wszystkie cnoty tym samym już, że je posiadał.
Nie upłynęło wiele czasu, a już Barkilphedro na dobre zado-
mowił się na dworze.
VIII
INFERI
Na dworze królewskim można się urządzić w dwojaki spo-
sób: albo na obłoku, i wtedy jest się dostojnym, albo też w bło-
cie, i wtedy jest się wszechpotężnym.
W pierwszym wypadku należy się do Olimpu. W drugim —
do garderoby.
Ten, co jest na Olimpie, ma w swym ręku tylko pioruny;
ten, co jest w garderobie — ma policję tajną.
W garderobie mieszczą się wszystkie narzędzia panowania,
stamtąd też nieraz nadchodzi i kara, gdyż garderoba jest zdra-
dziecka. Tam to skonał Heliogabal. Nosiła ona wówczas nazwę
latryny.
Zazwyczaj jednak dzieją się w garderobie wydarzenia mniej
tragiczne. Tutaj to właśnie Alberoni podziwiał Vendóme'a.
Osoby krwi królewskiej chętnie udzielają tutaj posłuchania.
Służy im ona za tron, Ludwik XIV przyjmuje tu księżnę bur-
gundzką, Filip V zasiada obok królowej. I ksiądz również ma
tu dostęp. Garderoba bywa niekiedy filią konfesjonału.
Dlatego też w dolnych kręgach dworu rodzą się kariery. I to
nienajmniejsze wcale.
Jeżeli chciałeś zostać wielkim za Ludwika XI, powinieneś
był stać się Piotrem de Rohan, marszałkiem Francji; jeżeli
chciałeś mieć wpływy, powinieneś był stać się Olivierem de
Daim, golibrodą. Jeżeli za czasów Marii Medycejskiej chciałeś
zostać sławnym, trzeba było zostać Sillery, kanclerzem; jeżeli
chciałeś być osobą naprawdę ważną, trzeba było zostać Han-
non, panną służącą królowej. Jeżeli chciałeś być słynnym za
Ludwika XV, trzeba było zostać Choiseulem, ministrem; jeżeli
chciałeś, by się ciebie obawiano, trzeba było zostać Lebelem,
pokojowcem. A za Ludwika XIV — Bontemps, co ściele łoże
królowi, o ileż więcej może niż Louvois, co mu organizuje ar-
mię, niż Turenne, co odnosi dla niego zwycięstwa. Odejmijmy
od osoby Richelieu ojca Józefa — i oto Richelieu nie istnieje
prawie. Zabraliśmy mu całą jego tajemnicę. Czerwona eminen-
cja jest wspaniała, szara eminencja — straszliwa. Być roba-
kiem — jakaż w tym siła! Wszyscy Narvaez i 0'Donnell razem
wzięci mniej uczynić są w stanie niż jedna siostra Patrocinio.
A warunkiem tej potęgi jest samounicestwienie. Jeżeli chcesz
być potężnym — bądź nieznanym, skromnym. Bądź niczym.
Odpoczywający wąż, zwinięty w kółko, przedstawia sobą zara-
zem i zero, i nieskończoność.
Taka to właśnie gadzia kariera stała się udziałem Barkil-
phedra.
Wśliznął się tam, gdzie chciał.
Płaskie robactwo przedostaje się wszędzie. Ludwik XIV miał
pluskwy w swoim łożu, a w polityce swojej — jezuitów.
Niemożliwe kombinacje nie istnieją.
Świat ten przypomina wahadło, którego ruchy łączyłyby dwa
przeciwległe a ciążące ku sobie bieguny: Franciszek I potrze-
buje Tribouleta, Ludwik XV potrzebuje Lebela. Pomiędzy naj-
wyższymi wierzchołkami i najniższymi dołami istnieje głębokie
powinowactwo.
Kieruje ten, co jest na dole. Zrozumieć przyczynę nie trud-
no. Ten, co jest na dole, trzyma w swoim ręku wszystkie nici.
Nie ma dogodniejszego stanowiska.
Jest się okiem i ma się ucho.
Jest się okiem rządu.
Ma się ucho króla.
A kiedy ma się dla siebie ucho króla, można dowolnie prze-
suwać zasuwkę, na którą zamknięta jest królewska świadomość,
można do tej świadomości wkładać wszystko, co się tylko ze-
chce. Świadomość królewska jest dla ciebie niby szafą. Niby
workiem, jeżeli jesteś śmieciarzem. Królewskie uszy nie należą
do królów; i dlatego też biedacy ci w gruncie rzeczy nie mogą
być za nic prawie odpowiedzialni. Kto nie jest panem swoich
myśli, nie jest też i panem swoich czynów. Król to stworzenie
posłuszne.
Komu?
Jakiemukolwiek złemu duchowi, co brzęczy mu do ucha. Po-
sępnej musze otchłani.
Brzęk ten rozkazuje. Panowanie — to dyktando.
Władca przemawia głosem donośnym, władza szepce cicho.
Prawdziwymi historykami są też ci, co potrafią odróżnić ten
cichy szept każdego panowania i usłyszeć, co podpowiada on
donośnemu głosowi.
IX
NIENAWIŚĆ JEST RÓWNIE SILNA JAK MIŁOŚĆ
Królowa Anna miała kilka takich cichych głosów w swoim
otoczeniu. Barkilphedro był jednym z nich.
Prócz królowej zaś urabiał on również niedostrzegalnie i la-
dy Jozjanę, i lorda Dawida. Wspominaliśmy już, że szeptał
w troje na raz uszu. Miał więc do swojej dyspozycji o jedno
ucho więcej niż Dangeau. Dangeau szeptał do dwojga uszu
tylko wtedy, kiedy wsunął swą głowę pomiędzy Ludwika XIV,
zakochanego w szwagierce swojej, Henrietcie, i Henriettę, za-
kochaną w szwagrze swym, Ludwiku XIV, kiedy był po-
wiernikiem Ludwika, o czym nie wiedziała Henrietta, i powier-
nikiem Henrietty, o czym nie wiedział Ludwik, kiedy
umieścił się w samym środku miłości tych swoich dwu ku-
kiełek i sam stawiał pytania, i sam dawał odpowiedzi.
Barkilphedro był taki uśmiechnięty, taki zgodny, tak zupei-
nie niezdolny, by za kimkolwiek się ująć, tak do nikogo na dnie
duszy nie przywiązany, taki szpetny, taki zły, że osoba krwi
królewskiej już po krótkim czasie obejść się wprost bez niego
nie mogła. Raz spróbowawszy pochlebstw Barkilphedra Anna
mieć już nie chciała innego pochlebcy. Pochlebiał jej tak, jak
niegdyś pochlebiano Ludwikowi Wielkiemu — kłując dotkli-
wie innych. ,,Skoro król jest nieukiem, należy drwić z uczo-
nych" — mawiała pani de Montchevreuil.
A szczyt mistrzostwa — to zatruwanie niekiedy tych ukłuć
jadem. Neron lubi przyglądać się pracy Locusty.
•
Do królewskich pałaców przedostać się można bez trudu. Te
kolonie koralowych polipów mają swoje wewnętrzne przejścia,
które szybko odnajdują, przetrząsają, a nawet i wydrążają
w miarę potrzeby gryzonie zwane dworzanami. By wejść tam,
byle pozór wystarczy. Barkilphedro pod pozorem swego stano-
wiska dostał się też przed oblicze królowej Anny i szybko stał
się dla niej tym, czym niegdyś był dla Jozjany: nieodzownym
pokojowym zwierzęciem. Słówko, na które raz się odważył,
pozwoliło mu przejrzeć królową; odtąd wiedział już, czym jest
naprawdę dobroć jej królewskiej mości. Królowa bardzo lubiła
swojego lorda-stewarda, WJliama Cavendisch, księcia Devon-
shire, który był wielkim głupcem. Lord ów, co posiadał wszyst-
kie stopnie naukowe Oksfordu, a nie znał nawet ortografii,
popełnił dnia pewnego wielką lekkomyślność: umarł. Umrzeć
— to na dworze postępek bardzo nierozsądny, wówczas nikt już
się bowiem nie krępuje z wypowiadaniem swojego zdania o ta-
kiej osobie. Królowa rozpaczała po śmierci lorda-stewarda
w obecności Barkilphedra, aż wreszcie wśród westchnień rze-
kła tak: „Cóż za szkoda, że tyle cnót obsługiwała głowa tak
słaba".
— Dieu yeuille avoir son"dne! — szepnął półgłosem, po
francusku, Barkilphedro.
Królowa uśmiechnęła się. Barkilphedro zapamiętał sobie ten
uśmiech.
Wywnioskował z niego: podobam się, kiedy gryzę.
Spuścił więc z uwięzi swoją złośliwość.
Od tego dnia ciekawość jego i drwina docierać zaczęły wszę-
dzie. Pozwalano mu na to, gdyż się go bano. Kto rozśmiesza
królów, w innych wzbudza strach.
Silny był potęgą błazna.
Co dzień gdzieś pod ziemią posuwał się naprzód o kilka kro-
ków. Stał się potrzebny. Niektórzy możni zaszczycali go zau-
faniem swoim tak dalece, że powierzali mu nawet różne niena-
zbyt czyste sprawy do załatwienia.
Dwór — to machina poruszana trybami. Barkilphedro stał
się ich motorem. Czy zauważyliście może, jak niewielkie kółko
porusza nieraz cały mechanizm?
Jozjana, która — jak już wspominaliśmy — korzystała ze
szpiegowskich talentów Barkilphedra, ufała mu tak dalece, że
powierzyła mu bez wahania tajemny klucz od swoich pokoi. Za
pomocą tego klucza mógł wejść do niej o każdej godzinie. Takie
dopuszczenie obcej osoby do wszelkich tajników swego pry-
watnego życia zdarzało się w wieku siedemnastym bardzo czę-
sto. Nazywano to: dać komuś klucz. Jozjana rozdała dwa takie
klucze zaufania; jeden miał lord Dawid, drugi — Barkilphedro.
A zresztą wpadanie znienacka do sypialni nie było. w oby-
czajach tamtych wieków niczym zadziwiającym. Często też
zdarzały się nieoczekiwane wypadki. La Ferte na przykład,
odsuwając gwałtownie firankę u łoża panny Lafont, znalazła
tam Sainsona, czarnego muszkietera, itd. itd.
Barkilphedro celował w podobnych, przypadkowych niby to
odkryciach, które wydają osoby wysoko postawione w ręce
skromnych sług. Krętymi ścieżkami, cicho a umiejętnie, poruszał
się wśród mroków. Jako szpieg doskonały, łączył bezlitosność
kata z cierpliwością mikroskopowego badacza. Został urodzony
na dworaka. Każdy dworak jest lunatykiem. Snuje się po omac-
ku wśród nocy, której na imię wszechpotęga. A w ręku ma ślepą
latarnię. Oświetla sobie miejsce, które obejrzeć pragnie, sam
pozostaje w cieniu. Z latarnią tą szuka on nie człowieka, lecz
zwierzyny. A znajduje króla.
Królowie nie lubią mieć w swoim otoczeniu ludzi zbyt zadu-
fanych we własnej wielkości. Podoba im się ironia skierowana
swym ostrzem przeciwko każdemu, byleby tylko nie przeciwko
ich osobie. Wielką umiejętnością Barkilphedra było, iż potrafił
on zawsze pokazać małość lordów i książąt, wyolbrzymiając
tym sposobem osobę jej królewskiej mości.
Tajemny kluczyk, znajdujący się w posiadaniu Barkilphedra,
był podwójny, z ^każdego końca inny. Otworzyć nim można
było drzwi do prywatnych pokoi Jozjany w obu jej ulubionych
rezydencjach, w Hunkerville-House w Londynie i w Corleone-
-lodge w Windsorze. Obydwa te pałace należały do dziedzic-
twa Ciancharlie. Hunkerville-House przytykał do Oidgate.
Oidgate — to rogatka Londynu od strony Harwick. Stoi tam
pomnik Karola H z aniołem nad głową, z wyrzeźbionymi u stóp
lwem i jednorożcem. Wschodni wiatr przynosił do Hunkerville-
-House dźwięk dzwonów z kościoła Marylebone. Corleone-
-lodge był to pałac florencki z cegły i kamienia, z kolumnami
z marmuru, wybudowany w Windsorze, u wylotu drewnianego
mostu. Pałac ten miał jeden z najpiękniejszych dziedzińców
w Anglii.
W pałacu tym, położonym tuż obok królewskiego zamku, Jo-
zjana znajdowała się pod bokiem królowej. Lubiła tutaj prze-
bywać jednakże.
Wpływ Barkilphedra na królową był od zewnątrz prawie że
niedostrzegalny. Moc jego skryła się w korzenie jak gdyby.
Jakże trudno jest wyrwać takie dworskie chwasty; rozrastają
się pod ziemią bardzo silnie, a na powierzchni nie ma za co
uchwycić. Niesposób prawie wyplenić Roquelaure'a, Tribou-
leta czy Brummela.
Królowa Anna co dzień bardziej lubiła Barkilphedra.
Sarah Jennings stała się sławna; Barkilphedro pozostał nie-
znany; względy, jakimi się cieszył, przepadły w ludzkiej pa- ,
mięci. Imię jego nie przeszło do historii. Nie wszystkie krety
wpadają do pułapki.
Barkilphedro, dawny kandydat na księdza, uczył się był nie-
gdyś wszystkiego po trochu; o wszystko się otarł, a nic mu
z tego nie pozostało. Można stać się ofiarą omnis res scibilis.
Posiadanie beczki Danaid pod czaszką — to dramat całej rasy
mędrców, którą można by określić jako jałową. Barkilphedro.
wiele wkładał do swojej mózgownicy, ona jednakże niezmien-
nie pozostawała pusta.
Umysł, tak jak i natura, nie znosi próżni. Natura wypełnia
próżnię miłością; umysł wypełnia ją często nienawiścią. Niena-
wiść — to zawsze coś.
Zdarza się nienawiść dla nienawiści. Sztuka dla sztuki spo-
tykana jest w naturze o wiele częściej, niżby śmy to przypuścić
skłonni byli.
Człowiek nienawidzi. Musi przecież czymś się zająć w końcu.
Bezinteresowna nienawiść — potężne to słowa. A więc nie-
nawiść, która sama sobie jest zapłatą.
Niedźwiedź potrafi żyć ssąc własną łapę.
Nie w nieskończoność jednakże. Łapę taką trzeba odżywić.
Trzeba pod nią podsunąć cokolwiek.
Nieokreślona, niewyraźna nienawiść —; słodkie to uczucie
i wystarcza na pewien czas; w końcu trzeba jednak znaleźć je]
jakiś przedmiot. Niechęć rozproszona na wsze stworzenie wy-
czerpuje jak każda samotnicza rozkosz. Nienawiść pozbawiona
przedmiotu podobna jest do strzału bez celu. A przecież serce,
w które trafić i które przebić należy, jest niewątpliwie stawką
w tej grze.
Niesposób nienawidzić z samej zasady tylko. Potrzebna jest
tutaj j-akaś przyprawa, jakiś mężczyzna czy też kobieta, ktoś,
kogo można zniszczyć.
Urozmaicić tę grę, dostarczyć celu, podniecić nienawiść przez
jej umiejscowienie, zabawić myśliwca widokiem żywej zdoby-
czy, roztoczyć przed czatującym urzekające widoki krwi, co
popłynie, dymiąca i ciepła, podniecać ptasznika tak bezużytecz-
nie uskrzydloną łatwowiernością skowronka, być zwierzęciem,
które ochrania się po to, żeby je później zabić — przysługa to
nie lada jaka, i słodka, i straszna, a wyświadczana zawsze nie-
świadomie. Barkilphedrowi wyświadczała ją Jozjana.
Myśl — to pocisk. Od pierwszego dnia Barkilphedro celować
zaczął w Jozjanę złymi zamysłami, które hodował w duchu. Za-
mysł jest podobny do sztucera. Barkilphedro czuwał w pogoto-
wiu, skierowując przeciwko księżniczce całą swoją skrywaną
złość. Dziwi was to może? A cóż uczynił ptak myśliwemu, który
do niego strzela? Strzela, bo go chce zjeść, powiadacie. Barkil-
phedro miał te same zamiary.
Nie podobna było ugodzić Jozjanę w serce, trudno jest dosię-
gnąć strzałą i zranić zagadkę; ale można było zranić ją w gło-
wę, można było zranić jej pychę.
Sądziła, że jest to jej siła, a była to właśnie jej słabość.
Barkilphedro zrozumiał to szybko.
Gdyby Jozjana mogła przejrzeć na wskroś mroki duszy Bar-
kilphedra, gdyby mogła zobaczyć, co kryje się pod maską jego
słodkiego uśmiechu — to, choć można i dumna, zadrżałaby ze
zgrozy. Lecz na szczęście dla spokoju jej nocy nie domyślała się
nawet, kim był rzeczywiście ten człowiek.
Niesposób przewidzieć, skąd wytryśnie nagle niespodzianka.
Głębokie, podziemne korytarze życia nie są bezpieczne. Mała
nienawiść nie istnieje. Nienawiść jest zawsze olbrzymia. W naj-
mniejszej nawet istocie zachowuje ona ogrom swojej postaci,
zawsze jest potworna. Każda nienawiść jest całą nienawiścią
świata. Słoń znienawidzony przez mrówkę również byłby nara-
żony na niebezpieczeństwo.
Barkilphedro, zanim uderzył, czuł radosny przedsmak złego
uczynku, który zamierzał popełnić. Nie wiedział jeszcze, jaką
krzywdę zrobi Jozjanie. Ale postanowił, że jakąś zrobi jej na
pewno. Decyzja taka — to już wiele.
Całkowite zniszczenie Jozjany byłoby szczęściem zbyt wiel-
kim, nieosiągalnym. Nie marzył też nawet o nim. Chciał tylko
upokorzyć ją, poniżyć, przywieść do rozpaczy, chciał, by te
wspaniałe oczy zaczerwieniły się od płaczu. I liczył, że to mu
się uda. Nie na darmo przecież natura uczyniła go wytrwałym,
pracowitym, wiernym cudzej udręce, nie na darmo uczyniła go
ona człowiekiem, którego pozbyć się nie ma sposobu. Nie wąt-
pił, że zdoła znaleźć w końcu szczelinę w złotym pancerzu Jo-
zjany, że uda mu się zranić do krwi tę mieszkankę Olimpu.
I jakąż to korzyść przynieść miał mu ten czyn? Korzyść olbrzy-
mią. Za dobro wypłaciłby się złem.
Kim jest człowiek zawistny? Jest on niewdzięcznikiem. Nie-
nawidzi światła, co oświeca go i grzeje. Zoil nienawidził tak
Homera.
Poddać Jozjanę temu, co dzisiaj nazwano by wiwisekcją,
mieć ją drgającą całą na swym anatomicznym stole, krajać ją
na żywo, do woli, jakkolwiek, ciąć z lubością, kiedy ona wyć
będzie z bólu — oto cudne marzenie Barkilphedra.
Aby tylko ten cel osiągnąć, gotów był nawet i pocierpieć
trochę. Można czasem uszczypnąć się samemu własnymi klesz-
czami. Nóż, składając się, obetnie nieraz palec. Trudno. Zgo-
dziłby się bez wahania na każdą udrękę, byleby go tylko spot-
kała przy okazji tortur zadawanych Joz Janie. Oprawca, co
przypala gorącym żelazem, ma poparzone ręce, a nie zwraca
na to nawet uwagi. Ponieważ inny bardziej cierpi, on sam nie
czuje własnego bólu, bo ból ten łagodzi widok wijącej się
w męce ofiary.
Szkodzić, szkodzić za wszelką cenę — i niech się dzieje, co
chce!
Praca nad budowaniem cudzego nieszczęścia łączy się za-
wsze z milczącym przyjęciem odpowiedzialności. Ten, co gotuje
niebezpieczeństwo dla drugiego, sam się na nie naraża, sam
może wpaść w każdej chwili w sidła pozastawiane misternie
przez siebie samego. Wzgląd ten nie powstrzyma bynajmniej
człowieka naprawdę złego. Odczuwa on tyleż radości, ile ofiara
jego cierpi mąk. Cierpienia jej łaskoczą go mile; człowiek zły
tylko w straszliwy sposób radować się potrafi. Kwitnie on
wśród cudzej udręki. Książę Alba grzał sobie dłonie przy ogniu
stosów Inkwizycji. Ogień — to ból, blask jego — to przyjem-
ność. Dreszcz przejmuje na myśl o podobnych porównaniach.
Niezgłębione są ciemne przepaście ludzkiej duszy. Supplice
exquis — wyborna męczarnia — określenie to znaleźć można
u Bodina', ma ono, być może, straszliwe potrójne znaczenie.
Mieści się w nim i wyszukanie w zadawanych torturach, i mę-
ka dręczonego, i rozkosz dręczyciela. Czym jest ambicja? Czym
l Księga IV, str. 196.
jest łaknienie?—potrzeba zaspokojenia pychy, potrzeba zaspo-
kojenia głodu? Jest to chęć poświęcenia kogoś dla czyjegoś
zadowolenia. Smutne to bardzo, lecz i nadzieja bywa przewrot-
na. Jeżeli komuś życzymy czegokolwiek, to zawsze źle. Dlacze-
go nie życzymy ludziom dobrze? Czyżby śliskie pochyłości na-
szej woli leżały po stronie zła? Najcięższy trud sprawiedliwego
to nieustanne usuwanie ze swej duszy niechęci, tak niełatwej
do wyczerpania. Prawie wszystkie nasze pożądania, obejrzane
z bliska, kryją w sobie coś, do czego niesposób się przyznać.
Dla doskonałego złoczyńcy istnieje bowiem ten ohydny rodzaj
doskonałości — „Tym gorzej" dla innych znaczy tyle, co ,,Tym
lepiej" dla mnie. O mroki, o pieczary ludzkich dusz!
Jozjana czuła się ze wszech miar bezpieczna. Oślepiała ją py-
cha zrodzona z pogardy dla wszystkiego. Zdumiewająca bywa
zdolność kobiet do odczuwania wzgardy. Pogarda nieświadoma,
bezwiedna i pełna ufności — oto Jozjana. Barkilphedro był
w jej pojęciu czymś na kształt przedmiotu. Zdziwiłaby się
szczerze, gdyby jej ktoś powiedział, że Barkilphedro jest istotą
ludzką.
Chodziła, poruszała się, śmiała nie dostrzegając obecności
tego człowieka, a on przypatrywał się jej z ukosa.
Milczący, skupiony, czatował na sposobność.
A im dłużej czekał, tym silniej krzepło w nim pragnienie, by
za wszelką cenę zmącić rozpaczą życie tej kobiety.
Czyhał, nieubłagany.
Był zresztą w pełni usprawiedliwiony we własnych oczach.
Nie należy mniemać, jakoby hultaje nie mieli dla siebie sza-
cunku. Zdają oni sprawę ze swych zamiarów i czynów sami
przed sobą w wyniosłych, dumnych monologach. Jak to! Ta
Jozjana dała mu jałmużnę! Niczym żebrakowi rzuciła mu kilka
nędznych groszy ze swego przeogromnego bogactwa. Przykuła
go, przygwoździła do idiotycznego urzędu! Bo przecież to, że
on, Barkilphedro, duchowny prawie, człowiek obdarzony zdol-
nościami tak różnorodnymi, tak głębokimi, osobistość tak uczo-
na, on, którego wielebnym co najmniej zwać by należało, gdyby
sprawiedliwie nagradzano cnotę — trudnił się spisywaniem
17 — Człowiek Śmiechu
w rejestr skorup zdatnych już chyba tylko do zeskrobywania
Wrzodów Hioba, że marnował żywot w ciasnej kancelarii na
odpieczętowywaniu z największą powagą głupich butelek obro-
słych wszelakim morskim plugastwem i na rozszyfrowywaniu'
spleśniałych pergaminów, zbutwiałych gryzmołów, rozpadłych
na strzępy testamentów, głupstw zamazanych, nieczytelnych —
działo się z winy Jozjanyl A ta marna istota pozwalała sobie
jeszcze mówić mu: tyl
I miałbyż się nie zemścić za to wszystko?
•I miałbyż puścić jej to płazem?
Q, za pozwoleniem'. Nie byłoby już chyba -sprawiedliwości
na ziemi.
X
\
OGIEŃ, KRÓRY DOJRZEĆ BY MOŻNA BYŁO, GDYBY CZŁOWIEK
BYŁ ISTOTĄ PRZEZROCZYSTĄ
Co! Ta kobieta, to dziwadło, ta marzycielka rozpustna, dzie-
wica, dopóki się okazja do grzechu nie zdarzy, ten kawał ciała,
nie dostarczony jeszcze do rąk właściciela, to uosobienie bez-
czelności w książęcej mitrze, ta dumna Diana, której nie posiadł
jeszcze nikt, żaden pierwszy lepszy — nikt — podobno — niech
i tak będzie — zapewne z braku sposobności — ten nieprawy
pomiot łotra-króla, co nie miał dość rozumu w głowie, by za-
chować swój tron, ta (księżniczka z przypadku, wielka dama
pozująca na boginię, co byłaby zwykłą dziewką publiczną,
gdyby nie ma]ątek, ta przebrana lady, złodziejka, co skradła
" fortunę banity, ta żebraczka pełna pychy — była aż tak bez-
wstydna, że kiedy dnia pewnego on, Barkilphedro, znalazł się
bez dachu nad głową i nie miał co do ust włożyć, posadziła go
u swego stołu na szarym końcu i pozwoliła mu przytulić się
w jakimś zakamarku swojego obrzydliwego pałacu — gdzie?
ach, to już wszystko jedno, czy na strychu czy w piwnicy —
nieco lepiej niż służba, gorzej nieco niż koniel Wykorzystała
rozpaczliwe położenie jego, Barkilphedra, by oddać mu co prę-
dzej podstępną przysługę, by — jak zwykle bogacze ubogich—•
upokorzyć go, uzależnić od siebie, niczym jamnika wziętego na
smycz! A ileż to ją kosztowało wyświadczenie tej przysługi?
Przysługa tyle jest warta, ile kosztuje tego, co ją świadczy.
. Małoż to miała pustych, zbytecznych pokoi w swoim pałacu!
Przyszła z pomocą Barkilphedrowi! Ogromny to z jej strony wy-
siłek! Czyż zjadła przez to choć o jedną łyżkę mniej żółwiowej
zupy? Czyż wyrzekła się czegokolwiek z nadmiaru swego nie-
nawistnego dobrobytu? Nie! Do nadmiaru tego, do tego zbytku
dorzuciła jeszcze jedną próżność, jeszcze jeden luksus, przystro-
iła się w dobry uczynek niczym w pierścionek, wspomogła
uczonego, otoczyła opieką pisarza! Mogła teraz uważać się za
jego protektorkę, mogła przybierać pozy osoby, co rozrzuca
dobrodziejstwa na lewo i prawo, co karmi i poi ubogich litera-
tów. Cóż za szczęście miał ten nędzarz, że udało mu się napot-
kać mnie! Jakże wielką jestem dobrodziejką i przyjaciółką
sztuk pięknych! I to wszystko za jaką cenę? Za to, że postawić
kazała tapczanik w ciemnej komórce na poddaszu. A ta posada
w admiralicji, co to ją Barkilphedro otrzymał z łaski Jozjany!
Cudowne zajęcie! Jozjana uczyniła Barkilphedra tym, czym
był on w tej chwili. Tak, to ona zrobiła go tym właśnie, czyli
niczym. A nawet mniej jeszcze niż niczym. Zajęcie to ośmie-
szało go, obezwładniało, ciążyło mu, nie pozwalało być sobą.
Cóż był winien Jozjanie? Wdzięczność, jaką garbus czuje dla
matki, co go urodziła kaleką. Oto i oni — ci uprzywilejowani,
syci ludzie, ci parweniusze, ci wybrańcy podłej macochy-
-fortuny! A człowiek pełen zdolności i talentów, a Barkilphe-
dro, musi stać pokornie w sieni, czapkować lokajom, wdrapywać
się wieczorami na wysokie poddasze, musi być uprzejmy, nad-
skakujący, przymilny, pokorny. Uśmiech wyrażający pochleb-
stwa i szacunek ani na chwilę nie ma prawa zejść mu z twarzy.
I jakże tu nie zgrzytać zębami w skrytości ducha! A ona tym-
czasem w perły stroi swoją szyję i przybiera pozy miłośnicy
wobec tego swojego głupkowatego lorda Dawida Dirry-MoirS
Łajdaczka!
n- ' 259
Nie dopuszczaj nigdy, by ci ktokolwiek wyświadczył przysłu-
gę. Bo wykorzystywany będziesz bez końca. Nie pozwól się ni-
gdy złapać na gorącym uczynku ostatecznego wyczerpania. Bo
ktoś ci pomoże. Barkilphedro nie miał nawet na kawałek chleba
— i to już starczyło owej kobiecie za pretekst, by go nakarmić.
I od tej chwili stał się jej domownikiem, jej sługą. Jedno osłabię- .
nie żołądka — i oto jesteś uwiązany łańcuchem na całe swoje ży-
cie. Zostać zobligowanym — to tyle, co stać się wyzyskiwanym.
Szczęśliwi, możni korzystają z chwili, w której wyciągasz rękę,
by położyć ci grosz na dłoni, korzystają z momentu poniżenia
twego i nędzy, by uczynić z ciebie niewolnika, i to niewolnika
najgorszego rodzaju, niewolnika wdzięczności, niewolnika, któ-
ry musi kochać. Cóż za nikczemność! Cóż za niedelikatność!
Jakaż niespodzianka dla naszej dumyl I nie ma na to rady,
jesteś oto skazany, skazany na całe życie i nie wolno
ci wątpić nawet, że ten mężczyzna jest dobry, że ta
kobieta jest piękna, i musisz tkwić na swojej podrzędne]
pozycji, schlebiać, chwalić, podziwiać, kadzić, płaszczyć się,
nieustannie zginać kolano w przyklęku i słodzić każde swoje
słowo — wtedy, kiedy drąży cię złość, kiedy przeżuwasz naj-
wścieklejsze okrzyki, kiedy kotłuje się w tobie oburzenie i wię-
cej jest w twojej duszy goryczy niż- piany w oceanie.
W taki to właśnie sposób czyni możny biedaka swoim nie-
wolnikiem.
Dobry uczynek, którego dokonano na twojej osobie, oblepia
cię, grzężniesz w nim już na zawsze.
Na jałmużnę nie ma ratunku. Wdzięczność to paraliż. Dobro-
dziejstwo okleja się dookoła ciebie wstrętnie a dokładnie, unie-
możliwiając ci jakiekolwiek swobodniejsze poruszenie. Obrzy-
dliwe istoty bogate i syte, których litość sroży się nad tobą,
wiedzą o tym dobrze. Stało się! Oto należysz już do nich. Kupili
cię. Za ile? Za kość odebraną psu i tobie daną. Rzucili ci tę
kość, uderzyli cię nią po głowie. Zostałeś tyleż wspomożony, co
ukamienowany. Ale to wszystko jedno. Obgryzłeś ją, niepraw-
' dąż? Dano ci również schronienie w psiej budzie. A więc dzię-
kuj! Dziękuj przez całe życie! Ubóstwiaj swoich panów! Klękaj
przed nimi nieustannie. Przyjęcie dobrodziejstwa to wyrażenie
milczącej zgody na własne wieczyste poniżenie. Możni wyma-
gają, byś miał siebie za nicość, ich — za bogów. Im bardziej
się ty poniżasz, tym bardziej oni wywyższeni zostają. Prostuje
ich twój zgięty kark. W głosie ich dźwięczy słodka, a raniąca
pogarda. Wydarzenia ich życia rodzinnego — chrzciny, śluby,
ciąże, narodziny — wszystko to musi cię obchodzić, wszystkim
. tym przejmować się powinieneś. Rodzi się im szczeniak, dobrze,
ty układasz sonet. Po to jesteś poetą, by się płaszczyć! Czyż
nie powinny spadać z nieboskłonu przerażone gwiazdy! Jeszcze
krok dalej, a zaczniesz donaszać ich stare trzewiki.
— Cóż to ty trzymasz u siebie, moja droga? Jaki brzydki?
xCo to za człowiek?
— Ach, nie wiem, taki sobie gryzipiórek. Karmię go.
Tak ze sobą rozmawiają te gęsi. Nawet nie ściszając głosu.
Słyszysz i uśmiechasz się przymilnie, jak nakręcana zabawka.
Zresztą jeżeli zachorujesz, twoi. państwo, owszem, przyślą ci
lekarza. Nie swojego, o nie! I zapytają nawet o twoje zdrowie
przy okazji. Jesteś ulepiony z innej gliny, strome zbocze niedo-
stępności leży po ich stronie — są więc łaskawi. Są przystępni
ze swej niedostępnej wysokości. Wiedzą, że nie zrównasz się
z nimi w żaden sposób. Są grzeczni przez pogardę. Przy stole
, kiwają ci lekko głową. Niekiedy wiedzą nawet, jak należy pisać
twoje nazwisko. Są twymi protektorami i dają ci to odczuć
w ten sposób tylko, że całkiem bezwiednie depczą po wszyst-
kim, co jest w tobie delikatne i wrażliwe. Odnoszą się do ciebie
z dobrocią!
Czyż to nie ohyda?
Zaiste, należało ukarać Jozjanę jak najszybciej. Należało po-
uczyć ją, z kim ma do czynienia! Tak! panowie magnaci, ponie-
waż nie jesteście w stanie wszystkiego zjeść, ponieważ bogac-
two wasze doprowadziłoby was w końcu do niestrawności, gdyż
żołądki wasze są małe, takie same jak i nasze, ponieważ wresz-
cie lepiej jest rozdać resztki, niż je zmarnować — okruchy
z waszego stołu rzucacie wspaniałomyślnie ubogim! Tak! da-
jecie nam chleb, dajecie nam dach nad głowg, dajecie nam przy-
odziewek, dajecie nam pracę i posuwacie swoją śmiałość, swój
obłęd, okrucieństwo i głupotę aż tak daleko, by uwierzyć, że
jesteśmy wam winni wdzięczność za to'. Chleb ten — to chleb
służalstwa, dach nad głową — to lokajska izba, odzienie jest
liberią, a praca istnym pośmiewiskiem płatnym, to prawda,
lecz ogłupiającym. Sądzicie, że za schronienie i strawę zyskali-
ście sobie prawo, by wyciskać z nas wszystkie soki, wyobrażacie
sobie, że jesteśmy waszymi dłużnikami, liczycie na naszą
wdzięczność! A otóż my rozszarpiemy wam brzuchy'. Wyrwie-
my z ciebie bebechy, o, piękna pani, i będziemy cię pożerać na
żywo, i wygryziemy ci zębami serce z piersi!
Jozjana! Czyż to nie ohyda? I na czymże polegała jej za-
sługa? Jedyne dzieło, którego dokonała — to przyjście na,
świat jako widoczne świadectwo głupoty ojca i bezwstydu
matki. Raczyła istnieć, zgodziła się uprzejmie zostać przed-
miotem powszechnego zgorszenia i za to, z,a to płacono jej mi-
liony, za to posiadała ziemie,^ zamki, królikarnie, knieje pełne
zwierzyny, jeziora, lasy, Bóg jeden wie co jeszcze! I pisywano
do niej wiersze! A on, Barkilphedro, co uczył się i pracował
tak ciężko, on, co wtłoczył sobie przez oczy do mózgu tyle
grubych tomów, on, co zbutwiał cały wśród ksiąg i wiedzy, on.
co mądry był nieskończenie, co doskonale dowodziłby wojska-
mi, co mógłby pisywać tragedie nie ustępujące dziełom Otwaya
i Drydena, gdyby zechciał tylko, on, co powinien był zostać
cesarzem, tak przyciśnięty został koniecznością, że dopuścił, by
'ta nic niewarta istota nie pozwoliła mu umrzeć z głodu! Czyż
uzurpacja możnych, tych obrzydzenie wzbudzających wybrań-
ców przypadku, może posunąć się dalej? Udają wobec nas
wspaniałomyślność, hojność, wspomagają, uśmiechają się do
nas, do nas, co chętnie chłeptalibyśmy ich krew oblizując z lu-
bością wargi! Pierwsza lepsza dama u dworu ma odrażającą moc
stania się dobrodziejką, a człowiek naprawdę nieprzeciętny
może zostać skazany na zbieranie resztek upuszczonych przez
taką rękę! .Nie masz chyba straszliwszej niesprawiedliwościi
A czymże jest społeczeństwo, które stoi aż tak wyłącznie na
nierówności i wyzysku? Czy nie należałoby właściwie schwy-
cić tego wszystkiego za cztery rogi, potrząsnąć i wyrzucić aż
pod sufit, i obrus, i zastawioną ucztę, i orgię, i upojenie,
i pijaństwo, i biesiadników — i tych, co rozparli się łokciami
na stole, i tych, co warują pod stołem, na czterech łapkach,
i zuchwalców, co dają, i głupców, co przyjmują — plunąć tym
Bogu w nos, cisnąć w niebo ziemię całą! Na razie jednakże
. wpijemy pazury w Jozjanę.
Oto rozmyślania Barkilphedra, oto ryk jego duszy. Zawi-
stnicy zwykli bowiem rozgrzeszać się włączając powszechne,
społeczne zło w swoje osobiste urazy. Nienawiść, ta dzika na-
miętność, pożerała nieustannie tę okrutną duszę przybierając
• coraz to inny kształt. W rogach starych piętnastowiecznych
map widnieje przestrzeń nie mająca ani ustalonego kształtu,
ani nazwy, na której wypisano trzy słowa: Hic sunt leones.
Taki niezbadany zakątek znajduje się również i w człowieku.
Namiętności krążą tam i pomrukują groźnie, i można by po-
wiedzieć o tych ciemnych zakamarkach ludzkiej duszy: tutaj
żyją lwy.
Czy jednakże podobne spiętrzenie drapieżnych 'rozumowań
było całkowicie niedorzeczne? Czy sądy te były zupełnie po-
zbawione słuszności? Nie, przyznać to trzeba!
Przerażenie budzi myśl, że sądy, do których jesteśmy zdolni,
to nie to samo co sprawiedliwość. Sąd jest względny. Sprawie-
dliwość — absolutna. Zastanówcie się sami, na czym polega
-różnica pomiędzy sędzią a sprawiedliwym.
Ludzie źli bezwzględnie i świadomie znęcają się nad sumie-
niem, dławią je. Istnieje swoista gimnastyka fałszu. Sofista —
to fałszerz, co gwałci zdrowy rozsądek w razie potrzeby.
Pewien gatunek logiki, zwinnej, zręcznej, a bezlitosnej, pra-
cuje na rzecz zła i celuje w dławieniu wśród ciemności prawdy.
Szatan zadaje Bogu ponurego kuksańca.
Niejeden sofista, podziwiany przez głupców, taki tylko po-
siada tytuł do sławy, że udało mu się zręcznie „posiniaczyć"
sumienie człowieka.
Barkilphedro przewidywał poronienie swoich zamysłów.
Żałość brała na samą myśl o tym. Przedsiębrał pracę tak
ogromną, by w rezultacie — jak się tego obawiał przynajmniej
— dokonać tak niewiele złego. Był człowiekiem, co jak kwas
przeżerać potrafi, miał stalową wolę, nienawiść jego twarda
była jak diament, płomienna ciekawość pożądała katastrofy. ''
I miałbyż niczego nie spalić, nie ściąć niczyjej głowy, niczego
nie zniszczyć'. Być tym, czym on był, niszczącą siłą, żarłoczną
nienawiścią, podgryzaczem szczęścia innych, zostać stworzo-
nym (bo istnieje przecież jakiś stwórca, którykolwiek, Bóg czy
. diabeł!), zostać stworzonym Barkilphedrem w każdym calu —
po to, żeby, być może, wypłatać komuś tylko nieznacznego
figlal Czyż to możliwe! On, Barkilphedro, miałbyż chybić! On,
sprężyna zdolna do wyrzucania skalnych głazów, miałbyż na- "
piąć się do ostatnich granic po to tylko, by nabić guza na
czole strojnej lali! Katapulta pstrykająca szczutka! Wysiłek
Syzyfa dający wynik równy pracy mrówki! Miałbyż wypocić
całą swą nienawiść — i nie uzyskać tym sposobem nic prawie?
Nie ma chyba większego upokorzenia dla mechanizmu, co
zdolny byłby przecież zmiażdżyć świat cały! Puścić w ruch
wszystkie kółka, wszystkie śrubki, potajemnie, tłumiąc w ukry-
ciu zgiełk, który czyniły — nie mniejszy niż maszyna Marły
— po ,to tylko, być może, żeby uszczypnąć koniuszek różowego
paluszka! I miałże odwalać i przenosić głazy — kto wie? —
po to tylko, by płaska powierzchnia dworu pokryła się drob-
nymi zmarszczkami na chwilę? Bóg lubi rozrzutnie szafować
siłami. Nieraz porusza góry całe, by, w skutku, przesunąć nieco '
kopczyk kretowiska.
A ponadto — rzecz działa się na dworze, na tym niezwykłym,
cudacznym terenie, gdzie bardzo jest niebezpiecznie celować do
wroga — i chybić. Po pierwsze, demaskuje cię to wobec wroga
i rozdrażnia go, po drugie, co najważniejsza, nie podoba się to
władcy, panu. Królowie niechętnym okiem widzą niezręcz-
nych. Żadnych obrażeń, żadnych brzydkich ciosów kułakiem!
Uduś, wszystkich choćby, bylebyś tylko nikomu nie puścił
krwi z nosa. Ten, co zabija, jest zręczny, ten, co rani, jest nie-
zdarą. Królowie bardzo nie lubią, kiedy się uszkodzi ich do-
mownika. I mają pretensję do tego, co nadtłucze czy to porce-
łanową figurkę z ich kominka, czy też dworzanina z ich
orszaku. Na dworze ma być porządnie. Stłucz, lecz wstaw na ł.o
miejsce przedmiot nowy; wtedy nikt nie będzie miał do ciebie
żalu.
Taki stan rzeczy daje się zresztą znakomicie pogodzić
z upodobaniem do obmowy, do plotki, jakże miłej królom.
Obmawiaj, lecz nie czyń złego. A jeżeli już je czynisz — to
tylko w wielkim wymiarze.
Zasztyletuj, ale nie udrap. Chyba że szpilka jest zatruta. To
cię może usprawiedliwić, i Tak też właśnie uczynić pragnął
Barkilphedro.
Nienawidzący karzeł jest niczym buteleczka, w której za-
mknięto smoka Salomona. Buteleczka — mikroskopijna, smok
— olbrzymi. Ostatecznie skondensowana moc oczekująca po-
tężnej chwili oswobodzenia. Nuda, co się pociesza obmyślaniem
wybuchu. Zawartość większa jest od zawierającego ją naczy-
nia. Olbrzym utajony, niezwykłe to zaiste zjawisko! Robaczek,.
w którym kryje się hydra! Być taką straszliwą puszką z nie-
spodzianką, nosić w sobie lewiatana — to dla karła i tortura.
i rozkosz równocześnie.
Nic też nie byłoby w stanie odwieść Barkilphedra od powzię-
tego raz zamiaru. Czekał na swoją godzinę. Czy nadejdzie ona?
Wszystko jedno! On na nią czekał. U ludzi bardzo złych wcho-
dzi tu w grę również i miłość własna. Podkopać, podgryźć
pozycję na dworze o ileż wyższą od naszej, podminować ją-
ryzykując samemu bez przerwy, choć w ukryciu, w podziemiu
— rzecz to przecież porywająca! O tym zapominać nie wolno.
Pasjonująca to gra! Pokochać ją można jak epicki poemat,
który się tworzy. Być tak małym i porywać się na taką wiel-
kość — czyn to błyskotliwy! Pięknie jest być pchłą w sierści
lwa.
Dumne zwierzę czuje ukłucie i zużywa swą potężną złość
w walce z atomem. O ileż bardziej odpowiadałoby mu spotkanie
z tygrysem. I oto zmieniają się role: żądło owadu utkwiło
w ciele upokorzonego króla zwierząt, a pchła może powiedzieć
o sobie: płynie we mnie lwia krew.
A jednak wszystko to w połowie zaledwie zaspokoić mogło
pychę Barkilphedra. Marna to była pociecha. Półśrodek. Po-
drażnić — pewnie, że coś to warte; ale lepiej jest dręczyć.
Przykre myśli nieustannie prześladowały Earkilphedra: cóż
uda się mu osiągnąć? Zapewne nieznacznie tylko zadraśnie
naskórek Jozjany. Czegóż więcej mógłby spodziewać się on,
znaczący tak niewiele, w walce z nią, tak olśniewającą, tak nie-
dosiężną? Draśnięcie — jakże to mało dla tego, który pragnął-
by krwistej czerwieni żywego mięsa, wycia kobiety bardziej
niż nagiej, bo odartej nawet i z tej koszuli, jaką jest skóra!
Jakże ciężka jest niemoc wobec takich pragnień! Niestety! Nie
masz doskonałego szczęścia na tym świecie.
Zrezygnował. Sen jego marzył się mu w połowie tylko, nie
uda mu się przecież dokonać więcej. Ponury, dotkliwy figiel
— to przecież też coś znaczy.
Cóż to za człowiek, ten, co mści się za dobrodziejstwo! Bar-
kilphedro był z takich właśnie olbrzymów. Zazwyczaj nie-
wdzięczność przejawia się w niepamięci; u tego wybrańca zła
przejawiła się ona we wściekłości. Zwykły niewdzięcznik na-
pełniony jest popiołem. A Barkilphedro? On był pełen żaru.
Żaru obudowanego nienawiścią, złością, milczeniem, urazą,
żaru, co.czekał, by spalić w swym ogniu Jozjanę. Nigdy jeszcze
mężczyzna nie nienawidził kobiety tak silnie i tak bardzo bez
powodu. Straszliwa to -była nienawiść! Jozjana — oto jego noce
bezsenne, jego myśl nieustanna i jedyna, jego wściekłość, jego
- tęsknota!
Był w niej, być może, odrobinę zakochany.
XI
BARKILPHEDRO URZĄDZA ZASADZKĘ
Odnaleźć w Jozjanie miejsce najczulsze i tam ją uderzyć;
do tego to celu zmierzała niezłomna wola Barkilphedra dla
wszystkich przyczyn, o których mówiliśmy przed chwilą.
Lecz chcieć — to nie dosyć jeszcze;' trzeba móc.
Jak się do tego zabrać?
Oto sedno sprawy.
Pospolity łotrzyk starannie układa scenariusz łotrostwa,
które popełnić postanowił. Nie czuje si,ę on dość silnym, by
w locie schwytać przypadek, by czy to wykorzystać sprzyja-
jącą okoliczność, czy też zmusić ją siłą,' aby służyła. I stąd
przygotowawcze posunięcia, którymi rzeczywisty złoczyńca
gardzi. Rzeczywisty złoczyńca przygotowuje zawczasu swoją
własną złość jedynie; uzbraja się on wszechstronnie, gromadzi
środki działania odpowiednie na różne okazje i czeka na sto-
sowną chwilę, jak Barkilphedro. Wie on, że plan ułożony
z góry nie zawsze dobrze pasuje do wydarzeń. Nie tym spo-
sobem stać się można panem możliwości, nie tędy podporząd-
kowuje się ją swojej woli. Nie prowadzi się z losem przed-
wstępnych rokowań. Jutro nie jest nam posłuszne. Nie można
całkowicie ujarzmić przypadku.
Rzeczywisty złoczyńca czyha na przypadek, by natychmiast,
stanowczo) bez żadnych wstępów zażądać od niego współ-
pracy. Żadnych planów, szkiców, makiet, żadnych gotowych
butów, co nigdy pasować nie będą na stopy niespodzianki.
Skacze on prosto w ciemność. Zręczność, którą wyróżnia się
.rzeczywisty złoczyńca, zręczność, która podnosi łotrzyka do
godności demona, na tym polega, by każde sprzyjające zdarze-
nie wykorzystać natychmiast, bez zwłoki. Prawdziwy geniusz
gwałci los.
Prawdziwy zbrodniarz uderza, jak proca, pierwszym kamie-
niem, który mu wpadnie pod rękę.
Zdolni przestępcy liczą na niespodziewane — zdumionego
pomocnika w tylu zbrodniach.
' Schwytać przypadek, wskoczyć nań — oto jedyna poetyka,
której przestrzega tego rodzaju talent.
A tymczasem wybadać należy, z kim właściwie ma się do .
czynienia. Poznać teren.
Dla Barkilphedra terenem tym była królowa Anna.
Barkilphedro widywał królową.
Z tak bliska nieraz, iż wydawało się mu, że słyszy myśli
monarchini.
Niekiedy, to ważne, zdarzało mu się asystować przy rozmo-
wach obu sióstr. Mógł nawet wsunąć tu i tam własne słówko.
Korzystał z tego, by pomniejszyć się. Sposób na wzbudzenie
zaufania.
Tak więc dnia pewnego w Hampton-Court, w ogrodzie, trzy-
mając się w tyle za królową i księżniczką usłyszał, jak Anna,
usiłując niezgrabnie dostosować się do obowiązującej mody,
wygłasza taką oto sentencję:
— Zwierzęta szczęśliwsze są od ludzi. Nie grozi im pójście
do piekła.
— One są w nim — odrzekła Jozjana.
, Odpowiedz, podstawiająca filozofię na miejsce religii, nie'
znalazła uznania. A nuż uwaga ta była głęboka! Anna na
wszelki wypadek zgorszyła się nieco.
— Moja droga — rzekła do Jozjany —- mówimy o piekle jak
dwa głuptasy. Spytajmy Barkilphedra, jak to jest naprawdę.
On zapewne wie, czym jest piekło.
— Jako diabeł? — spytała Jozjana.
— Jako zwierzę — odrzekł Barkilphedro.
I skłonił się.
— Cóż, księżniczko — powiedziała królowa. — Ma on wię-
cej dowcipu niż my obie.
Dla człowieka pokroju Barkilphedra zbliżyć się do królowej
znaczy tyle, co ją opanować. Mógł powiedzieć: mam ją. Teraz
wynaleźć musiał tylko sposób, w jaki mógłby się nią posłu-
żyć dla osiągnięcia swoich celów.
Coraz to bardziej wzmacniała się jego pozycja na dworze.
Stał już na stanowisku. Żadna okazja wymknąć mu się nie
mogła. Niejeden raz sprawił, że królowa uśmiechnęła się zło-
śliwie. A więc wolno mu było zapolować.
Czy jednak niektóre rodzaje zwierzyny nie znajdowały się
pod specjalną ochroną? Czy w owym zezwoleniu mieściło się
prawo przetrącenia skrzydeł czy łap komuś, kto był prawie
rodzoną siostrą monarchini?
Oto pierwszy punkt do wyjaśnienia. Czy królowa kochała
swoją przyrodnią siostrę?

Jeden fałszywy krok mógłby wszystko zaprzepaścić.
Bar-
kilphedro obserwował.
Gracz ogląda swoje karty przed rozpoczęciem gry. Jakimi
atutami rozporządza? Barkilphedro zastanowił się najpierw, .
jaki też jest wiek obu kobiet. Jozjana miała dwadzieścia trzy
lata; Anna czterdzieści jeden. Układ pomyślny. Można go przy
grze wykorzystać.
Kiedy kobieta przestaje liczyć wiosny, a zaczyna liczyć zimy
— chwila to dla niej nieprzyjemna. Budzi się w niej głucha
uraza do czasu, który nosi w sobie. Młode, kwitnące urody, co
całe są zapachem dla innych, jej wydają się jak ciernie, czuje
tylko ukłucia tych róż. Czuje wówczas, jakby cała ta świeżość
jej została zabrana, jakby uroda zanikała w niej po to, by od-
rodzić się w innych, młodszych.
Wykorzystać tę niechęć tajoną, pogłębić zmarszczkę czter-
dziestoletniej kobiety, która jest królową — oto co wskazane
było dla Barkilphedra.
Zawiść umie rozniecać zazdrość, jak szczur umie wywabić
z ukrycia krokodyla.
Barkilphedro utkwił w Annie swój władczy wzrok.
Widział w niej wszystko, jak w stojącym stawie. Bagniska
są na swój sposób przezroczyste. W brudnej wodzie zobaczysz
występek; w mętnej zobaczysz głupotę na dnie. Anna była
taką mętną wodą tylko.
Embriony uczuć, poczwarki myśli poruszały się leniwie w jej
ciężkim mózgu.
Niewyraźne. Zarysowane zaledwie. A jednak rzeczywiste,
choć bezkształtne. Królowa coś myślała. Królowa coś mówiła.
Trudno było określić, co właściwie. Niewyraźne przeobrażenia,
dokonujące się w stojącej wodzie, stanowią niewdzięczny przed-
miot badań.
Królowa, nienazbyt jasno wyrażająca się zazwyczaj, mie-
wała chwile wybuchów niewyrozumowanych a gwałtownych.
Należało z tego skorzystać. Należało przychwycić taki moment
szczerości. •
Jak życzyła królowa Jozjanie w głębi duszy? Dobrze czy źle";
Oto pytanie, które postawił sobie Barkilphedro.
v Po rozwiązaniu tego problemu będzie mógł posunąć się
dalej.
Przyszły mu z pomocą najrozmaitsze przypadki. A nade
wszystko wytrwałość w czatach.
Anna spowinowacona była przez męża z nową królową Prus,
małżonką monarchy, któremu służyło stu szambelanów, i po-
siadała portret jej, wykonany w emalii sposobem Turquet de
Mayerne. Otóż ta królowa pruska miała również młodszą
siostrę z nieprawego łoża, baronównę Drika.
Pewnego dnia, w obecności Barkilphedra, Anna rozpytywać
. zaczęła o tę baronównę ambasadora Prus.
— Mówią, że jest bogata.
— Bardzo bogata — odrzekł ambasador.
— Czy posiada pałace?
— Jeszcze wspanialsze niż'siostra ]'ej, królowa.
— A kogóż ma poślubić? ,
— Hrabiego Gormo, wielkiego i możnego pana.
— Czy ładny? • • '
— Czarujący.
' — A ona czy młoda?
— Młodziutka.
— A czy tak piękna jak królowa?
Ambasador odrzekł ściszonym głosem:
;— Piękniejsza.
— Cóż za zuchwalstwo' — mruknął Barkilphedro.
Królowa milczała chwilę i nagle zawołała:
— Te bękarty!
Barkilphedro zapamiętał sobie tę liczbę mnogą.
Innym razem, przy wyjściu z kaplicy, w której Barkilphedro
stał zazwyczaj nie opodal królowej, tuż za dwoma wikariuszami
wielkiego jałmużnika, lord Dawid Dirry-Moir wywołał wielkie
poruszenie wśród dam swoją piękną postawą i wyglądem. —
»
Jaki wytworny! — Jaki wykwintny! — Cóż za wzięcie! — Cóż
za uroda! .
— Aż przykro tego słuchać! —szepnęła cicho królowa.
Barkilphedro usłyszał te słowa.
Wiedział już, czego się trzymać.
Mógł szkodzić księżniczce nie narażając się na niełaskę
królowej.
Pierwszy problem został rozwiązany.
Teraz pojawiał się następny.
Jak szkodzić księżniczce?
Jakież korzyści mógł czerpać dla osiągnięcia celu tak trud-
nego z nędznego urzędu, który piastował?
Żadnych, oczywiście.
XII
SZKOCJA, IRLANDIA I ANGLIA
Dorzućmy jeszcze jeden szczegół: Jozjana miała ,,prawo uży-
wania drzwiczek".
Pojąć to nie trudno, skoro się zważy, że była ona niezupełnie
wprawdzie, lecz zawsze siostrą królowej, a więc księżniczką
krwi królewskiej.
„Prawo używania drzwiczek". Cóż to było właściwie?
Wicehrabia de Saint-John — czyli Bolingbroke po prostu —
tak pisał do Tomasza Lennard, hrabiego Sussex: „Dwie rzeczy
czynią potężnym człowieka. W Anglii — prawo używania
drzwiczek; we Francji — prawo używania „dla".
A z tym „dla" we Francji tak było: kiedy król podróżował,
z nadejściem wieczoru, skoro zatrzymano się już na postój,
kwatermistrz dworu wyznaczał kwatery osobom towarzyszą-
cym jego królewskiej mości. Niektóre z nich posiadały ogrom-
ny przywilej. „Mają oni prawo używać «dla» — mówią Kroniki
Historyczne z roku 1694, strona szósta — a znaczy to, że kwa-
termistrz przy wyznaczaniu kwatery kładzie „dla" przed ich
nazwiskiem, na przykład: „Dla jaśnie oświeconego księcia de
Soubise". Przed nazwiskami innych osób, nie posiadających -
tego przywileju, kwatermistrz „dla" nie kładzie, pisze tylko
samo nazwisko: „Książę de Gesvres", „Książę de Mazarin" itp.
Owo „dla" na drzwiach kwatery wskazywało, że zatrzymał się
tutaj książę krwi albo też faworyt króla. A faworyt — to wię-
cej niż książę krwi. Król nadawał owo „dla" niczym order lub
parostwo.
„Prawo drzwiczek" w Anglii mniej może łaskotało próżność,
lecz odznaczało się za to większą konkretnością. Był to znak
rzeczywistego związku z osobą panującego. Ten, co z woli króla
czy też z racji stanu swego i urodzenia upoważniony był, by
bezpośrednio komunikować się z władcą, miał w ścianie sypialni
swojej zasuwane drzwi z dzwonkiem. Dzwonek dzwonił,
drzwiczki otwierały się, pojawiało się w nich pismo królewskie
na złotej tacce lub na aksamitnej poduszce i drzwiczki zasuwały
się z powrotem. Moment to przyjacielski, a uroczysty. Z poufa-
łością łączył tajemniczość. Drzwiczki nie służyły do żadnego
innego użytku. Dzwonek oznajmiał zawsze list króla. Poseł
pozostawał niewidzialny. Bywał nim zresztą po prostu kró-
lewski paź. Leicester miał ,,drzwiczki" za panowania Elżbiety,
Buckingham — za panowania Jakuba I. Za czasów Anny miała
je Jożjana, choć nienazbyt była miła sercu królowej. Posiadanie
przywileju drzwiczek było czymś na kształt bezpośredniej
łączności z rajem za pomocą pocztowej skrzynki, do której Bóg
wrzucałby co pewien czas liścik ręką niebiańskiego listonosza.
Nie istniało bardziej upragnione wyróżnienie. Przywilej ten
zniewalał w dwójnasób. Czynił jeszcze bardziej sługą. Na kró-
lewskim dworze tyle wywyższenia, co poniżenia. Nazwę tego
przywileju wymawiano wyłącznie po francusku; ów szczegół
etykiety angielskiej był prawdopodobnie jakimś dawnym,
płaskim, służalczym francuskim pomysłem.
Lady Jożjana, dziewiczy par, jak niegdyś dziewicza królowa
Elżbieta, prowadziła życie na stopie książęcej, to w mieście,
to na wsi, zależnie od pory roku. Otaczało ją coś na kształt
dworu, a dworzaninem jej był lord Dawid i kilku innych jesz-
cze. Lord Dawid i lady Jożjana do tej pory nie byli sobie za-
ślubieni, mogli więc pokazywać się publicznie razem nie na-
rażając się na śmieszność. A czynili to chętnie. Często na
wyścigach pojawiali się na trybunie obok siebie, często jeździli
wspólnie karetą na widowiska. Perspektywa małżeństwa do-
zwolonego, nakazanego ,nawet, ochładzała nieco ich stosunki,
w gruncie rzeczy mieli się jednak ku sobie. Łatwo jest prze-
kroczyć granicę poufałości dopuszczalnej pomiędzy parą narze-
czonych. Lecz nie czynili tego, gdyż wszystko, co łatwe, nie
jest w dobrym smaku.
Najpiękniejsze zapasy bokserskie odbywały się podówczas
w Lambeth. W parafii tej — choć klimat tam niezdrowy —
znajduje się pałac lorda arcybiskupa Canterbury, a w nim bo-
gata biblioteka, otwarta w pewnych godzinach dla wszystkich
cieszących się poważaniem obywateli. Pewnego razu, a było to
w zimie, odbyły się tam zapasy dwu zawodników na łące ogro-
dzonej i zamkniętej na klucz. Asystowała im Jozj.ana wprowa-
dzona przez lorda Dawida. Spytała: czy wolno wejść tam ko-
bietom? A Dawid odpowiedział: Sunt feminae magnates.
Tłumaczenie swobodne: nie byle mieszczce. Tłumaczenie do-
słowne: wielkie damy istnieją. Księżniczka może wejść wszę-
dzie. Dlatego też lady Jożjana oglądała walkę bokserów.
Zgodziła się tylko przywdziać strój męski, często zresztą
wówczas przez kobiety używany. Nie podróżowały one nigdy
inaczej. W koczu windsorskim, w którym mieści się sześć osób,
rzadko zdarzało się nie spotkać choćby jednej lub dwu kobiet
w męskim stroju. Znamię szlachetnego urodzenia.
Ponieważ lord Dawid znajdował się w towarzystwie kobiety,
nie mógł więc brać udziału w meczu. Przypatrywał się mu
tylko jako zwykły widz.
Lady Jożjana przyglądała się widowisku przez lornetkę, tym
i tylko tym sposobem zdradzając swoje pochodzenie, lornetki
bowiem używały zazwyczaj osoby wysokiego rodu.
Przewodniczył „szlachetnemu spotkaniu" lord Germaine,
pradziadek — rodzony czy też stryjeczny — lorda Germaine'a,
co to u schyłku osiemnastego stulecia był pułkownikiem, uszedł
l* — Człowiek śmiechu,
z pola bitwy, potem został ministrem wojny i umknął przed
muszkietami nieprzyjaciela po to tylko, by wpaść pod obstrzał
żartów Sheridana, pocisków o ileż groźniejszych. Liczni pano-
wie czynili zakłady; Harry Bellew de Carleton, który rościł
sobie prawa do wygasłego parostwa Bella-Aqua, zakładał się
z Henrykiem, lordem Hyde, członkiem parlamentu z miasta
Dunhivid, które nazywano również Launceston; wielmożny
Peregrinus Bertie, poseł z miasta Truro, z sir Tomaszem Cole-
peper, posłem z Maidstone; laird Lamyrbau, z marchii Lot-
hian, z Samuelem Trefusis, członkiem parlamentu z miasta
Penryn; sir Bartłomiej Gracedieu, poseł z miasta Saint-Yves,
z jaśnie wielmożnym Karolem Bodville, który nosi tytuł lorda
Robartes i jest custos rolutorum hrabstwa Kornwalii. I wielu
innych jeszcze.
Bokserzy — to Irlandczyk z Tipperary, zwany Phelem-ghe-
-madone od imienia góry położonej w jego rodzinnych stronach,
i Szkot nazwiskiem Heimsgail. Stawały więc do zawodów dwie
dumy narodowe. Irlandia i Szkocja zmierzyć się miały ze sobą
za chwilę. Erin miał walczyć na pięści z Gajothelem. Toteż
zakłady sięgały powyżej czterdziestu tysięcy gwinei, nie licząc
innych', nie pieniężnych stawek.
Zapaśnicy byli nadzy, na biodrach tylko mieli wąskie prze-
paski, a na nogach buty przewiązane w kostce, nabite gwoź-
dziami.
Heimsgail, Szkot, niewielki, zaledwie dziewiętnastoletni,
zdążył już jednak zdobyć szeroką bliznę na czole; na niego też
stawiano w większości zakładów. W ubiegłym miesiącu złamał
on żebro i wybił oczy bokserowi Sixmileswater; tym to właśnie
tłumaczyć należy powszechny entuzjazm. Zdobył on dla tych,
co na niego stawiali, dwanaście tysięcy funtów szterlingów.
I stracił kilka zębów przy tej okazji. Był on lekki i zwinny.
Wzrostu niewielkiej kobiety, krępy, przysadzisty, niskiej a za-
dzierzystej postaci, tak ulepiony ze swojej gliny, że ani jeden
jej kawałek nie został zmarnowany; każdy muskuł sh-iżył swo-
jemu celowi — walce na pięści. Tors jego był zwięzły, twardy,
błyszczący i brązowy jak 2e spiżu. Uśmiechał się szczerbą po
trzech brakujących zębach.
Przeciwnik jego był duży i rozłożysty, a więc słaby.
Był to mężczyzna czterdziestoletni. Miał sześć stóp wzrostu,
pierś hipopotama i łagodną twarz. Pokład okrętu pękał pod
ciosem jego pięści, nie umiał jej jednak użyć. Irlandczyk
Phelem-ghe-madone był nade wszystko powierzchnią, zjawia-
jącą się w boksie bardziej po to, by otrzymywać, niż po to, by
oddawać. Wyczuwało się jednak, że wytrzyma długo. Był niby
nie dopieczony rostbef, trudny do ugryzienia, niemożliwy do
przełknięcia. Był tym, co w gwarze miejscowej nazywano
„surowym mięsem", raw flesh. Zezował. Zdawał się najoczy-
wiściej na los przeznaczenia.
Dwu tych ludzi spędziło poprzednią noc na jednym posłaniu.
Z tej samej szklanki pili swoją porcję porta.
I jeden, i drugi miał swoich stronników, co dodawali mu otu-
chy i podżegali do walki, tęgich drabów, niebezpiecznych nie-
raz dla sędziów. W grupie popleczników Heimsgaila zauważyć
można było Johna Gromane, słynącego z tego, że wołu potra-
fił udźwignąć na plecach, i niejakiego Johna Bray, który pew-
nego razu podniósł na swoich barkach dziesięć korcy żyta
razem z młynarzem i uszedł przeszło dwieście kroków z tym
ciężarem. Phelem-ghe-madone'owi zaś przyprowadził lord
Hyde niejakiego Kiltera, z Chateau-Vert, który ciskał dwu-
dziestofuntowym głazem wyżej niż najwyższa wieża zamku.
Wszyscy oni trzej, Kilter, Bray i Gromane, byli rodem z Korn-
walii, co przynosi hrabstwu zaszczyt niemały.
Prócz nich znajdowali się tam i inni jeszcze podszczuwacze
— nieokrzesane, potężnie rozrośnięte draby o kabłąkowatych
nogach, wielkich, żylastych łapach i tępych facjatach, obszar-
pańcy, co nie znali strachu, wielokrotni przestępcy przeważnie.
Znajdowali się wśród nich nie lada jacy specjaliści od spi-
jania policjantów. W każdym zawodzie potrzebne są swoiste
talenty.
Łąka obrana na miejsce zapasów położona była za Nie-
dźwiedzim Ogrodem, gdzie urządzano niegdyś walki niedźwie-
dzi, byków i dogów, za ostatnimi budującymi się domostwami,
nie opodal ruiny kościoła klasztoru Matki Boskiej Over Ry,
zburzonego przez Henryka VIII. Wiał wiatr północny, ziemię
pokrył szron, padał drobny deszczyk i natychmiast ścinał się
w gołoledż. Wśród zgromadzonych dżentelmenów bez trudu
rozpoznać można było ojców rodziny: pootwierali parasole.
Po stronie Phelem-ghe-madone'a pułkownik Moncrief był
arbitrem, opiekunem — Kilter.
Po skronie Heimsgaila — arbiter wielmożny Pughe'Beąuma-
ris i lord Desertum z Kilcarry, opiekun.
Sprawdzono zegarki. Obaj bokserzy stali tymczasem nieru-
chomo w ogrodzeniu. Potem podeszli ku sobie i uścisnęli swe
dłonie.
Pbelem-ghe-madone rzekł do Heimsgaila:
— Chciałbym pójść sobie do domu.
Heimsgail zaś, człowiek uczciwy, odrzekł mu tak: — Sko-
ro wie'lcy panowie zadali sobie aż tyle fatygi, walka odbyć się
musi: .
Bvli nadzy, było im zimno. Phelem-ghe-madone drżał.
Szczekał zębami.
Doktor Eleanór Sharp. siostrzeniec biskupa Yorku, krzyk-
nął ku nim: — Dalej, chłopcy! Bierzcie się za bary! Dla roz-
grzewki'.
Te miłe słowa zachęty rozmroziły ich.
Zaczęli się bić.
Nie bili się zacięcie. Żadnego nie ogarnęła furia. Trzy rundy
odbyły, się spokojnie. Wielebny doktor Gumdraith, jeden
z czterech członków Ali Soules Collegesl, krzyknął: •— Dać
im dżynu,!
ł Kolegium Wszystkich Dusz.
Lecz czterej sędziowie nie zgodzili się na złamanie przepi-
sów. Choć -rzeczywiście było zimno.
Padł okrzyk: — Do pierwszej krwi! — Żądano więc krwi.
Zapaśników ustawiono starannie naprzeciwko siebie. •
Zmierzyli się wzrokiem, podeszli ku sobie, wyciągnęli ra-
miona, dotknęli się pięściami, cofnęli się. Nagle — niewielki
człowieczek Heimsgail skoczył.
Zaczęła się prawdziwa walka.
Phelem-ghe-madone otrzymał uderzenie w sam środek czo-
ła, pomiędzy brwi. Krew zalała mu całą twarz. Tłum wrzesz-
czał: — Heimsgail ulał wina!ł — Klaskano. Phelem-ghe-mado-
ne wymachiwał ramionami jak skrzydłami wiatrak, walił
pięściami, gdzie popadło.
— Oślepiony! Ale nie ślepy jeszcze — rzekł wielmożny Pe-
regrinus Berti.
Ze wszystkich stron zabrzmiały słowa zachęty: — Heimsgail!
Bung, his peepers! 2
Obydwaj zapaśnicy zostali rzeczywiście dobrani starannie
i choć pogoda nie sprzyjała, wiadomo już było, że mecz się uda,
Phelem-ghe-madone, olbrzym prawie, obezwładniony był
własną przewagą; ruszał się ciężko, powoli. Ramiona miał jak
maczugi, ciało jak bryłę. Mały biegał, uderzał, skakał, zgrzy-
tał, zwinnością podwajał siłę, walczył podstępnie, przebiegle.
Z jednej strony — ciosy pięścią prymitywne, dzikie, nieokrze-
sane, barbarzyńskie; z drugiej — cywilizacja. Hełmsgail wal-
czył tyleż nerwami, co muskularni, tyleż siłą. co złośliwością.
Phelem-ghe-madone był niby bezwładna miażdżąca machina,
sama zmiażdżona już nieco. Sztuka przeciwko naturze. Okrut-
nik przeciwko barbarzyńcy.
Nie było już wątpliwości. Barbarzyńca zostanie pobity. Ale
nie tak prędko. Gra tym ciekawsza.
Heimsgail has tapped his ciaret!
2 W oko go!
Mały przeciwko dużemu. Powodzenie sprzyjało małemu.
Kot pokonuje doga. Goliaci zwyciężeni zazwyczaj zostają przez
Dawidów.
Na walczących spadał grad okrzyków: — Brauo, Heimsgailt
Good! well done, highlander! Nów, Phelem!''
Przyjaciele Heimsgaila powtarzali dobroduszną zachętę: —
W oko go, w oko!
Heimsgail zrobił jeszcze lepiej. Schylił się nagle i wyprosto-
wał zwinnie niczym wąż, i uderzył Phelem-ghe-madone'a
w mostek. Olbrzym zachwiał się.
— Niedozwolone uderzenie! — krzyknął wicehrabia Bar-
nard.
Phelem-ghe-madone osunął się na kolana Kiltera mówiąc: —
Zaczynam się rozgrzewać.
Lord Desertum, po naradzie z resztą sędziów, ogłosił: — Pięć
minut przerwy.
Phelem-ghe-madone omdlewał. Kilter obtarł mu szmatą krew
z oczu i pot z ciała i podał do ust butelkę. Była to już jedenasta
runda. Phelem-ghe-madone, prócz rany na czole, miał żebra
zgniecione uderzeniem, brzuch obrzmiały od ciosów i zmiażdżo-
> ne ciemię. Heimsgail był nietknięty.
Wśród patrzących powstało zamieszanie.
— Niedozwolone uderzenie — powtarzał lord Barnard.
— Zakład nieważny — powiedział lord Lamyrbau.
— Wycofuję stawkę — wołał sir Tomasz Colepeper.
A wielmożny poseł z miasta Saint-Yves, sir Bartłomiej Gra-
cedieu, dorzucił:
— Proszę mi zwrócić moich pięćset gwinei i idę do domu.
— Przerwać mecz! — krzyczeli zgromadzeni widzowie.
Lecz Phelem-ghe-madone wstał chwiejąc się na nogach niby
pijany i rzekł:
— Bijmy się dalej, ale pod jednym warunkiem. Ja też będę
miał prawo do nieprzepisowego uderzenia.
Ze wszystkich stron rozległy się okrzyki: — Zgoda!
i Brawo, Heimsgail! Dobra! brawo, góral! Dalej, Phelem!
Heimsgail wzruszył ramionami.
Po upływie pięciu minut rozpoczęła się następna runda.
Walka ta dla Phelem-ghe-madone'a była powolnym kona-
niem, dla Heimsgaila — igraszką.
Oto co znaczy umiejętność: niewielki człowieczek znalazł
sposób, by wziąć w okowy olbrzyma; Heimsgail lewym ramie-
niem, wygiętym niby stalowy półksiężyc, objął nagle wielką
głowę Phelem-ghe-madone'a i trzymał ją pod pachą, na zgiętej
szyi, pochyloną ku dołowi, prawą zaś pięścią, uderzającą miaro-
wo niby młot we wbijany gwóźdź, tylko że z dołu ku górze i od
spodu, dogodnie miażdżył mu nos, brodę, oczy, usta. Kiedy
Phelem-ghe-madone, puszczony wreszcie, podniósł głowę, nie
miał już twarzy ...
To, co niegdyś było nosem, oczami, ustami, teraz wydawało
się jakąś czarną gąbką zmaczaną we krwi. Splunął. Zobaczono
na ziemi cztery zęby.
Potem upadł. Kilter schwycił go w ramiona.
Heimsgail był ledwie że tknięty. Miał kilka nic nie znaczą-
cych siniaków i zadrapanie na obojczyku.
Nikt już nie odczuwał zimna. Stawiano po szesnaście i ćwierć
na Heimsgaila przeciwko Phelem-ghe-madone'owi.
Harry de Carleton krzyczał:
— Nie ma już Phelem-ghe-madone'a! Stawiam na Heimsgaila
moje parostwo Beiia-Aqua i tytuł lorda- Bellew w zamian za
starą perukę arcybiskupa z Canterbury!
— Dawaj no mordę — rzekł Kilter do Phelem-ghe-madone'a
i zwilżywszy z flaszki szmatę, obmył go z krwi dżynem. Poka-
zały się znowu usta, Phelem-ghe-madone uniósł jedną powiekę.
Skronie miał zgniecione zapewne.
— Jeszcze jedna runda, przyjacielu — rzekł Kilter. — Za
honor twojego miasta.
Walijczycy i Irlandczycy rozumieją się nawzajem; lecz Phe-
lem-ghe-madone nie zrobił żadnego ruchu, który by mógł
wskazywać, że pozostała mu jeszcze choć odrobina świado-
mości.
Dźwignął się wreszcie. Kilter go podtrzymywał. Była to
dwudziesta piąta runda. Po sposobie, w jaki stanął na nogi ów
cyklop — bo oko miał już tylko jedno — poznano, że to ko-
niec, i nikt nie wątpił, że jest on już stracony. Pięść w rękawi-
cy podniósł powyżej brody, zaiste, przedśmiertna niezręczność.
Hełmsgail, zaledwie spocony, krzyknął: — Zakład, że zwycię-
żę! Tysiąc przeciw jednemu!
Hełmsgail podniósł pięść, uderzył i — o dziwo! — obydwa}
upadli. Usłyszano radosne pomrukiwanie.
To Phelem-ghe-madone dawał wyraz swemu zadowoleniu;
Kiedy Hełmsgail wymierzył mu straszliwy cios ,w czaszkę,
on wykorzystał postawę przeciwnika i zadał mu niedozwolone
uderzenie w pępek.
Hełmsgail charczał, powalony. —
Zebrani spojrzeli na leżącego na ziemi Heimsgaila i orzekli:
dług został wyrównany.
Wszyscy klaskali w dłonie, ci nawet, co przegrywali.
Phelem-ghe-madone oddał cios za cios. Miał do tego
prawo. -
Hełmsgaila wyniesiono na noszach. Przypuszczano powszech-
nie, że Już się nie wyliże. Lord Robartes wykrzykiwał: — Wy-
grałem tysiąc dwieście gwinei! — Phelem-ghe-madone był nie-
wątpliwym kaleką na resztę życia.
Przy wyjściu Jozjana wsparła się na ramieniu lorda Dawida,
co jest przyjęte między parą narzeczonych. Rzekła mu:
— To było bardzo piękne. Ale ...
— Ale co?
— Spodziewałam się, że rozproszy to moją nudę. Otóż nie.
Lord Dawid zatrzymał się, spojrzał na Jozjanę, zacisnął war-
gi, nadął policzki i pokręcił głową, co znaczyć miało: ej^
ostrożnie, i tak powiedział księżniczce:
— Jedno jest tytko lekarstwo na nudę.
—. Jakie?
— Gwynplaine.
A księżniczka spytała:
— Cóż to jest Gwynplaine?
K s i ? 9 " dr u g a
GWYNPLAINE I DEA
W KTÓRYM POZNAJEMY Z OBLICZA TEGO,
KTÓREGO DOTYCHCZAS ZNALIŚMY Z CZYNÓW JEDYNIE
Natura hojnie obdarowała dobrodziejstwami swymi Gwyn-
plaine^. Dała mu usta, co rozwierały się od ucha do ucha,
uszy, c5 opadały aż na oczy, nos bezkształtny, co wydawał się
jakby stworzony na podpórkę pod chybotliwe błazeńskie oku-
lary, i twarz, na którą niesposób było patrzeć bez śmiechu.
Tak to więc natura zarzuciła wprost darami swymi Gwyn-
plaine^. Czy była to jednak tylko natura?
Czy nie dopomógł jej nikt? .
Para oczu na kształt okienek przebitych w ślepym murze,
w miejscu ust — szczelina, spłaszczona wypukłość zaopatrzona
w dwie dziurki-nozdrza i zgnieciona powierzchnia zamiast twa-
rzy, a w ogólnym wyniku śmiech, nic, tylko nieustanny śmiech.
Zaiste, sama przyroda nie produkuje podobnych arcydzieł. •
Czy jednak śmiech zawsze bywa synonimem radości?
Ktokolwiek po ochłonięciu ze śmiechu, jaki zawsze wzbudzić
musiało pojawianie się tego kuglarza — gdyż był on kugla-
rzem — przypatrzył się mu uważniej, dostrzegał na twarzy
jego ślad mistrzowskiej ręki artysty. Podobne oblicze zdarzyć
się może nie jako wynik przypadku, lecz jako wynik zamysłu.
Nie spotyka się w naturze tworów wykończonych tak wszech-
stronnie. Człowiek dla urody swojej nic uczynić nie może,
lecz dla szpetoty— wszystko. Z profilu Hotentota nie zrobisz
profilu Rzymianina, ale nos grecki bez trudu przekształcić
można w nos kałmucki. Wystarczy zwęzić nasadę i rozpłaszczyć
nozdrza. W średniowiecznej łacinie nie na darmo powstało sło-
wo denasare. Czyżby Gwynplaine, dzieckiem będąc, przedsta-
wiał sobą zjawisko tak godne uwagi, że czyjaś troskliwość aż
fl to zadbała, by przekształcić jego twarz? Cóż, jest to możliwe
po to choćby, by ciągnąć z niego zyski, by go za pieniądze po-
kazywać.
Według wszelkiego prawdopodobieństwa przemyślni prze-
rabiacze dzieci zajęli się niegdyś opracowaniem tego oblicza.
Niewątpliwie, tajemnicza wiedza, okultystyczna zapewne, wie-
dza, co tak się ma do chirurgii jak alchemia do chemii, rzeź-
biła, cyzelowała to ciało w jego pierwszych latach życia
i z premedytacją stworzyła taką właśnie twarz. Nauka ta,
biegła w cięciu, przykrawaniu, podwiązywaniu, rozkroiła te
usta, uczyniła obwisłymi wargi, obnażyła dziąsła, rozciągnęła
uszy, rozluźniła układ chrząstek, zakłóciła kształtność brwi
i policzków, poszerzyła muskuł jarzmowy, zatarła szwy i bliz-
ny i naciągnęła skórę na uszkodzone miejsca, zachowując bła-
zeński wygląd nadany tej twarzy. I tak to właśnie kunszt,
potężny i głęboki, stworzył maskę ową, Gwynplaine'a.
Takim jak on człowiek na świat nie przychodzi.
Jakkolwiekby zresztą było, Gwynplaine wykonany został
po mistrzowsku. Gwynplaine był podarunkiem ofiarowanym
przez opatrzność smutkowi człowieka. Przez jaką opatrzność?
•Czyżby istniała opatrzność szatańska, tak jak istnieje opatrz-
ność boska? Pytanie to pozostawimy bez odpowiedzi.
Gwynplaine był kuglarzem. Występował. Z nieporównanym
skutkiem. Samym swym ukazaniem się uzdrawiał wszelkie
urojone choroby. Powinni by unikać go ludzie dotknięci ża-
łobą, gdyż na jego widok śmiać się musieli, wbrew chęci, rzecz
jakże w ich położeniu nieprzyzwoita. Pewnego dnia Gwyn-
plaine rozśmieszył nawet kata. Kto ujrzał Gwynplaine'a, na-
tychmiast brał się za boki; kto usłyszał go, tarzał się po ziemi
ze śmiechu. Był on przeciwległym biegunem zmartwienia. Na
jednym krańcu znajdował się spleen — na drugim Gwyn-
plaine. '•
Szybko też na rynkach miejskich i jarmarcznych placach
zyskał sobie drogocenną sławę nieporównanego straszydła.
Gwynplaine pobudzał do śmiechu śmiejąc się. A jednak się
nie śmiał. Śmiała się jego twarz, nie myśl, nie świadomość.
Ten niezwykły rodzaj twarzy, ukształtowanej przez przypa-
dek czy też przez osobliwszą sztukę, śmiał się sam przez się.
Gwynplaine nie brał w tym udziału. Powierzchnia nic nie
miała wspólnego z wnętrzem. Nie on położył sobie śmiech ten
na czole, na policzkach, na brwiach, na ustach i nie mógł zdjąć
go ze swej twarzy. Śmiech spoczął na niej raz na zawsze. Był
to śmiech automatyczny, skamieniały i tym bardziej nikt
oprzeć mu się nie był w stanie. Nikt nie mógł się przed tym
grymasem uchronić.
Dwa rodzaje drgania warg udzielają się otoczeniu — śmiech
i ziewanie. Za zasługą tajemniczej operacji, której Gwynplaine
najprawdopodobniej poddany został w dzieciństwie, wszystkie
•części jego twarzy przyczyniały się do tego grymasu, cała jego
fizjonomia zmierzała do tego jedynego celu, jak wszystkie
szprychy koła dążą ku osi; wszystkie wzruszenia, jakich do-
znawał, jakiekolwiek by one były, potęgowały wyraz tej nie-
zwykłej twarzy śmiechu czy też' może raczej zaostrzały go.
Jeżeliby się zadziwił, jeżeliby cierpiał, jeżeliby wpadł w złość
czy też odczuł litość — wszystko to powiększyłoby tylko we-
sołość jego muskułów; gdyby płakał — śmiałby się; i cokolwiek
by Gwynplaine uczynił, czegokolwiek by chciał, o czymkol-
wiek by pomyślał, niechby tylko podniósł głowę, tłum — je-
żeli działo się to wśród tłumu — na widok podobnego zjawi-
ska natychmiast wybuchał gromkim śmiechem.
Wyobraźcie tylko sobie wesołą głowę meduzy. -
Jakikolwiek by był stan ducha człowieka — wobec tego nie-
oczekiwanego zjawiska pierzchało wszystko i trzeba było
śmiać się.
Starożytna sztuka umieszczała niegdyś na frontonach greckich
teatrów wesołą maskę z brązu. Nazywano ją maską komicz-
na. Brąz' ów wydawał się śmiać i wzbudzał śmiech, a był za-
'dumany. Cała parodia przerastająca w obłęd, cała ironia
przerastająca w mądrość skupiły się i skojarzyły na tych li-
cach; suma trosk, zawodów, zniechęceń i smutków wyryta by^-
ła na tym obojętnym czole i układała się w posępną całość:
twarz wesołka; jeden kącik warg, ten, co położony jest po
stronie rodzaju ludzkiego, unosił się ku górze z wyrazem drwi-
ny, drugi, ten, co położony jest po stronie bogów, z wyrazem
blużnierstwa; przychodzili ludzie i porównywali z tym ideał-,
nym modelem sarkazmu tę odmianę ironii, którą każdy z nich
nosił w sobie; i tłum odnawiający się nieustannie wokół owe-
go utrwalonego śmiechu nie posiadał się wprost z radości
podziwiając grobowy bezruch szyderstwa. Ta posępna, martwa
maska antycznej komedii przytwierdzona do żywej ludzkiej
twarzy — oto jak określić można by chyba Gwynplaine'a.
Nosił on na swej szyi tę piekielną głowę nieubłaganej weso-
łości. Wieczny śmiech — cóż za ciężar dla ramion człowieka!
Wieczny śmiech. Trzeba się porozumieć i zrozumieć.
Absolut, wszechpotęga, jeżeli uwierzyć można manichej-
czykom, słabnie chwilami i sam Bóg nawet przestaje
• niekiedy działać na chwilę. Trzeba też ustalić, co zna-
czy: wola. Nie jest ona nigdy zupełnie bezsilna, nigdy. Wszel-
kie istnienie podobne jest do listu, którego treść zmieniona zo-
stała przez post scriptum. Otóż miał i Gwynplaine takie swoje
post scriptum: najsilniejszym natężeniem woli, przy najwię-
kszym skupieniu całej swojej uwagi, jeżeli żadne nie-
przewidziane wzruszenie nie zakłóciło napięcia jego wysił-
ku, udawało mu się zawiesić na chwilę wieczny śmiech
swojej twarzy i rzucić na nią coś na kształt zasłony tragiczne},
a wówczas nie śmieli się już patrzący nań ludzie, lecz dreszcz
ich przeszywał..
Wysiłku tego Gwynplaine nie robił nigdy prawie, dokonywał
się on bowiem kosztem i bólu, i nieznośnego wprost napięcia.
I najmniejsze zakłócenie uwagi, najdrobniejsza emocja wystar-
czały, by śmiech ów, przegnany na chwilę, nieubłaganie jak
przypływ morza powracał i znów pojawiał się na jego twarzy.
I tym stawał się wyrazistszy, im silniejsze było wzruszenie, któ-
rego doznał Gwynplaine.
Z tym jedynym .więc ograniczeniem— wiekuisty był śmiech
Gwynplaine'a.
Na widok Gwynplaine'a każdy wybuchał śmiechem. A kiedy
już uśmiał się do woli — szybko odwracał głowę. Lęk brał
przede wszystkim kobiety. Człowiek ten był przerażający.
Konwulsje wesołości podobne były do spłacania haraczu: ule-
gano im chętnie, radośnie nawet, lecz prawie że machinalnie.
Już po chwili jednak, kiedy pierwszy atak śmiechu osłabł nie-
co, żadna kobieta nie była w stanie znieść widoku Gwyn-
plaine^.
A tak, w sobie, słusznego był wzrostu, dobrze zbudowany,
nie ułomny wcale, zeszpecony jedynie na twarzy. Była to jesz-
cze jedna wskazówka, jeszcze jedno potwierdzenie przypusz-
czenia, że nie był Gwynplaine tworem natury, lecz dziełem
sztuki. Człowiek o tak pięknej postaci musiał mieć zapewne
i twarz równie piękną. Urodził się był najprawdopodobniej
takim samym dzieckiem jak i inne. Korpusu nie tknięto, po-
prawiono tylko twarz. Gwynplaine wykonany został T.' roz-
mysłem.
Tak się wydawało przynajmniej.
Zęby mu pozostawiono. Zęby potrzebne są do śmiechu. Za-
chowują się i w trupiej czaszce.
Operacja, której na nim dokonano, musiała być straszliwa.
Nie przypominał jej sobie, co nie dowodziło wcale, że je.j nie
był przeszedł. To chirurgiczne rzeźbienie mogło być przepro-
wadzone skutecznie jedynie na dziecku zupełnie małym, nie
rozumiejącym więc, co się z nim dzieje, ha dziecku, które
łatwo sądzić mogło, że rana — to tylko choroba. Ponadto, jak
pamiętamy, w czasach owych znane już były sposoby usypia-
nia pacjenta, sposoby usuwania bólu. Tylko że uważano je
wówczas za magię. Dziś nazywa się to znieczuleniem.
Tym, co go wyhodowali, zawdzięczał, prócz swoje] twarzy^
rówież i przymioty gimnastyka i atlety; stawy jego, wyrobio-
ne umiejętnie, zginające się w różnych kierunkach, przyspo-
sobione zostały do wypełniania obowiązków klowna. Poru-
szały się na wszystkie strony, niczym zawiasy u drzwi. Nie
zaniedbano niczego w przygotowaniu Gwynplaine'a do zawodu
linoskoka.
Włosy jego ufarbowane zostały raz na zawsze na kolor
ochry; sekret ten odkryty został ponownie za naszych dni.
Używają go dzisiaj piękne panie. To, co niegdyś oszpecało, dziś
uznane zostało za ozdobę. Gwynplaine miał więc żółte włosy.
Farba, żrąca zapewne, sprawiła, że stały się one wełniste
i szorstkie w dotknięciu. Zjeżone dziko, bardziej podobne do
grzywy niż do ludzkiej czupryny, przykrywały i ukrywały
potężną czaszkę — naczynie myśli. Operacja, co odjęła harmo-
nię twarzy i naruszyła jej porządek, wobec układu kości oka-
zała się bezsilna. Owal twarzy Gwynplaine'a potężny był,
zaskakujący. Za śmiechem tym taiła się dusza snująca swoje
marzenia, jak dusza każdego z nas.
Śmiech ten był zresztą dla Gwynplaine'a prawdziwym ta-
lentem. Nie miał nań wpływu, a czerpał z niego korzyści. Za
, pomocą tego śmiechu zarabiał na życie.
Gwynplaine — jak się już tego czytelnik domyślił zapewne
— był właśnie tym dzieckiem, co, porzucone pewnego zimo-
wego wieczoru na wybrzeżu Portlandu, przygarnięte zostało
do ubogiej budy na kółkach w Weymouth.
II
DEA
Dziecko stało się obecnie mężczyzną. Upłynęło lat piętnaście-
Był rok 1705. Gwynplaine miał już dwadzieścia pięć lat.
Ursus przygarnął był i wychował dwoje dzieci. Koczowali
razem, w gromadce.
Postarzeli się już obaj, i Ursus, i Homo. Ursus wyłysiał do
reszty. Wilk posiwiał. Długość życia wilków nie jest nam zna-
na tak dokładnie jak długość życia psów. Według Molina,
niektóre ich odmiany żyć mogą do osiemdziesięciu lat, a więc
na przykład mały wilk kupara, caviae vorus, i wilk cuchnący,.
canis nubilus, z Say.
Dziewczynka, znaleziona przy zwłokach umarłej kobiety,.
była to teraz dorosła, szesnastoletnia istota, blada, o ciemnych
włosach, szczupła, wątła, tak delikatna, że aż chwiejna, że aż
lęk brał, by się nie przełamała, i zadziwiająco, piękna, o oczach
świetlistych i ślepych.
Straszliwa noc zimowa, co obaliła niegdyś na śnieg żebracz-
•kę i jej dziecko, dokonała podwójnego dzieła. Zabiła matkę,
oślepiła córkę.
Ślepota poraziła na zawsze źrenice dziewczynki, co wyrosła
już na kobietę. W twarzy jej, poprzez którą światło nie prze-
nikało do wnętrza, kąciki warg, opuszczone smutnie, wyraża-
ły gorzki zawód. Oczy jej, jasne i duże, były tym dziwniejsze,
że zagasłe dla niej samej, błyszczały dla innych. Tajemnicze
zapalone pochodnie, co rzucały blaski tylko na zewnątrz. Pro-
mieniowała światłem ona, co nie miała go dla siebie. Jarzyły
się te oczy zniknione. Ta niewolnica ciemności rozjaśniała
mroki, wśród których istniała. Z głębiny nieuleczalnych cieni,
spoza czarnej ściany, ślepotą nazwanej, szedł od niej blask.
Nie widziała wokół siebie słońca, w niej zobaczyć mogłeś
duszę.
W jej umarłym spojrzeniu istniało jakieś trudno uchwytne,
niebiańskie zapatrzenie.
Była nocą, a wschodziła gwiazdą spośród beznadziejnych
mroków złączonych z nią na zawsze.
Ursus, rozkochany w łacińskich imionach, nazwał ją Deą.
Poradził się nawet po trosze w tym względzie wilka; rzekł mu
tak: — Ty przedstawiasz człowieka, ja przedstawiam zwierzę;
jesteśmy światem ziemskim; ta malutka przedstawiać będzie
świat nieziemski. Tak wielka słabość — to wszechpotęga.
Tym oto sposobem cały wszechświat, i ludzki, i zwierzęcy,
i boski, znajdzie się w naszej budzie. — Wilk nie miał żadnych
zastrzeżeń.
Tak więc znalezione dziecko nazwane zostało Deą.
Jeśli zaś o Gwynplaine'a chodzi, Ursus nie miał kłopotu
z wymyśleniem dla niego imienia. Tego samego jeszcze ranka,
kiedy stwierdził był zeszpecenie chłopca i ślepotę dziewczyn-
ki, zapytał: Jak się nazywasz, mały? — A malec mu odpowie-
dział; — Wołano na mnie Gwynplaine.
— Dobrze, niech ci będzie Gwynplaine — rzekł Ursus.
Dea towarzyszyła zwykle Gwynplaine'owi w jego publicz-
nych występach.
Gdyby można było w jakiś sposób streścić ludzką niedolę —
dokonałoby się to niewątpliwie w osobach Gwynplaine'a
i Dei. Wydawać by się mogło, że każde z nich urodzone zosta-
ło w innej przegrodzie grobu: Gwynplaine wśród zgrozy, Dea
wśród ciemności. Istnienia ich uczynione były każde z innego
rodzaju mroku, położone na dwu przeciwległych zboczach
przeogromnej nocy. Mroki te Dea miała w sobie, Gwynplaine
miał je na sobie. W Dei było coś z widma, w Gwynplaine*ie
coś ze zjawy. Los Dei był posępny, los Gwynplaine'a — gor-
szy jeszcze. Dla Gwynplaine'a, który widział, istniała możność,
jakże dotkliwa, możność niedostępna dla ślepej Dei: mógł on
porównywać siebie z innymi ludźmi. A w położeniu Gwyn",
plaine'a porównanie takie sprawić mogło tyle tylko, że prze-
stawał samego siebie rozumieć. Na pewno bowiem próbował
wyciągać jakieś wnioski. Puste spojrzenie, w którym nieobec-
ny jest świat — a taki był los Dei — to, zaiste, olbrzymie nifr-
szczęście, a jednak mniejsze od tego, które przypadło
w udziale Gwynplaine'owi: był on samemu sobie zagadką; czuł,
że brakuje mu czegoś, co było nim samym; widział cały
świat, a siebie nie mógł zobaczyć. Dea żyła pod zasłoną nocy
— Gwynplaine pod maską z własnej twarzy. Był on zamasko-
wany swoim własnym ciałem — rzecz nie do pojęcia. Jaką
była twarz jego — nie wiedział. Rozpierzchła się ona bezpo-
wrotnie. Pokryto go sztucznie wykonanym pozorem jego sa-
mego. To, co znikło — tym oto była jego twarz. Głowa jego
żyła, lica były martwe. Nie pamiętał nawet, czy je widział
kiedykolwiek. I dla Dei, i dla Gwynplaine'a ludzie, rodzaj
ludzki był rzeczywistością istniejącą tylko na zewnątrz nich:
znajdowali się oboje tak od niej daleko; ona była sama i on
był sam; odosobnienie Dei było grobowe, n-ie widziała nic;
odosobnienie Gwynplaine'a było złowrogie, widział wszystko.
Dla Dei świat cały sprowadzał się do tego, co poznać mogła
za pomocą słuchu i dotyku; rzeczywistość ograniczona była,
nietrwała, rwała się i gubiła co chwila; jedyną jej nieskoń-
czonością był mrok. Dla Gwynplaine'a życie — była to ciżba
tłocząca się przez nim i za nim. Dea była wygnanką z krainy
światła, Gwynplaine był banitą wypędzonym z krainy ludzi.
Dwa beznadziejne, rozpaczliwe istnienia. Znajdowali się na
samym dnie niedoli. I on, i ona. Kto tylko przyjrzał się im
uważnie, czuł, jak zaduma jego przekształca się w litość
niezmierną. Jak bardzo cierpieć musieli! Wyrok nieszczęścia
ciążył w widoczny sposób nad tymi dwoma ludzkimi stworze-
niami. Przeznaczenie nigdy chyba jeszcze i nikomu nie zamie-
niło losu w torturę, a życia w piekło v/ sposób tak doskonały,
co tym dwojgu właśnie, którzy nikomu nie uczynili nic złego.
A oni znajdowali się w raju.
Kochali się.
Gwynplaine uwielbiał Deę. Dea ubóstwiała Gwynplaine'a.
Mówiła mu: — Jesteś taki piękny!
III
„OCULOS NON HABET, ET VIDET"
Jedna tylko kobieta na ziemi widziała Gwynplame'a. Była
nią ta niewidoma.
Co uczynił był dla niej, wiedziała dobrze od Ursusa, które-
mu chłopiec opowiedział o swej niełatwej wędrówce z Port-
19 — Człowiek śmiechu
landu do Weymouth, o śmierci, co potęgowała jeszcze opusz-
czenie. Wiedziała, że kiedy niemowlęciem będąc jeszcze umie-
rała przy umarłej matce i ssała pierś trupa, istota ludzka,
niewiele większa od niej samej, odnalazła ją i wzięła na ręce, że
istota ta, odtrącona, sama jakby pogrzebana pod kamienną,
nieżyczliwą obojętnością wszechświata, usłyszała jej krzyk;
że kiedy wszystko wokół było głuche dla niego, on jeden nie
pozostał głuchy na jej wołanie; że dziecko to, samotne, słabe,
porzucone, nie mające dokąd pójść, co wlokło się przez pustkę
upadając ze znużenia, przyjęło z rąk nocy ciężar — drugie
dziecko; że on, co nie spodziewał się otrzymać niczego z tajem-
niczej ręki rozdającej dobra tego świata, którą przeznaczeniem
nazywają — sam przyjął na swe barki i cudzy jeszcze los; że
on — opuszczenie, rozpacz, lęk — stał się dla niej opatrznością;
że kiedy zamknęły się niebiosa, on otworzył swoje serce, że
zagubiony — uratował; że sam bez domu, bez dachu, stał się
schronieniem, że był dla niej piastunką i matką; że sam, sa-
miuteńki na świecie — na porzucenie odpowiedział przygar-
nięciem; że wśród ciemności dał z siebie ten przykład; że jakby
nie dosyć czując się znużonym, przyjął na siebie ciężar
i cudzej jeszcze nędzy; że na tej ziemi, gdzie, zdawałoby się,
nic już nie ma dla niego, on zdołał odkryć obowiązek; że tam,
gdzie każdy by się zawahał, on poszedł naprzód; że tam, gdzie
cofnąłby się każdy, on się zgodził; że wsunął swoją dłoń
w szczelinę grobowca i wydobył stamtąd ją, Deę, że sam pół-
nagi — zawinął ją w jedyny łachman, jaki miał, bo było je]
zimno; że zgłodniały — pomyślał o tym, żeby ją nakarmić i na-
poić; że dla tego dziecka to dziecko wyzwało do walki śmierć,
że mocowało się z nią w każdej jej postaci: zimy, śniegu, sa-
motności, strachu, zimna, głodu, pragnienia, huraganu; że dla
niej to, dla Dei, ten dziesięcioletni tytan stoczył bój z niezmie-
rzonym ogromem nocy. Wiedziała, że uczynił to wszystko
niegdyś, dzieckiem będąc jeszcze, i że teraz ów dorosły już
człowiek jest całą siłą jej, słabej, całym bogactwem jej, ubo-
giej, uzdrowieniem jej, chorej, wzrokiem jej, niewidome J,
Poprzez warstwy nieprzejrzystości, co zamykały ją i oddzie-
lały od świata, dostrzegała wyraźnie to poświęcenie, to zaparcie'
się siebie, tę odwagę. Bohaterstwo ma swój określony kształt
w świecie ducha. Dea dojrzała to i zrozumiała; w niewysłowio-
nym oderwaniu, w którym przebywa myśl nie oświecona przez
słońce, dostrzegała te tajemne zarysy cnoty. Otoczona przez
poruszające się ciemności — jedyne wrażenia, jakie odbierała
od istniejącego świata — w niespokojnym bezruchu istoty bez-
silnej, nieustannie obawiającej się jakiegoś niebezpieczeństwa,
w uczuciu bezbronności, bezradności, które jest treścią życia
istoty ociemniałej — wiedziała, że czuwa nad nią Gwynplaine,
Gwynplaine, co nie obojętnieje, nie odchodzi, nie znika, Gwyn-
plaine czuły, opiekuńczy, łagodny. Dea drżała, wdzięczna
i pewna, jej ukojony niepokój przeradzał się w upojenie i oczy-
ma, które wypełniała ciemność, wpatrywała się w jasne światło
tej dobroci, błyszczące w zenicie otchłani, wśród której żyła.
W świecie idealnym dobroć — to słońce, i Gwynplaine
olśniewał Deę.

Dla tłumu, który zbyt wiele posiada głów, ażeby myśleć,
i zbyt wiele oczu, ażeby patrzeć, dla ciżby, co sama powierzch-
nią będąc zatrzymuje się na powierzchni zjawisk, Gwynplaine
był klownem, kuglarzem, linoskokiem, hecarzem, czymś
nieco mniej i nieco więcej niż zwierzę. Ciżba znała tylko jego
twarz.
Dla Dei Gwynplaine był wybawcą, co podniósł ją z grobu
i wyniósł na świat, pocieszycielem, co umożliwiał jej życie,
oswobodzicielem, którego rękę czuła w swojej ręce wędrując
przez ten labirynt, jakim jest ślepota; Gwynplaine był jej bra-
tem, przyjacielem, przewodnikiem, podporą, bliźnim z wyso-
kości, małżonkiem uskrzydlonym i promienistym, i tam, gdzie
tłum widział poczwarę, ona widziała archanioła.
Bo niewidoma Dea widziała duszę.
19"
IV
DOBRANI KOCHANKOWIE
Ursus, mędrzec, rozumiał. Pochwalał oczarowanie Dei..
— Niewidoma widzi niewidzialne. \
, Mówił:
— Sumienie jest widzeniem.
Spoglądał na Gwynplaine'a i pomrukiwał:
— Na poły potwór, na poły bóg.
Gwynplaine, ze swojej strony, był Deą upojony. Istnieje oko
niewidzialne, duch, i oko widzialne, źrenica. On oglądał ją .
okiem widzialnym. Dea doznawała olśnienia idealnego, Gwyn-
plaine doznawał rzeczywistego olśnienia. Gwynplaine nie był
brzydki, był on przerażający; i oto miał przed sobą swoje
własne przeciwieństwo. Ile on był potwornym, tyle czarującą
była Dea. On był ohydą, ona — wdziękiem. Była jak ze snu.
Wydawała się snem, co jakby stawał się ciałem. Cała jej osoba
_o eolskiej strukturze, jej postać wiotka i chwiejna jak trzcina,
ramiona — kto wie? — uskrzydlone może niewidocznie, deli-
katne zaokrąglenie kształtów, wskazujące płeć, lecz bardziej
duszy niż zmysłom, białość jej, prawie przezroczysta, szlachet-
na pogoda spojrzenia zamkniętego dla ziemskich spraw, święta
niewinność uśmiechu — doskonałością swoją aniołom była
bliska, a jednak kobieca.
Gwynplaine, jak się to już rzekło, porównywał siebie z inny-
mi, porównywał też i Deę.
Istnienie jego było wynikiem podwójnego, niezwykłego wy-
boru. Był to punkt przecinania się dwu promieni: jeden szedł
z dołu, drugi z góry, jeden był czarny, drugi biały. Ta sama
okruszyna dziobana być może równocześnie przez dwa dzioby
— zła i dobra. Jeden z nich kąsa, drugi — całuje. Gwynplaine
był taką okruszyną właśnie, atomem i dręczonym, i pieszczo-
nym zarazem. Gwynplaine był wytworem skoiarzenia fatal-
ności i opatrzności. I nieszczęście, i szczęście dotknęło go palcem
swoim. Dwa skrajnie różne przeznaczenia złożyły się na jego
dziwny los. Było nad nim i przekleństwo, i błogosławieństwo.
Był wybranym spośród potępionych. Kim był? Tego nie wie-
dział. Kiedy na siebie patrzył, oglądał obcą twarz. Lecz ta obca
twarz była straszna. Życie Gwynplaine'a było niczym życie po
ucięciu głowy, miał on bowiem oblicze, które nie było nim
samym. Oblicze przerażające, tak przerażające, że aż zabawne.
Przerażał do tego stopnia, że aż śmieszył. Piekielne błazeństwo.
Katastrofa ludzkiej twarzy roztrzaskanej w zwierzęcy masz-
karon. Nigdy jeszcze nie oglądano tak całkowitego zaniku
człowieczeństwa na licach człowieka, nigdy jeszcze parodia nie
była tak zupełna, nigdy jeszcze zarys tak straszliwego kształ-
tu nie szydził wśród koszmaru, nigdy jeszcze to wszystko, co
może odepchnąć kobietę, nie zostało połączone ohydnie)
w jednym mężczyźnie. Nieszczęśliwe serce, zamaskowane
" i spotwarzone przez tę twarz, wydawało się skazane na zawsze
na samotność pod tą cielesną powłoką, niby pod wiekiem
trumny. A otóż nie! Kiedy wypełniła się już do końca nie-
znana złość, z kolei hojnie szafować poczęła darami swymi nie-
widzialna dobroć. Upadłemu nędzarzowi, dźwigniętemu nagle
z poniżenia, do tego, co odpycha, dodała ona to, co przyciąga,
w rafie podwodnej umieściła magnes, z jej to zrządzenia ku
opuszczonemu od wszystkich pośpieszyła szybkim lotem
druga dusza, nakazała ona gołębicy pocieszyć tego porażonego
gromem, sprawiła, że. ułomność ubóstwianą się stała od pięk-
ności.
Aby zaś to wszystko stać się mogło, trzeba było, aby piękna
nie widziała potwora. Dla szczęścia nieodzowne było nie-
szczęście. Opatrzność uczyniła Deę niewidomą.
Gwynplaine odczuwał niejasno, że jest oto przedmiotem
odkupienia. Skąd prześladowanie? Nie wiedział. Skąd odku-
pienie? Nie wiedział tego również. Jasna aureola zabłysła nad
jego kalectwem; oto i wszystko, co wiedział. Kiedy Gwynplaine
wyrósł już był dostatecznie, aby zrozumieć, Ursus odczytał
mu i wyjaśnił ustęp z dzieła doktora Conquesta De denasatis
i rozdział z księgi Hugo Plagona ł rozpoczynający się od
słów: Nares habens mutiios. Starzec powstrzymał się jednak
przezornie od „hipotez", od wysnuwania jakichkolwiek przy-
puszczeń i wniosków w tym przedmiocie. Rozmaite domysły
powstać by tutaj mogły, gwałt zadany dzieciństwu Gwyn-
plaine'a łatwo się dostrzec dawał; dla Gwynplaine'a jednakże
jedno tylko oczywiste było: wynik. Przeznaczeniem jego stało
się życie z piętnem na twarzy. Dlaczego został napiętnowany?
Brakło odpowiedzi. Otaczało go milczenie i samotność. Przy-
\ puszczenia, które dostosować by można do tej rzeczywistości
tragicznej, były nieokreślone, niejasne, nic tutaj pewne nie
było oprócz straszliwego faktu. I oto wśród tej klęski pojawiła
się Dea; stanęła nieziemskim zjawiskiem pomiędzy Gwyn-
'plaine'em a rozpaczą. Dostrzegał, wzruszony i ogrzany jak
» gdyby, słodycz tej czarującej dziewczyny, co pochyliła się nad
jego ohydą; rajskie zadziwienie roztkliwiło jego smoczą twarz;
uczyniony po to, by przerażać, doznał jednak tego cudownego
wyjątku, że podziwiało go i ubóstwiało idealne światło; on,
poczwara, czuł na sobie zapatrzenie gwiazdy.
Gwynplaine i Dea tworzyli stadło, uwielbiały się nawzajem
te dwa patetyczne serca. Gniazdo, a w nim dwoje ptasząt; oto
ich historia. Wkroczyli razem w powszechne prawo natury,
które nakazuje przyciągać się ku sobie, szukać się i odnaleźć.
Tak więc oto pomyliła się nienawiść. Prześladowcy Gwyn-
plaine^ — kimkolwiek by oni byli — tajemnicza zawziętość,
z jakiejkolwiek by pochodziła strony, chybiła swojego celu.
Postanowiła stworzyć rozpacz, a stworzyła wniebowzięcie. Już
w dzieciństwie zaręczony został z uzdrawiającą raną. Z woli
przeznaczenia miał on być utulony przez strapienie. Katowskie
obcęgi przemieniały się oto powoli w kobiecą dłoń. Gwynplaine
był przerażający, przerażający sztucznie, przerażający z ręki
człowieka. Spodziewano się, że odsunięty zostanie na zawsze,
od rodziny przede wszystkim, jeżeli posiadał był jakąkolwiek
rodzinę, a później od całej ludzkości; kiedy był jeszcze dziec-
1 Versio Gallica Will. Tyrii, ks. II, rozdz. XXIII.
kiem, uczyniono zeń ruinę, lecz ruinę tę, jak zawsze i wszyst-
kie, objęła w swoje posiadanie natura; i tę samotność ukoiła
natura, jak koi ona wszelką samotność; natura przychodzi z po-
mocą wszelkiemu opuszczeniu; tam, gdzie niczego nie staje,.
ona oddaje się cała; zieleni się i zakwita na każdym rumowi-
sku; ma ona bluszcz dla kamieni i miłość dla ludzi.
Jakże ogromna jest hojność nieokreślonego!
V
BŁĘKIT W CIEMNOŚCI
I tak żyło tych dwoje nieszczęśliwych, jedno dzięki drugie-
mu; Dea znalazła oparcie w Gwynplaine'ie, Gwynplaine został
•przygarnięty przez Deę.
Sierota miała sierotę. Kaleka — kalekę.
Poślubiły się nawzajem te dwa, wdowieństwa.
Od tych dwu niedoli biło niewymowne, przeogromne
dziękczynienie.
Komu?
Ciemnym bezmiarom.
Dosyć jest gdziekolwiek przed siebie wysłać podziękę. Dzięk-
czynienie jest bowiem skrzydlate i dolatuje tam, dokąd dole-
cieć powinno. Modlitwa zna swoją drogę lepiej niż sam czło-
wiek, który się modli.
Iluż to ludzi mniemało zanosić modły do Jowisza, a prośba
ich doszła do Jehowy! Iluż wierzących w amulety przez nie-
skończoność wysłuchanych bywa! Iluż ateuszy ani o tym wie,
że przez to samo już, że są dobrzy i że są smutni, modlą się do
Boga.
Gwynplaine i Dea byli wdzięczni.
Pokraczne kalectwo to wygnanie. Ślepota — tp przepaść. Wy-
gnanie zostało przygarnięte; ślepota znalazła schronienie
w swojej przepaści.
Gwynplaine widział oto w jasnym świetle dnia, jak schodzi
ku niemu zrządzeniem losu, podobnym do przedłużenia snu,
biały obłok piękności o kształcie kobiety, wizja promienna
a posiadająca bijące serce; i zjawisko to, chmurka nieledwie,
a jednak dziewczyna, brało go w swoje objęcia, i całowało go
to objawienie, i pragnęło go to żywe serce; Gwynplaine nie był
już potworem, bo ktoś go kochał; róża zapragnęła poślubić
larwę, odgadując w tej larwie boskiego motyla, Gwynplaine,
odrzucony przez wszystkich, stał się oto wybrańcem.
Szczęśliwy ten, co posiadł to, na czym mu najbardziej za-
leży. Gwynplaine otrzymał to właśnie, co mu było najpotrzeb-
niejsze. I to samo otrzymała Dea.
Zeszpecony kaleka podniesiony został ze swego poniżenia,
uszlachetniony jak gdyby, rozprostował się, rozpromienił
upojeniem, zachwyceniem i ufnością; a ku ociemniałej, zagu-.
bionej wśród mroków i trwogi, wyciągnęła się poprzez cienie
nocy pomocna dłoń.
Było to przeniknięciem dwu niedoli w krainę ideału. Jedna
rozpacz wchłonęła drugą rozpacz. Dwa wyłączenia z życia przy-
jęły się nawzajem. Dopełniły się sobą dwie luki. Związali się
przez to' właśnie, czego nie dostawało każdemu z nich dwojga.
Co jednemu niedostatkiem — to drugiemu bogactwem, co
jednemu nieszczęściem — to drugiemu skarbem się stało.
Gdyby Dea nie była niewidoma, czyż upodobałaby sobie Gwyn-
plaine^? Gdyby Gwynplaine nie był oszpecony — czyżby wy-
brał Deę? Zapewne ani ona nie chciałaby poczwary, ani też on
nie chciałby kaleki. Cóż za szczęście dla Dei, że Gwynplaine był
tak obrzydliwy! Cóż to za traf dla Gwynplaine'a, że Dea była
ślepa! Dla każdego z nich nie do pomyślenia wprost było zna-
lezienie jakiegokolwiek innego towarzysza losu. Zesłała ich
sobie opatrzność. Cóż leżało u dna ich miłości? To, że byli sobie
nawzajem tak bardzo potrzebni. Gwynplaine był ratunkiem
Dei, Dea — ratunkiem Gwynplaine'a. Dwa te smutne, biedne
' istnienia spotkały się ze sobą i zrosły, tych dwoje przepadłych
w otchłani połączyło się we wspólnym uścisku. Jakże silnym,
jakże rozpaczliwym, jakże niezwykle pięknym.
— I czymże byłbym bez niej!
Myślał Gwynplaine.
— I czymże byłabym bez niego!
Myślała Dea.
Dwa rodzaje wygnania stały się sobie ojczyzną, dwie nie-
odwracalne konieczności, stygmat Gwynplaine'a i ślepota Dei,
zdziałały, że połączyli się oboje we wspólnej radości. Wystar-
czali sobie zupełnie, nie widzieli poza sobą świata; każda roz-
mowa była im rozkoszą, każde zbliżenie się ku sobie — wnie-
bowzięciem; siłą wzajemnej intuicji osiągnęli jedność nawet
w marzeniu; we dwoje snuli ten sam wątek myśli. Kiedy
Gwynplaine nadchodził, Dei zdawało się, że słyszy kroki boga.
Tulili się do siebie w półmroku rozjaśnionym nikłym światłem
gwiazd, pełnym woni, blasków, dźwięków, świetlistych bu-
dowli i marzeń; należeli do siebie wzajemnie; zespoleni byli na
wieki w tej samej radości, w tym samym uniesieniu i nie było
na ziemi nic niezwyklejszego nad ów raj wybudowany przez
dwoje potępionych.
Byli niewypowiedzianie szczęśliwi.
Z piekła swego uczynili niebo; tak wielka jest twoja potęga,
o miłości!
Dea słyszała śmiech Gwynplaine'a. A Gwynplaine widział
uśmiech Dei.
Tak oto osiągnięta została idealna szczęśliwość, urzeczywi-
stniona doskonała radość istnienia, rozwiązana tajemnicza za-
gadka szczęścia. I przez kogo? Przez dwoje nędzarzy.
Dea była dla Gwynplaine'a blaskiem światła. Gwynplame był
dla Dei obecnością.
Obecność, głęboka tajemnica, co do godności bóstwa podnosi
niewidzialne i z której wynika druga tajemnica — ufność. To
jedno, co niezmienne jest, nienaruszalne w każdej religii,
w każdej wierze. I co wystarcza. Nie widzisz okiem istoty nie-
zmierzonej a wszechobecnej; lecz czujesz, że jest.
Gwynplaine był religią Dei.
Niekiedy, nie władając już sobą z miłości, klękała przed nim,
niby piękna kapłanka w adoracji przed rozradowanym, a pocz-
warnym bóstwem pagody.
Wyobraźcie sobie tylko przepaść, a wśród tej przepaści oaz^
światła, a wśród tej oazy tych dwoje, odrzuconych przez życie.
olśnionych sobą nawzajem.
Jakże nieporównanie czystą była ich miłość. Dea nie wie-
działa, czym jest pocałunek, choć pragnęła go, być może, sama
nie zdając sobie z tego sprawy; gdyż ślepota, kobiety zwłaszcza.
ma swoje sny i choć drży przed każdym zbliżeniem się nie-
znanego, nie wszystkiemu jednak jest niechętna. Gwynplaine
często bywał zamyślony, wibrowała w nim i drżała młodość;
im większe czuł upojenie, tym bardziej był nieśmiały; mógłby
się ważyć na wszystko z tą towarzyszką swoich dziecinnych lat,
równie nieświadomą grzechu, co i światła, z tą niewidomą, co
widziała jedno tylko — swoje dla niego uwielbienie. Uważałby
jednak, że postępuje jak złodziej, że kradnie to, co by mu ona
dała; godził się więc, z radością nie pozbawioną pewnej melan-
cholii, na miłość podobną obcowaniu aniołów i świadomość
własnego zniekształcenia przeradzała się w nim w szlachetną,
dostojną skromność.
Tych dwoje szczęśliwych przebywało w nieziemskiej krainie.
Poślubieni byli sobie na odległość, na podobieństwo niebie- .,
skich ciał. Połączeni byli ze sobą jakby prądem biegnącym
przez błękitne przestworza, prądem, co w nieskończoności zwie
się przyciąganiem, na ziemi zaś — skłonnością ku sobie dwu
płci. Całowały się obie ich dusze.
Żyli zawsze razem. Nie znali się inaczej. Dzieciństwu Dei
towarzyszyły chłopięce lata Gwynplaine'a. Wzrastali jedno obok
drugiego. Długo sypiali razem na jednym posłaniu, buda nie
była bowiem zbyt obszerną sypialnią ... Oni na skrzyni, Ursus
na podłodze: oto jak się urządzili we troje. Aż wreszcie, dnia
pewnego, kiedy Dea była jeszcze dzieckiem, Gwynplaine po-
czuł się nagle młodzieńcem; u mężczyzny więc pojawiło się po
raz pierwszy uczucie wstydu. „Ja też będę spał na podłodze" —
tak rzekł Ursusowi. I, z nadejściem wieczora, położył się obok
•starca na niedźwiedziej skórze. Wówczas Dea zaczęła płakać.
Dopominała się powrotu swojego towarzysza snu. Lecz Gwyn-
plaine, w którym równocześnie z miłością obudził się niepokój,
wytrwał w swoim postanowieniu. Od owego dnia począwszy
sypiać zaczął z Ursusem na podłodze. Latem zaś spędzał pogo-
dne noce na dworze, razem z Homo. Dea miała już lat trzy-
naście, a jeszcze nie dawała za wygraną. Często wieczorem
prosiła: „Chodź tutaj, Gwynplaine, połóż się koło mnie; prędzej
zasnę". Leżący obok mężczyzna był jej tak niewinnie potrzebny
do spania. Nagość wtedy dopiero istnieć zaczyna, kiedy się ją
widzi. Dea nie znała nagości. Była w niej naiwna prostota
Arkadii czy Otaiti. Pierwotna bezpośredniość tej dziewczyny
wywoływała popłoch w uczuciach Gwynplaine'a. Zdarzało się
nieraz, że Dea — dorosła już prawie — siedząc na posłaniu
i czesząc swoje długie włosy, w opadającej z ramion koszuli
ukazującej w swym rozchyleniu zarys kształtów, jakże już
kobiecych, tego dziecka, co stawało się coraz bardziej Ewą,
przyzywała do siebie Gwynplaine'a. Gwynplaine rumienił się,
spuszczał oczy, sam nie wiedział, co począć na widok tej na-
gości tak niewinnej, jąkał się, odwracał głowę, drżał i odcho-
dził zmieszany; ów Dafnis posępnych mroków uciekał przed
tą Chloe cieni.
Tak oto wśród tragedii zakwitła sielanka.
Ursus mawiał im:
— Ubóstwiajcie się nawzajem, odwieczne bydlątka.
VI
URSUS NAUCZYCIELEM I URSUS OPIEKUNEM
Ursus dorzucał jeszcze:
— Zrobię ja im figla pewnego dnia. Wezmę i ich pożenię.
Starzec wykładał Gwynplaine'owi teorię miłości. Mówił
snu tak:
— Miłość, a wiesz ty, w jaki sposób zapala Pan Bóg ten
ogień? Kładzie na spodzie kobietę, potem diabła, a na diable —
mężczyznę. Jedna zapałka — czyli jedno spojrzenie — i wszy-'
stko płonie.
— Spojrzenie nie jest konieczne — odpowiadał Gwynplaine
myśląc o Dei.
A Ursus na to: .
— Tereferel A czy dusze potrzebują oczu, żeby się zobaczyć?
Niekiedy Ursus bywał w humorze krotochwilnym. Gwyn-
plaine tak nieprzytomnie zakochany w Dei, że chwilami stawał
się aż milczący i ponury, wystrzegał się ciekawych oczu
Ursusa. Pewnego dnia Ursus tak się odezwał do niego:
— No, no, nie wstydź się tak, chłopcze. Patrz, kogut się
swoich zalotów nie wstydzi.
— Ale orzeł kryje się ze swą miłością — odrzekł Gwyn-
plaine.
Niekiedy znowu Ursus pomrukiwał sam do siebie:
;— Nie od rzeczy bywa wsunąć czasami kij pomiędzy szprychy
kół u wozu, którym młodzi odjeżdżają na Cyterę. Za bardzo się
kochają.-Nic dobrego z tego nie wyniknie. Zaradźmy pożaro-
wi. Pomiarkujmy nieco te dwa serca.
I oto Ursus zabrał się do udzielania przestróg im obojgu.
Przemawiał do Gwynplaine'a, kiedy Dea spała, przemawiał do
Dei, kiedy ich Gwynplaine nie widział.
— Nie trzeba przywiązywać się nadmiernie do Gwynplaine'a,
Deo. Żyć tak wyłącznie innym człowiekiem — rzecz to nie-
bezpieczna. Egoizm jest zdrowym korzeniem szczęścia. Męż-
czyźni wymykają się kobietom. A Gwynplaine'owi może prze-
wrócić się w głowie. Ma takie powodzenie! Nie wyobrażasz
sobie nawet, jakie on ma powodzenie.
— Zbyt wielkie różnice niewiele bywają warte, Gwyn-
plaine'ie. Nadmierna szpetota z jednej strony i nadmierna
uroda z drugiej zmusza, by zastanowić się głęboko. Miarkuj
swoje zapędy, mój chłopcze. Nie rozpalaj się zbytnio do Dei.
Czyżbyś na serio uważał, że jesteś dla niej stworzony? Przyj-
rzyj się nieco swojej szpetocie i jej doskonałości. Zrozum, jak
wielka dzieli was różnica. Ona, Dea, ma wszystko. Cóż za bia-
łość płci, jakie włosy, usteczka jak poziomki! A nóżka! A rącz-
ka! Ramiona krągłe doskonale, twarzyczka — cud! Kiedy idzie
— to światło rozsiewa, a głos* j e j tak poważny, a tak zniewala-
jący! I przy tym wszystkim — kobieta, pomyśl sobie tylkol
Nie anioł, o, nie, nie jest taka głupia, żeby być aniołem! Dea •
to piękność skończona. Zastanów się nad tym wszystkim,
a ochłoniesz nieco.
W wyniku podobnych słów miłość pomiędzy Dea i Gwyn-
plaine'em rozpłomieniała się w dwójnasób, a Ursus dziwił się
niepomiernie niepowodzeniu swojej wymowy, podobny w tym
nieco do człowieka, który by mówił tak:
— To osobliwe, leję oliwę w ogień, a on nie gaśnie.
Czyż rzeczywiście chciał zagasić lub też choćby ochłodzić
nieco ich uczucie? O, nie! Tego nie chciał na pewno. Gdyby
słowa jego odniosły skutek, on pierwszy przestraszyłby się nie
na żarty. W gruncie rzeczy bowiem radowała go ta miłość, sam
grzał się w cieple jej płomieni.
Ale trzeba przecież podręczyć się trochę z tym, co daje nam
radość. Droczenie się takie zwykli nazywać ludzie mądrością..
Dla Gwynplaine'a i Dei Ursus był niemal i ojcem, i matką.
Pomrukując niechętnie, wychował ich; wykarmił, zrzędząc
nieustannie. Po przygarnięciu dzieci powiększył się znacznie
ciężar wózka i Ursusowi coraz częściej wypadało przyprzęgać
się do dyszla i ciągnąć razem z Homo swój wędrowny dom.
Lecz już po kilku latach, kiedy Gwynplaine podrósł, a Ursus
całkiem już się zestarzał, chłopiec zaczął z kolei ciągnąć starca.
A kiedy Gwynplaine dorastał, Ursus, przypatrując się jego"
zeszpeceniu, stawiał mu nieraz taki oto horoskop: — Twoja
•twarz — to majątek. Oddano ci nie lada przysługę.
Rodzina ta, złożona ze starca, dwojga dzieci i wilka, związy-
wała się ze sobą coraz silniej wśród nieustannej wędrówki.
Włóczęga nie przeszkadzała wychowaniu. — Wędrowne życie
rozwija — mawiał Ursus. Gwynplaine był zaiste po to stwo-
rzony, żeby się „po jarmarkach pokazywać". Ursus dbał
troskliwie o rozwijanie jego kuglarskich umiejętności, prócz
tego zaś starał się wpoić w linoskoka tyle wiedzy i tyle-
mądrości, ile tylko potrafił. Starzec, spoglądając na wprawia-
jącą w osłupienie twarz-maskę chłopca, pomrukiwał z cicha:
— Dobrze rozpoczęta robota. — Dlatego też i dbał o jak naj-
staranniejsze wykończenie tego dzieła, oddając z siebie cała
swoją wiedzę i mądrość ku jego tym większej ozdobie.
Często napominał Gwynplaine'a: — Zostań filozofem.
Mądrość opancerza. Ja, tak jak mnie widzisz tutaj, nigdy
jeszcze nie płakałem. A zawdzięczam to mądrości. Czy przy-
puszczasz może, że jeżelibym chciał zapłakać, to zabrakłoby mi
po temu okazji?
W monologach swoich, słyszanych jedynie przez wilka, tak
prawił: — Nauczyłem Gwynplaine'a Wszystkiego, w tym
i łaciny, a Deę — Niczego, w tym i muzyki. — Wykształcił ich
oboje w śpiewie. Sam biegle posługiwał się niewielkim fletem,
jakiego wówczas używano. Grywał na nim ładnie, grywał
również i na „żebraczej lutni", którą kronika Bertranda Du-
guesciin nazywa „instrumentem włóczęgów", a z której począ-
tek swój bierze symfonia. Granie to przywabiało niejednego.
Ursus pokazywał publiczności swoją lutnię i tłumaczył: — Na-
zywa się ona po łacinie organistrum.
Wyuczył on śpiewu Deę i Gwynplaine'a według metody
Orfeusza i Egida Binchois. Nieraz zdarzało się, że przerywał
swoją lekcję okrzykiem pełnym entuzjazmu: — O, Orfeuszu.
muzyku Grecji! O, Binchois, muzyku Pikardii!
Wychowanie to, tak wszechstronne, tak staranne, nie pochła-
niało jednakże obojga dzieci aż do tego stopnia, by stać się-
przeszkodą w ich wzajemnej miłości. Wzrastali, a serca ich
zespalały się ze sobą coraz bardziej na kształt dwu krzewin
posadzonych blisko, których gałęzie mieszają się ze sobą i spla-
tają tym ściślej, w im większe wyrastają drzewa.
— Mniejsza z tym — pomruki wał Ursus. — I tak ich po-
żenię. — I sam do siebie dorzucał:
— Nudzą mnie tą swoją miłością.
Przeszłość, ta niewielka jej cząstka, jaką posiadało każde
z nich, nie istniała ani dla Dei, ani dla Gwynplaine'a. Wie-
dzieli o niej to tylko, co im Ursus opowiedział. Nazywali go
,,ojcem".
Najwcześniejsze lata dzieciństwa utrwaliły się w pamięci
Gwynplaine'a niby pochód demonów nad jego kolebką. Wyda-
wało mu się, jakby został podeptany, stratowany przez jakieś
potworne stopy. Czy stało się to umyślnie, czy też przypad-
kowo? Nie wiedział. Jedyne, co przypominał sobie dokładnie,
szczegółowo — to tragiczny przebieg porzucenia go na brzegu
morza. Odnalezienie Dei było jedynym jasnym punkcikiem tej
ponurej nocy.
Wspomnienia Dei jeszcze mniej były określone. Wszystko się
w nich zatarło — była przecież taka mała. Matkę przypominała
sobie jako przedmiot zimny i martwy. Czy Dea oglądała kie-
dyś słońce? Być może. Nieraz starała się ze wszystkich sił
odszukać w pamięci te zagubione, rozproszone chwile. Słońce?
A co to było? Przypominała sobie mętnie coś bardzo jasnego,
coś bardzo ciepłego, coś, co zastąpione jej zostało przez Gwyn-
plaine'a.
Rozmawiali ze sobą półgłosem. Gruchanie dwojga młodych
jest to niewątpliwie jedna z najważniejszych czynności, jakie
dokonują się na tej ziemi. Dea mówiła do Gwynplaine'a: —
Światło wtedy jest, kiedy ty mówisz.
Razu pewnego Gwynplaine, dostrzegając poprzez muślinowy
rękaw ramię Dei, nie zdołał się opanować i musnął wargami tę
tkaninę przezroczystą. Usta potwora, pocałunek przeczysty.
Dea poczuła rozkosz niewysłowioną. Spłonęła rumieńcem. Po-
całunek poczwary rozjaśnił jutrzenką to piękne czoło, pełne
mroku. A Gwynplaine westchnął w pomieszaniu. Poprzez roz-
chyloną krezę jej sukni dostrzegał kształty białe, nieziemskie.
Nie potrafił oderwać spojrzenia.
Dea odsunęła rękawek i wyciągając ku niemu obnażone
ramię prosiła: — Jeszcze! — Gwynplaine uciekł.
Nazajutrz znowu, z lekką odmianą, powtórzyła się pieszczota.
Wniebowzięci, osuwali się oboje w słodką przepaść miłości.
Bóg, stary mędrzec, uśmiecha się dobrotliwie spoglądając ze
swej wysokości na podobne ludzkie sprawy.
VII
ŚLEPA NAUCZA JASNOWIDZENIA
Niekiedy Gwynplaine sam sobie robił wymówki. Wyrzucał
sam sobie swoje własne szczęście. Wydawało mu się, że jeżeli
dopuści, by pokochała go ta kobieta, będzie to z jego strony
oszustwem. I cóż by rzekła, gdyby oczy jej otworzyły się nagle? .
Z jakimże obrzydzeniem odsunęłaby się od tego, co teraz przy-
ciągał ją ku sobie l W jakimże przerażeniu cofnęłaby się na wi-
dok tego potwornego magnesu! Uciekałaby krzycząc i zasłania-
jąc twarz. Dręczyły go skrupuły. Powtarzał sobie, że on,
potwór, nie ma prawa do miłości. , Smok ubóstwiany przez
gwiazdę uważał, że obowiązkiem jego jest oświecenie tej
gwiazdy ociemniałej.
Razu pewnego odezwał się do Dei:
— Czy wiesz, że jestem bardzo brzydki?
— Wiem, że jesteś doskonały — odrzekła.
A on mówił dalej:
— Kiedy słyszysz, że wszyscy się śmieją, wiedz, że śmieją
się ze mnie. Jestem potworny.
—— Kocham cię — odpowiedziała-Dea.
Po chwili milczenia dodała:
— Byłam wśród śmierci; ty przywróciłeś mnie życiu. Kiedy
ty jesteś przy mnie, to jakby się ku mnie niebo pochyliło. Daj
mi rękę, niech dotknę Boga. .
Dłonie ich odnalazły się i połączyły w uścisku, i nie rzekli
już do siebie nic więcej, zamilkli wobec ogromu miłości.
Posłyszał ich rozmowę Ursus, mrukliwy zrzęda. Nazajutrz,
kiedy byli razem we troje, odezwał się:
— Zresztą i Dea też jest brzydka.
Ale słowa jego chybiły celu. Dea i Gwynplaine nie słuchali.
Zajęci sobą bez reszty, rzadko kiedy zwracali uwagę na ode-
zwania się starca. Rzucał on swoje głębokie uwagi na wiatr
tylko.
Tym razem jednakże przezorne odezwanie się Ursusa „Dea
jest też brzydka" wskazywało, że ten uczony człowiek posiada
niejaką znajomość kobiecego serca. Niewątpliwie Gwynplaine
przez lojalność popełnił nieostrożność. Powiedzenie jakiejkol-
wiek innej kobiecie, jakiejkolwiek innej niewidomej: „jestem
brzydki" byłoby rzeczą niebezpieczną. Być i niewidomą, i za-
kochaną to tyle, co być niewidomą podwójnie. Śni się wówczas,
marzy; złudzenie to pokarm dla marzeń; odjąć miłości złudze-
nia — to odjąć jej pożywienie. Wszelkie uniesienia służą do jej
ukształtowania, i podziw dla ciała, i podziw dla ducha. A poza
tym nie należy nigdy mówić kobiecie słów trudnych do zrozu-
mienia. Rozmarza się na ich temat. I często rozmarza się w nie-
dobry sposób. Zagadka wprowadzona w sny czyni w nich
spustoszenia. Stuk niebacznie rzuconego słowa rozbija dotych-
czasową harmonię. Zdarzało się czasami, że serce niedostrzegal-
nie robi się puste, nie wiadomo nawet, jak i kiedy, dlatego że
uderzone zostało rzuconym niebacznie słowem. Zakochana
istota dostrzega nagle, że szczęście jej zmalało. Nie ma nic
groźniejszego nad takie powolne wyciekanie zawartości z pęk-
niętego naczynia.
Dea, na szczęście, nie z tej była gliny. Nie zrobiono jej z ma-
teriału, z którego na ogół ukształtowane bywają kobiety. Była
ona naturą wyjątkową. Ciało miała kruche, ale nie serce. Nie-
ziemska wytrwałość w miłości stanowiła całą treść jej istoty.
Słowa Gwynplaine'a nurtowały ją też długo, aż wreszcie dnia
pewnego tak się odezwała:
— Co to znaczy być brzydkim? Być brzydkim — to być
złym. A Gwynplaine jest dobry. Więc jest piękny.
I dalej mówiła w tej samej formie pytającej, właściwej dzie-
ciom i niewidomym:
20 — Człowiek śmiechu
— Widzieć! I co wy tym słowem nazywacie? Ja nie widzę,
a wiem. Więc chyba wzrok zakrywa.
— Co ty mówisz? — zapytał Gwynplaine.
— Wzrok to coś, co zakrywa prawdę — odrzekła Dea.
— Nie! — powiedział Gwynplaine.
— Ależ tak! Jeżeli ty mówisz, że jesteś brzydki!
Zamyśliła się na chwilę i dorzuciła:
— Kłamczuchu!
Tak więc Gwynplaine, ku swej radości, wyznał wszystko
i nie uwierzono mu. Spokojny stał się w swoim sumieniu. Spo-
kojny w swoim uczuciu. '
W ten sposób doszli oboje, ona — do lat szesnastu, on — do
dwudziestu pięciu.
I nie ,,posunęli się dalej" — jak się to mówi dzisiaj — niż
pierwszego dnia. Mniej nawet; skoro się zważy, że mieli już
przecież poza sobą swoją pierwszą noc poślubną. Ona była
wówczas dziewięciomiesięcznym niemowlęciem, on — chłop-
cem dziesięcioletnim. Jakaś święta dziecinność znamionowała
i nadal ich miłość; zdarza się czasami, że zapóżniony słowik
przeciąga swoją wieczorną pieśń aż do brzasku.
/ Pieszczotą ich był uścisk dłoni i, niekiedy, muśnięcie warga-
mi obnażonego ramienia. Ta rozkosz, nieśmiała, czysta, wystar-_
czała obojgu.
Dwadzieścia cztery lata, szesnaście lat. Aż wreszcie dnia
pewnego Ursus, który nie wyrzekł się wcale projektu swojego
„figla", rzekł do nich:
— Będziecie musieli już niedługo obrać sobie wreszcie jakąś
religię.
—»- Po co? — zapytał Gwynplaine.,
— Żeby się pobrać.
— To się przecież już stało — odrzekła Dea.
Nie pojmowała, w jaki sposób można być sobie jeszcze bar-
dziej mężem i żoną, niż oni dotąd byli.
W gruncie rzeczy ich spokojne szczęście, niezwykłe, nie-
winne, to naiwne zaspokojenie wszystkich potrzeb duszy przez
obcowanie z drugą duszą, ten celibat, traktowany przez nich
jako małżeństwo, głęboko wzruszał Ursusa. Gadał, byle gadać.
Jako lekarz jednakże wiedział, że Dea jest, jeżeli nawet nie
nazbyt jeszcze młoda, to niewątpliwie zbyt wątła, zbyt deli-
katna na to, co zwał on „hymenem z krwi i kości".
Im później to nastąpi, tym lepiej.
Czyż zresztą nie byli sobie rzeczywiście poślubieni? Jeżeli
istniał kiedykolwiek związek nierozerwalny — to czyż nie był
nim właśnie związek Gwynplaine'a i Dei? Rzuciło ich sobie
w ramiona nieszczęście — rzecz to cudowna i niezwykła.
A jakby nie dosyć było jeszcze tych jednych więzów, do nie-
szczęścia przyłączyła się miłość, opasała je swoim pierście-
niem. I jakaż siła przerwać by była w stanie żelazny łańcuch
wzmocniony girlandą z kwiatów?
Nic rozłączyć ich nie mogło.
Dea miała urodę; Gwynplaine miał światło. Każde wniosło
swój posag. Tworzyli coś więcej niż stadło, tworzyli całość
złożoną z dwu części oddzielonych od siebie tylko świętą prze-
grodą niewinności.
Gwynplaine jednakże, choć pogrążał się, jak tylko potrafił,
najgłębiej w marzeniu, choć cały zapatrzony w Deę i swoją dla
niej miłość — był mężczyzną. Obejść praw natury nie podobna.
I w nim również, z woli Stwórcy, jak i w całej przeogromnej
przyrodzie burzyły się ciemne, tajne siły. Dlatego też podczas
swoich publicznych występów niejeden raz spoglądał na znaj-
dujące się wśród ciżby kobiety, lecz natychmiast odwracał
grzeszne spojrzenie i jak najszybciej, ze skruchą, znowu pogrą-
żał się w swojej własnej duszy.
Dodać tutaj trzeba, że nie spotykał zachęty. Na twarzach
wszystkich kobiet, na które popatrzył kiedykolwiek, dostrze-
gał tylko niechęć, odrazę, wstręt, obrzydzenie. Jasne było dlań,
ze jedyna Dea mogła go obdarzyć uczuciem. Tym też łatwiej
przychodziła mu skrucha.
20.
VIII
NIE TYLKO SZCZĘŚCIE, LECZ I DOBROBYT
Ileż to prawdy znaleźć można w baśni! Wyrzut sumienia —
skutek złych, grzesznych myśli — to niby piekące dotknięcie
niewidzialnego diabła.
W umyśle Gwynplaine'a niedobra myśl nie wykluła się jesz-
cze i nie wyrzucał sobie niczego. Nieraz jednak żałował.
Sumienie dawało znać o sobie niewyraźnie, niejasno.
Dlaczego?
Szczęście ich było zupełne, tym pełniejsze, że nie cierpieli
już nawet niedostatku.
Pomiędzy rokiem 1689 a 1704 życie ich przeobraziło się
znacznie.
W owym roku 1704 często napotkać można było duży, so-
. lidny, kryty wóz, zaprzężony w dwa silne konie. Wóz ten
wjeżdżał o zmierzchu w ulice nadmorskich miasteczek. Po-
dobny był do barki odwróconej do góry dnem i ustawionej na
czterech kołach, w której kil stał się kalenicą dachu, a pokład
— podłogą. Koła były jednakowej wielkości i wysokie niczym
u kamieniarskiego wozu. Koła, dyszel, wóz, wszystko to poma-
lowane było na kolor zielony, przechodzący stopniowo od
ciemnej zieleni na kołach do jasnego seledynu na dachu. Wóz
ten, wyróżniający się od innych swoją zieloną barwą, znany był
na wszystkich placach targowych; zwano go „Green Box", czyli
„Zielone Pudło". Owo „Zielone Pudło" miało dwa okienka,
jedno na przedzie, drugie na tyle, i — również z tyłu — drzwicz-
ki z opuszczanym stopniem. Ponad dachem unosił się dym wy-
chodzący przez rurę pomalowaną również na zielono. Ten
wędrujący dom zawsze był świeżo wylakierowany i wyszoro-
wany starannie. Na przedzie, na opuszczanym koźle, przymo-
cowanym do wozu, tuż pod oknem, po obu stronach starca, co
powoził trzymając lejce, siedziały dwie Cyganki przebrane
w stroje bogiń i dęły w trąbki. Landara ta, podskakująca na
wybojach z tak wielkim majestatem, wywoływała podziw
i zdumienie wśród miejskiej gawiedzi.
Była to dawna buda Ursusa, co rozrosła się wśród powodze-
nia, co z kuglarskiego kramiku stała się prawdziwym teatrem.
U wożą uwiązane było zwierzę — ni to pies, ni to wilk —
Homo.
Starym woźnicą, popędzającym konie, był znany nam filozof
w swojej własnej osobie.
I skądże to nędzna buda rozrosła się do rozmiarów olimpij-
skiej landary?
Otóż stąd: Gwynplaine stał się sławny.
Kiedy Ursus powiedział kiedyś Gwynplaine'owi: „Taka
twarz — to majątek", dał dowód prawdziwego węchu, rzeczy-
wistej wiedzy o tym, jak się zdobywa powodzenie u ludzi.
Ursus, jak to zapewne pamiętamy, troskliwie zajmował się
edukacją Gwynplaine'a. Nieznani ludzie ukształtowali jego
twarz. On urabiał jego umysł i w naczynie to, do wnętrza skry-
wającego się poza tą maską uformowaną tak udatnie, włożył
tyle myśli, ile tylko potrafił. Kiedy dziecko podrosło dosta-
tecznie, zaczął pokazywać je na scenie, czyli na desce umiesz-
czonej na przedzie budy. Wrażenie, jakie pojawienie się Gwyn-
plaine^ wywoływało, przechodziło wszelkie oczekiwanie.
Z miejsca zyskał sobie rozgłos wśród przygodnych widzów.
Nie widziano jeszcze niczego, co by porównać się dało z tyra
zdumiewającym mimem śmiechu. Nie wiedziano, w jaki spo-
sób powstał ów cud zaraźliwej wesołości; jedni sądzili, że jest
to zjawisko naturalne, inni — że uformowano je sztucznie,
rzeczywistość wzbogacona została przez przypuszczenia i wszę-
dzie, na miejskich placach, na targowiskach, po jarmarkach
i odpustach tłum cisnął się, aby oglądać Gwynplaine'a. Dzięki
tej „niezwykłej atrakcji" do chudego trzosa wędrownej gro-
madki posypał się istny deszcz najpierw miedziaków, później
całych sztuk srebra. Po wyczerpaniu ciekawości w jednym
miejscu przenosili się gdzie indziej. Toczący się kamień nie pora-
sta w mech, ale buda obrasta w dostatki wśród jazdy. I tak od
,309
zimy do zimy, od miasteczka do miasteczka, im bardziej po-
większał się wzrost i szpetota Gwynplaine'a, tym bardziej rosło
powodzenie przepowiedziane mu niegdyś przez Ursusa.
— Ależ ci się przysłużono, mój chłopcze — powtarzał stary.
„Fortuna" ta pozwoliła Ursusowi, który był zarządcą powo-
dzenia Gwynplaine'a, na zbudowanie kolasy swoich marzeń —
wozu, co byłby dość przestronny, aby pomieścić scenę, z któ-
rej siać by można sztukę i wiedzę po wszystkich rynkach miej-
skich i targowiskach. Co więcej, do gromadki, składającej się
z niego samego, z Homo, Gwynplaine'a i Dei, mógł Ursus dołą-
czyć dwa konie i dwie niewiasty, które pełniły obowiązki
bogiń, jakeśmy już o tym wspominali, i sług. Szyld mitolo-
giczny nad kuglarską budą był w owym czasie rzeczą ze wszech
miar pożyteczną. — Jesteśmy świątynią wędrowną — mawiał
Ursus. '•I
Dwie Cyganki, przygarnięte przez filozofa z ciżby bezdom-
nych włóczęgów koczujących od przedmieścia do przedmieścia. •
były młode i brzydkie i z woli Ursusa nazwane zostały jedna
— Febe, druga — Wenus, co czytać należy Fibi i Vinos, stosu-
jąc się w tym względzie do angielskiej wymowy.
, Febe 'gotowała, Wenus szorowała świątynię.
Prócz tego w dnie występów obie ubierały Deę.
Poza obrębem zaś tego, co nosi nazwę „publicznego życia"
czy to dla kuglarzy. czy też dla możnych tego świata. Dea. tak
samo jak i Fibi, i Vinos, nosiła florencką spódnicę z kwieciste-
go płócienka i kaftanik bez rękawów, odsłaniający ramiona.
Ursus i Gwynplaine ubierali się w męskie kaftany i szerokie,
marynarskie spodnie, niczym majtkowie na wojennym okręcie.
Ponadto Gwynplaine do pracy i do ćwiczeń w siłackich sztu-
kach wkładał na ramiona i na szyję rodzaj skórzanego fartucha.
Gwynplaine doglądał koni, Ursus i Homo troszczyli się o siebie
nawzajem.
Dea, zadomowiona w „Zielonym Pudle", poruszała się po
wnętrzu swego ruchomego domu prawie swobodnie, jakby
widziała tutaj wszystko.
Oku, któremu udałoby się przeniknąć do wnętrza tej
t) wędrownej budowli i obejrzeć jego urządzenie, ukazałaby się
stara buda Ursusa, na swoich czterech kołach, przytwierdzona
w rogu do ściany wozu. Pozostawiona tam na łaskawym chle-
bie, zachodziła powoli rdzą i odpoczywała po wybojach dróg,
jak Homo po popręgach uprzęży.
Buda ta, przybita do tylnej ściany wozu, na prawo od drzwi,
służyła Ursusowi i Gwynplaine'owi za sypialnię i ubieralnię.
Stały w niej teraz dwa łóżka. W przeciwległym kącie mieściła
się kuchnia.
Zagospodarowanie okrętu nie bywa na pewno bardziej treś-
ciwe, bardziej staranne niż urządzenie wewnętrzne ..Zielonego
Pudła". Wszystko 'znajdowało się tam na stosownym miejscu,
wszystko było uporządkowane, obmyślone, zaplanowane.
Wóz podzielony został na trzy przegrody. Części te komuni-
kowały się ze sobą przez otwory pozbawione drzwi. Zasłaniały
je płachty ciężkiej tkaniny. Tylna przegroda była mieszkaniem
mężczyzn, przednia przegroda była mieszkaniem niewiast,
środkowa przegroda, przedzielająca pomieszczenia dwu od-
miennych płci — był to teatr. Instrumenty muzyczne i inny
sprzęt teatralny umieszczono w kuchni. Na pawlaczu, tuż pod
dachem wozu, znajdował się składzik z dekoracjami, jeżeli izaś
uchyliło się klapy w tymże pawlaczu umocowanej, zobaczyć
można było lampy. Światła ich służyły do pokazywania ma-
gicznych sztuk.
Poetą — władcą wszystkich tych czarów — był Ursus. On
to układał przedstawienia.
Talenty posiadał liczne, wykonywać umiał najosobliwsze
kuglarstwa. Nie tylko naśladować potrafił przeróżne głosy, ce-
lował również w najbardziej nieoczekiwanych niespodzian-
kach, zadziwiał nagłym migotaniem świateł wśród ciemności,
wywoływał na gładkiej ścianie dowolne liczby, wyrazy i figu-
ry, co ukazywały się i znikały tajemniczo, a sam pośród tych
dziwów, obojętny na zachwyty gapiów, wydawał się dumać
nad czymś głęboko.
31!
Gwynplaine rzekł mu dnia pewnego: •
— Wyglądasz, ojcze, jak czarodziej.
A Ursus odrzekł:
— To dlatego, być może, że nim jestem.
,,Zielone Pudło" wykonane zostało według mądrego pla-
nu Ursusa. Jego to było pomysłem, że część lewej ściany po-
łożoną pomiędzy przednimi i tylnymi kołami i przymocowaną
na zawiasach, można było opuszczać za pomocą łańcuchów
i pasów, niczym most zwodzony. Kiedy ściana opadała, trzy,
również na zawiasach umocowane, drewniane podpórki odchy-
lały się od niej i wreszcie stawały pionowo na ziemi, niby no-
gi stołu, dźwigając ponad brukiem tę estradę z opuszczonego
boku wozu. Równocześnie ukazywała się scena teatru, powięk-
szona teraz o proscenium z owej właśnie platformy. Zdaniem
ulicznych purytańskich kaznodziei, otwierająca się ściana po-
dobna była do paszczy piekielnej. Odwracali się też od niei
z przerażeniem i wstrętem. Być może, że to za podobny pomysł
bezbożny kazał Solon wygrzmocić kijami Tespisa.
Idea Tespisa przetrwała zresztą o wiele dłużej, niżby to
przypuścić można było. Teatry-wozy istnieją do tej pory. A na
jeżdżących scenach tego to rodzaju właśnie w szesnastym
i siedemnastym wieku grywano w Anglii balety i ballady
Amnera i Pilkingtona, we Francji pastorałki Gilberta Colin,
we Flandrii, po kiermaszach, recytacje Clementa, 'zwanego
Non-Papa, w Niemczech Adama i Ewę Theilesa, we Włoszech
zaś weneckie krotochwile Animuccia i Ca-Fossis, sielanki
Gesualda,' księcia Venosy, Satyra Laura Guidiccioni, Rozpacz
Filena i Śmierć Ugolina Wincentego Galileusza, ojca astrono-
ma, który to Wincenty Galileusz śpiewał sam ułożone przez
siebie pieśni przygrywając na mola di gamba — wszystkie te
najwcześniejsze zawiązki włoskiej opery, co od roku 1580 wy-
pierać zaczęły sztywny madrygał, przeciwstawiając mu swo-
bodę natchnienia.
Wóz koloru nadziei, co nosił Ursusa, Gwynplaine'a i ich for-
tunę, wóz, na którego koźle Fibi i Vinos dęły w trąbki, w po-
staci dwu mitologicznych bóstw, był jednym z bardzo wielu
takich wędrownych przybytków sztuki i poezji. Tespis nie wy-
parłby się Ursusa, a Congrio nie wyparłby się Gwynplaine'a.
Po przybyciu na rynek miasta czy miasteczka, w przerwach
między fanfarami Fibi i Vinos, Ursus udzielał pouczających
a tyczących się tej muzyki objaśnień.
— Symfonia ta jest gregoriańska — wołał. — Cni obywate-
le, gregoriański obrządek, ten postęp tak ogromny, we Wło-
szech walczyć musiał z rytuałem ambrozjańskim, w Hiszpanii
zaś — z rytuałem mozarabskim, i zwyciężył wreszcie, choć nie
bez trudu.
Po czym ,,Zielone Pudło" zatrzymywało się na postój
w miejscu obranym przez Ursusa, a z nadejściem wieczoru
opadała ruchoma klapa ściany, odsłaniało się wnętrze teatru
i rozpoczynało się przedstawienie.
Scena ,,Zielonego Pudła" przedstawiała krajobraz namalo-
wany przez Ursusa, który malować nie potrafił, w potrzebie
więc krajobraz ten mógł równie dobrze wyobrażać podziemie.
Kurtyna zszyta była z jedwabnych kwadratów, różnokoloro-
wych, niczym strój błazeński.
Publiczność stała na dworze, na ulicy czy na rynku, skupio-
na półkolem wokół widowiska, w pogodę czy w niepogodę;
układ ten sprawiał, że deszcz o wiele mniej był pożądany dla
teatrów ówczesnych niż dła dzisiejszych teatrów. Jeżeli się
tylko dało, urządzano przedstawienia w podwórzu 'zajazdu
i wówczas zyskiwano tyle rzędów lóż, ile było pięter z oknami.
A im bardziej teatr był tym sposobem zamknięty, tym bar-
dziej publiczność przymuszona była do płacenia.
Ursus sam dbał o wszystko — o przedstawienia, o trupę,
o kuchnię, o orkiestrę. Vinos niezwykle sprawnie uderzała pa-
łeczkami w bębenek. Fibi grała na istrumencie podobnym do
gitary. I wilk również miał we wszystkim swój udział. Nie-
wątpliwie należał do „towarzystwa" i grywał nawet niekiedy
skrawki ról. Zdarzało się też nieraz, że kiedy na scenie poja-
wiali się Ursus i Homo, obok siebie, Ursus w swojej skórze nie-
dźwiedziej zasznurowanej starannie, Homo w swojej skórze
wilczej, jeszcze dokładniej dopasowanej — trudno było odgad-
nąć, który z nich jest zwierzęciem; pochlebiało to Ursusowi.
IX
DZIWACTWA NAZYWANE POEZJĄ PRZEZ LUDZI
POZBAWIONYCH SMAKU
Sztuki Ursusa były to intermedia, rodzaj coraz to bardziej
dzisiaj zarzucany. Jedna ze sztuk tych, która nie przechowała
się do naszych czasów, nosiła tytuł Ursus Rursus. On sam za-
pewne kreował w niej główną rolę. Kilkakrotnie pojawiał się
na scenie i znikał —• taka była prawdopodobnie treść tej sztu-
ki, odznaczająca się godnym pochwały umiarem.
Jak więc widzimy, tytuły intermediów Ursusa często mie-
wały brzmienie łacińskie, teksty zaś układane były przeważ-
nie po hiszpańsku. Swoje hiszpańskie wiersze rymował Ursus
"na podobieństwo wszystkich prawie ówczesnych kastylskich
sonetów. Nie przeszkadzało to nikomu. Język hiszpański zna-
ny był wówczas powszechnie i marynarze angielscy mówili po
hiszpańsku, jak niegdyś żołnierze rzymscy mówili po karta-
gińsku. Wspomina o tym Plaut. A zresztą w przedstawieniu,
jak we mszy, język łaciński czy też inny, niezrozumiały dla
słuchających, nie przeszkadzał nikomu. Radzono z tym sobie
towarzysząc ochoczo znanymi słowami obcemu tekstowi. Oso-
bliwie nasza stara galicka Francja objawiała swą pobożność
takim to właśnie sposobem. W kościele podczas Immolatus wier-
ni śpiewali Będziemy się weselili, a podczas Sanctus — Da]
buziaka, moja miła. I trzeba było aż soboru trydenckiego, że-
by położyć kres tym poufałościom.
Ursus ułożył umyślnie dla Gwynplaine'a interiudium, z któ-
rego kontent był bardzo. Było ono jego najulubieńszym utwo-
rem. Dać ze siebie w swoim dziele wszystko — oto triumf każ-
dego, kto tworzy. Ropucha rodząc ropuszkę stwarza arcydzieło.
Wątpicie? Spróbujcie zrobić to, co ona.
Ursus wypieścił, jak tylko potrafił, swoje interiudium.
Niedźwiedziątko to zostało nazwane Chaosem zwyciężonym.
A oto treść tego dzieła:
Noc. Kiedy rozsunęła się pozszywana z kolorowych kwa-
dratów kurtyna, ciżba stłoczona przed sceną ,,Zielonego Pu-
dła" nie widziała nic prócz ciemności. W ciemności tej poru-
szały się, niby jakieś dziwne gady, trzy niewyraźne kształty
— wilka, niedźwiedzia i człowieka. Wilkiem był wilk, Ursus
— niedźwiedziem, Gwynplaine — człowiekiem. Wilk i niedź-
wiedź wyobrażały dzikie, nieposkromione siły przyrody, nie-,
okiełznane żądze, ślepą pierwotność i oba rzucały się na
Gwynplaine'a, i był to chaos zmagający się z człowiekiem. Nie-
widoczne były ich twarze. Gwynplaine bronił się, przykryty
całunem, a oblicze jego zasłaniały gęste, opadające na nie
włosy. I tak zresztą wszystko skrywała ciemność. Niedźwiedź
ryczał, wilk warczał, człowiek krzyczał. Człowiek opadał z sił,
dzikie bestie zwyciężały; wzywał pomocy, rzucał w nieznane
rozpaczliwe wezwanie; rzęził. Patrzono na konanie tej ludzkiej
formy, ledwie że odróżniającej się od zwierząt. Ponure to było
widowisko; tłum patrzył wstrzymując dech w piersiach, jesz-
cze chwila, a zwierz zwycięży i chaos pochłonie człowieka.
Walka, krzyki, wycia — i nagle cisza. Słychać śpiew wśród
ciemności. Powiew powietrza, i oto słychać głos. Unosi się
tajemnicza muzyka towarzysząca tej niewidzialnej pieśni i na-
gle, nie wiadomo jak i skąd, ukazuje się jasność. Jasność ta .
jest światłem, światło to jest kobietą, kobieta ta jest duchem.
Dea, spokojna, czysta, piękna, potężna pogodą i słodyczą, uka-
zywała się otoczona promiennym nimbem. Jasna postać na tle
zorzy. Głos — była to ona Głos lekki, głęboki, niewysłowiony.
Z niewidzialnej stała się widzialną i śpiewała wśród brzasku.
Sądziłbyś, że to pieśń anioła lub śpiew ptaka. A na jej widok
człowiek podrywał się nagle olśniony i jednym uderzeniem
pięści powalał dzikie zwierzęta.
Wówczas zjawisko, unosząc się lekko w sposób trudny do
wytłumaczenia, wywołujący więc podziw tym większy, śpie-
wało takie oto wiersze w języku hiszpańskim, dostatecznie czy-
stym i zrozumiałym dla słuchaczy — angielskich marynarzy:
Ora, Hora!
De palabra
Nace razon,
Da luze el son.i
Spuszczała oczy, jakby oglądała przepaść pod stopami, i śpie-
wała dalej:
Noche quita te de alli!
El alba canta hallali! 2
A kiedy ona śpiewała, człowiek prostował się coraz bardziej
i oto on, co leżał powalony, klęczy wznosząc ręce ku zjawisku,
a kolanami wspiera się na obu bestiach, nieruchomych, jakby
porażonych gromem. Ona, ku niemu zwracając się, śpiewała
dalej: •
Es menester a cięłoś ir,
Y tu que llorabas reir.3
l przybliżając się, z majestatem gwiazdy, dodawała:
Gebra barzon!
Dexa, monstro,
A tu negro
Caparazon. *
I kładła mu dłoń na czole.
A wówczas podnosił się inny głos, głębszy, a więc jeszcze
bardziej łagodny, głos rozpaczy i zachwytu, o powadze czu-
Spiew rodzi światła
1 Módl się, płacz! — Słowo — rodzi rozum. —
2 precz, nocy! — Jutrzenka śpiewa: Alleluja!
s Wznieś się do nieba. — I śmiej się, ty, co płaczesz.
4 Strzaskaj jarzmo! — porzuć, poczwaro — twoją ciasną — skorupę.
lej, a dzikiej, i była to pieśń człowieka, odpowiadająca na
pieśń nieba. Gwynplaine klęczał, zawsze w ciemności, na po-
walonym niedźwiedziu i wilku. Dea dłonią dotykała mu czoła,
a on śpiewał:
O, ven! amal . .
Eres alma,
Soy corazon.l ' '.'
I oto nagle Strumień światła uderzał Gwynplaine'a prosto
w twarz.
Błogo rozanielona poczwara wyłaniała się z ciemności.
Któż potrafi opisać wrażenie, co wstrząsało ciżbą gapiów?
Jakby rozbłysło nagle słońce śmiechu. Śmiech rodzi się z za-
skoczenia, a cóż bardziej nieoczekiwanego być może niż takie
oto rozwiązanie? Jakiż wstrząs przyrównać można do tego po-
liczka światła wymierzonego w maskę błazeńską i okropną?
Dokoła śmiechu tego rozgrzmiewał śmiech; śmiano się wszę-
dzie, w górze, w dole, na przedzie, w głębi, i mężczyźni, i ko-
biety, i stare twarze z wyłysiałym czołem, i różowe twarzycz-
ki dziecinne, śmieli się źli i dobrzy, weseli i smutni,
wszyscy; i na ulicy nawet przechodnie, co niczego nie widzieli,
też śmieli się słysząc ten śmiech. Przechodził on w tupania,
w oklaski. Po opuszczeniu zasłony uporczywie wywoływano
Gwynplaine'a. Powodzenie miał nadzwyczajne. Czy widzieliś-
cie Chaos zwyciężony? Ciśnięto się tłumnie, aby oglądać
Gwynplaine'a. Biegła, by uśmiać się, beztroska, biegła, by
uśmiać się, melancholia, biegła, by uśmiać się, zgryzota, wy-
rzuty nieczystego sumienia. Śmiechem tak niepohamowanym,
że wydawać się mógł aż chorobliwy. Lecz zaraza wesołości to
jedyna zaraza, przed którą człowiek nie ucieka. Powodzenie
te nie rozszerzało się jednakże poza pospólstwo. Tłumy skła-
1 Przyjdź! kochaj! — tyś jest duszą — jam jest sercem.
dają się zawsze z biedaków. Chaos zwyciężony oglądać można
było za cenę jednego penny. Wielki świat nie zwykł bawić się
za trzy grosze.
Ursus wielce cenił sobie swoje dzieło, które' obmyślił był
tak kunsztownie.
— Jest to w rodzaju niejakiego Szekspira — mawiał skrom-
nie. ;
W zestawieniu z Deą Gwynplaine tym większe wywoływał
wrażenie. Ta biała postać obok tego gnoma przedstawiała sobą
coś, co nazwać by można nieziemskim zadziwieniem. Tłum
prostaczy spoglądał na Deę z uczuciem zabobonnego niepoko-
ju. Była w niej jakaś wzniosłość dziewicy i kapłanki, co nie
zna człowieka, co zina tylko boga. Widzieli, że jest niewidoma,
a czuli, że widzi. Wydawało się, że stoi na progu nadprzyro-
dzonego. Była jakby w połowie oświetlona naszym światłem,
a w połowie inną jakąś jasnością. Zstępowała na ziemię, by
wykonać zadanie, by wykonać je w sposób, w jaki niebo czynić
to zwykło — poprzez świt. Znajdowała hydrę i czyniła z niej
duszę. Wyglądała jak tworząca potęga, i uszczęśliwiona,
i zdumiona zarazem tym, co sama stworzyła; sądziłbyś, że na
twarzy jej, zalęknionej cudownie, maluje się i wola przyczy-,
ny, i zdziwienie wobec skutku. Czuli, że kocha ona swojego
potwora. Czy wiedziała, że jest potworem? Tak, ponieważ go
dotyka. Nie — przyjmuje go przecież takim, jakim jest. To po-
łączenie dnia i nocy w umyśle widza roztapiało się w jakiś
półmrok, wśród którego rysowały się niejasne a nieskoń-
czone perspektywy. I jakże to boskość godzi się z, ledwie że
wyciosanym kształtem, w jaki sposób dokonuje się przeniknię-
cie duszy w materię, w jaki sposób promień słoneczny stać
się może życiodajną pępowiną, w jaki sposób odmienić się mo-
że odmieniec, w jaki sposób potworne rajskim się staje —
wszystkie zawierające się w tym zjawisku tajemnice spra-
wiały, że konwulsyjna wesołość, wzbudzona przez Gwyn-
plaine^, potęgowała się i gmatwała wzruszeniem, kosmicznym
prawie. Nie zgłębiając uczuć swoich do dna — widz nie lubi
bowiem męczyć się nadmiernym myśleniem — rozumiano jed-
nak coś więcej, co kryło się poza samym dostrzegalnym obra-
zem i przez niezwykły ten widok prześwitywało jak gdyby
jakieś wcielenie boskie.
To zaś, czego doświadczała Dea, w ogóle nie da się wyrazić
w ludzkim języku. Czuła, że znajduje się wśród tłumu, a nie
wiedziała, czym jest tłum. Słyszała gwar i to już wszystko.
Tłum — było to dla niej tyle, co podmuch — i czyż jest on
właściwie czymś więcej w swojej istocie? Pokolenia to odde-
chy, co przemijają. Człowiek oddycha, do czegoś wzdycha
i wreszcie wydaje tchnienie ostatnie. W tłumie tym Dea czu-
ła się samotna, drżała jak ktoś, kto by pochylił się nad prze-
paścią. Nagle wśród niepokoju niewinności, co czuje się zagro-
żona i gotowa już jest wyrzekać gorzko na nieznane potęgi,
.wśród lęku przed upadkiem tak bardzo możliwym Dea, po-
godna jednak, urastająca ponad niejasny strach przed niebez-
pieczeństwem, lecz cała drżąca w swoim odosobnieniu, w swo-
im odgrodzeniu od świata, odnajdywała pewność i oparcie;
chwytała linę ratowniczą rzuconą w jej świat ciemności, do-
tykała ręką swoją potężnej głowy Gwynplaine'a. O, radości
niewypowiedziana! składała swoje różane palce na owym gąsz-
czu kędzierzawych włosów! Dotknięta wełna daje wrażenie
miękkości. Dea dotykała baranka wiedząc, że jest on lwem.
Serce jej rozpływało się całe w niewysłowionej miłości. Była
już poza niebezpieczeństwem, odnalazła wybawcę. Publiczność
sądziła, że dzieje się odwrotnie. Dla widzów istotą uratowaną
był Gwynplaine, istotą niosącą ratunek — Dea. — Nieważne!
— myślał Ursus. On wiedział, co się działo w sercu dziewczy-
ny. Dea, uspokojona, pocieszona, zachwycona, wielbiła anio-
ła, a tłum przypatrywał się poczwarze i — zafascynowany
również sytuacją, choć pojmował ją odwrotnie — wybuchał
ogromnym, niepowstrizymanym śmiechem. /
Prawdziwa miłość nie ulega zobojętnieniu. Cała jest z du-
cha, więc nie stygnie. Żar się spopiela, ale nie gwiazda. Prze-
ogromne wzruszenie Dei powtarzało się każdego wieczora
i skłonna była płakać z rozrzewnienia, kiedy wszyscy dookoła
pokładali się ize śmiechu. Tłumem trzęsła wesołość; ona była
szczęśliwa.
Takie błazeńskie, wesołe zakończenie, wywołane nagłym
i nieprzewidzianym ukazaniem się oblicza Gwynplaine'a, nie-
wątpliwie nie zgadzało się z zamiarem Ursusa. On pragnąłby
uśmiechu raczej, nie śmiechu, pragnąłby podziwu i zrozumie-
nia artystycznych subtelności swojego dzieła. Ale powodzenie
• pociesza. Godził się też co wieczór bez trudu na swój przesad-
ny, z nieporozumienia powstały sukces licząc, ile też słupków
o wartości szylinga da się ułożyć z farthingów, ile też słupków
o wartości funta da się ułożyć z szylingów. Powtarzał sobie
zresztą, że jednak pomimo wszystko, kiedy śmiech przeminie,
Chaos zwyciężony zapadnie jakoś w głąb umysłów i pozostawi
w nich swój trwały ślad. I być może, nie całkiem się mylił;
dzieło przedostaje się do świadomości widzów. Gawiedż, roz-
ciekawiona wilkiem, niedźwiedziem, człowiekiem i muzyką tą,
i wyciem, i wrzaskiem poskromionym, opanowanym przez har-
monię, tą nocą rozproszoną przez brzask i śpiewem niosącym
światło, przyjmowała z sympatią głęboką, choć niezbyt może
jasno rozumianą, a nawet i z jakimś rzewnym poszanowaniem
ten dramat poetycki, noszący nazwę Zwyciężonego chaosu,
to zwycięstwo ducha nad materią, uwieńczone radością czło-
wieka.
Takie to były nieokrzesane uciechy ludu.
I uciechy te wystarczały ludowi. Lud nie miał możności,
by przypatrywać się ,,szlachetnym meczom", jak dobrze uro-
dzeni, nie mógł, jak wielcy panowie i szlachta, stawiać tysiąca
gwinei na Heimsgaila czy też na Phelem-ghe-madone'a.
X
JAK PATRZY NA LUDZI I NA ZDARZENIA TEN, CO SAM STOI
POZA SPRAWAMI TEGO ŚWIATA
Jakże chętnie człowiek mści się za przyjemność, której do-
znaje za czyjąś sprawą! Stąd też i pogarda dla komedianta.
Istota ta zachwyca mnie, zajmuje, ,bawi, uczy, czaruje, po-
ciesza, daje mi piękno, jest dla mnie miła i pożyteczna, cóż
więc złego mógłbym jej uczynić w zamian za to? Upokorzyć
ją! Pogarda to policzek wymierzony na odległość. Spoliczkuj-
my więc komedianta. Podoba mi się, jest więc nikczemny.
Służy mi, więc ja go nienawidzę. Skądby tu wziąć kamienia
i rzucić w niego? Podaj mi taki kamień, księże! Podaj mi taki
kamień, filozofie! Wyklnij go, Bossuecie! Znieważaj go,
Rousseau! Krasomówco, pluń na niego żwirem swojej wymo-
wy! Niedźwiedziu, ciśnij weń płytą bruku! Ukamienujmy
drzewo, pomiażdżmy owoc i spożyjmy go. Brawo! I precz! Ten,
co recytuje wiersze poetów, jest jak zadżumiony. Precz, his-
trionie! Uczyńmy mu pręgierz z jego powodzenia. Triumf jego
zakończmy wygwizdaniem. Niechaj przyciąga tłumy, jego zaś
udziałem niechaj będzie samotność. Takim oto sposobem klasy
bogate, zwane wyższymi klasami, wymyśliły dla aktora tę for-
mę izolacji, jaką jest poklask.
Gawiedż uliczna nie bywa tak okrutna. Nie żywiła ona nie-
nawiści do Gwynplaine'a. Nie czuła dlań pogardy. Tylko że
najpodlejszy pomywacz pokładu z najlichszej załogi na naj-
lichszym ze statków zakotwiczonych w najlichszej ze wszyst-
kich angielskich przystani mniemał, że stoi nieporównanie wy-
żej niż ten rozweselacz ,,gawiedzi", i przekonany był, że
pomywacza pokładu tyle co najmniej dzieli od linoskoka, ile
dzieli lorda od pomywacza pokładu.
Gwynplaine był więc, jak wszyscy komedianci, i oklaskiwa-
ny, i osamotniony. Zresztą na tym padole każde powodzenie
jest zbrodnią i trzeba za nie odpokutować. Ten, co dostaje me-
dal, dostaje obie jego strony równocześnie.
21 — Człowiek śmiechu
'Dla Gwynplaine'a nie istniała odwrotna strona medalu. Dla-
tego że zadowolony był on najzupełniej ae wszystkich skutków
swojego powodzenia. Rad był oklaskom, cieszyła go samotność.
Dzięki oklaskom był bogaty, dzięki samotności — szczęśliwy.
Bogatym być w tych najniższych kręgach społecznych to
tyle, co nie doświadczać nędzy. Tyle, co nie mieć dziur
w odzieniu, zimna w izbie, pustki w żołądku. Tyle, co pić i jeść
do syta, mieć wszystko, czego człowiekowi potrzeba, w tym
i grosz dla biedniejszego od siebie. Gwynplaine posiadał takie
właśnie liche bogactwo, wystarczające swobodzie człowieka.
W duszy zaś był posiadaczem nie lada. Miał miłość. Czegóż
mógł pragnąć jeszcze?
1 Niczego więcej nie pragnął.
A gdyby tak chciał mu ktoś, odjąć szpetotę z twarzy? Ode-
pchnąłby tylko ten dar! Nie chciałby porzucić tej maski, nie
chciałby odzyskać swojej twarzy, pięknej, zapewne, czarują-
cej. A za cóż wyżywiłby wówczas Deę? Co stałoby się z biedną,
łagodną niewidomą, która go kochała? Bez tej maski śmiechu,
co czyniła go błaznem niezrównanym, byłby zwykłym lino-
skokiem, pierwszym lepszym sztukmistrzem, co wygrzebuje
groszaki ,ze szpar pomiędzy kamieniami bruku, i Dea, być mo-
że, nie co dzień miałaby kawałek chleba do zjedzenia! Z dumą
i wzruszeniem myślał, że jest oto opiekunem tej niebiańskiej
i kalekiej dziewczyny. Noc, Samotność, Ubóstwo, Bezsilność,
Ciemnota, Głód i Pragnienie — siedem paszczęk nędzy rozwie-
rało się dokoła niej szeroko, a on był świętym Jerzym, co po-
konywał tego smoka. Zwyciężał nędzę. Jak? Swoją szpetotą.
Dzięki potworności swojej twarzy stał się potrzebny, pomocny,
zwycięski, wielki. Dość mu było pokazać się i już się znajdy-
wały pieniądze. Był panem tłumu; czuł się władcą motłochu.
Mógł dać Dei wszystko. Zaspokajał jej potrzeby, pragnienia,
zachcianki, fantazje, wszystko, o czym tylko w granicach swo-
jego kalectwa zamarzyć mogła niewidoma. Wiemy to już, że
Gwynplaine i Dea byli opatrznością dla siebie nawzajem. Je-
mu wydawało się, że wzlatuje na jej skrzydłach, jej — że ją
niosą jego ramiona. I cóż słodszego być może nad opiekowanie
się tym. co nas kocha, nad zaspokojenie potrzeb tego. co nam
nieba przychyla! Gwynplaine doświadczał tej najwyższej
szczęśliwości. A zawdzięczał to swemu okaleczeniu. Okalecze-
nie to wywyższało go. Dzięki niemu zarabiał na życie swoje
i cudze, dzięki niemu zdobył niezależność, swobodę, sławę, za-
dowolenie wewnętrzne, godność. W okaleczeniu swoim był
niedostępny dla niczego i dla nikogo. Los nie mógł wyrządzić
mu żadnej już krzywdy, złośliwość jego wyczerpała się całko-
wicie w tym jednym uderzeniu, które obróciło się w jego,
Gwynplaine'a, zwycięstwo. Dno nieszczęścia stało się oto
szczytem szczęśliwości. Gwynplaine był uwięziony w swojej
potwornej brzydocie, lecz razem z Dea. I jak się już rzekło,
było to uwięzienie w raju. Pomiędzy nimi i światem żywych
wznosił się mur. Trudno! Mur ten więził ich. lecz i chronił
równocześnie. Czyż można było dosięgnąć Deę. czyż można było
dosięgnąć Gwynplaine'a poza tym zamknięciem, co oddzie-
lało ich od życia dziejącego się dokoła? Odebrać mu powodze-
nie? Nie podobna! Trzeba by mu na to odebrać twarz. Ode-
brać mu miłość? Nie podobna! Dea nie widziała. Ślepota Dei
była bosko nieuleczalna. I w czymże przeszkodzić mogła
Gwynplaine'owi jego szpetota? W niczym. A jakie przedsta-
wiała dla niego korzyści? Wszystkie. Był kochanym pomimo
swojej potworności, być może, dla niej właśnie. Kalectwo
i szpetota instynktownie zbliżyły się ku sobie, połączyły się.
Być kochanym — czy to nie dosyć? Z jakąż wdzięcznością
myślał Gwynplaine o swoim zniekształceniu. Pobłogosławiony
został swoim stygmatem. Wiedział, że jest on niezniszczalny,
wieczny. Cóż za radość! Cóż za szczęście, że dobrodziejstwo to
było nie do uleczenia! Dopóki tylko istnieć będą przedmieścia
i place jarmarczne, drogi, po których można wędrować przed
siebie, tłum na dole i niebo w górze, można się nie troszczyć
o byt. Dei niczego nie zabraknie, nie zginie ich miłość. Gwyn-
plaine nie zamieniłby swojej twarzy z Apollinem. Brzydota
była przyczyną jego szczęścia.
?<•
Mówiliśmy już, że los obdarował go hojnie. Wyrzutek ten
był wybrańcem.
Był tak bardzo szczęśliwy, że nieraz zdarzało mu się żałować
otaczających go ludzi. Litował się nad resztą świata. Instynkt
nakazywał mu nieraz porozglądać się nieco wokół siebie, gdyż
żaden człowiek nie jest jednolity, natura ludzka to nie abstrak-
cja. Dziękował niebu, że otacza go nieprzenikniona ściana, lecz
wyglądał spoza niej od czasu do czasu. I dokonawszy porów-
nania z tym większą radością wracał do Dei, do ich wspólnej
samotności.
Cóż dostrzegał dookoła? Kim byli ci żyjący, których wśród
wędrówek swoich oglądał tak różnych i tak wielu? Coraz to
inny tłum i zawsze to samo mrowie. Coraz to inne twarze
i zawsze te same niedole. Bezładna mieszanina istnień zmar-
nowanych, zburzonych. Co wieczora wszystkie klęski społeczne
tłoczyły się dookoła jego szczęśliwości.
,,Zielone Pudło" było popularne.
Niskie ceny przyciągają niskie klasy. Szli ku niemu słabi)
biedni, ubodzy, mali. Szli na Gwynplaine'a, jak się idzie na
wódkę. Przychodzili, by za dwa grosze kupić sobie zapomnie-
nie. Z wyżyn swojej kuglarskiej sceny przyglądał się Gwyn-
plaine temu żałosnemu zbiegowisku. W umysł jego zapadał
widok tej niezmierzonej nędzy, pojawiającej się nieustannie,
ciągle od nowa. Fizjonomię człowieka znaczy świadomość i ży-
cie, jest ona wynikiem ogromnej liczby tajemniczych żłobień.
Gwynplaine oglądał bruzdy pozostawione na ludzkich twa-
rzach przez wszelakie cierpienie, wszelaką złość, wszelaką sro-
motę, przez wszelaką rozpacz. Te oto usta dziecinne nie jad-
ły. Ten oto mężczyzna był ojcem, ta kobieta — matką, a poza
nimi odgadnąć można było rodziny sponiewierane, rozbite. Po
tamtej twarzy widać, że od występku przechodzi do zbrodni,
i dobrze wiadomo dlaczego: z ciemnoty, z nędzy! Na tamte}
zaś dostrzec można piętno wrodzonej dobroci, przekreślonej
przez ucisk społeczny, przemienionej w nienawiść. Na czole
tej staruszki widać głód; na czole tamtej dziewczyny — pro-
stytucję. I tu, i tam — ta sama sprawa, lecz młoda ma sposo-
by, by dać sobie radę — widok bardziej chyba jeszcze ponury.
Wśród ciżby tej są ręce, lecz nie ma narzędzi; ludzie ci niczego
bardziej nie pragnęliby niż pracy, lecz pracy zbrakło. Niekie-
dy siadał obok robotnika żołnierz, często inwalida i oto Gwyn-
plaine oglądał widmo wojny. Tu odczytać mógł bezrobocie,
tam — wyzysk, gdzie indziej znowu — niewolniczą zależność.
Na niektórych czołach stwierdzić mógł jakieś cofnięcie się
w zwierzęcość. To naciskające z góry swoim ciężarem szczę-
ście wybranych spychało człowieka z nizin społecznych do
stanu bydlęcia. Wśród tych piwnicznych mroków jedynym
jasnym okienkiem świeciła Gwynplaine'owi miłość Dei, ich
wspólne szczęście. Wszystko inne wyklęciem było, potępieniem.
Gwynplaine czuł, jak depczą po nim, jak tratują go bezwiednie
możni, bogaci, wspaniali, wielcy, wybrańcy losu; a kiedy spo-
glądał w dół — widział nieprzeliczone tłumy mizernych twarzy
wydziedziczonych; on i Dea, z ich szczęściem tak ubożuchnym,
a tak ogromnym, byli jakby zawieszeni pomiędzy dwoma
światami; w górze świat gwarny, ruchliwy, swobodny, wesoły,
tańczący, depcący po wszystkim; w górze świat, co stąpa;
w dole świat, po którym się stąpa. Światło nie rozjaśniało
ciemności, lecz gniotło ją, miażdżyło — rzecz to zgubna, wska-
zująca, że istnieje głębokie społeczne zło. Gwynplaine miał
sposobność poznania tej smutnej prawdy. Istnienie pełzające-
go płaza! Człowiek czołgający się przez całe swe życie w ku-
rzu i w błocie, zohydzony, poniżony, tak wyzuty ze wszelkie-
go człowieczeństwa, że chciałbyś po nim tylko deptać! i jakie-
goż to motyla poczwarką być może takie życie na ziemi? Przed
tłumem tym, co ciemny jest i głodny, wszędzie, przed każdym
2 tych ludzi wyrasta znak zapytania: czy zbrodnia? czy hańba?
Nieugiętość prawa wywołująca zanik sumienia! Dzieci, co ro-
sną po to, by się spodlić, dziewice, co po to dojrzewają, żeby
się oddać, róże, co rozkwitają po to tylko, by natychmiast
zwarzył je trujący jad! Niekiedy wzrok jego, wyostrzony cie-
S?R
kawością i wzruszeniem, usiłował przebić aż do dna te mroki,
wśród których dogorywało tyle próżnych wysiłków, gdzie
walczyło rozpaczliwie tyle znużenia, gdzie bytowały rodziny
przeżarte przez porządek społeczny, obyczaje wypaczone przez
prawo, rany, co zropiały pod działaniem systemu karnego,
nędze stoczone przez podatki, inteligencje, co bezowocnie to-
nęły w ciemnocie, gdzie szamotały się rozbite tratwy, pełne
zrozpaczonych i wygłodniałych, gdzie były wojny, niedostatek,
rzężenia, krzyki, zagubienia; i czuł on, jak coraz mocniej
ściska mu gardło rozpacz przejmująca i powszechna. Widział
wzburzone piany nieszczęścia na powierzchni ciemnej ludz-
kiej masy. On sam znajdował się w zaciszu przystani i tylko
patrzył, jak wszystko dokoła rozbija się i tonie. Chwilami
ujmował w dłonie swoją zniekształconą głowę r zamyślał się
głęboko.
Człowiek szczęśliwy to prawie obłąkany! Jakże potrafi ma-
rzyć! Na j absurdalnie jsze pomysły przewijały się przez mózg
Gwynplaine'a. Dlatego że kiedyś udało mu się uratować dzie-
cko, miewał teraz śmieszne, żałosne pragnienia: chciałby do-
pomóc światu! Obłoki marzeń do tego stopnia przesłaniały mu
niekiedy 'rzeczywistość, tracił poczucie proporcji tak dalece, że
zdarzało mu się zapytywać samego siebie: co można by uczy-
nić dla tego nieszczęśliwego ludu? Chwilami tak głęboko po-
grążał się w rojeniach, że głośno wypowiadał to pytanie. Wów-
czas Ursus wzruszał ramionami i przypatrywał mu się uważ-
nie. A Gwynplaine dalej śnił na jawie: — Ach, gdybym był
potężny, jakże pomagałbym nieszczęśliwym! Lecz czym ja je-
stem? Prochem. Cóż ja mogę? Nic.
Mylił się. Wiele mógł uczynić dla nieszczęśliwych. Dawał
im śmiech.
A śmiech —> to zapomnienie.
Ten, co rozdaje zapomnienie, jest wielkim dobroczyńcą ludz-
kości. '•
XI
GWYNPLAINE SŁUSZNIE SĄDZI, URSUS PRAWDĘ MÓWI
Filozof to szpieg. Ursus, podpatrywacz marzeń, obserwował
.swojego ucznia. Monologi ducha znaczą się na naszym czole
odbiciem ledwie że dostrzegalnym, uchwytnym jednak dla
wprawnego oka fizjonomisty. Toteż wszystko, co działo się
w Gwynplaine'ie. nie uchodziło, uwagi Ursusa. Pewnego dnia,
kiedy Gwynplaine rozmyślał, Ursus pociągając go za połę ka-
ftana tak się odezwał:
— Wyglądasz mi na badacza, głupcze! Strzeż się, nie twoje
to sprawy. Ty jedno masz do roboty: kochać Deę. Jesteś szczę-
śliwy podwójnym szczęściem: po pierwsze, że tłum ogląda
twoją mordkę, po drugie, że Dea jej nie ogląda. Nie masz pra-
wa do tego szczęścia, które posiadasz. Żadna kobieta nie przy-
jęłaby twego pocałunku widząc twoje usta. I te usta, którym
zawdzięczasz majątek, ta twarz» dzięki której jesteś bogaty —
nie jest twoja. Nie przyniosłeś jej sobie na świat. Wziąłeś ją od
drwiącego grymasu, co leży u samego dna nieskończoności.
Wykradłeś swoją maskę diabłu. Jesteś wstrętny i niechaj ci
wystarczy ten wielki los na loterii. Na tym świecie, urządzo-
nym tak doskonale, istnieją szczęśliwi z prawa i szczęśliwi
z przypadku. Ty jesteś szczęśliwym z przypadku. Siedzisz
w piwnicy, w której zamknięta została gwiazda. Biedna gwia-
zda jest twoją własnością. Nie próbuj nawet wydostać się
z twojego lochu i pilnuj swojej gwiazdy, pająku! Szlachetny
klejnot trzymasz w sieci. Ciesz się tym, co masz, zrób mi z ła-
ski swojej tę przyjemność. Widzę, że się rozmarzasz. Cóż za
głupota! Posłuchaj, przemówię teraz językiem prawdziwej
poezji: niechaj Dea zjada co dzień wołowe befsztyki i kotlety
baranie, a za pół roku będzie krzepka jak rzepa; pożeńcie się
i zrób jej dziecko, dwoje dzieci, troje dzieci, całą kupę dzieci!
Oto mi rozumowanie prawdziwie filozoficzne. Tym bardziej
że jest. się wówczas szczęśliwym, a to niezła rzecz. Mieć dzieci,
dużo dzieci — oto baśń prawdziwa! Miej kupę bębnów, myj je,
czesz, ucieraj im nosy, lulaj, przewijaj, zawijaj, niech się roi
dokoła ciebie ta zgraja; śmieją się — dobrze, wrzeszczą —
jeszcze lepiej; krzyczeć — to żyć; przyglądaj się, jak ssą w szó-
stym miesiącu życia, jak raczkują mając rok, jak chodzą ma-
jąc dwa lata, jak dojrzewają w piętnastej wiośnie, jak w dwu-
dziestej zaczynają kochać. Kto te radości ma — ten ma wszy-
stko. Ja ich nie miałem i dlatego jestem zdziwaczałym odlud-
kiem. Dobry Pan Bóg, majster w sztuce układania pięknych
poematów, pierwszy literat świata, podyktował Mojżeszowi,
współpracownikowi swojemu: „Rozmnażajcie się". Tak brzmi
tekst. Rozmnażaj się, zwierzę! A świat jest tym, czym jest;
i bez twojej pomocy będzie się na nim źle działo. Nie troszcz
się o świat. Nie zajmuj się tym, co się na zewnątrz znajduje.
Zostaw w spokoju widnokrąg. Komediant po to został stwo-
rzony, żeby się drudzy na niego patrzyli, a nie po to, żeby
sam patrzył na drugich. Wiesz, co istnieje tam, na zewnątrz?
Szczęśliwi z prawa. Ty — powtarzam ci to jeszcze raz — ty
jesteś szczęśliwy z przypadku. Jesteś jak złodziejaszek, co
skradł to szczęście, którego oni są właścicielami. Prawowitymi
właścicielami, a ty jesteś przybłędą, ty żyjesz na wiarę z po-
myślnością. I czegóż więcej możesz chcieć jeszcze, hultaju?
Miło jest chyba rozmnażać się za pośrednictwem Dei? Dola
tak błoga podobna jest do kradzieży. Ci, którym z woli nieba
przynależy się szczęście na tym padole, niechętnie widzą, kie-
dy stojący niżej od nich pozwalają sobie na tyle radości. Gdy-
by cię zapytali: jakim prawem jesteś szczęśliwy? — nie wie-
działbyś, co odpowiedzieć. Ty nie masz patentu, a oni mają.
f Jowisz, Allach, Wisznu, Sabaoth, czy ja wiem v/ końcu kto, dał
im zezwolenie na szczęście. Strzeż się ich! Nie wtrącaj się do
ich spraw, bo oni mogliby jeszcze wtrącić się do twoich. A czy
ty wiesz, chudziaku, kto to jest: szczęśliwy z prawa? To istota
straszliwa i potężna, to lord! Tak, lord, dopieroż to każdy taki
wysługiwać się musiał diabłu, zanim przyszedł na świ^t przez
te drzwiczki! Dopieroż to chyba nie łatwo się mu było urodzić!
To jedyny trud, jaki zadał sobie kiedykolwiek, ale za to co zs.
trud! — niech ręka boska broni! Od losu, od tego ślepego bał-
wana uzyskać, by już w kołysce uczynił ciebie władcą nad
ludźmi! Przekupić tego urzędnika, żeby dał ci najlepsze miej-
sce na widowisko! Przeczytaj sobie memento wypisane na ścia-
nie mojej budy-emerytki, przeczytaj ten brewiarz mojej
mądrości, a przekonasz się, co to jest lord. Lord to ten, co sam
ma wszystko i co sam jest wszystkim. Lord to ten, co wynie-
siony jest ponad swoją własną naturę; lord to ten, któremu
w młodości przysługują prawa starca, który na starość ma
u kobiet powodzenie młodzieńca, co choć występny, ma sza-
cunek uczciwych ludzi, co choć tchórz, dowodzi 'zuchami, co
choć próżniak, zbiera owoce pracy, co choć nieuk, ma dyplo-
my uniwersytetów w Cambridge i w Oksfordzie, co choć głu-
piec, jest przedmiotem podziwu poetów, to ten, do którego
uśmiechają się kobiety, choć jest brzydki, ten, co Thersytem
będąc nosi hełm Achillesa, co zającem będąc nosi skórę lwa.
Nie wyciągaj z moich słów lekkomyślnych wniosków, z tego,
co mówię, nie wynika wcale, że lord musi być koniecznie nie-
ukiem, tchórzem, brzydalem, głupim i starym; chciałem po-
wiedzieć tylko, że może on być tym wszystkim i że nic mu to
zaszkodzić nie może. Przeciwnie. Lordowie — to książęta. Król
Anglii to tylko lord, pierwszy pan wśród panów; to wszystko
i to dużo. Królowie nazywali się dawniej lordami: lordem
Danii, lordem Irlandii, lordem Wysp. Lord Norwegii używa
imienia króla od trzystu lat dopiero. Lucius, pierwszy król
Anglii, nazywany jest ,,milordem Luciusem" przez świętego
Telesfora. Lordowie są parami, są oni równi. Komu? Królowi.
Pomyliłby się ten, co by lordów utożsamiał z parlamentem.
Zgromadzenie narodowe, które Saksonowie, przed podbojem,
nazywali wittenagemot, przez Normanów, po podboju, nazwa-
ne zostało parliamentum. Naród powoli, stopniowo wypchnięto
za drzwi. Listy królewskie, zwołujące gminy, rozpoczynały się
niegdyś słowami: ad consilium impendendum, dziś zaczynają
się one od słów: ad consentiendum. Gminom wolno jest wyra-
\ 329
zić swoją zgodę. Mają prawo powiedzieć: tak. A parowie mogą
powiedzieć: nie. Dowodem, że powiedzieli to rzeczywiście. Pa-
rowie mają prawo ściąć królowi głowę, naród tego prawa nie
ma. UderzJenie topora, którym ucięto głowę Karolowi I, to na-
ruszenie praw nie króla wcale, lecz parów, i słusznie uczynio-
no wbijając na pal Cromwella. Lordowie są potężni. Dlaczego/
Dlatego, że są bogaci. Wystarczy przerzucić sobie Księgę Do-
omsday. Wynika z niej jasno, że lordowie są właścicielami
Anglii. Księga ta to rejestr dóbr wszystkich poddanych spi-
sany za panowania Wilhelma Zdobywcy. Lord-skarbnik Anglii
ma nad nią pieczę. Chcąc przepisać z niej cokolwiek, płacić
trzeba cztery grosze za wiersz. To dumna księga! Czy wiesz,
że byłem niegdyś nadwornym lekarzem u pewnego lorda, co
zwał się Marmaduke i miał dziewięćset tysięcy franków fran-
cuskich rocznej renty? Spróbuj się z. nim porównać, nieszczę-
sny głupcze! Czy wiesz, że samymi tylko królikami z królikar-
ni hrabiego Lindseya wykarmić by można całą hołotę Pięciu
Portów? A spróbuj dobrać się do nich! Natychmiast zrobią
z tobą porządek. Kłusowników wiesza się. Sam widziałem na
szubienicy ojca sześciorga dzieci. A dostał się tam za dwa fu-
trzane ucha, co mu wystawały z myśliwskiej torby. Taka jest
władza lennego pana. Lordowski królik więcej wart jest od
człowieka, co go Pan Bóg stworzył. Są panowie na tej ziemi —
rozumiesz, błażnie? — i musimy uznać, że tak jest dobrze.
A gdybyśmy nawet i pomyśleli, że to źle — dużo by ich to
obeszło! Lud, co się nie zgadza! Czegoś równie śmiesznego nie
wymyśliłby nawet Plaut! Filozof, co by doradzał tej ciżbie
łachmaniarzy, by się buntowała przeciwko ciężarowi i ogro-
mowi lordów, byłby zaiste trefnisiem nie lada! Gąsienica mo-
głaby krytykować nogę słonia z równym powodzeniem. Widzia-
łem razu pewnego, jak hipopotam nadepnął na kretowisko;
zmiażdżył je i nie było w tym jego winy, doprawdy. Prze-
cież ten przedpotopowy potulny grubas nie wiedział nawet, że
istnieją krety. Mój drogi, rodzaj ludzki jest jak te krety, które
się rozdeptuje. Rozdeptywanie jest prawem. Czy myślisz może,
że kret nie miażdży już niczego? On jest hipopotamem dla ro-
baka, a ten jest z kolei hipopotamem dla jeszcze mniejszych
żyjątek. Zresztą, co tu mędrkować. Istnieją karoce, mój chłop-
cze. Lord jest w środku, a lud pod kołami; co rozsądnieiszy,
usuwa się na bok. Stań z boku, niech kareta przejedzie. Co do
mnie, lubię lordów i unikam ich. Byłem w służbie u jednego.
I wystarcza mi piękno tych wspomnień. Przypominam sobie
jego zamek niby światłość na obłoku. Nieraz śni mi się ta
dawno miniona przeszłość. Jakiż zachwyt wzbudzić musiał
w każdym człowieku pałac Marmaduke, przez swój ogrom,
przez swoją doskonałą symetrię, wielkie dochody z przyległych
doń dóbr i piękno otoczenia gmachu. Tak, w domach, pałacach
i zamkach lordów znajduje się wszystko, co naipvszniejsze
i najwspanialsze w tym kwitnącym królestwie. Kocham na-
szych wielkich panów. Wdzięczny im jestem za to, że są możni
i bogaci. Ja, co okryty jestem mrokiem, z ciekawością i przy-
jemnością oglądam tę próbkę niebiańskiego błękitu, która się
lordem nazywa. Wejście do pałacu Marmaduke wiodło przez
bardzo rozległy dziedziniec w kształcie prostokąta podzielone-
go na osiem kwadratów, otaczały go balustrady, pozostawiając
szeroki dostęp ?,e wszystkich stron, w środku zaś znajdowała
się wspaniała fontanna — dwa sześcioboczne baseny, nad któ-
rymi, na sześciu kolumnach, umieszczona była kopuła prze-
dziwnej ażurowej roboty. Tam to poznałem uczonego Francu-
za. księdza du Cros, z klasztoru jakobinów przy ulicy Świętego
Jakuba. W pałacu Marmaduke znajdowała się połowa biblio-
teki Erpeniusa. Druga jej połowa jest własnością wydziału
teologii w Cambridge. Czytywałem tam księgi siadując pod
pięknie ozdobionym portalem. Niewielu zapewne ciekawym
podróżnikom dane było oglądać te wspaniałości A czy wiesz
ty, pędraku pocieszny, że jego wielmożność William North,
który jest lordem Gray de Rolleston i zasiada, czternasty z ko-
lei, na ławie baronów, ma więcej drzew szlachetnych gatun-
ków w swoich górskich lasach niż ty włosów na twoim
potwornym łbie? Czy wiesz,, że lord Norreys de Rycott lub hra-
33)
bla Abingdonu, bo to ta sama osoba, posiada kwadratowy don-
żon, dwieście stóp wysoki, na którym wypisana jest dewiza:
Yirtus orźete fortior. Sądzić by można, że znaczy to „Cnota
silniejsza jest od barana", lecz w rzeczywistości, głupcze je-
den, , Męstwo silniejsze jest od tarana" — oto co ten napis zna-
czy. Tak, szanuję, chwalę, poważam, czczę naszych panów. To
lordowie właśnie wespół z królewskim majestatem pracują
nad pomnożeniem i zachowaniem pomyślności narodu- Ich do-
skonała mądrość świeci wśród sporów i niesnasek. Czyż nie
mają rzeczywistego pierwszeństwa przed wszystkimi? Mają.
To, co w Niemczech księstwem się nazywa, a grandostwem
w Hiszpanii, w Anglii i we Francji nosi nazwę parostwa. Cóż,
słusznie uznać można było, że bardzo nędznie przedstawia się
ten świat, Pan Bóg więc, świadom rzeczy, postanowił udowod-
nić, że potrafi jednak tworzyć szczęśliwych ludzi, i stworzył
lordów, by uczynić zadość pragnieniom filozofów. Doskona-
łość tego gatunku jest zadosyćuczynieniem za błędy popełnio-
ne przy tworzeniu innych istnień i ratuje dobre imię Pana
Boga. Dzięki temu to właśnie udało mu się wyjść z godnością
z trudnego położenia. Wielcy są wielkimi. Par sam o sobie
mówi: my. Par — to liczba mnoga. Król nazywa parów con-
sanguinei łiostri. Parowie wymyślili całe mnóstwo mądrych
praw, wśród nich i takie, które skazuje na karę śmierci czło-
wieka, co by ściął trzyletnią topolę. Przewaga ich jest tak
ogromna, że posiadają nawet swoją własną mowę. W języku
heraldycznym barwa czarna nosi nazwę „piasku" dla zwykłej
szlachty, „satuma" dla książąt i „diamentu" dla parów. Dia-
mentowy pył, gwiaździsta noc — oto czerń szczęśliwych. A jak
subtelnie są wycieniowane wzajemne stosunki tych wielkich
panów! Baron bez zezwolenia wicehrabiego nie może obmyć
rąk w tej samej co i on misie. Są to wszystko rzeczy znakomite,
dzięki nim naród trwa. Czyż to nie piękne, że naród posiada
dwudziestu pięciu diuków, pięciu markizów, siedemdziesię-
ciu sześciu hrabiów, dziewięciu wicehrabiów i sześćdziesięciu
i jednego barona, co razem czyni stu siedemdziesięciu sze-

ściu parów, z których jedni są jaśnie oświeceni, drudzy — ja-
śnie wielmożni! A że tu i tam zobaczyć można nędzne łachma-
ny! Nie mogą przecież wszyscy chadzać w złotogłowiu! Są
łachmany, prawda, ale czyż nie ma purpury? Jedno jest ceną
drugiego. Każda rzecz na świecie musi być z czegoś zrobiona.
Owszem, są i nędzarze. No to cóż? Karmi się ich nędzą szczę-
ście bogaczy. Do diabła, nasi lordowie są naszą chwałą! Sama
psiarnia Karola Mohun, barona Mohun, kosztuje tyle, co szpi-
tal dla trędowatych w Mooregate i szpital pod wezwaniem
Chrystusa, ufundowany dla dzieci w roku 1553 przez Edwar-
da VI. Tomasz Osbome, książę Leeds, na same tylko liberie
wydaje co roku pięć tysięcy złotych gwinei. Każdy grand hisz-
pański ma naznaczonego od króla strażnika, który pilnuje, by
nie roztrwonił fortuny przez nadmierną rozrzutność. Zwyczaj
godny tylko pogardy! Nasi lordowie mają prawdziwie pański
gest, prawdziwie pańską fantazję. I ja to u nich cenię. Nie
, wygadujmy na nich jak ci, co im zazdroszczą. Jestem wdzię-
czny pięknemu zjawisku, co trwa przez chwilę i znika. Nie
mam światła, ale pada na mnie blask. Blask ten pada na moje
wrzody, tak mi powiesz może? Idź do diabła! Jestem Hiob, co
raduje się patrząc na Trymalchiona. O, daleka planeto, piękna
i promienna! Mieć dla siebie poświatę tego księżyca — to już
wiele. Zniszczyć lordów — takiego pomysłu nie podtrzymałby
nawet Orestes, choć był szaleńcem nie lada! Kto by powiedział,
że lordowie są szkodliwi czy niepotrzebni, ten powiedziałby
właściwie, że należy ruszyć z posad państwo, że ludzie nie po
to 'zostali stworzeni, by żyć jak bydło w stadzie, skubiąc trawę
i dając się gryźć psom. Baran skubie pastwisko, a pastuch
strzyże barana. I cóż bardziej sprawiedliwego być może? Ten,
co sam skubał, zostaje oskubany w dwójnasób. Mnie jest to
obojętne, jestem filozofem i tyle dbam o życi', co mucha. Ży-
cie to rzecz przemijająca. Kiedy pomyślę sobie, że Henryk Bo-
wes Howard, hrabia Berkshire, posiada w swoich wozowniach
dwadzieścia cztery galowe karoce, że jedna z nich ma uprząż
ze srebra, druga — ae złota! Mój Boże, wiem, że nie wszyscy
posiadają dwadzieścia cztery karoce galowe, lecz po cóż te
próżne deklamacje? Dlatego że było ci zimno jakiejś tam no-
cy? Nie tobie jednemu! Inni też są zmarznięci i głodni. Czy
wiesz, że gdyby nie mróz, Dea nie byłaby ślepa, a gdyby nie
była ślepa, to by nie kochała ciebie! Rozumuj logicznie, bał-
wanie! A zresztą; gdyby wszyscy ci, co ich los porozrzucał po
świecie byle gdzie, zaczęli się skarżyć, podniósłby się zgiełk
nie do wytrzymania. Cisza musi być, ot co! Jestem przekona-
ny, że Pan Bóg rozkazuje potępionym, żeby siedzieli cicho.
W przeciwnym razie to Pan Bóg właściwie byłby potępiony,
gdyby musiał słuchać ich wieczystego krzyku. Szczęście Olim-
pu istnieć może tylko za cenę milczenia Kocytu, Milcz więc,
narodzie! Ja postępuję jeszcze słuszniej: pochwalam i podzi-
wiam. Wyliczyłem przed chwilą lordów, trzeba do tego dodać
jeszcze dwóch arcybiskupów i dwudziestu cztciech biskupów!
Doprawdy, rozrzewnienie ogarnie mnie na myśl o nich. Przy-
pominam sobie, że u rządcy, co odbierał dziesięciny dla wie-
lebnego dziekana z Raphoe — a dziekan ów jest jednym z do-
stojników i państwa, i Kościoła — widziałem ogromną stertę
najpiękniejszego zboża, zabranego okolicznym chłopom. Dzie-
kan nie musiał się troszczyć o siew i o zbiór. Dzięki temu miał
czas, by modlić się do Pana Boga. Czy wiesz, ze pan mój, lord
Marmaduke, był wielkim skarbnikiem Irlandii i wielkorządcą
udzielnej posiadłości Knaresborough w hrabstwie Yorku? Czy
wiesz, że wielki szambelan, która to godność jest dziedziczna
w rodzinie książąt Lancaster, ubiera króla w dniu koronacji
i otrzymuje za swój trud czterdzieści łokci karmazynowego
aksamitu i łoże, w którym spał władca; i że odźwierny z czar-
ną laską drzwi przed nim otwiera? Proszę bardzo, spróbuj
przeciwstawić się temu, że najstarszym wicehrabią Anglii jest
sir Robert Brent, któremu tytuł ten nadał Henryk V. Wszyst-
kie tytuły lordów pochodzą od posiadanych przez nich maję-
tności. Wyjątek stanowi hrabia Rivers, tytuł jego — to własne
todowe nazwisko. A czyż nie jest podziwienia godne, że przy-
sługuje im prawo nakładania podatków na innych, piawu po-
bierania, jak w obecnej chwili na przykład, renty czterech
szylingów od funta szterlinga, które zostało przedłużone jesz-
cze na jeden rok, i tych wszystkich pięknych opłat od
pędzenia wódki, od akcyz winnych i piwnych, od beczkowego,
od jabłecznika, od gruszecznika, słodu, piwa, węgla i od sta
innych rzeczy. Szanujmy to, co jest. Nawet duchowieństwo
zależne jest od lordów. Biskup z Mań jest poddanym hrabiego
Derby. Lordowie mają specjalne dzikie zwierzęta, które umie-
szczają na swoich tarczach herbowych. B5g natworzył ich ga-
tunków zbyt mało, wymyślają więc nowe. Tak powstał dzik
heraldyczny, który o tyle wyżej stoi od zwykłego dzika, o ile
zwykły dzik stoi wyżej od wieprza, o ile pan udzielny stoi wy-
żej od księdza. Tak powstał gryf, orzeł wśród lwów i lew wśród
orłów, który straszy lwy swymi skrzydłami, który straszy orły
swoją grzywą. Mają oni jednorożca, węża, salamandrę, smoka,
hipogryfa. Wszystko to nas przeraża, a im jest upiększeniem
i ozdobą. Mają swoje zwierzyńce, zwane herbami, w których
ryczą nieznane potwory. Puszcza i jej najbardziej zdumiewa-
jące niespodzianki nie dadzą się nawet porównać z ich pychą.
Próżność ich zaludniona jest zjawami, które poruszają się
wśród niej niby wśród patetycznej nocy, z mieczami u boku,
w zbrojach, w hełmach, w ostrogach, z berłem w ręku, i prze-
mawiają poważnym głosem: ,,Jesteśmy twoimi przodkami!"
Skarabeusze przegryzają korzenie, a potwory z tarcz herbo-
wych przegryzają naród. Cóż? Czyż można zmienić prawa?
Pan lenny — to część społecznego porządku. Czy wiesz, że pe-
wien książę szkocki przegalopować może trzydzieści wiorst nie
opuszczając swojej własnej ziemi? Czy wiesz, że lord arcybi-
skup Canterbury ma milion franków francuskich dochodu?
Czy wiesz, że lista cywilna jego królewskiej mości wynosi sie-
dem tysięcy funtów szterlingów rocznie, nie licząc zamków,
lasów, włości, allodiów, prebend, dziesięcin i czynszów, kon-
fiskat i grzywn, z których ma on razem przeszło milion szter-
lingów? Ci, których i to jeszcze nie zadowala, są zaiste bardzo
wybredni.
— Tak — wyszeptał Gwynplaine — raj bogaczy zrobiony
został z piekła ubogich.
XII
URSUS-FILOZOF DAJE SIĘ PORWAĆ URSUSOWI-POECIE
Weszła Dea; spojrzał na nią i tylko ją już widział. Taka jest
właśnie miłość; świadomość naszą pochłania na chwilę jakaś
myśl, wchodzi kobieta, którą kochamy, i oto wszystko, co nie
jest jej obecnością, znika nagle, a ona nie domyśla się nawet,
że, być może, zdmuchnęła jakiś cały świat.
W Chaosie zwyciężonym — nie wspominaliśmy o tym jesz-
cze — nie podobało się Dei jedno słowo, słowo monstro zasto-
sowane do Gwynplaine'a. Zdarzało się też, że popełniała czyn
nierozważny: zastępowała je słowem ąuiero, które znaczy „ja
tak chcę", wybranym z niewielkiego zapasu słów hiszpań-
skich, powszechnie wówczas znanych. Ursus nie bez pewnego
zniecierpliwienia wprawdzie tolerował tę przeróbkę tekstu.
Choć chętnie rzekłby Dei to, co za naszych już dni rzekł
Yissotowi Moessard: „Nie masz szacunku dla repertuaru".
„Człowiek śmiechu". Taki kształt przybrała ostatecznie sła-
wa Gwynplaine'a. Imię jego, Gwynplaine, nie było znane ni-
komu prawie, znikło pod tym przezwiskiem jak twarz jego
pod grymasem. Z maski było jego oblicze, z maski była jego
popularność.
Imię to jednak przeczytać było można na wielkiej karcie,
nalepionej na przedzie „Zielonego Pudła", na której widniał
napis ułożony dla wiadomości gawiedzi przez Ursusa:
Tutaj oglądać można Gwynplaine'a, porzuconego
w dziesiątym roku życia, w noc dwudziestego dzie-
wiątego stycznia tysiąc sześćset dziewięćdziesiątego
roku, na wybrzeżu Portlandu przez łotrów compra-
chicos, który z dziecka mężczyzną się stawszy zna-
ny jest dzisiaj pod imieniem
CZŁOWIEKA ŚMIECHU \
Życie tej wędrownej trupy komediantów podobne było do
życia trędowatych w zamkniętym szpitalu, do życia szczęśli-
wych wybrańców na jakiejś Atlantydzie. Co dzień przeska-
kiwali gwałtownie od pokazywania się oczom ciżby wśród
zgiełku jarmarku do najbardziej całkowitego oderwania od
wszystkiego, co działo się dokoła. Co wieczora powracali w ten
swój świat. Byli niby umarli, co odchodzili, aby nazajutrz
znowu się narodzić. Komediant — to latarnia, co zapala się
i gaśnie miarowo, pojawia się i znika, co istnieje dla publicz-
ności na kształt widma czy światełka w tym życiu pełnym mi-
goczących ogników.
Po jarmarcznym gwarze następowała klasztorna cisza. Kie-
dy skończyło się przedstawienie, kiedy rozchodzili się widzo-
wie i zgiełk rozbawionej ciżby rozpływał się, ginął w rozgałę-
zieniach uliczek, ,,Zielone Pudło" podnosiło swoją klapę, niby
forteca zwodzony most, i przecinało się oto wszelkie połącze-
nie 'z ludzkim gatunkiem. Po jednej stronie wszechświat, po
drugiej — wnętrze wozu; a w wozie — swoboda, spokojne su-
mienie, odwaga, oddanie, niewinność, szczęście, miłość, wszy-
stkie gwiazdozbiory.
Widząca ślepota i kochana brzydota siadały obok siebie,
brały się za ręce, pochylały ku sobie skronie i szeptały cicho,
w upojeniu.
Środkowa przegroda wozu dwu celom służyła: była ona tea-
trem dla publiczności i jadalnią dla aktorów.
Ursus, lubujący się w porównaniach, korzystał z tej różno-
rodności przeznaczeń i nazywał środkową część „Zielonego
Pudła" arradashem z abisyńskiej chaty.
22 Człowiek śmiechu
Ursus obliczał dochód z przedstawienia i zabierano się do
wieczerzy. W miłości wszystko jest jak w bajce: kiedy się ko-
cha, zwykłemu wspólnemu posiłkowi towarzyszy całe mnó-
stwo drobnych, ledwie dostrzegalnych, czułych gestów, co
sprawiają, że kęs do ust podnoszony zamienia się w pocałunek.
Zakochani piją piwo czy wino z jednego kubka, jakby spijali
rosę z jednego kwiatu lilii. Dwie dusze przy wspólnej biesia-
dzie mają urok dwojga ptasząt. Gwynplaine posługiwał Dei,
krajał jej, nalewał, przybliżał się, nazbyt nieco.
— Hm — chrząkał niechętnie Ursus i zaraz uśmiechał się
mimo woli.
Wilk jadł pod stołem, obojętny na wszystko, co nie było ko-
ścią do obgryzienia.
Vinos i Fibi jadały razem 'a nimi, lecz nie wadziły nikomu.
Te dwie przygarnięte włóczęgi, na wpół dzikie, nie oswojone,
rozmawiały między sobą po cygańsku.
Po wieczerzy Dea odchodziła do gyneceum, razem z Fibi
i Vinos, Ursus uwiązywał Homo na łańcuchu pod ,,Zielonym
Pudłem", a Gwynplaine obrządzał konie i z kochanka stajen-
nym się stawał, na podobieństwo bohaterów Homera i palady-
nów Karola Wielkiego. O północy wszyscy spali, wilk tylko,
pomny swej odpowiedzialności, otwierał od czasu do czasu
jedno oko. ;
Nazajutrz, po przebudzeniu, spotykali się znowu. Jedli ra-
zem śniadanie składające się zwykle z herbaty i szynki; her-
bata już około roku 1678 weszła była w Anglii w powszechne
użycie. Później Dea, według hiszpańskiego obyczaju, a z po-
rady Ursusa, który ją za wątłą uważał, spała przez kilka go-
dzin, a Gwynplaine i Ursus spełniali wszystkie czynności ko-
nieczne w ich koczowniczym życiu i na zewnątrz wozu, i w je-
go wnętrzu.
Gwynplaine rzadko kiedy oddalał się od ,,Zielonego Pudła".
Czynił to tylko w odludnych miejscach, na pustych drogach.
W miastach wychodził tylko nocą, ukryty pod szerokim ron-
dcm nasuniętego na czoło kapelusza. Nie chciał, by twarz je-
go, pokazywana na ulicy, spowszedniała.
Z odkrytą głową można go było oglądać tylko na scenie
teatru.
,,Zielone Pudło" nieczęsto zresztą zajeżdżało do miast. Pięć
Portów — oto największy gród, jaki widział Gwynplaine do
dwudziestego czwartego roku życia. A sława jego rosła. Sięgała
ponad motłoch, wznosiła się coraz wyżej. Amatorzy jarmar-
cznych dziwowisk, goniący za osobliwością i cudownością, do-
wiadywali się, że gdzieś, to tu, to tam, stale w wędrówce,
istnieje twarz,-maska, jedyna w swoim rodzaju. Mówiono
o niej, szukano jej, wypytywano się, gdzie jest. Człowiek
Śmiechu stawał się słynny naprawdę. Blask jego sławy padał
i na Chaos zwyciężony.
Aż wreszcie dnia pewnego Ursus, uniesiony ambicją, powie-
dział:
— Pojedziemy do Londynu.
KONIEC TOMU
SPIS RZECZY
Str.
WSTĘP . . . . . . . . . . . . .V
CZĘŚĆ PIERWSZA
MORZE I NOC
Dwa rozdziały przedwstępne
I. Ursus ............ S
II. Comprachicos .......... 25
Księga pierwsza
NOC MNIEJ MROCZNA N12 CZŁOWIEK
I. Południowy cypel Portlandu . . . . . . .41
II. Porzucenie . . . . . . . . . . 48
III. Samotność ........... 52
IV. Pytania ........... 57
V. Drzewo ludzkiego wynalazku ....... 59
VI. Bitwa śmierci z nocą ......... 64
VII. Północny cypel Portlandu ........ 70
Księga druga
BARKAS NA MORZU
I. Prawa, które niezależne są od człowieka
> II. Postacie, znane nam już, występują wyraźniej
III. Niespokojni ludzie na niespokojnym morzu .
79
 &tr.
IV. Pojawia się odmienna od innych chmura .... 89
V. Hardquanon .......... 99
VI. Sądzą, że są uratowani . . . . . . . . 102
VII. Przerażenie .......... 103
VIII. Nix i nox . . . . . . . . . . . 107
IX. Jak zapobiegliwość ludzka próbuje bronić się przed sza-
leństwem żywiołu . . . . . . . . . 110
X. Burza pierwotna i dzika . . . . . . . . 111
XI. Casquety .......... 115
XII. Starcie z podwodną rafą . . . . . . . - 118
XIII. Twarzą w twarz z nocą ........ 122
XIV. Ortach ........... 123
XV. Portentosum marę ......... 125
XVI. Nagłe uspokojenie się zagadki ...... 130
XVII. Ostatnie próby ratunku ........ 132
XVIII. Ostatni akt ratunku ......... 136
Księga trzecia
DZIECKO W CIEMNOŚCI
I. Chess-Hill .:......... 145
II. Skutki śnieżycy ......... 150
III. Wszelka bolesna droga utrudnia się jeszcze ciężarem . . 155
IV. Inna postać pustyni ......... 159
V. Mizantropia bierze się do dzieła ...... 165
VI. Przebudzenie .......... 180
CZĘŚĆ DRUGA
Z ROZKAZU KRÓLA
Księga pierwsza
WIEKUISTA OBECNOŚĆ PRZESZŁOŚCI;
CZŁOWIEK ODBIJA SIĘ W LUDZIACH
I. Lord Ciancharlie
II. Lord Dawid Dirry-Moir
200
III. Księżniczka Jozjana ........
IV. Magister elegantiarum ........
V. Królowa Anna .........
VI. Barkilphedro ..........
VII. Barkilphedro rośnie ........
VIII. Inferi ...........
IX. Nienawiść jest równie silna jak miłość .....
X. Ogień, który dojrzeć by można było, gdyby człowiek był
istotą przezroczystą . . . . . . . . .
XI. Barkilphedro urządza zasadzkę . . . . .
XII. Szkocja, Irlandia i Anglia .......
Księga druga
GWYNPLAINE I DBA
I. W którym poznajemy z oblicza tego, którego dotychczag
znaliśmy z czynów jedynie .......
II. Dea ............
III. „Oculos non habet, et videt" ......
IV. Dobrani kochankowie ........
V. Błękit w ciemności .........
VI. Ursus nauczycielem i Ursus opiekunem ....

VII. Ślepa naucza jasnowidzenia .......
VIII. Nie tylko szczęście, lecz i dobrobyt .....
IX. Dziwactwa nazywane poezją przez ludzi pozbawionych
. smaku . ..........
X. Jak patrzy na ludzi i na zdarzenia ten, co sam stoi poza
sprawami tego świata . . . . . . . .
XI. Gwynplaine słusznie sądzi, Ursus prawdę mówi .
XII. Ursus-filozof daje się porwać Ursusowi-poecie .
WIKTOR HUGO
CZŁOWIEK ŚMIECHU
TOM2
KSIĄŻKA i WIEDZA
Warszawa 1953
t r
Tytuł oryginału:
L'HOMME OUI RIT
*
Tłumaczyła
HANNA SZUMANSKA-GROSSOWA
«
Objaśnieniami opatrzył
MACIEJ 2UROWSKI
Okładkę projektował
MAREK RUDNICKI
POCZĄTEK PĘKNIĘCIA
Redaktor Irena Wleczorkiewicz
*
„Książka i Wiedza", Warszawa * Kwiecień 1953 r.
Tłoczono 30000+238 egz. * Łódzka Drukarnia Dziełowa
Nr żarn. 1071/52 • Druk ukończ. 11. IV. 53 r.
Pan druk. sat. kl. V, 70 g, filx86 cm * Ob),
D-3-30012
ark. druk. 22,75
GOSPODA TADCASTER
Londyn miał w tej epoce tylko jeden most, most Londyński.
Stały na nim po obu stronach domy. Most ten łączył Lon-
dyn z Southwark, przedmieściem, gdzie między plątaniną cias-
nych, wąskich uliczek, brukowanych lub też wysypanych żwi-
rem z Tamizy, tłoczyły się domki niewielkie i liche, po większej
części drewniane, jak i w samym mieście; zbieranina bezładna,
łatwopalna, dogodna dla pożaru. Dowiódł tego rok 1666.
Nazwę „Southwark" wymawiano wówczas „Sudrik", dziś
wymawia się ją: „Susuork", jakoś tak mniej więcej. A zresztą
najlepszym sposobem wymawiania słów angielskich jest nie-
wymawianie ich w ogóle. Mówcie więc po prostu: „Stpntn".
Słowo „Chatam" wymawiano wówczas Je t'aime.
Ówczesny Southwark tyle podobny był do dzisiejszego, ile
Yaugirard podobne jest do Marsylii. Była to mieścina, dzisiaj
jest to miasto. W przystani na rzece jednak i wówczas już ruch
był niemały. W starym, długim murze z ciosowych kamieni,
zbudowanym wzdłuż Tamizy, umocowane były pierścienie;
uwiązywano do nich pasażerskie barki. Mur ten nosił nazwę
muru Effroca lub Effroc-Stone. York nazywano Effroc za cza-
sów saksońskich. Legenda głosiła, że jeden z książąt Effroc
utopił się u podnóża owego muru. Woda jest tam rzeczywiście
dostatecznie głęboka nawet i dla księcia. Dobre sześć sążni
podczas odpływu. Przystań ta, niewielka, lecz dogodna, przy-
wabiała nawet i morskie statki; stara galiota holenderska
„Vograat" zawijała do Effroc-Stone. Galiota ,,Vograat" regu-
larnie co tydzień odbywała podróż z Londynu do Rotterdamu
i z powrotem. Inne pasażerskie statki wyruszały stąd dwa razy
dziennie bądź to do Deptford, bądź do Greenwich, bądź do
Or?vesend, odjeżdżały z odpływem, wracały z przypływem.
Podróż do Gravesend, odległego przecież o dwadzieścia mil,
trwała zaledwie sześć godzin.
- Statki tego typu co „Vograat" dzisiaj oglądać można już
chyba tylko w muzeach morskich. Przypominał on nieco dżonkę.
W epoce owej, kiedy to Francja naśladowała Grecję, Holandia
- naśladowała Chiny. „Vograat", ciężki kadłub o dwu masztach,
miał grudź dzielącą go poprzecznie, nisko położoną kajutę po-
środku i dwa pokłady, przedni i tylny, umieszczone tuż nad
poziomem wody i otwarte jak w dzisiejszych stalowych stat-
kach z krytą nadbudówką, dzięki czemu przy złej pogodzie
trudniej było fali dostać się do wnętrza statku, załoga nato-
miast wobec braku nadburcia narażona była na bezpośrednie
jej uderzenia. Nic nie ochraniało tam człowieka przed wpad-
nięciem do morza. Toteż częste wypadki i wielkie straty w lu-
dziach sprawiły wreszcie, że zaprzestano żeglugi na tym statku.
„Vograat" w podróży swojej do Holandii nie zatrzymywał się
nigdzie, nie przystawał nawet i w Gravesend.
Odwieczny gzyms kamienny, w części kuty w skale, w części
ułożony z głazów, ciągnął się u podnóża Effroc-Stone. Był on
zdatny do użytku przy każdym poziomie morza i umożliwiał
dostęp do zakotwiczonych przy murze statków. Mur w kilku
miejscach przecinały schody. Znajdował się on na południowym
krańcu Southwark. Na górze był nasyp, przy którym nieraz
przystawali przechodnie opierając się niczym o poręcz nad-
brzeżnego bulwaru. Widać było stamtąd Tamizę. Po drugiej
stronie rzeki Londyn kończył się. Były tam już tylko pola.
Powyżej Effroc-Stone, przy zakręcie Tamizy, prawie naprze-
ciw pałacu Saint-James, tuż za Lambeth-House, nie opodal pro-
menady nazywanej wówczas Foxhall (vaux-hall zapewne),
pomiędzy garncarnią, gdzie wyrabiano garnki porcelanowe,
.i hutą szklaną, gdzie wyrabiano malowane flaszki, leżała jedna
z tych rozległych, a nie określonych bliżej przestrzeni, które
we Francji nazywano niegdyś mails - miejsca spacerów -
w Anglii zaś bowling-green. Zielony dywan, po którym toczyć
można piłkę. Stąd francuskie słowo boulingrin - trawnik. Dziś
mamy trawniki takie w swoich mieszkaniach; tyle tylko, że
znajdują się one na stole, że są nie z trawy, lecz z sukna i noszą
nazwę bilardu.
Właściwie nie wiadomo po co, skoro mamy już we francus-
kim języku słowo bouleyard (boule-vert - zielona kula), czyli
właśnie bowling-green, zostało wymyślone jeszcze słowo bou-
lingrin. Jest to doprawdy zadziwiające, żeby osobistość tak po-
ważna, jak słownik, pozwalała sobie na te niepotrzebne zbytki.
Bowling-green w Southwark nazywano Polem Tarrinzeau,
teren ten był bowiem niegdyś własnością baronów Hasting,
którzy noszą również tytuł baronów Tarrinzeau i Mauchline.
Z rąk lordowskiej rodziny Hastingów Pole Tarrinzeau przeszło
w ręce lordowskiej rodziny Tadcaster. Lordowie Tadcaster
udostępnili je mieszkańcom miasta ciągnąc z tego zyski, podob-^
nie jak później książę Orleański ciągnąć będzie zyski z Palais-
-Royal. Pole Tarrinzeau przeszło wreszcie na własność parafii
i stało się nędzną, zaniedbaną łąką.
Na polu tym odbywało się coś na kształt nieustającego jar-
marku. Roiło się tam od kuglarzy, siłaczy, sztukmistrzów i graj-
ków występujących na swoich koczujących scenach, roiło się
od gapiów, co „przychodzili oglądać diabła", jak mawiał arcy-
biskup Sharp. Oglądać diabła - czyli przypatrywać się wido-
wisku.
Dokoła placu tego, miejsca nieustającego święta, stało kilka
gospod otwartych przez okrągły rok, które i odbijały publicz-
ność wędrownym teatrom, i dostarczały im widzów. Były to
zwykłe budki, kramiki, czynne tylko za dnia. O zmierzchy
oberżysta zamykał swoją oberżę na klucz i szedł do miasta.
Jedna tylko z tych gospod była prawdziwym domem. Był to
też jedyny zamieszkały, budynek na całym placu, bowiem jar-
marczne budy wędrownych linoskoków zniknąć mogą w każ-
dej chwili, nic ich na miejscu nie trzyma. Kuglarze nie zapusz-
czają korzeni.
Gospoda ta, zwana gospodą Tadcaster od imienia dawnych
panów placu, bardziej była karczmą niż szynkownią, bardziej
zajazdem niż karczmą, posiadała bramę wjazdową i dość ob-
szerne podwórze.
Brama wjazdowa, łącząca podwórze z placem, była oficjal-
nym wejściem do gospody Tadcaster. Obok niej znajdowały
się niewielkie niskie drzwi, przez które dostać się można było
do środka. I zazwyczaj też używano tylko tych niskich drzwi-
czek właśnie. Wchodziło się tędy wprost do właściwej gospody,
do długiej, zadymionej izby o niskim pułapie, zastawionej sto-
łami. Nad drzwiami tymi, na wysokości pierwszego piętra,
znajdowało się okienko./Do okuć jego przytwierdzono wiszący
szyld gospody. Duża brama zaryglowana była na stałe, nie
otwierano jej nigdy.
Chcąc dostać się na podwórze trzeba było przejść przez izbę.
W karczmie Tadcaster mieszkał tylko karczmarz i chłopiec do
posług. Karczmarz nazywał się imć Nicless, chłopiec - Govi-
cum. Imć Nicless -- Mikołaj zapewne, zniekształcony przez an-
gielską wymowę - był wdowcem, skąpym i trwożliwym, sza-
nującym wszystkie przepisy prawa. Miał krzaczaste brwi
i owłosione ręce. Czternastoletni chłopiec, co nalewał gościom
szklanki i przybiegał, kiedy zawołano: Govicum, było to stwo-
rzenie poczciwe i wesołe, wiecznie przepasane fartuchem.
Głowę miał ogoloną przy skórze na znak, że służy.
Sypiał na parterze, w komórce, w której niegdyś trzymano
psa. Komórka ta zamiast okna miała niewielki otwór wycho-
dzący wprost na plac Tarrinzeau.
II
ELOKWENCJA NA WIETRZE
Pewnego wieczora, kiedy chłodno było i wietrzno, kiedy po-
goda zachęcała ulicznych przechodniów do jak największego
pośpiechu, człowiek pewien, idący przez plac Tarrinzeau, tuż
pod murem gospody Tadcaster zatrzymał się nagle. Działo się
to w jednym z ostatnich miesięcy zimowych roku 1705. Czło-
wiek ów, z odzienia wyglądający na marynarza, był wysoki
i postawny, co jest obowiązkiem tych, którzy znajdują się
u dworu, a co nie jest zakazane zwykłym śmiertelnikom z ludu.
Po cóż zatrzymał się? Aby posłuchać. A czego słuchał? Głosu,
co rozprawiał po drugiej stronie ściany, na podwórzu zapewne,
głosu starczego już wprawdzie, lecz tak donośnego, że nawet
i na ulicy słyszeli go przechodnie. Spoza ściany dawał się sły-
szeć również gwar tłumu. A głos mówił:
- Mieszkańcy i mieszkanki Londynu! Oto jestem i pięknie
się wam kłaniam. Z całego serca winszuję wam, żeście Angli-
kami. Jesteście wielkim ludem. Powiem więcej - jesteście
wielkim pospólstwem. Wasze pięści są jeszcze piękniejsze niż
wasze szpady. Apetyt macie dobry. Jesteście narodem, co zjada
inne narody. Funkcja to chwalebna. Wysysanie całego świata
na zupełnie osobnym miejscu stawia Anglię. W polityce
i w filozofii, w zarządzaniu koloniami, ludami i ich wytwór-
czością, w chęci robienia innym tego złego, co by wam na dobre
wychodziło - jesteście nieporównani, jesteście zdumiewający.
Nadchodzi chwila, w której na kuli ziemskiej umieszczone zo-
staną dwa ogromne napisy. Jeden głosić będzie: ,,Strona ludzi",
drugi - „Strona Anglików". Stwierdzam to ku waszej chwale,
ja, co nie jestem ani Anglikiem, ani człowiekiem, mam zaszczyt
bowiem być doktorem. A jedno łączy się z drugim. Nauczam,
szanowni panowie. Czego? Rzeczy dwu rodzai, tych, które
wiem, i tych, których nie wiem. Sprzedaję leki i rozdaję myśli.
Zbliżcie się i słuchajcie. Przyzywa was oto nauka. Otwórzcie
ucho wasze. Jeżeli jest ono małe - niewiele w nim prawdy
zostanie; jeżeli jest duże - wejdzie doń wiele głupstwa.
A więc uwaga! Wykładam naukę zwaną Pseudodoa-ia Epide-
mica. Mam towarzysza, co pobudza do śmiechu, ja pobudzam
do myślenia. Mieszkamy obaj pod jednym dachem, śmiech
bowiem jest równie wysokiego rodu, co i wiedza. Kiedy zapy-
tywano Demokryta: „Skąd masz swoją mądrość?", odpowiadał:
„Śmieję się". A gdyby mnie ktoś zapytał: „Dlaczego się śmie-
jesz?", odpowiedziałbym: „Bo wiem". Nie śmieję się zresztą.
Jestem tym, co prostuje powszechne błędy. Postanowiłem
oczyścić umysły wasze. Wiele w nich śmiecia. Z dopustu bożego
lud i oszukuje się, i jest oszukiwany. Porzućmy głupi, fałszywy
wstyd; wyznaję szczerze, że wierzę w Boga i wtedy nawet,
kiedy nie ma on racji. Ale kiedy widzę śmiecie - a błędy to
śmiecie - wymiatam je. Skąd wiem to, co wiem? To moja
sprawa. Każdy zdobywa swoją wiedzę, jak może. Laktancjusz
zadawał pytania odlanej w brązie głowie Wergiliusza, a ona
odpowiadała mu; Sylwester II rozmawiał z ptaszkami; czy ptaki
umiały mówić? czy papież umiał ćwierkać? Pytania nie roz-
wiązane. Umarłe dziecko rabina Eleazara przemówiło do świę-
tego Augustyna. Mówiąc między nami, nie wierzę w te wszyst-
kie historie z wyjątkiem ostatniej. Być to może, że umarłe
dziecko przemówiło; lecz miało ono pod językiem złotą płytkę,
na której wyryte były najrozmaitsze konstelacje. A zatem oszu-
kiwało. Oto i wytłumaczenie. Widzicie, jak dalece miarkuję się
w sądach. Oddzielam prawdę od fałszu. Proszę bardzo, a oto
inne mylne mniemania, które wy, biedni ludzie z ludu, podzie-
lacie zapewne, a od których pragnąłbym oswobodzić was. Dios-
kurides wierzył, że w blekocie kryje się bóg, Chryzyp doszuki-
wał się go w liściach cynopastu, Józef w korzeniu rzepy, Homer
- w roślinie moły. Otóż mylili się oni. W roślinach tych kryje
się nie bóg, lecz szatan. Sprawdziłem to sam. To nieprawda, że
wąż, który kusił Ewę, miał, jak Kadmos, ludzką twarz. Garcias
de Horto, Cada-Mosto i Jan Hugo, arcybiskup Trewiru, zaprze-
czają, jakoby dla schwytania słonia dość było podpiłować
drzewo. Przychylam się do ich zdania. Obywatele, fałszywe
poglądy powstają za usilnym staraniem Lucyfera. Gdzie ten
T*
książę panuje, tam pojawiają się meteory błędu i zguby. Na-
rodzie, Klaudiusz Pulcher nie dlatego umarł, że kurczęta nie
chciały wychodzić z kurnika; w rzeczywistości - to Lucyfer,
który przewidział śmierć Klaudiusza Pulchera, postarał się, aby
te ptaki jeść przestały. Belzebub, co obdarował cesarza Wespa-
zjana władzą prostowania nóg kulawym i przywracania wzroku
niewidomym jednym dotknięciem dłoni, popełnił czyn sam
w sobie chwalebny, lecz motywy jego nieczyste były. Cni pa-
nowie, wystrzegajcie się fałszywych mędrców, co używają
białej dyni, co wyrabiają maść na oczy z miodu i koguciej
krwi. Nauczcie się odróżniać prawdę od łgarstwa. Nie jest
dokładne podanie, jakoby Orion został zrodzony przez Jowisza
\ podczas załatwiania przez niego swej potrzeby naturalnej;
Merkury w rzeczywistości stworzył tę gwiazdę w taki właś-
nie sposób. To nieprawda, jakoby Adam miał pępek. Kiedy
święty Jerzy zabijał smoka, nie było przy nim córki żadne-
go ze świętych pańskich. Święty Hieronim nie miał w ga-
binecie swoim zegara na kominku: po pierwsze - ponieważ
mieszkając w jaskini nie miał on gabinetu; po wtóre - po-
nieważ nie miał kominka, po trzecie - ponieważ nie istniały
jeszcze wówczas zegary. Prostujmy błędy! Prostujmy błędy!
O mili moi, którzy mnie słuchacie, jeżeli ktokolwiek powie
Warn, że każdemu, co powącha waleriany, rodzi się w mózgu
jaszczurka, że gnijące ścierwo wołu w pszczoły się prze-
mienia, konia zaś - w szerszenie, że człowiek zmarły więcej
waży niż żywy, że krew capa rozpuszcza szmaragd, że gą-
sienica, mucha i pająk na tym samym drzewie spostrzeżone
zwiastują głód, wojnę i mór, że wielką chorobę wyleczyć można
za pomocą robaka wylęgłego w głowie sarny - nie dawajcie
wiary, to banialuki! Oto, co jest prawdą: skóra morskiego cie-
lęcia chroni od grzmotu; ropucha żywi się ziemią i tworzy "ię
jej wskutek tego kamień w głowie; róża jerychońska kwitnie
w Wigilię Bożego Narodzenia; węże nie znoszą cienia jesionu;
słoń nie ma stawów i musi spać stojąc, oparłszy się o drzewo;
posadźcie ropuchę na kogucim jaju, a otrzymacie skorpiona,
z którego narodzi się salamandra; ślepiec odzyskuje wzrok kła-
dąć jedną rękę na lewej stronie ołtarza, a drugą rękę na swoich
oczach; dziewictwo nie wyklucza macierzyństwa. Zacni ludzie,
tymi oto niewątpliwymi prawdami karmcie się. W Boga zaś
wierzyć możecie na dwa sposoby: albo na podobieństwo wiary
pragnienia w pomarańczę, albo na podobieństwo wiary osła
w bat. A teraz zaprezentuję wam moich współpracowników.
W tym miejscu silniejszy podmuch wiatru wstrząsnął futry-
nami i okiennicami karczmy stojącej samotnie na otwartej
przestrzeni. Przeciągły szmer przebiegł powietrze. Mówca od-
czekał chwilę, po czym głos jego, zwycięski w zawodach z za-
wieją, dał się słyszeć znowu:
- Przerwał mi. Trudno. Mów, akwilonie. Szanowni państwo,
nie gniewam się o to wcale. Wiatr jest rozmowny jak wszyscy,
co żyją samotnie. Tam, w górze, nikt mu nie dotrzymuje kom-
panii. Gada więc sobie. Lecz wracam do mego wątku. Macie
oto przed sobą stowarzyszenie artystów. Jest nas czworo.
A lupo principium. Rozpoczynam od przyjaciela mego, wilka.
Nie kryje się on z tym wcale. Przyjrzyjcie się mu. Jest wy-
kształcony, poważny i bystry. Niewątpliwie opatrzność kiedyś,
w jakiejś chwili, miała zamiar uczynić z niego doktora uniwer-
sytetu; lecz na to trzeba być trochę głupcem, a on nim nie jest.
Dodam tu jeszcze, że nie ma on żadnych przesądów, żadnej ro-
dowej pychy. Nieraz zdarzało mu się obcować z suką, jemu,
co miałby wszelkie prawo do wilczycy. Jego następcy tronu,
jeżeli ich w ogóle ma, łączą zapewne w miły sposób szczekanie
matki z wyciem ojca. Bo on wyje. Z ludźmi trzeba wyć.
Szczeka również, czyniąc ustępstwo na rzecz cywilizacji. Ła-
godnieje przez wspaniałomyślność. Homo jest udoskonalonym
psem. Oddajmy cześć psu. Pies - dziwaczne zwierzę - ma pot
na języku, a uśmiech w ogonie. Homo dorównuje mądrością
nieowłosionemu wilkowi z Meksyku, słynnemu (xolo'itzeniski),
a przewyższa go serdecznością. I jest pokorny. Ma on skrom-
ność wilka, co pożytecznym jest dla ludzkiego rodzaju. Jest mi-
łosierny i uczynny nie chełpiąc się tym wcale. Jego lewa łapa
nie wie nic o dobrym uczynku, który prawa spełniła. Oto, jakie
są jego zasługi. O- drugim moim przyjacielu powiem tylko
jedno słowo: jest to potwór. W podziw was wprawi. Został on
niegdyś porzucony przez piratów u wybrzeży dzikiego oceanu.
A ta oto jest ślepa. Czyżby była to rzecz wyjątkowa? Nie.
Wszyscy jesteśmy ślepcami. Skąpiec jest ślepc"m; widzi on
złoto, a nie widzi bogactwa. Rozrzutnik jest ślepcem; widzi on
początek, a nie widzi końca. Kokietka jest ślepa; nie widzi
swoich zmarszczek. Mędrzec jest ślepy; nie widzi swojej nie-
wiedzy. Człowiek uczciwy jest ślepy; nie widzi łotra. Łotr jest
ślepy; nie widzi Boga. Bóg jest ślepy; kiedy tworzył świat, nie
spostrzegł, że wcisnął mu się tam diabeł. I ja jestem ślepy;
mówię, a nie widzę, że jesteście głusi. Ta oto nasza ślepa to-
warzyszka jest tajemniczą kapłanką. Bogini Westa powierzy-
łaby jej chętnie swoje ognisko. Ma ona w usposobieniu swoim
miejsca ciemnawe nieco i łagodne jak rozchylenia w runie ba-
ranka. Myślę, że jest chyba córką króla, ale nie twierdzę tego
stanowczo. Godna pochwały nieufność cechować powinna
mędrca. Jeżeli zaś o mnie chodzi - to param się nieco i mędr-
kowaniem, i medycyną. Rozpatruję i opatruję. Chirurgus sum.
Uzdrawiam z gorączek, miazmatów, pomorów. Niemal wszyst-
kie wrzody i dolegliwości nasze, leczone stosownie, uwalniają
nas na j poczciwie j od innych przypadłości, o wiele gorszych
jeszcze. Pomimo to jednak nie doradzałbym 'wam bynajmniej
czyraka zwanego również karbunkułem. Jest to głupia choroba,
która na nic się nie przydaje. Umiera się z niej - tyle tylko.
Nie jestem ja ani nieukiem, ani prostakiem. Wielbię wymowę
i poezję, obcuję na stopie niewinnej zażyłości z tymi dwiema
boginiami. A teraz zakończę następującą uwagą. Cni panowie,
cne panie, po jasnej, słonecznej stronie dusz waszych pielęg-
nujcie cnotę, skromność, uczciwość, sprawiedliwość i miłość.
Każdy na tym padole może mieć tym sposobem swoją doniczkę
z kwiatkiem w swoim oknie. Skończyłem, miłościwi panowie.
A teraz rozpocznie się widowisko.
Mężczyzna, marynarz zapewne, który przysłuchiwał się z ze-
wnątrz, wszedł do niskiej izby gospody, minął ją, zapłacił kilka
groszy, których od niego zażądano, i wyszedł na podwórze
pełne publiczności. W głębi podwórza stał duży, kryty wóz
z otwartą klapą. Na tej scenie mężczyzna zobaczył starca
odzianego w skórę niedźwiedzią, młodzieńca o twarzy jak
maska, ślepą dziewczynę i wilka.
. - Tam do licha! - zawołał. - Oto wspaniali ludzie!
I"
W KTÓRYM ZNOWU POJAWIA SIĘ PRZECHODZIEŃ
„Zielone Pudło" - ono to było bowiem - przyjechało więc
do Londynu. Zatrzymało się w Southwark. Pole, na którym
trwał wieczysty jarmark, nie ustający nawet zimą, przynęciło
Ursusa.
Miło było Ursusowi zobaczyć kopułę Świętego Pawła.
Londyn ma swoje dobre strony. Ofiarowanie katedry świę-
temu Pawiowi to zaiste odwaga niemała. Prawdziwym świętym
katedralnym jest święty Piotr. Święty Paweł podejrzany jest
o wyobraźnię, a w sprawach tyczących Kościoła wyobraźnia
znaczy tyle co herezja. Święty Paweł jest świętym dzięki łago-
dzącym okolicznościom. Wszedł on do nieba przez te drzwi,
-przez które wpuszczani tam bywają tylko artyści.
Katedra to szyld. Święty Piotr wskazuje na Rzym, miasto
dogmatu; święty Paweł oznajmia Londyn, miasto schizmy.
Filozofia Ursusa szerokie miała ramiona i wszystko nimi
objąć mogła; potrafił też należycie ocenić te odcienie, a jego
pociąg do Londynu wywodził się, być może, również i z nie-
jakiej sympatii do świętego Pawła.
Wybór Ursusa padł na obszerne podwórze gospody Tadcaster.
Zostało ono urządzone jakby w przewidywaniu przybycia ,,Zie-
lonego Pudła"; był to gotowy teatr. Podwórze o kształcie
kwadratowym, obudowane było z trzech stron, z czwartej zaś,
naprzeciwległej piętrom, zamykał je mur, pod którym ustawio-
no wóz, co mógł tam wjechać dzięki szerokości bramy wjazdo-
wej. Długi drewniany ganek, kryty daszkiem i podparty słu-
pami, ciągnął się na wysokości pierwszego piętra przez wszyst-
kie trzy otaczające dziedziniec ściany, z dwu stron spuszczając
się ukośnie schodami w dół. Okna parteru tworzyły parterowe
loże, bruk podwórza - parter, ganek zaś był balkonem. Taka
to widownia otwierała się przed „Zielonym Pudłem", ustawio-
nym przy murze. Przypominała niezmiernie ów Glob, gdzie
grywano niegdyś Otella, Burzę i Króla Lira.
W kącie za „Zielonym Pudłem" znajdowała się stajnia.
Ursus ułożył się z oberżystą, imć Niclessem, który przez po-
szanowanie dla prawa zgodził się przyjąć do swej oberży wilka
tylko za podwyższoną opłatą. Deskę z napisem „Gwynplaine -
Człowiek Śmiechu" odczepioną od „Zielonego Pudła" zawieszo-
no obok szyldu oberży. W izbie gospody, jak już o tym wiemy,
znajdowały się wewnętrzne drzwi prowadzące na podwórze.
Przy drzwiach tych z beczki o wybitym dnie urządzono budkę
dla „kasjerki", którą bywała raz Fibi, raz Vinos. Nie inaczej
jest i dziś. Kto wchodzi, ten płaci. Pod napisem „Człowiek
Śmiechu" przybito dwoma gwoździami biało pomalowaną des-
kę, na, której ogromnymi literami wykaligrafowany został węg-
lem tytuł wspaniałej sztuki Ursusa Chaos zwyciężony.
Na środku ganku, na wprost „Zielonego Pudła", wydzielono
za pomocą dwu przegrodzeń osobną lożę „dla widzów szlachet-
nego rodu". Wchodziło się tam przez duże, podłogi sięgające
okno.
Loża ta pomieścić mogła w dwu rzędach dziesięciu widzów.
- Jesteśmy w Londynie - powiedział Ursus. - Musimy
być gotowi na przyjęcie szlachetnie urodzonych gości.
W loży tej poustawiać kazał najlepsze krzesła z gospody
i umieścić pośrodku wielki fotel kryty utrechckim aksamitem
w wiśniowy wzór i nabijany złotymi ćwiekami. A nuż żona
jakiego aldermana przyjdzie kiedyś na widowisko?
Rozpoczęły się przedstawienia.
Widzowie cisnęli się tłumnie od pierwszej chwili.
Lecz loża dla „widzów szlachetnego rodu" stała pusta.
Z tym jedynym wyjątkiem powodzenie było ogromne, ja-
kiego nie oglądano jeszcze, odkąd na świecie istnieją sztuk-
mistrze i wędrowne teatry. Całe przedmieście Southwark
biegło na wyścigi, aby podziwiać Człowieka Śmiechu.
Kiedy pojawił się Gwynplaine, potruchleli linoskocy i kugla-
rze z placu Tarrinzeau. Spadł na nich niby jastrząb na klatkę
szczygłów i wydziobał im pożywienie. Gwynplaine połknął całą
ich publiczność.
Oprócz szarego ludu połykaczy noży i strojących miny błaz-
nów znajdowali się przecież na tym placu i tacy, co pokazywali
nie lada widowiska. Był tam cyrk, w którym popisywały się
kobiety-linoskoczki, rozbrzmiewający od rana do wieczora po-
tężnym dźwiękiem wszelakiego rodzaju instrumentów, cymba-
łów, bębenków, dzwonków, fujarek, kobz, trąbek, rożków nie-
mieckich, piszczałek i fletów przeróżnych. Pod namiotem sze-
rokim i okrągłym pokazywali się skoczkowie, którym aniby
dorównać mogli dzisiejsi nasi amatorzy wspinania się po Pire-
nejach, Dulma, Bordenave i Meylonga, którzy z wierzchołka
Pierrefitte schodzą na równinę Limacon, a więc prawie że spa-
dają. Była tam również wędrowna menażeria, w której oglądać
można było tygrysa-trefnisia, co przynaglony batem przez po-
gromcę wyrywał mu ten bat i połykał go. Otóż i ten komik
nawet, uzbrojony w zęby i pazury, został odsunięty w cień.
Zainteresowanie, oklaski, dochody, publiczność - wszystko
zabrał dla siebie Człowiek Śmiechu. Stało się to w mgnieniu
oka. Wszystko, co nie było „Zielonym Pudłem", jakby istnieć
przestało - Chaos zwyciężony stał się więc chaosem zwycię-
skim - mawiał Ursus czując się sprawcą połowy powodzenia
Gwynplaine'a, ,,pociągając w swoją stronę obrusa" - jak to się
zwykło mówić w języku komediantów.
Powodzenie Gwynplaine'a było niesłychane. Nie przekroczyło
jednakże granic przedmieścia. Sława z wielkim trudem prze-
prawia się przez wodę. Imię Szekspira wędrowało z Anglii do
Francji lat aż sto trzydzieści; woda jest niczym mur i gdyby
Wolter, czego sam później gorzko żałował, nie podsadził był
Szekspira, Szekspir do tej pory znajdowałby się jeszcze po tam-
tej stronie w Anglii jako więzień swojej wyspiarskiej sławy.
Sława Gwynplaine'a nie przekroczyła mostu Londyńskiego.
Nie wyrosła do rozmiarów wielkomiejskiego rozgłosu. Począt-
kowo przynajmniej. Lecz Southwark - to dosyć dla ambicji
klowna. „Sakiewka z pieniędzmi grubieje w oczach, jak dziew-
czyna, co pobłądziła" - mawiał Ursus.
Pokazywano najpierw Ursusa Rursusa, później Chaos zwy-
ciężony.
Podczas antraktów Ursus, co nie darmo używał imienia
engastrimithosa, popisywał się brzuchomówstwem wysokiej
rangi; naśladował każdy głos nastręczony przez otoczenie, czy
to śpiew, czy to krzyk, w sposób podobny tak łudząco, że zdu-
miewał się ten, co krzyknął czy też zaśpiewał; niekiedy znowu
imitował zgiełk tłumu i tak sapał, tak szemrał, jakby on jeden
był całą ludzką gromadą. Talenty to nieczęsto spotykane.
Prócz tego przemawiał niczym Cycero - słyszeliśmy go
przed chwilą - sprzedawał leki, leczył choroby, a czasami
nawet przywracał zdrowie chorym.
Southwark był podbity.
Ursus cieszył się poklaskiem Southwarku, nie dziwił się mu
jednak bynajmniej.
- Ludzie tutejsi to starożytni Trinobanci - mawiał.
Po czym dorzucał jeszcze:
- Których dla delikatności ich smaku wyraźnie odróżniać
należy od Atrebatów, co osiedlili się w Berks, od Belgów, co
zamieszkują Somerset, i od Paryżan, co założyli York.
Podczas każdego przedstawienia dziedziniec gospody, prze-
mieniony w parter widowni, wypełniał się obdartymi, a za-
chwyconymi widzami. Byli to przewoźnicy, tragarze, cieśle
z wybrzeża, holownicy rzecznych statków, majtkowie świeżo
przybyli na ląd, co trwonili swój żołd na hulanki i dziewczęta.
Przychodzili tam i słudzy z pańskich domów, i stręczyciele,
i czarni gwardziści, czyli żołnierze skazani za uchybienie dys-
cyplinie na noszenie swoich czerwonych kurtek wywróconych
czarną podszewką do wierzchu i nazywani z tego powodu
blackquards, skąd powstało słowo „blagier". Cała ta rzesza na-
pływała z ulicy do teatru, z teatru zaś odpływała do szynkowni.
Wypite szklanki nie szkodziły powodzeniu.
* - Człowiek śmiechu, t. II
Wśród ludzi tych, których „szumowinami" nazywać się
zwykło, był jeden wyższy niż inni, roślejszy, tęższy, mniej
ubogi, bardziej barczysty, ubrany jak większość mężczyzn
z ludu, lecz nieobdarty, zapalony wielbiciel widowiska, co ku-
łakami przepychał się na sam przód, w rozwichrzonej peruce
na głowie, klnąc, wrzeszcząc, docinając. Nie byle ciura, co po-
trafił i oko podbić, i butelką poczęstować.
Widzem tym, wiernym i stałym, był ów przechodzień, któ-
rego okrzyk pełen entuzjazmu mieliśmy okazję usłyszeć przed
chwilą.
Ów znawca sztuki, podbity od pierwszej chwili, został naj-
gorliwszym wielbicielem Człowieka Śmiechu. Nie, na każde
przedstawienie przychodził. Lecz kiedy się zjawił, zapałem
swoim porywał publiczność; oklaski zmieniały się w okrzyki,
a powodzenie sięgało nie sufitu - nie było go bowiem - lecz
obłoków - te były. (A z obłoków tych, z powodu braku sufitu
właśnie, niejeden raz spadł deszcz na arcydzieło Ursusa).
Ursus zauważył wreszcie tego człowieka, a i Gwynplaine i
również zaczął mu się przyglądać.
W nieznajomym tym obaj mieli przyjaciela nie lada.
Ursus i Gwynplaine chcieli zapoznać się z nim albo choć
dowiedzieć się przynajmniej, kim był.
Pewnego wieczora za kulisami, których funkcje pełniły
w ,,Zielonym Pudle" drzwi kuchni, pojawił się przypadkiem
imć Nicless, oberżysta, i przystanął obok Ursusa. Ten wskazu-
jąc na znajdującego się wśród ciżby nieznajomego zapytał:
- Czy znacie tego człowieka?
- No pewnie.
- Kto to jest?
- Marynarz.
- A jak się nazywa? - wmieszał się do rozmowy-Gwyn-
plaine.
- Tom-Jim-Jack - odrzekł oberżysta.
Po czym imć Nicless zszedł po schodkach umocowanych przy
wozie i nim powrócił do swojej gospody, rzucił jeszcze taką
oto, jakże głęboką, uwagę:
_ Co za szkoda, że to nie lord! Byłby z niego hultaj co sięr
zowie.
Mieszkańcy „Zielonego Pudła" osiedlili się więc w gospodzie,
nie zmienili jednak swoich obyczajów. Żyli nadal w odosob-
nieniu. Z oberżystą zamienili czasem kilka słów, to prawda,
lecz z mieszkańcami zajazdu, stałymi czy też przelotnymi, nie
zadawali się zupełnie, obcowali, jak przedtem, sami ze sobą
tylko. Odkąd przybyli do Southwark, Gwynplaine po zakończe-
niu widowiska, po wieczerzy i ludzi, i koni, kiedy Ursus i Dea
spać się już kładli - każde w swojej części wozu - wychodził
zwykle na pole, by odetchnąć nieco powietrzem pomiędzy go-
dziną jedenastą i północą. Nieokreślone marzenia ukryte
w umyśle człowieka wyciągają go z domu na takie nocne spa-
cery, na przechadzki pod gwiazdami; młodość to tajemnicze
oczekiwanie, dlatego też chętnie błądzi się wówczas po nocy,
bez celu. O tej godzinie na placu jarmarcznym nie było już
nikogo, co najwyżej postać jakiegoś zapóżnionego pijaka prze-
suwała się chwiejną sylwetą gdzieś z boku, wśród ciemności;
zamykano opustoszałe oberże, w niskiej izbie gospody Tad-
caster gasły lampy i już tylko ostatnia świeczka w kącie świe-
ciła ostatniemu z pijących gości. Blade jej światełko przede--
stawało się na zewnątrz przez uchylone drzwi gospody,
a Gwynplaine zamyślony, rozmarzony, szczęśliwy szczęściem
nieokreślonym a boskim, przechadzał się tam i na powrót
przed tymi uchylonymi drzwiami. O czym rozmyślał? O Dei,
o niczym, o wszystkim, o głębinach nie do ogarnięcia. Nie od-
dalał się od gospody przytrzymywany, niby nicią, bliskością
Dei. Dość mu było tych kilku kroków spaceru.
Wracał wreszcie. W „Zielonym Pudle" spali wszyscy. Usypiał
więc i on.
IV
SPRZECZNOŚCI BRATAJĄ SIĘ ZE SOBĄ W NIENAWIŚCI
Powodzenie nie bywa lubiane przez tych szczególnie, którzy
cenę jego opłacają własną klęską. Rzadko się zdarza, by ci, co
r
•są zjadani, ubóstwiali tych, którzy ich zjadają. Człowiek Śmie-
chu wywołał iście niezwykłe poruszenie. Kuglarze z Pola
Tarrinzeau byli oburzeni. Sukces sceniczny jest jak pompa ssą-
ca, wchłania on tłumy czyniąc pustkę dokoła. Przerażenie ogar-
nia sąsiada z przeciwka. Im bardziej rosły dochody „Zielonego
Pudła", tym bardziej kurczył się utarg okolicznych teatrów.
Widownie, ściągające dotychczas rzesze, zaświeciły pustką.
Jakby wody we wszystkich rzekach opadły nagle, gdyż jedna
'kosztem innych przybiera. Takie ruchy wód znają dobrze wszy-
stkie teatry; odpływ w jednym jest warunkiem przypływu
w drugim. Człowiek Śmiechu przyniósł ruinę jarmarcznemu
mrowiu, co popisywało się na placu Tarrinzeau dając przedsta-
wienia i koncerty. Wpadli oni i w rozpacz, i w zachwyt zara-
zem. Nie było klowna, nie było kuglarza, nie było skoczka, co
by nie zazdrościł Gwynplaine'owi. Oto szczęściarz, udał mu się
ten bydlęcy pysk! Matki - akrobatki i tancerki na linie - co
miały ładne dzieci, spoglądały na nie ze złością i mówiły poka-
' żując Gwynplaine'a: „a to szkoda, że ty nie masz takiej twa-
rzy". Niejedna zbiła swego malca z furii, że taki śliczny. Nie-
jedna, gdyby tylko znała sekret, przerobiłaby swojego syna na
podobieństwo Gwynplaine'a. O ileż więcej warta jest diabelska
morda-przynosząca zyski, od główki aniołka, z której nie masz
ani grosza. Niektórzy słyszeli nawet, jak matka pewnego chłop-
czyka - uroczego cherubinka, co występował w roli Kupidy-
na - odezwała się dnia pewnego: „Popartolili nam dzieci. Udał
się tylko ten Gwynplaine". I wygrażając pięścią synkowi do-
rzuciła: ,,Gdybym ja tylko wiedziała, kto jest twoim ojcem, już
on miałby się z pyszna!"
Gwynplaine był kurą, co znosi złote jaja. Cóż za cudowny
fenomen! We wszystkich budach na rynku powstało zamiesza-
nie. Kuglarze, zachwyceni i rozdrażnieni, oglądali Gwynplaine'a
zgrzytając zębami. Wściekłość, która podziwia, nosi imię zawi-
ści. A zawiść ryczy. Próbowali też zamącić C?zaos zwyciężony,
zmawiali się, chrząkali, hałasowali, gwizdali. Dla Ursusa stało
się to powodem do wygłoszenia kilku filipik, a dla przyjaciela
Tom-Jim-Jacka okazją do rozdawania kuksańców z rodzaju
tych, co przywołują ludzi do porządku. Kuksańce te sprawiły,
że Gwynplaine przypatrywał się Tom-Jim-Jackowi coraz uważ-
niej, że Ursus coraz bardziej go podziwiał. Z daleka zresztą;
mieszkańcy „Zielonego Pudła" bowiem obcowali sami ze sobą
tylko i trzymali się na uboczu, a Tom-Jim-Jack, cieszący się
tak wielkim mirem wśród hołoty, wyglądał na wyniosłego hul-
taja, co nie przyjaźni się z nikim, z nikim nie wchodzi w ści-
ślejszą zażyłość, na zawadiakę, co wszędzie pierwszy jest do
bitki, co nagle pojawia się i nagle znika, który każdemu może
być kompanem, lecz nikomu druhem.
Zawiść rozpętana przeciwko Gwynplaine'owi nie uznała się
za pobitą po paru kułakach Tom-Jim-Jacka. Nic nie wskóraw-
szy gwizdaniem, linoskocy z Pola Tarrinzeau wygotowali skar-
gę. Odwołali się do władzy. Tak się bowiem zazwyczaj dzieją,
Przeciw powodzeniu, co nie jest dla nas wygodne, najpierw
podburzamy tłum, później - wzywamy pomocy sądowego
urzędnika.
Do kuglarzy przyłączyło się duchowieństwo. Przez Człowieka-
Śmiechu ponosiły kazania uszczerbek nie lada. Nie tylko z bud
sztukmistrzów znikli ciekawi, pusto zrobiło się również i w ko-
ściołach. Kaplice wszystkich pięciu parafii Southwark potraciły
słuchaczy. Aby oglądać Gwynplaine'a, zaniedbywano nabożeń-
stwa. Chaos zwyciężony, „Zielone Pudło", Człowiek Śmiechu
i inne diabelskie wymysły zwyciężyły wymowę kościelnej am-
bony. Głos wołającego na puszczy, vox ciamantis in deserto, nie
znajduje zadowolenia i chętnie zwraca się o pomoc do rządu.
Pastorowie pięciu parafii odnieśli się ze skargą do biskupa Lon-
dynu, ten zaś zwrócił się ze skargą do jej królewskiej mości.
Skarga kuglarzy opierała się na religii. Uznali, że została ona
obrażona. Obwiniali Gwynplaine'a o czary, Ursusa zaś o bez-
bożność.
Pastorowie powoływali się na zakłócenie społecznego po-
rządku. Występowali w obronie pogwałconych ustaw parla-
mentu odkładając na bok sprawy wiary. Chytrość tym więk-
sza. Były to bowiem czasy Locke'a zmarłego przed sześcioma
miesiącami zaledwie, dwudziestego ósmego października 1704
roku, i rozpoczynało się panowanie sceptycyzmu, którym Bo-
lingbroke natchnie już wkrótce Woltera. Wesley miał późnię]
dopiero przywrócić Biblię, jak Loyola przywrócił papizm.
Takim to sposobem ,,Zielone Pudło" uderzone zostało z dwu
stron: bili w nie kuglarze w imię Biblii, bili w nie księża
w imię ustawy. Z jednej strony niebo, z drugiej strony targo-
wisko, duchowni upominali się o targowisko, a linoskocy. upo-
minali się o niebu. Księża denuncjowali ,,Zielone Pudło" za
niepraworządność, kuglarze - za świętokradztwo.
Pod jakim pozorem? Czy był powód? Był. Jaką popełniono
zbrodnię? Taką oto: w „Zielonym Pudle" trzymano wilka. Wilk
jest z Anglii proskrybowany. Dog - proszę bardzo, ale wilk -
nigdy. Anglia godzi się na psa, który szczeka, lecz nie godzi się
na psa, który wyje; subtelne rozróżnienie podwórza i lasu.
Proboszczowie i wikarzy pięciu parafii Southwark powoływali
się w swojej skardze na liczne statuty wydane przez króla
i przez parlament a stawiające wilka poza prawem. Żądali oni
właściwie uwięzienia Gwynplaine'a i zajęcia albo co najmniej
przegnania wilka. Wymaga tego interes publiczny, wilk przed-
stawia niebezpieczeństwo dla przechodniów itd. I odwołali się
w tym względzie do opinii Fakultetu. Zacytowali werdykt Ko-
legium-Osiemdziesięciu Lekarzy Londynu, uczonego zgroma-
dzenia istniejącego od czasów Henryka VIII, które niczym
państwo posiada swoją własną pieczęć, które ma prawo podno-
szenia chorych do godności podsądnych, które ma prawo uwię-
zienia tych, co nie szanują ustaw przez nich wydanych, co nie
stosują się do jego zarządzeń, a które wśród wielu stwierdzeń,
tak pożytecznych dla zdrowia obywateli, ustaliło niewątpliwy,
przez naukę potwierdzony fakt: - Jeżeli wilk pierwszy spo-
strzeże człowieka, człowiek ten ochrypnie na całe życie. -
A ponadto może zostać pokąsany.
A więc za powód posłużył Homo.
Ursus usłyszał o tych konszachtach od oberżysty. Zaniepokoił
się. Bał się policji, bał się sądu - dwu szponów. Aby bać się
sądów, niekoniecznie trzeba być winowajcą. Ursus nie pragnął
wcale zawarcia znajomości z szeryfami, sędziami, starostami
i oficerami policji. Nie śpieszyło mu się bynajmniej do ogląda-
nia z bliska tych urzędowych postaci. Ciekawili go o tyle, o ile
zająca ciekawić mogą psy gończe.
Zaczynał żałować przybycia do Londynu.
- Lepsze jest wrogiem dobrego - pomrukiwał sam do sie-
bie. - Lekceważyłem sobie to przysłowie i nie miałem racji.
Im głupsza prawda, tym prawdziwsza.
Przeciwko tym sprzymierzonym potęgom - kuglarzom -
obrońcom religii i duchownym, co oburzali się w imię medy-
cyny - biedne „Zielone Pudło", pomówione o czary w osobie
Gwynplaine'a i o wodowstręt w osobie Homo, miało za sobą
jednego tylko sojusznika, lecz za to znaczącego w Anglii bardzo
wiele: opieszałość miejscowych urzędów. Cała angielska swo-
boda wywodzi się z tej ich niedbałości. Wolność w Anglii po-
stępuje sobie podobnie jak i morze, które tę wyspę oblewa.
Posuwa się nieustannie, coraz wyżej, jak przypływ. Powoli, po-
woli obyczaje zalewają prawa. Okrutne ustawodawstwo zato-
pione, ponad nim zwyczaj, barbarzyński kodeks widoczny
jeszcze poprzez przezroczystość wolności - oto, czym jest
Anglia.
Człowiek Śmiechu, Chaos zwyciężony i Homo mogli tedy
mieć przeciwko sobie kuglarzy, proboszczów, biskupów, Izbę
Gmin, Izbę Lordów i majestat królewski, i Londyn, i całą
Anplię i żyć w spokoju, dopóki trzymał z nimi Southwark.
„Zielone Pudło" stało się ulubioną rozrywką przedmieścia
i władze miejscowe traktowały je obojętnie. W Anglii oboięt-
ność - to opieka. Dopóki szeryf hrabstwa Surrey, którego
władzy podlegał Southwark, nie dawał znać o sobie, Ursus od-
dychał bez trwogi, a Homo mógł spać bezpiecznie na swoje
oba wilcze uszy.
Zawiści te nieźle służyły nawet powodzeniu. Byleby tylko
nie przyniosły w końcu katastrofy. Tymczasem zaś „Zielonemu
Pudłu" nie wiodło się ani na jotę gorzej z ich powodu. Prze-
ciwnie. Wieści o podstępnych knowaniach przedostały się do
publiczności. I Człowiek Śmiechu stał się jeszcze bardziej po-
pularny. Tłum w lot wywęszy każdy donos i zawsze sympaty-
zować będzie z tym, na kogo padło podejrzenie. Podejrzenie -
to rekomendacja. Lud instynktownie staje po stronie tego, co
zagrożony jest prześladowaniem przez władzę. Padło podejrze-
nie i oto rodzi się owoc zakazany; każdy śpieszy, by go popró-
bować. Jak miło jest klaskać, kiedy drażni się kogoś oklaskami,
szczególnie zaś kiedy tym kimś jest władza. Wypowiedzieć się
za prześladowanym i demonstrować przeciwko prześladowcy
przyjemnym spędzeniem wieczoru - i komuż by się to nie spo-
dobało? Rozrywka to nie lada. Popierasz i bawisz się równo-
cześnie. Pamiętajmy, że budy komediantów z Pola Tarrinzeau
w dalszym ciągu prowadziły nagonkę przeciwko Człowiekowi
Śmiechu i jawnie, i skrycie. Nie ma lepszego środka na powo-
dzenie. Hałasy wrogów skutecznie ożywiają i potęgują triumf.
Przyjaciel szybciej znuży się chwaleniem niż nieprzyjaciel -
szkalowaniem. Obelgi są nieszkodliwe. Lecz wrogowie o tym
nie wiedzą. Nie mogą oni nie lżyć, nie obrażać i na tym polega
ich pożyteczność. Nie potrafią umilknąć i przez to podniecają
nieustannie uwagę publiczności. Tłumy cisnące się, by oglądać
Chaos zwyciężony, rosły.
Ursus zachował dla siebie wszystko, czego dowiedział się od
imć Niclessa o intrygach i skargach do wysokich władz. Nie
wspomniał o tym Gwynplaine'owi, nie chciał, by niepokój jego
odbił się' niekorzystnie na przedstawieniach. Jeżeli zdarzy się
nieszczęście, dowie się o nim zawsze dość wcześnie.
V
WAPENTAKE
Raz jednak uznał, że odstąpić należy od tej zasady ostrożno-
ści, przez ostrożność właśnie, że nie od rzeczy będzie zamącić
n-leco spokój Gwynplaine'a. Chodziło, to prawda, o rzecz o wiele
według Ursusa poważniejszą niż jarmarczne i kościelne intrygi.
Gwynplaine podniósłszy kiedyś farthing, co spadł na ziemię
przy obliczaniu kasy, zaczął mu się przypatrywać i w obecności
oberżysty wyraził się w sposób bardzo śmiały, wskazując na
sprzeczność pomiędzy farthingiem, symbolem nędzy ludu, i wy-
bitą na nim podobizną Anny, przedstawiającą pasożytniczy
przepych tronu. Słowa te, powtórzone przez imć Niclessa, wę-
drowały z ust do ust i odbyły długą drogę, by wreszcie przez
Fibi i Vinos powrócić do Ursusa. Ursus zląkł się nie na żarty.
Słowa buntu! Obraza majestatu! Surowo napomniał Gwyn-
plaine^.
- Uważaj na swój obrzydliwy pysk! Nic nie robić - oto
reguła dla wielkich; a nic nie mówić - oto reguła dla małych.
Biedak jednego ma tylko przyjaciela - milczenie. Jedną tylko
sylabę wymawiać powinien: „tak". Przyznawać się i zgadzać
się - oto całe jego prawo. „Tak" - wobec sędziego; „tak" -
wobec króla. Wielcy, jeżeli weźmie ich ochota, okładają nas
kijem - i mnie też się nieraz dostało - to ich przywilej, ła-
miąc nam kości nie tracą swej wielkości ani na jotę. Czcijmy
berło, które jest pierwszą spośród wszystkich pałek. Szacunek
to ostrożność, a płaszczenie się to egoizm. Kto obraża swego
króla, naraża się na takie samo niebezpieczeństwo co dziew-
czyna zuchwale ucinająca grzywę lwu. Doniesiono mi, żeś się
rozszczekał na rachunek farthinga, który jest tym samym co
grosz, żeś się wyrażał niestosownie o tym dostojnym medalu,
który daje nam przywilej otrzymania na targu dzwonka solo-
nego śledzia! Strzeż się. Myśl poważnie. Pamiętaj, że istnieją
kary. Przesyć się cały prawdami ustawodawstwa. Żyjesz
w kraju, gdzie ten, co spiłuje małe trzyletnie drzewko, jest
spokojnie prowadzony na szubienicę. Gdzie tych, co klną, za-
kuwa się w dyby. Gdzie pijak zamknięty zostaje w baryłce
o wybitym dnie, by mógł chodzić, głowa jego sterczy przez
otwór zrobiony w górze beczki, a przez dwie dziury z boku
wystają mu ręce, żeby się położyć nie mógł. Kto by uderzył
kogokolwiek w sali Westminsteru - zostanie wtrącony do
więzienia na resztę życia, a majątek jego ulegnie konfiskacie.
Temu zaś, co by uderzył kogokolwiek w pałacu królewskim,
zostanie ucięta prawa ręka. Puść komuś małym prztyczkiem
krew z nosa - i oto nie masz już ręki. Ten, komu sąd biskupi
25-
dowiedzie herezji, zostanie spalony żywcem. Cuthbert Simpson
był ćwiartowany kołem za drobnostkę. Trzy lata temu, w roku
1702, nie tak dawno więc, jak widzisz, postawiono pod pręgie-
rzem złoczyńcę imieniem Daniel de Foe, który miał czelność
wydrukować nazwiska członków Izby Gmin, co przemawiali
w parlamencie dnia poprzedniego. Temu, co zdradzi króla, roz-
cina się żywcem brzuch i wyrywa serce, i bije się go tym ser-
cem po twarzy. Raz na zawsze wpój w siebie te prawnicze wia-
domości! Nigdy nie pozwalać sobie na najmniejsze nawet słów*
ko i przy najlżejszym niepokoju odlatywać - oto odwaga,
którą ja sam stosuję i doradzam. W zuchwalstwie wzoruj się
na ptakach, w gadatliwości wzoruj się na rybach. A zresztą,
najwspanialszą cechą Anglii jest wielka miękkość jej ustawo-
dawstwa.
Po udzieleniu tej nagany Ursus był jeszcze przez czas pe-
wien niespokojny; Gwynplaine - bynajmniej. Na nieustraszo-
ność młodości składa się brak doświadczenia. Wydawało się
zresztą, że Gwynplaine nie obawiając się niczego miał rację,
gdyż tygodnie mijały w spokoju i nic nie wskazywało, by sło-
wa wypowiedziane o królowej mieć miały jakiekolwiek dalsze
skutki.
Ursusa, jak wiemy, nie cechowała bynajmniej apatia. Czujny
był zawsze i na wszystko jak sarna.
Pewnego dnia, w niezadługi czas po udzieleniu Gwynplai-
ne'owi nagany, Ursus wyglądając przez małe okienko wycho-
dzące na Pole Tarrinzeau pobladł.
- Gwynplaine'ie!
- Co?
- Patrz.
- Gdzie? , ,
- Na plac.
- No i co?
- Czy widzisz tego przechodnia?
- Człowieka w czarnym stroju?
- Tak.
- Tego, co trzyma w dłoni coś na kształt czekanika?
- Tak.
- No to co?
- A to, Gwynplaine'ie, że człowiek ten to wapentake.
-Cóż to takiego: wapentake?
- Setnik.
- A co to jest: setnik?
- Praepositus hundredi.
- A co to jest: praepos^tus hundredi?
- To oficer budzący postrach. •
- Cóż on trzyma w ręku?
- Iron-weapon.
- A co to jest: iron-weapon?
- Laska z żelaza.
- I cóż on z tym robi?
- Przede wszystkim przysięga na nią. Dlatego też nosi imię
wapentake.
- A później?
- A później dotyka cię nią.
- Czym?
- Żelazną laską.
- Wapentake dotyka ludzi żelazną laską?
- Tak.
- Cóż to znaczy7
- Znaczy to: chodź za mną.
- I trzeba za nim iść?
- Tak.
- Dokąd?
- A czy ja wiem?
- Lecz on mówi przecież człowiekowi, dokąd go prowadzi?
- Nie.
- Ale można go o to zapytać?
- Nie.
- Jak to?
- On nie odzywa się do ciebie, a ty się do niego nie od-
zywasz.
- Ale...
- Dotyka cię żelazną laską - i wszystko już powiedziane:
zostało. Musisz iść.
- Ale dokąd?
- Za nim.
- Ale dokąd?
- Tam, gdzie on zechce, Gwynplaine'ie.
- A gdyby ktoś spróbował mu się opierać? '
- Zostanie wtedy powieszony.
Ursus znowu wyjrzał przez okienko, odetchnął głęboko-
i rzekł:
- Chwała Bogu, poszedł sobie! Nie do nas szedł.
Niedyskrecja i donosy, tyczące nierozważnych słów Gwyn-
plaine'a, niepokoiły Ursusa ponad rzeczywistą potrzebę-
zapewne.
Imć Nicless, który je był usłyszał, nie miał żadnego powodu,
by szkodzić biednym ludziom z „Zielonego Pudła". Przy Czło-
wieku Śmiechu i on sam zarobił niemało. Chaos zwyciężony
doprowadzał do podwójnie pomyślnego wyniku: w „Zielonym.
Pudle" triumfowała dzięki niemu sztuka, a w gospodzie kwitła
dzięki niemu pijaństwo.
VI
MYSZ PRZESŁUCHIWANA PRZEZ KOTY
Ursus przeżył jeszcze jeden alarm, dość groźny. Tym razem
o niego samego chodziło. Wezwany został do Bishopsgate, przed
komisję złożoną z trzech niezbyt przyjemnych postaci. Byli to-
trzej doktorzy, którym specjalną misję poruczono; pierwszy,
doktor świętej teologii, delegowany był przez dziekana West-
minsteru, drugi, doktor medycyny, był przedstawicielem Kole-
gium Osiemdziesięciu, trzeci, doktor historii i prawa cywilnego,
reprezentował kolegium w Gresham. Tych trzech ekspertów
źra omni re scibili sprawowało kontrolę słów wygłoszonych pu-
blicznie na całym terytorium stu trzydziestu parafii Londynu
T
i siedemdziesięciu trzech parafii hrabstwa Middlesex, ich więc
również władzy podlegało pięć parafii Southwarku. Takie du-
chowne jurysdykcje istnieją w Anglii jeszcze do tej pory i sro-
.żą się nie bez pożytku. Dwudziestego trzeciego grudnia 1868,
wyrokiem trybunału w Arche, potwierdzonym przez tajną rade
lordów, wielebny pastor Mackonochie skazany został na naganę
i zapłacenie kosztów sądowych za to, że zapalił świece na zwy-
kłym stole. Z liturgią nie ma żartów.
Otóż więc Ursus otrzymał pewnego pięknego dnia od trybu-
nału delegowanych doktorów wezwanie. Doręczono mu je na
szczęście bezpośrednio, mógł więc utrzymać sprawę w tajemni-
cy. I poszedł nie mówiąc nic nikomu, drżał bowiem na samą
•myśl o tym, że coś w jego postępowaniu mogło dać powód do
podejrzenia - być może - o zuchwałość! On, co tak usilnie
zalecał milczenie innym, gorzką otrzymał naukę. Garrule, sana
te ipsum.
Trzej delegowani doktorowie zasiadali w Bishopsgate w głębi
parterowej sali, na trzech krzesłach o poręczach obitych czar-
ną skórą. Ponad nimi, we wnękach ściany, trzy popiersia -
Minosa, Eaka i Radamanta, przed nimi - stół, a u ich stóp -
stołek.
Ursus wszedł wprowadzony przez milczącego i surowego pa-
chołka, ogarnął to wszystko spojrzeniem i natychmiast każde-
mu z trzech doktorów nadał w myśli imię jednego z sędziów
piekielnych, tak jak poumieszczani oni zostali nad ich głowami.
Minos, pierwszy z trzech, przedstawiciel interesów teologii,
dał mu znak, by usiadł na stołku.
Ursus skłonił się jak należy, czyli, aż do ziemi, i wiedząc, że
niedźwiedzie bierze się na miód, a doktorów na łacinę, nie roz-
prostowując karku rzekł z szacunkiem:
- Tres faciunt capitulum.
I ze spuszczoną głową, pokora przebija bowiem niebiosa,
usiadł na taborecie.
Każdy z trzech sędziów przeglądał plik akt leżący przed nim
na stole.
|i Pierwszy odezwał się Minos:
- Przemawiasz publicznie.
- Tak - odrzekł Ursus.
- Jakim prawem?
-Jestem filozofem.
- To jeszcze nie prawo.
- Jestem również kuglarzem - dodał Ursus.
- A to co innego.
Ursus odetchnął nieśmiało. Minos mówił dalej.
- Skoro jesteś kuglarzem, możesz przemawiać, lecz skoro
jesteś filozofem, milczeć powinieneś.
- Postaram się - rzekł Ursus.
I pomyślał sobie: - Mogę mówić, lecz powinienem milczeć.
Rzecz to zawiła.
Przestraszony był nie na żarty.
Przedstawiciel interesów Boga ciągnął dalej:
- Mówisz rzeczy niegodne ludzkiego ucha. Obrażasz religię.
Przeczysz najoczywistszym prawdom.. Zaszczepiasz oburzające
błędy. Powiedziałeś, na przykład, że dziewictwo wyklucza ma-
cierzyństwo.
Ursus wolniutko podniósł wzrok.
- Nie mówiłem tego. Powiedziałem, że macierzyństwo wy-
klucza dziewictwo.
Minos- zamyślił się i mruknął:
- Tak, to wręcz odwrotnie.
Było to wręcz to samo. Lecz Ursus odparował pierwszy cios.
Minos rozmyślając nad odpowiedzią Ursusa pogrążył się
w głębinach swej głupoty. Zrobiła się cisza.
Oficjalny przedstawiciel historii, dla Ursusa Radamant, po-
śpieszył z pomocą Minosowi zadając takie oto pytanie:
- Oskarżony popełniał wielorakie zuchwalstwa i błędy. Za-
przeczał, jakoby bitwa pod Farsalą przegrana została dlatego,
że Brutus i Kasjusz spotkali Murzyna.
- Powiedziałem - rzekł Ursus cicho - iż wynikało to
również i z tego, że Cezar był wodzem lepszym od nich.
Mąż zaufania historii przerzucił się teraz do mitologii.
- Usprawiedliwiałeś również zberezieństwa Akteona.
- Sądzę - wtrącił szybko Ursus - że zobaczenie nagiej ko-
biety nie jest dla mężczyzny hańbą.
- I mylisz się - rzekł sędzia surowo.
Radamant powrócił do historii.
- W związku z przygodami, co przytrafiły się jeździe Mi-
trydata, wyrażałeś się z powątpiewaniem o właściwościach
niektórych roślin i ziół. Przeczyłeś, jakoby zioło zwane secu-
riduca mogło sprawić, że koniom odpadają podkowy.
- Za pozwoleniem - rzeki Ursus - powiedziałem, żę^ spo-
wodować to mogło tylko zioło zwane sjerra-cauallo. Nie za-
przeczam cnoty żadnej roślinie.
Po czym półgłosem dorzucił:
- Ani żadnej kobiecie.
Tą przystawką do własnej odpowiedzi chciał Ursus dowieść
sobie samemu, że mimo strachu nie dał się jeszcze zbić z tropu.
Był oto jakby w połowie - przerażeniem, w połowię - przy-
tomnością umysłu.
- Podtrzymuję mój zarzut - rzekł Radamant. - Oświad-
czyłeś, że Scypion postąpił naiwnie, kiedy chcąc otworzyć bra-
my Kartaginy użyć za klucz postanowił ziela aethiopis, gdyż
ziele aethiopis nie posiada właściwości otwierania wszystkich
zamków.
- Powiedziałem tylko, że lepiej było użyć tutaj ziela
lunaria.
- W istocie, warto się nad tym zastanowić - mruknął Ra-
damant, on z kolei zaskoczony odpowiedzią.
I mąż zaufania historii umilkł.
Mąż zaufania teologii,' Minos, odzyskał tymczasem równowa-
gę umysłu i znów począł zadawać Ursusowi pytania. Przerzucił
plik dokumentów.
- Twierdziłeś, że auripigmentum jest produktem ,arszeni-
kowym, i głosiłeś, że auripigmentum otruć można. Otóż Biblia
temu przeczy.
- Biblia temu przeczy - westchnął Ursus - lecz arszenik
to potwierdza.
Osobistość, w której Ursus widział Eaka, a która była przed-
stawicielem interesów medycyny i nie odzywała się jeszcze,
teraz wtrąciła się i zmierzywszy Ursusa ze swej wysokości ma-
jestatycznym spojrzeniem na wpół przymkniętych oczu,
rzekła.
- Odpowiedź nie jest głupia.
Ursus podziękował najuniżeńszym uśmiechem.
Minos nasrożył się.
- Pytam cię w dalszym ciągu - rzekł. - Odpowiadaj. Po-
wiedziałeś, że nieprawdą jest, jakoby bazyliszek był królem
węży, cocatrixem zwanym.
- O przewielebny - odrzekł Ursus - tak daleki byłem
chęci szkodzenia w czymkolwiek bazyliszkowi, że oświadczyłem
nawet, iż z całą pewnością ma on głowę ludzką.
- Dobrze - ciągnął surowo Minos. - Dorzuciłeś jednakże,
żż Poerius widział raz bazyliszka z głową sokoła. Czy mógłbyś
dowieść tego?
- Z trudem - rzekł Ursus.
To pytanie zbiło go nieco z tropu.
Minos, odzyskując przewagę, natarł nań jeszcze silniej.
- Powiedziałeś, że Żyd, który się ochrzcił, śmierdzi.
- Dodałem jednak, że chrześcijanin, który przeszedł na ju-
daizm, śmierdzi jeszcze szpetniej.
Minos rzucił okiem na dokumenty oskarżenia.
- Twierdzisz i rozgłaszasz rzeczy nieprawdopodobne. Utrzy-
mywałeś, jakoby Elien miał widzieć piszącego mądre aforyzmy
słonia.
- Ależ nie, wasza wielebność. Powiedziałem po prostu, że
Oppienos słyszał raz hipopotama rozprawiającego na filozoficz-
ne tematy.
- Oświadczyłeś, że nieprawdą jest, jakoby półmisek z buko-
wego drzewa napełniał się sam każdą, jakiej tylko człowiek
zapragnie, potrawą.
- Powiedziałem, że by posiadać podobne przymioty, musiał-
by zostać ofiarowany tobie przez diabła.
- Ofiarowany mnie! :
- Nie, wasza wielebność, mnie. - Nie! nikomu! To znaczy:
wszystkim.
- Sam już nie wiem, co mówię -pomyślał Ursus. Lecz
zmieszanie jego, choć ogromne, nie łatwo było można zauważyć.
Ursus walczył.
- Wszystko to dowodzi niejakiej wiary w diabła - prze-
rwał mu Minos.
Ursus nie ugiął się.
- Wasza wielebność, nie jestem niewierzący w diabła.
Wiara w diabła to odwrotna strona wiary w Boga. Jedna
świadczy o drugiej. Kto ani trochę nie wierzy-w diabła, ten nie
bardzo wierzy w Boga. Kto wierzy w słońce, musi wierzyć
w cień. Diabeł to boża noc. A czymże jest noc? dowodem, że
dzień istnieje.
Ursus improwizował naprędce skomplikowaną mieszankę re-
ligii i filozofii. Minos zamyślił się po raz wtóry, po raz wtóry
dał nurka w milczenie.
Ursus znowu odetchnął.
Lecz zaatakowano go z innej strony. Eak, przedstawiciel
interesów medycyny, który przed chwilą z pogardliwą niedba-
łością wziął stronę Ursusa w jego sporze z przedstawicielem
teologii, ze sprzymierzeńca stał się nagle przeciwnikiem. Poło-
.żył zaciśniętą pięść na wysokim stosie dokumentów. I z mocą
cisnął w Ursusa takimi oto słowami:
- Rzecz to dowiedziona, że kryształ jest sublimatem lodu,
a diament - sublimatem kryształu. Wiemy na pewno, że aby
lód stał się kryształem, upłynąć musi tysiąc lat, aby zaś krysz-
tał stał się diamentem, upłynąć musi tysiąc stuleci. Tyś temu
zaprzeczył.
- Żadną miarą - odrzekł Ursus melancholijnie. - Powie-
działem tylko, że w ciągu tysiąca lat lód zdąży stopnieć, a ty-
siąc stuleci to rzecz niełatwa do obrachowania.
Przesłuchanie ciągnęło się dalej, pytania i odpowiedzi szczę-
kały niczym szpady.
- Przeczyłeś, jakoby rośliny mogły mówić.
3 -'Człowiek śmiechu, t II
- Bynajmniej. Lecz koniecznym jest do tego, by wyrosły
pod szubienicą. .
- Czy przyznajesz, że mandragora krzyczy?
- Nie, ona śpiewa.
- Przeczyłeś, jakoby czwarty palec lewej ręki posiadał moc
leczenia trosk serdecznych.
- Mówiłem tylko, że kichnąć w lewo - to zły znak.
- Zuchwale i obelżywie wyrażałeś się o feniksie.
- Wielce uczony sędzio, rzekłem po prostu, że Plutarch pi-
sząc, jakoby mózg feniksa był kąskiem niezwykle smacznym,
lecz przyprawiającym o bóle głowy, zagalopował się, i to bar-
dzo, zważywszy, że feniks nie istniał nigdy.
- Szpetna jest twoja mowa. Cinnamaląua, który buduje
swe gniazdo z lasek cynamonu, rhintax, którego użyła Paryza-
tis dla swoich trucicielskich celów, manucodźatos będący raj-
skim ptakiem i semenda o potrójnym dziobie brane były nie-
słusznie za feniksa; lecz feniks istniał rzeczywiście.
- Nie mam nic przeciwko temu.
- Jesteś osłem. '
- I na to zgodzę" się chętnie.
- Przyznałeś wprawdzie, że bez leczy zapalenie gardła, do-
rzuciłeś jednak, że nie wierzysz, by działo się tak dzięki czaro-
dziejskiej' narośli na jego korzeniu.
- Tłumaczyłem lecznicze właściwości bzu tym, że na nim
to powiesił się Judasz.
- Pogląd nie pozbawiony pozoru słuszności - mruknął teo-
log Minos uszczęśliwiony, że teraz on z kolei może wsadzić
szpilkę medycynie Eaka.
Urażona arogancja zmienia się natychmiast w złość. Eak
rzucił się na Ursusa.
- Włóczęgo wędrowny, tyleż umysłem błądzisz co nogami.
Zdradzasz dążności niebezpieczne, zdumiewające. Stoisz na
krawędzi podejrzenia o czary. Masz stosunki z nieznanymi
zwierzętami. Rozprawiasz wobec gawiedzi o rzeczach, których
natura znana jest tobie chyba jednemu tylko, o których nikt
nigdy nie słyszał, jak wspomniany przez ciebie hoemorrhous.

- Hoemorrłlous - to żmija. Widział ją Tremellius.
Szybka odpowiedź wprowadziła lekki zamęt w rozdrażnioną
mądrość doktora Eaka.
Ursus zaś mówił dalej.
- Hoemorrhous jest równie rzeczywisty co i wonna hiena,
co i cyweta opisana przez Castellusa.
Eak, by wybrnąć z kłopotu, zadał cios bezpośredni:
- Oto twoje własne słowa, szatańskie ponad wszelką miarę.
Słuchaj.
I patrząc w akta począł czytać:
- „Dwie rośliny, thalagssiglis i aglaphotis, świecą wieczo-
rami. Dniem są to kwiaty, nocą - gwiazdy".
Spojrzał z naciskiem na Ursusa.
- Cóż odpowiesz na to?
Ursus odrzekł:
- Każda roślina jest lampą. Zapach - to światło.
Eak przerzucił kilka kart.
- Przeczyłeś, jakoby pęcherzyki wydry miały to samo dzia-
łanie co krople bobrowe.
- Pozwoliłem sobie tylko na uwagę, że, być może, niezupeł-
nie należałoby ufać w tym przedmiocie Aetiusowi.
Eak zaperzył się do reszty.
- Uprawiasz medycynę?
- Raczej wprawiam się w medycynie - westchnął Ursus
nieśmiało.
- Na żywych?
- Raczej na żywych niż na umarłych - odrzekł Ursus.
Odpowiadał on poważnie, lecz pokornie; a nad wszystkim do-
minowała godna podziwu słodycz. Odzywał się z łagodnością
tak wielką, że doktor Eak poczuł, iż musi go znieważyć.
- Co tam gruchasz? - rzekł szorstko.
Ursus, zdumiony, tyle tylko odpowiedział:
. - Gruchanie dla młodych, a dla starych - stękanie. Nie-
stety ja stękam.
a*
Eak mówił dalej:
- Pamiętaj, jeżeli chory, którego leczyć będziesz, umrze,
zostaniesz ukarany śmiercią.
- A jeżeli wyzdrowieje? - odważył się zapytać Ursus.
- W takim wypadku - odrzekł doktor łagodniejszym gło-
sem - zostaniesz ukarany śmiercią.
- Rozmaitość niewielka - rzekł Ursus.
Doktor mówił dalej:
- W wypadku śmierci ukarany zostaniesz za nieuctwo.
W wypadku wyzdrowienia ukarany zostaniesz za zarozumia-
łość. W obu wypadkach czeka cię szubienica.
- Nie wiedziałem o tym drobiazgu - szepnął Ursus. -
Dziękuję za objaśnienie. Nie każdemu znane są wszystkie pięk-
ności ustawodawstwa.
- Strzeż się. •»
- Dopełnię święcie tego rozkazu.
- Wiemy, co robisz.
- A ja sam - pomyślał Ursus - nie zawsze wiem to do-
kładnie.
- Moglibyśmy wtrącić cię do więzienia.
- Domyślam się tego, miłościwi panowie.
- Nie potrafisz dowieść swojej niewinności.
- Filozofia moja błaga o przebaczenie.
- Niektórzy zarzucają ci zuchwałość.
- Jakże się mylą!
- I utrzymują, że uzdrawiasz chorych.
- Jestem ofiarą potwarzy.
Zmarszczyła się potrójna para straszliwych brwi nad utkwio-
nymi w Ursusie oczyma; trzy uczone oblicza pochyliły się ku
sobie i zaczęły się naradzać po cichu. A Ursusowi ponad tymi
trzema dostojnymi głowami przywidział się nagle mglisty
kształt oślej czapki; poufny, a uprawniony do wyrokowania
szept tej trójcy trwał kilka chwil. Przez ten czas Ursus czuł
w sobie wszystkie lody i wszystkie żary niepokoju. Nareszcie
Minos, który przewodniczył, odwrócił się ku oskarżonemu i za-
wołał gniewnie:
- Idź precz! '
Ursus doznał uczucia Jonasza wychodzącego z brzucha wie-
loryba.
Minos mówił dalej:
- Jesteś uwolniony.
A Ursus powiedział sobie:
- I nie złapiecie mnie więcej! Dobranoc, medycyno!
I dorzucił w głębi ducha:
- Odtąd pieczołowicie będę pozwalał ludziom zdychać.
Zgięty wpół, kłaniał się wszystkiemu, doktorom, popiersiom,
stołowi, ścianom i cofał się tyłem ku drzwiom, znikając jak
rozpraszający się cień.
Powoli, jak na niewinnego przystało, wyszedł z sali, na ulicy
zaś biec począł prawie, jak winowajca. Przedstawiciele wymia-
ru sprawiedliwości mają obejście tak niezwykłe, tak tajemni-
cze, że nawet uniewinniony bierze nogi za pas.
A uciekając pomrukiwał:
- Udało mi się wymknąć im. Ja jestem dzikim mędrcem,
oni - to mędrcy oswojeni. Doktorzy prześladują uczonych.
Fałszywa wiedza - to odchody wiedzy prawdziwej i używa
się ich na zgubę filozofów. Stwarzając sofistów stwarzają filo-
zofowie swoje własne nieszczęście. Z kału drozda rodzi się
jemioła, a z jemioły robi się lep, na który się drozdy łapie.
Turdus sibi malum cacat.
Ursus nie był przewrażliwiony. Z całym bezwstydem używał
tych słów, które najtrafniej myśl jego oddawały. Nie więcej
niż Wolter miał dobrego smaku.
Po powrocie do ,, Zielonego Pudła" powiedział Ursus imć
Niclessowi, że włóczył się tak długo za dziewczętami. O swojej
przygodzie ani słówkiem nie pisnął.
Tylko wieczorem szepnął cicho do ucha Homo:
- Wiesz? Zwyciężyłem trzygłowego Cerbera.
VII
Z JAKICH POWODÓW ZŁOTY DUKAT ZAWIERUSZYĆ SIĘ MOŻE
WŚRÓD MIEDZIAKÓW
Aż razu pewnego nadeszło nieoczekiwane wydarzenie.
Gospoda Tadcaster coraz huczniej wrzała radością i śmie-
chem. Nieczęsto napotkać można tyle wesela i gwaru. Oberży-
sta i posługujący gościom chłopiec nadążyć nie mogli z nalewa-
niem piwa, wódki i porteru. Wieczorami wszystkie okna niskiej
izby jarzyły się światłem. Ani jednego nie zajętego miejsca
przy stołach. Śpiewy, krzyki; stary kominek z żelaznym pale-
niskiem, naładowany węglem, buchał płomieniem. Karczma
była jak dom z ognia i wrzawy.
Na podwórzu, czyli w teatrze, jeszcze większa ciżba.
Cała publiczność podmiejska, wszystko, co żyło w Southwar-
ku, cisnęło się na przedstawienie Chaosu zwyciężonego tak
tłumnie, że po podniesieniu kurtyny, czyli po opuszczeniu
klapy ,,Zielonego Pudła", niesposób było dostać się na widow-
nię; w oknach pełno było widzów, na balkonie tłok. Podwórze
oglądane z góry wydawało się jak wybrukowane ludzkimi •
twarzami.
Tylko loża przeznaczona dla szlachty stała pusta.
Tworzyło to w samym środku ganku czarną dziurę, zwaną
w metaforycznym języku aktorów ,,piekarnią". Pustka. Wszę-
dzie tłumy, tam - nikogo.
Aż pewnego wieczora ktoś się zjawił.
Była to sobota, dzień, w którym Anglicy bawią się ile sił
przed niedzielną nudą. Sala wypełniona była po brzegi.
Tak: właśnie „sala". Takie podwórze oberży długo było
teatrem Szekspira, a on'nazywał je „salą". Hali.
Kiedy rozsunęła się zasłona ukazując prolog Chaosu zwycię-
żonego, Ursus, Homo i Gwynplaine byli na scenie. Ursus, jak
zwykle, obrzucił szybkim spojrzeniem widownię i nagle drgnął.
Loża „dla widzów wysokiego rodu" była zajęta.
Pośrodku, na fotelu obitym utrechckim aksamitem, siedziała
kobieta.
Była sama, a wypełniała całą lożę.
Niektóre istoty dają blask. Tamta kobieta, jak i Dea, jaśniała
swoim własnym światłem, jakże odmiennym jednakże. Dea
była blada, tamta kobieta - różowa. Dea była jutrzenką, tam-
ta kobieta - zorzą. Dea była piękna, tamta kobieta - wspa-
niała. Dea była niewinnością, czystością, bielą, alabastrem;
tamta kobieta była purpurą, co nie lęka się rumieńca. Światło
)d niej bijące przelewało się przez poręcze loży, a ona siedziała
pośrodku nieruchoma jak bóstwo w pełni blasku.
Jak drogocenny karbunkuł błyszczała wśród tej ciżby pluga-
wej, potężna jasność od niej buchająca padała na tłum i zata-
piała go w mroku, zaćmiewała wszystkie nędzne, szare twarze.
Przy jej wspaniałości znikało wszystko.
Na nią patrzyły wszystkie oczy.
Tom-Jim-Jack znajdował się wśród gawiedzi. I on rów-
nież nikł w blasku aureoli tej olśniewającej istoty.
Nieznajoma kobieta skupiła na sobie w pierwszej chwili całą
uwagę publiczności, stała się konkurencją dla widowiska, spra-
wiła, że początkowe sceny'Chaosu zwyciężonego przeszły nie
wywołując zwykłego wrażenia.
Była ona istotą rzeczywistą, choć tym, co stali dokoła, wy-
dać się mogła urojeniem. Była kobietą. Była kobietą aż nad-
miernie. Wysoka, pełna, obnażyła się w całej swej okazałości,
na ile tylko pozwalał obyczaj. W uszach miała ogromne kol-
czyki z pereł i dziwacznych klejnocików, zwanych „kluczami
Anglii". Suknia jej uszyta była z syjamskiego muślinu przety-
kanego złotem. Zbytek to był ogromny, gdyż taka suknia muśli-
nowa kosztowała wówczas aż sześćset talarów. Tuż nad pier-
siami, stosownie do bezwstydu ówczesnej mody, szeroka
klamra diamentowa spinała koszulę z fryzyjskiego płótna, tak
cienkiego, że prześcieradła Anny Austriaczki z niego zrobione
przeciągnąć można było przez pierścionek. Kobieta ta miała na
sobie niby pancerz z rubinów, a drogie kamienie ponaszywane
były wszędzie na jej spódnicy. Brwi jej uczernione były chiń-
skim tuszem, ręce zaś, łokcie, ramiona, broda, nozdrza, brzegi
powiek, koniuszki uszu, wnętrza dłoni i końce palców lekko
a wyzywająco uróżowane barwiczką. Nad wszystkim zaś góro-
wała niezłomna chęć wydania się piękną. I była nią w sposób
aż dziki. Była panterą, co potrafi stać się kotką i pieścić. Jedno
oko miała niebieskie, drugie - czarne.
Patrzył na nią Ursus, patrzył na nią również i Gwynplaine.
Już sam widok „Zielonego Pudła" miał w sobie coś z fan-
tasmagorii, Chaos zwyciężony bardziej był sennym majakiem
niż teatralną sztuką; obaj, i Ursus, i Gwynplaine, przywykli do
tego, że publiczność spoglądała na nich jak na urojenie; tym
razem wrażenie niesamowitości odmieniło kierunek, widownia
zwracała scenie niespodziankę, oni to z kolei zdumieli się,
zmieszali. Wywoływane przez nich oczarowanie odwracało się
oto przeciwko nim.
Kobieta patrzyła na nich, a oni na nią patrzyli.
W zjawisku oglądanym z tej odległości, poprzez świetlistą
mgłę na poły mrocznej widowni, zacierały się szczegóły, sta-
wało się ono jak halucynacja. Kobieta to była niewątpliwie,
lecz może i chimera równocześnie. Osłupieli wobec tej jasno-
ści, co zeszła w ich ciemność. Była niby pojawienie się niezna-
nej planety. Przybywała ze świata szczęśliwych. Blask wyol-'
brzymiał jej postać. Kobieta ta połyskiwała wśród nocy jak
mleczna droga. Klejnoty jej wyglądały jak gwiazdy. Diamen-
towa klamra była niby konstelacja. Nadprzyrodzony wydawał
się olśniewający kształt jej piersi. Oglądając to astralne zjawi-
sko czułeś przez mgnienie oka chłód strefy szczęścia. Ta twarz
pełna bezlitosnej pogody wychylała się ku „Zielonemu Pudłu"
i jego nędznej publiczności z samej głębi raju. Wyniosła cie-
kawość zaspokajała się oto karmiąc sobą zarazem gminną cie-
kawość gawiedzi. Szczyty pozwalały Dołom popatrzeć na siebie
przez chwilę.
Ursus, Gwynplaine, Vinos, Fibi, tłum - wszyscy doznali
wstrząsu i olśnienia, wszyscy prócz Dei, nieświadomej pośród
swych ciemności.
<ik.
Obecność tej kobiety była czymś na kształt widziadła, choć
cała jej postać nie miała żadnej z właściwości, które zwykliśmy
kojarzyć z tym słowem; ni śladu przejrzystości, ni śladu nie-
określenia, niezdecydowania; ni cienia mgły; zjawa ta była ró-
żowa, świeża i zdrowa. A jednak i Ursusowi, i Gwynplaine'owi,
co patrzyli na nią ze sceny poprzez widownię, wydała się uro-
jeniem. Istnieją tłuste widma wampirami zwane. Piękna królo-
wa, co zjawiskiem wydaje się tłumowi, a objada corocznie
z trzydziestu milionów ubogi lud, cieszy się zwykle takim wła-
śnie dobrym zdrowiem.
Za kobietą tą w półmroku dostrzec można było pazia jej, el
TOOZO, młodziutkiego, ładniutkiego, złotowłosego, z miną pełną
powagi. Paź taki, bardzo młody i bardzo poważny, był jednym
z nakazów ówczesnej mody. Odziewał go od stóp do głów
aksamit barwy płomienia, u czapeczki zaś, złotem wyszytej, no-
sił pęk piór rajskiego ptaka - znak służby w potężnym domu,
u wielkiej damy.
Lokaj jest częścią swego pana i niesposób było nie dojrzeć
w cieniu tej kobiety jej pazia z pióropuszem. Pamięć notuje
nieraz bez udziału naszej świadomości; i choć Gwynplaine na-
wet nie domyślał się tego, pyzate policzki małego pazia, jego
poważna mina, złotem wyszywana czapka i pęk piór pozosta-
wiły trwały ślad w jego umyśle. Paź ten zresztą bynajmniej
nie starał się o zwrócenie na siebie czyjejś uwagi; chęć taka
byłaby wyrazem braku szacunku; stał bez ruchu w głębi loży,
w oddaleniu, na jakie tylko pozwalały mu zamknięte drzwi.
I choć znajdował się tam jej pazik z pióropuszem, kobieta
siedziała w loży sama, gdyż nie liczy się przecież sługa.
Jakkolwiek potężne było poruszenie wywołane pojawieniem
się tej postaci, zakończenie Chaosu zwyciężonego przemogło
je jednak ostatecznie. Wrażenie było, jak zwykle, wstrząsające.
Być może nawet, iż dzięki obecności olśniewającej nieznajo-
mej, gdyż i tak bywa, że widz przyczynia się do spotęgowania
efektu widowiska, bardziej niż kiedykolwiek podnieciła się sa-
la. Śmiech Gwynplaine'a podziałał zaraźliwie jak nigdy jeszcze.
Wszyscy zgromadzeni od zmysłów wprost odchodzili w ataku
wesołości, którego opisać niesposób, a wśród ogólnego hałasu
słychać było wyraźnie donośny i potężny śmiech Tom-Jim-
-Jacka.
Nie śmiała się tylko nieznajoma. Siedziała nieruchomo jak
posąg i widmowym spojrzeniem patrzyła na widowisko.
Widmo to było, lecz widmo słoneczne.
Przedstawienie skończyło się, podniesiono klapę, „Zielone
Pudło" odgrodziło się od świata. Ursus wytrząsnął na stół na-
kryty do wieczerzy sakiewkę z pieniędzmi zebranymi tego
dnia. Posypały się miedziaki, potoczyła się w ślad za nimi złota
uncja hiszpańska.
- Ona! - zawołał Ursus.
Złota uncja wśród pozieleniałych miedzianych groszy była
rzeczywiście jak ta kobieta wśród tej ciżby.
- Zapłaciła za swoje miejsce całego kwadrupla! - wy-
krzyknął znowu zachwycony Ursus.
W tej samej chwili wszedł do „Zielonego Pudła" oberżysta,
wysunął dłoń przez tylny otwór wozu i otworzył okienko prze-
bite w murze, o który się „Zielone Pudło" opierało na tej sa-
mej właśnie wysokości, okienko, o którym wspominaliśmy już
poprzednio, a przez które wyjrzeć można było na plac. Imć
Nicless w milczeniu skinął na Ursusa. Przepysznie zaprzężona
karoca, za którą stali lokaje w liberii, z pochodniami w ręku,
ruszyła właśnie z miejsca tęgim kłusem.
Ursus z szacunkiem ujął w dwa palce kwadrupla, pokazał go
imć Niclessowi i rzekł:
- Bogini. ;
Po czym wzrok jego wrócił do karocy zawracającej właśnie
na zakręcie. Pochodnie lokai oświeciły złotą koronę o ośmiu
kwiatonach.
- Więcej niż bogini. To księżniczka! - zawołał.
Karoca znikła. Ucichł turkot kół.
Ursus przez chwil parę stał jeszcze pogrążony w zachwycie,
a w palcach, niczym hostię podniesioną w monstrancji, trzymał
złotego talara.
Położył wreszcie pifniądz na stole i nie odrywając od niego
spojrzenia począł rozmawiać o „tej wielkiej pani". Oberżysta
odpowiadał na jego pytania. Była to księżniczka. Tak. Taki był
jej tytuł. Lecz imię? Nikt nie znał jej imienia. Imć Nicless
obejrzał z bliska i karetę z herbami, i lokai w złotem szame-
rowanej liberii. Stangret nosił perukę tak wspaniałą, iż mógł-
byś sądzić, że to lord-kanclerz we własnej osobie. Kareta miała
kształt wyszukany; w Hiszpanii ekwipaże takie nazywano
„kolasą-grobowcem". Dach jej przypomina bowiem pokrywę
grobowca, a książęca korona prezentuje się na nim niezwykle
wspaniale. Pazik był chłopaczkiem tak drobnym, że siadał bez
trudu na stopniu, przed drzwiczkami karocy. Te wdzięczne
stworzenia nosiły zazwyczaj treny sukien swoich pań; nosiły
one również i ich liściki miłosne. A czy zauważył Ursus pęk
piór rajskiego ptaka u czapki pazia? To nie byle co. Bezpraw-
ne noszenie takich piór karane jest grzywną. Imć Nicless przyj-
rzał się również z bliska i damie. Istna królowa. Jakże dodaje
urody tak ogromne bogactwo. Skóra staje się bardziej biała,
spojrzenie bardziej dumne, szlachetniejszy chód, wdzięk bar-
dziej niedbały. Nic dorównać nie jest w stanie wyzywającej
wytworności rąk, co nie pracują. Imć Nicless rozwodził się
szeroko nad tą wspaniałością białej cery i błękitnych żyłek,
nad szyją, ramionami, dłońmi, nad różem, co podnosił jej uro-
dę, nad kolczykami z pereł, włosami przypudrowanymi złotem,
nad mnóstwem drogocennych kamieni, rubinów, diamentów.
- Jaśniej od nich błyszczały jej oczy - szepnął Ursus.
Gwynplaine milczał.
Dea słuchała.
- Lecz wiecie - rzekł oberżysta - co mnie zdumiało naj-
bardziej?
- Co? - zapytał Ursus.
- Widziałem, jak wsiadała do karety.
- Więc co z tego?
- Nie sama wsiadała. •
- 0!
- Ktoś wsiadł razem z nią.
- Kto?
- Zgadnijcie.
- - Król? - zapytał Ursus.
- Przede wszystkim - odrzekł imć Nicless - nie mamy
teraz króla. Nie panuje nam król. Zgadnijcie, kto wsiadł do
karety tej księżniczki?
- Jowisz - rzekł Ursus.
A oberżysta tak powiedział:
- Tom-Jim-Jack.
Gwynplaine, milczący do tej pory, odezwał się nagle.
- Tom-Jim-Jack! - zawołał.
Umilkli zdumieni. A wówczas dał się słyszeć cichy szept
Dei:
- Gdyby tak można było nie wpuścić tutaj więcej tej
kobiety?
VIII
OBJAWY ZATRUCIA
„Zjawisko" nie powróciło już nigdy.
Nie pojawiło się więcej na sali teatru, pojawiać się natomiast
zaczęło w myślach Gwynplaine'a.
Jego wewnętrzny spokój w pewnej mierze został zakłócony.
Wydawało mu się, że pierwszy raz w życiu ujrzał kobietę.
I zaczął marzyć niebezpiecznie, nieostrożnie. Strzec się na-
leży ogarniającego nas wszechwładnie rozmarzenia. Marzenie
jest zagadkowe i nieuchwytne jak woń. Tym jest ono dla
myśli, czym zapach dla tuberozy. Wydziela się nieraz z ja-
dowitej idei, a przenika wszędzie jak dym. I marzeniem, i za-
pachem kwiatów otruć się można. Samobójstwo takie jest upa-
jające, piękne i żałosne.
Samobójstwem duszy są myśli niedobre. Oto jej otrucie.
Marzenie nęci, tumani, łudzi, oplata i w końcu robi sobie z cie-
bie swojego wspólnika. Oszukujesz swoje własne sumienie
z nim po społu. Oczarowuje cię. A później cię demoralizuje.
O marzeniu to samo rzec można, co i o grze. Z początku jesteś
ofiarą oszusta, później sam się oszustem stajesz.
Gwynplaine zaczął marzyć.
Nigdy jeszcze nie widział Kobiety.
Oglądał tylko cień jej we wszystkich kobietach z ludu, oglą-
dał jej duszę w Dei.
Teraz po raz pierwszy ujrzał kobietę rzeczywistą.
Skóra ciepła i żywa, pod którą płynie wyczuwalnie namiętna
krew, kształty ciała pełne i konkretne jak marmur, a jak fala
ruchliwe, twarz wyniosła i obojętna i wabiła, i odpychała rów-
nocześnie swoim blaskiem, na włosach jakby legła łuna pożaru,
zalotność stroju dreszczem rozkoszy przejmująca, lekkie obna-
żenie, w którym kryła się pogardliwa chęć budzenia na od-
ległość pożądania w gawiedzi, kokieteria nie do zdobycia, za-
gadkowość pełna wdzięku, pokusa zaostrzona wyczuwalną
możliwością upadku, obietnica dla zmysłów i groźba dla ducha,
podwójna udręka pragnienia i lęku. Gwynplaine zobaczył to
wszystko. Gwynplaine zobaczył kobietę.
Zobaczył on i więcej niż kobietę, i mniej niż kobietę zara-
zem - zobaczył samicę.
A równocześnie mieszkankę Olimpu.
Samicę bogów.
Objawiła mu się po raz pierwszy tajemnica zwana płcią.
I to gdzie? W nieosiągalnym.
W nie kończącym się oddaleniu.
O ironio przeznaczenia! Duszę, rzecz niebiańską, posiadał,
miał ją w ręku - była nią Dea; płeć, rzecz ziemską, dostrzegał
w najodleglejszej głębi raju - była nią tamta kobieta.
Księżniczka.
„Więcej niż bogini", powiedział Ursus.
Cóż za urwisko niedostępne!
Marzenie nawet cofało się przed tak ogromnym skokiem.
Czyż był aż tak szalony, by śnić o tej nieznajomej? Gwyn-
plaine szamotał się sam ze sobą.
Przypominał sobie wszystko, co tylko usłyszał był od Ursusa
o tych egzystencjach zbytkownych, królewskich prawie. Roz-
ważania i gawędy filozofa, które wydawały mu się tak jałowe,
tak błahe, stały się oto punktami zaczepienia dla jego rozmy-
ślań; w pamięci naszej często tworzy się na jakiejś grupie
wrażeń cieniutka warstwa zapomnienia, którą lada okazja
zdmuchnąć może ukazując wszystko, co się pod spodem znaj-
dowało. Gwynplaine wyobrażał sobie ten świat dostojny, ary-
stokrację, świat, do którego należała tamta kobieta, co tak
bezlitośnie wznosiła się ponad świat niższy, świat prostego lu-
du, do którego on przynależał. Czy zresztą należał rzeczywiście
do tego ludu? Czy jako kuglarz, aktor wędrowny, nie stał niżej
jeszcze od najbardziej poniżonych? Po raz pierwszy w życiu,
odkąd tylko myśleć zaczął, ścisnęło mu się serce poczuciem
własnej podłości, którą my dzisiaj nazwalibyśmy upodleniem.
Wszystkie opisy i wyliczenia Ursusa, jego liryczne inwentarze,
jego dytyramby na cześć zamków, parków, kolumnad i wodo-
trysków, wszystkie malownicze opowieści o potędze i bogac-
twie odżyły teraz w myśli Gwynplaine'a z wyrazistością na
pół rzeczywistą, na pół fantastyczną. Nie mógł oderwać wy-
obraźni od tego zenitu wszelkiego istnienia. Człowiek będący
lordem - wydawało mu się to najdziwaczniejszym urojeniem.
A przecież bywało tak rzeczywiście. Rzecz nie do wiary, lordo-
wie istnieją, czy jednak są to ludzie z krwi i kości, tacy sami
jak my? Bardzo wątpliwe. Gwynplaine czuł się pogrążony
w ciemności, otoczony dookoła murem i majaczyło mu tylko
gdzieś w najwyższej oddali, ponad głową, niby w otworze głę-
bokiej studni, na której dnie on sam się znajdował, olśniewa-
jące zmieszanie lazuru, osób i promieni - Olimp. A wśród
Olimpu - księżniczka świecąca w chwale.
Czuł, że potrzebuje tej kobiety, a potrzeba ta w jakiś dziwny
sposób łączyła się ze świadomością jej nieosiągalności.
Bolesna sprzeczność powracała mu na myśl stale, wbrew
chęci. Tuż przy nim, na wyciągnięcie ręki, w rzeczywistości
namacalnej i bliskiej była dusza, a w nieosiągalnej oddali,
w idealnej głębi - ciało.
Myśli te nie przybierały wyrazistego kształtu w jego świado-
mości. Miał w sobie niby mgłę zmienną, płynną. Lecz zamro-
czony był do głębi duszy.
Ani na chwilę zresztą nie zaświtała mu myśl, że pragnienia
te urzeczywistnić by można w jakiś sposób. Nawet w marze-
niu nie wyobrażał sobie, że mógłby wznieść się aż tam, gdzie
znajdowała się księżniczka. Na szczęście!
Zachwianie się tej drabiny, jeżeliś choć na pierwszym jej
szczeblu stopę postawił, porazić ci może mózg na zawsze; czło-
wiek mniema, że wspina się na Olimp, a trafia do Bedlam.
Gdyby zbudziło się w Gwynplaine'ie wyraźne pożądanie - sta-
łoby się ono dla niego rozpaczą. Ale nie czuł pożądania.

Czy ujrzy jeszcze kiedyś tę kobietę? Już nigdy zapewne. Za-
kochać się w światełku, co na chwilę pojawiło się na widno-
kręgu? Nie, nie był przecież szalony. Można wzdychać do
gwiazdy, rzecz to w końcu zrozumiała, w gwiazdę można pa-
trzeć, gwiazda powraca, gwiazda ma swoje stałe miejsce na
niebie. Lecz czyż można zakochać się w błyskawicy?
Wirowały w nim sny. Bóstwo w głębi loży, majestatyczne
i zalotne, bladło świetliście wśród rozproszenia jego myśli i ni-
kło. Wspominał je, zapominał, zajmował się czym innym
i znów doń powracał. Był rozkołysany, i to już wszystko.
Przez kilka nocy nie mógł zasnąć. Bezsenność, niczym sen,
pełna bywa zwidów.
Wyrażenie w ich właściwej postaci zmian tak trudno
uchwytnych jak te, co zachodzą w umyśle człowieka, jest pra-
wie że nieprawdopodobieństwem. Słowa, o wiele bardziej okre-
ślone niż idee, jakże są tutaj niedogodne. Idee przenikają się
poprzez swoje kontury; słowa - nigdy. Niektórych zjawisk
duszy nie da się nimi wyrazić. Słowo jest ograniczone, myśl
nie ma granic.
Niejasne wewnętrzne przestrzenie są w nas tak ogromne, że
wszystko, co działo się w Gwynplaine'ie, zaledwie leciutko do-
tykało Dei w jego świadomości. Dea, jako świętość, znajdowała
się w samym jej środku. Nic nie mogło stanąć obok niej.
A jednak toczyła się w nim jakaś walka. Dusza ludzka zło-
żona jest ze sprzeczności. Czy zdawał sobie sprawę z tej walki?
Zaledwie.
W głębi siebie, tam gdzie najłatwiej powstać mogło pęknię-
cie - a miejsce takie istnieje w każdej ludzkiej duszy - czuł
drżenie zachcianki. Dla Ursusa jasne byłoby to całkowicie.
Gwynplaine nie bardzo rozumiał, co się w nim dzieje.
Walczyły w nim dwa instynkty - ideał i płeć. Nieraz zdarza
się taka walka białego i czarnego anioła na mości 2 przerzuco-
nym nad przepaścią.
I wreszcie strącony został w otchłań anioł czarny.
Pewnego dnia przestał Gwynplaine wspominać nieznajomą.
Walka dwu pierwiastków, pojedynek między ziemską i nie-
biańską stroną jego natury odbył się w takich mrokach świa-
domości, w takich jej głębinach, iż prawie że nie zdawał sobie
z tego sprawy.
Jedno było pewne: nie przestał uwielbiać Dei ani na jedną
minutę.
Kiedyś, dawno już, coś się w nim działo, krew jego zawrzała
na chwilę, ale przeminęło wszystko. Trwale istniała tylko Dea.
Gwynplaine zdziwiłby się niepomiernie, gdyby mu ktoś po-
wiedział, że w pewnej chwili Dea znajdowała się w niebezpie-
czeństwie.
Po tygodniu czy dwu widmo, które - kto wie? - zagrażało
może ich duszom, znikło.
W Gwynplaine'ie pozostało tylko serce - ognisko i mi-
łość - płomień.
Zresztą „księżniczka" nie powróciła więcej.
Ursus uznał to za rzecz zupełnie naturalną. „Dama z duka-
tem" to zjawisko niecodzienne. Przychodzi, płaci i znika. By-
łoby zbyt pięknie, gdyby się to częściej zdarzało.
Dea ani razu nie wspomniała o kobiecie, co przesunęła się
przez ich życie. Nasłuchiwała, niewątpliwie, i dowiedziała się
dostatecznie wiele z westchnień Ursusa, z pełnych znaczenia
słów, które mu się czasem wyrywały: „nie co dzień dostaje się
uncję złotal" Nie odezwała się ani słowem o „kobiecie". Kie-
. rował nią instynkt. Dusza przedsiębierze nieraz ostrożności,
z których znaczenia nie zdaje sobie nawet sprawy. Kiedy czy-
jąś osobę przemilczamy - wydaje się nam, że oddalamy ją od
siebie w ten sposób. Boimy się dowiadywać o kogoś, bo boimy
się wezwać go. Odgradzamy się od jego strony milczeniem,
jakbyśmy zamykali drzwi.
Wydarzenie poszło w zapomnienie.
Czy coś było? Czy coś zdarzyło się kiedyś? Czy można rzec,
że pomiędzy Dea i Gwynplaine'em przesunął się jakiś cień?
Dea nie wiedziała o tym, a Gwynplaine nic już nie pamiętał.,
Nie. Niczego nie było. Księżniczka rozproszyła się w oddali jak
przywidzenie. Stała się chwilą snu, przez którą przeszedł
Gwynplaine, a która teraz leżała hen, daleko, poza nim. Roz-
wiane marzenie nie zostawia śladu, podobnie jak rozwiana
mgła, i po zniknięciu chmury ani miłość nie przygasła w sercu,
ani słońce nie przygasło na niebie.
IX
ABYSSUS ABYSSUM VOCAT
I druga jeszcze postać znikła: Tom-Jim-Jack. Przestał nagle
przychodzić do gospody Tadcaster.
Osoby, które by z racji swego położenia miały możność ob-
serwowania obu stron wytwornego życia wielkich panów Lon-
dynu, mogłyby spostrzec, być może, że w tym samym czasie
Gazeta Tygodniowa pomiędzy dwoma wyciągami z rejestrów
parafialnych umieściła wiadomość o ,,wyjeździe lorda Dawida
Dirry-Moir, który z rozkazu jej królewskiej mości objął do-
wództwo swojej fregaty w białej eskadrze udającej się w po-
dróż ku brzegom Holandii".
Ursus zauważył, że Tom-Jim-Jack nie przychodzi. Mocno go
to zaciekawiło. Tom-Jim-Jack nie pojawił się więcej od dnia,
w którym wsiadł do karety razem z damą, co zapłaciła dukata.
"Zaiste tajemniczą postacią był ów Tom-Jim-Jack, co porywał
l,- Człowiek śmiechu, t. II
w swoich ramionach księżniczki. Ileż tu zagadek do zgłębienia,
ile pytań, ile odpowiedzi ciśnie się wprost na usta. Dlatego tez
Ursus ani słowem nie wspomniał o tej sprawie.
Ursus znał życie i wiedział, jakie bywa żniwo nazbyt zu-
chwałej ciekawości. Ciekawość na miarę ciekawego być zawsze
powinna. Przy podsłuchiwaniu można stracić ucho; przy podpa-
trywaniu można stracić oko. Prawdziwa przezorność niczego
nie słyszy i nie widzi niczego. Tom-Jim-Jack wsiadł do ksią-
żęcej karety, oberżysta był świadkiem tego wydarzenia. Prosty
marynarz u boku księżniczki - było w tym niewątpliwie coś
z cudu, a Ursus wiedział, jak oględnie traktować należy po-
dobne zjawiska. Kaprysy możnych święte być powinny dla ,
istot postawionych nisko. Płazy, zwane biedakami, niechaj się
kryją do swoich nor, ilekroć tylko spostrzegą, że dzieje się coś
niezwykłego. Tak jest dla nich najbezpieczniej. Siedzieć cicho
- oto ich siła. Jeżeli nie dotknęło cię szczęście ślepoty -
zamknij oczy; jeżeli nie udało ci się ogłuchnąć - zatkaj uszy;
niech język twój znieruchomieje, jeżeli doskonałość niemowy
nie została ci dana. Wielcy są tacy, jakimi chcą być, mali są
tacy, jakimi być mogą, niechaj nieznane chadza sobie swoimi
drogami. Nie trzeba naprzykrzać się mitologii; nie trzeba do-
kuczać pozorom; złudę należy uszanować. Nie tykajmy plotkar-
stwem tych uniepozornień i wyolbrzymień, co dokonują się
w strefach wyższych z powodów, które nam nie są znane. Są to
po większej części optyczne złudzenia naszego chudopacholskie-
go wzroku. Metamorfoza to przywilej bogów; przemiany
i przeistoczenia możnych dziejące się ponad naszymi głowa-
mi - to obłoki, których zrozumieć nie można, którym przypa-
trywać się niebezpiecznie. Nadmiar wścibstwa niecierpliwi
olimpijczyków, przeszkadza im w rozwijaniu swobodnej gry
fantazji i uderzenie pioruna pouczyć cię może niedwuznacznie,
że byk, na którego gapisz się zbyt ciekawie - to Jowisz. Nie
rozchylajmy fałd szarej, zgrzebnej szaty, jeśli odziewa ona
tych wszechpotężnych a straszliwych. Obojętność to roztrop-
ność. Na j zdrowie j dla was będzie nie poruszyć się, nie drgnąć
nawet. Udawaj trupa, wtedy nikt cię nie zabije. Taka jest mą-
drość owadzia. Stosował ją Ursus.
Oberżysta, również zaintrygowany, zaczepił go dnia pewnego:
- Nie widać jakoś Tom-Jim-Jacka.
- Tak? - odrzekł Ursus. - Nawet tego nie zauważyłem.
Imć Nicless mruknął coś półgłosem, zapewne jakąś uwagę
uchybiającą, być może, i niebezpieczną, na temat związków
Tom-Jim-Jacka z książęcą karocą. Ursus dołożył starań, by nie '
usłyszeć, co mówił.
Za bardzo był jednak artystą, aby nie odczuć żadnego żalu
po zniknięciu Tom-Jim-Jacka. Był to dla niego duży zawód.
Wrażeniami swymi podzielił się też z Homo - z jedynym po-
wiernikiem, którego dyskrecji był naprawdę pewny. Szepnął
cicho do wilczego ucha:
- Odkąd Tom-Jim-Jack przestał przychodzić - jako czło-
wiek czuję pustkę, a jako poeta czuję chłód.
Otwarcie serca przed przyjacielem ulżyło nieco zmartwieniu
Ursusa.
Z Gwynplaine'em ani razu o tym nie rozmawiał, Gwyn-
plaine zaś też ani słowem nie wspomniał Tom-Jim-Jacka.
Cóż zresztą obchodzić mogło Gwynplaine'a, czy Tom-Jim-
-Jack jest czy też go nie ma? Myśli jego zajmowała tylko Dea.
Księżniczka coraz dalej odsuwała się w zapomnienie. Dea nie
domyślała się nawet, że doznał był kiedyś tamtego nieokreślo-
nego Wstrząsu. Przestano również mówić o knowaniach i skar-
gach przeciwko Człowiekowi Śmiechu. Nienawiści uspokoiły
się jak gdyby. Uciszyło się wszystko we wnętrzu ,,Zielonego
Pudła", uciszyło się wszystko dookoła. Skończyły się intrygi
konkurentów - i komediantów, i księży. Skończyły się po-
mruki. Powodzenie nie budziło już echa gróźb. Los przynosi
nam czasem takie nagłe chwile pogody. Świetnego szczęścia
Gwynplaine'a i Dei nie mroczył żaden cień. Wzniosło się ono
powoli na takie wyżyny, że dalej już wzrastać niesposób. Apo-
geum - oto jedyne słowo dla określenia takich chwil. Szczę-
ście, jak morze, osiąga swój poziom największego przypływu.
4"
A doskonale szczęśliwych jedno tylko zaniepokoić by mogło: że
morze potem opadać zaczyna.
Niedostępnym bywa się w sposób dwojaki: kiedy jest się
bardzo wysoko i kiedy jest się bardzo nisko. I nie gorsza bywa
od pierwszej druga z tych sytuacji. Mikrob uchronić się może
przed zmiażdżeniem jeszcze łatwiej niż orzeł przed strzałą. Je-
żeli ktokolwiek na ziemi bezpiecznym bywa przez swoją ma-
łość - to byli nimi niewątpliwie ci dwoje, Gwynplaine i Dea,
i nigdy jeszcze bezpieczeństwo ich nie było tak całkowite. Co-
raz wyłączniej żyli jedno drugim tylko, ekstatycznie zapatrzeni
w siebie. Serce nasiąka miłością jak boską solą, która je zacho-
wuje w świeżości; stąd tak nierozerwalnie związani są ze sobą
ci, co kochają się od zarania swego życia, stąd wieczna żywość
uczuć długotrwałych. Miłość balsamuje. Filemon i Baucis po-
wstali z Dafnisa i Chloe. Taka też starość - łuna wieczoru
promienna jak jutrzenka - przeznaczona była zapewne Gwyn-
plaine'owi i Dei. A tymczasem byli młodzi.
Ursus patrzył na ich miłość jak lekarz, co obserwuje chore-
go. A posiadał on to, co w owych czasach nazywano „hipokra-
tycznym spojrzeniem". Zatrzymywał na Dei - wątłej, bladej
- swą przenikliwą źrenicę i pomrukiwał; „Wielkie to szczęście,
że jest ona szczęśliwa". Niekiedy zaś tak mawiał: „Jest szczę-
śliwa, aby utrzymać się w zdrowiu".
Potrząsał głową i wczytywał się uważnie w Avicennę,
w przekładzie Vopiscusa Fortunatusa, Louvain, 1650. Miał tę
księgę i otwierał ją często w miejscu traktującym o niedoma-
ganiach serca.
Dea męczyła się łatwo, oblewały ją poty, miewała duszności
i jak wiemy, odpoczywała zawsze w ciągu dnia. Pewnego razu,
kiedy spała leżąc na niedźwiedziej skórze, a Gwynplaine wy-
szedł był właśnie, Ursus pochylił się ostrożnie i przyłożył ucho
do jej piersi po stronie serca. Przysłuchiwał się przez czas pe-
wien, po czym podniósł się i szepnął:
- Byleby tylko nie spotkał jej żaden wstrząs. Pęknięcie po-
większyłoby się szybko..
Tłumy cisnęły się w dalszym ciągu na przedstawienia Chaosu
zwyciężonego. Powodzenie Człowieka Śmiechu wydawało Się
nie do wyczerpania. Przychodzili wszyscy; był to teraz nie
tylko sam Southwark, był to już po trosze i Londyn. Publicz-
ność stawała się coraz bardziej różnorodna, nie składała się już
z samych prostych marynarzy i woźniców. Zdaniem imć Ni-
clessa, znawcy wszelakiej hołoty, napotkać można było teraz
wśród gawiedzi i szlachtę, i baronetów przebranych w proste
suknie. Przebranie - to jedna z radości pychy, a podówczas
było to bardzo w modzie. Wmieszana w prosty tłum arystokra-
cja - to dobry znak, wskazujący, że powodzenie Gwynplaine'a
rozszerza się na cały Londyn. Sława Gwynplaine'a zdecydowa-
nie wkroczyła w wielki świat. Naprawdę, Człowiek Śmiechu
był na ustach całego Londynu. Mówiono o nim nawet i w Mo-
hock-Klubie, gdzie bywali tylko lordowie.
Mieszkańcy ,,Zielonego Pudła" nawet się tego nie domyślali;,
żyli wyłącznie własnym szczęściem. Największą radością Dei
było dotykanie każdego wieczora zmierzwionych i szorstkich
włosów Gwynplaine'a. W miłości nic dorównać nie jest w sta-
nie przyzwyczajeniu. Streszcza się w nim całe życie. Codzienny
powrót gwiazdy to też przyzwyczajenie wszechświata. Natura
jest jak kochanka, słońce jak kochanek.
Światło jest olśniewającą kariatydą dźwigającą świat. Co
dzień przychodzi potężna chwila, kiedy ziemia, okryta nocą,
opiera się o wschodzące słońce. Dea, ślepa, czuła w sobie ten
sam powrót ciepła i nadziei, kiedy kładła rękę swoją na głowie
Gwynplaine'a.
Dwa mroczne istnienia nawzajem się ubóstwiające, miłość
w pełni milczenia - przetrwać tak można całą wieczność.
Pewnego wieczora Gwynplaine czując w sobie nadmiar szczę-
ścia, co podobny do upojenia zapachem, sprowadza błogie osła-
bienie, chodził wolno po łące, nie oddalając się nadmiernie od
,,Zielonego Pudła". Spacerował tak codziennie po zakończeniu
przedstawienia. Zdarzają się chwile, w których szczęście prze-
pełnia człowieka, przelewa się przez brzegi jego serca. Noc
czarna była a przezroczysta; świeciły gwiazdy. Plac jarmarcz-
ny był pusty, na budach rozrzuconych po Polu Tarrinzeau legł
sen i zapomnienie.
Nie zgasło jeszcze jedno tylko światło: latarnia w gospodzie
Tadcaster; uchylone drzwi czekały na powrót Gwynplaine'a.
Dzwony pięciu parafialnych kościołów Southwarku wydzwo-
niły północ na różne tony, jedne prędzej, drugie wolniej nieco.
Gwynplaine myślał o Dei. O czymże zresztą miałby marzyć?
Tego wieczora jednakże dziwnie zmieszany, z uczuciem i bło-
gim, i bolesnym zarazem, marzył o Dei, tak jak marzy męż-
czyzna o kobiecie. I sam sobie czynił wyrzuty. Było to jakoś
umniejszające. Pragnienia małżonka rozpoczynały w nim sa-
mym swoje głuche natarcie. Niecierpliwość łagodna i stanow-
cza. Przechodził przez niewidzialną linię; po jednej jej stronie
znajduje się dziewica, po drugiej - kobieta. Sam sobie zadawał
pytania pełne niepokoju; rzec by można, że płonął wewnętrz-
nym rumieńcem. Gwynplaine z ubiegłych lat odmienił się,
przeobraził w zupełnej nieświadomości tajemnego rośnięcia.
Z dawnego wstydliwego młodzieńca stawał się oto sam dla sie-
bie niepokojący, dziwny. Każdy z nas ma jedno ucho ze świat-
ła, przez które słyszy mowę ducha, i drugie ucho z mroku,
przez które słyszy mowę instynktu. W to ucho właśnie, potę-
gujące wszelki dźwięk, szeptały mu głosy nieznane, czyniły
obietnice. Choć najczystszym byłby młodzieniec marzący o mi-
łości, rzeczywistość ciała zawsze w końcu wyrastać zaczyna
pomiędzy nim i jego snem. Pragnienia tracą swoją przezroczy-
stość. Niewymawialne wkracza z nakazu natury do świadomo-
ści. Gwynplaine odczuwał oto jakieś nieokreślone bliżej pożą-
danie tej materii, w której mieszczą się wszystkie pokusy,
a której Dei nieomal że brakło. W gorączce, która wydawała
mu się niezdrowa, przekształciła się mu Dea w sposób niebez-
pieczny, być może, starał się wyolbrzymić jej kształt anioła do
kształtu kobiety. Ciebie to nam trzeba, kobieto!
Miłość nuży się w końcu nadmiarem nieba. Trzeba jej gorąca
skóry, wzruszonego życia, pocałunku elektrycznego i nieodwo-
łalnego, rozsypanych w nieładzie włosów, uścisku, który ma
swój cel. Gwiezdna podniebność przeszkadza. Eteryczność cią-
ży. Nadmiar nieba w miłości jest jak nadmiar paliwa w ogni-
sku: tłumi płomień. Dea, uchwytna i uchwycona, zawrotne
zbliżenie, co łączy dwie istoty tajemnicą tworzenia - Gwyn-
plaine roił obłędnie o tym groźnym cudzie. Kobieta! Słyszał we
wnętrzu swoim ten głośny krzyk natury. Niby jakiś nowy
Pigmalion snów kształtujący Galateę z błękitu,-w głębi duszy
swojej odmieniał zuchwale czysty kontur Dei; kontur zbyt nie-
biański, nie dość rajski; bo raj to Ewa; a Ewa była samicą,
matką cielesną, ziemską karmicielką, świętym brzuchem po-
koleń, piersią, z której mleko płynie nieustannie, piastunką
nowonarodzonego świata; a łono nie ma skrzydeł. Dziewiczość
to tylko nadzieja macierzyństwa. Dotychczas jednakże w roje-
niach Gwynplaine'a Dea była zawsze gdzieś w górze, ponad
ciałem. Teraz, szalony, usiłował przyciągnąć ją w myśli ku
sobie. Lecz jak? Płeć, kobiecość to nić, którą każda dziewczyna
jest z ziemią związana. Ani jeden z tych ptaków nie jest swo-
bodny. Dea, jak każda, podlegała temu prawu i Gwynplaine -
przed sobą samym w połowie tylko przyznając się do tego -
pragnął niejasno, by podporządkowała się losowi swemu całko-
wicie. Pragnienie to wbrew woli powracało w nim nieustannie.
Wyobrażał sobie Deę ludzką. Oglądał obrazy niesłychane: Dea
jako istota przepełniona już nie ekstatycznym uniesieniem,
lecz namiętnością; Dea z głową na poduszce. Wstydził się tego
zbezczeszczenia w urojeniu; silił się jak gdyby na profanację
i powstrzymywał się od niej z całej swojej mocy, cofał się i po-
wracał; wydawało mu się, że dokonuje gwałtu nad niewinno-
ścią. Dea była przecież dla niego obłokiem. Drżąc cały, rozsuwał
obłok ten, jakby podnosił koszulę. A było to w kwietniu.
Kręgosłup człowieka też na swój sposób marzy.
Chodził nieuważnym, rozkołysanym krokiem, jak się to czę-
sto zdarza wśród samotności. Łatwiej jest marzyć, bredzić -
kiedy dookoła nas nikogo nie ma. Dokąd szły jego myśli? Sam
przed sobą nie miał odwagi się przyznać. Do nieba? Nie. Do
łóżka. A wy, gwiazdy, spoglądałyście na niego!
Dlaczego mówi się - zakochany? Opętany - tak rzec by
należało. Opętany przez szatana - to wypadek rzadki; opętany
przez kobietę -to powszechne prawo. Każdy mężczyzna do-
świadcza tego obłędu. Ładna kobieta - cóż za czarownica!
Prawdziwym imieniem miłości jest niewola.
Stajesz się więźniem kobiecej duszy. I kobiecego ciała. I cza-
sem bardziej więźniem tego ciała niż tej duszy. Dusza jest za-
kochaną. Ciało jest miłośnicą.
Obelgami ciska się w demona. A to nie on uwiódł Ewę. To
Ewa jego skusiła. Zaczęła kobieta.
Lucyfer przechodził spokojnie. Ujrzał kobietę. I stał się sza-
tanem.
Ciało to podszewka nieznanego. Kusi ono poprzez wstyd.
Niezwykła to sprawa. Bezwstydnica, która się wstydzi.
W chwili tej Gwynplaine poruszony był i owładnięty jedną
tylko sprawą - miłością powierzchni, której sam się bał. Groź-
na to chwila, kiedy nagości pragnąć się zaczyna. Jakże łatwo
ześliznąć się można w grzech. Oślepiająca jasność Wenus kryje
w sobie wiele miejsc ciemnych.
W naturze Gwynplaine'a coś wzywało Deę wielkim głosem.
Deę - dziewczynę, Deę - drugą połowę mężczyzny, Deę -
ciało i płomień, Deę z obnażoną piersią. Przepędzał precz anio-
ła. Przez taki kryzys tajemniczy przechodzi każda miłość. Ideał
znajdujecie wówczas w niebezpieczeństwie. Zostało to obmy-
ślone z góry przez naturę, która chce się rozmnażać.
Jest to chwila niebiańskiego zepsucia.
Miłość Gwynplaine'a dla Dei stawała się miłością ślubną. Mi-
łość dziewicza - to przejście tylko. Nadeszła oto chwila.
Gwynplaine potrzebować zaczął tej kobiety.
Potrzebować zaczął kobiety, jakiejkolwiek.
Tylko pierwszy plan tej pochyłości dostrzec był w stanie.
Instynktowny zew natury nie zna litości.
Kobieta w ogóle - cóż za otchłań!
Dla Gwynplaine'a, na szczęście, nie istniała żadna inna ko-
bieta prócz Dei. Była ona jedyną, której pragnął. Jedyną, która
mogła pragnąć jego.
Wielki a nieokreślony dreszcz wstrząsnął Gwynplaine'em -
wołało go życie nie znające granic.
Pamiętajmy, że działo się to na wiosnę. Wdychał w płuca
światło jarzących się wśród ciemności gwiazd. Szedł przed sie-
bie jak błędny i bardzo szczęśliwy. Zapach soków roślinnych
był w powietrzu, upajające ich promieniowanie drgało wśród
mroków, pachniały z daleka nocne kwiaty, wśród gałęzi po-
ukrywały się gniazda ptasie, słychać było szmer wody i liści,
oddychało wszystko dookoła: świeżość, ciepło - tajemne prze-
budzenie kwietnia i maja, zew płci rozsianej w całej naturze-
wzywał cicho do namiętności, szeptał namowy zawrotne, od
których dusza człowieka jąkać się zaczyna. Ideał sam już nie
wie, co mówi.
Gdyby zobaczył ktoś idącego tak Gwynplaine'a, rzekłby: to
pijany.
Rzeczywiście, chwiał się prawie pod ciężarem serca swego,
wiosny i nocy.
Samotność wśród jarmarcznego placu tak była całkowita, że
chwilami mówił głośno sam do siebie.
Człowiek zaczyna mówić, kiedy czuje, że nikt go nie słucha-
Spacerował wolno, ze spuszczoną głową, ręce założył w tył,-
palcami prawej dłoni przytrzymywał lekko lewą dłoń.
Nagle uczuł, że coś wsuwa się mu pomiędzy palce.
Odwrócił się gwałtownie.
W ręku miał kartkę, przed sobą - człowieka.
Człowiek ten zaszedł go od tyłu, bezszelestnie jak kot, i wsu-
nął mu w dłoń bilecik.
Był to list.
Człowiek, dostatecznie dostrzegalny w półmroku rozjaśnio-
nym gwiazdami, był nieduży, pyzaty, młodziutki, poważny,
a odziany w liberię koloru ognia, widoczną od góry do dołu
w rozchyleniu długiego, szarego zwierzchniego okrycia, które
nazywano wówczas capenoche, skracając tym sposobem nazwę;
hiszpańską płaszcza, który nosiło się nocą. Na głowie miał cza-
peczkę szkarłatną, podobną do kardynalskiej pluski. Obszyta
była wypustką na znak, że służy. U czapeczki tej dostrzec moż-
na było pęk piór rajskiego ptaka.
Stał bez ruchu przed Gwynplaine'em. Rzec by można - po-
stać ze snu.
Gwynplaine poznał pazia księżniczki.
Nie zdążył nawet krzyknąć ze zdumienia, kiedy pazik ode-
zwał się do niego głosem dźwięcznym, półdziecinnym, półko-
biecym:
- Proszę być jutro o tej samej porze u wylotu mostu Lon-
dyńskiego. Będę tam czekał. Zaprowadzę pana.
- Dokąd? - zapytał Gwynplaine.
- Tam, gdzie jest pan oczekiwany.
Gwynplaine utkwił spojrzenie w liście, który machinalnie
trzymał w ręku. '
A kiedy podniósł oczy - pazia już nie było.
W oddali, w głębi placu jarmarcznego, zamajaczył jeszcze
•ciemny kształt zmniejszający się szybko. To odchodził mały
sługa. Skręcił w ulicę i nie było już nikogo.
Gwynplaine patrzył za nim, póki nie znikł mu z oczu. Potem
spojrzał na list. Zdarzają się w życiu chwile, kiedy to, co się
już stało, nie jest dla nas jeszcze rzeczywiste. Zdumienie odsu-
wa jakby fakt, który już się dokonał. Gwynplaine podniósł list
do oczu, jakby go chciał przeczytać; spostrzegł wówczas, że
przeczytać go nie może z dwu względów: po pierwsze, dla-
tego że jeszcze go nie odpieczętował; po drugie, dlatego że do-
okoła była noc. Po kilku minutach dopiero zdał sobie sprawę,
że w gospodzie pali się jeszcze latarnia. Postąpił kilka kroków
niepewnie, jak ktoś, co nie wie, dokąd iść. Lunatyk, któremu
list doręczyłoby jakieś widmo, takby chodził właśnie.
Opamiętał się wreszcie i nieomal że pobiegł w kierunku
gospody, stanął w świetle przedostającym się na zewnątrz przez
uchylone drzwi i tutaj obejrzał raz jeszcze zapieczętowany list.
Nie było żadnego znaku na pieczęci. A na kopercie - dwa
słowa: ,,Dla Gwynplaine'a". Złamał pieczęć, rozerwał kopertę,
rozłożył kartkę papieru, obrócił ją ku światłu i przeczytał:
Jesteś potworny - ja jestem piękna. Jesteś komediantem,
a ja księżniczką. Ja jestem pierwsza - ty ostatni. Pragnę cię.
Kocham cię. Przyjdź.
Księga czwarta
LOCH WIĘZIENNY
KUSZENIE ŚWIĘTEGO GWYNPLAINE-A
T eden płomień zaledwie draśnie ciemności; drugi - wulkan
J podpali.
Zdarzają się iskry olbrzymie.
Gwynplaine przeczytał list raz i drugi. Tak, napisano tam
wyraźnie: ,,Kocham cię".
Doznawać zaczął kolejno różnych rodzajów strachu.
Z początku wydało mu się, że zwariował.
Zwariował. Niewątpliwie. Nie mogło przecież istnieć to, co
ujrzał był przed chwilą. Złudne cienie nocy naigrawały się
z niego, biedaka. Mały, szkarłatny człowieczek był widziadło-
wym błyskiem. Zdarza się, że taki wędrowny płomyczek zadrwi
sobie nocą z ciebie. Przywidzenie zadrwiło więc i znikło zosta-
wiając za sobą obłąkanego Gwynplaine'a. Ciemności lubią się
zabawiać.
Lecz po chwili przejął go inny z kolei lęk. Stwierdził bo-
wiem, że jest przy najzupełniej zdrowych zmysłach.
Złudzenie? Ależ nie! A list? Czyż nie trzyma listu w ręku?
Czyż nie trzyma w ręku koperty z pieczęcią i kartki zapisanego
papieru? Czyż nie wie, od kogo pochodzi to pismo? Nic w tym
nie ma ciemnego. Wzięto pióro, umaczano je w atramencie
i napisano te słowa. Zapalono świecę i zapieczętowano list wos-
kiem. Czyż nie widnieje na kopercie jego imię? „Dla Gwyn-
plaine'a". Papier pachnie. Wszystko jest jasne. Mały człowie-
czek? - Gwynplaine go przecież zna. To paź. Płomyk - to
liberia. I paź naznaczył Gwynplaine'owi spotkanie jutro, o tej
samej godzinie, u wylotu Londyńskiego mostu. Czyżby most
Londyński był też złudzeniem? Nie, nie, wszystko się wiąże.
Nic tu nie ma z obłędu. Wszystko jest naprawdę. Gwynplaine
jest najzupełniej przytomny. To nie złuda żadna, co rozwiała
się nagle ponad jego głową i znikła; wszystko naprawdę się
zdarzyło. Nie, Gwynplaine nie oszalał. To nie sen. Przeczytał
list raz jeszcze.
Tak. A co teraz?
Rzecz to nie do wiary.
Jest na świecie kobieta, co pragnie należeć do niego.
Kobieta pragnie do niego należeć. Niechże nikt już nie wy-
bawia więcej słów: nie do wiary. Pragnie należeć do niego
kobieta! Kobieta, która widziała jego twarz, kobieta, która nie
jest ślepa. A kim jest ona? Czy brzydka? Nie. Piękna. Czyż jest
to dziewka bezdomna? Nie. To księżniczka.
Co w tym się kryło, co to wszystko znaczyć mogło? Jakże
niebezpiecznym bywa taki tryumf! I jakże nie rzucić się z za-
mkniętymi oczami w to nieznane?
Tak! Ta kobieta, syrena, zjawisko, lady, dama z loży, przy-
widzenie tajemnicze i pełne blasku! Gdyż była to ona! Ona!
Trzaskały pierwsze iskierki ogarniającego go ze wszystkich
stron pożaru. Była to owa tajemnicza nieznajoma. Ta sama, co
taki zamęt wniosła w jego duszę. I dawne myśli o tej kobiecie
powracały tłumnie, rozgrzane w tym nowym, ciemnym pło-
mieniu. Zapomnienie jest jak palimpsest. Przy lada sposobności
to, co zatarło się, znów odżywa pomiędzy wierszami zdumionej
pamięci. Gwynplaine sądził, że wyrzucił ze świadomości swojej
tę twarz, i oto odnajdywał ją tam znowu, pozostawiła w nie}
trwały ślad, wycisnęła znak swój w jego bezwolnym mózgu,
który popełnił grzech marzenia. Nie wiedział nawet, że kształt
snu wyrył się w nim tak głęboko. I oto - część złego już się
stała. I podejmował na nowo, w uniesieniu, tamto marzenie,
teraz wiodące go, być może, ku nieuchronnej zgubie.
Ktoś go pragnął. Księżniczka zstępowała oto ze swego tronu,
bóstwo zstępowało ze swego ołtarza, posąg ze swego cokołu,
zjawisko ze swego obłoku. Z głębi nieprawdopodobieństwa wy-
chylał się sen. Ta bogini ze sklepienia, ta promienistość, ta
nereida wilgotna od drogich kamieni, ta piękność niedostępna
i doskonała pochylała się ze swojej jasnej wysokości ku Gwyn-
plaine'owi. Zatrzymywała swój wóz z jutrzenki, zaprzęgnięty
w gołębice i smoki, tuż ponad Gwynplaine'em i mówiła mu:
,,Chodź". Jemu to, Gwynplaine'owi, przypadła oto w udziale
przerażająca chwała: zniżył się do niego raj. Ta kobieta -jeżeli
w ogóle godzi się nazywać tym imieniem ów kształt władczy
i gwiezdny - sama mu się wprasza, sama narzuca, sama oddaje.
0'błęd zawrotny! Olimp frymarczy sobą! I komu się oddaje?
\Jemu, Gwynplaine'owi! Ramiona kurtyzany wyciągały się
z jasnego nimbu, aby przytulić go do łona bogini. I bez żadnej
zmazy. Nie kala się bowiem majestat tak ogromny. Bogów
•obmywa ich własna światłość. Bogini, co szła ku niemu, wie-
działa, co czyni. Znała ohydę, która wcieliła się w Gwynplai-
ne^. Widziała przecież tę maskę straszną: jego twarz. I nie
•cofnęła się przed nią ze wstrętem. Gwynplaine był kochanym
pomimo wszystko.
Przechodzi to, być może, najśmielsze rojenia - lecz on ko-
chanym był właśnie dlatego. Nie odepchnęła bogini, przeciwnie,
przyciągnęła ją maska jego twarzy. Gwynplaine był kochany
• i to nie dosyć jeszcze! - był upragniony! Został przyjęty -
i to nie dosyć! - został wybrany! Wybrany! On!
Na Boga! Tam gdzie przebywała ta kobieta, w tym królew-
skim środowisku nieprawdopodobnego blasku i mocy niczym
nie ograniczonej byli przecież książęta, mogła wybrać księcia;
byli lordowie, mogła wybrać lorda; byli mężczyźni piękni, cza-
rujący, wspaniali - mogła wybrać Adonisa. I kogo wybrała?
Gnafrona! W świetle meteorów, w trzasku piorunów wyróżnić
mogła sześcioskrzydłego serafina i oto wzrok jej padł na larwę
pełzającą w mule. Po jednej stronie książęta i panowie, cała
wielkość, całe bogactwo, cała sława; po drugiej stronie - lino-
skok. I linoskok zwyciężył. Jakież to szale znajdowały
się w sercu tej kobiety? Jakim ciężarem odważała swoją mi-
łość? Zdejmowała ze swego czoła książęcą mitrę i rzucała ją
na deski sceny wędrownego jarmarcznego teatru. Zdejmowała
ze swej głowy olimpijską aureolę i kładła ją na najeżone
włosy gnoma. Robactwo roiło się w górze, konstelacje znajdo-
wały się na dole, odwrócił się porządek świata, oszołomionego
Gwynplaine'a przywaliło rumowisko światła wpadające jasnym
nimbem w jego błazeńską kałużę. Wszechpotężna istota bun-
tując się przeciwko pięknu i świetności oddawała się potępień-
cowi nocy i przenosiła Gwynplaine'a nad Antinousa i rozcie-
kawiona mrokiem schodziła w jego głębiny, i z tej abdykacji
bogini rodziła się ukoronowana i niezwykła królewskość nę-
dzarza. ,,Jesteś straszny. Kocham cię". Słowa te trafiły w pychę
Gwynplaine'a - najszpetniejsze miejsce tej pychy. Pycha czło-
wieka jest jak pięta Achillesa, każdego bohatera dosięgnąć
można tamtędy. Połechtana została w Gwynplaine'ie jego próż-
ność poczwary. Oto został pokochany właśnie jako potwór. I on
też, bardziej nawet może od Jowiszów i Apollinów, był wyjąt-
kiem. Poczuł się nadczłowiekiem, poczuł się tak bardzo potwo-
rem - że aż bogiem. Groźne zaślepienie.
A teraz - czymże była ta kobieta? Co wiedział o niej?
Wszystko i nic. Była księżniczką, tak, była piękna, była bogata,
miała służących w liberii, paziów i giermków z pochodniami
dookoła swojej koroną ozdobionej karocy. Wiedział, że kocha
go, że przynajmniej tak mu mówi. I to wszystko. Nie wiedział
o niej nic więcej. Znał jej tytuł, ale nie znał jej imienia. Znał
jej myśli, ale życia jej nie znał wcale. Czy była mężatką, wdo-
wą czy też panną? Czy była wolna? Czy też ciążyły na niej
jakieś obowiązki? Do jakiej należała rodziny? Czy nie poroz-
stawiano dookoła niej zasadzek, pułapek, sideł? Gwynplaine nie
domyślał się nawet, czym bywa zalotność w tych wysokich,
rozleniwionych sferach, nie wiedział, że na tych szczytach znaj-
dują się jaskinie, w których marzą okrutne czarodziejki wśród
ogryzionych kości dawnych uczuć, porozrzucanych dookoła; nie
wiedział, do jakich wybryków tragiczno-cynicznych doprowa-
dzić może znudzenie u kobiety, która mniema, że stoi wyżej
od mężczyzny. Gwynplaine nie podejrzewał nawet tego wszyst-
kiego. I z czegóż zresztą miałby ukształtować w umyśle swoim
podobne przypuszczenie? W podziemiach społecznych, w któ-
rych on żył, wie się tak niewiele. Dostrzegał jednakże jakieś
smugi cienia. Zdawał sobie sprawę, że cała ta jasność dziwnie
była mroczna. Czy rozumiał? Nie. Czy odgadywał? Nie, tym
bardziej. Co kryło się za tym listem? Uchylenie podwójnych
wrót i niepokojące zamknięcie zarazem. Z jednej strony -
wyznanie. Z drugiej - zagadka.
Wyznanie i zagadka, dwoje ust, co, jedne - prowokująco,
drugie - groźnie wymawiały to samo słowo: „Odważ się".
Nigdy jeszcze przewrotność przypadku nie obrachowała le-
piej, nigdy jeszcze nie podsunęła pokusy w stosowniejszej
chwili. Gwynplaine'owi, wzruszonemu wiosną i pęczniejącą so-
kami przyrodą, marzyć się właśnie zaczął sen ciała. Odwieczny,
niezniszczalny mężczyzna, nad którym żaden z nas nie potrafił
odnieść zwycięstwa, budził się w tym zapóżnionym efebie, co
przetrwał w niewinności przez dwadzieścia cztery lata swego
życia. I w tej właśnie chwili, w momencie największej roz-
terki, podsuwano mu pokusę i jawiła się przed nim olśniewa-
jąca i obnażona pierś sfinksa. Młodość - to pochyłość. Gwyn-
plaine przechylił się i pchnięto go. Kto go popchnął? Pora roku.
Kto jeszcze? Noc. Kto jeszcze? Tamta kobieta. Gdyby nie kwie-
cień - o ileż łatwiej byłoby wytrwać w cnocie. Wszystkie
krzewy w kwiatach to współwinowajcy. Miłość to złodziejka,
wiosna to paserka.
Gwynplaine poruszony był do głębi.
Nim popełnimy winę, wydziela ona z siebie niby dym jakiś,
którym ciężko jest oddychać sumieniu. Uczciwość wystawioną
na pokuszenie chwytają ciemne, z piekła rodem mdłości. To, co
rozwiera się u stóp naszych, zionie wyziewem, który przestrze-
ga silnych, słabych - oszałamia. Gwynplaine doświadczył też
tego tajemniczego osłabienia.
Dylematy, uparte a nieuchwytne zarazem, pojawiały się
przed nim i pierzchały. Wina przybierała wytrwale kształt
coraz to wyraźnie j szy. Jutro o północy; most Londyński; paź.
Czy pójdzie tam? Tak - krzyczało ciało. Nie - krzyczała
•dusza.
A jednak, choć wydać się to może dziwne w pierwszej chwili,
pytania: czy pójdę tam? - nie postawił sobie wyraźnie Gwyn-
plaine ani razu. Ze złym postępkiem oswajać się trzeba powoli.
Nie pije się go jednym haustem, tak samo jak i bardzo mocnej
wódki. Odstawia się szklankę - zobaczymy, co będzie dalej -
już pierwszy łyk był wstrząsem nie lada.
Jedno jest niewątpliwe: czuł, że coś popycha go w nieznane.
I drżał. I dostrzegał krawędź przepaści. I rzucał się w tył,
.zewsząd ogarnięty trwogą. Zamykał oczy. Ze wszystkich sił
próbował upewnić samego siebie, że nie wydarzyło się to
wszystko, próbował zwątpić o przytomności własnych zmysłów.
Tak byłoby najlepiej, niewątpliwie. Wmówić w siebie obłęd -
oto najrozsądniejsze ze wszystkiego, co mógł uczynić.
Gorączka to zgubna. Każdy, którego zaskoczyło nieprzewi-
dziane, doświadczył w życiu swoim tego dramatycznego bicia
tętna. Obserwator z niepokojem nasłuchuje odgłosu tępych
uderzeń tarana losu w ściany sumienia.
Niestety! Gwynplaine wahał się. A tam gdzie obowiązek
jasny jest, zadanie sobie pierwszego pytania - to klęska.
Co prawda zresztą, bezwstydu całej tej przygody, który na-
tychmiast uderzyłby człowieka bardziej zepsutego, on nawet
nie dostrzegał. Nie wiedział, co to cynizm. Daleka była od niego
wszelka myśl o możliwości frymarczenia sobą. Zrozumieć by
jej nawet nie był w stanie. Był za czysty, aby snuć przypusz-
czenia zbyt zawiłe. W kobiecie tej widział jedno tylko - jej
wielkość. Pochlebił mu niestety jej list. Próżność jego ujrzała
tylko zwycięstwo. Ażeby przypuścić, że jest oto przedmiotem
bezwstydnego pożądania raczej niż miłości, mieć by musiał
bardziej wyrobioną zdolność rozumowania. A nie zwykła od-
znaczać się tym niewinność. Obok wyrazów ,,Kocham cię" znaj-
dowała się groźna poprawka: ,,Pragnę ciebie". Lecz on jej nie
dostrzegł.
Nie dostrzegł zwierzęcej strony natury bogini.
64 ^
Umysł ludzki bywa niekiedy terenem inwazji. Dusza ma
swoich wandali - złe myśli - co najeżdżają i niszczą naszą
cnotę. Tysiące przewrotnych pomysłów rzucało się na Gwyn-
plaine^, to w pojedynkę, to całą chmarą. Po czym nagle cichło
w nim wszystko. Wówczas ujmował głowę w obie dłonie i trwał
w jakimś oczekiwaniu ponurym, podobnym do wpatrywania się
w nocne krajobrazy.
Nagle spostrzegł, że nie myśli już o niczym. Marzenie jego
dosięgło kresu. Wszystko znikło w mroku.
Spostrzegł również, że nie wrócił jeszcze do domu. Była już
pewnie godzina druga po północy.
Wsunął list przyniesiony przez pazia za kurtę i zauważył, że
tym sposobem kładzie go sobie na serce; wyjął więc bilecik,
byle jak zmięty włożył w pierwszą lepszą kieszeń i zawrócił
ku gospodzie. Wszedł po cichu, nie obudził nawet małego Go-
vicum, który czekając na niego usnął złożywszy głowę na
łokciach opartych o stół, zamknął drzwi, zapalił świecę w latar-
ni, zasunął rygiel, przekręcił klucz w zamku i machinalnie,
ostrożnym krokiem człowieka, co wrócił późno, wspiął się po
stopniach ,,Zielonego Pudła", wśliznął do dawnego wózka, który
teraz był jego pokojem, spojrzał na uśpionego Ursusa, zdmuch-
nął świecę i usiadł na posłaniu.
Przesiedział tak godzinę. Wreszcie, znużony, wyobrażając
sobie, że posłanie - to sen, przyłożył głowę do poduszki nie
rozbierając się nawet i ulegając ciemnościom zamknął oczy;
lecz miotająca nim burza uczuć nie przycichła ani na chwilę.
Bezsenność - to znęcanie się nocy nad człowiekiem. Gwyn-
plaine bardzo cierpiał. Po raz pierwszy w życiu nie był rad
z siebie. Wewnętrzny ból mieszał się z uczuciem zadowolenia
próżności. Jak postąpić? Nadchodził już dzień. Usłyszał, że
Ursus budzi się, ale nie podniósł powiek. A męka nie ustawała
ani na chwilę. Myślał o liście. Wciąż powracały jego słowa
zmieszane, chaotyczne. Pod działaniem gwałtownych wstrząsów
idących z samej głębi duszy myśl zachowywać się zaczyna jak
woda. Wznosi się, burzy i szumi głucho niczym morze. Przypły-
wy, odpływy, wstrząsy, wiry, rozbijanie się fali o rafy, grady
3 - Człowiek śmiechu, t. II
i deszcze, to chmury skłębione, to przejaśnienia, żałosne miota-
nie się niepotrzebnych pian, szalone spiętrzenia, co walą się
w oka mgnieniu, wysiłek ogromny a daremny, widmo kata-
strofy grożące ze wszystkich stron, mrok i zatrata - wszystko
to jest w morskiej otchłani, wszystko to jest w człowieku.
Gwynplaine wydany był na pastwę takiej burzy.
Kiedy leżał tak z przymkniętymi powiekami, w chwili naj-
większego nasilenia tej męki usłyszał łagodny głos mówiący
mu: - Czy śpisz jeszcze, Gwynplaine'ie? - Otworzył nagle
oczy, siadł na posłaniu, drzwi były uchylone. Dea stała na
progu. W oczach i na ustach miała swój uśmiech niewysłowio-
ny. Urocza była, promienna nieświadomą pogodą. I oto nade-
szła chwila błogosławiona. Gwynplaine zapatrzył się w Deę
drżący, zachwycony, obudzony; obudzony? ze snu? nie! Z bez-
senności. Była to ona; była to Dea. I oto w najtajniejszej głę-
binie jego istoty uspokoiła się nagle burza; szlachetne dobro
zalało wszelkie zło. Spojrzenie niebios dokonało cudu, łagodna
i promienna niewidoma przez proste pojawienie się na progu
rozproszyła w nim wszystek mrok, zasłona z chmur rozsunęła
się przed duchem jego niby pociągnięta niewidzialną ręką
i Gwynplaine w niebiańskim zachwycie uczuł, że napełnia się
cały spokojnym błękitem. Dzięki temu aniołowi był oto znowu
dużym, dobrym, uczciwym Gwynplaine'em. I dusza ludzka,
i natura stają tak czasem twarzą w twarz z tajemnicą. Milczeli
oboje, ona - jasność, on - otchłań, ona- nieziemska, on -
ukojony. Nad ucichłym po burzy sercem Gwynplaine'a błysz-
czała Dea jak gwiazda świecąca nad wodami morza.
II
RADOŚĆ PRZECHODZI W GROZĘ
Jakże prosty jest cud! Była to już w ,,Zielonym Pudle" pora
śniadania i Dea przyszła, aby zapytać, dlaczego Gwynplaine
nie przychodzi na ich skromny poranny posiłek.
_ To ty! - krzyknął Gwynplaine. I słowami tymi powie-
dział wszystko. Nie było dlań innego widnokręgu i innego zja-
wiska prócz nieba, w którym znajdowała się Dea. •
Kto nie widział nigdy nagłego uśmiechu morza po burzy, ten
nie potrafi wyobrazić sobie takich wypogodzeń. Nic nie uspo-
kaja się szybciej od głębokich wód. Dlatego że z łatwością za-
tapiają one w sobie wszystko. I takie samo jest serce człowieka.
Nie zawsze jednak.
Pojawiła się Dea - i oto już wszelka jasność, jaką miał
w sobie Gwynplaine, ku niej tylko szła, i oto z pamięci olśnio-
nego Gwynplaine'a pierzchały w popłochu wszelkie inne zjawy.
Uwielbienie przywraca spokój człowiekowi.
W kilka chwil później siedzieli oboje naprzeciwko siebie, po-
między nimi - Ursus, a u ich stóp - Homo. Czajnik z herbatą,
podgrzewany od spodu płonącą lampką, stał na stole, Fibi i Vi-
nos wyszły gdzieś i nie usługiwały przy śniadaniu.
I śniadania, i wieczerze jadano zwykle w środkowej prze-
grodzie wozu. Wąski stół tak był ustawiony, że Dea siedziała
tyłem do otworu w przepierzeniu umieszczonym naprzeciwko
drzwi wejściowych do „Zielonego Pudła".
Kolana ich dotykały się. Gwynplaine nalał Dei herbaty.
Dea dmuchała wdzięcznie w gorącą filiżankę. I nagle kich-
.nęła. Znad płomienia lampki uniósł się dymek, opadły płatki
popiołu jakby po spalonym papierze. Dea kichnęła dlatego
właśnie.
- Co to? - zapytała.
- Nic - odrzekł Gwynplaine.
I uśmiechnął się.
Spalił list księżniczki.
Sumienie kochającego mężczyzny jest aniołem stróżem ko-
chanej kobiety.
Pozbycie się listu ulżyło mu niesłychanie. Czuł, że jest
uczciwy, jak orzeł czuje, że ma skrzydła.
Wydało mu się, że razem z dymem poszła sobie precz pokusa,
że kiedy papier spopielił się, i księżniczka również stała się
popiołem.
s*
Mieszały się im filiżanki, to z jednej pili oboje, to z drugiej,
i rozmawiali. Szczebiot zakochanych, ćwierkanie wróbelków.
Dzieciństwa, godne Merę 1'Oie i Homera. Dwa kochające się
serca - i na cóż gdzie indziej szukać poezji? Dwoje ust rozma-
wiających pocałunkami - i na cóż gdzie indziej szukać
muzyki?
- Wiesz co? ,.
- Nie.
- Śniło mi się, Gwynplame'ie, że byliśmy zwierzętami i że
mieliśmy skrzydła.
- Skrzydła - to ptaki - szepnął Gwynplaine.
- A zwierzę widzieć, znaczy - anioł - mruknął Ursus,
Rozmawiali dalej. ,
- Gdyby ciebie nie było, Gwynplaine'ie.. .
- To co wtedy?
- To chyba nie byłoby Pana Boga.
- Herbata jest gorąca. Możesz się sparzyć, D&o.
- Podmuchaj.
- Jesteś dzisiaj taka piękna!
- Wiesz, chciałabym ci powiedzieć tyle rzeczy.
- Mów.
- Kocham cię!
- Ubóstwiam cię!
A Ursus pomrukiwał z cicha:
- Do diabła, to mi dopiero poczciwi ludziska.
Kiedy się kocha, najpiękniejsze chwile to chwile milczenia.
Miłość gromadzi się wówczas w sercu, aby później rozlewać się
szeroko, łagodnie, błogo.
Umilkli na chwilę. Potem Dea zawołała:
- Czy wiesz? Wieczorem, kiedy gramy, kiedy moja ręka do-
tyka twojego czoła ... - O, Gwynplaine'ie, masz głowę tak
cudownie szlachetną! - ... kiedy mam pod palcami twoje
włosy, dreszcz czuję i radość nieziemską i mówię sobie: W tym
mroku, co mnie otacza, w tym wszechświecie samotności,
w bezmiarze bezdennym i ciemnym, wśród którego żyję, gdzie
wszystko drży tak przerażająco dookoła mnie, też drżącej -
jeden mam tylko punkt oparcia, ten właśnie. To on! - To ty!
- Kochasz mnie - powiedział Gwynplaine. - I ja też tylko
ciebie mam na świecie. Jesteś dla mnie wszystkim. Powiedz,
Deo, co mam dla ciebie uczynić? Czy pragniesz czegoś? Czy
czegoś ci trzeba?
A Dea odrzekła mu:
- Nie wiem. Jestem taka szczęśliwa.
- Tak, oboje jesteśmy tacy szczęśliwi - powtórzył Gwyn-
plaine.
Tu odezwał się surowy głos Ursusa:
- Szczęśliwi jesteście! To wykroczenie. Już uprzedzałem
was o tym. Jesteście szczęśliwi! A więc starajcie się, żeby nikt
was nie zobaczył. Zajmujcie jak najmniej miejsca na ziemi.
Szczęście kryć się powinno w mysią dziurę. Skulcie się, skurcz-
cie, jak tylko najbardziej potraficie. Małością szczęśliwych
wymierza Bóg wielkość szczęścia. Ludzie zadowoleni niczym
złoczyńcy ukrywać się powinni. Świecisz, lichy świętojański ro-
baku? O, do licha, zaraz cię ktoś rozdepcze, i dobrze zrobi!
I cóż to za czulenie się do siebie? Nie jestem przyzwoitką, co
z obowiązku przyglądać się musi, jak zakochani z dziobków
sobie wyjadają. Jużeście mi stanęli kością w gardle. A idźcie
sobie do diabła!
Czuł, że gderliwy głos mięknie mu i dziwnie drgać zaczyna,
przytłumił więc wzruszenie głośnym, niechętnym sapaniem.
- Ojcze - rzekła Dea - czemu się na nas gniewasz?
- Bo nie lubię, kiedy ludzie są za bardzo szczęśliwi - od-
rzekł Ursus. , . . •
A Ursusowi zawtórował Homo. Warknął leżąc u stóp zako-
chanych.
Ursus schylił się i położył rękę na głowie wilka.
- Otóż to, i ty też jesteś w złym humorze. Warczysz. Sierść
najeżasz na swoim wilczym grzbiecie. Nie lubisz miłostek.
Mądry Homo. No, dobrze już, dobrze, bądź cicho. Przemówiłeś,
wypowiedziałeś swoje zdanie. A teraz spokój.
Wilk warknął znowu.
Ursus zajrzał pod stół.
- Leżeć, Homo1 No, cicho bądź wreszcie, filozofie.
Ale wilk zerwał się i warczał pokazując zęby w kierunku
drzwi.
- Co ci się stało? - rzekł Ursus.
I chwycił Homo za skórę.
Dea nie zwróciła uwagi na warczenie wilka. Zadumana głę-
boko, rozkoszowała się dźwiękiem głosu Gwynplaine'a i mil-
czała, cała pogrążona w tak znamiennej dla niewidomych
ekstazie. Wydawać by się mogło, że słyszą oni wówczas w so-
bie jakiś śpiew, jakąś muzykę idealną, co zastępuje światło,
którego im brak. Ślepota to labirynt podziemny, w którym
słyszy się najgłębszą harmonię wieczności.
Ursus pochylił się nad wilkiem. Chciał go uspokoić. Gwyn-
plaine spojrzał ku drzwiom.
Nie doniósł do ust trzymanej w ręku filiżanki z herbatą;
odstawił ją na stół powoli, machinalnie i nie odejmując od niej
bezwładnych nagle palców, siedział nieruchomo, z zapartym
oddechem, z oczami utkwionymi przed siebie.
W otwartych drzwiach, tuż za Deą, stał człowiek.
Człowiek ten owinięty był w czarną pelerynę stróża sprawie-
dliwości, Perukę nasuniętą miał aż na brwi; w ręku trzymał
laskę żelazną z wyrzeźbionymi na obu końcach koronami.
Laska ta krótka była i gruba.
Wyobraźmy sobie głowę Meduzy wychylającą się spomiędzy
gałęzi rajskiego drzewa.
Ursus wyczuł obecność obcego i nie puszczając Homo z ręki
podniósł głowę. Od razu poznał tę groźną postać.
Zadrżał cały.
I szepnął Gwynplaine'owi na ucho:
- To wapentake!
Gwynplaine przypomniał sobie, co to znaczy.
O mało co nie wykrzyknął ze zdziwienia. Powstrzymał się
jednakże.
Żelazna laska z wyrzeźbionymi po obu końcach koronami był
to iron-weapon.
l
Iron-weapon, na którą przy wstępowaniu w służbę składali
przysięgę miejscy urzędnicy sądowi, była oznaką godności
dawnych oficerów angielskiej policji.
Za nieznajomym w peruce, w półcieniu, widać było przera-
żonego oberżystę.
Nieznajomy nie odzywając się ani słowem, niby wcielenie
owej muta Themis ze starych statutów, wyciągnął prawą rękę
pofiad promienną głową Dei i dotknął żelazną laską ramienia
Gwynplaine'a, wskazując przy tym dużym palcem lewej dłoni
w tył, na drzwi ,,Zielonego Pudła". Ten podwójny gest, tym
bardziej władczy, że towarzyszyło mu głębokie milczenie, zna-
czył: Chodź za mną.
Pro signo exeundi, sursum trałie - napisano w normaridz-
kich kartularzach.
Temu, czyjego ramienia dotknęła żelazna laska, przysługi-
wało jedno tylko prawo: prawo do posłuszeństwa. Wszelkie
słowo milkło wobec tego niemego rozkazu. Twarde przepisy
angielskiego ustawodawstwa groziły surową karą każdemu, kto
by się przeciwko niemu zbuntował.
Gwynplaine zatrząsł się cały pod drętwym dotknięciem pra-
wa, a potem jakby skamieniał.
Żelazna laska zaledwie musnęła jego ramię, lecz gdyby z ca-
łej siły uderzono go nią po głowie - nie zostałby na pewno
bardziej ogłuszony. A więc musi pójść za oficerem policji! Lecz
dlaczego? Nie rozumiał.
Ursus, przerażony nie mniej od niego, usiłował zastanowić
się, o co chodzi. Pomyślał o kuglarzach i o kaznodziejach -
swoich konkurentach, o oskarżeniach rzucanych na „Zielone
Pudło", o wilku - też przestępcy przecież - o swoim zatargu
z trzema inkwizytorami z Bishopsgate; i - kto wie? to by było
najgroźniejsze! - o niestosownej i nieprawomyślnej gadaninie
Gwynplaine'a, uwłaczającej powadze królewskiego majestatu.
Ze strachu trząsł się cały.
Dea siedziała uśmiechnięta.
I Gwynplaine, i Ursus nie odezwali się ani słowem. Obai
starali się o jedno tylko: żeby nie zaniepokoić Dei. A wilk też,
być może, czuł to samo co i oni, bo przestał warczeć. Ursus,
co prawda, nie puszczał go z ręki.
Homo potrafił zresztą przestrzegać ostrożności w stosownej
chwili. Któż nie zauważył, jak inteligentny bywa niepokój
zwierząt?
Kto wie? Może na miarę wilczej możności zrozumienia ludzi
czuł, że jest przez nich proskrybowany?
Gwynplaine podniósł się.
Pamiętał dobrze słowa Ursusa: nie wolno stawiać oporu, nie
wolno zadawać żadnych pytań.
Stanął przed wapentake.
A wapentake odjął żelazną laskę od jego ramienia. Trzymał
ją teraz przed sobą na sztorc. Ruch ten był rozkazem. Nie było
wówczas wśród ludu angielskiego człowieka, który by nie zro-
zumiał natychmiast, co znaczy taki gest przedstawiciela sądo-
wej władzy:
- Ten człowiek ma pójść za mną. Tylko on. Reszta niech
zostanie. Milczeć!
Nikt nie przypatrywał się tej scenie. Policja od niepamięt-
nych czasów dbała, aby akty podobne dokonywały się w za-
ciszu odosobnienia.
Tego rodzaju aresztowanie nazywano „sekwestrem osoby".
Wapentake sprawnie, niby mechanizm na swej osi; obrócił
się w tył i ruszył poważnym, urzędowym krokiem ku drzwiom.
Gwynplaine spojrzał na Ursusa.
A Ursus rozłożył ręce, wtulił głowę w ramiona i podniósł
wysoko brwi. I mimika, i gesty mówiły wyraźnie: Trzeba pod-
dać się nieznanemu losowi.
Gwynplaine spojrzał na Deę. Siedziała zamyślon-a.. I uśmie-
chała się.
Położył palce na ustach i posłał jej pocałunek ruchem dłoni,
którego żadne słowo nie wyrazi.
Ursus, który widząc, że wapentake obrócił się tyłem, ochłonął
nieco z przerażenia, zdążył jeszcze najcichszym szeptem prze-
strzec Gwynplaine'a:
- Jeśli ci życie miłe, nie odzywaj się, zanim cię nie za-
pytają!
Gwynplaine ostrożnie, niby w pokoju chorego, gdzie staramy
się zachować jak najciszej, zdjął ze ściany kapelusz i płaszcz,
płaszczem zatulił się aż po oczy, a kapelusz wcisnął głęboko na
czoło; nie rozbierał się tej nocy, miał więc jeszcze na sobie
robocze ubranie i skórzany napierśnik; raz jeszcze popatrzył na
Deę; urzędnik sądowy stanął w drzwiach „Zielonego Pudła",
podniósł do góry swą laskę i zaczął schodzić po ruchomych
stopniach wozu; wówczas Gwynplaine ruszył naprzód, jakby
ten człowiek ciągnął go za sobą na niewidzialnym łańcuchu;
Ursus patrzył za odchodzącym Gwynplaine'em; a wilk zasko-
wyczał żałośnie, krótko, bo Ursus natychmiast pochylił się
i szepnął mu cicho: - On wróci!
Na podwórzu imć Nicless ze służalczym zapałem tłumił prze-
rażony krzyk Vinos i Fibi, które patrzyły z rozpaczą, jak upro-
wadza Gwynplaine'a wapentake w żałobnym stroju, z żelazną
laską w ręku.
Dziewczyny zamarły ze zgrozy, jakby obrócone w kamień.
Govicum jak ogłupiały wytrzeszczał oczy przez uchylone
okienko.
Wapentake szedł pierwszy, wyprzedzając na parę kroków
Gwynplaine'a. Nie odwrócił się, nie spojrzał nawet na uprowa-
dzanego, była w nim lodowata, spokojna pewność. Reprezen-
tował sobą prawo.
W grobowej ciszy przeszli obaj przez podwórze, przeszli przez
ciemną izbę gospody i oto znaleźli się na placu. Przy drzwiach
oberży zgromadzili się przechodnie, stał tam również oddziałek
straży sądowej. Gapie w niemym przestrachu rozsunęli się na-
tychmiast na widok laski konstabla, z wrodzonym Anglikom
zdyscyplinowaniem. Wapentake poszedł w kierunku wąskich,
małych uliczek biegnących wzdłuż Tamizy. Nazywano wówczas
to miejsce Littie Strand. A Gwynplaine w asyście pachołków
sądowych idących po obu jego stronach podwójnym szeregiem,
blady, bez innego ruchu nad bezwiednie stawiane kroki,.
w płaszcz zawinięty niby w całun śmiertelny, .oddalał się po-
woli od gospody, postępując niemy w ślad za milczącym czło-
wiekiem, na podobieństwo posągu prowadzonego przez widmo.
III
LEX, REX, FEX
Aresztowanie bez żadnych wyjaśnień, które by mocno zadzi-
wiło dzisiejszego Anglika, było częstym zwyczajem ówczesnej
policji Wielkiej Brytanii. Do sposobu tego, nie zważając na
Jiabeas corpus, uciekano się szczególnie chętnie w sprawach
delikatnej natury - które we Francji załatwiane były za po-
mocą lettres de cachet - jeszcze i za panowania Jerzego II.
Walpole przecież bronić się musiał przed zarzutem nakazania
czy też zezwolenia na aresztowanie Neuhoffa w taki sposób
właśnie. Oskarżenie to nie było chyba zresztą całkiem uzasad-
nione, gdyż Neuhoff, król Korsyki, wtrącony został do więzie-
nia przez swych wierzycieli.
Ciche aresztowania, stosowane szeroko przez sądy świętej
Yoeheme w Niemczech, z dawna przyjęte były w obyczaju
.germańskim, którego wpływ zaciążył nad jedną połową starych
ustaw angielskich; były one również zalecane w niektórych
wypadkach przez obyczaj normandzki, którego wpływ zaciążył
nad ich połową drugą. Dowódca straży pałacowej Justyniana
nazywał się ,,cesarskim dozorcą milczenia", silentiarus impe-
rialis. Urzędnicy angielscy stosując ten rodzaj aresztowań opie-
rali się na licznych tekstach normandzkich: Canes latrant, ser-
gentes sileni. - Sergenter agere, id est tacere. - Cytowali
Lundulfusa Sagaksa, paragraf 16: Facit imperator silentium. -
Cytowali statut króla Filipa z roku 1307: Multos tenebimus ba-
stonerios ąui, obmutescentes, sergentare valeant. - Cytowali
•statuta Henryka I, angielskiego, rozdział LIII: Surge signo
jussus. Taciturnior esto. Hoc est esse in captione regis. -
Przede wszystkim zaś korzystali z przepisu uznawanego za
jedną z najdawniejszych swobód feudalnych Anglii: ,,Wicehra-
biowie mają pod rozkazami swymi zbrojnych, którzy winni
z całą surowością wymaganą przez prawo karać tych wszyst-
kich, co wdają się w złą kompanię, co obwinieni są o zbrodnie,
zbiegów i opryszków... i ujmować ich powinni stanowczo,
a nieznacznie, by nie zakłócać spokoju spokojnych ludzi,
a zbrodniarzy obezwładnić". Aresztowanie takie było pojma-
niem przez zbrojną straż, ó le glaive de 1'espee. (Vetus Consue-
tudo Normanniae. MS. I część, II rozdz.). Komentatorzy prawa
powoływali się tutaj również na rozdział seryientes spathae
z Charta Ludovici Hutini pro normannis. W powolnym procesie
upodabniania się średniowiecznej łaciny do naszych narzeczy
seryientes spathae stali się sergentes spadae.
Milczące aresztowanie było niewątpliwym przeciwieństwem
wszelkiego zgiełku i zamieszania i wskazywało, że milczeć na-
leży, dopóki pewne niejasności nie zostaną wyświetlone.
Znaczyło ono: żadnych pytań.
W takim postępowaniu policji kryła się zazwyczaj jakaś od-
robina interesu państwa.
Do aresztowań tego rodzaju zastosować można prawniczy
termin: prwate czyli: „przy drzwiach zamkniętych".
W taki to właśnie sposób, według niektórych kronikarzy,
Edward III pojmać kazał Mortimera w łożu matki jego, Izabeli
Francuskiej. Niecałkowicie zresztą można wierzyć temu, gdyż
Mortimer przed pojmaniem bronił się oblężony w swoim
zamku.
Warwick, „kreator króli", chętnie uciekał się do tego sposobu
„podstępnego chwytania ludzi".
Stosował go i Cromwell, szczególnie w Connaught; Trailie-
-Arcklo, krewniaka hrabiego Ormondu, aresztowano w Kilma-
caught z taką właśnie milczącą ostrożnością.
Pojmanie przez sam tylko bezsłowny gest sprawiedliwości
było bardziej nakazem stawienia się przed sądem niż aktem
pozbawienia wolności.
7»
Niekiedy był to tylko środek uzyskania informacji i przez
nakazane wszystkim milczenie zabezpieczał nawet pewne
względy dla osoby pojmanego.
Dla ludu, nie wtajemniczonego w te wszystkie subtelności,
aresztowanie takie szczególnie było przerażające.
Nie wolno nam zapominać, że Anglia w roku 1705, a nawet
i znacznie później jeszcze, to nie to, co Anglia za naszych dni.
Twór to był wówczas chaotyczny i często ciemięski. Daniel
de Foe, który sam pokosztował pręgierza, charakteryzuje gdzieś
angielski porządek społeczny takimi oto słowami: „żelazna ręka
prawa". Nie tylko prawa, lecz i samowoli. Wystarczy wspomnieć
Steele'a wypędzonego z parlamentu, Locke'a wypędzonego
ze swojej katedry; Hobbesa i Gibbona zmuszonych do ucieczki,
Karola Curchilla, Hume'a, Priestleya, których prześladowano;
Johna Wilkesa wtrąconego do Tower. Wystarczy wyliczyć -
a długi to będzie rachunek - ofiary statutu seditious Ubel.
Inkwizycja rozlała się po trosze po całej Europie; przykład jej
metod policyjnych nie poszedł w las. W Anglii można było
dokonać najstraszliwszego zamachu na każde prawo; przypo-
mnijmy sobie choćby ..gazetowego pismaka w pancerzu". W po-
łowie osiemnastego stulecia Ludwik XV porywać kazał z Picca-
diiiy pisarzy, którzy byli mu niewygodni. A Jerzy III ujął we
Francji, na środku sali Opery, pretendenta do tronu. Ręka
króla francuskiego sięgała aż do Londynu, ręka króla angiel-
skiego sięgała aż do Paryża. Długie mieli ręce. Tak wyglądały
wolności.
Dodajmy jeszcze, że wewnątrz więzień chętnie dokonywano
egzekucji. Podstępnie porywano, potem tracono. Do tych
praktyk ohydnych powraca Anglia w tej chwili, pokazując
światu całemu niezwykłe widowisko wielkiego narodu, który
chcąc wprowadzić ulepszenia wybiera to, co najgorsze, który,
mając z jednej strony przeszłość, z drugiej - postęp, miesza
te dwa kształty i noc bierze za dzień.
IV
URSUS ŚLEDZI POLICJĘ
Jak widzimy więc, według surowych policyjnych przepisów
owego czasu ruch żelaznej laski wapentake, nakazujący pójście
za sobą jednemu człowiekowi, był równocześnie dla wszystkich
obecnych przy aresztowaniu rozkazem, by nie ruszali się
z miejsca ani krokiem.
Mimo to jednak co ciekawsi spośród gapiów usiłowali śledzić
z przyzwoitej odległości orszak, który uprowadzał Gwynplai-
ne'a.
Wśród nich był i Ursus.
Zrazu skamieniał porażony przerażeniem największym, ja-
kiego tylko człowiek doznać jest w stanie. Lecz w swoim ko-
czowniczym żywocie doświadczył Ursus niejednej zaskakującej
niespodzianki, niejednej złośliwości losu i potrzeba mobilizo-
wała wszystkie władze jego umysłu, jak alarm, co na wojen-
nym okręcie wzywa na stanowiska całą załogę.
Natychmiast też całym wysiłkiem swej woli otrząsnął się
z osłupienia i zaczął rozważać sytuację. Nie wystarczy wzru-
szać się, trzeba stawić czoło wypadkom.
Jest to obowiązkiem każdego, kto ma choć odrobinę mózgu
w głowie.
Nie wdawać się w dociekanie przyczyn, lecz działać! Natych-
miast! Ursus zastanowił się.
Co uczynić należało?
Po odejściu Gwynplaine'a stanęły oto przed Ursusem dwie
alternatywy, obie jednakowo groźne: lęk o Gwynplaine'a na-
kazywał mu pójść za nim, lęk o siebie nakazywał mu zostać.
Ursus nieustraszony był niczym mucha, a obojętny niczym
mimoza. Trudno opisać, jak bardzo drżał cały. Zdobył się jed-
nak na heroiczną decyzję i postanowił przeciwstawić się prawu
i pójść w ślad wapentake'a; tak ogromnie był niespokojny
o losy Gwynplaine'a.
Jakże bardzo bać się musiał, skoro zdobył się na tak wielką
odwagę!
Strach doprowadzić potrafi zająca do dokazania istnych cu-
dów męstwa.
Przerażona kozica przeskakuje przez przepaście. Lęk urosnąć
może aż do nieostrożności, jest ona jedną z form jego.
Gwynplaine raczej porwany został niż aresztowany. Policja
dokonała dzieła swego tak szybko, że na placu jarmarcznym,
niezbyt ludnym jeszcze o tej porannej godzinie, ledwie że co-
kolwiek zauważono. W budach rozrzuconych po Polu Tarrin-
zeau nikt prawie nie wiedział, że po Człowieka Śmiechu przy-
szedł wapentake. I dlatego nie zbiegli się ciekawi.
Przechodnie nie poznawali Gwynplaine'a, gdyż dół twarzy
zakrył płaszczem, górę - kapeluszem.
Przed ruszeniem w ślady Gwynplaine'a Ursus odwołał na
bok imć Niclessa, Govicum, Fibi i Vinos i przykazał im, by
wobec Dei, która o niczym jeszcze nie wiedziała, zachowali jak
najgłębsze milczenie; niech uważają, by nieostrożnym słowem
nie wzbudzić w niej podejrzenia, że coś się stało, niech wytłu-
maczą jej nieobecność Gwynplaine'a i Ursusa zwykłymi zaję-
ciami przy ich teatralnym gospodarstwie; zbliżała się już
zresztą godzina jej snu - zawsze przecież kładła się w dzień -
a nim się Dea zbudzi, on wróci na pewno razem z Gwynplai-
ne'em, bo to jest jakieś nieporozumienie, mistake, jak mówi się
w Anglii; z łatwością wyjaśnią je obaj i sądowi, i policji, omył-
ka wyświetli się bez trudu, powrócą niezadługo. Byleby tylko.
nikt nic nie powiedział Dei. Zarządził tak i poszedł.
Idąc starał się, by jak najmniej zwracać na siebie uwagę.
Trzymał się możliwie najdalej od orszaku, nie tracąc jednak
z oczu Gwynplaine'a. Zuchwałość z zasadzki jest odwagą lęk-
liwych.
A zresztą, choć odbyło się to wszystko tak przerażająco.
uroczyście, kto wie? - a może Gwynplaine był po prostu.
wezwany do stawienia się przed zwykłym urzędnikiem policji
z powodu jakiegoś mało ważnego wykroczenia?
- Tego dowiemy się już za chwilę - powtarzał sobie Ursus.
- Już za chwilę wyjaśni się to. Zobaczymy, w którą stronę
skręci straż prowadząca Gwynplaine'a, kiedy przejdzie już
wreszcie Pole Tarrinzeau i dojdzie do wylotów uliczek Littie
Strandu.
Jeżeli skręci w lewo - znaczyć to będzie, że prowadzi
Gwynplaine'a na ratusz w Southwarku. Wówczas nie ma się
czego obawiać: chodzi o jakieś zwykłe wykroczenie przeciwko
miejskim przepisom; napomnienie urzędnika, dwa albo trzy
szylingi kary i Gwynplaine zostanie zwolniony, i przedstawie-
nie Chaosu zwyciężonego odbędzie się wieczorem jak co dzień.
Nikt niczego nawet nie spostrzeże.
Jeżeli straż skręci w prawo - to gorsza sprawa.
W tamtej stronie znajdowały się miejsca budzące prawdziwą
grozę.
Wapentake, na czele dwuszeregu policjantów z Gwyn-
plaine'em idącym w środku, doszedł do skraju placu. Ursus pa-
trzył. Serce mu biło. Są chwile, kiedy człowiek cały wzrokiem
się staje.
Gdzie skręcą?
Skręcili w prawo.
Ursus, przerażony, zachwiał się i oparł o mur, aby nie upaść.
Jakże nieszczere są słowa, które tak często mówimy sobie:
„Chcę wiedzieć, czego mam się trzymać". W gruncie rzeczy
człowiek wcale nie pragnie tej wiedzy. Boi się jej. Niepokój
połączony jest z utajonym wysiłkiem, by broń Boże nie upew-
nić się, jak jest naprawdę. Nie przyznając się przed samym
sobą, każdy z nas cofnąłby się chętnie, a kiedy jest już za póź-
no i wie - żałuje.
Tak też działo się z Ursusem. Pomyślał dygocząc cały:
- Złe! I tak dowiedziałbym się o wszystkim aż za wcześnie.
I na co zda się iść dalej za Gwynplaine'em?
Ze jednak natura ludzka jest jedną wielką Sprzecznością -
po uczynieniu tej uwagi przyśpieszył kroku i opanowując
strach podążył za oddziałkiem straży, bojąc się, by w labiryn-
cię uliczek Southwarku nie zagubić nici łączącej go z uprowa-
dzonym Gwynplaine'em.
Orszak posuwał się naprzód uroczyście, a więc niezbyt
prędko.
Otwierał pochód wapentake.
Zamykał go dowódca straży.
W takim porządku posuwać się mogli tylko powoli.
Od dowódcy straży bił cały majestat, na jaki tylko stać jest
sądowego pachołka. Strój jego był czymś pośrednim pomiędzy
wspaniałym ubiorem oksfordzkiego doktora muzyki i skromną,
czarną szatą doktora teologii z Cambridge. Pod długim gode-
bertem, czyli płaszczem podbitym norweskimi zającami, nosił
odzienie szlachcica. Był na poły gotycki, na poły współczesny,
perukę miał jak u Lamoignona, a rękawy szerokie jak u Tri-
stana Pustelnika. Jego duże, okrągłe oko wlepione było
w Gwynplaine'a uporczywie, niby oko sowy. Stąpał miarowo.
Nie można chyba napotkać bardziej srogiej figury.
Ursus zagubił się na chwilę wśród plątaniny uliczek i wresz--
cię dopędził orszak koło kościoła Najświętszej Marii Panny
Over Ry. Na cmentarzu kościelnym pochód straży zatrzymany
został szczęśliwie przez zgraję dzieciarni i psów, zjawisko czę-
ste na ulicy ówczesnego Londynu, dogrs and boys, jak notują
stare policyjne dokumenty, stawiając psy przed dziećmi.
Człowiek prowadzony do sądu przez straż nie był zresztą
widokiem rzadkim i ciekawi szybko rozeszli się do swoich zwy-
kłych zajęć. Siadem Gwynplaine'a podążał już tylko Ursus.
Przeszli koło dwu kaplic stojących naprzeciwko siebie -
Religijnego Odpoczynku i Ligi Alleluja - przybytków dwu
sekt po dziś dzień istniejących.
Potem orszak skręcać zaczął z uliczki w uliczkę, wybierając
najchętniej przejścia nie zabudowane jeszcze, puste, porośnięte
trawą. Kluczyli tak długo.
Wreszcie zatrzymali się.
Stali u wejścia do ciasnego zaułka. Domów tu nie było, na
skraju tylko stało kilka ruder. Zaułek wciśnięty był pomiędzy
dwa mury, z lewej strony - niski, z- prawej - wysoki. Wy-
80
soki mur był sczerniały, wybudowany z saksońskiej cegły,
z blankami i strzelnicami, a wąskie otwory piwniczne u dołu
założone były grubą kratą. Ani jednego okna; tu i ówdzie tylko
szczelina - dawna strzelnica dla miotaczy kamieni i kusz.
W murze tym znajdowała się jedna tylko furta, niska, mała,
niby wejście do pułapki na szczury.
W furcie tej, wstawionej w przesklepioną łukiem wnękę ka-
mienną, znajdował się okratowany judasz i wisiała na niej cięż-
ka kołatka; zamek miała potężny, wrzeciądze grube i silne,
a obita była pancerzem z tęgiej, pomalowanej blachy. Więcej
tu miałeś żelaza niż drzewa.
W całym zaułku było pusto. Ni przechodnia, ni kramu hand-
larza. Z bardzo bliska jednak dochodził zgiełk nieustający,
jakby wzdłuż uliczki płynął potok. Był to hałas głosów ludzkich
i turkot kół. Po drugiej stronie czarnego gmachu znajdowała
się jakaś duża ulica, zapewne główna ulica Southwarku, co
biegła od traktu Canterbury aż do mostu Londyńskiego.
W zaułku, poza orszakiem straży otaczającym Gwynplaine'a,
najwprawniejsze oko nie dostrzegłoby żadnej ludzkiej twarzy
prócz pobladłego profilu Ursusa przyczajonego ostrożnie w cie-
niu rzucanym przez załom muru. Patrzył i bał się zobaczyć.
Ukrył się we wnęce ściany.
Oddziałek straży zatrzymał się przed furtą.
Gwynplaine znajdował się w środku, wapentake ze swoją
żelazną laską stał teraz za nim.
Dowódca straży podniósł kołatkę i trzy razy zakołatał
w furtę.
' Judasz otworzył się.
Dowódca straży powiedział:
- Z rozkazu królowej!
Ciężkie, żelazne i dębowe drzwi poruszyły się w swych
zawiasach i uchyliły ziejąc chłodem i wilgocią na podobieństwo
podziemnej pieczary. Ukazała się sklepiona sień, niska, ciemna,
ponura.
I Ursus zobaczył, jak Gwynplaine znikł pod jej sklepieniem.
O - Człowiek śmiechu, t. It
v
STRASZNE MIEJSCE
Tuż za Gwynplaine'em wszedł wapentake.
Potem dowódca straży.
Potem reszta oddziału.
I zatrzasnęła się furta.
Ciężkie drzwi wróciły na miejsce, przylgnęły szczelnie do
swej kamiennej listwy, nie było widać, kto je otwierał i kto je
zamykał. Wydawać by się mogło, że rygle zasuwały się same.
Mechanizmy podobne, stworzone przez odwieczną potrzebę
onieśmielania człowieka, zachowały się jeszcze w bardzo sta-
rych budynkach kaźni. Drzwi, których odźwiernego nie ujrzeć.
Próg więzienia upodobniał się tym sposobem do progu gro-
bowca.
Furta była tylnym wejściem do więzienia w Southwarku.
Gmach ten, surowy, pokryty pleśnią wieków, tak wyglądał,
jak więzienie wyglądać powinno.
Budynek więzienia w Southwark - świątynia pogańska,
wzniesiona jeszcze przez zamieszkujące tu niegdyś plemiona
dla Mogonów, dawnych angielskich bożków, później zamek
Ethelulfa i forteca za czasów świętego Edwarda - podniesiony
został w r. 1199 do godności katowni przez Jana bez Ziemi.
Przez środek gmachu przechodziła niegdyś ulica, podobnie jak
przez zamek Chenonceaux przepływa rzeka. Budowla ta przez
dwa stulecia prawie pełniła funkcje gate, czyli rogatki miej-
skiej; później zamurowano przejście. W Anglii znajduje się
kilka więzień podobnego pochodzenia: w Londynie - Newgate;
w Canterbury - Westgate; w Edynburgu - Canongate. We
Francji - Bastylia początkowo była bramą.
Wszystkie prawie więzienia angielskie wyglądały tak samo:
zewnątrz wielki mur, wewnątrz ciemnice jak plastry w ulu.
Nie było nic bardziej ponurego od tych zasnutych szarą, gęstą
nicią przez pająki i sprawiedliwość więzień gotyckich, do któ-
rych nie przedostał się jeszcze John Howard - promień świat-
la. Wszystkie one, jak starożytna katownia Brukseli, nazywać
by się mogły Treurenberg - „dom płaczu".
Na widok tych gmachów, surowych i niełaskawych, doświad-
czał człowiek tej trwogi, którą odczuwali starożytni żeglarze
przepływając w pobliżu piekła niewolników, wysp zgrzytają-
cych żelazem, ferricrepiditae insulae, o których mówi Plaut,
kiedy aż do ich łodzi dobiegał szczęk łańcuchów.
Więzienie w Southwarku, odwieczne miejsce egzorcyzmów
i udręczeń, początkowo przeznaczone było dla podejrzanych
o czary, jak głosił zatarty napis, wyryty w kamieniu nad furtą:
Sunt arreptitii vexati doemone multo.
Est energumenus ąuem doemon possidet unus ł.
Wiersz ten dokładnie ustala subtelną różnicę pomiędzy opę-
tanym i potępieńcom.
Nad napisem przytwierdzona była do muru kamienna dra-
bina - znak najwyższego sądu. Drabina ta była niegdyś z drze-
wa; lecz zakopano ją w zamieniającej w kamień ziemi
w miejscowości Aspley-Gowis, koło opactwa Woburn.
Więzienie w Southwark, dziś już zburzone, położone było
między dwiema ulicami, które niegdyś jako gate łączyło ze
sobą, i miało dwa wejścia; jedno oficjalne od dużej ulicy, prze-
znaczone dla władz, i drugie od strony zaułka, tylne, przezna-
czone dla reszty śmiertelników. A również i dla zmarłych;
jeżeli więzień umarł w celi, tędy to właśnie wynoszono zwłoki.
Również wyjście na wolność, nie gorsze od innego.
Śmierć - to rozprzestrzenienie się w nieskończoności.
Tym to tylnym wejściem właśnie wprowadzono Gwynplai'-
ne'a do więzienia.
Zaułek był właściwie wąziutkim, wyżwirowanym przej ścierne,
wciśniętym między dwa naprzeciwko siebie stojące mury.
W Brukseli istnieje podobna uliczka, zwana „ulicą jednej oso-
by". Mury były nierównej wysokości: więzienny - wyższy
cmentarny - niższy. Ten niższy mur, otaczający miejsce, gdzie
butwiały martwe odpadki więzienia, nie przewyższał wzrostu
1 W potępieńcu szaleje całe piekło.
W opętanym - tylko jeden diabeł.
człowieka. Znajdowała się w nim brama położona naprzeciwko
więziennej furty. Umarli mieli więc niedaleko. Dość było
przejść przez uliczkę i zrobić ze dwadzieścia kroków wzdłuż
muru, by dostać się na cmentarz. Na wysokiej ścianie przy-
twierdzony był znak szubienicznej drabiny; naprzeciwko, na
niskiej ścianie, wyrzeźbiono trupią czaszkę. Nie rozweselały się
więc nawzajem te dwa mury.
VI
JAKIE SĄDOWNICTWO KRYŁO SIĘ POD ÓWCZESNYMI
PERUKAMI
Kto by w owej chwili rzucił okiem na więzienie od drugiej
strony, od strony frontowej - ujrzałby główną ulicę South-
warku, a przed paradnym, monumentalnym wejściem do gma-
chu zauważyć mógłby podróżną karetę z krytym kozłem, przy-
pominającą dzisiejszy kabriolet. Zgromadzili się przy niej
półkolem ciekawi. Kareta była herbowa; widziano, jak ktoś
wysiadł z niej i wszedł do więzienia; sędzia zapewne, tak przy-
puszczała- ciżba; sędziowie w Anglii często bowiem bywali rodu
szlacheckiego i zawsze prawie mieli prawo używania herbu. We
Francji sygnet i toga nieomal że wykluczały się nawzajem;
książę de Saint-Simon, mówiąc o sędziach, pisze: „Ludzie tego
stanu". W Anglii urząd sędziego nie był dyshonorem dla
szlachcica.
Istnieli również w Anglii wędrowni sędziowie; nazywali się
oni ,,sędziami obwodowymi" i kareta całkiem naturalnie ucho-
dzić mogła za wehikuł takiego właśnie urzędnika w objeździe.
Bardziej zastanawiającym był fakt, że osoba domniemanego
sędziego wysiadła nie z właściwej karety, lecz z przedniej jej
części, z krytego kozła, a na tym miejscu nie zwykli byli prze-
cież siadywać panowie. I jeszcze jedna osobliwość: w epoce
owej podróżowało się po Anglii w sposób dwojaki: dyliżansem,
za opłatą szylinga za każde pięć mil, i wierzchem, płacąc trzy
grosze za milę i cztery grosze pocztylionowi przy każdej zmia-
nie konia; ten, co pozwalał sobie na podróżowanie pocztą we
własnej karecie, płacił od konia i od mili tyle szylingów, ile
jeździec płacił groszy. Otóż kareta stojąca przed więzieniem
w Southwark zaprzężona była w cztery konie i towarzyszyło
jej aż dwu pocztylionów - luksus iście książęcy. I wreszcie -
co do reszty już rozpalało ciekawość i pobudzało do najróżno-
rodniejszych domysłów - kareta była szczelnie zamknięta,
Okna miała zasłonięte żaluzjami, zamaskowano wszelkie otwo-
ry, przez które mógłby przecisnąć się ludzki wzrok. Z zewnątrz
niesposób było zajrzeć do środka, a z wnętrza też chyba nie-
sposób było wyjrzeć na zewnątrz. Kareta zresztą była chyba
pusta, tak się przynajmniej wydawało.
Southwark leżał w hrabstwie Surrey i więzienie w South-
wark podlegało władzy szeryfa hrabstwa Surrey. Takie rozgra-
niczenie jurysdykcji napotkać można było w Anglii bardzo
często. A więc na przykład więzienie Tower w Londynie uzna-
wane było za nie leżące w żadnym hrabstwie, czyli że prawnie
wisiało jakby w powietrzu. Tower nie uznawało żadnej władzy
sądowej prócz swego konstabla, który zwał się custos turris.
Tower miało własną jurysdykcję, własny kościół, własny sąd
i własną osobną administrację. Władza custos turris, czyli kon-
stabla, rozpościerała się aż poza Londyn na dwadzieścia jeden
hamlets - czyli wiosek. A że w Wielkiej Brytanii osobliwości
ustawodawstwa jedne na drugich się szczepią - urząd wiel-
kiego kanoniera Anglii podległy był Londyńskiej Wieży.
Inne zwyczaje prawne przedstawiają się jeszcze bardziej dzi-
wacznie. Na przykład: sądy marynarki angielskiej stosują usta-
wy z Rodos i Oleron (wyspy francuskiej, która niegdyś nale-
żała do Anglii).
Szeryf hrabstwa - to osobistość bardzo znakomita. Był on
zawsze esquirem, a często nawet i kawalerem. W starych do-
kumentach zwano go spectabilis - ,,człowiekiem, na którego
się patrzy". Tytuł to pośredni między illustris i ciarissimus,
niższy nieco niż pierwszy, wyższy zaś odrobinę niż drugi. Sze-
ryfowie hrabstw obierani byli niegdyś przez ludność; od kiedy
jednak Edward II, a po nim Henryk VI odebrali na rzecz ko-
rony prawo tej nominacji, szeryfowie stali się przedstawiciela-
mi króla. Urząd_swój otrzymywali z rąk majestatu, wszyscy,
z wyjątkiem szeryfa Westmorelandu, które to stanowisko było
dziedziczne, i szeryfów Londynu i Middlesexu, którzy obieram
byli przez zgromadzenie mieszczan w Commonhall. Szeryfom
Walii i Chester przysługiwały pewne uprawnienia skarbowe.
Wszystkie te urzędy istnieją w Anglii po dziś dzień, lecz ście-
rając się powoli pod dotykiem i obyczajów, i poglądów, nie wy-
glądają już tak jak niegdyś. Szeryf hrabstwa przydzielał
eskortę sędziom obwodowym i roztaczał nad nimi opiekę. Miał
on dwu urzędników na podobieństwo dwu rąk: jego ręką prawą
był podszeryf, a ręką lewą - dowódca straży. Dowódca straży
w towarzystwie setnika, zwanego wapentake, aresztował, prze-
słuchiwał i na odpowiedzialność szeryfa osadzał w więzieniu
złodziei, zabójców, buntowników, włóczęgów, wszelakich prze-
stępców, których sądzili sędziowie obwodowi. Różnica w hie-
rarchii służbowej między podszeryfem a naczelnikiem straży,
obu podległym szeryfowi, na tym polegała, że podszeryf towa-
rzyszył, a naczelnik straży - był obecny. Sądy szeryfa były
dwojakie: sąd stały, główny, County-court, i sąd objazdowy,
Sheriff-turn. Łączył on tym sposobem w osobie swojej jedność
z wszechobecnością. Jako sędzia w kwestiach spornych zasięgał
rady u sergens coifae, zaprzysiężonego znawcy prawa, który
pod czarnym biretem nosił nakrycie głowy z białego płótna
z Cambrai. Szeryf wypróżniał przybytki sprawiedliwości; kiedy
przybył do jakiegoś miasta w swoim hrabstwie, z racji urzędu
swego rozprawiał się szybko z więźniami, jednych uwalniał,
drugich posyłał na szubienicę; nazywało się to ,,zwolnieniem
więzienia", gfoal delwery. Szeryf przedstawiał akt oskarżenia
dwudziestu czterem przysięgłym; jeżeli się z nim zgadzali, pi-
sali na nim: billa vera, jeżeli się nie zgadzali, pisali ignoramus;
wówczas oskarżenie zostawało unieważnione i szeryfowi przy-
sługiwał przywilej przedarcia aktu na pół. Jeżeli w czasie trwa-
nia sesji umarł któryś z przysięgłych - co z ustawy uznane
było za udowodnienie niewinności oskarżonego - szeryfowi,
jak przedtem przywilej aresztowania, teraz przysługiwało pra-
wo wypuszczenia więźnia na wolność. Osoba szeryfa otoczona
była szczególnym szacunkiem i szczególnym lękiem, dlatego że
był on urzędowym wykonawcą ,,wszystkich rozkazów jego kró-
lewskiej mości", określenie niebezpiecznie szerokie. W sformu-
łowaniach takich znajdzie się zawsze miejsce na samowolę.
Otaczała szeryfa świta urzędników, zwanych uerdeors i coro-
ners, i dowódcy miejskiej straży obowiązani byli służyć mu
zbrojną pomocą na każde wezwanie; wspaniały był jego orszak
złożony z konnych i służby. Szeryf, mówi Chamberlayne, jest
,,życiem sprawiedliwości, prawa i hrabstwa".
W Anglii i prawa, i obyczaje rozpadają się i niszczeją nie-
dostrzegalnie a nieustannie. Dzisiaj - ani szeryf, ani wapen-
take, ani naczelnik straży sądowej nie wykonują funkcji swoich
w taki sposób, w jaki je wówczas wykonywali. W dawnej
Anglii różne rodzaje władzy nie były ściśle rozgraniczone
i wkraczanie w cudze atrybucje, określone zresztą nienazbyt
jasno, zdarzało się bardzo często; dziś byłoby to niemożliwe.
Osobny zakres działania mają sądy; osobny zakres działania
ma policja. Nazwy pozostały, lecz zmieniły się funkcje. Wydaje
się nam nawet, że słowo wapentake ma już dziś całkiem inne
znaczenie. Z nazwy urzędu stało się nazwą terytorialnego po-
działu; niegdyś oznaczało ,,setnika", dziś oznacza kanton (cen-
tum).
W epoce owej szeryf hrabstwa, jako przedstawiciel i króla,
i gminy zarazem, łączy w osobie swojej uprawnienia - w pew-
nych dziedzinach szersze nieco, w innych dziedzinach węższe
cokolwiek - dwu urzędników nazywanych niegdyś we Francji
Lieutenant dvii de Paris i Lieutenant de police - głównego
sędziego miasta Paryża i naczelnika policji. Główny sędzia mia-
sta Paryża dość dokładnie został scharakteryzowany przez zapis
w starych aktach: „Główny sędzia obywatelski nie jest wro-
giem rodzinnych sporów, gdyż może się nagrabić korzystnie
przy tej okazji" (22 lipca 1704). A najdoskonalszym chyba
przykładem naczelnika policji, osobistości niepokojącej, nie-
określonej i różnorakiej w swoich uprawnieniach, jest Renę
d'Argenson, który według świadectwa Saint-Simona miał na
twarzy swojej pomieszane rysy wszystkich trzech sędziów pie-
kielnych.
Owi trzej piekielni sędziowie znajdowali się - jużeśmy ich
tam oglądali - w Bishopsgate, w więzieniu biskupim Londynu.
VII
DRESZCZ
Kiedy Gwynplaine usłyszał, jak furta zgrzytając w zawiasach
zamyka się za nim, zadrżał. Wydało mu się, że drzwi, które się
zatrzasnęły, były jedynym otworem łączącym światło i ciemno-
ści, po którego jednej stronie leżała ziemia ruchliwa i gwarna,
a po drugiej - świat śmierci, że wszystko, na co paść może
blask słońca, pozostało już poza nim, że przestąpił oto właśnie
próg tego, co jest życiem, i znalazł się po drugiej stronie.
Serce ścisnęło mu się. Co z nim uczynią? Co to wszystko zna-
czyć mogło?
Gdzie był?
Nic nie widział dookoła; znalazł się wśród ciemności. Za-
mknięcie drzwi oślep.ło go na chwilę. Judasz też był zamknięty.
Żadnego otworu, żadnej latarni. Była to ostrożność jak świat
stara. Sieni więziennej nie oświetlano, by uniemożliwić nowo-
przybyłym poczynienie jakichkolwiek spostrzeżeń.
Gwynplaine wyciągnął ręce; i po prawej, i po lewej stronie
natrafił na mur; znajdował się w korytarzu. Powoli, powoli,
światło piwniczne, które nie wiadomo skąd przecieka, nie wia-
domo skąd się bierze w miejscach bardzo ciemnych i do które-
go przystosowuje się ludzka źrenica, pozwoliło mu rozróżnić tu
i ówdzie niepewne zarysy ciasnego przejścia.
Surowość systemu karnego znał Gwynplaine tylko z malow-
niczych i sugestywnych opowiadań Ursusa. Poczuł się też, jak-
by schwyciła go jakaś dłoń ciemna a ogromna. Znaleźć się
nagle w mocy nieznanej potęgi prawa - rzecz to zaiste prze-
(\
rażająca. I najodważniejsi nawet, postawieni przed obliczem
sprawiedliwości - tchórzą. Dlaczego? Bo sprawiedliwość ludz-
ka jest jak półmrok i sędzia porusza się wśród niej po omacku.
Gwynplaine pamiętał dobrze, co rzekł mu Ursus o konieczności
milczenia; chciał zobaczyć jeszcze Deę; w położeniu jego kryło
się niewątpliwie coś tajnego, czego nie należało rozdrażnić.
Zdarza się, że chcąc coś wyjaśnić szkodzimy tylko sobie. Cała
ta przygoda jednakże spadła nań tak wielkim ciężarem, że
ugiął się wreszcie i zapytał nie mogąc już powstrzymać się
dłużej:
- Gdzie mnie prowadzicie, panowie?
Nikt mu nie odpowiedział.
Taka była bowiem zasada tajnych aresztowań i normandzkie
prawo nakazywało wyraźnie: A sżlentiarźis ostżo praepositis-
introducti sunt.
Milczenie to chłodem przejęło Gwynplaine'a. Dotychczas są-
dził, że jest silny; nigdy niczego od nikogo nie potrzebowała
a nie potrzebować niczego od nikogo - to tyle co potęga. Żył
w odosobnieniu, mniemając, że odosobnienie - to niezwycię-
żoność. I oto nagle znalazł się pod uciskiem potwornej zbioro-
wej siły. I jak tu walczyć ze straszliwym anonimem - pra-
wem? Ugiął się pod ciężarem tej zagadki. Strach nieznanego.
rodzaju odkrył szczelinę w jego pancerzu. Prócz tego zaś nie
spał i nic nie jadł jeszcze; zaledwie zdążył umoczyć wargi
w filiżance herbaty. Przez całą noc majaczył nieprzytomnie,
trawiła go gorączka. Chciał pić, był głodny, być może. Nieza-
dowolony żołądek wiele zepsuć potrafi. Od wczoraj nieustannie
coś się działo. Podtrzymywały go miotające nim wzruszenia;.
żagiel staje się szmatą, kiedy ucichnie huragan. Czuł w sobie tę
beznadziejną słabość gałgana, co go wiatr nadyma i rozdziera
. wreszcie. Czuł, że nadchodzi osłabienie. Czy upadnie bez przy-
tomności na posadzkę? Zemdlenie to środek używany przez.
89-
kobiety, a dla mężczyzny - wstyd. Starał się zapanować nad
sobą - i drżał.
Doświadczał uczucia człowieka, któremu ziemia usuwa się
spod nóg.
VIII
JĘK
Ruszyli.
Poszli naprzód korytarzem.
Żadnej kancelarii, żadnego rejestru. Więzienia ówczesne nie
parały się bazgraniną. Zamykały się po prostu za człowiekiem,
•często same nie wiedząc dlaczego. Po to jest więzienie, żeby
byli w nim więźniowie.
Korytarz był wąski, orszak musiał się wydłużyć. Szli teraz
gęsiego: wapentake na przedzie, za nim - Gwynplaine, za
"nim - naczelnik straży, a na końcu -- pachołkowie kupą, na
podobieństwo korka zatykając korytarz za plecami Gwynplai-
ne^. A korytarz był coraz to węższy. Teraz już Gwynplaine
łokciami ocierał się z obu stron o ściany; sklepienie, ze spojo-
nych zaprawą klińców kamiennych, wzmocnione było w rów-
nych odstępach przez granitowe gurty, opuszczające się tak
nisko, że trzeba było schylać głowę przechodząc pod nimi. Po
'korytarzu tym nie można było biec; zbieg musiałby uciekać
•powoli. Kiszka korytarza zakręcała wielokrotnie; wszystkie je-
lita są zwinięte w zwoje, i jelita więzienia, i jelita człowieka.
Tu i ówdzie, raz po prawej, raz po lewej stronie, przez otwory
przebite w murze, kwadratowe i okratowane, dostrzec można
było schody idące raz w górę, raz w dół. Stanęli przed za-
mkniętymi drzwiami. Drzwi otworzyły się, przeszli, drzwi się
zamknęły. Potem otwarły się przed nimi drugie drzwi, potem
trzecie obróciły się w swoich zawiasach. Drzwi te same jakby
otwierały się i zamykały. Nikogo przy nich nie było. Korytarz
stawał się coraz węższy, sklepienie zniżało się, trzeba było po-
chylić głowę, by móc iść. Po ścianach ciekła wilgoć; krople
•wody kapały ze sklepienia, kamienne płyty podłogi korytarza
mokre były i oślizgłe jak kiszki. Blady poblask, zastępujący
SO
światło, stawał się coraz bardziej nieprzejrzysty; brakło powie-
trza. Korytarz ciągle zstępował w dół i to nade wszystko przej-
mowało ponurą grozą.
Aby to spostrzec, trzeba było dużego skupienia uwagi. Jakże
złowrogą się staje wszelka łagodna pochyłość wśród ciemności.
Jak przerażający jest nieznany cel, ku któremu iść trzeba po
drodze zstępującej niezmiennie coraz niżej i niżej.
Schodzić - to wchodzić w grozę rzeczy nieznanych.
Jak długo szli już w ten sposób? Gwynplaine nie umiałby
określić.
Minuty przepuszczone przez walce niepokoju wydłużały się
nieskończenie.
Nagle zatrzymali się.
Otaczały ich gęste ciemności.
Korytarz rozszerzył się nieco.
Gwynplaine usłyszał tuż koło siebie dźwięk podobny do gło-
su chińskiego gongu; dźwięk - niby uderzenie w przeponę
przepaści.
To wapentake trącił laską swoją żelazną płytę.
Były to drzwi.
Drzwi, co nie obracały się na zawiasach, lecz podnosiły i spa-
dały jak brona.
Coś zazgrzytało przeraźliwie i Gwynplaine ujrzał nagle
przed sobą czworokąt światła.
To płyta żelazna podniosła się, wsunęła w szczelinę sklepie-
nia na podobieństwo klapki w pułapce na myszy.
Przed nimi był otwór.
Przez otwór ten padało światło; nie dnia, lichego płomyka
zaledwie. Lecz dla rozszerzonej źrenicy Gwynplaine'a ten blask
blady, lecz nagły, był w pierwszej chwili niby uderzenie bły-
skawicy.
Przez czas pewien nic nie widział. Widzieć wśród olśnienia
jest równie trudno co i wśród nocy.
Wreszcie stopniowo źrenice dostosowały się do światła, jak
przedtem dostosowały się do ciemności; zaczął widzieć; blask,
który tak jasny wydał mu się z początku, przestał razić oczy;
odważył się spój rżeć w głąb otworu; straszne było to, co zo-
baczył.
Spod stóp jego, prostopadle prawie, spadało w dół ze dwa-
dzieścia może stopni wysokich, wąskich, startych, stromych,
bez żadnej poręczy czy to po lewej, czy to po prawej stronie,
podobnych do kamiennego zbocza, do pochyłej ściany, w której
wyciosano by schody. Schody te wpadały w głęboki loch, zstę-
powały aż na jego dno.
Loch ten był kolisty, o sklepieniu ostrołukowym, opierają-
cym się na murach nierównej wysokości, co często napotkać
można w podziemiach bardzo ciężkich budynków.
Podniesienie żelaznej płyty odsłoniło otwór przebity w skle-
pieniu, który służył za wejście do lochu. Schody prowadziły
wprost tam właśnie i z wysokości ich wzrok pogrążał się w pi-
wnicy niczym w studni.
Loch był obszerny; jeżeli studnia to była - to chyba studnia
cyklopów; jeżeli jama - to chyba jama na lwy czy tygrysy.
Nie był wyłożony ani kamieniem, ani cegłą. Za podłogę miał
klepisko z wilgotnej i zimnej piwnicznej ziemi.
Na środku lochu cztery niskie, niezdarne kolumny podtrzy-
mywały kamienny baldachim o ciężkim, ostrołukowym skle-
pieniu. Jego cztery żebra, zwierając się w jednym punkcie, ry-
sowały coś na kształt wnętrza infuły biskupiej. Baldachim,
podobny do tych, co pod nimi ustawiano niegdyś sarkofagi,
sięgał aż do sklepienia lochu, wydzielał w podziemiu jakby
osobną, centralną komnatę, jeżeli można nazwać tym słowem
pomieszczenie otwarte ze wszystkich stron i mające cztery
słupy zamiast czterech ścian.
U klucza sklepienia baldachimu wisała mosiężna latarnia,
okrągła, okratowana jak okienko więziennej celi. Z latarni tej
na sklepienia, na słupy, na półkolisty mur, ledwie widoczny za
słupami, padało bladawe światło, poprzecinane kresami cienia.
Światło to oślepiło w pierwszej chwili Gwynplaine'a. Obec-
nie wydało mu się ledwie że tlącym się płomykiem.
W lochu, prócz wejścia, nie było żadnego innego otworu,
żadnych drzwi, żadnego okienka.
Między czterema słupami, tuż pod latarnią, tam gdzie było
najjaśniej, przytłoczony był do ziemi kształt jakiś, biały
i straszny.
Leżało to na grzbiecie. Widać było głowę z zamkniętymi
oczami, ciało, którego korpus skrył się pod dziwnym pagór-
kiem, dwie ręce i dwie nogi rozpięte w znak greckiego krzyża
i przywiązane łańcuchami do słupów, czyli do żelaznych obrę-
czy, umocowanych u ich podnóża. Kształt ten, unieruchomiony
w okrutnej pozycji ćwiartowanego, był zimno blady jak trup.
I nagi. Był to człowiek.
Gwynplaine jak skamieniały stał i patrzył z wysokości
schodów.
Nagle usłyszał rzężenie.
Trup żył.
Tuż obok tego widziadła, pod jednym z łuków kamiennego
baldachimu, po obu stronach krzesła z poręczami, ustawionego
na szerokim, kamiennym podwyższeniu, stali dwaj ludzie wy-
prostowani, w długich, czarnych sukniach, a w krześle siedział
starzec w czerwonej szacie, blady, ' nieporuszony, złowrogi;
w ręku miał bukiet róż.
Ów sbukiet wyjaśniłby wszystko każdemu, co by był nieco
bardziej od Gwynplaine'a w tych sprawach oświecony. Prawo
sprawowania sądów z pękiem kwiatów w ręku jest znamieniem
urzędnika i królewskiego, i miejskiego zarazem. Lord-major
Londynu sądzi tak po dziś dzień. Dopomaganie sędziemu w wy-
dawaniu-wyroków było przeznaczeniem pierwszych wiosennych
róż.
Starzec siedzący w krześle był szeryfem hrabstwa Surrey.
Miał w sobie sztywny majestat dostojnego Rzymianina.
Krzesło jego było jedynym siedzeniem w całym lochu.
Tuż obok stał stół zarzucony papierami i księgami, leżała na
nim również długa, biała rózga szeryfa.
Po obu stronach szeryfa stali dwaj doktorzy: doktor medy-
cyny i doktor praw, łatwo poznawalny po białym nakryciu
głowy pod peruką. Nosili obaj czarne suknie, ten - sędziego,
tamten - lekarza. Dwa te gatunki ludzkich stworzeń noszą
żałobę po zmarłych, których kreują sami.
Z tyłu za szeryfem na krawędzi płaskiej płyty kamiennej
przysiadł pisarz w podstrzyżonej na okrągło peruce, z piórem
w ręku, gotów do pisania; obok niego stał kałamarz, na kola-
nach miał gruby plik dokumentów i czystą kartę pergaminu
rozłożoną na wierzchu.
Pisarza takiego nazywano ,,pisarzem z torbą"; rzeczywiście,
na ziemi u stóp jego leżała torba. Torby te, używane niegdyś
podczas procesów, nosiły nazwę ,,worków sprawiedliwości".
Tuż obok stał oparty o słup, ze skrzyżowanymi na piersiach
rękami, człowiek cały w skórę odziany. Był to katowski pa-
chołek.
Ludzie ci trwali w swych ponurych pozach dookoła przy-
wiązanego; wyglądali jak zaklęci; żaden nie poruszył się, żaden
nie wyrzekł ni słowa.
Nad wszystkim unosił się potworny jakiś spokój.
To, co Gwynplaine oglądał w tej chwili, było podziemną izbą
tortur. Wiele było takich lochów w Anglii. Krypta w Beau-
champ Tower przez długi czas służyła temu celowi, służyła mu.
i piwnica w Lollard's Prison. I dziś jeszcze oglądać można
w Londynie loch taki, zwany „sklepieniem Lady Place".
W izbie tej znajduje się kominek, na którym rozgrzewano
żelaza.
Wszystkie więzienia z czasów Króla Jana - a więzienie
w Southwark było jednym z nich - miały swoją izbę tortur,
Praktyki, które teraz opisywać będziemy, stosowane były
szeroko w ówczesnej Anglii i biorąc rzeczy formalnie, i teraz
jeszcze mogłyby być w postępowaniu karnym stosowane; gdyż
wszystkie te ustawy istnieją po dziś dzień. Anglia przedstawia
sobą ciekawy widok barbarzyńskiego kodeksu, co w najlepszej
zgodzie współżyje z wolnością. I małżeństwo jest znakomite,
przyznać to trzeba.
Pewna nieufność, jednakże, nie byłaby tutaj całkiem od rze-
czy. W razie katastrofy a nuż bowiem ocknąłby się system.
karny? Ustawodawstwo angielskie jest jak oswojony tygrys-
Łapy ma miękkie, ale pazurów nie utracił.
A mądrze jest ucinać ustawom pazury.
Ustawa niewiele dba o sprawiedliwość. System karny i czło-
wieczeństwo - to dwie osobne sprawy. Filozofowie protestują;
lecz minie jeszcze czas pewien, nim sprawiedliwość ludzka po-
łączy się w jedności ze sprawiedliwością prawdziwą.
Respekt wobec prawa; słowa to angielskie. W Anglii cześć
dla ustawy jest tak wielka, że nie odejmuje się jej nigdy mocy
obowiązywania. Aby jakoś wybrnąć, a czci nie naruszyć -
ustawy nie stosuje się. Ustawa, co się zestarzeje, wypada
z obiegu jak kobieta, co się zestarzała; lecz nie zabija się żadnej
z tych dwu staruszek. Przestaje się ich używać - to wszystko.
Mogą sobie nawet być nadal piękne i młode w swoim własnym
mniemaniu. Nikt im nie broni marzyć sobie, że jeszcze się liczą.
Taki rodzaj grzeczności nazywamy respektem.
Zwyczajowe prawo normandzkie pomarszczone jest już jak
jabłuszko; mimo to jednak niejeden sędzia angielski robi doń
jeszcze słodkie oczy. Na j okrutnie j szą starzyznę przechowuje się
z troskliwością, byleby tylko była ona normandzka. Cóż może
być bardziej dzikiego od szubienicy? W roku 1867 pewnego
człowieka Ł skazano na poćwiartowanie, a ciało jego, po wyko-
naniu wyroku, ofiarowane być miało kobiecie - królowej.
A zresztą tortury nigdy nie istniały w Anglii. Mówi nam to
historia. Bo historia ma tupet niemały.
Mateusz z Westminsteru notuje, że „prawo saksońskie, wiel-
ce łaskawe i dobroduszne", nie karało śmiercią zbrodniarzy -
po czym dorzuca - „Poprzestawano na ucięciu im nosa, wyłu-
pieniu oczu i wyrwaniu z ciała tych członków, które płeć czło-
wieka oznaczają".
Jedynie!
Przerażony Gwynplaine stał u szczytu schodów i drżał na
całym ciele. Usiłował przypomnieć sobie, jaką to mógł popełnić
i Irlandzkiego feniana - przedstawiciela ruchu niepodległościowe-
go Irlandii - Burkę. W maju 1867.
zbrodnię. Po milczeniu wapentake następował z kolei widok
tortury. Był to krok naprzód, krok tragiczny. Coraz bardziej
zaciemniała się oto ponura zagadka prawa, którą czuł się
oplatany.
Kształt ludzki rozciągnięty na podłodze zarzęził po raz
wtóry.
Gwynplaine uczuł, że ktoś dotyka lekko jego ramienia.
Dotknął go wapentake.
Zrozumiał, że trzeba zejść.
Usłuchał.
Krok za krokiem zstępować zaczął po schodach w głąb. Stop-
nie były bardzo wąskie, a wysokie na jakie osiem - dziewięć
cali. I żadnej poręczy. Trzeba więc było schodzić ostrożnie. Za
Gwynplaine'em w odległości dwu stopni schodził wapentake
dzierżąc przed sobą swą żelazną laskę, a za wapentake'iem,
w takiej samej odległości - naczelnik straży.
Gwynplaine schodząc po tych stopniach czuł, jak nadzieja
ginie, topi się coraz głębiej w otchłani. Było to niby posuwa-
nie się krok za krokiem w głąb śmierci. Za każdym przebytym
stopniem coś w nim gasło. Coraz bardziej blady zszedł na sam
dół.
Kształt poczwarny, przygnieciony do ziemi i uwiązany do
czterech słupów, rzęził ciągle.
Z półmroku odezwał się głos:
- Zbliż się.
To szeryf przemówił do Gwynplaine'a.
Gwynplaine postąpił krok naprzód.
- Jeszcze bliżej - rzekł głos.
Gwynplaine posunął się jeszcze o krok.
- Podejdź całkiem blisko - rzekł głos.
Naczelnik straży szepnął w ucho Gwynplaine'a tak poważ-
nie, że aż uroczyście:
- Stoisz przed obliczem szeryfa hrabstwa Surrey.
Gwynplaine postąpił jeszcze kilka kroków i zatrzymał się tuż
obok torturowanego, który leżał na środku lochu. Wapentake
i naczelnik straży zostali w tyle.
Kiedy Gwynplaine stanął pod sklepieniem baldachimu i uj-
rzał z bliska ów kształt nędzny, który dotychczas na odległość
tylko oglądał, a który był żyjącym człowiekiem - strach jego
przerósł w przerażenie.
Przywiązany i przyduszony do ziemi człowiek był nagi, miał
na ciele swym łachman tylko, ohydnie wstydliwy, który
nazwać by można było listkiem figowym tortury, przepaskę
nazywaną succingulum przez Rzymian, a christipannus przez
chrześcijański gotyk, co w naszym starym galijskim narzeczu
nabrało brzmienia cripagne. Jezus nagi na krzyżu przepasany
był takim łachmanem.
Przerażający skazaniec, któremu przypatrywał się Gwynplai-
ne, wyglądał na mężczyznę może pięćdziesięcio-, może sześćdzie-
sięcioletniego. Był łysy. Siwy zarost jeżył mu się na brodzie.
Oczy miał zamknięte, usta - otwarte. Widać było wszystkie
jego zęby. Twarz, koścista i chuda, przypominała głowę trupa.
Nogi i ramiona, przykrępowane łańcuchami do czterech słupów
kamiennych, tworzyły znak X. Na piersi jego i brzuchu leżała
płyta żelazna, a na płycie tej ułożono w stos kilka potężnych
głazów.
Rzężenie dobywające się z płuc jego było to ledwie dostrze-
galnym tchnieniem, to rykiem chrapliwym.
Szeryf, trzymając w ręku swój bukiet róż, drugą, wolną
dłonią ujął białą rózgę leżącą na stole, podniósł ją i rzekł:
- Posłuszeństwo dla majestatu.
I z powrotem położył rózgę swą na stole.
Następnie z powolnością pogrzebowego dzwonu, bez jednego
- gestu, równie co i skazaniec nieruchomy, mówić zaczął, dobit-
nie, głośno:
^ - Człowieku, którego przywiązano tutaj łańcuchami, posłu-
chaj po raz ostatni głosu sprawiedliwości. Wyprowadzono cię
z twojej ciemnicy i przyprowadzono do tego lochu. Przesłuchi-
wany należycie i w sposób przewidziany przez ustawę, forma-
liis verbis pressns, nie zważając na dokumenty odczytane ci
i które zostaną ci raz jeszcze odczytane, opanowany duchem
uporu, złego i przeciwnego ludzkiej naturze, zamknąłeś się
1 - Człowiek śmiechu.
w milczeniu i odmówiłeś odpowiedzi na pytania sędziego. Co
jest niegodziwą samowolą posiadającą wszelkie znamiona
zbrodni zaparcia się winy.
Tu doktor praw stojący po prawej ręce szeryfa zabrał głos
i rzekł z obojętnością tak wielką, że aż grobową:
- Overhernessa. Statuty Alfreda i Godruna. -Rozdział
szósty.
Szeryf mówił dalej:
- Prawo szanowane jest przez wszystkich z wyjątkiem
złodziei, co są utrapieniem lasów, w których łanie obierają so-
bie legowiska.
Tu znów rozległ się głos doktora praw, niby uderzenie dru-
giego dzwonu:
- Qui faciunt yastum in foresta uhi damae solent founinare.
- Ten, co odmawia odpowiedzi na pytanie osoby urzędo-
wej - mówił szeryf - pomawiany jest o wszelkie występki.
Przypuszcza się o nim, że zdolnym jest do wszelkiego zła.
I znów odezwał się doktor:
- Prodigus, devorator, profusus, salax, ruffianus, ebriosus,
luxuriosus, simidator, consumptor patrimonii, elluo, ambro, et
gluto.
- Kto posiada wszystkie wady- mówił szeryf - ten po-
pełnić może wszystkie zbrodnie. Kto nie zeznaje nic - wyznaje
wszystko. Kto wobec pytań sędziego trwa w milczeniu, jest
tym samym i kłamcą, i ojcobójcą.
- Mendax et parricida - rzekł doktor.
Szeryf mówił dalej:
- Wiedz, człowiecze, że nie wolno jest nieobecnym się czy-
nić przez milczenie. Taki wykręt zaoczności ranę zadaje prawu.
Człowiek, co tak postępuje, podobny jest Diomedesowi kale-
czącemu boginię. Milczenie w obliczu sprawiedliwości jest
jedną z odmian buntu. Obraza sprawiedliwości to obraza maje-
statu. Nie masz czynu bardziej karygodnego, nie masz więk-
szego zuchwalstwa. Kto uchyla się od odpowiedzi - kradnie
prawdę. Lecz ustawa stoi tu na straży. W wypadkach podob-
nych z dawien dawna przysługuje Anglikom prawo dołu, klesz-
czy i łańcuchów.
- Anglica charta, z roku 1088 - odezwał się doktor,
I z tą samą zawsze mechaniczną powagą dodał:
- Ferrum, et fossam, et furcas, cum aliis libertatibus.
Szeryf mówił dalej:
- Dlatego też, człowiecze, ponieważ nie chciałeś wyrzec się
milczenia, jakkolwiek zdrów na umyśle i powiadomiony do-
kładnie o tym, czego od ciebie żąda sprawiedliwość, ponieważ
szatan krnąbrności mieszka w tobie - musiałeś zostać poddany
torturze. Stosownie do brzmienia statutów karnych doświad-
czony zostałeś męczarnią, zwaną „karą ciężką i twardą". Oto,
co ci uczyniono. Ustawa wymaga, bym ci to obwieścił w sposób
wiarygodny. Przyprowadzony zostałeś do tego lochu, rozdziany
zostałeś z szat twoich, ułożono cię, nagiego, na ziemi na wznak,
ręce i nogi twoje wyciągnięto i przywiązano do czterech filarów
prawa, żelazną płytę położono ci na brzuchu i nałożono na cia-
ło twoje tyle kamieni, ile ich tylko udźwignąć byłeś zdolny.
.,1 jeszcze więcej" - jak każe prawo.
- Plusąue - przytwierdził doktor prawa.
Szeryf mówił dalej:
- W położeniu tym, zanim męczarnia twoja przedłużoną ci
została, ja, szeryf hrabstwa Surrey, wzywałem cię kilkakrotnie,
byś odpowiadać i mówić zaczął, a ty szatańskim obyczajem
trwałeś w milczeniu, jakkolwiek znajdowałeś się w mocy przy-
cisków, łańcuchów, kajdan, więzów i okuć.
- Attachiamenta legalia - rzekł doktor praw.
- Wskutek odmowy twojej i zatwardziałości - mówił sze-
ryf - ponieważ godzi się, by upór prawa dorównał uporowi
zbrodniarza, męczarnia trwała dalej, tak jak to nakazują edyk-
ty i paragrafy. Dnia pierwszego nie dano ci ani jeść, ani pić.
- Hoc est superjejunare - rzekł doktor prawa.
Umilkli na chwilę. W ciszy słychać było straszliwie świszczą-
cy oddech przygniecionego stosem kamieni człowieka.
A doktor praw dopełnił swego objaśnienia:
- Adde augmentum abstinentiae ciborum diminutione. Con-
suetudo britannica, artykuł pięćset czwarty.
Obaj oni, szeryf i doktor praw, odzywali się na przemian.
Trudno wyobrazić sobie coś bardziej posępnego od tej nie-
zmiennej monotonii; głosowi grobowemu odpowiadał głos zło-
wieszczy; rzec by można, że to ksiądz i ministrant tortury cele-
ibrują okrutną mszę prawa.
.Z kolei odezwał się szeryf:
- Dnia pierwszego nie dano ci ani jeść, ani pić. Dnia dru-
giego dano ci jeść i nie dano ci pić; włożono ci między zęby
trzy kęsy owsianego placka. Dnia trzeciego dano ci pić i nie
dano ci jeść. Wlano ci w usta trzy razy po kwarcie wody za-
czerpniętej z więziennego ścieku. Nadszedł dzień czwarty. Jest
nim dzień dzisiejszy. Jeżeli w dalszym ciągu nie będziesz odpo-
wiadał na pytania - pozostaniesz tutaj aż do chwili śmierci
twojej. Tak chce sprawiedliwość.
Doktor praw zawtórował przyświadczając:
- Mors rei homagium est bonae legi.
- A kiedy konać tu będziesz nędznie - podjął swój wątek
szeryf - nikogo nie będzie przy tobie, i wtedy nawet, gdy
krew wypłynie ci gardłem, brodą i pachami, i wszelkimi otwo-
rami ciała, od ust aż po lędźwie.
- A throtebolla - rzekł doktor praw - et pabus et subhir-
cis, et a grugno usąue ad crupponum.
Szeryf mówił dalej:
- Zważ sobie to wszystko, człowieku. Bo to, co się stanie.
od ciebie tylko zależy. Jeżeli wyrzekniesz się szkaradnego mil-
czenia i wyznasz prawdę - zostaniesz powieszony tylko i bę-
dziesz miał prawo upomnieć się o melde-feoh, który jest kwotą
;pieniężną.
- Damnum confitens - rzekł doktor praw - habeat le
meldefeoh. Leges Inae, rozdział dwudziesty.
- Kwota ta - mówił z naciskiem szeryf - wypłacona ci
-zostanie w doitkinsach, suskinsach i galihalpensach. Jedyny to
jest wypadek, w którym - z mocy statutu unieważniającego
ich wartość obiegową, a wydanego w trzecim roku panowania
Henryka V - pieniądze te użyte być mogą. I będzie przysłu-
giwać ci prawo scortum ante mortem, po czym udławiony zo-
staniesz na szubienicy. Takie są korzyści przyznania się do
winy. Czy chcesz więc odpowiadać na pytania sprawiedliwości?
Szeryf zamilkł i czekał. Torturowany nie poruszył się.
Szeryf znów się odezwał:
- Człowieku, milczenie - to schronienie, w którym więcej.
niebezpieczeństwa jest niż ocalenia. Upór - to rzecz zbrodni-
cza i potępienia godna. Kto wobec sprawiedliwości milczy, ten
zdrajcą jest wobec korony. Nie trwaj dłużej w tym tak niesy-
nowskim nieposłuszeństwie. Pomnij na jej królewską mość. Ni&
stawiaj oporu miłościwej naszej pani. Jej to odpowiadasz na
pytania moje. Bądź wiernym poddanym.
Torturowany rzęził tylko.
Szeryf mówił dalej:
- Oto i po upływie siedemdziesięciu dwóch pierwszych go-
dzin próby znajdujemy się w jej dniu czwartym. Jest to dzień.
rozstrzygający, człowieku. W czwartym bowiem dniu naznacza.
prawo stawienie do oczu.
- Quarta die, frontem ad frontem adduce - zamruczał do-
ktor prawa.
- Wielka mądrość prawa - mówił dalej szeryf - wybrała
tę właśnie ostateczną godzinę, aby otrzymać to, co przodkowie
nasi nazywali ,,wyrokiem śmiertelnego chłodu", zważywszy, że
w chwili tej daje się wiarę każdej odpowiedzi podsądnego,
i przytwierdzającej, i przeczącej.
Tu odezwał się doktor prawa:
- Judicium pro frodmortell, ąuod homines credensi sint per
suum ya et per suum na. Statut króla Adelstana. Tom pierw-
szy, stronnica sto siedemdziesiąta trzecia.
Szeryf, odczekawszy chwilę, pochylił swe surowe oblicze nad
torturowanym.
- Człowieku, który leżysz tutaj na ziemi...
I znów zaczekał nieco.

- Człowieku - krzyknął - czy słyszysz mnie?
Skazaniec nie poruszył się.
- W imieniu prawa wzywam cię - rzekł szeryf. - Otwórz
oczy.
Powieki mężczyzny pozostały zamknięte.
Szeryf zwrócił się ku doktorowi medycyny, który stał po je-
go lewej ręce.
- Orzeknij, doktorze.
- Próbę, da diagnosticum - rzekł doktor praw.
Doktor medycyny, wyprostowany, urzędowy, zstąpił z płyty
kamiennej, zbliżył się do torturowanego, pochylił, przyłożył
ucho do ust jego, pomacał mu puls w przegubie dłoni, pod pa-
chą i na udzie; po czym wyprostował się.
- I cóż? - rzekł szeryf.
- Słyszy jeszcze - odrzekł doktor medycyny.
- Czy widzi? - zapytał szeryf.
A doktor medycyny odpowiedział:
- Może widzieć.
Na skinienie szeryfa naczelnik straży i wapentake podeszli
bliżej. Wapentake stanął przy głowie torturowanego; naczelnik
straży zatrzymał się tuż za Gwynplaine'em.
Lekarz cofnął się między filary.
Wówczas szeryf, wznosząc swój bukiet róż niby ksiądz kro-
pidło, przemówił gromkim głosem do torturowanego. Widok
to był imponujący.
- Nieszczęśniku! - rzekł - odezwij się. Oto prawo błaga,
nim cię zmiażdży. Chcesz wydać się niemy - pomyśl o mogile,
która jest niema; chcesz wydać się głuchy - pomyśl o potę-
pieniu, które jest głuche. Pomyśl o śmierci, która gorsza jest
od ciebie. Porzucony zostaniesz w tym lochu - dobrze rozważ
to sobie. Posłuchaj mnie, bliźni mój, gdyż też człowiekiem je-
stem. Posłuchaj, bracie mój, chrześcijaninie. Posłuchaj, synu
mój, gdyż ja jestem już starcem. Strzeż się mnie, gdyż jestem
władcą twojej męczarni i za chwilę stanę się straszny. Groza
prawa jest majestatem sędziego. Wiedz, że ja sam drżę przed
sobą samym. Przeraża mnie moja własna władza. Nie dopro-
wadzaj mnie do ostateczności. Oto czuję, jak napełnia mnie
święta złość kary. Doznaj więc, o nieszczęsny, zbawiennego
i poczciwego lęku przed wymiarem sprawiedliwości. Usłuchaj
mnie. Godzina konfrontacji nadeszła i powinieneś odpowiadać.
Nie zacinaj się w uporze. Nie wkraczaj w nieodwracalne.
Zważ, że moim jest prawem zetrzeć cię w proch. Ty, coś już
zaczął trupem się stawać, posłuchaj! Jeżeli nie chcesz umierać
tutaj przez godziny, dnie i tygodnie, konać długo straszliwym
konaniem głodu i gnojowiska, pod ciężarem tych kamieni, sa-
motny w tym podziemiu, opuszczony, zapomniany, wykreślony
spomiędzy żywych, wydany na pastwę szczurów i łasiczek,
żywcem ogryzany przez zwierzęta ciemności - kiedy tymcza-
sem na ulicy, ponad, głową twoją ludzie chodzić będą tam i na
powrót i kupować, i sprzedawać; i toczyć się będą karety; je-
żeli nie pragniesz rzęzić i charczeć bez przerwy na dnie tej
rozpaczy, i zgrzytać zębami, i płakać, i bluźnić, bez lekarza, co
by ukoił twoje rany, bez księdza, co by duszy twojej podał ku-
bek niebiańskiej wody; o, jeżeli nie pragniesz zaznać powolne-
go wykwitania na ustach twoich potwornej piany mogilnej,
o, błagam cię i zaklinam, .usłysz mnie! Na twój własny ratunek
cię wzywam, ulituj się nad sobą, uczyń to, co jest twoją po-
winnością, ustąp przed sprawiedliwością, bądź jej posłuszny,
odwróć głowę, otwórz oczy i powiedz, czy poznajesz tego czło-
wieka!
Torturowany nie odwrócił głowy i nie otworzył oczu.
Szeryf spojrzał kolejno na wapentake i na naczelnika straży.
Naczelnik straży zdjął z Gwynplaine'a kapelusz i płaszcz
i ustawił go na wprost związanego, tuż pod latarnią. Twarz
Gwynplaine'a w całym swoim dziwacznym, niezwykłym ry-
sunku wystąpiła z mroku.
Wapentake zaś schylił się, oburącz ujął za skronie bezwładną
głowę skazańca i obrócił ją ku Gwynplaine^owi, a dużym
i wskazującym palcem obu dłoni rozsunął mu zamknięte po-
wieki. Ukazały się oczy dzikie, straszne.
Torturowany zobaczył Gwynplaine'a.
I wtedy o własnej już sile wyżej dźwigając głowę, o własnej
już sile szerzej roztwierając oczy począł wpatrywać się W jego
twarz. .
Zadrżał, o ile zadrżeć można pod stosem ugniatających pierś
głazów, i krzyknął:
- To on! Tak! To on!
I roześmiał się okropnym śmiechem.
- To on - powtórzył.
A potem głowa opadła mu na ziemię, powieki zamknęły się.
- Zapisz, pisarzu - rzekł szeryf.
Gwynplaine, jakkolwiek przerażony, aż do tej chwili trzy-
mał się nieźle. Okrzyk torturowanego: „To on" wstrząsnął nim.
Słowa: ..Zapisz, pisarzu" krew mu zmroziły w żyłach. Pojął,
że oto złoczyńca jakiś wciąga go w swoją dolę z powodów dla
niego niepojętych, że niezrozumiałe dlań zeznanie tego czło-
wieka zamyka się na szyi jego na podobieństwo żelaznej obro-
ży. Wyobraził sobie jego i siebie przykutych do dwu bliźnia-
czych słupów pręgierza. I Gwynplaine wśród przerażenia
utracił równowagę i spróbował się bronić. Bełkotać zaczął ja-
kieś wyrazy bez związku - zwykła to jest mowa zrozpaczonej
niewinności. Drżący, przerażony, oszalały, wyrzucał z siebie
okrzyki przypadkowe, nieporządne, poplątane, słowa rozpaczy,
które tak bardzo podobne są do miotanych na oślep pocisków:
- Nieprawda! To nie ja! Ja nie znam tego człowieka. On
nie może mnie znać, skoro ja go nie znam. Wieczorem mam
przedstawienie! Czego ode mnie chcecie? Proszę mnie puścić.
To omyłka. Dlaczego zaciągnięto mnie do tej piwnicy? Czyżby
nie było już prawa? To powiedzcie od razu, że prawa nie ma.
Panie sędzio, jeszcze raz powtarzam, że to nie ja. Ja jestem
niewinny, ja nic nie zawiniłem. Wiem o tym, wiem na pewno.
Ja chcę sobie pójść. To niesprawiedliwie. Nic mnie z tym czło-
wiekiem nie łączy. Możecie się o mnie rozpytać. W moim życiu
nie ma nic do ukrywania. Przyszli po mnie jak po złodzieja.
Dlaczego tak po mnie przyszli? A ten człowiek - czy ja wiem,
kto to jest? Ja wędrowny komediant, występuję na jarmar-
kach, na placach targowych. Jestem Człowiek Śmiechu. Wi-
działo mnie mnóstwo ludzi. Zatrzymaliśmy się na Polu Tarrin-
zeau. Już od piętnastu lat uczciwie zajmuję się moim rzemio-
słem. Mam dwadzieścia pięć lat. Mieszkam w gospodzie
Tadcaster. Nazywam się Gwynplaine. Zlitujcie się, panowie
sędziowie, wypuśćcie mnie stąd! Nie wolno wykorzystywać
bezbronności nieszczęśliwych. Zlitujcie się nad człowiekiem,
który nie zrobił nic złego, choć nie ma komu ująć się za nim.
Stoi przed wami ubogi kuglarz.
- Stoi przede mną lord Fermain Ciancharlie, baron Cian-
charlie i Hunkerville, margrabia Corleone na Sycylii, par An-
glii - rzekł szeryf.
Po czym powstał i wskazał krzesło swoje Gwynplaine'owi:
- Niech wasza łaskawość usiąść raczy, milordzie.
K s ź ę <7 " P i Q t a
I MORZE, I LOS SĄ TYM SAMYM WIATREM PORUSZANE
TRWAŁOŚĆ RZECZY KRUCHYCH
Przeznaczenie podaje nam czasem do wypicia szklankę sza-
leństwa. Jakaś ręka wysuwa się z chmury i ofiarowuje
Jiam ciemny puchar, pełen nieznanego upojenia.
Gwynplaine nie zrozumiał.
Obejrzał się, by zobaczyć, do kogo wypowiedziane zostały te
-słowa.
Ucho ludzkie nie chwyta dźwięków nazbyt ostrych; umysł
-człowieka nie chwyta nazbyt ostrych wzruszeń. I rozumiemy,
i słyszymy, w pewnych granicach tylko.
Wapentake i naczelnik straży podeszli do Gwynplaine'a,
ujęli go pod ręce i poczuł, że sadzają go w krześle, z którego
-powstał szeryf.
Poddał się temu nie usiłując nawet zrozumieć, dlaczego się
-tak dzieje.
Kiedy Gwynplaine już usiadł, dowódca straży i wapentake
odsunęli się o kilka kroków i, wyprostowani, nieruchomi, sta-
-nęli za krzesłem.
Wówczas szeryf położył na kamiennej płycie swój bukiet
róż, włożył okulary, które mu podał pisarz, spod stosu aktów,
"którymi zawalony był stół, wyciągnął kartę pergaminu popla-
mioną, pozieleniałą, pożółkłą, miejscami zbutwiałą i popękaną,
wyglądającą tak, jakby zwinięto ją kiedyś bardzo ciasno,
a której jedna strona była zapisana, i stojąc w świetle latami
i trzymając tę kartę tuż przed oczyma, głosem najbardziej uro-
czystym odczytał, co następuje:
W imię Ojca i Syna, i Ducha świętego,
Dnia dzisiejszego, który jest dwudziestym dziewiątym dniem
stycznia tysiącznego sześćsetnego dziewięćdziesiątego roku po
narodzeniu Pana naszego, Jezusa Chrystusa,
porzucone zostało nikczemnie, na bezludnym wybrzeżu
Portlandu, w grzesznej nadziei, że zginie tam z głodu, zimna
i samotności, dziecko w wieku lat dziesięciu.
Dziecko to sprzedane zostało w wieku lat dwu na rozkaz
najmiłościwszego króla Jakuba II.
Dziecko to jest lordem Fermainem Ciancharlie, prawym
i jedynym synem lorda Linneusza Ciancharlie, barona Cian-
charlie i Hunkerville, margrabiego Corleone na Sycylii, para
królestwa angielskiego, nieżyjącego, i Anny Bradshaw, małżon-
ki jego, nieżyjącej.
Dziecko to jest dziedzicem dóbr i tytułów ojca swego. Dla-
tego też zostało sprzedane, okaleczone, zeszpecone i zagubione
z woli najmiłościwszego króla. .
Dziecko to wychowane zostało i wyuczone na jarmarcznego
kuglarza.
Sprzedano je w wieku lat dwu, po śmierci jaśnie oświeco-
nego ojca jego, a w zamian za nabycie dziecka tego i za różne
pozwolenia, swobody i immunitety złożono królowi dziesięć
funtów szterlingów.
Lord Fermain Ciancharlie w wieku lat dwu kupiony został
przeze mnie, niżej podpisanego, którego ręka słowa te kreśli,
i zniekształcony, i oszpecony przez Flamandczyka z Flandrii
imieniem Hardquanon, który jest jedynym na świecie czło-
wiekiem posiadającym sekrety i sposoby doktora Conquesta.
Dziecko przeznaczone zostało przez nas na maskę śmiechu.
Masca ridens.
W intencji tej Hardquanon dokonał na nim operacji Bucca
fissa. usque ad aures, która nakłada wieczysty śmiech na twarz
człowieka.
Dziecko, sposobem wiadomym Hardquanonowi tylko, zo-
stało uśpione, utraciło na ten czas czucie i nic nie wie o ope-
racji, której na nim dokonano.
Nie wie, że jest lordem Ciancharlie.
Woła się je imieniem Gwynplaine'a.
Jest to skutek młodości jego i nierozwinięcia pamięci, kiedy
bowiem zostało sprzedane i kupione, miało zaledwie dwa lata.
Hardquanon jest jedynym żyjącym, który dokonać potrafi
operacji Bucca fissa, a dziecko owo jest jedynym żyjącym, na
którym operacja ta dokonana została.
Operacja ta wyjątkowa jest i szczególna tak niezwykle, że
nawet i po latach wielu, choćby dziecko to starcem już się
stało, choćby zbielały czarne jego włosy - przez Hardquanona
natychmiast poznane zostanie.
W godzinie, w której kreślę te słowa, Hardquanon, które-
mu znane są należycie wszystkie te wydarzenia i który jako
główny sprawca brał w nich udział, osadzony jest w więzieniu
jego wysokości księcia Wilhelma Orańskiego, zwanego pospo-
licie królem Wilhelmem III. Hardquanon pojmany został
i uwięziony jako jeden z tych, których compracfcicos lub cheylas
zwano.i Zamknięty jest on w wieży Chatham.
W Szwajcarii to, na wybrzeżu Genewskiego Jeziora, pomię-
dzy Lozanną i Vevey, w domu, w którym pomarli i ojciec,
i matka jego, a stosownie do rozkazów króla, dziecko zostało
nam sprzedane i wydane przez ostatniego domownika nieży-
jącego lorda Linneusza, który to domownik również zmarł nie-
bawem - a więc sprawa ta, delikatna i sekretna, nikomu już
dzisiaj na świecie nie jest wiadoma z wyjątkiem Hardquanona,
który jest w więzieniu w Chatham, i nas, którzy umrzemy za
chwilę.
My, niżej podpisani, przez osiem lat chowaliśmy i zapra-
wiali do rzemiosła naszego, aby później czerpać zeń korzyści,
małego, kupionego przez nas od króla, panicza.
W dniu dzisiejszym uciekając z Anglii, aby nie podzielić
złej doli Hardquanona, z lęku i obawy przed karami ustano-
wionymi przez parlament, porzuciliśmy wśród zapadającego
zmroku na wybrzeżu portlandzkim dziecię zwane Gwyn-
plaine'em, które jest lordem Fermainem Ciancharlie.
Zaprzysięgliśmy dochowanie tajemnicy królowi, ale nic
Bogu.
Nocy tej, na morzu, zaskoczeni z woli przeznaczenia przez
straszliwą burzę, pogrążeni w ostatecznej rozpaczy i trwodze,
klęcząc przed tym, który może uratować życia nasze i który
zechce, być może, uratować dusze nasze, kiedy niczego już
spodziewać się nam nie można od ludzi, kiedy wszystkiego lę-
kać się nam należy od Boga, kiedy jedyną naszą kotwicą, je-
dynym ratunkiem jest żal za grzechy nasze, gotowi na śmierć
i pragnący, by sprawiedliwości boskiej zadosyć się stało -
w skrusze i pokucie bijąc się w piersi składamy mniejszym to
oświadczenie i powierzamy je opiece szalejącego morza, aby
użytek zeń uczyniło dla dobra ludzkiego i przez posłuszeństwo
Bogu. Oby Najświętsza Maria Panna orędowniczką nam była.
Amen. Podpisali:
Tu szeryf przerwał czytanie.
- Teraz następują podpisy. Każdy innej ręki - rzekł.
I czytał dalej:
DOKTOR GERHARDUS GEESTEMUNDE. - ASUNCION.
- Krzyżyk i obok niego: BARBARA FERMOY z wyspy Tyrryf,
w Ebudes. - GAiZDORRA, przywódca gromady. - GIANGI-
RATE. - JAKUB OUATOURZE, zwany NARBOŃCZYKIEM
ŁUKASZ PIOTR CAPGAROUPE, galernik z Mahoń".
Tu szeryf znowu przerwał czytanie i rzekł:
-- Dopisek, skreślony tą samą ręką, co reszta pisma i co pod-
pis pierwszy.
I odczytał:
Spomiędzy trzech ludzi stanowiących załogę statku szyper
porwany został przez falę podczas burzy. Pozostało ich dwóch
i ci własnoręcznie podpisali: - GALDEAZUN. - AVE-MARIA.
złodziej.
Szeryf mówił dalej, to odczytując pergamin, to dorzucając
własne objaśnienia:
- U spodu karty napisano: „Na morzu, na pokładzie «Ma-
tutiny», barkasu z Biskai, z zatoki Pasage".
- Karta ta jest pergaminem z kancelarii królewskiej i nosi
znak wodny z herbami Jakuba II. Na marginesie niniejszego
oświadczenia widnieje dopisek tą samą, co i reszta ręką skre-
ślony:
Świadectwo to spisane przez nas zostało na odwrocie roz-
kazu królewskiego, który nam do rąk oddano jako dowód zdej-
mujący z nas odpowiedzialność za kupno dziecka. Odwróciw-
szy stronicę rozkaz ten odczytać można.
Szeryf odwrócił pergamin i prawą ręką podniósł go w górę,
bliżej światła. Ujrzano białą kartę - jeżeli określenie „biała
karta" zastosować da się do czegoś podobnie zbutwiałego -
i wypisane na samym jej środku trzy słowa; dwa łacińskie:
Jussu regis, i podpis: „Jeffreys".
- Jussu regis. Jeffreys - wymówił szeryf donośnym
głosem.
Gwynplaine był w tej chwili jak człowiek, któremu spadła na
głowę dachówka z pałacu marzeń.
Zaczął mówić, jakby majaczył:
- Gerhardus, tak, doktor. Człowiek posępny, stary. Bałem
się go. Gaizdorra, wódz. I kobiety. Asuncion i ta druga. I jesz-
cze Prowansalczyk. Capgaroupe. Pociągał często z płaskiej bu-
telki, na której czerwono wypisane było jakieś imię.
- Oto ona - rzekł szeryf.
I położył na stole przedmiot, który pisarz wyjął właśnie
z worka sprawiedliwości.
Była to flasza z dwoma uchwytami, opleciona łoziną. Flasza
ta najwidoczniej wielu doznała przygód. Długo przebywać mu-
siała w wodzie. Oblepiły ją muszle i algi. Wyinkrustowana była
wszelką rdzą oceanu. Szyjka, oblana smołą, wskazywała, że
flaszę tę kiedyś szczelnie zamknięto. Teraz odpieczętowana
była i otwarta. Tkwiła jednak w szyjce, włożona tam z powro-
tem, zatyczka z wysmołowanych pakuł, którymi tę flaszę za-
korkowano.
- W tej to butelce - rzekł szeryf - zamknięte było przez
ludzi, co umrzeć mieli, zeznanie odczytane tutaj przed chwilą.
Przesłanie to, przeznaczone dla sprawiedliwości, wiernie jej
przez morze oddane zostało.
I ciągnął dalej głosem coraz bardziej uroczystym:
- Jak góra Harrow rodzi znakomite zboże i dostarcza naj-
delikatniejszej mąki, z której wypieka się chleb dla królew-
skiego stołu - tak i morze oddaje Anglii wszystkie usługi, ja-
kie tylko oddać jej jest w stanie, i kiedy lord ginie, morze
odnajduje go i odnosi.
Po czym dodał:
- Na flaszy tej rzeczywiście znajduje się imię wypisane
czerwono.
Tu podniósł głos i zwrócił się w stronę nieruchomego ska-
zańca.
- Twoje imię, złoczyńco, który się tutaj znajdujesz. Takie
są bowiem tajemne drogi, którymi prawda, zatopiona w odmę-
cie ludzkich czynów, wydobywa się z dna na powierzchnię.

Szeryf wziął do ręki flaszę i obrócił ją ku światłu tą stroną,
która, dla potrzeb sądu zapewne, oczyszczona została. Wśród
wiklinowej plecionki wiła się wąska wstążeczka z czerwonej
trzciny, poczerniała tu i ówdzie pod działaniem wody i czasu.
Trzcina ta, choć gdzieniegdzie poprzerywana, wpleciona była
w wiklinę w wyraźny kształt dziesięciu liter: Hardquanon.
Szeryf, nadając mowie swojej owo brzmienie osobliwe, a ni-
czego innego nie przypominające, które nazwać by można
akcentem sprawiedliwości, przemówił do skazańca:
- Hardquanonie! Kiedy flasza ta, na której widnieje imię
twoje, przez nas, szeryfa, po raz pierwszy ukazana ci, przed-
stawiona i podana została - od razu i z dobrej woli przyzna-
łeś, że należała do ciebie; później, kiedy został ci odczytany
w brzmieniu swoim pergamin złożony w niej i zamknięty, nie
chciałeś udzielić żadnych dalszych wyjaśnień i - w nadziei
zapewne, że zagubione dziecię nie zostanie odnalezione i że
uda ci się uniknąć kary - odmówiłeś wszelkiej odpowiedzi.
Wskutek odmowy tej poddany zostałeś torturze ciężkiej i twar-
dej i odczytano ci po raz wtóry pomieniony pergamin, zawie-
rający zeznanie i spowiedź wspólników twoich. Na próżno.
W dniu dzisiejszym, który jest dniem czwartym, naznaczonym
przez prawo jako dzień konfrontacji, postawiono cię twarzą
w twarz z tym, co porzucony został w Portlandzie dwudzieste-
go dziewiątego stycznia, tysiącznego sześćsetnego dziewięćdzie-
siątego roku; szatańska nadzieja zgasła w tobie i przerwałeś
milczenie, i rozpoznałeś swoją ofiarę . . .
Torturowany otworzył oczy, dźwignął głowę i głosem, któ-
remu agonia dziwnej przydawała dźwięczności, z jakimś spo-
kojem nie do nazwania, który sprawił, że rzężenie jakby nagle
ucichło, tragicznie akcentując spod stosu kamieni wyrazy,
z których każdy wymówiony był za cenę podniesienia tego
wieka trumny, które na nim położone zostało - odezwał się:
- Zaprzysiągłem tajemnicę i dotrzymałem jej, dopóki mo-
głem tylko. Ludzie mroku są wierni i piekło ma swoją uczci-
wość. Dziś milczenie jest już niepotrzebne. Niech tak będzie.
Dlatego mówię. A więc tak! To on! Zrobiliśmy go takim we
dwu razem z królem; król - wolą swoją, ja - moją sztuką.
I spoglądając na Gwynplaine'a dodał:
- Teraz śmiej się wiecznie!
I sam śmiać się począł.
Śmiech ten, dziki, straszny, zabrzmiał jak szloch.
Wreszcie śmiech ustał, człowiek opuścił głowę na ziemię. Po-
wieki jego zamknęły się.
Szeryf, który oddał głos skazanemu, mówił teraz dalej:
- Co wszystko dokładnie do akt wciągnięte zostało.
Odczekał chwilę,. aby pisarz zapisać zdążył, i przemówił
znowu:
- Hardquanonie, stosownie do brzmienia ustawy, po sku-
tecznej konfrontacji, po trzecim odczytaniu zeznania twoich
wspólników potwierdzonego teraz oto przez ciebie i po twoim
kilkakrotnym przyznaniu się do winy - wyswobodzony zosta-
niesz z więzów twoich, abyś z przyzwoleniem jej królewskiej
mości powieszony został jako plagiator.
- Plagiator - odezwał się doktor praw - czyli nabywca
i sprzedawca dzieci. Prawo wizygockie, księga siódma, roz-
dział trzeci, paragraf Usurpaverit; Prawo salickie, rozdział
czterdziesty i pierwszy, paragraf drugi; i Prawo Fryzów, roz-
dział dwudziesty i pierwszy, De Plagio. Aleksander Nequair,
mówi również:
Qui pueros vendis, plagiarius est tibi nomen1.
Szeryf odłożył pergamin na stół, zdjął okulary, wziął znów
swoje kwiaty do ręki i rzekł:
- Koniec kary ciężkiej i twardej. Podziękuj jej królew-
skiej mości, Hardquanonie.
i Który handlujesz dziećmi, plagiator jest imię twoje.
Na znak naczelnika straży człowiek odziany w kaftan skó-
rzany poruszył się wreszcie.
Człowiek ten, katowski pachołek, „szubieniczny sługa", jak
stare księgi ustaw powiadają, podszedł do skazańca, zdjął wszy-
stkie kamienie, które mu brzuch ugniatały, i podniósł żelazną
płytę. Ukazały się zmiażdżone żebra nieszczęśnika. Następnie
zdjął z rąk i nóg jego żelaza, którymi uwiązany był do czte-
rech filarów.
Po zdjęciu kamieni, po odczepieniu łańcuchów torturowany
dalej leżał na ziemi; oczy miał zamknięte, a ręce i nogi roz-
rzucone, jakby zdjęto go z krzyża.
- Hardquanonie - rzekł szeryf - wstań.
Skazaniec nie poruszył się.
Szubieniczny sługa podniósł rękę jego i puścił; ręka opadła.
Podniósł drugą - opadła tak samo. Katowski pachołek podno-
sił z kolei obie jego nogi - pięty stuknęły głucho o ziemię.
Bezwładne były palce, bezwładne stawy. Nagie nogi leżącego
ciała jeżą się jakoś niesamowicie.
Zbliżył się doktor, z kieszeni sukni swojej wyjął małe stalo-
we zwierciadełko i przyłożył je do otwartych ust Hardquano-
na; potem podniósł mu palcami powieki. Nie spadły już więcej.
Odkryte źrenice szkliste były, nieruchome.
, Doktor wyprostował się i rzekł:
- Umarł.
I dorzucił:
- Zaśmiał się, to go zabiło.
- Mniejsza z tym - rzekł szeryf. - Po przyznaniu się do
winy - obojętne, czy żyje czy też zmarł. Ma to znaczenie już
tylko formalne.
Po czym wskazując swym bukietem róż na Hardquanona
rozkazał wapentake'owi:
- Uprzątnąć stąd te zwłoki dzisiejszej nocy.
Wapentake w milczeniu skłonił się.
A szeryf dodał:
- Cmentarz więzienny znajduje się naprzeciwko.
Wapentake skłonił się powtórnie.
8 - Człowiek śmiechu, t. II
Pisarz pilnie spisywał wszystko.
Szeryf, w lewej dłoni trzymając bukiet róż, prawą ujął swo-
ją białą pałeczkę, stanął przed Gwynplaine'em w krześle sie-
dzącym i oddał mu ukłon głęboki, po czym przybrał postawę
uroczystą, odrzucił w tył głowę i patrząc wprost na Gwyn-
plaine'a przemówił doń następującymi słowy:
- Warn zaś, szlachetny i tu obecny panie - my, Filip Den-
zill Parsons, kawaler, szeryf hrabstwa Surrey, w asystencji
Aubrie Docminique'a, esquira, sekretarza naszego i pisarza,
oraz zwyczajnych naszych przybocznych urzędników na bez-
pośrednie i specjalne zlecenie jej królewskiej mości, na mocy
wydanego nam rozkazu i praw i obowiązków urzędu naszego,
a także i z wolą i wiedzą lorda-kanclerza Anglii, na podstawie
protokołów, aktów i dokumentów przekazanych nam przez
admiralicję, po sprawdzeniu prawdziwości świadectw i podpi-
sów, po odczytaniu i wysłuchaniu oświadczeń, po dokonaniu
stawienia do oczu, po dokonaniu wszystkich czynności wyma-
ganych przez prawo i doprowadzeniu sprawy do pomyślnego
i sprawiedliwego zakończenia - wam, tu obecny panie,
oświadczamy i obwieszczamy, ażeby się tym sposobem słuszne-
mu prawu zadość stało, że jesteście Fermainem Ciancharlie,
baronem Ciancharlie i Hunkerville, markizem Corleone na Sy-
cylii, parem Anglii, i oby Bóg łaską swoją otoczył waszą do-
stojność.
I szeryf ukłonił się raz jeszcze.
Doktor praw, doktor medycyny, naczelnik straży, wapentake,
pisarz, wszyscy obecni, z wyjątkiem kata, w ślad za nim zło-
żyli ukłony jeszcze głębsze, aż do ziemi schylili czoła przed
Gwynplaine'em.
- Co to jest! - krzyknął Gwynplaine. - Obudźcie mnie!
I, pobladły, zerwał się z krzesła.
- Przychodzę, by rzeczywiście obudzić cię, milordzie. -
Słowa te wyrzekł jakiś głos nowy, nie słyszany tutaj jeszcze.
Spoza słupa ukazał się człowiek. Od chwili kiedy klapa że-
lazna podniosła się przepuszczając orszak sądowej straży, nikt
nie wszedł do podziemia. Człowiek ten musiał najwidoczniej
-114 .
jeszcze przed przybyciem Gwynplaine'a skryć się w cieniu ko-
^iumny. Zlecono mu zapewne funkcję obserwowania stamtąd
wszystkiego. Człowiek to był gruby, tłusty, raczej stary, wiel-
kiej ogłady, w dworskiej peruce i podróżnym płaszczu.
Złożył Gwynplaine'owi ukłon pełen szacunku, a zarazem
swobodny, wykwintny ukłon dworzanina, jakże odmienny od
niezgrabnych ukłonów urzędników.
- Tak - rzekł - przychodzę, by cię zbudzić. Spisz, milor-
|> dzie, od dwudziestu pięciu lat. Spisz i śnisz, a trzeba obudzić
się z tych snów. Sądzisz, żeś Gwynplaine'em - jesteś Cian-
charlie. Sądzisz, żeś z ludu - a jesteś z panów. Sądzisz, żeś
ostatni - a jesteś pierwszy. Sądzisz, żeś linoskokiem - a jesteś
senatorem. Sądzisz, żeś ubogi - jesteś przebogaty. Sądzisz, żeś
mały, a jesteś wielki. Zbudź się, milordzie.
Gwynplaine głosem bardzo cichym i jakby zalęknionym wy-
szeptał:

- Co to wszystko znaczy?
- Znaczy to, milordzie - odezwał się znów gruby niezna-
jomy - że nazywam się Barkilphedro, że jestem urzędnikiem
admiralicji, że skorupa ta, flasza Hardquanona, na brzegu mo-
rza znaleziona została i przyniesiono ją mi, bym odpieczętował
ją, jak to do mnie z urzędu przynależy, że otworzyłem ją
w kancelarii Jetson w obecności dwu zaprzysiężonych świad-
ków, którzy obydwaj są członkami parlamentu, Williama
Blathwaitha, wybranego przez miasto Bath, i Tomasza Jer-
voise, od Southamptonu, że zaprzysiężeni ci stwierdzili i opisali
zawartość flaszy i ze mną wspólnie podpisali protokół jej od-
pieczętowania, że złożyłem raport o wszystkim jej królewskiej
mości, że z rozkazu królowej wszystkie wymagane przez prawo
formalności dopełnione zostały z całą oględnością, wskazaną
w tak delikatnej materii, że ostatnia z nich, stawienie do oczu,
dokonała się właśnie przed chwilą. Znaczy to, że wasza dostoj-
ność posiada milion rocznej renty; znaczy to, że jesteś lordem
Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii, sędzią i prawo-:
dawcą, sędzią najwyższym i prawodawcą suwerennym, odzia-
nym w purpurę i gronostaje, żeś równy książętom, podobny
«»
11-5
cesarzom, że na głowie twojej spoczywa parowska korona i że
zaślubisz księżniczkę, królewską córę.
Gwynplaine zemdlał pod ciężarem tego przeobrażenia walą-
cego się nań na podobieństwo uderzeń gromu.
II
NIE MYLI SIĘ TO, CO SIĘ BŁĄKA
Bezpośrednią przyczyną całego wydarzenia był żołnierz, któ-
ry znalazł butelkę na brzegu morza.
Opowiadajmy po kolei.
Okoliczności zazębiają się o siebie jak ogniwa łańcucha.
Pewnego dnia jeden z czterech kanonierów z załogi zamku
Calshor znalazł w piasku podczas odpływu flaszę oplecioną
wikliną, przyniesioną tam przez przypływ morza. Flasza ta,
cała już pleśnią pokryta, zakorkowana była i zalana smołą.
Żołnierz oddał znaleziony przedmiot pułkownikowi, pułkow-
nik zaś przekazał go admirałowi Anglii. Admirałowi, czyli
admiralicji; a w admiralicji przedmiotami wyrzuconymi przez
morze zajmował się Barkilphedro. Barkilphedro otworzył fla-
szę i zaniósł ją królowej. Królowa natychmiast wzięła się do
dzieła. Powiadomiono o wszystkim dwóch najważniejszych do-
radców korony, lorda-kanclerza, który ze swego urzędu jest
„stróżem sumienia króla Anglii", i lorda-marszałka, który je?t
„sędzią spraw tyczących się klejnotu i pochodzenia szlachty",
i zasięgnięto ich rady. Tomasz Howard, książę Norfolk, par-ka-
tolik, dziedziczny wielki marszałek Anglii, przez wysłannika
swego, hrabiego-marszałka Henryka Howarda, hrabiego Bin-
don odpowiedział, że zgodzi się ze zdaniem lorda-kanclerza.
A lordem-kancłerzern był wówczas William Cowper. Nie należy,
broń Boże, mieszać osoby kanclerza tego ze współczesnym mu
imiennikiem, Williamem Cowperem, anatomem, komentatorem,
Bidloo, który wydał w Anglii Traktat o muskułach w tym sa-
mym czasie, kiedy we Francji Stefan Abeille wydawał Historię
fcości; chirurg to co innego niż lord. Lord William Cowper
z tego słynął, że w związku ze sprawą Talbota Yelverton, wi-
cehrabiego Longueville, wypowiedział zdanie, iż „dla poszano-
wania konstytucji angielskiej większe ma znaczenie przywróce-
nie para do praw mu przynależnych niż przywrócenie na tron
króla". Flasza odnaleziona w Calshor zainteresowała go też
w najwyższym stopniu. Twórca maksymy lubi okazje, w któ-
rych da się ona zastosować. Oto właśnie nadarzała się sposob-
ność przywrócenia lorda w przynależnych mu prawach. Roz-
poczęto poszukiwania. Gwynplaine'a, którego imię wypisane
było na ulicznym szyldzie, nie było trudno odnaleźć. Odnale-
ziono również i Hardquanona. Nie umarł jeszcze. W więzieniu
człowiek gnije, lecz zachowuje się, jeżeli przechowanie nazwać
można zachowaniem. Ludzie oddani w opiekę bastyliom rzadko
bywają niepokojeni. Więzienie zmienia się nie częściej niż trum-
nę. Hardquanon znajdował się ciągle jeszcze w wieży Chatham.
Był do wzięcia. Przewieziono go z Chatham do Londynu.
A równocześnie zasięgnięto informacji w Szwajcarii. I potwier-
dziły się wszystkie podane fakty. W kancelariach sądowych
w Vevey i w Lozannie odnaleziono metrykę ślubu zawartego
na wygnaniu przez lorda Linneusza, metrykę urodzenia dziec-
ka, metryki zgonu obojga rodziców i wydobyto na wszelki wy-
padek ich podwójne kopie, potwierdzone należycie. Odbywało
się to wszystko w najgłębszej tajemnicy, z tak zwaną wówczas
„królewską szybkością" i z zachowaniem ,,kreciego milczenia",
zalecanego i stosowanego przez Bacona, później zaś przez
Blackstone'a, podniesionego do godności zasady w sprawach za-
łatwianych przez królewską kancelarię i ważnych dla państwa,
w rozpatrywaniu kwestii uznawanych wówczas za „senator-
skie".
Stwierdzono prawdziwość rozkazu jussu regis i podpisu „Jef-
freys". Każdemu, co zajmował się z bliska patologią kaprysów
zwanych „królewską wolą", owo jussu regis wyda się czymś
zupełnie naturalnym. Dlaczego Jakub II, który, sądzić by moż-
na, ukrywać powinien podobne czyny swoje - pozostawił ślad
ich na piśmie, narażając tym sposobem całą intrygę na niepo-
wodzenie? Cynizm. Wyniosła obojętność. Sądzicie, być może,
że tylko dziewki bywają bezwstydne? I racja stanu bywa bez-
wstydna. Et se cupit ante yideri. Popełnić zbrodnię i umieścić
ją w herbie - oto, czym jest historia monarchii. Król tatuuje
się, podobny jest w tym względzie do galernika. Obaj ukrywać
się powinni - czy przed żandarmem, czy przed historią, lecz
konieczność ta drażni ich i gniewa, chcą, by wszyscy znali ich
i poznali. Spójrz na ramię moje, przyjrzyj się temu rysunko-
wi - świątynia miłości i serce w płomieniach, strzałą przeszy-
te - jestem Lacenaire, tak, to ja właśnie! Jussu, regis. To ją
jestem Jakubem II. Popełniam występek i pieczętuję go swoją
pieczęcią. Złoczyńca uzupełnia się bezczelnością, sam na siebie
wskazuje, dba, by zbrodnia jego nie zginęła w niepamięci. Taka
jest jego zuchwała brawura. Krystyna kazała pojmać, wyspo-
wiadać i zamordować Monaldeschiego, po czym rzekła: „Jestem
królową Szwecji u króla Francji". Są tyrani, co kryją się jak
Tyberiusz, i tyrani, co się chełpią jak Filip II. Pierwszy jest
bardziej skorpionem, drugi bardziej tygrysem. Jakub II należał
do tego ostatniego gatunku. Oblicze miał, jak to wiemy, pogod-
ne i wesołe, czym różnił się od Filipa II. Filip był ponury. Ja-
kub był jowialny. A obaj - okrutni. Jakub II był dobrodusz-
nym tygrysem. Jak i Filip II, zbrodni swoich dokonywał
w spokoju ducha. Był potworem z bożej łaski. Po cóż miałby
więc ukrywać i umniejszać swe morderstwa, skoro działał
w swoim boskim prawie? Jakże chętnie i on również pozosta-
wiłby po sobie swoje archiwa z Simancas, w których leżałyby
zamachy jego ponumerowane, uporządkowane, podatowane, za-
opatrzone w odpowiednie etykietki, każdy w swojej przegród-
ce, jak trucizny na półkach w aptece! Podpisywanie swoich
zbrodni to gest iście królewski.
Każdy dokonany uczynek to weksel wystawiony na niezna-
nego płatnika. Nadszedł oto termin wykupienia weksla, co
podżyrowany był ponurą formułą: jussu regis.
Królowa Anna, której natura pod pewnym względem zgoła
była niekobieca - umiała bowiem dochować sekretu - w tej
sprawie tak wielkiej wagi zażądała od lorda-kanclerza poufnej
relacji, zwanej wówczas „sprawozdaniem do królewskiego
ucha". Sprawozdania tego rodzaju częstym były zjawiskiem we
wszystkich monarchiach. W Wiedniu spotykamy nadwornego
„radcę ucha". Był to odwieczny urząd z czasów Karolingów
jeszcze, auricularius, ze starych palatyńskich statutów. Ten, co
cicho szepcze do cesarza.
William baron Cowper, kanclerz Anglii, którego królowa da-
rzyła zaufaniem, ponieważ jak ona miał wzrok krótki, może
nawet jeszcze krótszy, wygotował sprawozdanie zaczynające
się tak:
Król Salomon miał na rozkazy swoje dwa ptaki: dudka,
hudbud, który mówił wszystkimi językami, i orła, simur'ganka,
który cieniem skrzydeł swoich przykryć mógł karawanę zło-
żoną z dwudziestu tysięcy ludzi. Tak samo, choć w inny spo-
sób, opatrzność... itd.
Lord-kanclerz stwierdzał, że spadkobierca para Anglii został
porwany, zniekształcony i wreszcie odnaleziony. Nie winił Ja-
kuba II, ojca królowej, mimo wszystko. Usprawiedliwiał nawet
po trosze postępek jego. Po pierwsze, istnieją przecież stare
maksymy monarchii. E senioratu eripimus. In roturagio cadat.
Po drugie - królom przysługuje prawo kaleczenia poddanych.
Potwierdza to Chamberlayne. Corpora et bona nostrorum sub-
jectorum nostra suntl - rzekł Jakub I przesławnej i przemą-
drej pamięci. Dla dobra królestwa wyłupywano przecież oczy
książętom krwi. Niektórzy z tych wielmożów, stojący zbyt bli-
sko tronu, z pożytkiem dla wszystkich duszeni bywali między
dwoma materacami, co uchodziło za śmierć z apopleksji.
A udusić - to więcej niż okaleczyć. Król Tunisu wyłupił oczy
ojcu swemu, Muley-Assem, a cesarz nie zaprzestał z tej przy-
czyny przyjmowania jego ambasadorów. Król może więc naka-
zać pozbawienie swego poddanego członka ciała w równej mie-
rze co i pozbawienie go prawa, etc. Ale legalność nie niweczy
legalności. „Jeżeli utopiony wypłynie na powierzchnię wody
i żyć będzie - znak to, że Bóg poprawia wyrok króla. Jeżeli
l Życie i członki poddanych należą do króla. (Chamberlayne, część
2, rozdział IV, str. 76).
odnajdzie się spadkobierca - niechaj zwrócona mu zostanie
korona. Tak też stało się z lordem Alla, królem Northumbrii,
który również był kuglarzem. Tak stać się musi z Gwynplai-
ne'em, który jest również królem, czyli lordem. Najpodlejsze
nawet rzemiosło, byleby uprawiane było na skutek wyższej ko-
nieczności, nie przyćmiewa blasku rodowego klejnotu; świa-
dectwem Abdolonymus, który został królem, a był ogrodnikiem,
świadectwem Józef, który został świętym, a był stolarzem,
świadectwem Apollo, który stał się bogiem, a był pasterzem".
Krótko mówiąc, uczony kanclerz orzekł całkowite przywróce-
nie w dobrach jego i urzędach Fermaina, lorda Ciancharlie,
fałszywie przezwanego Gwynplaine'em, „pod warunkiem, że
zostanie on stawiony do oczu złoczyńcy Hardquanona i przez
tegoż rozpoznany". W taki to sposób kanclerz, konstytucyjny
stróż królewskiego sumienia, zapewnił spokój sumieniu kró-
lowej.
W postscriptum lord kanclerz przypominał, że jeżeliby
Hardquanon odmówił odpowiedzi, poddać go należy ,,karze
ciężkiej i twardej", w którym to wypadku dla osiągnięcia sta-
nu, zwanego frodmortell i wymaganego przez statut króla Adel-
•tana, stawienie do oczu nastąpić powinno w dniu czwartym;
pewna niedogodność przepisu tego na tym polega, że jeżeli
torturowany umrze w drugim albo w trzecim dniu, stawienie
do oczu staje się utrudnione; ale przepisów prawa ściśle prze-
strzegać należy. Niedogodność ustawy jest częścią jej istoty.
A zresztą, w mniemaniu lorda-kanclerza rozpoznanie Gwyn-
plaine'a przez Hardquanona było niewątpliwe.
Anna, powiadomiona w dostatecznej mierze o zeszpeceniu
Gwynplaine'a, nie chciała skrzywdzić siostry swojej, której to
przekazane zostały dobra rodu Ciancharlie, i zadecydowała
w radosnym uniesieniu, że księżniczka Jozjana poślubiona
zostanie przez nowego lorda, to jest przez Gwynplaine'a.
Przywrócenie do praw lorda Fermaina Ciancharlie nie przed-
stawiało zresztą żadnych trudności, gdyż spadkobierca był
prawowity i bezpośredni. W wypadku wątpliwego pokrewień-
stwa i w sprawie nadania parostwa in abeyance, do którego
praw swoich dochodzą krewni z bocznej linii - trzeba było
zasięgać rady Izby Lordów. Tak też, żeby nie szukać dalej, po-
stąpiono w roku 1782 w sprawie baronii Sidney, do której pra-
wa swoje zgłaszała Elżbieta Perry; w roku 1798 w sprawie ba-
ronii Beaumont, do której prawa zgłaszał Tomasz Stapleton;
w roku 1803 w sprawie baronii Chandos, do której prawa zgła-
szał czcigodny Tymewell Brydges; w roku 1813 w sprawie
parostwa-hrabstwa Banbury, do którego prawa zgłaszał gene-
rał-porucznik Knollys, itd. Tutaj było to zbyteczne. Sprawa
była bezsporna; prawowitość niewątpliwa; prawa jasne i pew-
ne; nie było powodów do pytania o radę izby, królowa w asy-
stencji lorda-kanclerza mogła prawnie uznać nowego lorda
i wprowadzić go między parów.
Barkilphedro pokierował wszystkim.
Sprawa dzięki niemu pozostała do tego stopnia tajna, sekret
utrzymany został tak ściśle, że ani Jozjana, ani też lord Dawid
w najmniejszej nawet mierze nie podejrzewali, jak niezwykłe
wydarzenie ryje sobie podziemne przejście pod ich stopami.
Nie trudno było odizolować Jozjanę, dumną, nieprzystępną.
Odosobniła się sama. A lorda Dawida wysłano na morze w oko-
lice wybrzeży Flandrii. Miał oto utracić swoje lordostwo i ani
się tego domyślał. I jeszcze jeden szczegół. Zdarzyło się wła-
śnie, że w odległości dziesięciu mil morskich od miejsca za-
kotwiczenia okrętów, którymi dowodził lord Dawid, kapitan
pewien, nazwiskiem Hałyburton, odniósł zwycięstwo nad fran-
cuską flotą. Hrabia Pembroke, przewodniczący rady, przedłożył
królowej wniosek mianowania kapitana Hałyburton kontrad-
mirałem. Anna skreśliła Hałyburtona i wstawiła na jego miej-
sce lorda Dawida Dirry-Moir; chciała bowiem, by lord Dawid,
kiedy dowie się, że przestał być parem, miał przynajmniej tę
pociechę, że jest kontradmirałem.
Anna była zadowolona. Mąż-potwór dla siostry, świetny
stopień dla lorda Dawida. I złośliwość, i dobroć.
Jej królewska mość szykowała sobie nie lada rozrywkę.
Prócz tego zaś myślała sobie, że naprawia oto skutki nadużycia
władzy królewskiej przez dostojnego ojca swego, że przywraca
izbie para, że postępuje sobie jak prawdziwie wielka królowa,
że wedle bożej woli otacza opieką niewinność, że opatrzność
w świętych swoich, a niezbadanych wyrokach etc. Jakże słodko
jest dokonywać sprawiedliwego uczynku, który niemiły będzie
komuś, kogo się nie lubi.
Królowej całkowicie wystarczyła wiadomość, że przyszły
małżonek siostry jest szpetny. Na czym polegała brzydota
Gwynplaine'a, jakiego była rodzaju? O tym Barkilphedro nie
poinformował królowej, a Anna nie raczyła zainteresować się
bliższymi szczegółami. Okazała dla nich głęboką, iście królew-
ską wzgardę. Czyż miało to zresztą jakiekolwiek znaczenie?
Izba Lordów wdzięczna tylko być jej mogła. Lord-kanclerz -
wyrocznia - wypowiedział swoje zdanie. Restytucja para -
to restytucja parostwa. Majestat królewski występował w tej
okazji jako tkliwy i uważny opiekun przywileju godności para.
A jakąkolwiek by była twarz nowego lorda - nie mogła ona
stanowić przeszkody w przywróceniu go do jego słusznych
praw. Anna powtarzała sobie te właśnie mniej więcej argu-
menty i dążyła z całą prostotą do celu, wielkiego, kobiecego
i królewskiego celu, którym jest zrobienie sobie przyjemności.
Królowa przebywała wówczas w Windsorze, z dala od Lon-
dynu, co ułatwiało ukrycie intryg dworskich przed wzrokiem
ciekawych.
Zaledwie kilka niezbędnych osób wiedziało o tym, co nastą-
pić miało.
Barkilphedro promieniał szczęściem, co przydawało ponurego
wyrazu jego twarzy.
Radość bywa bowiem niekiedy najobrzydliwszym na tym
świecie zjawiskiem.
On pierwszy posmakował zawartości flaszy Hardquanona.
Jakże ogromnej doznał rozkoszy! Z pozoru potraktował to obo-
jętnie, zdumienie jest bowiem udziałem pospolitych umysłów
tylko. A zresztą - cóż? - należało mu się to przecież, jemu,
co od tak dawna warował pod drzwiami przypadku. Przecież
czekał - a więc coś nadejść musiało!
Owo nil mirari stanowiło nieodłączną część jego powagi.
A w głębi duszy był zachwycony. Oto, co ujrzałby ktoś, kto by
potrafił zdjąć maskę, pod którą Barkilphedro ukrywał świado-
mość swoją przed wszystkimi, przed Bogiem nawet: W tym to
czasie właśnie Barkilphedro nabierać zaczął przekonania, że
jemu, wrogowi nienawidzącemu tak bardzo, a mogącemu tak
niewiele, nie uda się w żaden sposób doprowadzić do najmniej-
szego choćby pęknięcia we wspaniałej egzystencji księżniczki
Jozjany. Rozpierała go złość, coraz bardziej szalona, bo bierna.
Doszła w nim wreszcie do paroksyzmu, któremu na imię znie-
chęcenie. Im bardziej tracił nadzieję, tym większą stawała się
jego wściekłość. Gryzł wędzidło - określenie to smutne,
a prawdziwe! - ten zły człowiek gryzł własną bezsilność.
Barkilphedro doszedł, być może, do stanu, w którym był już
skłonny wyrzec się - nie swoich złych życzeń w stosunku do
Jozjany, o, nie, lecz nadziei ich urzeczywistnienia; nie chęci ką-
sania, lecz samego ukąszenia. A jednak - cóż za upadek! -
puścić! wsunąć nienawiść swoją do pochwy jak muzealny szty-
let. Cóż za upokorzenie!
Nagle, jakby na wezwanie - ogromna przypadkowość
wszechrzeczy lubuje się w takim zestawianiu okoliczności -
flasza Hardquanona z fali na falę przypływa wprost do jego
rąk. W niewiadomym kryje się jakieś dziwne oswojenie, które
wydaje się być posłuszne rozkazom zła. Barkilphedro w asy-
stencji dwóch świadków, obojętnych, przypadkowych, zaprzy-
siężonych urzędników admiralicji, otwiera flaszę, wyjmuje
pergamin, rozwija go, czyta ... - Wyobraźcie sobie sami ten
rozkwit potwornej radości!
Aż dziw bierze, kiedy człowiek uświadomi sobie, że morze,
wiatr, przestrzenie, przypływy i odpływy, burze i cisze i pod-
muchy zadać sobie mogły aż tak wiele trudu po to, by ziścić
szczęście niegodziwca. Pracowały nad tym wspólnie przez pięt-
naście lat. Tajemne jest ich dzieło. Przez piętnaście lat ocean
nie próżnował ani minuty. Fale jedna drugiej podawały pły-
wającą na ich powierzchni butelkę, skały podwodne uważały,
by nie trącić kruchego szkła, butla nie pękła, zatyczka nie zo-
stała uszkodzona przez tarcie, wiklina nie przegniła pod działa-
niem alg, skorupiaki nie zniszczyły napisu ,,Hardquanon", woda
nie przedostała się do wnętrza, pergamin nie zbutwiał, nie
zatarło się pismo pod wpływem wilgoci - ileż w tym starań
otchłani! I oto to, co Gerhardus wrzucił w mrok - mrok od-
dawał Barkilphedrowi, przesłanie przeznaczone dla Boga do-
stawało się w ręce szatana. Nieskończoność nieraz nadużywa
zaufania i mroczna ironia, ukryta w każdym zjawisku tego
świata, sprawiła, że zwycięstwo słuszności, odnalezienie zgu-
bionego dziecka, Gwynplaine'a, w postaci lorda Ciancharlie,
było zarazem zwycięstwem jadowitych pragnień, że dobry
uczynek źle został spełniony, że sprawiedliwość oddana została
w służbę niesprawiedliwości. Odebranie ofiary Jakubowi II
stało się włożeniem zdobyczy w ręce Barkilphedra. Wydźwig-
nięcie Gwynplaine'a było wydaniem na łup Jozjany. Barkil-
phedro dopiął swego; i okazało się, że to po to właśnie przez
tyle lat wody, fale i huragany miotały, potrząsały i rzucały
tą flaszą, dręczyły i chroniły tę bańkę szklanną zawierającą
w sobie losy tylu istnień ludzkich; że po to właśnie wiatry,
burze i ruchy mórz sprzymierzyły się ze sobą. Cud rozpętał się
szeroko przez życzliwość dla nędznika, nieskończoność ofiaro-
wała swą współpracę gliście obrzydliwej. Przeznaczenie miewa
mroczne zachcenia.
Duszę Barkilphedra rozjaśnił błysk tytanicznej pychy. Mógł
oto powiedzieć sobie, że wszystko to dopełnione zostało dla
niego. Poczuł się celem i środkiem.
Mylił się. Przywróćmy cześć przypadkowi. Nie taki był rze-
czywisty sens niezwykłego wydarzenia, z którego skorzystała
nienawiść Barkilphedra. Ocean stał się ojcem i matką sieroty
i nasłał burzę na katów jego, i zmiażdżył łódź, która odepchnęła
od siebie dziecko, i zatopił splecione dłonie rozbitków, i od-
rzucił ich błagania, a przyjął od nich tylko skruchę, burza
odebrała depozyt z rąk śmierci, miejsce potężnego statku,
w którym był występek, zajęła krucha flaszeczka, w której
.było zadośćuczynienie, morze zmieniło rolę, z pantery stało się
piastunką i kołysać zaczęło nie dziecko, lecz jego los. Kiedy
sierota dorastał gdzieś, nic nie wiedząc o tym, co robiły dla
niego otchłanie, fale, którym rzucono flaszę, czuwały nad tą
przeszłością, co zawarła w sobie przyszłość, huragan z dobrocią
dmuchał na nią, prądy prowadziły kruchy przedmiot po nie-
zgłębionych morskich szlakach, dbały on algi, bałwany i skały,
cały bezmiar pian przepaści wziął w opiekę swoją niewinnego.
Fala niezłomna była jak sumienie, chaos przywracał ład, świat
ciemności dążył ku światłu, wysiłkiem wszystkich mroków
świata wzeszła gwiazda - prawda. Wygnaniec pocieszony zo-
stał w swej mogile, dziedzic przywrócony dziedzictwu, zbrodnia
króla przełamana, spełniony zamysł boski, nieskończoność
wzięła w opiekę swoją małego, słabego, opuszczonego. Oto, co
mógł był dojrzeć Barkilphedro w wydarzeniu, które na swój
triumf obrócił; oto, czego w nim nie zobaczył. Nie rzekł sobie,
że stało się to wszystko dla Gwynplaine'a; rzekł sobie, że stało
się to wszystko dla Barkilphedra; i że wart on był tego. Tacy
5ą szatani.
A zresztą, ten tylko zdziwi się, jakim sposobem krucha flasza
nie uszkodzona pływać mogła przez lat piętnaście, komu nie
znana jest głęboka łagodność oceanu. Piętnaście lat - to nic
jeszcze. Czwartego października 1867 roku w Morbihan,, po-
między wyspą Groix, leżącą u krańca półwyspu Gavres, i skałą
Wędrowców, rybacy z Port-Louis znaleźli amforę rzymską
z czwartego wieku, wyinkrustowaną w arabeski przez morze.
Amfora ta pływała przez tysiąc pięćset lat.
Jakkolwiek Barkilphedro usilnie się starał zachować zimną
krew - zdumienie jego równe było radości.
Wszystko samo szło w ręce, wszystko było jak przygotowane.
Części wydarzenia, które ukoić miała nienawiść jego, zawczasu
już rozrzucone zostały blisko, na wyciągnięcie ręki. Trzeba było
tylko podnieść je i spoić. Pasowanie jakże miłe! Cyzelerskie!
Gwynplaine! znał to imię. Masca ridens! I on też jak wszyscy
oglądał Człowieka Śmiechu. Przeczytał napis wywieszony na
gospodzie Tadcaster, ot tak, jak afisz widowiska przyciągają-
cego tłumy; zapamiętał go i przypomniał sobie natychmiast,
.^dokładnie, w każdym szczególe, który zresztą można było póź-
niej sprawdzić; napis ten, odtworzony z elektryczną szybkością,
pojawił mu się przed oczami; umieścił go obok pergaminu roz-
bitków jak odpowiedź położoną obok pytania, jak rozwiązanie
położone obok zagadki, i słowa: „Tu oglądać można Gwynplai-
ne'a porzuconego w nocy dwudziestego dziewiątego stycznia
1690 roku, w wieku lat dziesięciu, na brzegu morza, w Port-
landzie" nabrały nagle w jego spojrzeniu apokaliptycznego
blasku. Jakby doznał widzenia, ponad jarmarcznym gwarem
zapłonęło: „Mane, Tekel, Fares". Zawaliło się rusztowanie całej
egzystencji Jozjany. Zawaliło się gwałtownie. Zaginione dziec-
ko odnalezione zostało. Odnalazł się lord Ciancharlie. Dawid
Dirry-Moir stał się pusty. Parostwo, bogactwo, potęga, dosto-
jeństwo, wszystko to uchodziło z lorda Dawida, aby wejść
w Gwynplaine'a. Wszystko, zamki, zwierzyńce, lasy, pałace,
włości, nie wyłączając Jozjany, stawało się własnością Gwyn-
plaine'a. Jozjana, cóż za rozwiązanie! I któż to czeka ją teraz?
Histrion - ją, wyniosłą i dumną. Monstrum - ją, piękną
i wykwintną. Czyż mógł się ktokolwiek spodziewać aż tyle?
Tak, Barkilphedra ogarnęło uniesienie. Wszystkie pomysły naj-
bardziej jadowite prześcignięte bywają czasami przez piekielną
hojność przypadku. Rzeczywistość, jeśli zechce, tworzy arcy-
dzieła. Barkilphedro widział, jak głupie były jego wszystkie
sny. Otrzymał coś lepszego.
Gdyby nawet zmiana, nad którą pracował, obrócić się miała
przeciwko niemu - pragnąłby jej z niemniejszą siłą. Istnieją
okrutne, bezinteresowne gady, co kłują wiedząc, że same umrą
od tego ukłucia. Barkilphedro był z tego gatunku plugastwa.
Ale tym razem nie przypadała mu w udziale zasługa bezin-
teresowności. Lord Dawid Dirry-Moir niczego mu nie zawdzię-
czał, Lord Fermain Ciancharlie będzie mu zawdzięczać wszyst-
ko. Barkilphedro z protegowanego protektorem się stanie. I to
czyim protektorem? Para Anglii. Będzie miał swojego lorda,
lorda stworzonego przez siebie. On to pokieruje nim od po-
czątku, liczył na to na pewno. I lord ten będzie morganatycz-
nym szwagrem królowej. A ponieważ jest tak szpetny - tyle
życzliwości doznawać będzie od królowej, ile nieżyczliwości
doznawać będzie od Jozjany. Podepchnięty tą łaską, a przy-
odziany w suknie poważne i skromne, może stać się Barkil-
phedro osobistością nie lada. Od dawna przeznaczał sam siebie
do stanu duchownego. Kto wie? - może zostanie biskupem.
A tymczasem był szczęśliwy.
Cóż za sukces! Jakże pięknej roboty dokonał przypadek!
Zemsta jego - gdyż Barkilphedro nazywał to swoją zemstą -
•została mu miękko przyniesiona przez fale. Nie na próżno,
czatował.
On był skałą podwodną, Jozjana - okrętem. I Jozjana rzu-
cona została o Barkilphedra, okręt rzucony został o skałę.
O, głęboki, zbrodniczy zachwycie!
Barkilphedro biegły był w sztuce poddawania myśli, potrafił
zręcznie dokonywać w świadomości innych lekkiego nacięcia,
w które wszczepiał swoją własną ideę; trzymając się też na
uboczu i pozornie do niczego nie przykładając ręki, tak pokie-
rował wypadkami, by Jozjana poszła na widowisko w ,,Zielo-
nym Pudle", by ujrzała Gwynplaine'a. To zaszkodzić nie po-
winno. Linoskok obejrzany w całym swoim poniżeniu - niezły
to dodatek do gotującej się potrawy. Poprawi później jej smak.
Wszystko po cichutku przygotował z góry. Osiągnąć chciał
jedno - całkowitą nagłość, zaskoczenie. Pracę, której dokonał,
określić by można w takich tylko słowach, dziwnych słowach:
budowanie uderzenia gromu.
Po zakończeniu czynności przygotowawczych czuwać począł,
by wszystkie konieczne formalności wypełnione zostały ściśle
podług prawa. Sekret nie ucierpiał z tej przyczyny, gdyż mil-
czenie i tajność wymagane są przez samą ustawę.
- Odbyła się więc konfrontacja Hardquanona i Gwynplaine'a.
Barkilphedro był przy tym obecny. Wyniki jej są nam znane.
Tego samego dnia pocztowa dworska kareta przyjechała do
Londynu, aby z rozkazu królowej jak najszybciej zawieźć lady
Jozjanę do Windsoru, gdzie przebywała właśnie Anna. Jozjana
dla jakichś swoich przyczyn, jej samej tylko znanych, chętnie
nie usłuchałaby lub też na jeden dzień przynajmniej odłożyła
dokonanie aktu posłuszeństwa, o jeden dzień opóźniłaby wyjazd
- lecz etykieta dworska nie dopuszcza takiego oporu. Musiała
wyjechać natychmiast, musiała przenieść się z Hunkerville-
-house, swej rezydencji w Londynie, do Corleone-lodge, swej
rezydencji w Windsorze.
Księżniczka Jozjana opuszczała Londyn wtedy właśnie, kiedy
wapentake pojawił się w gospodzie Tadcaster, aby zabrać
Gwynplaine'a i zaprowadzić go do izby tortur w więzieniu
w Southwark.
Gdy przybyła do Windsoru, odźwierny z czarną rózgą, strze-
gący podwoi audiencyjnej komnaty, powiadomił ją, że królowa
odbywa właśnie poufną naradę z lordem-kanclerzem i że będzie
mogła przyjąć Jozjanę nazajutrz dopiero. Niechże więc księż-
niczka uda się do Corleone-lodge i tam czeka, a jej królewska
mość prześle jej bezpośrednio swe rozkazy jutro z samego rana.
Jozjana wróciła do domu mocno niezadowolona, w złym hu-
morze spożyła wieczerzę, dostała migreny, odprawiła wszyst--
kich z wyjątkiem pazia, potem odprawiła i jego i położyła się,
choć było jeszcze jasno.
Natychmiast po przyjeździe dowiedziała się, że lord Dawid
Dirry-Moir oczekiwany jest w Windsorze również nazajutrz.
Otrzymał na morzu rozkaz królowej nakazujący mu stawić się
jak najszybciej przed obliczem majestatu.
III
NIE MA CZŁOWIEKA, KTÓRY BY, PRZERZUCONY NAGLE
Z SYBERII DO SENEGALU - NIE STRACIŁ PRZYTOMNOŚCI,
(HUMBOLDT)
Pod nagłym uderzeniem maczugi fortuny najsilniejszy nawet
i najenergiczniejszy mężczyzna zemdleć może. Nic w tym nie
ma niezwykłego. Nieprzewidziane ogłusza człowieka, jak obuch'
- wołu. Kiedy Franciszka d'Albescola, tego samego, co to zry-
wał żelazne łańcuchy w portach tureckich, obrano papieżem
- stracił przytomność na dzień cały. A mniejszy to chyba skok
z kardynała stać się papieżem niż z linoskoka - parem Anglii.
Nagła utrata równowagi najgwałtowniej działa na człowieka.
Noc już była, kiedy Gwynplaine przyszedł do siebie i otwo-
rzył oczy. Siedział w fotelu, na środku dużej komnaty, której
ściany, sufit i podłoga pokryte były czerwonym aksamitem.
Tuż obok niego stał z gołą głową gruby człowiek w podróżnym
płaszczu, ten sam, który w podziemiu więzienia w Southwark
wyłonił się był nagle zza kolumny. Dwóch ich tylko było w tej
komnacie. Nie wstając z fotela mógłby Gwynplaine dosięgnąć
ręką do dwu stołów dźwigających świeczniki sześcioramienne
z płonącymi w nich woskowymi świecami. Na jednym stole
leżały papiery i stała szkatułka; na drugim na pozłacanej tacy
zastawiono lekki posiłek - drób na zimno, wino i brandy.
Przez okno z witrażem, sięgające od podłogi aż do sufitu,
w blasku jasnego nieba kwietniowej nocy dostrzec można było
otaczającą półkolem wewnętrzny dziedziniec kolumnadę za-
mkniętą trójdzielnym portalem; środkowa jego część, najszer-
sza, była to brama wjazdowa, po prawej stronie znajdowała się
brama dla jeźdźców, węższa nieco, po lewej - furta dla pie-
szych. Wszystkie te trzy otwory zamknięte były kratą z prętów
o połyskujących szpicach; zwieńczała portal wysmukła rzeźba.
Kolumny były zapewne z białego marmuru i białymi, marmu-
rowymi płytami wyłożony był dziedziniec; płyty te wyglądały
jak śnieg, i obramiały szerokim, gładkim pasem mozaikę ledwie
widoczną w mroku; gdybyś obejrzał tę mozaikę w dzień, nie-
wątpliwie ujrzałbyś, że barwne jej kostki ułożone zostały
w kształt wielkiego herbu, według mody florenckiej. Zygzaki
balustrad wznosiły się ukośnie i spadały wskazując schody pro-
wadzące na tarasy. W głębi za dziedzińcem piętrzyła się w górę
jakaś ogromna budowla, ciemna, niewyraźnie widoczna wśród
nocy. Układała się ona w sylwetę pałacu na tle nieba pełnego
gwiazd. Dojrzeć można było dach bardzo wysoki, szczyty po-
skręcane w ślimacznice, mansardy z daszkami w kształcie
kasków, kominy do wież podobne i belkowania, przyozdobione
nieruchomymi boginiami i bogami.
Spomiędzy kolumn portyku wytryskiwała w półmroku jedna
z tych fontann jak z bajki, szemrzących łagodnie, eo przelewają
9 -Człowiek śmiechu, t. II
t29
się ze zbiornika w zbiornik, łącząc deszcz z kaskadą, co podobne
są do rozpierzchających się klejnotów i rozsiewają w powietrzu
w szaleństwie rozrzutności swoje diamenty i perły, jakby dla
zabawy posągów, które je otaczają. Wyżej rysowały się wy-
raźnie długie rzędy okien poprzedzielanych płaskorzeźbionymi
panopliami i popiersiami na postumentach. Na akroteriach -
trofea i hełmy o kamiennych pióropuszach na przemian z po-
sągami bogów.
W komnacie, w której znajdował się Gwynplaine, w głębi
naprzeciw okna widać było po jednej stronie kominek ogromny,
sięgający aż do pułapu, po drugiej zaś stronie, pod baldachi-
mem, szerokie łoże feudalne, z rodzaju tych, co to wchodzić na
nie trzeba po stopniach, a kłaść się na nich można na poprzek.
Przy łożu - podnóżek. Rząd foteli pod ścianami i rząd krzeseł,
wysunięty przed fotele, dopełniały umeblowania. Sufit był
w kształcie zwierciadlanego sklepienia; na kominku płonął
wielki ogień; po bogactwie płomieni, po pełgających wśród nich
zielonych i różowych ognikach znawca poznałby, że polana
były z jesionowego drzewa; zbytek to ogromny. Komnata była
tak duża, że mimo dwóch zapalonych świeczników panował
w niej półmrok. Długie, sute portiery zasłaniały drzwi prowa-
dzące do -innych pokoi. Całe to urządzenie, solidne, masywne,
utrzymane było w stylu Jakuba I, staromodnym, a wspaniałym.
Podobnie jak dywan i obicie ścian - wszystko, baldachim,
łoże, podnóżek, portiery, okap kominka, stoły, fotele, krzesła -
wszystko kryte było czerwonym aksamitem. Żadnych złoceń.
Tylko na samym środku sufitu umieszczono ogromną, okrągłą
tarczę z repusowanego metalu; połyskiwały na tej tarczy
płaskorzeźbione znaki heraldyczne, a wśród nich, nad dwoma
herbami położonymi obok siebie, rozróżnić można było dwie
korony - baronowską i margrabiowską; Czy wykonane to było
z pozłacanej blachy miedzianej, czy też z pozłacanego srebra -
trudno zgadnąć. Wyglądało jak ze złota. Ta tarcza herbowa, po-
łyskująca na środku pałacowego sufitu - wspaniałego a ciem-
nego nieba •- błyszczała jak słońce wśród nocy.
Człowiek, co wyrósł wśród wędrówki, a więc człowiek wolny,
równie nieswojo czuje się w pałacu co i w więzieniu. Ta wspa-
niała komnata budziła niepokój. Wielki przepych onieśmiela,
przeraża. Kimże mógł być mieszkaniec tej dostojnej siedziby?
Do jakiegoż to kolosa należała cała ta pyszna wielkość? Jakier
goż to lwa jaskinią był ten pałac? Gwynplaine, niezupełnie
jeszcze oprzytomniały, poczuł ucisk koło serca.
- Gdzie ja jestem? - rzekł głośno.
Człowiek, który stał przed nim, odpowiedział: .,
- Jesteś w swoim własnym domu, milordzie. ,
IV
OCZAROWANIE - . '
Nie od razu powraca się na powierzchnię. .
Gwynplaine rzucony został na samo dno zdumienia.
Z nieznanym oswajać się trzeba powoli.
Zdarza się czasem, że myśli rozpierzchają się, jak rozpierz-
cha się armia; aby znów zebrać wszystko - trzeba czasu.
Człowiek czuje się jakby rozsypany. Jest świadkiem prze-
dziwnego rozproszenia samego siebie. '-
Bóg jest ramieniem, przypadek - procą, kamieniem - czło-
wiek. Popróbuj oprzeć się, skoro już cię rzucono.
Gwynplaine, rzec by można, odbijał się od zdumienia do.
zdumienia. Po miłosnym liście księżniczki - rewelacja z izby
tortur w Southwarku.
Tak to już z losem ludzkim bywa - skoro nieoczekiwariś
dziać się zacznie, przygotować się trzeba na coraz to nowe za-
skoczenia. Skoro raz otworzą się te drzwi niesamowite nie-
spodzianki wpadają przez nie jedna za drugą. W murze po-
wstała szczelina i oto wciska Się przez nią splątane kłębowisko
wydarzeń. Nadzwyczajne nie zwykło pojawiać się raz jedeto
tylko. <•
9"
iaa
Nadzwyczajne jest ciemne. I ta ciemność była nad Gwyn-
plaine'em. To, co się wydarzyło, wydawało mu się nie do po-
jęcia. Rzeczywistość oglądał poprzez mgłę, która po głębokim
wstrząsie powstaje w umyśle człowieka na podobieństwo tu-
manu kurzu po zawaleniu się ściany. A wstrząs był całkowity,
powszechny. Niczego dojrzeć nie potrafił w wyraźnym kształ-
cie. Przezroczystość powraca jednak powoli. Kurz opada.
Gęstość zdziwienia maleje z chwili na chwilę. Gwynplaine po-
dobny był człowiekowi, który by spał z otwartymi oczami
i usiłował wpatrywać się uważnie w swój sen. To rozgarniał
tę chmurę, to znów pozwalał jej gęstnieć. Chwilami czuł, że
chyba odjęto mu rozum. Umysł jego kołysał się wśród nieprze-
widzianego jak wahadło, nieznana siła popychała go tam i na
powrót, to w stronę, gdzie się rozumie, to w stronę, gdzie się
nie rozumie. I któż z nas nie miał nigdy w mózgu takiej
huśtawki?
Stopniowo jednak myśl jego rozszerzała się wśród mroków
wydarzeń, podobnie jak przedtem, wśród ciemności podziemi
Southwarku, rozszerzyły się jego źrenice. Najtrudniej mu było
porozsuwać, pooddzielać jakoś od siebie tyle nagromadzonych
uczuć. Aby spalenie niewyraźnych myśli, zrozumieniem zwane,
dokonać się mogło, trzeba, aby między wrażenia dostało się
powietrze. Tu powietrza brakło. Gwynplaine, żeby tak rzec,
nie był w stanie odetchnąć tymi zdarzeniami. Wchodząc do
przerażających podziemi Southwarku spodziewać się mógł prę-
gierza skazańca jedynie; i włożono mu na głowę parowską
koronę. Czy to możliwe? Pomiędzy tym, czego Gwynplaine
obawiał się, i tym, co go spotykało, nie było ani odrobiny prze-
strzeni, jedno następowało po drugim zbyt szybko, przerażenie
zbyt gwałtownie uległo przemianie w jakieś inne uczucie, jesz-
cze dlań niejasne. Dwa kontrasty przylgnęły do siebie zbyt
ciasno. Gwynplaine silił się, by wyciągnąć umysł swój z tych
kleszczy.
Milczał. Jest to naturalny instynkt wielkiego osłupienia,
-które o wiele bardziej ma się na ostrożności, niżby się to wy-
dawać mogło. Kto nic jeszcze nie powiedział, ten wszystkiemu
•I32
może stawić czoło. Byle słowo, rzucone niebacznie, wpaść może
pomiędzy nieznane tryby i wciągnąć cię całego w Bóg jeden
wie jaki układ miażdżących kół.
A mali, biedni ludzie zawsze boją się zmiażdżenia. Tłum
zawsze boi się, by nie przygniotła go jakaś stopa. Gwynplaine
był jednym z tłumu, jakże długo!
Widzieć, jak coś nadchodzi - oto słowa, za pomocą których
oddać można pewien niezwykły stan ludzkiego niepokoju,
Gwynplaine znajdował się w takim właśnie stanie. Człowiek
wtedy doznaje tych uczuć, kiedy nie znalazł sobie jeszcze wła-
ściwego miejsca wśród sytuacji, która się oto właśnie wytwarza..
Usiłuje opanować swym zrozumieniem coś, co się dopiero roz-
poczyna, co mieć będzie swój dalszy ciąg. W jakiś niejasny
sposób natęża uwagę. Widzi, że coś nadchodzi. Co? nie wie.
Kto? Człowiek patrzy.
Mężczyzna z dużym brzuchem powtórzył raz jeszcze:
- Jesteś w swoim własnym domu, milordzie.
Gwynplaine przeciągnął dłonią po własnej postaci. Wśród
niespodzianek człowiek najpierw spogląda dookoła, aby upew-
nić się, czy na zewnątrz istnieje świat, a potem dotyka sam
siebie, aby upewnić się, czy sam istnieje. Tak, to do niego
mówiono: ale on był nie ten sam. Nie miał już ani swojej kurty,
ani skórzanego napierśnika. Ubrany był w kamizelkę sukienną,
srebrem przetykaną, i w jedwabne szaty haftowane, czuł to
pod palcami; a w kieszeni kamizelki - duża, ciężka sakiewka.
Na obcisłe trykoty klowna włożono mu krótkie, bufiaste spod-
nie; na nogach miał trzewiki z wysokimi, czerwonymi obcasa-
mi. A więc nie tylko przeniesiono go do tego pałacu, lecz prze-
brano go również w inne szaty.
Mężczyzna znów się odezwał:
- Niechże wasza dostojność zapamiętać raczy: nazywam się
Barkilphedro. Jestem urzędnikiem admiralicji. To ja otworzy-
łem flaszę Hardquanona, to ja, panie, wyjąłem z niej twoje
przeznaczenie. Jak rybak z arabskiej bajki, który wypuścił
z butelki olbrzyma. .
Gwyriplaińe utkwił wzrok w uśmiechniętej twarzy, która
doń przemawiała, l "
Barkilphedro ciągnął dalej: • . , -
- Oprócz pałacu tego posiadasz, milordzie, Hunkerville-
-house, o wiele większy jeszcze. Własnością twoją jest Cian-
charlie-castel, siedziba parostwa twego, forteca z czasów
Edwarda Starego. Posiadasz dziewiętnaście bajlifów, własnością
twoją są wszystkie wsie w nich i wszystkie dusze. Co razem
zagarnia pod twoją lordowską chorągiew osiemdziesiąt tysięcy
wasali i czynszowników. W Ciancharlie jesteś sędzią, sędzią'
wszechwładnym nad rzeczami i nad ludźmi, tam to zwoływać •
możesz swoje barońskie sądy. Masz te same prawa co król,'
oprócz prawa bicia monety. Król, którego statuty normandzkie:
nazywają chief-signor, ma prawo miecza, sądu i stempla.
Stempel - to moneta. Z tą jedną różnicą, jesteś królem w swo-
im lennie, jak on w swoim królestwie. Jako baronowi przysłu-
guje ci prawo do szubienicy o czterech słupach w Anglii, a jako
margrabiemu - do szubienicy o siedmiu słupach na Sycylii;
prawo miecza bowiem zwyczajnego szlachcica z dwóch tylko
słupów korzysta, prawo miecza kasztelana - z trzech, a prawo
miecza księcia - z ośmiu. W starych nadaniach z Northumbrii
nazywany jesteś księciem. Jesteś krewniakiem wicehrabiów
Yalentia 'w Irlandii, z rodu Power, i hrabiów Umfraville
w Szkocji, z rodu Agnus. Jesteś głową klanu jak Campbell,
Ardmannach i Mac-Callummore. Masz osiem kasztelani!, Re-
culver, Buxton, Hell-Kerters, Homble, Moricambe, Gumdraith,
Trenwardraith i jeszcze inne. Do ciebie też należą torfowiska
w Pillinmore i alabastrowe kamieniołomy Trentu; prócz tego
posiadasz całą krainę Pennethchase i górę, na której zbudowa-
ne jest starożytne miasto. Miasto nazywa się Vinecaunton;
góra nazywa się Moil-enlli. Przynosi ci to wszystko czterdzieści
tysięcy funtów szterlingów. dochodu, czyli czterdzieści razy po
dwadzieścia pięć tysięcy franków, która to renta wystarcza na
całoroczne potrzeby francuskiego pana.
A kiedy Barkilphedro mówił, Gwynplaine wśród rosnącego
zdumienia przypominał sobie. Pamięć - to topiel, którą jedno
słowo poruszyć może aż do dna. Znał wszystkie imiona, wszy-
stkie nazwy wymawiane przez Barkilphedra. Wypisane były
one w ostatnich czterech wierszach tekstu na wewnętrznej
ścianie budy, w której upłynęło całe jego dzieciństwo, i tyle
razy machinalnie błądził po nich oczyma, że umiał je na pa-
mięć. Kiedy dotarł, opuszczony sierota, do wózka wędrownego
kuglarza w Weymouth, zastał tam całe dziedzictwo swoje spi-
sane starannie. Czekało nań i kiedy rano biedny malec otwo-
rzył oczy - pierwszym słowem, które przesylabizował wzrok
jego, nieuważnie i beztrosko, była nazwa parostwa jego i lenna.
Przez piętnaście lat wędrując z miasteczka do miasteczka ten
klown pokazujący się na deskach jarmarcznego teatru, ten li-
noskok, który co dzień od nowa zarabiać musiał na chleb, który
zbierał rzucane mu grosze i żywił się okruchami - podróżował
z całą fortuną swoją wywieszoną, niby szyld, nad jego nędzą.
Oto jeszcze jedna niespodzianka, jakiej doznał Gwynplaine
w tym dziwnym dniu.
Barkilphedro dotknął palcem szkatułki stojącej na stole.
- W szkatule tej znajdziesz, milordzie, dwa tysiące gwinei,
które najłaskawsza królowa nasza przysyła ci na twoje pierw-
sze potrzeby.
Gwynplaine drgnął.
- Dam je Ursusowi, ojcu memu - rzekł.
- Dobrze, milordzie, skoro tak każesz - odparł Barkilphe-
dro - Ursus, w gospodzie Tadcaster. Doktor prawa, który
przybył tu razem z nami, a który odjeżdża niebawem, wręczy
mu te pieniądze. A może i ja pojadę do Londynu. W takim ra-
zie załatwiłbym to osobiście.
- Sam mu je zawiozę - rzekł żywo Gwynplaine.
Barkilphedro przestał się uśmiechać. Rzekł:
- To nie podobna.
Wyrazy wymówione pewnym specjalnym głosem nabierają
osobliwego znaczenia. Barkilphedro przemówił w taki sposób
właśnie. Zatrzymał się, jakby kropkę kładąc po tym słowie, po
czym mówił dalej tonem szczególnego uszanowania, właściwym
słudze, który się czuje panem.
- Znajdujesz się w tej chwili, milordzie, w odległości dwu-
dziestu trzech mil od Londynu, w Corleone-lodge, twej dwor-
skiej rezydencji sąsiadującej z zamkiem królewskim w Wind-
sorze. Nikt nie wie o twym przybyciu. Przywieziony zostałeś
tu w zamkniętej karecie, która czekała na ciebie przed bramą
więzienia w Southwark. Ludzie, którzy wprowadzili cię do pa-
łacu tego, nie wiedzą, kim jesteś, ale znają mnie i tego im do-
syć. Wejść mogłeś do tej komnaty z pomocą tajemnego klucza,
który ja posiadam. Mieszkańcy domu tego śpią i nie jest to
pora stosowna do budzenia ludzi. Dlatego też korzystając z cza-
su wyjaśnić muszę pewne sprawy waszej dostojności. Potrwa
to zresztą krótko. Czynię to zaś na zlecenie królowej.
Mówiąc tak Barkilphedro przerzucać zaczął papiery leżące
obok szkatułki.
- Oto dokument stwierdzający parostwo twoje, milordzie.
Oto drugi dokument potwierdzający twój sycylijski markizat.
Oto nadania twoich ośmiu baronii z pieczęciami jedenastu kró-
lów, od Bałdreta, króla Kentu, aż po Jakuba VI i I, króla An-
glii i Szkocji. Oto są twoje przywileje pierwszeństwa. Oto two-
je renty czynszowe i pieniężne oraz tytuły prawne i inwentarze
twoich lenn, allodiów, przyległości, ziem i domen. Tam w gó-
rze, nad głową, na suficie, na herbowej tarczy widzisz twoje
dwie korony - baronowski biret z perłami i obręcz z kwiato-
nami, koronę markiza. Tuż obok, w szatni twojej, znajdziesz
parowski płaszcz ze szkarłatnego aksamitu bramowany grono-
stajami. W dniu dzisiejszym, zaledwie kilka godzin temu, lord-
-kanclerz i wielki marszałek Anglii, powiadomieni o wyniku
stawienia osoby twojej do oczu comprachicos Hardquanona,
odebrali rozkazy monarchini. Jej królewska mość rzecz całą
zatwierdzić raczyła, co ma moc prawa. Wszystkie formalności
zostały już dopełnione. Jutro, nie później niż jutro, wasza do-
stojność zostanie przyjęta do Izby Lordów; od kilku dni toczy
się tam debata nad projektem ustawy przedłożonym przez ko-
ronę, który ma za przedmiot podwyższenie rocznej dotacji
księcia Cumberlandu, małżonka królowej, o sto tysięcy funtów
szterlingów, czyli o dwa miliony pięćkroć sto tysięcy liwrów
francuskich; wasza dostojność będzie mogła zabrać głos w de-
bacie.
Barkilphedro zatrzymał się, odetchnął wolno, po czym znów
mówić zaczął:
- Nic jednak nie dokonało się jeszcze. Nie podobna stać się
parem Anglii wbrew własnej woli. Wszystko może zostać unie-
ważnione, wszystko może zniknąć, jeżeli ty sam, milordzie, nie
zrozumiesz pewnych prawd. Zdarza się to w polityce, że wyda-
rzenie jakieś rozwiewa się w nicość, zanim jeszcze zaistnieć
zdołało. W tej chwili nikt nic o tobie nie wie. Izba Lordów
powiadomiona zostanie o tym odnalezieniu jutro dopiero. Spra-
wa twoja otoczona była głęboką tajemnicą. Wymagała tego ra-
cja stanu doniosłości tak ogromnej - że najpoważniejsze oso-
bistości w państwie; które wiedzą o istnieniu twoim i o twoich
prawach - a tylko one o tym wiedzą - zapomną wszystko
w jednej chwili, jeżeli racja stanu zapomnieć im każe. Co
okryte jest nocą - na zawsze pozostać może w jej mroku.
Można cię unicestwić bez trudu. Można cię unicestwić tym
łatwiej, że masz brata, syna z nieprawego łoża ojca twego i ko-
biety, która później, kiedy ojciec twój przebywał już na wy-
gnaniu, była kochanką Karola II, co sprawia, że brat twój jest
dobrze widziany u dworu; temu to bratu twemu, choć jest on
bękartem, parostwo twoje przypadnie w udziale. Czyżbyś prag-
nął tego? Nie sądzę. Tak to więc wszystko zależy od ciebie.
Musisz być posłusznym królowej. Opuścisz tę rezydencję jutro
dopiero, w królewskiej karecie, po to, by udać się do Izby Lor-
dów. Czy chcesz, milordzie, być parem Anglii? Chcesz czy nie
chcesz? Królowa zajęła się twoim losem. Przeznacza ci związek
niemal królewski. Lordzie Fermainie Ciancharlie, oto chwila
rozstrzygająca. Przeznaczenie, otwierając jedne drzwi przed
nami, drugie zatrzaskuje. Są takie kroki naprzód, po których
krok w tył nie jest już możliwy. Kto wkracza w przeobraże-
nie - ten pozostawia za sobą tylko nicość. Gwynplaine umarł,
milordzie. Czy zrozumiałeś mnie?
Gwynplaine zadrżał od stóp do głów, po czym opanował się
i rzekł:
- Tak.' • .
Barkilphedro uśmiechnął się, skłonił, schował pod płaszcz
szkatułkę i wyszedł.
V
MYŚLISZ, ZE PAMIĘTASZ, A ZAPOMINASZ
Czymże są te dziwne odmiany, które dokonują się w duszy
•człowieka?
Gwynplaine równocześnie i wyniesiony został na sam szczyt,
i strącony na samo dno przepaści.
Odczuwał zawrót głowy.
Zawrót podwójny.
Zawrót wznoszenia się i zawrót upadku.
Połączenie zgubne.
Czuł, że unosi się ku górze, a nie czuł, że spada.
Zobaczył nowe widnokręgi; rzecz to groźna.
Widoki takie służą radą; nie zawsze dobrą radą.
Miał oto przed sobą otwór jak z bajki, pułapkę, być może,
otwór, co powstał z przedarcia się chmury i ukazywał błękit
głęboki.
Tak głęboki, że aż ciemny. •
Stał oto na górze, z której oglądać można ziemskie kró-
lestwo.
Na górze tym straszliwszej, że nie istniejącej. Ci, co znaleźli
się na jej wierzchołku, znaleźli się we śnie.
Pokusa jest tu otchłanią, i to tak piękną, że piekło spodziewa
się, iż na szczycie tym uda mu się przekupić raj, że diabeł za-
nosi tutaj Boga.
Zafascynowanie wieczności - cóż za dziwaczna nadzieja!
I jakże ma walczyć człowiek tam, gdzie Jezusa kusił szatan?
Pałace, zamki, potęga, bogactwo, wszelaka dostępna człowie-
kowi szczęśliwość roztacza się dookoła, gdzie tylko okiem sięg-
nąć, mapa obu półkul wszelakiej rozkoszy rozłożona w krąg
horyzontu, promienna geografia, której środkiem ty jesteś! nie-
bezpieczny miraż!
A teraz wyobraźmy sobie zamęt, jaki powstać musi w uczu-
ciach człowieka, który dostał się na ten szczyt nie stopniowo,
nie powoli, lecz postawiony został w obliczu tej wizji nagle,
nieostrożnie, nie przygotowany.
Gwynplaine podobny był komuś, co by usnął w kreciej no-
rze, a przebudził się na samym szczycie dzwonnicy w Strass-
burgu.
Zawrót głowy jest jakby spotęgowaniem jasności widzenia.
A szczególnie taki zawrót głowy, co porywając człowieka
i w stronę dnia, i w stronę nocy równocześnie, składa się z pod-
wójnego wirowania w dwu sprzecznych ze sobą kierunkach.
Widzisz zbyt wiele, a nie dosyć.
Widzisz wszystko, a nic nie widzisz.
Jesteś jak ten, którego autor tej książki nazwał gdzieś „nie-
widomym oślepionym światłem".
Gwynplaine pozostał sam. Zaczął chodzić po komnacie wiel-
kimi krokami. Wrzenie zawsze poprzedza wybuch.
Nie mógł usiedzieć na miejscu i poprzez to podniecenie roz-
myślał. To jego wewnętrzne wrzenie było jakby ogólnym roz-
rachunkiem. Robił generalny przegląd swoich wspomnień.
Rzecz zdumiewająca, jak dokładnie słyszymy zazwyczaj to,
czego - tak się nam zdaje - ledwie że słuchaliśmy. Zeznanie
rozbitków, odczytane przez szeryfa w podziemiu Southwarku,
brzmiało mu w uszach, jasne, zrozumiałe w każdym szczególe;
przypominał sobie dokładnie każde jego słowo; i oto ze znaków
tych zmartwychpowstał obraz całego jego dzieciństwa.
Zatrzymał się nagle, z rękami założonymi w tył, spoglądając
w sufit, w niebo - wszystko jedno - gdzieś w górę.
- Teraz moja kolej nadeszła! - zawołał.
Był jak człowiek wynurzający się spod wody. Wydawało mu
się, że widzi wszystko - przeszłość, przyszłość, teraźniejszość
- w nagłym skurczu jasności.
- Ach! - krzyknął - bo w głębi myśli też można krzy-
czeć - ach, a więc tak, byłem lordem ! Teraz wszystko jest
Jasne. Okradli mnie, zdradzili, zatracili, wydziedziczyli, powa-
lili, zamordowali, trup mojego przeznaczenia pływał po mo-
rzach przez piętnaście lat i oto nagle dotknął ziemi i powstał
żywy. Odradzam siei Rodzę się! Czułem przecież, że pod łach-
manami moimi bije coś większego od serca nędzarza, czułem
przecież, kiedy stawałem wobec ludzi, że to stado i że ja jestem
nie psem, lecz pasterzem. Pasterze narodów, przywódcy ludów,.
przewodnicy i władcy - oto, czym byli ojcowie moi; a czym
oni byli - tym i ja jestem. Jestem szlachcicem i mam szpadę,
jestem baronem i noszę hełm, jestem margrabią i noszę pióro-
pusz, jestem parem i noszę koronę. I wszystko to mi odebrano!
Jestem mieszkańcem światłości, a uczyniono mnie mieszkańcem-
mroków. Ci, co proskrybowali ojca, sprzedali dziecko. Kiedy
ojciec mój umarł - wyciągnęli mu spod głowy kamień wy-
gnania, który mu za poduszkę służył, i mnie go uwiązali
u szyi, i wrzucili mnie do kanału. O, ci bandyci, co zadręczyli
dzieciństwo moje! tak, poruszają się i powstają oto z samego
dna mej pamięci, tak, widzę ich znowu. Byłem bryłką ciała
podziobaną na mogile przez stado kruków. Krwawiłem i krzy-
czałem pod uderzeniami tych potwornych postaci. A więc to
tam mnie ciśnięto, tam, pod stopy wszystkich przechodniów
świata, na rozdeptanie, na sam spód najostatniejszych dołów
ludzkiego rodzaju, poniżej sługi, poniżej lokaja, poniżej naj-
lichszego plebejusza, poniżej niewolnika, w to miejsce, w któ-
rym chaos staje się kloaką, w samą głąb zaprzepaszczenia! Oto,.
skąd wychodzę, oto, skąd wznoszę się w górę, oto, skąd zmart-
wychpowstaję. Jestem znowu! Moja kolej nadeszła!
Usiadł, wstał, dłońmi ścisnął skronie i znów chodzić zaczął-
Monolog szalejącej w nim burzy nie skończył się jeszcze.
- Gdzie ja jestem? Na wierzchołku. Gdzie spadłem? Na sam
szczyt. Domem moim jest szczyt - wielkość; domem moim jest
wszechpotęga - kopuła świata. Jestem jednym z bogów tej
powietrznej świątyni. Zamieszkuję niedostępne. Wyniosłość, ku
której spoglądałem z dołu, a z której tyle padało promieni, że
zamykałem przed ich blaskiem oczy, ten zamek niezdobyty, ta
niezwyciężona twierdza szczęśliwych - otwarła się i wchodzę
•do niej, i jestem w niej, iż niej jestem! Koło obróciło się: by-
łem na dole - jestem na górze. Na górze, na zawsze. Otom
lordem i płaszcz szkarłatny nosić będę i koronę z kwiatonów
na głowie; i obecny będę przy koronacji królów, w moje ręce
będą oni składali przysięgę, będę sądził ministrów i dostojni-
ków, będę istniał! Z głębi, w które mnie ciśnięto, wytryskam aż
pod zenit. Mam pałace miejskie i wiejskie, rezydencje, ogrody,
zwierzyńce, lasy, karety, miliony, wydawać będę uczty, prze-
bierać wśród uciech i radości; włóczęga Gwynplaine, który nie
•miał prawa uszczknąć kwiatka z łąki, będzie mógł zrywać
gwiazdy z nieba!
Żałobą powraca mrok w duszę człowieka. W Gwynplaine'ie,
Tstóry był bohaterem, który zresztą - kto wie? - być nim
może nie przestał, dokonywała się oto przemiana wielkości mo-
ralnej w materialną wielkość. Przemiana ponura. Wyłom uczy-
niony w cnocie przez stado przebiegających demonów. Niespo-
dzianka uczyniona słabej stronie natury człowieka. To, co
najniższe w nas, a co nosi nazwę najwyższego, popędy pychy,
zachcianki instynktu, pasje, pożądania, odegnane od Gwynplai-
ne^ oczyszczającą siłą niedoli, obejmowały tłumnie w posia-
danie swoje to szlachetne serce. I dlaczego tak się działo? Bo
•odnaleziono pergamin w czerepie szklanym wyrzuconym przez
morze! Tak to przypadek dokonuje nieraz gwałtu nad sumie-
niem.
Gwynplaine wielkimi łykami pił pychę, a dusza mu ciem-.
niała. Bo taka jest siła tego tragicznego wina.
Ogarniało go coraz większe upojenie; i godził się na nie,
więcej nawet, rozkoszował się nim. Skutek to długotrwałego
pragnienia. Czy jest człowiek wspólnikiem pucharu, w którym
rozum traci? Zawsze pragnął niejasno tego właśnie. Nieustan-
nie spoglądał w stronę możnych tego świata; a spoglądać - to
pragnąć. Orlę nie na darmo rodzi się w napowietrznym
gnieździe.
Był lordem. I wydawało mu się to chwilami takie naturalne.
Upłynęło godzin tak niewiele, a jakże daleko pozostała prze-
szłość wczorajszego dnia.
Gwynplaine natknął się otoina zasadzkę.-Zastawiło'ją lepsze,
wróg dobrego. . -
Biada temu, o którym powiadają: ten to dopiero jest szczę-
śliwy!
Łatwiej jest oprzeć się przeciwności niż powodzeniu. Ze złej
doli bardziej całym wychodzi się niż z dobrej. Nędza jest Cha-
rybdą, ale Scyllą jest bogactwo. Tych, co stali nieugięcie pod
uderzeniem gromu, poraża blask błyskawicy. Ty, co nie dziwi-
łeś się przepaści - jakże lękać się powinieneś, gdy unoszą cię
chmary skrzydeł chmur i snów. Wyniesienie i wywyższy cię,
i pomniejszy. Apoteoza ma w sobie ponurą potęgę, co powala
ducha.
Nie jest łatwo poznać się na rodzaju szczęścia, jakie się nam
dostaje w udziale. Przypadek - to przebranie. I nic zawodniej-
szego niż jego oblicze. Czym jest? Czy opatrznością? Czy fatal-
nością?
Nie każda jasność jasnością bywa. Bowiem jedynym świat-
łem jest prawda, a błysk to rzecz zdradliwa. Sądzisz, że oświe-
tla, a on pożar roznieca.
Jest noc; czyjaś ręka stawia świecę, łojówkę nędzną, co stała
się gwiazdą, na samej krawędzi okna otwartego na ciemność.
Ćma idzie do świecy.
Jak dalece można ją winić o to?
Spojrzenie ognia fascynuje ćmę, jak spojrzenie węża fascy-
nuje ptaka.
Czy ćma i ptak mogą nie pójść tam? Czy liść może wypo-
wiedzieć posłuszeństwo wiatrom? Czy kamień może wypowie-
dzieć posłuszeństwo prawu ciążenia?
Zagadnienie to natury materialnej i natury moralnej za-
razem.
Po liście księżniczki Gwynplaine otrząsnął się, wyprostował.
Istniały w nim silne wiązania, co wytrzymały napór. Nawałni-
ce, po wyczerpaniu wiatru wiejącego z jednej strony widno-
kręgu, rozpoczynają natarcie z drugiej strony, a los nie mniej
niż natura zaciekły bywa. Pierwsze uderzenie zachwieje, dru-
gie uderzenie wyrwie z korzeniem.
Niestety! A jak padają dęby?
Tak więc ten, co jako dziecko dziesięcioletnie sam na skale
Portlandu szykując się do walki przypatrywał się uważnie za-
paśnikom, z którymi mieć będzie do czynienia, burzy, co uno-
siła okręt, na którym spodziewał się odjechać, otchłani, co wy-
rywała mu spod stóp tę jedyną deskę ocalenia, próżni rozwartej
przed nim i groźnie się cofającej, ziemi, która odmawiała mu
schronienia, zenitowi, co odmawiał mu jednej choćby gwiazdy,
.Samotności bezlitosnej, ciemności ślepej, oceanowi, niebu,
wszystkim gwałtom w jednej nieskończoności i wszystkim za-
gadkom w drugiej; ten, co nie zadrżał, nie osłabł na duchu
wobec wrogiego ogromu nieznanego; ten, co jako dziecko małe
dotrzymał placu nocy, jak niegdyś Herkules dotrzymał placu
śmierci, ten, co w zapasach ponad siły zuchwale wyzywał
szczęście i obrócił przeciwko sobie wszystkie szansę adoptując
dziecko - a sam był przecież dzieckiem jeszcze - obarczając
się ciężarem - a sam był zmęczony i wątły - odsłaniając tym
sposobem własną słabość przed wrogiem, własną ręką zdejmu-
jąc kaganiec z paszczęk mrocznych potworów czających się
dookoła; ten, co nie dorósłszy jeszcze lat wojownika natych-
miast prawie po wyjściu z kołyski wziął się z losem za bary,
ten, któremu nierówność sił nie przeszkodziła w walce; ten, co
wobec nagłego a przerażającego zaćmienia rodu ludzkiego
wszędzie wokół - pogodził się z tym i dumnie szedł dalej,
ten, co dzielnie znieść potrafił i zimno, i pragnienie, i głód; ten,
co z postaci karłem będąc, z duszy był olbrzymem; ten Gwyn-
plaine, co zwyciężył ogromny wicher otchłani w jego podwój-
nej postaci - burzy i nędzy, chwiał się oto od lichego powiewu
próżności.
Tak więc kiedy los wyczerpał już niedostatek, rozpacz, bu-
rze, ryki, katastrofy i agonie, a człowiek nie upadł pod ich na-
porem - fatum zaczyna się uśmiechać i oto człowiek chwieje
się, nagle upojony.
Uśmiech fatum. Czy można wyobrazić sobie coś straszniej-
szego? Jest to ostatni rodzaj bezlitosnego probierza dusz, któ-
rym doświadczani bywają ludzie. Tygrys, czający się w każdym
przeznaczeniu, chowa swe pazury czasami. Przygotowania to
niebezpieczne. Straszna jest słodycz potwora.
Każdy chyba człowiek w sobie samym zauważyć może zbież-
ność wywyższenia i osłabienia. Nagłe wyrośnięcie w górę roz-
przęga, rozstraja, wywołuje gorączkę.
W umyśle Gwynpłaine'a zawrotnie wirowały tłumy nowych
wrażeń, przeistoczenie mieniło się światłocieniem, uczucia trą-
cały się w najdziwniejszy sposób, przeszłość zderzyła się
z przyszłością; było w nim dwóch Gwynplaine'ów, on sam był
podwójny; za nim - dziecko w łachmanach, co wyszło z nocy,
bezdomne, drżące, głodne, wzbudzające śmiech; przed nim -
pan, świetny, pyszny, wspaniały, olśniewający -cały Londyn.
Zwlekał ze siebie swój pierwszy kształt i przyodziewał się
w drugi. Wychodził z linoskoka i wchodził w lorda. Zmiana
skóry, która może być zarazem zmianą duszy. Chwilami nazbyt
to było podobne do snu; i nieproste - i dobre, i złe równocze-
śnie. Myślał o ojcu swoim. Ścisnęło mu się serce - ojciec, któ-
rego nie znał nigdy! Próbował wyobrazić go sobie. Pomyślał
o tym bracie, o którego istnieniu powiedziano mu przed chwi-
lą. A więc miał rodzinę. Miał rodzinę, on, Gwynplaine! Gubił
się wśród tych fantastycznych spiętrzeń. Pojawiały się przed
nim wizje wspaniałości i potęgi; jakieś uroczystości nieznane
przesuwały się i ginęły jak obłoki. Słyszał fanfary.
- A jakże ja będę wymowny! - powtarzał sobie.
I oglądał w wyobraźni wkroczenie swoje do Izby Lordów,
jakże świetne! Przybywał tam pełen rzeczy całkiem nowych.
Jakże wiele miał do powiedzenia! Jak wielkie poczynił zapasy!
Cóż to za przewaga być wśród nich człowiekiem, który widział,
dotykał, doświadczał, cierpiał, i móc krzyknąć im: byłem bli-
sko, byłem jakże blisko tego wszystkiego, od czego wy jesteście
oddaleni. Rzuci w twarz rzeczywistość tym patryc j uszom wy-
karmionym złudzeniami i zadrżą, bo prawdę będzie mówił,
i przyklasną mu, bo wielkim będzie. Stanie wśród tych wszech-
potężnych jako jeszcze od nich potężniejszy, zjawi się im z po-
chodnią w dłoni, gdyż pokaże prawdę; zjawi się im z mieczem
w dłoni, gdyż pokaże sprawiedliwość. Cóż za triumf!
Piętrzyły się te rojenia w umyśle jego i jasnym, i zamąco-
nym zarazem; chodził, gestykulując, jak szaleniec, to rzucał się
na pierwszy z brzegu fotel w nagłym przystępie osłabienia, to
znów się zrywał. Chodził, chodził, patrzył w sufit, przypatry-
wał się koronom, przypatrywał się roztargnionym okiem hiero-
glifom na herbowej tarczy, dotykał aksamitnego obicia ścian,
przesuwał krzesła, przerzucał pergaminy leżące na stole, od-
czytywał nazwy i tytuły, Buxton, Homble, Gumdraith, Hun-
kerville, Ciancharlie, oglądał pieczęcie, bawił się jedwabnymi
sznurkami, na których były zawieszone, podchodził do okna,
'wsłuchiwał się w szmer fontanny, wpatrywał w posągi, z cier-
pliwością lunatyka liczył marmurowe kolumny i mówił sobie:
- To wszystko jest.
I dotykał swych jedwabnych szat i zapytywał sam siebie:
- Czy to ja jestem? Tak.
Szalała w nim zawierucha.
Czy czuł wśród tej burzy, że upada. na duchu, że słabnie?
Czy pił, czy jadł, czy spał choć chwilę? Jeżeli nawet stało się
tak, to on o tym nie wiedział. Bywają sytuacje gwałtowne,
wśród których instynkty zaspokajają się same, bez udziału
myśli człowieka. Myśl jego zresztą była bardziej oparem niż
myślą. Kiedy czarne płomienie wybuchu kłębią się i wylewają
z krateru wulkanu - czyż pamięta on wtedy o stadach, co pa-
są się na łąkach, u stóp jego?
Mijały godziny.
Poczynało świtać. Blade światło wdarło się do komnaty,
przeniknęło do świadomości Gwynplaine'a.
- A Dea? - tak mu rzekła jasność.
10 - Człowiek śmiechu, t. II
Księga szósta
URSUS POJAWIA SIĘ POD ROZMAITYMI POSTACIAMI
CO POWIEDZIAŁ MIZANTROP
Kiedy Ursus zobaczył, jak Gwynplaine znika w drzwiach wię-
zienia Southwarku - zdrętwiał stojąc na czatach za zało-
mem muru. Długo jeszcze brzmiał mu w uszach zgrzyt zamków
i rygli; wydawało mu się, że więzienie zawyło z radości po-
łknąwszy nieszczęśliwą ludzką istotę. Czekał. Na co? Śledził.
Co? Skoro raz zamknęły się te drzwi bezlitosne - to otworzą
się już nieprędko; drętwieją one nieruchomo wśród ciemności
i poruszają się z trudem, zwłaszcza ilekroć trzeba wypuścić na
swobodę;- wejść przez nie, owszem, można, lecz wyjść - to in-
na sprawa. Ursus wiedział o tym. Lecz człowiek nie przestaje
czekać i spodziewać się wtedy, kiedy sam chce; nieraz czekasz
mimo własnej chęci; czyny nasze dokonując się wytwarzają
siłę, która trwa, choć celu już nie ma, która trzyma nas, włada
nami i każe nam przez pewien czas jeszcze robić to, co jest już
nieprzydatne. Niepotrzebne czaty - któż z nas nie znajdował
się kiedyś w tym głupim, bezsensownym położeniu? - trace-
nie czasu, przypadające w udziale każdemu, czyja uwaga przy-
kuta była do tego, co znikło. Nie ma chyba człowieka, który by
kiedyś nie doświadczył takiego odrętwienia. Z jakąś roztarg-
nioną zawziętością upierasz się przy swoim. Sam nie wiesz,
czemu nie ruszasz się z miejsca, w którym stoisz, ale nie ru-
szasz się z miejsca, w którym stoisz. To, co rozpocząłeś czynnie,
biernie wykonujesz dalej. Wyczerpująca to wytrwałość, czło-
wiek wychodzi z niej jak zbity. Ursus, tak odmienny od wszy-
stkich ludzi, stał niby pierwszy lepszy, przygwożdżony do zie-
mi przez tę mieszaninę uśpienia i czujności, w jakiej pogrąża
nas wydarzenie, które z nami wszystko uczynić może, a które-
mu my zaradzić nie możemy żadną miarą. Spoglądał kolejno
na dwa czarne mury, to na wysoki, to na niski, to na bramę
pod szubieniczną drabiną, to na bramę pod trupią czaszką,
jakby uwiązł zaciśnięty w te kleszcze złożone z więzienia
i cmentarza. Na uliczce, odludnej i omijanej z daleka, prze-
chodniów bywało niewielu i nikt nie zauważył Ursusa.
Wyszedł wreszcie zza załomu muru, za którym skrył się, by
śledzić stamtąd dalsze losy Gwynplaine'a, i odszedł wolnym
krokiem. Dzień miał się już ku zachodowi. Długo stał Ursus na
swojej warcie. I teraz jeszcze co pewien czas oglądał się za
siebie i patrzył na straszne, niskie drzwi, przez które przeszedł
Gwynplaine. Oczy miał szkliste, puste. Doszedł do końca ulicz-
ki, skręcił raz, skręcił drugi raz, odtwarzając sobie jakoś tę
drogę, którą przebył w odwrotnym kierunku kilka godzin temu.
Chwilami odwracał się, jakby mógł jeszcze dojrzeć drzwi wię-
zienia. Ale szedł już innymi ulicami. I tak przybliżył się powoli
do Pola Tarrinzeau. Zaułki sąsiadujące z jarmarcznym placem
były to ścieżki puste, przechodzące między ogrodzeniami. Szedł,
pochylony, koło płotów i rowów. Nagle zatrzymał się, rozpro-
stował plecy i zawołał:
- Tym lepiej!
Z całej siły uderzył się pięściami po głowie, potem po udach,
jak człowiek, który zjawiska tego świata zwykł osądzać zdrowo
i trzeźwo.
I zaczął pomrukiwać pod nosem, chwilami podnosząc nieco
głos:
- Dobrze mu tak! A, oberwaniec! zbój! nicpoń! ladaco!
hultaj niesforny! Za ozór go wzięli, za wygadywanie na rząd.
To buntownik. Trzymałem u siebie buntownika. I oto pozbyłem
się go nareszcie. Mam szczęście. Wstyd nam przynosił. I wsa-
dzili go do więzienia! Dobrze mu tak! A od czegóż jest prawo?
io*
O, niewdzięcznik, a ja go wychowałem! Tak, i po to morduj się,
człowieku! Kto mu kazał gadać i mędrkować? Wsadzać swój
nos do państwowych spraw? No, sami powiedzcie, proszę!
W kieszeni miało to ledwie kilka groszy, a rozprawiało o po-
datkach, o biednych, o ludzie, o wszystkim, co nie do niego
należy! Pozwolił sobie wyrażać swoje zdanie o penny! wy-
głaszać złośliwe i zgryźliwe uwagi o królewskiej monecie mie-
dzianej. Znieważył groszaki jej królewskiej mości! Farthing -
to to samo co królowa! To święty wizerunek, do diabła, święty
wizerunek. Masz królową czy jej nie masz? To szanuj jej
miedziaki. Na rządzie wszystko stoi. Trzeba znać życie. Ja je
znam. Znam je już długo. Powie mi ktoś: więc nie zajmować
się polityką? O politykę, moi kochani, tyle dbam co o oślą
skórę. Dostałem już raz laską od pewnego baroneta. I powie-
• działem sobie: wystarczy, rozumiem, co to polityka. Lud ma
grosz, ma jeden grosz, daje go królowej, królowa bierze grosz,
a lud dziękuje. Jakie to proste. A reszta jest sprawą lordów.
Ich wielmożności lordów, duchownych i świeckich. A Gwyn-
plaine'a pod klucz! A Gwynplaine'a na galery! Tak i trzeba,
tak jest sprawiedliwie, słusznie, świetnie i zasłużenie. Jego
wina. Nie wolno gadać. Czy jesteś lordem, ty głupcze? Pojmał
go wapentake, poprowadził naczelnik straży, a i szeryf go
trzyma. W. tej chwili obskubują go pewnie sędziowie. Zręczni
to ludzie, umieją obskubać człowieka ze zbrodni jak koguta
z pierza! Pod kluczem hultaj siedzi! Tym gorzej dla niego, tym
lepiej dla mnie! Słowo daję, bardzo kontent jestem. Mam
szczęście, muszę to wyznać szczerze. I po co przygarniałem
tych dwoje? Niepojęte dziwactwo. Dobrze nam było przedtem,
spokojnie, mnie i Homo! I na co przyszła do mojej budy ta
gałgańska para? Mało to natroszczyłem się o nich, kiedy byli
mali? Mało to naciągnąłem się ich w moim wózku? Piękne
ocalenie! On złowieszczo szpetny, a ona ślepa na obydwa oczy.
I od ust sobie dla nich odejmuj. Mało to nassałem się przez
"nich z piersi głodu? I dorasta to, i kochać się zaczyna! Flirt
dwu kalek - oto, do czego doszliśmy właśnie. Idylla - żabi
król i krecica. Oto, co się święciło tuż pod moim bokiem. Mu-
siało się to skończyć wkroczeniem sprawiedliwości. Chwała
Bogu, żabi król zaczął rechotać o polityce. Nareszcie jestem
wolny. Kiedy przyszedł wapentake - zgłupiałem z początku,
trudno jest uwierzyć we własne szczęście, zdawało mi się, że
nie widzę tego, co widziałem, że to niemożliwe, że to koszmar,
że to sen kpi sobie ze mnie. Lecz nie, rzeczywistość to jest
jak najbardziej rzeczywista. Dotknąć jej można, oto ona.
Gwynplaine siedzi w więzieniu. Prawdziwa to łaska opatrz-
ności! Dzięki ci, o dobra pani! To ten potwór właśnie, co tyle
robił hałasu, ściągnął uwagę na moją budę i oskarżył mojego
biednego wilka. Gwynplaine poszedł! Uwolniłem się od oby-
dwojga. Od jednego kamienia - dwa guzy. Bo Dea umrze.
Ki'edy zobaczy, że nie ma Gwynplaine'a - ona go widzi, ta
idiotka! - nie będzie już miała po co żyć i powie sobie: co ja
właściwie robię na tym świecie? I pójdzie, i ona też. Szczęśli-
wej podróży! Idźcie sobie oboje do diabła! Zawsze ich nie zno-
siłem! A zdychaj, Deo! Ha, ha, to mi dopiero uciecha!
II
A CO ROBI
Wrócił wreszcie do gospody Tadcaster.
Biło właśnie wpół do siódmej, pół po szóstej, jak powiadają
Anglicy. Za chwilę miało się już zacząć ściemniać.
Imć Nicless stał na progu swej gospody. Jego przerażona
twarz nie rozkurczyła się jeszcze od rana, zakrzepł na niej
przestrach.
Kiedy tylko spostrzegł z daleka Ursusa:
- No i co? - krzyknął.
- Ze niby co?
- Czy Gwynplaine wróci? Już byłby czas. Niedługo zacznie
się schodzić publiczność. Czy Człowiek Śmiechu wystąpi dziś
wieczorem?
- Człowiek Śmiechu - to ja! - rzekł Ursus.
I spojrzał na oberżystę z Jawną drwiną.
Potem poszedł prosto na pierwsze piętro, otworzył okno, pod
którym wisiał szyld gospody, wychylił się, wyciągnął ręce,
chwytał kolejno za obie deski - tę z napisem „Gwynplaine -
Człowiek Śmiechu" i tę z afiszem Chaosu zwyciężonego - ode-
rwał je, wziął pod pachę i zszedł na dół.
Imć Nicless śledził go wzrokiem.
- A to na co? - zapytał.
Ursus roześmiał się po raz drugi.
- Czemu się śmiejecie? - zapytał znowu oberżysta.
- Wracam do prywatnego życia.
Imć Nicless zrozumiał i nakazał adiutantowi swemu, małemu
Govicum, by mówił każdemu, kto tylko się zjawi, że dziś wie-
czór przedstawienia nie będzie. Zdjął z drzwi puszkę, do której
wkładano pieniądze, i odstawił ją w róg izby.
W chwilę później Ursus wchodził do ,, Zielonego Pudła".
Postawił w kącie obie deski z napisami i zajrzał do tej części
wozu, którą zwykł był nazywać „pawilonem kobiecym".
Dea spała.
Leżała na łóżku ubrana, tylko stanik miała rozpięty, by wy-
godniej odpoczywać.
Vinos i 'Fibi siedziały przy niej, jedna na stołku, druga na
podłodze, obie pogrążone w zadumie.
Pomimo późnej pory nie przebrały się jeszcze w swoje stroje
bogiń. Znak to był głębokiego strapienia. Miały na sobie weł-
niane staniki i spódnice z grubego płótna.
Ursus przyglądał się Dei.
- Zaprawia się do jeszcze dłuższego snu - szepnął.
Po czym zwrócił się do Vinos i Fibi:
- Hej, wy tam, wiecie już? Z muzyką koniec. Możecie po-
chować do szuflady wasze trąbki. Dobrzeście zrobiły, żeście się
nie powystrajały na boginie. Wyglądacie jak straszydła, ale nie
ma po co przebierać się. Zostańcie w tych łachmanach. Nie bę-
dzie przedstawienia. Ani dziś, ani jutro, ani pojutrze, ani popoju-
trze. Nie będzie Gwynplaine'a. Tyle go zobaczę co własne ucho.
I znowu popatrzył na Deę.
- Ale to będzie cios dla niej! Jakby kto świecę zdmuchnął.
Nadął policzki.
- Pfffff ... - I nie ma nic.
Zaśmiał się krótko i sucho.
- Kiedy zbrakło Gwynplaine'a - to wszystkiego zbrakło.
Tak jakbym stracił Homo. Albo i jeszcze gorzej. Będzie bardziej
samotna niż jakakolwiek inna. Ślepi głębiej pogrążają się
w smutku niż my.
Podszedł do okienka w tylnej ścianie wozu.
- Jaki już dzień długi. Siódma i jeszcze jasno. Mimo to
zapalmy łojówkę.
Skrzesał ognia i zapalił latarnię zawieszoną u pułapu „Zie-
lonego Pudła".
Pochylił się nad Deą.
- Dostanie kataru. Za bardzo rozsznurowałyście jej stanik.
Mamy kwiecień dopiero, a przysłowie mówi:
Do świętego Ducha
Nie zdejmuj kożucha.
"Dostrzegł szpilkę, co błyszczała na ziemi, podniósł ją i wpiął
sobie w rękaw. Po czym zaczął chodzić tam i na powrót po
„Zielonym Pudle", mówiąc sam do siebie i ruszając rękami.
- Jestem oto przy najzupełniej zdrowych zmysłach. Wszyst-
kie klepki mam w porządku, bardziej niż kiedykolwiek. We-
dług mego mniemania wszystko odbyło się tak jak należy,
wszystko jest tak, jak być powinno. Kiedy ona się obudzi -
opowiem jej, co się stało, bez ogródek. Nie trzeba będzie długo
czekać na katastrofę. Nie ma Gwynplaine'a. Dobrej nocy, Deo.
Świetnie się składa! Gwynplaine - w więzieniu. Dea - na
cmentarzu. Jedno naprzeciwko drugiego jak w tańcu. W tańcu
śmierci. Dwa losy ludzkie schodzą za kulisy. Pakujmy kostiu-
my. Zamykajmy kufer. Kufer - czytaj: trumnę. Już po nich,
po tych dwojgu. Dea bez oczu, Gwynplaine bez twarzy. Tam,
w górze, dobry Pan Bóg odda Dei wzrok, a Gwynplaine'owi
urodę. Śmierć wszystko doprowadza do porządku. Wszystko tak
się dzieje, jak się dziać powinno. Fibi, Vinos, a zawieście na
gwoździu wasze bębenki. Tak, moje ślicznotki, teraz wasze
talenta do hałasowania zardzewieją. Nie będzie się więcej grać,
nie będzie się więcej trąbić. Chaos zwyciężony został zwycię-
żony. Przepadł Człowiek Śmiechu. Skończyło się trararatatata.
A Dea śpi i śpi. Ma rację. Na jej miejscu wcale bym się nie
obudził. A, co tam, szybko zaśnie na powrót. Taki. cherlak
umrze raz dwa, ani się zdążysz obejrzeć. Oto, do czego prowadzi
wtrącanie się do polityki. Piękna lekcja! Jakże słusznie postę-
pują rządy! Gwynplaine - dla szeryfa. Dea - dla grabarza.
Jedno tu, drugie tam. Pouczająca symetria. Mam nadzieję, że
oberżysta zatarasował drzwi. Będziemy umierać dziś wieczorem
w rodzinnym kółku. Nie ja, nie Homo. Ale Dea. Ja po dawne-
mu będę sobie jeździł w swojej landarze. Mój los - to kręte
drogi włóczęgi. Obie dziewki odprawię. Ani jednej nie zatrzy-
mam. Zaczynam się robić starym rozpustnikiem. Służąca u roz-
pustnika - to jak chleb na stole. Nie chcę żadnych pokus. To
już nie na moje lata. Turpe senilis amor. Powędruję, gdzie oczy
poniosą, sam, z Homo tylko. To dopiero Homo się zdziwi! Gdzie
jest Gwynplaine? Gdzie jest Dea? Tak, stary druhu, znowu
jesteśmy we dwóch tylko. Do diabła, jakże się cieszę! Ta ich
sielanka stawała mi już kością w gardle. A ten łobuz Gwyn-
plaine ani myśli wracać! Rzucił nas, i koniec. Dobrze. Teraz
kolej na Deę. Ta nie da na siebie długo czekać. Lubię rzeczy
zakończone. Nie będę jej przeszkadzał zdychać, palcem o palec
nie stuknę. Zdechnij sobie, słyszysz?! O, budzi się!
Dea podniosła powieki; bo ślepi śpiąc też często zamykają
oczy. Jej słodka twarzyczka, o niczym nie wiedząca, promie-
niała.
- Uśmiecha się - szepnął Ursus - a ja się śmieję. Dobrze
się składa.
Dea zawołała:
- Fibi. Vinos! Już pewnie czas na przedstawienie. Zdaje mi
się, że bardzo długo spałam. Chodźcie mnie ubrać.
Nie poruszyła się ani Fibi, ani Vinos.
Tymczasem niewysłowione spojrzenie niewidomej napotkało
źrenice Ursusa. Starzec zadrżał.
- No i co wy tam robicie? - krzyknął. - Fibi, Vinos, czy
nie słyszycie, że woła was wasza pani? Czyście ogłuchły? Pręd-
ko! przedstawienie zaraz się zaczyna.
Obie kobiety ze zdumieniem popatrzyły na Ursusa.
A on zrzędził dalej.
- Czy nie widzicie, że zaczyna się już schodzić publiczność?
Fibi, ubieraj Deę. Vinos, do bębenka.
Fibi wyobrażała sobą posłuszeństwo. Vinos wyobrażała sobą
bierność. A obie razem były uosobieniem poddania. Ursus -
ich pan - był dla nich zawsze zagadką. Bądź niezrozumiały,
a będą cię słuchać. Pomyślały po prostu, że starzec dostaje
bzika, i wykonały rozkaz. Fibi zdjęła z kołka kostium Dei,
a Vinos - bębenek.
Fibi zaczęła ubierać Deę. Ursus zasunął kotarę gineceum
i spoza firanki mówił dalej:
- Spójrz, Gwynplaine'ie! Tłum zapełnił już prawie całe
podwórze. U wejścia tłok. Co za ciżba! I popatrz no tylko, Fibł
i Vinos siedzą z założonymi rękami, jakby nie widziały, co się
dzieje? Dziwnie tępe są te Cyganki! Cóż za głupcy żyją w Egip-
cie. Nie uchylaj zasłony. Wstydziłbyś się. Dea się ubiera.
Umilkł na chwilę, po czym nagle usłyszano głośne zawołanie:
- Jak piękna jest Dea!
Był to głos Gwynplaine'a. Fibi i Vinos drgnęły i odwróciły
się. Był to głos Gwynplaine'a, ale w ustach Ursusa.
Ursus uchyliwszy zasłony dał im znak, by nie ważyły się
dziwić.
Znów odezwał się głosem Gwynplaine'a:
- To anioł!
I odpowiedział własnym głosem:
- Dea anioł! Zwariowałeś chyba. Jedyny latający ssak - to
nietoperz.
Po czym dorzucił:
- No, idź, Gwynplaine'ie, odwiąż Homo. To będzie przy-
najmniej coś rozsądnego.
I zbiegł po tylnych schodkach „Zielonego Pudła" szybko, lek-
ko jak Gwynplaine. Naśladował jego krok. Dea mogła przecież
usłyszeć.
Na podwórzu spostrzegł chłopca, który wałęsał się bezczynnie
i ciekawie rozglądał dookoła.
- Nadstaw obie ręce - rzekł mu po cichu.
I wsypał mu w dłonie garść miedziaków.
Govicum zdziwił się bardzo tej hojności.
A Ursus szepnął mu do ucha:
- Zostań, chłopcze, na podwórzu i skacz, tańcz, rozbijaj się,
krzycz, wrzeszcz, gwiżdż, gruchaj, wyj, klaskaj, tupaj, śmiej
się na cały głos, połam coś nawet.
Imć Nicless zły i upokorzony, że ci, co przyszli na Człowieka
Śmiechu, zawracają i rozchodzą się po innych budach jarmarcz-
nego placu, zamknął drzwi gospody; wyrzekł się na ten wieczór
szynkowania napitków, byleby tylko uniknąć nudy pytań;
i wśród bezczynnej, rozleniwionej atmosfery przedstawienia, co
nie doszło do skutku, usiadł na balkonie ze świecą w ręku
i patrzył z góry na podwórze. Ursus, ujmując przezornie głos
swój w nawiasy z dwu swoich dłoni przyłożonych do ust,
krzyknął mu':
- Hej,.panie, rób to samo co twój chłopak, hałasuj, krzycz,
wrzeszcz.
I wrócił do ,,Zielonego Pudła" i tak rzekł do wilka:
- Gadaj, ile tylko potrafisz.
Po czym odezwał się głośno:
-- Za duża ciżba. Boję się, że będziemy mieli niespokojne
przedstawienie.
Vinos biła tymczasem w bęben.
Ursus mówił dalej:
- Dea już ubrana. Zaraz będzie można zacząć. Niepotrzebnie
nawpuszczano tyle publiczności. Jak to się wszystko tłoczy!
Spójrz no tylko, Gwynplaine'ie, co za rozhukana zgraja! Mógł-
bym się założyć, że nigdy jeszcze nie zebraliśmy tyle grosza
co dzisiaj. Dalej, błaźnice, brać się obie za muzykę! Chodź tu,
Fibi, łap trąbkę. Dobrze, Vinos, bij w swój bębenek, a mocno,
nic go nie żałuj. Fibi, stań w pozie bóstwa sławy. Za mało
jesteście obnażone, moje panny. Pozdejmujcie te kaftaniki. Nie
płótna tu trzeba, ale gazy. Publiczność lubi oglądać kobiece
kształty. Niech sobie moraliści piorunują na nas. Odrobinę
bezwstydu, do licha! Odrobinę lubieżności. A teraz grajcie me-
lodie najbardziej szalone. Hej, trąbić mi, dąć w rogi, trzaskać,
bić w bębenki. Cóż za tłum, mój biedny Gwynplaine'ie!
Umilkł na chwilę i znów się odezwał:
- Teraz, Gwynplaine'ie, pomóż mi. Trzeba opuścić klapę.
Tu rozłożył chustkę do nosa.
- Lecz najpierw niech ryknę w swoją szmatę.
I głośno utarł sobie nosa, co jest rzeczą nieodzowną dla brzu-
chomówcy.
Schował chustkę w kieszeń i wyciągnął zatyczki; poruszyły
się koła, zazgrzytały łańcuchy jak co dzień. Klapa opuściła się.
- Nie trzeba jeszcze rozsuwać kurtyny, Gwynplaine'ie.
Niech tak wisi. dopóki nie rozpoczniemy przedstawienia. Po co
mamy siedzieć jak na wystawie. A wy obie wyjdźcie przed
kurtynę. Grajcie, panny! Bum, bum, bum. Widownia pełna aż
po brzegi. I dobrana, że ze świecą szukaj, same męty, sam
motłoch. Co za tłok, mój Boże!
Dwie Cyganki, ogłupiałe z posłuszeństwa, stanęły ze swymi
instrumentami na zwykłych miejscach, po obu stronach za-
suniętej kurtyny.
A wówczas Ursus dokonywać zaczął rzeczywistych cudów.
Nie był to już jeden człowiek, lecz tłum cały. Musiał zapełnić
próżnię, wezwał więc na pomoc swój niezwykły talent brzucho-
mówczy. Cała orkiestra głosów ludzkich i zwierzęcych, którą
w sobie miał, wprawiona została w ruch. Stał się legionem.
Komuś, kto by zamknął oczy, wydać by się mogło, że znajduje
się na placu publicznym w dzień święta czy też w dzień roz-
ruchów. Istny wir hałasów i okrzyków wydobywał się z Ursusa.
Wir ów śpiewał, szczekał, kaszlał, charkał, kichał, zażywał ta-
baki, rozmawiał, pytał i odpowiadał, wszystko na raz. Ledwie
rozpoczęte wyrazy mieszały się, zlewały ze sobą. Na tym pu-
stym dziedzińcu słychać było mężczyzn, kobiety, dzieci, słychać
było wesoły zgiełk tłoczącej się ciżby. Poprzez ten zgiełk, niby
poprzez dym, przewijały się i inne jeszcze głosy - gdakanie
kur, miauczenie kotów, kwilenie niemowląt przy piersi. Sły-
chać było ochrypłe okrzyki pijaków. Psy powarkiwały nie-
chętnie, plącząc się pomiędzy ludzkimi nogami. Dźwięki dola-
tywały i z daleka, i z bliska, z góry i z dołu. Całość była
zgiełkiem, każdy jej szczegół - krzykiem. Ursus walił pięścia-
mi, tupał, rzucał głos swój w głąb dziedzińca i wyprowadzał go
jakby spod ziemi. Było to burzliwe a swojskie. Od szeptu prze-
chodził do hałasu, od hałasu do zamieszania, od zamieszania do
huraganu. Był sobą i wszystkimi zarazem, był monologującym
poliglotą. Iluzjonizm istnieć może i dla oka, i dla ucha. Co Pro-
teusz uczynił dla spojrzenia, to dla słuchu czynił Ursus. Trudno
wyobrazić sobie bardziej łudzącą podobiznę zgiełkliwego tłumu.
Co pewien czas uchylał zasłony gineceum i zaglądał do wnętrza.
Dea słuchała.
Chłopiec towarzyszył mu dzielnie z dziedzińca. '
Fibi i Vinos sumiennie dęły w trąbki i grzmociły w bębenki.
Imć Nicless, jedyny widz, podobnie jak i one myślał, że Ursus
po prostu zwariował; było to zresztą tylko drobnym, szarym
cieniem przydanym do ponurej melancholii oberżysty. Solidny
karczmarz pomrukiwał: - Co za bałagan! - I przypatrywał
się z powagą, jak ktoś, kto pamięta, że istnieją prawa i że
trzeba je szanować.
Govicum uszczęśliwiony, że może się przydać w robieniu tego
całego zamieszania, wysilał się nie mniej od Ursusa. Bawiło go
to. No i zarabiał na swoje groszaki.
Homo był zamyślony.
W czyniony przez siebie hałas wplątywał Ursus swoje własne
słowa:
- Tak, Gwynplaine'ie, to samo co zwykle. Knują coś prze-
ciwko nam. Konkurenci kopią dołki pod naszym powodzeniem.
Wygwizdanie - to przyprawa triumfu. A swoją drogą za dużo
ludzi wpuszczono. Jest im niewygodnie w tym tłoku. Ostre
łokcie sąsiada nie usposabiają do pobłażliwości. Byleby tylko
ławek nie połamali! Możemy stać się pastwą niesfornej hała-
stry. Ach, gdybyż tu był nasz przyjaciel Tom-Jim-Jack. Ale on
już nie przychodzi. Popatrz no, ile tu głów, jedna spoza drugiej
wygląda. Ci, co stoją, nie mają rozradowanych min, choć Galie-
nus, ten wielki człowiek, nazywa stanie ,,ruchem wzmacniają-
cym". Skrócimy przedstawienie. Na ogłoszeniu jest tylko Chaos
zwyciężony, więc nie będziemy grać Ursusa Rursusa. Wytargu-
jemy sobie choć tyle. Cóż za zgiełk! O ślepa niesforności tłumu!
Gotowi porobić nam szkody! To już doprawdy nie do wytrzy-
mania. Nie będziemy mogli grać. Nikt ani słowa z całej sztuki
nie usłyszy. Przemówię do nich, Gwynplaine'ie, odgarnij nieco
kurtynę. Obywatele . ..
Tu Ursus krzyknął sam na siebie cienkim, rozgorączkowa-
nym głosem:
- Precz ze starym!
Po czym znów się odezwał, teraz głosem własnym:
- Zdaje mi się, że lud mnie znieważa. Miał rację Cycero:
plebs, fex urbis. Co począć, spróbujmy ten motłoch poskromić.
Nie łatwo mi będzie przekrzyczeć ich. Ale spróbuję mówić.
Czyń swoją powinność, człowieku. Widzisz, Gwynplaine'ie, jak
"tam powarkuje jakaś sekutnica?
Ursus przerwał i wydał z siebie zły pisk kobiecy. Zawtóro-
wali mu i Homo, i Govicum.
Po czym mówił dalej:
- Kobiety są gorsze od mężczyzn. Niezbyt sposobna to
-chwila. Trudno, wypróbujemy, jak wielką bywa władza mówcy.
~Na wymowę zawsze pora. Posłuchaj, Gwynplaine'ie, na począ-
tek - wstęp zręczny i ujmujący. - Obywatelki i obywatele,
jestem niedźwiedziem. Oto zdejmuję głowę z karku, żeby do
"was przemówić. Pokornie proszę o ciszę.
Tu Ursus użyczył tłumowi okrzyku:
- Grumphll. . .
I dalej mówił:
- Poważam was wielce, słuchacze moi. Grumphll - to
•okrzyk nie gorszy od innego. Witaj, burczący narodzie. Wszys-
cy tutaj należycie do hołoty, nie wątpię w to. I fakt ten nie
aimniejsza mojego dla was szacunku. Szacunku wyrozumowa-
nego. Żywię najgłębszy respekt dla panów nicponi, którzy uczcili
mnie na swój sposób. Znajdują się wśród was istoty kośla-
we, czym się bynajmniej obrażać nie myślę. Panowie kuternogi
i panowie garbusy należą do ustroju przyrody. Wielbłąd jest
przecież garbaty; bizon ma narośl na grzbiecie; borsuk ma lewe
łapy krótsze od prawych; fakt ten zaznaczony został przez
Arystotelesa w jego traktacie O chodzie zwierząt. Ci spośród
was, co posiadają dwie koszule, jedną mają na grzbiecie, a dru-
gą u lichwiarza. Wiem, że tak się właśnie postępuje. Albuquer-
que zastawiał niegdyś swoje wąsy, a święty Dionizy swoją
aureolę. I Żydzi pożyczali biorąc w zastaw nawet aureolę. Wiel-
kie to przykłady. Kiedy ma się długi - to przynajmniej coś
się ma. Niechaj w osobach waszych uczczę obszarpańców.
Tu Ursus przerwał sam sobie głębokim, basowym okrzykiem:
- Potrójny osioł!
Po czym odpowiedział, jak tylko umiał najgrzeczniej:
- Zgoda. Jestem mędrcem. Upraszam o przebaczenie. Gar-
dzę nauką w sposób naukowy. Niewiedza daje nam pożywienie,
wiedza - tylko post. Tak, człowiek musi się opowiedzieć: czy
chce być uczonym i schudnąć, czy też chce skubać trawkę i być
osłem. Skubcie trawkę, obywatele! Nauka nie warta jest jed-
nego kąska czegoś smacznego. Wolę jeść rostbef, niż wiedzieć,
że jest to muskuł zwany psoas. Jedną tylko mam zasługę.
Suche oko. Tak jak mnie tutaj widzicie, nigdy jeszcze nie pła-
kałem. Trzeba też przyznać, że nigdy jeszcze nie byłem zado-
wolony. Nigdy nie byłem zadowolony. Nawet sam z siebie.
Gardzę sobą. Lecz - oddaję to pod głosowanie obecnych tutaj
członków opozycji - jeżeli Ursus jest mędrcem tylko, to
Gwynplaine jest za to artystą.
Tu ryknął znowu:
- Grrumphll!
I znowu mówił...
- Jeszcze raz grrumphll! wyraźny sprzeciw. Trudno, pusz-
czę go mimo uszu. A Gwynplaine, o panowie i panie! ma
u swego boku drugiego artystę, tę oto wyjątkową i kudłatą
osobistość, która dotrzymuje nam kompanii, imć Homo, niegdyś
dzikiego psa, dziś cywilizowanego -wilka i wiernego poddanego
jej królewskiej mości. Homo - to mim niezwykłego i wiel-
kiego talentu. Proszę o uwagę, proszę o skupienie. Za chwilę
wystąpi przed wami Homo, za chwilę wystąpi przed wami
Gwynplaine. Oddajcie cześć sztuce, jak obywatelom wielkiego
narodu przystało. Czy chowaliście się w lesie? Mógłbym zało-
żyć się, że tak. W takim razie sylvae sint consule dignae. Dwaj
artyści warci konsula. Tak. Ktoś rzucił we mnie kapuścianym
głąbem. Lecz nie trafił. Nie przeszkodzi mi to mówić dalej.
Przeciwnie. Uniknięcie niebezpieczeństwa jeszcze gadatliwszym
czyni człowieka. Garrula pericula, mówi Juvenal. Narodzie, są
wśród was pijacy, są wśród was również i pijaczki. To dobrze,
to bardzo dobrze. Mężczyźni cuchną, kobiety są szkaradne.
Macie całe mnóstwo najwspanialszych powodów po temu, by
tłoczyć się tu, za stołami karczmy: bezczynność, lenistwo, wol-
ną chwilę pomiędzy dwiema kradzieżami, porter, piwo, wódkę
pędzoną z buraków, brandy, dzyń, i pociąg jednej płci do dru-
giej płci. Cudownie. Umysł zaprzątający się fraszkami miałby
tu piękne pole do spostrzeżeń. Ja wolę dać temu pokój. Roz-
pusta - bardzo proszę. Ale nawet i wśród orgii trzeba zacho-
wać przyzwoitość. Jesteście weseli, ale hałaśliwi. Znakomicie
naśladujecie krzyki zwierząt; lecz co byście powiedzieli, gdy-
bym ja zaczął na was szczekać po psiemu wtedy, kiedy wy
rozprawiacie o miłości w zamtuzie z piękną lady. Przeszkodził-
bym wam na pewno. Otóż teraz wy nam przeszkadzacie. Upo-
ważniam was do uciszenia się. Sztuka jest godna względów nie
mniej od rozpusty. Mówię do was językiem uczciwego czło-
wieka.
Zawołał sam na siebie:
- Bodajby cię febra zadusiła, z twoimi brwiami jak wiechy
z żytniej słomy!
I odpowiedział:
- Czcigodni panowie, zostawmy słomę w spokoju. Zadawa-
nie gwałtu roślinom dla znalezienia w nich podobieństwa do
ludzi czy do zwierząt - to bezbożność. A febra nie dusi. Metafo-
ra jest fałszywa. Przez litość, uciszcie się! Brak wam nieco tego
majestatu, który cechuje prawdziwego angielskiego dżentelme-
na, wybaczcie, że wyznaję wam to ^szczerze. Stwierdzam oto,
że ci spośród was, którym duży paluch wyłazi z buta, wyko-
rzystują to zdarzenie po to, by kłaść nogi na ramionach widzów
siedzących przed nimi, i narażają damy na uczynienie spostrze-
żenia, że podeszwy pękają zawsze tam, gdzie znajduje się naj-
bardziej wystająca kość śródstopia. Nieco mniej pokazujcie
nogi wasze, a za to nieco bardziej pokazujcie ręce. Widzę stąd,
jak ten i ów hultaj wsuwa swoje zręczne szpony do kieszeni
głupiego sąsiada. Drodzy kieszonkowcy, miejcież nieco wstydu!
Zboksujcie bliźniego, proszę bardzo, lecz go nie ograbiajcie.
Kiedy podbijacie ludziom oko, mniej ich obrażacie niż wtedy,
kiedy kradniecie im grosz. Można wreszcie uszkodzić komuś
nos. Mieszczuchowi bardziej zależy na pieniądzach niż na uro-
dzie. A zresztą - przyjmijcie ode mnie wyrazy najgłębszej
sympatii. Nie jestem bakałarzem, nie myślę potępiać złodziei.
Zło istnieje. Doświadcza go każdy i każdy je czyni. Nikt nie
jest wolny od robactwa grzechów swoich. W tej chwili mam
na względzie tylko to właśnie robactwo. Czyż nie dokucza wam
wszystkim swędzenie? Sam Pan Bóg drapie się w tym miejscu,
w którym ma diabła. I ja sam też grzeszę. Plaudite, cives.
Ursus wydał ze siebie długi pomruk tłumu i przekrzyczał
go takimi oto słowami zakończenia:
- Milordowie i panowie, widzę, że mowa moja miała szczęś-
cie nie przypaść wam do smaku. A teraz pożegnam na chwilę
wasze gwizdy. Wkładam z powrotem na kark moją głowę i za
chwilę rozpocznie się przedstawienie.
Porzucił patetyczny, oratorski ton i rzekł swoim zwykłym
głosem.
- Zasuń kurtynę. Odetchniemy nieco. Byłem słodziutki jak
miód. Dobrze przemawiałem. Nazwałem ich milordami i pana-
mi. Mowa moja była aksamitna i daremna. Co za tałałajstwo,
prawda? I cóż ty o tym powiesz, Gwynplaine'ie? Jak łatwo jest
przekonać się, ile to wycierpiała Anglia przez ostatnich lat
czterdzieści z powodu nadmiernego rozbujania się tych umy-
słów, cierpkich i złośliwych. Dawni Anglicy byli dzielni i wo-
jowniczy, ci są melancholijni i natchnieni i za zasługę poczy-
tują sobie pomiatanie prawem i nieuznawanie królewskiej
władzy. Uczyniłem wszystko, co tylko uczynić jest w stanie
wymowa człowiecza. Nie szczędziłem im metonimii wdzięcz-
nych jak świeży, różowy policzek młodzieniaszka. Czy złagod-
nieli? Wątpię. Czegóż spodziewać się można po narodzie, który
obżera się bez pamięci i wędzi w tytoniowym dymie? Przecież
w tym kraju nawet i pisarze układają często swoje dzieła
z fajką w gębie! A wreszcie - co mi tam. Grajmy naszą sztukę.
Kółka, na których zawieszona była kurtyna, ze zgrzytem
przesunęły się po pręcie. Umilkły bębenki Cyganek. Ursus
zdjął z kołka swoją lirę, wygrał na niej preludium, szepnął
półgłosem: - jak to tajemniczo brzmi, prawda? Gwynplai-
ne'ie? - i zaczął tarmosić wilka.
Razem z lirą zdjął ze ściany perukę bardzo kudłatą i rzucił
na podłogę, w kąt sceny. Chciał mieć ją tuż pod ręką.
Przedstawienie Chaosu zwyciężonego odbywało się tak samo
prawie jak codziennie, nie było tylko błękitnego światła i in-
nych czarodziejskich błysków. Wilk grał z całym zapałem.
W odpowiedniej chwili pojawiła się Dea i głosem swoim aniel-
skim i drżącym wzywać zaczęła Gwynplaine'a. Wyciągnęła
rękę szukając jego głowy ...
Ursus porwał perukę, sczochrał ją, włożył na głowę i wstrzy-
mując oddech podsunął tę zjeżoną czuprynę pod dłoń Dei.
Potem wzywając na pomoc całą swoją sztukę naśladować
zaczął głos Gwynplaine'a i wyśpiewał z niewysłowionym uczu-
ciem odpowiedź potwora na wezwanie ducha.
Naśladował go tak znakomicie, że obie Cyganki znowu szu-
kać zaczęły wzrokiem Gwynplaine'a przerażone, że słyszą go,
a nie widzą.
Zachwycony Govicum tupał, klaskał, uderzał w dłonie, robił
hałas iście olimpijski i sam jeden śmiał się niczym całe zgro-
madzenie bogów. Przyznać trzeba, że chłopiec ten wykazał nie-
zwykły i rzadki talent teatralnego widza.
Fibi i Vinos, dwa automaty, których sprężyny poruszały się
pod dotknięciem ręki Ursusa, wykonały zwykłe szurum-burum
II - Człowiek śmiechu, t. II
na instrumentach z miedzi i oślej skóry. Hałas ten oznajmiał
koniec przedstawienia i co wieczora towarzyszył rozchodzeniu
się publiczności.
Ursus podniósł się w potach cały.
Po cichutku rzekł do Homo: - Rozumiesz, trzeba było zy-
skać na czasie. Zdaje mi się, że się nam udało. Nieźle wywią-
załem się z zadania, ja, co miałbym chyba prawo stracić nieco
głowę w takiej chwili. Gwynplaine może jeszcze wrócić, dziś
czy jutro. Po co było zabijać Deę od razu? Mówię to wszystko
tylko tobie, pamiętaj.
Zdjął perukę i otarł czoło.
- Jestem genialnym brzuchomówcą - szepnął. - Cóż ja
mam za talent! Dorównałem Brabantowi, nadwornemu brzu-
chomówcy Franciszka I, króla Francji. Dea jest przekonana, że
Gwynplaine jest razem z nami.
- Ursusie - odezwała się Dea - gdzie jest Gwynplaine?
Ursus drgnął i odwrócił się.
Dea stała w głębi sceny pod zawieszoną u pułapu latarnią.
Była blada bladością cienia.
Znów się odezwała z uśmiechem niewysłowienie rozpaczli-
wym:
- Ja wiem. On nas porzucił. Odszedł. Ja wiedziałam, że on
ma skrzydła.
I patrząc w dal przed siebie niewidzącymi oczami zapytała:
- A kiedy ja?
III
KOMPLIKACJE
Ursus zaniemówił.
A więc nie zdołał wywołać złudzenia.
Czy była to wina niedoskonałości jego brzuchomówstwa?
Nie, na pewno nie. Udało mu się przecież oszukać Fibi i Vinos,
które miały oczy, lecz nie udało mu się oszukać Dei, która była
ślepa. Bo u Fibi i Vinos widzące były tylko źrenice; Dea wi-
działa sercem. (
Nie potrafił wykrztusić ani słowa. Pomyślał sobie: Boś lit
lingua. Zdumiony, zmieszany człowiek ma na języku wołu.,
Kiedy przeżywamy jakieś złożone i zawiłe wzruszenie, pierw-
szym uczuciem, które przebija się poprzez inne, jest zazwyczaj
upokorzenie. Ursus pomyślał sobie:
- Zmarnowałem moje onomatopeje.
Po czym, jak każdy marzyciel przyparty do muru rzeczywi-
stości, zaczął sam się łajać:
- Wszystko na nic. Na próżno wyczerpałem całą harmonię
naśladownictwa. Ale co zrobimy teraz?
Popatrzył na Deę. Milczała, coraz bardziej blada, i stała bez
ruchu. Spojrzenie jej zgubiło się, zatonęło gdzieś w głębinach.
Nagle, w samą porę, oto, co się wydarzyło:
Ursus spostrzegł, że imć Nicless ze swoją świecą w ręku stoi
na podwórzu i daje mu znaki.
Imć Nicless nie był obecny przy zakończeniu komedii-widma
odegranej przez Ursusa. A nie był przy nim obecny dlatego,
że zastukano do drzwi gospody. Imć Nicless musiał otworzyć.
Stukano dwukrotnie i imć Nicless dwukrotnie schodził z balko-
nu. Ursus zajęty swoim stugłosowym monologiem nawet nie
zauważył tego.
W odpowiedzi na nieme wezwanie imć Niclessa wyszedł
z wozu.
Zbliżył się do oberżysty.
Ursus położył palec na swoich ustach.
Imć Nicless położył palec na swoich ustach.
I obaj popatrzyli na siebie.
Każdy z nich zdawał się mówić drugiemu:
- Porozmawiajmy, ale w milczeniu.
Oberżysta nie mówiąc ni słowa otworzył drzwi niskiej izby
gospody. Weszli obaj, imć Nicless i Ursus. Prócz nich nie było
tu nikogo. Drzwi na ulicę, wystawa, okna - wszystko było
szczelnie pozamykane.
i r
Oberżysta zatrzasnął drzwi od podwórza, tuż przed nosem
ciekawego Govicum.
I postawił świecę na stole.
Zaczęli rozmawiać. Półgłosem, szeptem.
- Imć Ursusie . ..
- Co, imć Niclessie?
- Zrozumiałem nareszcie.
- Ach!
- Chcieliście, żeby biedna ślepa dziewczyna wierzyła, że
wszystko jest tak jak dawniej.
- Nie ma prawa, które by zakazywało brzuchomówstwa.
- Macie talent.
- Nie.
- Wprost nie do wiary, jak potraficie zrobić to, co się wam
tylko podoba.
- Nie, zapewniam was, że nie.
- Chciałem porozmawiać z panem.
- Czy o polityce?
- Ja nic nie wiem o polityce.
- Bo o polityce słuchać nie będę.
- Oto, jak się rzecz ma. Kiedy wy graliście i sztukę, i wi-
dzów zarazem, zastukano do drzwi gospody.
- Zastukano do drzwi?
- Tak.
- To mi się nie podoba.
- Mnie też nie.
- No i co?
-- No i otworzyłem.
- Kto stukał?
- Ktoś, kto chciał ze mną mówić.
- I co powiedział?
'- Ano, słuchałem.
- I cóżeście mu odpowiedzieli?
- Nic. Wróciłem, żeby patrzeć na widowisko.
- I co?
- I zastukano po raz drugi.
- Kto? Ten sam?
- Nie. Inny.
- I ten też chciał mówić z wami?
- Ten nie wyrzekł ani słowa.
- To wolę. '
- A ja nie.
- Mów jaśniej, imć Niclessie.
- Zgadnijcie, kto to był ten pierwszy, ten, który chciał
pomówić?
- Nie mam czasu na to, by stać się Edypem.
- Był to właściciel cyrku.
- Tego tu obok?
- Tak, tego tu obok.
- Gdzie zawsze taka wściekła muzyka?
- Wściekła.
- No i co?
- No i, imć Ursusie, przyszedł, żeby ci zrobić propozycję.
- Propozycję?
- Propozycję.
- Dlaczego?
- Dlatego.
- Posłuchaj no, imć Niclessie, masz nade mną przewagę. Tyś
odgadł przed chwilą moją zagadkę, a ja nie mogę twojej od-
gadnąć.
- Właściciel cyrku zlecił mi, bym powiedział wam, że wi-
dział, jak odchodził stąd dziś rano oddział straży sądowej, i że
on, właściciel cyrku, chcąc dowieść, iż jest waszym przyjacie-
lem, proponuje wam kupno, za pięćdziesiąt funtów szterlingów,
wyliczonych w gotówce, waszego wozu - ,,Zielonego Pudła" -
razem z końmi, waszych trąbek razem z dziewczynami, co na
nich grają, waszej sztuki razem ze ślepą, co w niej śpiewa,
razem z waszym wilkiem i razem z wami.
Ursus uśmiechnął się wyniośle:
- Właścicielu gospody Tadcaster, odpowiedz właścicielowi
cyrku, że Gwynplaine wróci niebawem.
Oberżysta podniósł z krzesła jakiś przedmiot leżący tam
w ciemności i odwrócił się wyciągając obie ręce w kierunku
Ursusa. W jednej trzymał płaszcz, w drugiej - kaftan, na-
pierśnik skórzany i filcowy kapelusz.
I rzekł.
- Człowiek, który zastukał za drugim razem i który był
pachołkiem straży, i który wszedł i wyszedł słowem się nie
odezwawszy - przyniósł te rzeczy.
Ursus poznał napierśnik, kaftan, kapelusz i płaszcz Gwyn-
plaine'a.
IV
MOENIBUS SURDIS CAMPANA MUTA.
. Ursus obmacał filc kapelusza, sukno płaszcza, tkaninę kafta-
na, skórę napierśnika - tak, bez wątpienia, wiedział, do kogo
należały te suknie; krótkim, rozkazującym ruchem, nie mówiąc
ani słowa, wskazał imć Niclessowi drzwi gospody.
Imć Nicless otworzył.
Ursus wybiegł z oberży.
Imć Nicless wyjrzał za nim i zobaczył, że Ursus biegnie, ile
tylko ma sił w starych nogach, w tę stronę, w którą rano wa-
pentake uprowadził Gwynplaine'a. W kwadrans później zady-
szany Ursus dobiegał już do małej uliczki, przy której znajdo-
wało się tylne wejście do więzienia Southwarku, do uliczki,
w której tyle godzin spędził wypatrując.
Uliczka ta nie potrzebowała aż północy, żeby być pustą. Tyl-
ko że w dzień smutna, w nocy była niepokojąca. Od pewnej
godziny począwszy nikt się w nią zapuścić nie śmiał. Wydawać
by się mogło, że ludzie boją się, iż te dwa mury mogą się do
siebie przysunąć, że się obawiają, iż cmentarz i więzienie a nuż
zechcą nagle uścisnąć się i zgniotą ich w tym swoim uścisku.
Zwidy nocne. O poobcinanych wierzbach na uliczce Vauvert
w Paryżu krążyły podobne wieści. Utrzymywano, że te kikuty
drzew przemieniają się w ogromne dłonie i że duszą prze-
chodniów.
Mieszkańcy Southwarku instynktownie unikali tej uliczki
wciśniętej pomiędzy cmentarz i więzienie. Niegdyś zamykano
ją na noc żelaznym łańcuchem. Jakże niepotrzebnie; najlep-
szym łańcuchem zamykającym tę ulicę był strach, jakim od
niej wiało.
Ursus śmiało wszedł w zaułek.
Co chciał uczynić? Sam nie wiedział.
Przyszedł na tę ulicę po wieści. Czy chciał może zapukać do
więziennej furty? O, nie. Nie zaświtał mu nawet w głowie po-
mysł taki, przerażający a bezskuteczny. Próbować dostać się
tam i prosić o wiadomości? Prawdziwe szaleństwo! Więzienia
nie częściej otwierają się przed tymi, co by chcieli wejść do nich,
niż przed tymi, co by chcieli z nich wyjść. Zawiasy u ich drzwi
obracają się tylko na rozkaz prawa. Ursus wiedział o tym. Po
co przyszedł więc aż tutaj? Żeby zobaczyć. Co zobaczyć? Nic.
Kto wie zresztą? To, co możliwe. Stanąć na wprost drzwi, za
którymi zniknął Gwynplaine - zapewne, to już było coś. Cza-
sami najczarniejszy nawet i najbardziej niemy mur przemówi
i spomiędzy kamieni ukazuje się światło. Czasami odrobina
jasności przecieka nawet i przez najbardziej spoiste i zamknię-
te obudowanie. Przypatrywanie się pokrywie wydarzenia jest
też jakimś śledzeniem, i skutecznym. Wszyscy staramy się in-
stynktownie, by jak najmniej przestrzeni dzieliło nas od spra-
wy, która nas obchodzi. To dlatego właśnie wrócił Ursus
w uliczkę, na której znajdowały się niskie drzwi i kaźnia.
Kiedy wchodził już w zaułek - usłyszał uderzenie dzwonu,
jedno, potem drugie.
- Dziwne - pomyślał - czyżby to już była północ?
Machinalnie zaczął liczyć.
- Trzy, cztery, pięć.
Pomyślał znowu:
- Jak rzadko uderza ten dzwon, jak powoli bije. - Sześć,
siedem.
- Co za rozpaczliwy dźwięk! - rozważał po cichu. - Osiem,
dziewięć. - Tak, to przecież proste. Zegar więzienny smuci
się, bo jest w więzieniu. - Dziesięć. Prócz tego - cmentarz
tuż. Ten dzwon wydzwania godziny żywym, a wieczność -
umarłym. Jedenaście. - Niestety, wydzwaniać godziny tym, co
nie są wolni - to też wydzwaniać wieczność! - Dwanaście.
Przystanął.
- Tak, to północ.
Dzwon uderzył po raz trzynasty.
Ursus zadrżał.
- Trzynaście.
Dzwon uderzył czternasty raz. Potem piętnasty raz.
- Co to znaczy?
Dzwon bił ciągle bardzo wolno. Ursus słuchał.
- Nie jest to dzwon zegarowy. To dzwon Muta. A mówiłem
sobie: jak on długo wydzwania północ! Ten dzwon nie wydzwa-
nia, on bije tylko. I cóż to się stało smutnego?
Każde więzienie - i każdy klasztor - miało niegdyś swój
dzwon, zwany Muta, używany tylko w melancholijnych oko-
licznościach. Muta - ,,niemy" - był to dzwon bijący bardzo
nisko, który, rzekłbyś, stara się, jak może, żeby nie być sły-
szanym.
Ursus doszedł do zagłębienia w murze, do wygodnego scho-
wania, z którego mógł był dziś obserwować więzienie przez
większą część dnia.
Dzwonienie nie ustawało, ponuro brzmiały rzadkie ude-
rzenia.
Dzwon pogrzebowy wypunktowuje przestrzeń w sposób jak-
że przykry! Wśród zwykłych zajęć i spraw ludzkich znaczy on
coś na kształt ponurych akapitów. Bicie pogrzebowego dzwonu
przypomina rzężenie człowieka. Zapowiada konanie. Jeżeli
w domach rozrzuconych dookoła tego bijącego dzwonu są ja-
kieś sny niejasne, wyczekujące - uderzenia jego tną te sny
na kawały. Nieokreślone rozmarzenie jest jakimś rodzajem
schronienia; coś, co rozsiane jest wśród niepokoju, a czego
imienia nie znamy, pozwala kiełkować nadziei; dzwon pogrze-
bowy jest rozpaczliwy i określający. Niszczy tamto rozsiane
i wśród trwogi, wśród niepokoju, co usiłuje utrzymać się Jakby
w zawieszeniu, przyśpiesza proces tworzenia się osadu. Dzwon
pogrzebowy przemawia do każdego z nas słowami naszego
smutku czy też trwogi. Ten dzwon tragiczny nam bije. Wy-
dzwania ostrzeżenie. I cóż bardziej ponurego być może od mo-
nologu, pod który podkładają się te uderzenia miarową kaden-
cją? Jednostajność powtórzeń wskazuje na jakiś zamiar. I cóż.
to młot ten - dzwon - kuje na kowadle myśli ludzkiej?
Ursus, niezupełnie zdając sobie z tego sprawę, liczył uderze-
nia, choć nie wiodło to przecież do żadnego celu. Czuł, że znaj-
duje się na równi pochyłej, i z całych sił powstrzymać się sta-
rał od czynienia przypuszczeń. Przypuszczenia - to zbocze, po
którym stacza się człowiek za daleko i niepotrzebnie. Cóż mógł
jednak znaczyć ten dzwon?
Patrzył w to miejsce ciemności, w którym, jak pamiętał,
znajdowały się drzwi więzienia.
Nagle w tym miejscu właśnie, co zaznaczało się w mroku na
podobieństwo czarnej dziury, ujrzał czerwonawy blask. Blask
ten rósł, aż stał się światłem.
Nic w tym świetle nie było nieokreślonego. Od pierwszej
chwili miało kształt czworoboku. Drzwi więzienia drgnęły
w zawiasach. W blasku światła ukazało się sklepienie
i odrzwia.
Drzwi uchyliły się raczej, niż otwarły. Więzienie nie rozwie-
ra się szeroko, lecz tylko ziewa półgębkiem. Może z nudy.
Z drzwi więzienia wyszedł człowiek z zapaloną pochodnią
w ręku.
Dzwon nie przestał bić. Ursus czuł, że ogarnia go podwójne
napięcie; czekał, uchem przylgnąwszy do dzwonu, okiem - do
pochodni.
Po wyjściu tego człowieka drzwi, dotychczas .uchylone tylko,
otwarły się szeroko i wyszło przez nie dwu następnych ludzi,
potem ktoś czwarty. Tym czwartym był wapentake widoczny
w świetle pochodni. W ręku trzymał swoją żelazną laskę.
16i>
A w ślad za wapentake wychodzić przez drzwi zaczęły mil-
czące sylwetki ludzkie, po dwie, w ordynku, niby dwuszereg
sztywnych, maszerujących kloców.
Ten nocny orszak przesuwał się pod niskimi drzwiami, para
za parą, niby procesja pokutników, nie przerywając nigdzie
swej ciągłości, poważnie, niemal bezszelestnie, jakby nieczynie-
nie najmniejszego nawet szmeru było jedyną a ponurą ich tro-
ską. Wąż, wyślizgując się ze swej nory, zachowuje się zwykle
"tak ostrożnie właśnie.
Blask pochodni uwydatniał twarze i postacie. Twarze dzikie,
postacie posępne.
Ursus rozpoznał pachołków straży, co tego ranka uprowadzili
Gwynplaine'a.
Niewątpliwie. Byli to ci sami. I oto pojawiali się znowu.
A więc Gwynplaine zapewne pojawi się również.
Przywiedli go tutaj, a teraz go wyprowadzali.
Tak, na pewno tak.
Źrenice Ursusa patrzyły zdwoiwszy-swój ą bystrość. Czy wy-
puszczą Gwynplaine'a na wolność?
Podwójny szereg pachołków straży wyciekał spod niskiego
sklepienia pewoli, jakby kropla po kropli. Dzwon, który bił
ciągle, poddawał im rytm marszu. Po wyjściu z więzienia or-
szak, odwracając się tyłem do Ursusa, skręcał w prawo, w stro-
nę przeciwną niż ta, gdzie on stał ukryty.
U wyjścia błysnęła druga pochodnia.
Zwiastowało to koniec pochodu.
Zaraz oto ujrzy Ursus, kogo prowadzą. Zobaczy więźnia;
człowieka.
Zaraz zobaczy Gwynplaine'a.
I wreszcie ukazało się to, co prowadzili.
Była to trumna.
Czterech ludzi niosło trumnę przykrytą czarnym kirem.
Za nimi szedł człowiek z łopatą na ramieniu.
Trzecia pochodnia, trzymana przez osobę czytającą z książki,
a więc widocznie przez więziennego kapelana, zamykała po-
chód.
Trumna w ślad za dwuszeregiem pachołków skręciła
w prawo.
A jednocześnie zatrzymało się czoło pochodu.
Ursus usłyszał zgrzyt klucza.
Naprzeciw więzienia, w niskim murze położonym po drugiej
stronie ulicy drugi otwór, druga brama oświetlona została
przez pochodnię, co przesunęła się pod jej sklepieniem.
Brama ta, nad którą widniała trupia czaszka, była bramą
cmentarza.
Wszedł w nią wapentake, potem reszta ludzi, potem druga
pochodnia w ślad za pierwszą, orszak malał niby wąż wślizgu-
jący się do nory, dwuszereg pachołków przeniknął w drugą
ciemność, co się znajdowała za tą bramą, potem zniknęła trum-
na, potem człowiek z łopatą, potem kapelan z pochodnią
i książką i brama zamknęła się.
I tylko ponad murem dał się widzieć blady blask światła.
Słychać było szept, potem głuche stukanie.
Pewnie kapelan i grabarz rzucali na trumnę, jeden - wer-
sety modlitwy, drugi - łopaty ziemi.
Umilkł szept, umilkło głuche stukanie.
Zrobił się ruch, zajaśniały pochodnie, przez otwartą na po-
wrót bramę cmentarza przeszedł wapentake trzymając swą
żelazną laskę podniesioną do góry, wrócił kapelan ze swym
modlitewnikiem i grabarz z łopatą, wyłonił się powoli cały or-
szak, tylko już bez trumny, dwuszereg ludzki przemierzył
w odwrotnym kierunku tę samą drogę, łączącą dwie bramy,
furta cmentarza zamknęła się, furta więzienia otworzyła się,
grobowcowe sklepienie przedsionka stało się na chwilę widocz-
ne w świetle, widoczną się stała ciemna głąb korytarza, gęsta
i głęboka noc więzienna ukazała się oku i widzenie powróciło
w tę ciemność.
Umilkł dzwon. Cisza zamknęła wszystko - ponury zamek
mroków.
I tylko ona pozostała po zniknionym widziadle.
Po przejściu widm, co się rozproszyły.
m
Okoliczności, logicznie wiążąc się ze sobą, tworzą wreszcie
całość, która wydaje się oczywista. Do aresztowania Gwyn-
plaine'a, do milczenia, wśród którego został on aresztowany,
do ubrań jego odniesionych przez pachołka ze straży, do tego
dzwonu pogrzebowego bijącego nad więzieniem, do którego zo-
stał wtrącony, dodana została oto - jakże znakomicie pasu-
jąca - rzecz tragiczna, trumna niesiona na cmentarz.
- Nie żyje! - krzyknął Ursus.
Osunął się na wystającą krawędź muru.
- Nie żyje! Zabili go! Gwynplaine! Moje dziecko! Mój synt
I zaszlochał.
V
RACJA STANU NIE ZAPOMINA ANI O WIELKIM, ANI O MAŁYM
Biedny Ursus. A tak się chełpił, że ani razu jeszcze nie za-
płakał. Zbiornik łez przepełnił się. Zbiornik, w którym kropla
po kropli, ból po bólu, nagromadziło się całe długie życie, nie
wypróżnia się w jednej chwili. Ursus długo szlochał.
Pierwsza łza jest jak nakłucie. Płakał nad Gwynplaine'em,
nad Deą, -nad sobą samym, nad Homo. Płakał jak dziecko. Pła-
kał jak starzec. Płakał nad tym wszystkim, z czego dotychczas
śmiał się. Płacił zaległości. Prawo człowieka do łez nie ulega
przedawnieniu.
Umarłym, którego pogrzebano w ziemi, był Hardquanon; lecz
skądże miał Ursus o tym wiedzieć.
Przeminęło kilka godzin.
Poczynało dnieć; nad Polem Tarrinzeau rozpościerał się, po-
woli blady szmat poranka lekko sfałdowany cieniem. Świt wy-
bielił ściany gospody Tadcaster. Imć Nicless nie kładł się tej
nocy; gdyż to samo wydarzenie staje się nieraz przyczyną kil-
ku bezsenności.
Katastrofy promieniują na wszystkie strony. Rzuć kamień
w wodę i zlicz krople, co wytrysną.
Imć Nicless strapiony był wielce. Takie hece we własnym
domu - rzecz to nad wyraz nieprzyjemna. Imć Nicless był nie-
spokojny, przewidywał smutne dla siebie następstwa i rozmy-
ślał. Jakże żałował, że przyjął do swej gospody „tych ludzi". -
Gdybyż był wiedział! - Skończy się na tym, że ściągną jesz-
cze na jego głowę jakieś nieszczęście. - I jakby się tu ich po-
zbyć? - Zawarł przecież z Ursusem umowę. - I jakby tu
uwolnić się od nich? - W jaki sposób ich wyrzucić?
Nagle zastukano do drzwi gospody gwałtownie i głośno.
W Anglii taki sposób stukania oznacza niechybnie, że przyszedł
„ktoś". Gama uderzeń tym jest szybsza, im wyższy stopień
'w hierarchii społecznej zajmuje stukający.
Nie było to może stukanie lorda, lecz na pewno stukanie
urzędnika.
Oberżysta drżąc cały uchylił lufcika.
Rzeczywiście był to urzędnik. Imć Nicless w bladym świetle
poranka ujrzał u drzwi swoich kilku pachołków policyjnych
i jeszcze dwóch ludzi; jeden z nich był naczelnikom straży
sądowej.
Imć Nicless widział poprzedniego ranka naczelnika straży,
.znał go już więc.
Drugiego mężczyzny nie znał.
Był to gruby pan o twarzy w kolorze wosku, w eleganckiej
peruce. Na ramionach miał płaszcz podróżny.
Imć Nicless zląkł się bardzo pierwszego z nich, naczelnika
straży. Gdyby imć Nicless znał stosunki panujące na dworze -
na pewno zląkłby się jeszcze bardziej drugiego, był to bowiem
Barkilphedro.
Jeden z pachołków po raz drugi gwałtownie zakołatał do
drzwi.
Oberżysta otworzył. Czoło pokrył mu kroplisty pot.
Naczelnik straży donośnym i surowym głosem człowieka pia-
stującego urząd w straży porządkowej i dobrze znającego osoby
wszystkich włóczęgów zapytał:
- Imć Ursus?
Oberżysta odrzekł mu zdejmując czapkę:
1-73
- To tutaj, wasza wielmożność.
-- Wiem - odrzekł naczelnik straży.
- Bez wątpienia, wasza wielmożność.
- Niech tu przyjdzie.
- Wasza wielmożność, nie ma go.
- A gdzie jest?
- Nie wiem.
- Jak to?
- Dotąd nie wrócił jeszcze.
- Tak wcześnie wyszedł?
- Nie. Ale on wyszedł bardzo późno.
- Te włóczęgi! - rzekł naczelnik straży.
- Wasza wielmożność - powiedział cicho imć Nicless - oto
i on.
Rzeczywiście zza węgła ukazał się Ursus. Wracał do gospody-
Całą prawie noc spędził między więzieniem, do którego na jego
oczach wszedł w południe Gwynplaine, i cmentarzem,, gdzie
o północy zasypywano ziemią grób, kiedy on nasłuchiwał zza
muru. Był blady podwójną bladością - smutku i brzasku.
Brzask, który jest światłem w stadium poczwarki, wszelkie
kształty, i te nawet, które poruszają się, rozprasza w odcho-
dzącym mroku nocy. Ursus, blady, białawy, niewyraźny, szedł
powoli i podobny był do postaci ze snu.
W dzikim roztargnieniu, tak znamiennym dla stanu rozpa-
czy, wybiegł był z gospody z gołą głową. I przez cały ten czas
nie spostrzegł nawet, że nie ma kapelusza. Jego nieliczne siwe
włosy rozwiewał wiatr. Oczy, choć otwarte, zdawały się nie
widzieć. Zdarza się, że człowiek śpi na jawie, jak zdarza się
również, że czuwa śpiąc. Ursus wyglądał jak obłąkany.
- Imć Ursusie - krzyknął oberżysta - proszę tutaj! Wiel-
możni panowie chcą pomówić z wami.
Imć Niclessowi, tym tylko przejętemu, by złagodzić grozę
wydarzenia, wymknęła się ta niebezpieczna liczba mnoga
„wielmożni panowie", zaszczytna wprawdzie dla całej groma-
dy, lecz ubliżająca, być może, dowódcy, bo stawiająca go z pod-
władnymi na równi.
Ursus ocknął się gwałtownie niby człowiek w głębokim śnie
wyrzucony z łóżka.
- Co się stało? - spytał.
Wtem spostrzegł oddział straży i towarzyszącego mu urzęd-
nika.
Był to drugi wstrząs, jeszcze gwałtowniejszy chyba.
Przed niedawną chwilą - wapentake, teraz - dowódca
straży. Jakby jeden odrzucał go drugiemu. Powtarzała się oto
odwieczna historia rozbicia o podwodne skały.
Naczelnik straży zawezwał go skinieniem do gospody.
Ursus wszedł posłusznie.
Govicum, który wstał był niedawno i zamiatał właśnie izbę,.
wcisnął się w kąt, za stoły, odstawił miotłę i wstrzymał od-
dech. Palce ręki wsadził w czuprynę i niemrawo drapał się po-
głowie. Ruch ten był oznaką wielkiego natężenia uwagi.
Naczelnik straży zasiadł na ławie za stołem. Barkilphedro -
na krześle. Ursus i oberżysta stali. Pachołkowie ze straży zo-
stali na dworze, przed zamkniętymi drzwiami.
Naczelnik straży utkwił swe urzędowe źrenice w Ursusie
i rzekł:
- Waszeć trzymasz u siebie wilka.
Ursus odpowiedział mu:.
- Niezupełnie.
- Waszeć trzymasz wilka - powtórzył naczelnik straży pod-
kreślając słowo „wilk" z nieodwołalnym naciskiem.
- Ale bo... - odezwał się Ursus.
I umilkł.
- Jest to przestępstwem - powiedział naczelnik straży.
Ursus próbował się bronić.
.- To mój domownik.
Naczelnik straży położył na stole dłoń rozcapierzając palce,.
który to ruch jest pięknym wyrazem władzy.
- Kuglarzu - rzekł - jutro o tej samej godzinie ty i twój
wilk opuścicie Anglię. W przeciwnym wypadku wilk zostanie-
pojmany, odstawiony do kancelarii sądowej i zabity.
17&
Ursus pomyślał sobie: - Dalszy ciąg morderstw! - Nie wy-
rzekł jednak ni słowa, tylko trząsł się cały.
- Czy słyszycie? - zapytał naczelnik straży.
Ursus kiwnął głową na znak, że słyszy.
Naczelnik straży powtórzył z naciskiem:
- Zostanie zabity!
I po chwili milczenia dorzucił:
- Uduszony albo utopiony.
Tu spojrzał na Ursusa.
- A waszeć pójdziesz do więzienia.
- Panie sędzio ... - szepnął Ursus.
- Przed jutrzejszym rankiem opuścicie Anglię. A jeżeli nie
- to wiecie już, co stać się musi.
- Panie sędzio ...
- Co?
- Mamy opuścić Anglię, i on, i ja?
- Tak.
- Dzisiaj?
- Dzisiaj.
- Ale w jaki sposób?
Imć Nicless był uszczęśliwiony. Urzędnik sądowy, ~ którego
zląkł się był tak bardzo, przychodził mu oto z pomocą. Policja
stawała się sprzymierzeńcem jego, Niclessa. Uwalniała go od
„tych ludzi". Nastręczała mu ten właśnie sposób, którego sam
nie potrafił znaleźć. Wyganiała tego Ursusa, którego nie wie-
dział, jak się ma pozbyć. Siła wyższa. Przeciwstawić się jej nie
podobna. Był zachwycony. I wmieszał się do rozmowy:
- Wasza wielmożność, ten człowiek . . .
Tu wskazał palcem na Ursusa.
- ... Ten człowiek pyta, w jaki sposób ma opuścić Anglię
dzisiaj jeszcze? Otóż nic prostszego. Każdego dnia i każdej no-
cy, z portów na Tamizie, położonych i po tej, i po tamtej stro-
nie Londyńskiego mostu, odjeżdżają statki do najprzeróżniej-
szych krajów. I do Danii, i do Holandii, i do Hiszpanii, do
Francji nie, bo wojna, ale tak - to wszędzie. Tej nocy około
pierwszej razem z odpływem też odjedzie kilka statków. Mię-
dzy innymi - galiota ,,Vograat" z Rotterdamu.
Naczelnik straży obrócił się w stronę Ursusa:
- Dobrze. Odpłyniecie na pierwszym statku. Choćby na
,,Vograat".
- Panie sędzio ... - rzekł Ursus.
- Czego chcecie jeszcze?
- Panie sędzio, gdybym miał tylko mój wózek jak niegdyś
- mógłbym tak uczynić. On zmieściłby się na pokładzie.
Ale...
- Ale co?
-- Ale teraz mam „Zielone Pudło", wielką, dwukonną lan-
darę, której nie da się załadować na żaden statek.
- A cóż mnie to obchodzi? - odrzekł naczelnik straży. -
Wilk zostanie zabity.
Ursus, drżący cały, czuł, jakby obejmowały go coraz silniej
palce jakiejś lodowatej dłoni. - Potwory! - pomyślał. - Rze-
miosło ich - to zabijanie ludzi!
Oberżysta uśmiechnął się i rzekł do Ursusa:
- Imć Ursusie, możecie sprzedać „Zielone Pudło".
Ursus spojrzał na Niclessa.
- Imć Ursusie, macie przecież ofertę.
- Na co?
- A na wóz- I na dwa konie. I na dwie cygańskie dziewki.
I na...
- Kto chce kupić?
- Właściciel sąsiedniego cyrku.
- Aha, prawda.
Ursus przypomniał sobie.
Imć Nicless zwrócił się do naczelnika straży:
- Wasza wielmożność, dziś jeszcze można dobić targu. Wła-
ściciel cyrku, który zatrzymał się tuż obok, chce kupić "wielki
wóz i oba konie.
- I właściciel cyrku dobrze zrobi - rzekł naczelnik stra-
ży. - Bo wóz będzie mu potrzebny. Wóz i dwa konie - przy-
da mu się to, przyda. On też odjedzie dziś jeszcze. Bowiem
12 - Człowiek śmiechu, t. II
plebani wszystkich parafii Southwarku skarżą się na rozwiązłe
hałasy z Pola Tarrinzeau. Szeryf wydał już w tym względzie
zarządzenia. Do wieczora ani jedna kuglarska buda nie pozo-
stanie na placu. Zgorszeniu kres się położy. Wielmożny pan,
który raczył przybyć tutaj ...
Tu naczelnik straży przerwał i skłonił się w stronę Barkil-
phedra, na co Barkilphdero wzajemną odpowiedział grzeczno-
ścią.
- ... Wielmożny pan, który raczy być tutaj obecny, przy-
był tej nocy z Windsoru. Przywozi on rozkazy. Jej królewska
mość powiedziała: „Trzeba to wszystko uprzątnąć do czysta".
Ursus wśród długich, całonocnych rozmyślań niejedno zada-
wał sobie pytanie. Bo przecież widział w końcu tylko trumnę.
Czy mógł być całkiem pewny, że znajdował się w niej Gwynplai-
ne? Kto inny też przecież mógł umrzeć na tym świecie. Mija-
jąca nas trumna to jeszcze nie nieboszczyk przedstawiający się
z imienia i nazwiska. Po aresztowaniu Gwynplaine'a odbył się
pogrzeb. To nie dowodziło jeszcze niczego. Post hoc, non prop-
ter hoc - i tak dalej. I Ursus znowu powątpiewać zaczął. Na-
dzieja płonie i lśni na powierzchni rozpaczy niby nafta na po-
wierzchni wody. Ten pełgający płomyk pływa wiekuiście po
głębinie ludzkiego bólu. Ursus rzekł sobie w końcu: - Być
może, że pochowano Gwynplaine'a, ale nie jest to pewne wcale.
Kto wie? A nuż Gwynplaine żyje jeszcze?
Ursus skłonił się przed dowódcą straży.
- Czcigodny sędzio, pojadę! Pojedziemy! Pojedziemy wszy-
scy! Na „Yograat". Do Rotterdamu. Usłucham. Sprzedam „Zie-
lone Pudło", konie, trąby, egipskie kobiety. Ale jest jeszcze
ktoś, jest mój towarzysz, którego żadną miarą nie mogę pozo-
stawić samego. Gwynplaine ...
- Gwynplaine nie żyje - odezwał się jakiś głos.
Ursusowi wydało się, że czuje na swej skórze zimne dotknię-
cie gada. Słowa te wyrzeczone zostały przez Barkilphedra.
Ostatni błysk zgasł. Nie było już można wątpić dłużej.
Gwynplaine nie żył.
Tamten człowiek na pewno wiedział swoje. Dość był na to
posępny i ponury.
Ursus znów się ukłonił.
Imć Nicless, dopóki nie owładnęło nim tchórzostwo, był do-
brym człowiekiem, lecz przestraszony - stawał się okrutny.
Największą niegodziwością jest strach.
Mruknął:
- Chwała Bogu, łatwiej pójdzie!
I za plecami Ursusa zatarł ręce ruchem, tak właściwym
wszystkim egoistom, który znaczy: - To już nie moja spra-
wa! - ruchem, który zawsze wydaje się być uczyniony nad
miednicą Piłata Ponckiego.
Ursus stał z pochyloną głową, pognębiony. Na Gwynplaine'ie
wyrok już wykonano, wyrok śmierci; jemu samemu zaś wyrok
odczytano - wyrok skazujący go na wygnanie. Trzeba było
usłuchać, nie pozostawało nic innego. Zamyślił się.
Nagle uczuł, że ktoś dotyka jego łokcia. Był to ten drugi
cz!»wiek, towarzysz dowódcy straży. Ursus zadrżał.
Głos, który wyrzekł przed chwilą „Gwynplaine nie żyje",
szepnął mu do ucha:
- Macie tutaj dziesięć funtów szterlingów, które przysyła
ktoś, kto dobrze wam życzy.
I Barkilphedro położył na stole przed Ursusem niewielką
sakiewkę. -
Przypominamy sobie szkatułkę, którą Barkilphedro zabrał
był z Windsoru.
Dziesięć gwinei z dwu tysięcy - oto wszystko, na co stać:
było Barkilphedra. I, sumiennie, było to dość. Gdyby dał wię-
cej - sam by stracił. Zadał sobie trud odkrycia lorda, rozpo-
czynał oto eksploatację i pierwszy dochód z tej kopalni słusz-
nie mu się należał. Kto by upatrywał w tym małoduszność --
byłby w swoim prawie niewątpliwie, lecz nie powinien dziwić
się. Barkilphedro lubił pieniądze, nade wszystko pieniądze
ukradzione. W człowieku zawistnym kryje się sknera. Barkil-
phedro nie był bez przywary. Popełnianie zbrodni nie prze-
szkadza w posiadaniu ułomności. Tygrysy też miewają pchły.
12*
Była to zresztą szkoła Bacona.
Barkilphedro zwrócił się ku dowódcy straży i rzekł:
- Zechciejcie kończyć już, panie. Czasu mam niewiele.
Czeka na mnie powóz zaprzężony we własne konie jej kró-
lewskiej mości. Muszę wyciągniętym kłusem wracać do Wind-
soru i być tam najdalej za dwie godziny. Mam zdać sprawę
z poruczonych mi czynności i odebrać dalsze rozkazy.
Dowódca straży wstał.
Podszedł ku drzwiom, które zamknięte były bardzo lekko,
otworzył je, popatrzył bez słowa na sądowych pachołków,
a z dużego palca jego ręki wytrysła błyskawica władzy. Od-
dział wszedł do izby w milczeniu, które zapowiadało, że zbliża
się oto chwila pełna surowości.
Imć Nicless uszczęśliwiony nagłym obrotem sprawy, kiedy to
jednym cięciem przecięte zostały wszelkie możliwe kłopoty,
uradowany, że wyplątał się nareszcie z tych zawiłości - na
widok pachołków sądowych, sunących w rozwiniętym szyku,
zląkł się, czy aby nie mają oni zamiaru pojmać Ursusa, i to
tutaj, u niego właśnie. Dwa aresztowania w jego domu, jedno
po drugim, wpierw Gwynplaine'a, teraz Ursusa, zaszkodziłyby
dobrej sławie gospody; ci, co piją w karczmie, nie lubią zgoła,
by ich niepokoiła policja. Uznał, że należy oto wmieszać się
w sposób należycie uniżony a szlachetny. Imć Nicless zwrócił
tedy ku naczelnikowi straży swe uśmiechnięte oblicze, na któ-
rym uszanowanie miarkowało ufność.
- Wasza wielmożność, chciałbym zwrócić uwagę waszej
w.elmożności, że czcigodni panowie ze straży nie są już nie-
zbędni teraz, skoro wilk-przestępca będzie wywieziony z An-
glii, skoro tak zwany Ursus nie stawia żadnego oporu, skoro
rozkazy waszej wielmożności najdokładniej są wykonane.
Niechże wasza wielmożność rozważyć raczy, że działania urzęd-
ników policji - najw-ększego poszanowania godne i tak bardzo
dla dobra królestwa potrzebne - szkodzić mogą zakładowi i że
mój dom jest niewinny. Po uprzątnięciu - jak to jej królew-
ska mość nazwać raczyła - linoskoków z ,, Zielonego Pudła"
żadnych już tutaj przestępców nie widzę, nie sądzę bowiem,
ażeby ślepa dziewczyna i dwie Cyganki mogły w czymkolwiek
zawinić, upraszam więc i błagam waszą wielmożność, aby swe
dostojne odwiedziny skrócić zechciała i aby raczyła odprawić
tych cnych panów, którzy przed chwilą tutaj weszli, gdyż nie
mają oni nic do czyn.enia w moim domu; jeżeli zaś wasza
wielmożność zezwoli mi na danie świadectwa słowom moim
w formie pokornego pytania - wykażę niezbicie, że obecność
tutaj tych czcigodnych panów jest zbyteczna, zapytując waszą
wielmożność: skoro tak zwany Ursus poddaje się konieczności.
kogóż mogą też oni jeszcze poszukiwać?
- Was! - odrzekł naczelnik straży.
Nie podobna pertraktować z pchnięciem szpady, które cię na
wylot przeszywa. Imć Nicless, ogłuszony, siadł ciężko na stole
czy też na ławie, na tym, co obok niego stało.
Dowódca straży podniósł głos; jeżeli na placu znajdowali się
jacyś ludzie, mogli go usłyszeć.
- Imć Niclessie Plumptre, właścicielu tej tu właśnie ober-
ży, oto, jaki jest ostatni już rachunek, który załatwić trzeba.
Kuglarz i wilk - to włóczędzy. Zostają wygnani. Ale najwięk-
szym winowajcą wy właśnie jesteście. U was to bowiem i za
waszą wiedzą i wolą pogwałcone zostało prawo; wy to, ma-
jący urzędowe zezwolenie na prowadzenie oberży, wy, obda-
rzeni publicznym zaufaniem i obarczeni publiczną odpowie-
dzialnością, wy sami umieściliście zgorszenie w waszym
własnym domu. Imć Niclessie, zezwolenie na prowadzenie
oberży cofnięte ci zostaje, zapłacisz grzywnę i pójdziesz do
więzienia.
Pachołkowie otoczyli oberżystę.
Naczelnik straży wskazując na Govicum mówił dalej:
- Ten chłopak, wspólnik wasz, też wzięty zostanie.
Na ramię Govicum spadła dłoń sądowego pachołka. Chłopiec
spojrzał nań z zaciekawieniem. Nie przestraszył się nadmiernie.
niewiele z tego wszystkiego pojmował, oglądał już w życiu
swoim niejedno dziwo i zapytywał sam siebie, czy nie jest to
aby tylko dalszy ciąg komedii.
Dowódca straży nałożył kapelusz, skrzyżował obie ręce na
brzuchu, co wyrażać miało najwyższy majestat władzy, i dodał
jeszcze:
- Tak, imć Niclessie, zostaniecie odprowadzeni do więzienia
i osadzeni w lochu. Wy i ten chłopak. A dom twój, gospoda
Tadcaster, będzie zamknięty i opieczętowany. Dla przykładu.
Wstań więc i chodź za nami.
Księga s i ó d TO
TYTANKA
PRZEBUDZENIE
Dea?
A
Gwynplaine'owi, co z Corleone-lodge oglądał, jak dzień
się rodzi, kiedy w gospodzie Tadcaster odbywały się te wszyst-
kie wydarzenia - wydało się, że krzyk ten z zewnątrz przy-
szedł; a krzyk ten brzmiał w nim samym.
I któż nie usłyszał nigdy głębokiego wołania duszy?
Dniało zresztą.
A świt jest głosem.
I po cóż istniałoby słońce, jeśli nie po to, by budzić ze snu
sumienia?
Światło i cnota jednego są gatunku.
Jakkolwiek nazywa się bóstwo, czy Chrystus czy Amor,
zawsze nadejść musi godzina, w której zapomniane ono zosta-
nie nawet i przez najlepszych; wszystkim nam, ludziom, wszy-
stkim, nawet i świętym, potrzeba głosu, który by nam o nim
przypomniał, a świt sprawia, że odzywa się w nas ostateczne
ostrzeżenie. Sumienie budzi krzykiem swoim obowiązek, ni-
czym pianie koguta, co odzywa się przed nastaniem dnia.
Serce człowiecze, ów chaos, słyszy Fiat lux.
Gwynplaine - nadal będziemy go nazywać tym imieniem;
Ciancharlie - to lord, Gwynplaine - to człowiek; - Gwyn-
plaine jakby zmartwychwstał.
A czas już był na podwiązanie tętnicy.
Uchodzić z niego zaczęła uczciwość.
- A Dea! - tak rzekł.
I uczuł w żyłach swoich krążenie jakby jakiejś transfuzji
szlachetnej. Coś zdrowego a burzliwego poruszyło się w nim
gwałtownie. Nagły wybuch dobrych myśli jest jak powrót do
domu kogoś, kto nie ma klucza od własnych drzwi i na j uczci-
wie j wyważa swoją własną ścianę. Zdarzają się wtargnięcia
przemocą, ale dobra. Zdarzają się włamania, ale zła.
- Dea! Dea! Dea! - powtarzał.
Sam przed sobą potwierdzał istnienie swego własnego serca.
I zapytał głośno:
- Gdzie ty jesteś?
I zdziwił się prawie, że nikt mu nie odpowiedział.
Rozglądając się po suficie, po ścianach, w obłąkaniu, w które
rozum powracać zaczynał, mówił:
- Gdzie ty jesteś? Gdzie ja jestem?
I po komnacie tej, po tej klatce znów chodzić zaczął krokami
dzikiego, zamkniętego zwierzęcia.
- Gdzie ja jestem? W Windsorze. A ty gdzie? W Southwar-
ku. Ach, Boże mój! Oto po raz pierwszy przestrzeń oddziela
nas od siebie. Kto to wykopał tę przepaść? Ja tu. ty tam! Nie,
tego nie ma, tego nie będzie. Co cmii ze mną ucizyniM?
Zatrzymał się.
- I któż to mówił ze mną o królowej? Czy ja, co o tym
wszystklem wiem? Zmienić się! Ja zmienić się miałem! Dla-
czego? Dlatego, że jestem lordem? Czy wiesz, Deo, co się stało?
Jesteś lady. Dziwne rzeczy dzieją się na świecie. Tak, trzeba
odnaleźć swoją własną drogę. I któż to sprawił, żem się zabłą-
kał? Jakiś człowiek mówił do mnie tajemniczo, niejasno. Pa-
miętam jego słowa. - Milordzie, z otwarciem jednych drzwi
zamykają się drugie. Nie ma już tego, co za tobą pozostało. -
Innymi słowy: Jesteś łotrem! Ten człowiek, ten nędznik mówił
mi to wszystko, kiedy nie byłem jeszcze rozbudzony. Nadużył
pierwszej chwili mojego zdumienia. Byłem niby zdobycz w je-
go rękach. Gdzież on jest? Niechaj go znieważę! Mówił do
mnie z mrocznym uśmiechem ze snu. Ale oto na powrót sobą
się staję! I tak jest dobrze. Myli się ten, co by sądził, że zrobi
to, co zechce, z lordem Ciancharlie! Par Anglii, tak, zapewne,
ale u boku parowej, którą jest Dea. Warunki! A czyż ja je
przyjąłem? Królowa! Cóż mnie obchodzi królowa! Nigdy jej
nawet nie widziałem. Nie po to jestem lordem, żeby stać się
niewolnikiem. W potęgę moją wchodzę wolny. Czy oni wyobra-
żają sobie, że nadaremnie oswobodzili mnie z pęt? Zdjęto mi
kaganiec, i to wszystko. Deo! Ursus-e! Razem jesteśmy. Czym
wy byliście, tym ja byłem. Czym ja jestem, tym wy jesteście.
Chodźcie tu! Nie! Ja idę do was! Natychmiast! Natychmiast!
Za długo czekałem. Co oni myślą tam, widząc, że mnie dotąd
nie ma? Te pieniądze! Kiedy pomyślę sobie, że posłałem im
pieniądze! Ja sam powinienem był do nich iść. Tak, przypomi-
nam sobie, ten człowiek powiedział, że nie wolno mi wyjść
stąd. Zobaczymy! Powóz, hej, powóz! Zaprzęgać, szybko! Jadę
po nich. Gdzie jest służba? Musi być służba, skoro jest pan.
Ja tu jestem panem. To mój dom. I powykręcam w nim rygle,
wyłamię zamki i wywalę drzwi kopniakami. Kto by mi zastą-
pił drogę, tego szpadą przeszyję na wskroś, bo teraz mam
i szpadę. Chc-ałbym zobaczyć tego, co mi opór stawi. Mam żo-
nę, jest nią Dea. Mam ojca, jest nim Ursus. Mój dom jest pa-
łacem i daję go Ursusowi. Moje imię jest diademem i daję go
Dei. Szybko! Szybko! Oto jestem, Deo! Jakże szybko przebędę
dzielącą nas przestrzeń. Idę!
I podniósłszy pierwszą z brzegu kotarę, z impetem wyszedł
z komnaty.
Znalazł się na korytarzu.
Poszedł przed siebie.
Wkrótce ukazał się drugi korytarz.
Wszystkie drzwi były pootwierane.
Począł iść na chybił trafił, z komnaty do komnaty, z galerii
w galerię, szukając wyjścia.
18&
II
PAŁAC PODOBNY JEST DO LASU
W pałacach budowanych w stylu włoskim, a takim właśnie
pałacem był Corleone-lodge, drzwi bywa niewiele. Wszędzie
tylko zasłony, portiery, kotary.
W czasach owych wnętrze każdego pałacu było osobliwą
gmatwaniną komnat i korytarzy, w których wszędzie panoszył
się przepych; złocenia, marmury, rzeźbione boazerie, wschod-
nie jedwabie; zakamarki to tajemnicze, ciemne, to znowu
światłem zalane. Znaleźć tam mogłeś i pokoiki na poddaszu,
urządzone z wesołym zbytkiem, i zakątki wylakierowane całe,
błyszczące, o ścianach przyodzianych w fajansowe kafle holen-
derskie czy też portugalskie, i antresole umieszczone we wnę-
kach wysokich okien, i gabineciki z szyb całe, śliczne mieszkal-
ne latarnie. W grubych murach wydrążone bywały ukryte
komnatki. Tu i ówdzie - istne pudełeczka, czyli garderoby.
Nosiło to wszystko nazwę ,,małych apartamentów". Tu właśnie
popełniano zbrodnie.
Jakże poręcznie było tutaj czy to zabić księcia de Guise, czy
zniewolić ładną prezydentową de Sylvecane, czy też, później
już, zdusić krzyki dziewczątek sprowadzanych przez Lebela.
Wnętrza zawiłe, w których nowoprzybyły nie mógł się roze-
znać. Miejsca gwałtów; dna nieznane, na których osiadały
zniknięcia. Książęta i możni składali w tych wykwintnych pie-
czarach zdobycz swoją, hrabia de Charolais ukrywał tutaj pa-
nią Courchamp, małżonkę sędziego, pan de Monthule ukrywał
tutaj córkę Haudry'ego, fermera z Croix Saint-Lenfroy; książę
de Conti ukrywał tutaj dwie piękne piekarki z Ile-Adam, ksią-
żę de Buckingham ukrywał tutaj biedną Pennywell i tak dalej.
Rzeczy, które się tam działy, należały do tych, co dokonują
się - jak mówi prawo rzymskie - vi, dam et precaro, siłą,
w tajemnicy i na krótko. Kto tam się znalazł - ten zdany był
na kaprys pana pałacu. Były to lochy tajemne, tyle że pozła-
cane. Ni to klasztor, ni to harem. Kręcone schodki pięły się
w górę i w dół wiodły. Spirala pokoi, jeden w drugi przecho-
dzących, doprowadzała cię tam, skąd wyszedłeś. Galeria roz-
szerzała się w domową kaplicę, konfesjonał rozrastał się w al-
kowę. Rozgałęzienia krzaków koralowych i wydrążenia gąbek
służyć chyba musiały za wzór architektom tych „małych apar-
tamentów" królewskich i wielkopańskich. Plątanina ich była
nie do rozwikłania. Ruchome portrety przesuwały się odsłania-
jąc otwory-drzwi. Działały mechanizmy. I tak trzeba było;
bo odgrywały się tutaj dramaty. Piętra tego ula wspinały się
od piwnic aż po poddasza. Ten polip koralowy, winkrustowany
we wszystkie pałace, poczynając od Wersalu, był niby miesz-
kanie pigmejów w domu tytanów. Korytarze, zaciszne kąciki,
gniazdka, komórki w plastrze miodu, skrytki, wszelakiego ro-
dzaju zakamarki, w których wielcy ukrywali swoją małość.
Miejsca te, wijące się i zamknięte, naprowadzały na myśl
o zabawie w ciuciu-babkę, na myśl o zawiązanych oczach, dło-
niach szukających po omacku, stłumionych chichotach; i zara-
zem przywodziły na pamięć wspomnienia Atrydów, Plantage-
netów, Medyceuszy, dzikich rycerzy z Elz, Rizzia, Monaldeschi,
szpady, co z pokoju do pokoju goniły uciekającego.
Starożytność znała również takie swoje tajemnicze pomiesz-
czenia, w których przepych przystosowany był do potworności.
Modele ich zachowały się pod ziemią w niektórych egipskich
grobowcach, choćby w krypcie króla Psametikusa, odkrytej
przez Passaleacqua. U dawnych poetów odnaleźć można strach
przed takimi podejrzanymi budowlami. Error circum flexus,
locus implicitus gyris.
Gwynplaine znalazł się w małych apartamentach Corleone-
-lodge.
Trawiła go gorączka wyjścia stąd, odjechania, zobaczenia
Dei. Ta plątanina korytarzy, pokoików, przejść ukrytych i nie-
spodzianych zatrzymywała go, opóźniała wykonanie zamiaru.
Chciał biec, a musiał się tu błąkać. Wydawało mu się, że wy-
starczy pchnąć jedne drzwi, a oto trzeba mu było rozplątywać
nie lada jaką zawiłość.
Po pokoju - drugi pokój. I znów rozdroża salonów.
.187
Nie napotykał niczego żyjącego. Nasłuchiwał. Nic się nie po-
ruszało.
Chwilami wydawało mu się, że wraca po swoich własnych
śladach.
Chwilami mniemał, że ktoś idzie mu naprzeciw. Ale nikt nie
szedł. Był to on sam, odbity w lustrze, w swoim pańskim
stroju.
Był to on sam, nieprawdopodobny. Poznawał samego siebie
po chwili dopiero.
Szedł, jak wiodły drzwi i korytarze.
Zapuszczał się w meandry tej intymnej architektury; tu ga-
binet kokieteryjnie malowany i rzeźbiony, nieco rozwiązły
i bardzo dyskretny; tam kaplica, dwuznaczna, wykładana ema-
lią i masą perłową, ozdobiona rzeźbami w słoniowej kości, które
oglądać trzeba było przez powiększające szkło, niby wieczko
tabakierki; tam znowu wytworny florencki zakątek, przystoso-
wany do tego, by stać się schronieniem kaprysom kobiecym, któ-
ry później otrzymał nazwę buduaru. Wszędzie - na sufitach,
na ścianach, na posadzkach nawet - znajdowały się wyrobione
aksamicie i drogich kruszcach przedstawienia ptaków
w
i drzew, najdziwaczniejszej roślinności, ozdobione perłami,
wypukłym haftem złotym, rzędami ponaszywanych kamieni,
rycerze, królowe, trytony-kobiety z ogonami hydry. Cięte
ukośnie kryształy grały tęczowym blaskiem swych pryzmatów.
Migoczące szkiełka udawały drogocenne klejnoty. Iskrzyły się
ciemne wnęki. I nie wiedziałeś zgoła, czym były te powierzch-
nie świecące, te szmaragdowe zielenie zmieszane ze złotem
słońca wschodzącego, te tumany pyłków mieniących się niczym
podgardle gołębia - czy maleńk.mi zwierciadełkami czy też
akwamarynami niezwykłej wielkości. Przepych jakże subtelny
i jakże przeogromny zarazem. Co to było? Może milutk.e cac-
ko, miniatura pałacu, a może największa ze wszystkich na
świecie szkatułek na klejnoty? Domek dla królowej Mab lub
też zabawka dla Geo. Gwynplaine szukał wyjścia.
I nie mógł go znaleźć. Rozeznanie się w tych zawiłościach
było nieprawdopodobieństwem. Nic tak mocno nie uderza do
głowy jak przepych oglądany po raz pierwszy. A swoją drogą,
był to prawdziwy labirynt. Po każdym kroku wyrastała przed
nim jakaś nowa zbytkowna przeszkoda. Pałac jakby opierał się
jego odejściu, jakby nie chciał go wypuścić. Oblepił go istny
lep cudów. Czuł się schwytany, przytrzymany.
- Cóż za straszliwy pałac - myślał sobie.
Błąkał się po tym labiryncie, niespokojnie zapytując samego
siebie, co to wszystko znaczy? Czyżby był w więzieniu? Rósł
w nim gniew, łaknął powietrza. Powtarzał: - Dea! Dea! - jak
trzyma się w ręce nić, której przerwać nie wolno, nić, za którą
idąc jedynie wydostać się można.
Co pewien czas nawoływał:
. - Hola! Jest tam kto?
Żadnej odpowiedzi.
Pokojom tym nie było końca. Stały puste, ciche, wspaniałe,
złowrogie.
Tak właśnie wyobraża sobie człowiek zaczarowane pałace.
Ukryte źródła ciepła utrzymywały temperaturę pełnego lata
we wszystkich tych gabinecikach i korytarzach. Wydać by się
mogło, że czerwiec schwytany został przez jakiegoś czarodzieja
i tu, w tym labiryncie, zamknięty. Chwilami pachniało. Mija-
łeś fale woni, jakby kwitły gdzieś niewidzialne kwiaty. Ciepło
było. Wszędzie dywany. Można by tu chodzić nago.
Gwynplaine wyglądał przez okna. Widoki zmieniały się. 'To
były to ogrody, pełne świeżości wiosennej i porannej, to znów
inne ściany z innymi rzędami posągów, to hiszpańskie patia -
kwadratowe wewnętrzne dziedzińce wykładane kamiennymi
płytami, wilgotne i chłodne; czasem widział rzekę - Tamizę,
czasem zaś wysoką wieżę Windsoru.
Na dworze o tak wczesnym ranku nie było jeszcze nikogo.
Przystawał. Nasłuchiwał.
- Wydostanę się stąd - mówił sobie. - Pośpieszę do Dci.
Nikt mnie przecież siłą nie zatrzyma. Blada temu, kto by .mi
próbował przeszkadzać przy wyjściu! Cóż to za wieża taka
ogromna? Jeżeli mieszka w niej olbrzym, pies piekielny, cerber
straszliwy, co strzeże bram tego zaczarowanego pałacu - zmo-
gę go i zabiję. Zastępy pokonam! Deo! Deo!
Wtem usłyszał jakiś szelest leciutki. Podobny do szmeru
spływającej wody.
Znajdował się właśnie w galerii wąskiej, ciemnej, zamyka-
jącej się o kilka kroków przed nim rozciętą pośrodku kotarą-
Podszedł do kotary, rozsunął ją, wszedł.
Wkroczył w niespodziankę.
III
EWA
Ośmioboczna, sklepiona sala bez okien, górnym tylko świat-
łem oświetlona; ściany, posadzka, sklepienie - wszystko to
było z brzoskwiniowego marmuru; na środku sali stał balda-
chim w kształcie stożka, z marmuru czarnego, wsparty na ko-
lumnach skręconych spiralnie, w ciężkim, a czarującym stylu
elżbietańskim; baldachim ten okrywał swoim cieniem wannę-
-basen, również z czarnego marmuru; w środku basenu wodo-
trysk, ciepły i pachnący, bił łagodnie, napełniając powoli wiel-
ką misę; oto, co ukazało się oczom Gwynplaine'a.
Czarna kąpiel przekształcająca biel ciała w promienistość.
Tej to wody szmer usłyszał. Upływ, umieszczony w owej
wannie na pewnej wysokości, nie dopuszczał do jej przepeł-
nienia. Unosiła się nad nią para, ale tak lekka, że odrobina
tylko wilgoci skropliła się na marmurze. Wątły wodotrysk po-
dobny był do smukłej różdżki ze stali, chwiejącej się pod lada
powiewem.
Nigdzie żadnego sprzętu. Tuż obok wanny tylko jedno z tych
foteli-łóżek, z poduszkami, dość długie, aby u stóp leżącej na
nim kobiety zmieścić się mógł jej piesek czy też jej kochanek;
stąd i nazwa can-al-pie ', z której powstała później „kanapa".
Był to szezlong hiszpański, ramę i nogi miał ze srebra. Po-
duszki i obicie były z białego atłasu.
1 Piesek u stóp.
Z drugiej strony wanny, pod samą ścianą, stała wysoka eta-
żerka, też srebrna, z wszelakimi przyborami toaletowymi, ma-
jąca pośrodku osiem niewielkich weneckich luster, umieszczo-
nych w srebrnej oprawie w sposób naśladujący okno.
W jednej z ośmiu ścian, tej, która znajdowała się najbliżej
szezlongu, wycięty był kwadratowy otwór przypominający
okienko, zamknięty klapą ze srebrnej blachy. Klapa ta miała
zawiasy niczym okiennica. Na jej srebrnym tle błyszczała ko-
rona królewska ze złota i czarnej emalii. Ponad klapą zwisał
przytwierdzony do ściany dzwonek z pozłacanego srebra,
a może nawet i ze złota.
Naprzeciwko wejścia do tej sali, na wprost Gwynplaine'a,
który jak wryty stał na progu, brakowało jednej z ośmiu mar-
murowych ścian. Zastępował ją otwór takiej samej wielkości,
dochodzący aż do sklepienia i przesłonięty wielką płachtą sre-
brzystej tkaniny.
Tkanina ta, przedziwnej cienkości, była przezroczysta. Mo-
głeś poprzez nią widzieć wszystko.
W samym środku tkaniny, tam gdzie na pajęczynie znajduje
się pająk, ujrzał oto Gwynplaine rzecz przerażającą - nagą
kobietę.
Nie dosłownie nagą. Kobieta ta była ubrana. Ubrana od stóp
do głów. Strojem jej była koszula bardzo długa, niczym suknia
aniołów na świętych obrazach, lecz tak cienka, że wydawała się
wilgotna. Stąd i pozór nagości, jeszcze niebezpiecznie j szy niż
nagość prawdziwa. Znane są nam z historii księżniczki i wiel-
kie damy idące w procesji między dwoma rzędami mnichów;
tak więc księżna de Montpensier, na przykład, pod pretekstem
bosych stóp i pokory ukazała się całemu Paryżowi w koronko-
wej koszuli jedynie. Dodajmy, że ze świecą w ręku naturalnie.
Srebrzysta tkanina, przezroczysta jak szyba, tworzyła kotarę.
Umocowana była tylko w górze i można ją było podnosić. Od-
dzielała salę z marmuru - łazienkę - od komnaty, od sypial-
ni. Komnata ta, niewielka, tworzyła coś na kształt zwierciadla-
nej groty. Weneckie lustra, przylegające do siebie wielościany
pospajane złotymi listewkami, odbijały zewsząd łoże stojące
pośrodku. Na łożu tym, również srebrnym jak i szezlong, i toa-
leta, leżała kobieta. Spała.
Spała z głową w tył przechyloną, odrzuciwszy nogą przykry-
cie, jak piękna upiorzyca, ponad którą sen unosi się na skrzy-
dłach.
Jej koronkowa poduszka spadła na kobierzec.
Dwie przeszkody stały pomiędzy nagością tej kobiety
i spojrzeniem - koszula jej i zasłona ze srebrnej gazy, dwie
przezroczystości. Komnata - raczej alkowa - oświetlona była
dość wstrzemięźliwie odblaskiem przedostającym się z łazienki.
Kobieta, być może, nie znała wstydu, lecz znało wstyd światło.
Łoże nie miało kolumn ani baldachimu, ani poręczy; kiedy
kobieta otwierała oczy, mogła ujrzeć się po tysiąckroć nagą
w lustrach rozmieszczonych nad jej głową.
Bezład pościeli opowiadał o niespokojnym śnie. Piękno fałd
świadczyło o cienkości płótna. Była to epoka, kiedy królowa
pewna obawiając się, że może zostać potępiona po śmierci, wy-
obrażała sobie, że piekło - to łoże zasłane grubym przeście-
radłem.
Zwyczaj sypiania nago pochodził z Włoch i brał swój począ-
tek od Rzymian. Sub ciara nuda lucerna - mówi Horacy.
Zwierzchnia szata poranna z niezwykłego, chińskiego chyba
jedwabiu - gdyż w fałdach jej dostrzec można było wielką
jaszczurkę złotem tkaną - porzucona była w nogach łoża.
Z tyłu, za łożem, w głębi alkowy, znajdowały się zapewne
drzwi, zamaskowane i zaznaczone zarazem dużą taflą lustrzaną,
na której wymalowane były łabędzie i pawie. W komnacie tej,
urobionej z cienia, wszystko połyskiwało. Szpary pomiędzy
taflami luster i ich obramieniem złotym wypełnione były bły-
szczącą masą, zwaną w Wenecji ,,żółcią szklanną".
U wezgłowia umocowany był na ruchomych podpórkach pul-
pit srebrny z dwoma świecznikami; leżała na nim otwarta
księga z wypisanym czerwonymi literami u góry każdej stro-
nicy tytułem: Alcoranus Mahumedis.
Gwynplaine szczegółów tych nie dostrzegał. Widział jedno
tylko: kobietę.
Stał jak skamieniały i wzburzony zarazem; zdarza się bo-
wiem, że współistnieje to, co się nawzajem wyklucza.
Poznawał tę kobietę.
Oczy miała zamknięte, lico zwrócone w jego stronę.
Była to księżniczka.
Ona, owa istota tajemnicza, w której połączyły się wszystkie
blaski nieznanego, ta, która prześnić mu kazała tyle niewyzna-
walnych snów, ta, która mu napisała list taki dziwny! Jedyna
na świecie kobieta, o której mógł powiedzieć: „Widziała mnie
i chce być moją". Odpędził sny, list spalił. Wygnał ją, jak tylko
mógł najdalej, ze swego marzenia i ze swej pamięci; już o niej
nie myślał; już o niej zapomniał...
I widzi ją znowu!
I widzi ją, jakże groźną.
Kobieta naga jest zbrojna.
Nie oddychał wcale. Czuł się jakby podniesiony na obłoku
i naprzód pchany. Patrzył. Ta kobieta przed nim! Czy to mo-
żliwe?
W teatrze - księżniczka. Tu - nereida, najada, wróżka.
I tu, i tam - piękne widziadło.
Próbował uciec i czuł, że nie jest to możliwe. Spojrzenie
jego zamieniło się w dwa łańcuchy, które go przykuwały do
tej zjawy.
Czy była dziewką? Czy dziewicą? I tym, i tym zarazem. Me-
salina, obecna tu, być może, choć niewidzialna, uśmiechała się
pewnie, a Diana czuwała. Na piękności tej leżał blask niedo-
stępnego. I jakąż to czystość porównać można było z tym
kształtem niewinnym i dumnym? Rozpoznaje się od razu śnie-
gi, których nigdy nie dotknęła ludzka stopa. Była w tej kobie-
cie święta białość Jungfrau. Z jej nieświadomego czoła, z roz-
rzuconych, płomiennych włosów, ze spuszczonych rzęs, z ledwie
dostrzegalnych błękitnych żyłek, z wyrzeźbienia krągłych
piersi, z ud i kolan wymodelowanych różowym dotknięciem
koszuli tchnęła wspaniałość boskiego snu. Bezwstyd ten roz-
kładał się w promienistość. Istota owa była naga ze spokojem
tak wielkim, jakby miała prawo do cynizmu bogów, była naga
13 - Człowiek śmiechu, t. II
ze swobodą mieszkanki Olimpu, co stała się córą otchłani, co
rzec może Oceanowi: ,,Ojcze!", i oddawała się, niedostępna
i wspaniała, wszystkiemu, co mogło przejść mimo, spojrzeniom,.
pragnieniom, żądzom, marzeniom, uśpiona w tym łożu sypialni-
tak dumnie jak Wenus w pianie morza.
Usnęła w nocy i teraz, choć był już dzień biały, jeszcze spała;
ufność, zrodzona wśród ciemności, trwała wśród światła.
Gwynplaine drżał. Podziwiał.
Podziw to niezdrowy, nazbyt wszechogarniający.
I bał się.
Szkatułka z niespodziankami ludzkiego losu nigdy się nie
wyczerpuje. Gwynplaine sądził, że jest już u kresu. I oto roz-
poczynał od nowa. Czymże były te błyskawice rozrywające się
nad jego głową raz po raz, bez ustanku, i ten grom wreszcie,
najpotężniejszy, rzucający przed niego, drżącego człowieka,
uśpioną boginię? Czymże było to stopniowe rozwieranie się nie-
biosów, z których oto wreszcie wychodził sen jego upragniony
i groźny? Czymże były te uprzejmości nieznanego kusiciela,
podsuwające mu po kolei jego niejasne pragnienia, nieokreślo-
ne zachcianki, jego złe myśli w końcu, co żywym stały się cia-
łem i przygniatały go narastającym a upajającym ciężarem
rzeczywistości czerpanej z nieprawdopodobieństwa? Czyżby
wszystkie mroki świata zmówiły się przeciwko niemu, nędza-
rzowi? I co się z nim stanie teraz, wśród tych wszystkich zło-
wrogich uśmiechów fortuny dookoła? Czymże było to oszoło-
mienie zawrotne, ułożone z rozmysłem? Ta kobieta! Tam! Dla-
czego? W jaki sposób? Nie było wytłumaczenia. Dlaczego on?
Dlaczego ona? Czyżby go zrobiono parem Anglii umyślnie dla
tej księżniczki? Któż to sprawił, że się oto oboje spotykali?
Kto był tu oszukany? Kto był ofiarą? Czyjej dobrej wiary na-
dużyto? Czyżby oszukiwano Boga? Myśli tych nie uświadamiał
sobie wyraźnie, lecz tylko jakby je dostrzegał na chwilę
w mózgu swoim poprzez czarne chmury, co się tam przesuwa-
ły. Ta siedziba zaczarowana i nieżyczliwa, ten pałac dziwny,
uporczywy jak więzienie - czyżby i on też należał do spisku?
Gwynplaine ulegał oto jakiemuś wchłanianiu. Ciemne siły
spętywały go tajemnym sposobem. Ciążenie własnego ciała
trzymało go na uwięzi. Wola, jakby ją ktoś wyłudzał, opusz-
czała go. Czegóż mógł się uchwycić? Stał błędny i zachwycony.
Czuł, że tym razem postradał rozum bezpowrotnie. Spadał
i spadał w dół, w nieznaną otchłań olśnienia.
Kobieta spała.
A w nim wzburzenie wzmagało się, rosło; nie była to już
dlań lady, księżniczka, wielka pani; lecz po prostu i jedynie -
kobieta.
Wszelakie zboczenia bezwładnie' spoczywają w człowieku.
W organizmie naszym znajduje się niewidzialny a gotowy
wykres każdego występku. Nosimy je w sobie, nawet niewinni,
nawet czyści z pozoru. Być bez zmazy nie jest to jeszcze być
bez skazy. Miłość jest prawem. Rozkosz jest zasadzką. Istnieje
upojenie, istnieje i pijaństwo. Upojenie- to pragnienie tej
właśnie, jedynej kobiety. Pijaństwo - to pragnienie kobiety,
jakiejkolwiek.
Gwynplaine odchodząc od zmysłów drżał.
Co począć przeciwko temu spotkaniu? Nie było tu nafałdo-
wania tkanin, jedwabistej obfitości, toalety zalotnej i powłó-
czystej, nie było wykwintnej przesady to zasłaniającej, to od-
słaniającej, nie było obłoku. Tylko nagość w swojej groźnej
zwięzłości. Niby tajemnicze podsumowanie, bezwstyd rajski.
Wyzwanie rzucone ciemnej stronie natury człowieka. Ewa -
gorsza od Szatana. Połączenie ludzkiego i nadludzkiego. Niepo-
kojące upojenie, doprowadzające do zwycięstwa brutalności
i instynktu nad obowiązkiem. Królewski kształt piękności jest
jak rozkaz. Kiedy zstąpi on ze sfery ideału i rzeczywistością
stać się raczy - bliskość to dla mężczyzny zgubna.
Chwilami księżniczka poruszała się miękko w łożu, ledwie •
dostrzegalnymi ruchami obłoków na niebie, i zmieniała pozy-
cję, jak mgła zmienia swój kształt. Falowała układając się:
w coraz to inne czarowne przegięcia. Kobieta posiada całą gib-
kość wody. W księżniczce było coś nieuchwytnego jak w wo-
dzie. Choć zabrzmi to dziwacznie - leżała tam, ona, widzialne
ciało, a nadal była chimerą. Dotykalna, jakże wydawała się
13*
daleka. Gwynplaine, oszołomiony, blady, patrzył. Słuchał, jak
drga ta pierś, i sądził, że słyszy oddech widma. Był przyciągany
i szamotał się. Co począć przeciwko niej? Co począć przeciwko
sobie?
Przygotowany był na wszystko, z wyjątkiem tego właśnie
jedynie. Okrutny strażnik u drzwi, straszliwy potwór-stróż,
którego zwyciężyć trzeba - oto, czego się spodziewał. Prze-
widywał Cerbera, znalazł Hebe.
Naga kobieta. Śpiąca kobieta.
Cóż za posępna walka!
Zamknął oczy. Nadmiar jutrzenki sprawia cierpienie źreni-
com. Lecz znów ją ujrzał, natychmiast, poprzez zamknięte po-
wieki. Bardziej mroczną, równie piękną.
Uciec nie jest łatwo. Próbował, lecz nie mógł. Wrósł
w miejsce, w którym stał, jak wrasta się czasem we śnie. Kiedy
chcielibyśmy cofnąć się, pokusa przygważdża nasze stopy do
posadzki. Można iść naprzód, nie można iść w tył. Niewidzialne
ramiona grzechu wyrastają spod ziemi i ciągną nas po pochy-
łości.
Przyjęło się powszechnie twierdzenie banalne, jakoby wzru-
szenie przytępiało się, słabło. Jak bardzo jest to fałszywe!
Równie dobrze powiedzieć by można, że od kwasu azotowego,
kapiącego powoli, kropla po kropli, goi się i zabliźnia rana, że
przywykł do swego losu ćwiartowany Damiens.
Naprawdę zaś każda nowa doza wzruszenia budzi w nas do-
znania coraz to'bardziej przenikliwe.
Od zdumienia do zdumienia doszedł oto Gwynplaine do pa-
roksyzmu. Waza -^- rozum jego - przelała się z dodaniem
tego nowego dziwu. Czuł w sobie straszliwe jakieś przebu-
dzenie.
Nie miał już busoli. Była przed nim jedna tylko pewność -
ta kobieta. Otwierało się przed nim szczęście, na które nie było
rady, szczęście podobne do rozbicia się okrętu na morzu. Nie
było już wyboru drogi. Prąd, któremu niesposób się ostać,
i skała podwodna. Nie skała, lecz syrena. Magnes znajdujący
się na dnie przepaści. Gwynplaine chciał wyrwać się z kręgu
jego przyciągania - lecz w jaki sposób miał to uczynić? Nie
miał już żadnego punktu oparcia. Rozkołysaniu człowieka nie
ma końca. Człowiek stać się też może równie bezbronny co sta-
tek na fali. Kotwicą jest sumienie. Smutne to, ale i sumienie
zerwać się może.
I tej oto nawet nie miał ucieczki i pomocy: - Jestem znie-
kształcony i straszny. Ona odepchnie mnie. - Ta kobieta na-
pisała mu, że go kocha.
Wśród przesilenia nadchodzi chwila zawiśnięcia w próżni.
Kiedy zrywa się więź łącząca nas z dobrem i ciążyć zaczynamy
w stronę zła - ta część natury naszej, która już się ku temu
złu przechyliła: przeważa i pociąga nas. Czyżby właśnie i dla
Gwynplaine'a nadeszła ta smutna chwila?
Jak umknąć?
A więc ona to była, księżniczka! Tamta kobieta! Miał ją oto
przed sobą, w tej alkowie, w tym miejscu ustronnym, uśpioną,
bezbronną, samą. Na jego łasce była, a on>był w jej władzy!
Księżniczka!
Dostrzegłeś gwiazdę daleko, daleko w przestrzeni. I zachwyt
cię ogarnął. Taka jest odległa! I po cóż bać się tej gwiazdy
przytwierdzonej do nieba? Pewnego dnia - pewnej nocy -
widzisz, że gwiazda porusza się. Widzisz, jak drży wokół niej
światło. Gwiazda ta, zdawało ci się - obojętna, drgnęła. To nie
gwiazda, to kometa. To potęga podpalająca niebo. Gwiazda
zbliża się, rośnie, potrząsa purpurową grzywą, staje się olbrzy-
mia. Idzie ona w twoją stronę. O grozo, do ciebie idzie! Kometa
zna cię, kometa pragnie ciebie, kometa ciebie chce. O przera-
żające niebiańskie nadejście! To, co zbliża się ku tobie, to nad-
miar światła, który jest oślepieniem; to nadmiar życia, który
jest śmiercią. Nie pragniesz tego pochylenia się nad tobą ze-
nitu. Odrzucasz ten dar miłosny otchłani. Kładziesz dłoń swoją
na oczach, kryjesz się, uciekasz, sądzisz, żeś ocalony. Otwie-
rasz oczy... - Groźna gwiazda znowu jest przed tobą. I nie
jest już gwiazdą, lecz światem całym. Światem nieznanym.
Światem z lawy i żaru. Żarłocznym cudem głębokości. Ten
karbunkuł z dna nieskończoności, ten diament z najdalszej
otchłani podszedł blisko i stał się oto ogniem. Ogarnął cię jego
płomień.
I czujesz, jak spalenie twoje rozpoczyna się ciepłem raju.
IV
SZATAN
Nagle śpiąca przebudziła się. Usiadła na łóżku ruchem peł-
nym żywego i harmonijnego majestatu; jej jasne, jedwabiste
włosy rozsypały się w miłym nieładzie aż na biodra; koszula
osunęła się z ramienia, odsłaniając pierś; dotknęła smukłą dło-
nią bosych palców swej nagiej stopy i przypatrywała się przez
chwilę jej kształtom godnym uwielbienia Peryklesa i dłuta
Fidiasza; potem przeciągnęła się i ziewnęła jak tygrysica
o wschodzie słońca.
Gwynplaine dyszał zapewne ciężko, z wysiłkiem, jak zwykle
się dzieje wtedy, kiedy brak nam oddechu.
- Czy jest tam kto? - zapytała.
Wymówiła te słowa ziewając, a było to pełne uroku.
Gwynplaine usłyszał głos, którego nie znał jeszcze. Głos cza-
rodziejski,' o brzmieniu rozkosznie wyniosłym, w którym pie-
szczotliwość tonu łagodziła nawyknienie do rozkazywania.
A ona uklęknąwszy - istnieje posąg grecki, klęczący tak
w fałdach przezroczystej draperii - przyciągnęła ku sobie swą
szatę poranną, wyskoczyła z łóżka zwinnie, niczym strzała,
i stanęła, naga, na chwilę. W mgnieniu oka otuliła się w jedwab
swojej sukni. Rękawy jej; bardzo długie, skrywały dłonie. Wi-
dać było tylko palce stóp, białe, z małymi paznokietkami, jak
u dziecka.
Falę włosów wyrzuciła na plecy, na wierzch sukni, pobiegła
w głąb alkowy, za łóżko, i przyłożyła ucho do malowanego lu-
stra, za którym zapewne ukryte były drzwi.
Zgiętym palcem zastukała w zwierciadło.
- Czy jest tam kto? Lordzie Dawidzie, czy to ty już może?
Która godzina? Czy to ty, Barkilphedro?
Odwróciła się.
- Nie. To nie z tej strony. Czyżby był ktoś w łazience? Pro-
szę odpowiadać. Ależ nie, przecież nikt nie może przyjść od
tamtej strony. , . .
Podeszła do kotary srebrnej, rozsunęła ją stopą, odgarnęła
ręką i weszła do marmurowej komnaty.
Gwynplaine poczuł w sobie niby dreszcz konania. Nie było
gdzie się schronić. Nie było kiedy uciekać. A zresztą i sił mu
zabrakło. Pragnął, aby rozstąpiła się posadzka, pragnął zapaść
się pod ziemię. Musiała go ujrzeć, nie było na to rady.
I ujrzała go.
Patrzyła nań cudownie zadziwiona, bez drgnienia jednak,
z wyrazem i szczęścia, i pogardy.
- O! - rzekła - Gwynplaine!
Jednym nagłym skokiem, bo kotka ta była panterą, rzuciła
mu się na szyję. . • . , .
Objęła jego głowę nagimi ramiony, w uniesieniu w tył od-
rzucając rękawy sukni.
I nagle odepchnąwszy go, wpiła w kark Gwynplaine'a swoje
dwie drobne ręce, jak szpony, i stanęła przed nim, a on przed
nią stał, a ona poczęła wpatrywać się dziwnie w jego twarz.
Patrzyła urocząc go swymi aldebaranowymi oczami z dwoi-
stych promieni, swym wzrokiem nieczystym i gwiezdnym.
Gwynplaine zapatrzył się w jej źrenicę błękitną i w jej źrenicę
czarną, tracąc zmysły pod utkwionym w nim podwójnym
spojrzeniem i piekła, i nieba. Kobieta i mężczyzna przesyłali
sobie złowrogie olśnienie. Fascynowali się, on ją potwornością,
ona jego urodą, a oboje siebie nawzajem - grozą straszliwą.
Gwynplaine milczał jakby przywalony ciężarem, którego
podnieść nie można. A ona zawołała:
- Jakiś ty rozumny! Przyszedłeś. Dowiedziałeś się, że przy-
muszono mnie, bym wyjechała z Londynu. Pośpieszyłeś za
mną. Dobrześ uczynił. Jesteś zaiste niezwykły, skoroś się tutaj
dostał.
Kiedy dwie istoty znajdą się we władzy wzajemnego pożąda-
nia, tak jest, jakby je poraził grom. Gwynplaine tknięty jakimś
niejasnym przeczuciem, jakąś gwałtowną i uczciwą trwogą,
cofnął się, lecz przytrzymywały go różowe paznokcie, co wpiły
się w jego kark. Oto nadchodziło nieuniknione. Był w jaskini
dzikiej, pierwotnej kobiety, on, mężczyzna pierwotny i dziki.
A ona mówiła:
- Anna, ta głupia Anna - wiesz przecie? - królowa -
wezwała mnie do Windsoru, sama nie wiedząc po co. Kiedy
przyjechałam, zamknęła się ze swoim idiotycznym kanclerzem.
Ale w jaki sposób udało ci się aż tutaj do mnie dostać? Oto mi
prawdziwy mężczyzna, mężczyzna co się zowie. Przeszkody?
Nie ma przeszkód. Wezwano cię, więc przybywasz. Dowiady-
wałeś się, prawda? Znałeś chyba moje imię, wiedziałeś, że na-
zywam się księżniczka Jozjana. Kto cię wprowadził tutaj?
Pewnie paź. Sprytny jest. Dam mu sto gwinei. Jakżeś sobie po-
radził? Powiedz. Nie, nie mów nic. Nie chcę o tym wiedzieć.
Wyjaśnianie umniejsza. Bardziej cię kocham niezwykłego.
Dość jesteś potworny, aby być cudotwórcą. Po prostu spadłeś
z raju albo też może wyłoniłeś się z samego dna piekła. Cóż
prostszego - albo rozstąpił się sufit, albo rozstąpiła się podło-
ga: Może spuściłeś się na obłoku, 'może uniosłeś się w górę
w kłębach siarczanego dymu - oto, jakim sposobem przyby-
wasz. Zasługujesz, aby stać się bogom równy. I oto jesteś
moim kochankiem.
Gwynplaine słuchał oszołomiony, a myśl jego ogarniała nie-
moc coraz większa. Oto już kres. Niesposób wątpić dłużej. Sło-
wa tej kobiety potwierdzały list z tamtej nocy. On, Gwynplai-
ne, kochankiem księżniczki, kochankiem kochanym! Prze-
ogromna pycha o tysiącu mrocznych głów poruszyła się w jego
nieszczęśliwym sercu.
Próżność - to wielka siła. Jest ona w nas i przeciwko nam
się obraca.
A księżniczka dalej mówiła:
- Jesteś tutaj, a więc tak było sądzone. Niczego więcej nie
pragnę. Widocznie ktoś, kto jest tam, w górze czy też w dole,
rzuca nas sobie w objęcia. Zaręczyny Styksu z Jutrzenką. Roz-
pasane zaręczyny, natrząsające się z wszelkich praw. W dniu,
w którym cię ujrzałam, rzekłam sobie: - Oto on! Poznaję go:
Oto potwór z moich snów. I będzie moim. - Trzeba pomóc
przeznaczeniu. Dlatego napisałam do ciebie. Powiedz, Gwyn-
plaine'ie, czy ty wierzysz w predestynację? Ja wierzę, odkąd
przeczytałam Sen Scypiona w Cyceronie. O, nie spostrzegłam
tego nawet, strój szlachcica! Przebrałeś się po pańsku. I cze-
muż by nie? Jesteś linoskokiem. Tym słuszniej. Kuglarz wart
jest lorda. Lordowie, i czymże oni są właściwie? To błazny.
Masz szlachetną postać, jesteś pięknie zbudowany. To niesły-
chane, że jednak udało ci się dostać aż tutaj! Kiedy przysze-
dłeś? Od jak dawna jesteś? Czy widziałeś mnie nagą? Piękna
jestem, prawda? Miałam się kąpać. Kocham cię! Przeczytałeś
mój list! Czy sam? Czy też ktoś ci go przeczytał? Czy ty
umiesz czytać? Pewnie jesteś niepiśmienny. Zadaję ci pyta-
nia, ale nie odpowiadaj na nie. Nie lubię brzmienia twego gło-
su. Jest łagodne. Istota, tak jak ty nieporównana, powinna nie
mówić, ale zgrzytać. A ty śpiewasz harmonijnie i tkliwie. Nie-
nawidzę tego. Jedyna to rzecz, co mi się w tobie nie podoba.
Wszystko inne jest wstrząsające, wszystko inne jest wspaniałe.
W Indiach byłbyś bogiem. Czy urodziłeś się z tym przerażają-
cym śmiechem na twarzy? Nie, prawda? Na pewno napiętno-
wano cię za karę. Nie wątpię, że popełniłeś jakąś zbrodnię.
Pójdź w moje objęcia.
Osunęła się na szezlong pociągając go za sobą. Nie wiedząc
nawet jak i kiedy, znaleźli się oto obok siebie. Słowa, które
mówiła, przelatywały nad Gwynplaine'em na podobieństwo
wichury. Zaledwie zrozumieć mógł znaczenie ich szalonego wi-
ru. W oczach miała podziw. Mówiła nieskładnie, gorączkowo,
głosem nieprzytomnym i tkliwym. Mowa jej była muzyką, ale
Gwynplaine słyszał w tej muzyce tylko burzę.
I znowu utkwiła w nim swe uporczywe spojrzenie.
- Przy tobie czuję się poniżona, cóż za radość! Książęca
wysokość - jakie to mdłe! Jestem jej dostojnością - cóż za
męka. Upadek to wypoczynek. Tak bardzo przesycona jestem
szacunkiem, że potrzebuję pogardy. Wszystkie jesteśmy nieco
perwersyjne, zaczynając od Wenus, Kleopatry, pani de Chev-
reuse, pani de Longueville, a kończąc na mnie. Oświadczam ci,
że będę się z tobą wszędzie pokazywać. Oto miłostka, która
porazi jak grom całą królewską rodzinę Stuartów, do której
i ja należę. Ach, odetchnęłam wreszcie! Znalazłam wyjście.
Wydobyłam się z majestatu. Zdeklasowanie - to wyzwolenie.
Wszystko złamać, wszystko przezwyciężyć, wszystko zrobić
i wszystko popsuć - oto, co nazywa się żyć. Słuchaj, ja cię
kocham.
Przerwała na chwilę i uśmiechnęła się jakoś strasznie.
- Kocham cię nie tylko dlatego, żeś ohydny, ale też i dla-
tego, żeś nikczemny. Kocham w tobie i monstrum, i histriona.
Kochanek upokorzony, wyśmiewany, śmieszny, wstrętny, wy-
stawiony na pośmiewisko u pręgierza, który teatrem się zowie,
kochanek taki ma dla mnie przedziwny smak. Smak owocu
z dna przepaści. Kochanek, który mnie hańbi; jakież to cudo!
Spróbować jabłka nie z raju, lecz z piekieł, oto, co mnie kusi,
ten czuję głód, to pragnienie, jestem tą właśnie Ewą. Ewą
otchłani. Ty jesteś pewnie demonem, choć sam nie wiesz o tym.
Strzegłam mej czystości dla maszkary ze snu. Jesteś pajacem
poruszanym na nitce przez widmo. Jesteś wcieleniem ogrom-
nego śmiechu piekła. Jesteś panem moim, na którego czeka-
łam. Potrzebowałam takiej miłości, jaką miały Medee i Kani-
die. I miałam pewność, że i mnie spotka jedna z tych wielkich
przygód nocy. Jesteś tym, którego pragnę. Ach, mówię ci tyle
rzeczy, a ty ich pewnie nawet nie rozumiesz. Gwynplaine'ie,
nikt nie posiadł mnie jeszcze, oddaję ci się czysta jak płonące
zarzewie. Pewnie nie wierzysz mi; o, gdybyś mógł wiedzieć,
jak bardzo jest mi to obojętne!
W słowach jej był bezład wybuchu. Nakłucie zbocza Etny
mogłoby może dać wyobrażenie o tym wytrysku płomieni.
Gwynplaine wyjąkał:
- Pani...
Położyła mu rękę na ustach:
- Cicho! Chcę patrzyć na ciebie. Jestem wyuzdanie niepo-
kalana, Gwynplaine'ie. Jestem westalką bachiczną. Nie poznał
mnie jeszcze żaden mężczyzna i mogłabym być Pytią w Del-
fach i mieć u stóp moich trójnóg z brązu, przy którym kapłani,
opierając łokcie na skórze Pytona, szeptaliby pytania zadawa-
ne niewidzialnemu bóstwu. Serce moje jest kamienne, lecz
podobne jest ono do tych tajemniczych głazów, które morze
wyrzuca u podnóża skały Huntly Nabb, u ujścia rzeki Thees,
a w których, jeżeli rozbijesz je - znajdziesz węża. Wąż ten
to miłość moja. Miłość wszechmocna, sprawiła bowiem, żeś
przyszedł.-.Dzieliła nas odległość nieprzebyta. Ja byłam na Sy-
riuszu, ty na Allioth. I przebyłeś tę drogę nie do wymierzenia,
i jesteś tutaj. Jak dobrze. Nie mów nic. Weź mnie.
Umilkła. On zadrżał. A ona znów się uśmiechnęła.
- Widzisz, Gwynplaine'ie, kto marzy, ten tworzy. Pragnie-
nie jest wołaniem. Kształtując chimerę prowokujemy rzeczywi-
stość. Wszechmocne mroki groźne są, nie wolno ich wyzywać
bezkarnie. Dają nam, czego pożądamy. Oto jesteś. Czy odważę
się na zgubę? Tak. Czy odważę się zostać twoją kochanką,
twoją konkubiną, niewolnicą, twoją własnością bezwolną? Z ra-
dością. Jestem kobietą, Gwynplaine'ie. Kobieta to glina, co
pragnie stać się błotem. Muszę sama sobą pogardzić. Dodaje to
smaku pysze. Niechaj do wielkości domiesza się upodlenie. Nic
się lepiej nie kojarzy. Pomiataj mną, ty, którym pomiatają.
Nikczemność niższa jeszcze od najniższej nikczemności - cóż
to za rozkosz! Podwójny kwiat hańby! Oto go zrywam. Zdepcz
mnie! Tym lepiej kochać mnie będziesz. Wiem to dobrze. Czy
wiesz, dlaczego cię ubóstwiam? Dlatego, że gardzę tobą. Znaj-
dujesz się o tyle niżej ode mnie; że stawiam cię na ołtarzu. Po-
mieszanie dołów i wierzchołków to chaos, a chaos podoba mi
się. Wszystko zaczyna się z chaosu i chaosem kończy. Czymże
jest chaos? Brudem przeogromnym. I z tego brudu Bóg uczy-
nił światło, i z tego bagna cuchnącego Bóg uczynił świat! Nie
wiesz nawet, jak bardzo jestem przewrotna. Zagnieć gwiazdę
z błotem, a uczynisz mnie.
Tak mówiła ta straszliwa kobieta, a opadająca suknia odsła-
niała piersi jej nagie i dziewicze.
- Wszystkim - wilczyca; tobie - suka. To dopiero zadzi-
wi się świat! Słodkie jest zdumienie głupców. Jakże rozu-
\ miem siebie. Kim jestem? Boginią? Amfitryta oddała się Cy-
klopowi. Fluctwoma Amphitritae. Kim jestem? Wróżką? Urge-
la oddała się Bugryksowi, pół-ptakowi, pół-mężczyźnie, o ośmiu
dłoniach, których palce płetwą były połączone. Kim jestem?
Księżniczką? Maria Stuart miała Rizzia. Trzy piękne, trzy po-
twory. Jestem większa niż one, bo ty gorszy jesteś niż oni. Zo-
staliśmy stworzeni dla siebie, Gwynplaine'ie. Jestem w duszy
mojej tym samym monstrum, którym ty jesteś na twarzy.
I stąd moja miłość. Kaprys? Być może. A czymże jest hura-
gan? Kaprysem. Łączy nas jakieś powinowactwo planetarne;
oboje z nocy jesteśmy, ty z oblicza, ja z umysłu. Ty mnie od-
twarzasz. Przyszedłeś - i oto widzę moją własną duszę. Nie
znałam jej. Jest zadziwiająca. Zbliżenie twoje sprawia, że
hydra wypełza ze mnie, bogini. Objawiasz mi moją prawdziwą
naturę. Pozwalasz mi odkryć samą siebie. Spójrz, jak bardzo
jestem do ciebie podobna. Patrz we mnie jak w zwierciadło.
Twoja twarz to moja dusza. Nie wiedziałam, żem tak przeraża-
jąca. A więc i ja jestem potworem! O, Gwynplaine'ie, ratujesz
mnie od nudy.
Zaśmiała się jakimś dziwnym, dziecinnym śmiechem, przy-
sunęła się i cichutko szepnęła mu na ucho:
- Czy. chciałbyś zobaczyć szaloną kobietę? Ja nią jestem.
Spojrzenie jej przenikało w głąb Gwynplaine'a. Spojrzenie
jest napojem odurzającym. Suknia jej była w niebezpiecznym
nieładzie. Ślepa i zwierzęca ekstaza coraz mocniej ogarniała
Gwynplaine'a. Ekstaza, w której było coś z agonii.
Kiedy ta kobieta mówiła, miał uczucie, jakby go obryzgiwał
• ogień. Nieodwołalne przybliżało się. Nie miał siły wyrzec sło-
wa. A ona milkła, wpatrywała się weń, szeptała: - Potwór! -
Była straszna, dzika.
Nagle schwyciła go za ręce.
- Gwynplaine'ie, ja jestem tronem, ty - jarmarcznym
teatrem. Zrównajmy się. Ach, jakże jestem szczęśliwa! Upad-
łam, Chciałabym, by cały świat dowiedział się, jak bardzo je-
stem upodlona. Tym niżej padłby przede mną na twarz, bo im
bardziej nienawidzą, tym bardziej się płaszczą. Taki jest już
rodzaj ludzki. Niechętny, a płazi. Niby smok, a robak. O, ze-
psuta jestem na podobieństwo bogów. Czyż nie jestem w końcu
nieprawą córą królewską? Nikt mi nią być nie zabrani! Po-
stępuję jak królowa. Kim była Rodope? Władczynią, co poko-
chała Phteha, człowieka z głową krokodyla. Na jego to cześć
zbudować kazała trzecią piramidę. Pentesilea pokochała Cen-
taura, który nazywał się Sagittarius, Strzelec, i stał się gwiaz-
dozbiorem. A cóż mi powiesz o Annie Austriaczce? Mazarini
był taki brzydki! Ty nie jesteś brzydki, ty jesteś potworny.
Brzydota jest mała, potworność - wielka. Brzydota to grymas
diabła za plecami piękna. A potworność jest odwrotnością
wzniosłości. To jej druga strona. Dwa zbocza ma Olimp; jedno
zbocze, to, które jest w świetle, wydało Apollina; drugie, to,
które jest w mroku, wydało Polifema. Ty jesteś Tytanem.
W lesie byłbyś Behemothem, Lewiatanem w oceanie, Tyfonem
w kloace. Jesteś doskonały. Potworność twoja jest jak grom.
Twoja twarz została zepsuta uderzeniem piorunu. Twarz twoją
rozmiażdżyła w gniewie olbrzymia pięść z płomienia. Urobiła
cię, ugniotła i znikła. Ogromna ciemna złość w przystępie szału
-oblepiła duszę twoją tym przerażającym, nadludzkim wyglą-
dem. Piekło - to ognisko każni, w którym rozgrzewa się do
.czerwoności żelazo, Losem nazywane; ty zostałeś tym żelazem
-naznaczony. Kochać ciebie - to zrozumieć wielkość. Mnie to
przypadło w udziale. Wielki mi wysiłek pokochać Apollina!
Sława mierzy się zdumieniem. Kocham cię. Śniłam o tobie całe
noce, całe noce, całe noce! To mój pałac. Zobaczysz moje ogro-
dy. Są tam źródełka pod liśćmi, groty, w których można się
pieścić, przepiękne posągi, kute w marmurze przez kawalera
Berniniego. A co kwiatów! Aż za wiele. Wiosną to istny pożar
z róż. Czy mówiłam ci, że królowa jest moją siostrą? Uczyń ze
mną, co zechcesz tylko. Stworzona zostałam na to, aby Jowisz
całował moje stopy, a Szatan pluł mi w twarz. Czy masz jakąś
wiarę? Ja jestem papistką. Ojciec mój, Jakub II, umarł we
Francji, w otoczeniu całej czeredy jezuitów. Nigdy jeszcze nie
doznawałam tego, co czuję w twojej obecności. O, chciałabym
'.być razem z tobą wieczorem i żeby grała muzyka, i żebyśmy
siedzieli obok siebie na tej samej poduszce oparci, pod szkar-
łatnym namiotem, na złotej galerze, wśród nieskończonego, ła-
godnego morza! Znieważaj mnie! Bij mnie! Płać mi! Traktuj
mnie jak dziewkę! Ubóstwiam cię.
I ryk może być głosem pieszczoty. Nie wierzycie? Przyjrzyj-
cie się lwom. W kobiecie tej była ohyda z wdziękiem po społu.
I cóż napotkać można tragiczniejszego? Czułeś pazury, czułeś
i aksamit. Nacierała jak kot, to atakując, to znów cofając się.
W tym wahającym się ruchu było coś z gry i coś z morder-
stwa. Ubóstwiała zuchwale. I obłęd ten udzielał się w końcu,
zarażał. Słowa nieprzeparte, niewymownie gwałtowne, a słod-
kie. Nie znieważało to, co znieważać powinno. Ubóstwienie by-
ło obelgą. Policzek - apoteozą. Głos jej wyciskał na słowach
szalonych i miłosnych jakiś dziwny znak prometejskiej wiel-
kości. Święta Wielkiej Bogini, opiewane przez Ajschylosa, opę-
tywały kobiety szukające w świetle gwiazd satyrów tym ciem-
nym epickim szałem. Paroksyzmy szału tego wstrząsały koro-
wodami tańczących w dębowych gajach Dodony. Kobieta ta
była jakby przeobrażona, jeżeli można przeobrazić się odwra-
cając się od nieba. Potrząsała włosami jak grzywą; suknia jej
to skrywała nagość, to rozchylała się; jakże piękną była ta
pierś pełna dzikiego krzyku, jakże piękne było podwójne spoj-
rzenie jej oczu - promienność błękitu i płomienność czerni;
wydawała się nadprzyrodzona. Gwynplaine, coraz bardziej
słabnąc, czuł, jak zwycięża go coraz to głębsze przenikanie jej
bliskości.
- Kocham cię! - krzyknęła.
I ugryzła go w pocałunku.
Są u Homera chmury, co, być może, Gwynplaine'a i Jozjanę
zakryć teraz powinny, jak zakrywały Jowisza i Junonę. Dla
Gwynplaine^ być kochanym przez kobietę, która ma wzrok
i widzi go, poczuć na swoich ustach potwornych dotknięcie
boskich warg było czymś niewysłowienie błogim i porażają-
cym. W obecności tej pełnej zagadek istoty czuł, że wszystko
w nim omdlewa. Wspomnienie Dei szamotało się gdzieś w głębi
tego mroku, kwiląc-żałośnie. Jest taka starożytna płaskorzeźba
przedstawiająca Sfinksa pożerającego Amora; skrzydełka raj-
skiej istotki kr.wawią miażdżone w paszczy okrutnej i uśmiech-
niętej.
Czy Gwynplaine kochał tę kobietę? Czy mężczyzna, jak glob,
też ma dwa bieguny? Czyżby człowiek był kulą wirującą na
nieugiętej osi, kulą, co z daleka jest gwiazdą, z bliska - bło-
tem, na której dzień i noc nieodmiennie następują po sobie?
Czy serce ma dwie strony, jedną, co kocha w świetle, i drugą,
co kocha w mroku? Tu kobieta-promień; tam kobieta-kloaka.
Anioł jest nam potrzebny. Czyżby to było możliwe, że demon
jest nam również potrzebą? Czyżby i dusza miała swoje nieto-
perze skrzydło? Czyżby zmierzchowe godziny były zgubne dla
wszelkiego stworzenia? Czyżby grzech stanowił nieodłączną
cząstkę naszego przeznaczenia, nieodłączną i konieczną? Czy
zło w naturze naszej musi być przyjęte jako nie dająca się
wydzielić część tej całości? Czyżby grzech był długiem, który
koniecznie spłacić trzeba? Pyta człowiek drżący aż do głębi.
A jednak jakiś głos mówi nam, że zbrodnią jest być słabym.
Niesposób wypowiedzieć, czego doświadczał w tej chwili
Gwynplaine. Czuł ciało i życie, przestrach i rozkosz, obezwład-
niające upojenie i cały ogrom wstydu, jaki pycha może pomie-
ścić w sobie. Czy upadnie już za chwilę?
- Kocham cię - powtarzała.
I spazmatycznie przytuliła go do swej piersi.
Gwynplaine dyszał ciężko.
Nagle tuż obok zabrzmiało srebrzyste głośne dzwonienie. To
odezwał się dzwonek przytwierdzony do ściany. Księżniczka
odwróciła głowę i rzekła:
- Czegóż ona znowu chce ode mnie?
Gwałtownie, z hałasem zatrzaskującej się pułapki opadła
srebrna klapa ozdobiona królewską koroną.
Ukazało się wnętrze szafki wybite szafirowym aksamitem,
a w nim na złotej tacce list.
List ten był gruby, kwadratowy, tak położony, że widać było
wielką pieczęć z czerwonego wosku. Dzwonek siągle dzwonił.
Otwarta klapa prawie dotykała szezlonga, na którym sie-
dzieli oboje. Księżniczka, jednym ramieniem obejmując szyję
Gwynplaine'a, przechyliła się, wyciągnęła drugie ramię, wzięta
list z tacki i zatrzasnęła klapę. Szafka zamknęła się, dzwonek
umilkł.
Księżniczka złamała w palcach wosk, otworzyła kopertę, wy-
dęła z niej dwa złożone arkusze, a kopertę rzuciła na podłogę,
pod stopy Gwynplaine'a.
Można było jeszcze odszyfrować pieczęć na złamanym wo-
sku. Gwynplaine zobaczył królewską koronę, a pod nią literę A
Rozdarta koperta leżała tak, że widać było obie jej strony,
można więc było przeczytać i słowa na niej napisane: „Dla jej
dostojności księżniczki Jozjany".
Jeden z arkuszy, które znajdowały się w kopercie, był per-
gaminowy, drugi - welinowy. Pergamin był duży, welin -
niewielki. Na pergaminie widniała ogromna pieczęć kancelarii
królewskiej z zielonego wosku, zwanego woskiem wielkich pa-
nów. Księżniczka, drżąca cała, z oczami wilgotnymi od ekstazy,
skrzywiła się nieznacznie, a niecierpliwie.
- Cóż mi ona tutaj przysyła? - rzekła. - Jakieś papiery!
Ta kobieta potrafi zatruć każdą chwilę szczęścia.
Odłożyła pergamin i zajrzała do złożonej kartki welinu.
- Jej pismo. Pismo mojej siostry. Męczy mnie to wszystko.
Pytałam, czy umiesz czytać, Gwynplaine'ie? Umiesz?
Gwynplaine twierdząco skinął głową.
Wyciągnęła się na szezlongu, położyła się prawie, starannie
otulając suknią stopy, a ręce kryjąc w rękawy z osobliwą
wstydliwością, co pierś pozostawiała odkrytą, i wpatrując się
namiętnym spojrzeniem w Gwynplaine'a, podała mu list.
- A więc moim jesteś, Gwynplaine'ie. Rozpocznij służbę.
Przeczytaj, ukochany mój, co mi pisze królowa.
Gwynplaine wziął list, rozłożył go i głosem drżącym wsze-
lakiego rodzaju wzruszeniem odczytał:
Pani!
Razem z listem naszym posyłamy ci naj miłościwie j odpis pro-
tokołu poświadczony i podpisany przez sługę naszego, Williama
208 .
Cowpera, lorda kanclerza królestwa naszego angielskiego,
z którego to protokołu wynika, iż wydarzyła się rzecz wielkiej
wagi, iż prawy syn i spadkobierca lorda Linneusza Ciancharlie
rozpoznany został i odnaleziony pod imieniem Gwynplaine'a
żyjącego wśród nizin wędrownej i koczowniczej egzystencji,
w otoczeniu linoskoków i kuglarzy. Od najwcześniejszego
dzieciństwa nie znał on swego prawdziwego stanu. Stosownie
tedy do ustaw królestwa naszego i niezaprzeczonych praw jego
do należnego mu dziedzictwa, lord Fermain Ciancharlie, syn
lorda Linneusza, nie dalej jak dnia dzisiejszego wprowadzony
zostanie do Izby Lordów na należne mu z urodzenia miejsce.
Z tego to powodu pragnąc w życzliwości naszej, aby utrzymana
została w mocy obietnica przekazania osobie waszej dóbr
i posiadłości lordów Clancharlie-Hunkerville - pomienionego
lorda Fermaina względom serca waszego w miejsce lorda Da-
wida Dirry-Moir zalecamy. Rozkazaliśmy, aby lord Fermain
odwieziony został do Corleone-lodge, rezydencji waszej; roz-
kazujemy i życzymy sobie jako królowa i siostra wasza, aby
lord nasz, Fermain Ciancharlie, aż do dnia tego Gwynplaine'em
zwany, został małżonkiem waszym i abyście zaślubili go, gdyż
taka jest nasza królewska wola.
Kiedy Gwynplaine czytał głosem zamierającym przy wyma-
wianiu każdego niemal słowa, księżniczka, podnosząc się z po-
duszek, słuchała i nie spuszczała spojrzenia swego z jego
twarzy. Kiedy skończył, wyrwała mu list.
- ANNA, KRÓLOWA - wyrzekła, odczytując podpis, gło-
sem jakby sennym.
Podniosła z podłogi porzucony pergamin i przebiegła go
wzrokiem. Było to zeznanie rozbitków z „Matutiny", odpisane
i potwierdzone podpisami szeryfa Southwarku i lorda-
-kanclerza.
Przeczytała protokół, przeczytała raz jeszcze list królowej.
I potem rzekła:
- A więc dobrze.
Spokojnie wskazała palcem Gwynplaine'owi portierę ukry-
wającą wejście do galerii, przez którą wszedł tutaj.
- Proszę wyjść - rzekła.
Gwynplaine siedział bez ruchu, jakby skamieniały.
Ona znów odezwała się lodowatym głosem:
H - Człowiek śmiechu, t. II
- Skoro jesteście mężem moim - proszę wyjść.
Gwynplaine ciągle siedział milcząc, ze spuszczonym wzro-
kiem, niby winowajca.
A ona rzekła jeszcze:
- Nie macie prawa być tutaj. To miejsce mojego kochanka.
Gwynplaine siedział jak przykuty.
- Dobrze - powiedziała. - A więc ja wyjdę. Jesteście, mę-
żem moim! To świetnie. Nienawidzę was.
Wstała i rzuciwszy w przestrzeń dumny gest, żegnający nie
wiadomo kogo, wyszła.
Zasunęła się za nią portiera galerii.
V
TWARZ ZNAJOMA, CZŁOWIEK NIEZNAJOMY
Gwynplaine został sam.
Sam, wobec tej wanny ciepłej jeszcze, wobec tego zmiętego
łoża.
Rozproszenie świadomości osiągnęło w nim swoje najwyższe
nasilenie. To, co myślał, w niczym nie było do myśli podobne.
Był to sam bezład, sam popłoch, sama trwoga znajdowania się
wśród niepojętego. Jakby marzenia rozpierzchły się, uciekły.
Nie łatwo jest wchodzić w nieznany świat.
Z otrzymaniem listu księżniczki, który przyniósł paź, rozpo-
czął się dla Gwynplaine'a pochód godzin zdumiewających, co-
raz to mniej zrozumiałych. Aż po tamtą chwilę śnił, lecz wie-
dział dobrze, co jest snem, a co jawą. Teraz poruszał się wśród
marzeń po omacku.
Nie myślał. Nie marzył już nawet. Ulegał tylko.
Siedział na szezlongu, tam gdzie pozostawiła go księżniczka.
Nagle wśród tego zamroczenia usłyszał odgłos kroków. Były
to kroki mężczyzny. Nadchodziły od strony przeciwnej niż ga-
leria, w której znikła księżniczka. Zbliżały się przygłuszone,
lecz wyraźne. Gwynplaine, choć oszołomiony jeszcze tym, co
stało się przed chwilą, zaczął nasłuchiwać.
I oto za zasłoną ze srebrnej gazy, na pół rozsuniętą przez
księżniczkę, drzwi, których domyślić się łatwo można było pod
malowanym lustrem, umieszczonym tuż za łożem, rozwarły się
szeroko, a do zwierciadlanego pokoju wpadł refren starej fran-
cuskiej piosenki, śpiewanej głosem męskim i radosnym:
Trzy świnki w chlewiku
Klęły jak tragarze.
Na progu ukazał się mężczyzna.
Mężczyzna ten u boku miał szpadę, w ręku trzymał kapelusz
przystrojony jedwabnym sznurem, pióropuszem i kokardą,
ubrany był zaś we wspaniały strój marynarski z galonami.
Gwynplaine podniósł się, jakby go podrzuciła sprężyna.
Poznawał tego człowieka, a człowiek ten poznawał jego.
Z ich zdumionych ust wyrwał się równocześnie podwójny
okrzyk:
- Gwynplaine!
- Tom-Jim-Jack!
Człowiek z kapeluszem przystrojonym piórami podszedł do
Gwynplaine'a. Gwynplaine' skrzyżował ręce na piersi.
- Skąd się tu wziąłeś, Gwynplaine'ie?
- A ty, Tom-Jim-Jacku, skąd wziąłeś się tutaj?
- Aha, rozumiem, Jozjana! Kaprys. Linoskok i" potwór za-
razem - to zbyt piękne, aby się oprzeć pokusie. Przebrałeś się
przychodząc tutaj, Gwynplaine'ie.
- I ty też, Tom-Jim-Jacku.
- Co znaczy ten parowski strój, Gwynplaine'ie?
- Co znaczy ten admiralski mundur, Tom-Jim-Jacku?.
- Nie odpowiadam na pytania, Gwynplaine'ie.
-- Ani ja, Tom-Jim-Jacku.
- Nie nazywam się Tom-Jim-Jack, Gwynplaine'ie.
S - Nie nazywam się Gwynplaine, Tom-Jim-Jacku.
| - Wiedz o tym, żem jest u siebie, Gwynplaine'ie.
- Wiedz o tym, żem jest u siebie, Tom-Jim-Jacku.
- Zabraniam ci przedrzeźniać mnie. Ty umiesz używać
14*
ironii, ale ja umiem używać laski. Dość tych błazeństw, nędzny
kuglarzu.
Gwynplaine zbladł.
- Sam jesteś błaznem! Odpowiesz mi za tę zniewagę.
- W twojej budzie - ile zechcesz tylko. Na pięści.
- Tutaj, i na szpady.
- Wiedz, przyjacielu Gwynplaine'ie, że ze szpadą mieć może
do czynienia tylko szlachcic. Biję się tylko z równymi sobie.
My dwaj równi jesteśmy wobec pięści, wobec szpady - nie-
równi. W gospodzie Tadcaster Tom-Jim-Jack może poboksować
się z Gwynplaine'em. Ale w Windsorze - to inna sprawa. Za-
pamiętaj sobie, że jestem kontradmirałem.
- A ja jestem parem Anglii.
Człowiek, w którym Gwynplaine widział Tom-Jim-Jacka,
wybuchnął śmiechem.
- Dlaczego nie królem? Bogiem a prawdą, masz słuszność.
Aktor stać się może każdym, może zagrać każdą rolę. Jeśli
powiesz mi, że jesteś Tezeuszem, księciem ateńskim - także
w to uwierzę.
- Jestem parem Anglii i będziemy się bić.
- To zaczyna być nudne, Gwynplaine'ie. Nie graj wobec
tego, który może cię kazać wychłostać. Nazywam się lordem
Dawidem Dirry-Moir.
- A ja nazywam się lordem Ciancharlie.
Lord Dawid znów wybuchnął śmiechem.
- Nieźle pomyślane! Gwynplaine jest lordem Ciancharlie!
W istocie, jest to nazwisko, które nosić trzeba, aby móc posiąść
Jozjanę. Słuchaj, przebaczam ci. A wiesz dlaczego? Bo oby-
dwaj jesteśmy kochankami.
Rozsunęła się portiera od strony galerii i głos jakiś wyrzekł:
- Obydwaj jesteście mężami, jaśnie oświeceni panowie.
Odwrócili się.
- Barkilphedro! - wykrzyknął lord Dawid.
33ył to rzeczywiście Barkilphedro.
.Z uśmiechem złożył głęboki ukłon obydwu lordom.
Za nim w oddaleniu kilku kroków dostrzec można było
szlachcica o obliczu surowym i najgłębszy szacunek wyrażają-
cym; szlachcic ten trzymał w dłoni czarny pręt.
Zbliżył się, ukłonił trzykrotnie Gwynplaine'owi i rzekł:
- Jestem królewskim odźwiernym z czarną rózgą, milor-
dzie. Przychodzę po waszą wysokość stosownie do rozkazów jej
królewskiej mości.
K s i ę g a ó s m a
KAPITOL I JEGO OTOCZENIE
JAK ROZDRABNIAJĄ SIĘ SPRANY MAJESTATU
Niebezpieczna siła, od tylu godzin unosząca Gwynplaine'a
coraz to wyżej i wyżej, roztaczała przed nim coraz to
inne olśniewające widoki. Siła ta porwała go do Windsoru;
a teraz przerzucała na powrót do Londynu.
Rzeczywistości przesuwały się przed nim jak widziadła, roz-
maite, nie związane w żadną ciągłość.
Niesposób było umknąć im. Ledwie jedna opuściła go, już go
chwytała druga.
By odetchnąć, nie miał czasu.
• Ten, kto widział żonglera, widział los. Kule spadające, pod-
rzucane w górę i znów spadające - to ludzie w ręku przezna-
czenia.
Są oni jak te kule, jak zabawki.
Wieczorem tegoż dnia jeszcze znalazł, się Gwynplaine
w miejscu zaiste niecodziennym.
Siedział na ławie rzeźbionej w kwiaty lilii. Na strój atłasowy
narzucony miał płaszcz ze szkarłatnego aksamitu, podbity białą
taftą, bramowany gronostajami, z dwoma podłużnymi pasami
z gronostajów, lamowanymi złotem na ramionach.
Dookoła - mężczyźni różnego wieku, i młodzi, i starzy, tak
jak i on siedzący na kwiatach lilii, tak jak i on strojni w gro-
nostaje i purpurę.
Przed sobą widział innych ludzi. Ci klęczeli. Ubrani byli
w czarne jedwabne suknie. Niektórzy z tych kluczących pisali.
Na wprost, w pewnej odległości, widział stopnie, wzniesienie,
baldachim, ogromną 'tarczę herbową, błyszczącą między lwem
i jednorożcem, a pod tym baldachimem, na tym podniesieniu,
u góry tych stopni, oparty o tę tarczę stał fotel pozłacany,
z koroną u szczytu. Był to tron.
Tron Wielkiej Brytanii.
Gwynplaine, sam par, zasiadał oto w Izbie Parów Anglii.
W jakiż sposób odbyło się wprowadzenie Gwynplaine'a do
Izby Lordów? Opowiedzmy, s
Cały ten dzień, od ranka do wieczora, od Windsoru do Lon-
dynu, od Corleone-lodge do Westminster-Hallu, był jednym
marszem w górę, ze szczebla na szczebel. A co szczebel - no-
we oszołomienie.
Wyjechał był z Windsoru w pocztowej karecie królowej,
z eskortą, jaką parowi otoczyć się przystało. Straż honorowa
bardzo bywa podobna do straży pilnującej.
Dnia tego ludzie, co zamieszkiwali przy szosie wiodącej
z Windsoru do Londynu, oglądać mogli liczny orszak dworzan
królewskich, towarzyszący w galopie dwu karetom mknącym
szybko i zaprzężonym w konie ze stajen królowej. W pierwszej
karecie jechał królewski odźwierny z czarną rózgą, trzymający
w dłoni swój pręt. W drugiej dostrzec można było szeroki ka-
pelusz z białymi pióry, 'skrywający w cieniu swoim twarz jadą-
cego. Któż to przejeżdżał? Czy książę jaki? Czy też więzień?
Był to Gwynplaine.
W taki sposób odwożonym być można tylko albo do Wieży
Londyńskiej, albo do Izby Parów.
Królowa sama zadbała o wszystko. Chodziło przecież o przy-
szłego małżonka jej siostry, dodała mu więc eskortę z własnych
dworzan.
Urzędnik dworski, towarzyszący zazwyczaj odźwiernemu
z czarną rózgą, jechał konno na czele orszaku.
W karecie zajmowanej przez królewskiego odźwiernego leża-
ła na ławeczce poduszka sukienna, srebrem przetykana. Na po-
duszce tej - czarna teczka z królewską koroną.
W Brentford, na ostatnim przeprzęgu po drodze do Londynu,
orszak zatrzymał się.
Oczekiwała tam czworokonna kareta z szylkretu; towarzy-
szyło jej dwu forysiów, na koźle siedział stangret w peruce,
z tyłu - czterech lokai. Koła, stopnie, pasy dźwigające pudło,
dyszel, wszystko to było pozłacane. Konie miały uprząż
srebrną.
Ta galowa kolasa wykonana była z niezwykłym przepychem
.i znakomicie figurować by mogła wśród owych pięćdziesięciu
jeden wizerunków przedstawiających słynne karety, a pozosta-
wionych nam przez Roubo.
Odźwierny z czarną rózgą wysiadł z karety, urzędnik dwor-
ski, towarzyszący mu, zeskoczył z siodła.
Urzędnik ów wyjął z karety poduszkę z leżącą na niej czarną
teczką z koroną i trzymając ją oburącz stanął za królewskim
odźwiernym.
Odźwierny z czarną rózgą otworzył drzwi oczekującej kare-
ty- była ona pusta - następnie otworzył drzwi karety,
w której znajdował się Gwynplaine, i w dół spuszczając spoj-
rzenie, głosem szacunku pełnym poprosił Gwynplaine'a, aby
raczył przesiąść się do galowego ekwipażu. '
Gwynplaine przesiadł się więc. Odźwierny trzymając pręt
w ręku i urzędnik podtrzymujący oburącz poduszkę weszli tuż
za nim do karety i usiedli na niskiej ławeczce, przeznaczonej
dla paziów w dawnych ceremonialnych pojazdach.
Wnętrze karety wybite było białym atłasem, przystrojone
koronkami z Binche i srebrnymi sznurami i chwastami. Na su-
ficie - herby.
Służba towarzysząca karetom, które właśnie opuścili, ubrana
była w dworską liberię. Stangret, forysie i lokaje siedzący na
tylnym koźle tej karety, do której się teraz przesiedli, nosili
inną liberię, nie mniej wspaniałą.
Gwynplaine, poruszający się niby lunatyk, dostrzegał jed-
nak poprzez oszołomienie swoje tych pysznych lokai i zapytał
odźwiernego z czarną rózgą:
- Czyja to liberia?
A odźwierny z czarną rózgą odrzekł:
- Twoja, milordzie.
Dnia tego Izba Lordów obradować miała wieczorem. Curia
erat serena - mówią stare protokoły. Życie parlamentarne
Anglii chętnie bywa nocnym życiem. Znanym jest faktem, że
Sheridan rozpoczął razu pewnego przemówienie swoje o pół-
nocy, a skończył je o wschodzie słońca.
Obie karety pocztowe zawróciły, puste, do Windsoru; kareta,
do której przesiadł się Gwynplaine, ruszyła w kierunku Lon-
dynu.
Szylkretowa, w cztery konie zaprzężona kareta jechała od
Brentford do Londynu stępa. Tak nakazywała godność peruki
stangreta.
Ceremoniał, w osobie tego uroczystego woźnicy, obejmował
w posiadanie swe Gwynplaine'a.
Powolność tej jazdy była zresztą, według wszelkiego praw-
dopodobieństwa, umyślna. Dowiemy się za chwilę, jakie były
jej przypuszczalne przyczyny.
Wieczór już był prawie, kiedy szylkretowa kareta zatrzy-
mała się przed King's Gate, ciężką bramą o obniżonym łuku,
z dwiema wieżyczkami po obu stronach, która z White-Hall
prowadziła do Westminsteru.
Orszak dworzan skupił się dookoła karety.
Jeden z lokai zeskoczył z tylnego kozła i otworzył drzwiczki.
Odźwierny z czarną rózgą i towarzyszący mu urzędnik wy-
siedli; odźwierny zwrócił się do Gwynplaine'a:
- Racz wysiąść, milordzie. Niech wasza dostojność zachowa
kapelusz na głowie.
Gwynplaine pod płaszczem podróżnym odziany był w je-
dwabny strój, którego od poprzedniego dnia nie zdejmował
jeszcze. Nie miał szpady.
Płaszcz swój zostawił w karecie.
Pod sklepieniem bramy wjazdowej King'8 Gate znajduje się
boczne wejście, mniejsze, w które wchodzi się po kilku stop-
niach.
W chwilach uroczystych szacunek nakazuje iść przodem.
Odźwierny z czarną rózgą kroczył pierwszy, za nim - towa-
rzyszący mu urzędnik.
Gwynplaine szedł za nimi.
Weszli po schodach w boczną bramę.
Niebawem znaleźli się w obszernej, okrągłej komnacie, pod-
partej w środku jedną kolumną i będącej zapewne parterową
kondygnacją wieży. Komnata oświetlona była wąziutkimi
ostrołukowymi oknami. Mrok zalegać ją musiał nawet i w po-
łudnie. Niedostatek światła podkreśla niekiedy uroczysty cha-
rakter miejsca. Mrok jest majestatyczny.
W komnacie tej stało trzynastu ludzi. Trzech na przedzie,
sześciu w drugim rzędzie i czterech z tyłu.
Jeden z tych trzech z pierwszego rzędu miał na sobie płaszcz
rycerski ze szkarłatnego aksamitu, dwaj pozostali nosili rów-
nież szkarłatne płaszcze, lecz atłasowe. Wszyscy trzej wyhafto-
wane mieli na ramionach herby Anglii.
Sześciu stojących w drugim rzędzie nosiło dalmatyki z białej
mory, każdy z nich miał na piersi inny herb.
Czterech stojących z tyłu nosiło strój z mory czarnej, a tym
różnili się między sobą, że pierwszy miał błękitną pelerynę,
drugi przepasany był przez brzuch szkarłatną wstęgą orderu
świętego Jerzego, na piersi i na plecach trzeciego wyhaftowano
dwa czerwone krzyże, czwartego zaś przystrajał kołnierz
z czarnego, kosztownego futra. Wszyscy w perukach; głowy
mieli odkryte; u boku - szpady.
W półmroku zaledwie że rozróżnić można było ich twarze.
Oni zaś nie mogli widzieć oblicza Gwynplaine'a.
Odźwierny z czarną rózgą podniósł swój pręt i rzekł:
- Milordzie Fermainie Cianchariie, baronie Ciancharlie
i Hunkerville, ja, królewski odźwierny z czarną rózgą, pierw-
szy urzędnik gabinetu przyjęć jej królewskie] mości, przeka-
żuję osobę waszą w ręce Podwiązki, pierwszego herolda kró-
lestwa angielskiego.
Postać przyodziana w aksamitny płaszcz rycerski wystąpiła
z szeregu, skłoniła się przed Gwynplaine'em aż do ziemi
i rzekła:
- Milordzie Fermainie Ciancharlie, jestem Podwiązka,
pierwszy herold królestwa angielskiego. Urząd mój otrzyma-
łem z rąk jaśnie oświeconego księcia Norfolku, dziedzicznego
hrabiego-marszałka. Przysięgałem posłuszeństwo królowi, pa-
rom i kawalerom orderu Podwiązki. W dniu nadania mi mego
urzędu, kiedy to hrabia-marszałek Anglii wylał na głowę moją
kubek wina, przyrzekłem uroczyście, że będę służył szlachcie,
unikał towarzystwa osób o złej reputacji, raczej usprawiedli-
wiał, niż ganił ludzi szlachetnego rodu i niósł pomoc wdowom
i dziewicom. Moim to jest obowiązkiem czuwanie nad ceremo-
niami pogrzebowymi parów, ja sprawuję pieczę i straż nad ich
herbami. Czekam na rozkazy waszej dostojności.
Teraz pierwszy z tych dwu, co nosili rycerskie płaszcze
z atłasu, skłonił się i rzekł:
- Milordzie, jestem Ciarence, drugi herold królestwa an-
gielskiego. Obowiązkiem moim jest doglądanie ceremonii po-
grzebowych tych osób szlachetnie urodzonych, które nie mają
tytułu parowskiego. Czekam na rozkazy waszej dostojności.
Drugi człowiek w atłasowym płaszczu rycerskim skłonił się
z kolei i tak rzekł:
- Milordzie, jestem Norroy, trzeci herold królestwa angiel-
skiego. Czekam na rozkazy waszej dostojności.
Sześciu ludzi stojących w drugim szeregu wystąpiło o krok
ku przodowi, sztywno, bez ukłonu.
Pter^szy, stojący po prawej ręce Gwynplaine'a, rzekł:
- Milordzie, jesteśmy sześcioma heroldami księstw Anglii.
Jam jest York.
Po czym każdy z heroldów księstw Anglii odezwał się wy-
mawiaj.ąc swoje imię:
- Jam jest Lancaster.
- Jam jest Richmond.
- Jam jest Chester.
- Jam jest Somerset.
- Jam jest Windsor.
Herby na p-Iersiach ich wyhaftowane były herbami hrabstw
i miast, których imiona nosili.
Stojąca za heroldami czwórka w czerń przyodziana milczała.
Pierwszy herold królestwa angielskiego, Podwiązka, wskazu-
jąc na nich palcem rzekł do Gwynplaine'a:
- A oto, milordzie, czterej giermkowie koronni. Błękitny
Płaszcz.
Ten, co nosił błękitną pelerynę, ukłonił się pochylając głowę.
- Czerwony Smok.
Tu ukłonił się ten z orderem świętego Jerzego.
- Czerwony Krzyż.
Tu ukłonił się ten ze szkarłatnymi krzyżami.
- Strażnik Kraty.
Tu ukłonił się ten, co nosił kołnierz z futra.
Na znak dany przez pierwszego herolda królestwa pierwszy
z giermków, Błękitny Płaszcz, zbliżył się i wziął z rąk towa-
rzyszącego odźwiernemu królewskiemu urzędnika poduszkę
srebrem tkaną z leżącą na niej teczką.
Pierwszy herold królestwa rzekł do odźwiernego z czarną
rózgą:
- Tak ma być. Przekazaną mi przez waszą miłość osobę jego
dostojności przyjmuję w zakres obowiązków moich.
Te przepisy etykiety, te i inne jeszcze, które oglądać będzie-
my za chwilę, stanowią część starego ceremoniału będącego
w użyciu dawno temu, jeszcze przed panowaniem Henry-
ka VIII, a który królowa Anna usiłowała przez czas pewien
wskrzesić na nowo. Nic z tego wszystkiego nie przetrwało do
naszych dni. A przecież Izba Lordów uważa się za niedostępną
żadnej zmianie; i jeśli cokolwiek gdzieś od niepamiętnych cza-
sów przechowało się - to tam właśnie.
Zmienia się jednak i ona. E pur si muove.
Któż dziś pamięta jeszcze, na przykład, o may pole, tym uma-
jonym słupie, co go mieszkańcy Londynu stawiali przy drodze,
po której parowie udawali się do parlamentu? Ostatni z nich
zatknięto w roku 1713. I odtąd may pole znika. Zwyczaj ten
zarzucono.
Niezmienność jest pozorem tylko; a rzeczywistością jest
zmiana. Ot, weźmy dla przykładu tytuł książąt Albemarle. Wy-
daje się on wieczny. A przeminęło pod nim aż sześć rodów: Odo,
Mandeville, Bethune, Plantagenet, Beauchamp, Monk. Tytuł
książąt Leicester przysługiwał kolejno pięciu różnym nazwi-
skom: Beaumont, Brewose, Dudley, Sidney, Coke. Tytuł ksią-
żąt Lincoln - sześciu. Książąt Pembroke - siedmiu itd. Ro-
dziny zmieniają się, tytuły trwają nieruchome. I powierzchow-
ny historyk wierzy w ten bezruch, w to trwanie. A w gruncie
rzeczy nie trwa nic. Człowiek jest zawsze jak płynąca woda.
Ludzkość jest falą.
Arystokracje szczycą się tym, czym czują się upokorzone ko-
biety - starzeniem się; lecz i kobiety, i arystokracje pielęgnują
to samo złudzenie - że zdołają się zakonserwować.
Bardzo to możliwe, iż Izba Lordów nie poznałaby zgoła sa-
mej siebie w tym, co opisywaliśmy przed chwilą, i w tym, co
za chwilę opiszemy, trochę tak jak kobieta, niegdyś piękna, co
nie chce dostrzec swoich zmarszczek. Wszystkiemu winne jest
lustro; ten stary winowajca przyzwyczaił się już do tych
oskarżeń.
Jedyna powinność historyka to oddanie podobieństwa.
Pierwszy herold królestwa angielskiego zwrócił się do Gwyn-
plaine'a:
- Zechciej pójść za mną, milordzie.
I dodał:
- Będą się kłaniać waszej dostojności. A wasza dostojność
uchyli tylko brzegu kapelusza.
Ruszali całym orszakiem w kierunku drzwi, które znajdo-
wały się w głębi okrągłej sali.
Na przedzie kroczył odźwierny z czarną rózgą.
Za nim Błękitny Płaszcz niosąc poduszkę; następnie pierw-
szy herold królestwa, a za pierwszym heroldem królestwa
Gwynplaine w kapeluszu na głowie.
Inni heroldowie i giermkowie zostali w okrągłej komnacie.
Gwynplaine; poprzedzany przez odźwiernego z czarną rózgą,
a prowadzony przez pierwszego herolda królestwa, szedł z kom-
naty do komnaty, szlakiem, który próżno by chcieć odszukać
dzisiaj, bowiem stary gmach parlamentu angielskiego został
zniszczony.
Przechodził, idąc tak, i przez gotycką salę posłuchań, w któ-
rej odbyło się ostatnie spotkanie Jakuba II z Monmouthem,
przez salę, która widziała, jak nikczemny synowiec klękał na
próżno przed okrutnym stryjem. Dookoła sali tej porozwiesza-
ne było na ścianach, w chronologicznym porządku, z imionami
i herbami dziewięć portretów przedstawiających w całej ich
postaci dziewięciu dawnych parów: lord Nansladron, 1305-
Lord Baliol, 1306. Lord Benestede, 1314. Lord Cantiiupe, 1356.
Lord Montbegon, 1357. Lord Tibotot, 1372. Lord Zouch of Cod-
nor, 1615. Lord Bella-Aqua, bez daty. Lord Harren and Sur-
rey, hrabia de Blois, bez daty.
Noc już zapadła, w galeriach pozapalano nieliczne lampy.
Świece woskowe w świecznikach z brązu płonęły po komna-
tach, na pół mrocznych, niby boczne nawy kościołów.
Spotykali tu tylko osoby niezbędne.
W jednej z komnat, przez które orszak przechodził, stało,.
z szacunkiem pochyliwszy głowy, czterech strażników pieczęci
i strażnik dokumentów państwowych.
W innej znajdował się wielmożny Filip Sydenham, kawaler
proporca, pan na Brympton w Somerset. Kawalera proporca
mianuje sam król we własnej osobie, podczas wojennej potrze-
by, pod rozwiniętą chorągwią królewską.
W innej jeszcze komnacie spotkali najstarszego baroneta
Anglii, sir Edmunda Bacona z Suffolk, dziedzica sir Nicholasa
mającego rangę primus baronetorum Angliae. Za sir Edmun-
dem stał strzelec z rusznicą i giermek trzymający tarczę z her-
bami Uister, baroneci już z urodzenia bowiem byli obrońcami
hrabstwa Uister w Irlandii.
W jeszcze innej był wielki skarbnik w asyście czterech swo-
ich starszych rachmistrzów i dwóch delegatów lorda-szambe-
lana, którzy pilnowali nakładania podatków. Stał tu również
i naczelnik mennicy, trzymający na dłoni funta szterlinga od-
ciśniętego specjalną sztancą. Ośmiu tych dostojników złożyło
ukłon nowemu lordowi.
U wejścia do korytarza wysłanego matą, który łączył izbę
wyższą z izbą niższą, Gwynplaine powitany został przez sir
Tomasza Mansell de Margam, kontrolera dworu jej królewskiej
mości i członka parlamentu dla Glamorgan; u wyjścia z kory-
tarza spotkała go deputacja baronów z Pięciu Portów, usta-
wiona w dwie czwórki, po prawej jego i po lewej ręce, gdyż
portów tych było nie pięć, lecz osiem. William Ashburnham
powitał go w imieniu Hastings, Matthew Aylmor w imieniu
Douvres, Josias Burchett w imieniu Sandwich, sir Filip Bote-
ler w imieniu Hyeth, John Brewer w imieniu New Rumney,
Edward Southwell w imieniu miasta Rye, James Hayes w imie-
niu miasta Winchelsea, a Jerzy Nailor w imieniu miasta Sea-
ford.
Gwynplaine chciał się odkłonić, lecz pierwszy herold kró-
lestwa cichym szeptem przypomniał mu o ceremoniale.
- Tylko brzegiem kapelusza, milordzie.
Gwynplaine zrobił tak, jak mu zalecono.
Wszedł wreszcie do Malowanej Izby, w której nie było żad-
nych malowideł prócz kilku postaci świętych - między inny-
mi świętego Edwarda - na sklepieniach długich okien gotyc-
kich, na pół przeciętych podłogą; dół ich należał do Westmin-
ster-Hallu, góra - do Malowanej Izby.
Po tej stronie drewnianej bariery, dzielącej Malowaną Izbę
na dwie części, stały trzy ważne osobistości - trzech sekreta-
rzy stanu. Do pierwszego z tych urzędników należały sprawy
południowej części Anglii, Irlandii i kolonii, prócz tego zaś
sprawy Francji, Szwajcarii, Włoch, Hiszpanii, Portugalii
i Turcji. Drugi kierował sprawami północnej części Anglii
i miał nadzór nad Holandią, Niemcami, Danią, Szwecją, Pol-
ską i Moskwą. Trzeci, Szkot, miał sobie poruczoną Szkocję.
Dwaj pierwsi byli Anglikami. Jeden z nich - to wielmożny
Robert Harley, członek parlamentu z miasta New-Radnor.
223:
Znajdował się tam również deputowany szkocki, Mungo Gra-
ham, esquire, krewniak księcia de Montrose. Wszyscy w mil-
czeniu ukłonili się Gwynplaine'owi.
Gwynplaine dotknął brzegu kapelusza.
Specjalny służący podniósł drewnianą barierę umocowaną
na zawiasach otwierając wejście do dalszej części Malowanej
Izby, gdzie stał długi stół nakryty zielonym suknem, przy któ-
rym zasiadać mogli tylko lordowie.
Na stole tym stał zapalony kandelabr.
Gwynplaine, poprzedzany przez odźwiernego z czarną rózgą,
Błękitny Płaszcz i Podwiązkę, wszedł do uprzywilejowanej
części sali.
Lokaj zamknął za nim przejście.
Po przekroczeniu bariery pierwszy herold królestwa zatrzy-
mał się.
Malowana Izba była bardzo obszerna.
W głębi niej widzieć można było dwu starców stojących pod
tarczą z herbem królewskim, umieszczoną między dwoma
oknami. Starcy ci ubrani byli w płaszcze z czerwonego aksa-
mitu, na ramionach mieli po dwa pasy z gronostajów, obszyte
złotym galonem. Na perukach nosili kapelusze z białymi pió-
rami. W rozchyleniu płaszczy widać było ich jedwabne szaty
i rękojeści ich szpad.
Za nimi stał nieruchomo człowiek przyodziany w czarną
morę, dzierżąc wielką złotą buławę ze lwem w koronie.
Był to strażnik buławy parów Anglii.
Godłem ich jest lew: Et les lions ce sont les Barons et li
Perl - mówi rękopiśmienna kronika Bertranda Duguesciin.
Pierwszy herold królestwa wskazując Gwynplaine'owi dwie
postacie w aksamitnych płaszczach szepnął mu z cicha:
- Ci są równi tobie, milordzie. Oddasz im ukłon dokładnie
taki, jakim oni ciebie powitają. Dwie ich dostojności obecne
tutaj są to dwaj baronowie wyznaczeni na twoich ojców chrze-
stnych przez lorda kanclerza. Są oni bardzo starzy i prawie
l A lwami są Baronowie i Parowie.
:224
niewidomi. Oni to wprowadzą cię do Izby Lordów. Pierwszy
z nich - to Karol Mildmay, lord Fitzwalter, zasiadający na ła-
wie baronów jako szósty z kolei, drugi - to Augustus Arun-
del, lord Arundel do Trerice, zajmujący na ławie baronów
miejsce trzydzieste ósme.
Tu pierwszy herold królestwa zbliżył się o krok ku starcom
i rzekł donośnym głosem:
- Fermain Ciancharlie, baron Ciancharlie, baron Hunker-
ville, margrabia Corleone na Sycylii pozdrawia wasze dostoj-
ności.
Obaj lordowie unieśli w górę swe kapelusze na całą długość
ramienia, po czym na powrót przykryli głowy.
Gwynplaine odwzajemnił się im takim samym ukłonem.
Odźwierny z czarną rózgą ruszył teraz przodem, za nim -
Błękitny Płaszcz, za nim - Podwiązka.
Za nimi, przed Gwynplaine'em - strażnik buławy. Obaj lor-
dowie stanęli obok Gwynplaine'a, lord Fitzwalter po prawej,
6 lord Arundel de Trerice po lewej jego ręce. Starszy z nich
dwóch lord Arundel był już bardzo sędziwy. Zmarł on w rok
później, pozostawiając w spadku małoletniemu wnukowi. Ja-
nowi, parostwo swoje, które ostatecznie wygasło w roku 1768.
Orszak ten opuścił Malowaną Izbę i wszedł w galerię z pila-
strami, pod którymi stali na przemian angielscy i szkoccy
halabardnicy.
Halabardnicy szkoccy stanowili ów wspaniały zastęp o gołych
kolanach, który później nieco, pod Fontenoy, godnie potykał się
z jazdą francuską i owymi kirasjerami królewskimi, do których
mawiał pułkownik ich: „Mości panowie, umocnijcie na głowach
kapelusze, za chwilę będziemy mieli zaszczyt ruszenia do na-
tarcia".
Kapitan halabardników angielskich i kapitan halabardników
szkockich sprezentowali szpady Gwynplaine'owi i obu towa-
rzyszącym mu lordom. Żołnierze sprezentowali halabardy.
W głębi galerii jaśniały ogromne drzwi, tak wspaniałe, że
dwa ich skrzydła wyglądały jak ze złota.
Człowiek śmiechu, ł. II
Po obu ich stronach stały nieruchomo dwie postacie. Po
liberii poznać można było, że są to door-keepers, „odźwierni".
Tuż przed drzwiami tymi galeria rozszerzała się w oszkloną
rotundę.
W rotundzie, na fotelu z niepomiernie wysokim oparciem,
siedział dostojnik jakiś, wyróżniający się pysznością ubioru
i wielkością peruki. Był to William Cowper, lord-kanclerz
Anglii.
Nie byle jaka to zaleta być większym kaleką niż król.
William Cowper był krótkowidzem, Anna również, lecz
w mniejszym stopniu. Krótkowzroczność Williama Cowpera
spodobała się krótkowzroczności monarchini i sprawiła, że jej
królewska mość obrała go sobie na kanclerza i stróża swego
królewskiego sumienia.
William Cowper miał usta o górnej wardze wąskiej, dolnej
zaś obwisłej i grubej, co bywa oznaką półdobroci.
Oszklona rotunda oświetlona była lampą zawieszoną u sufitu.
Lord-kanclerz siedział z powagą w swoim wysokim krześle.
Po jego prawej ręce stał stół, przy którym zajął miejsce pisarz
koronny, po jego lewej ręce stał stół, przy którym zajął miejsce
pisarz parlamentu.
Przed każdym z nich leżała otwarta księga ł przybory do
pisania. •
Za krzesłem lorda-kanclerza stał strażnik buławy trzymający
buławę z koroną i dwaj dworzanie w perukach; jeden nosił za
nim kraj płaszcza, drugi - sakiewkę. Wszystkie te urzędy
istnieją jeszcze.
Obok fotela, na rzeźbionej ławie, leżała szpada o złotej ręko-
jeści i pochwa, i pas z czerwonego aksamitu.
Za pisarzem koronnym stał urzędnik dworski trzymający
oburącz płaszcz - płaszcz ceremonialny.
Za pisarzem parlamentu inny dworski urzędnik trzymał obu-
rącz inny płaszcz. W takich płaszczach parowie zasiadają
w parlamencie.
Oba te płaszcze sporządzone były ze szkarłatnego aksamitu,
podbite białą taftą, z gronostajowymi pasami lamowanymi zło-
tem na ramionach, a różniły się tym jedynie, że u płaszcza
ceremonialnego kołnierz gronostajowy był nieco szerszy.
Trzeci urzędnik dworski, librarian, trzymał na kwadratowej
podstawie ze skóry flandryjskiej niewielką książeczkę, oprawną
w czerwony safian, w której znajdowała się lista parów i gmin,
dalej kilka kart białych, nie zapisanych, i ołówek; oba te przed-
mioty według zwyczaju otrzymywał w darze każdy nowowstę-
pujący członek parlamentu.
Orszak, na którego końcu szedł Gwynplaine między dwoma
patronującymi mu parami, zatrzymał się przed krzesłem lorda-
-kanclerza.
Obydwaj lordowie odkryli głowy. Gwynplaine uczynił tah
jak i oni.
Pierwszy herold królestwa odebrał z rąk Błękitnego Płasz-
cza poduszkę srebrem tkaną, ukląkł i podał leżącą na poduszce
czarną teczkę lordowi-kanclerzowi.
Lord-kanclerz wziął teczkę i oddał ją pisarzowi parlamentu.
Pisarz odebrał ją ze stosownym ceremoniałem i na powrót
usiadł.
Następnie otworzył teczkę i wstał.
W tece znajdowały się dwa wymagane przez chwilę doku-
menty - odręczne pismo królowej do Izby Lordów i wezwanie
do zasiadania w parlamencie1, skierowane do osoby nowego
para.
Pisarz, stojąc, odczytał oba dokumenty głośno i wolno, jak.
nakazywał szacunek.
Wezwanie do zasiadania w parlamencie skierowane do lorda*
Fermaina Ciancharlie kończyło się zwyczajową formułą:
„ . . . Zalecamy wam jak najściślej2, powołując się na wier-
ność i powolność, jaką nam winni jesteście, abyście we własnej
osobie zająć zechcieli miejsce wasze w gronie prałatów i parów
zasiadających w parlamencie naszym w Westminsterze, po to,
•l Writ of summons.
2 Strictły enjoin you. » •
J5-
by zgodnie z honorem i sumieniem waszym orzekać o sprawach
królestwa i Kościoła".
Po odczytaniu królewskiego pisma odezwał się lord-kanclerz:
- Wola jej królewskiej mości została objawiona. Lordzie
Fermainie Ciancharlie, czy odrzekasz się, wasza dostojność, od
dogmatu przemiany chleba i wina w ciało i krew pańską, od
kultu świętych i od mszy?
Gwynplaine skłonił się.
- Prawom zadosyć się stało - rzekł lord-kanclerz.
A pisarz parlamentu powiedział:
- Jego dostojność dał świadectwo prawdzie.
Lord-kanclerz mówił dalej:
- Milordzie Fermainie Ciancharlie, odtąd zasiadać możecie
w parlamencie.
- Niechaj tak się stanie - odezwali się dwaj lordowie pa-
tronujący osobie Gwynplaine'a.
Pierwszy herold królestwa powstał z klęczek, wziął z ławy
szpadę i przypasał ją Gwynplaine'owi do boku.
„Co gdy się stało - powiadają stare kodeksy normandzkie -
par bierze szpadę swoją i zasiada na wysokiej ławie i towa-
rzyszy posiedzeniom".
Teraz Gwynplaine usłyszał za sobą głos mówiący mu:
- Odziewam waszą dostojność w płaszcz parlamentu.
To odezwał się urzędnik dworski trzymający ten właśnie
płaszcz. Włożył go Gwynplaine'owi na ramiona i zawiązał mu
pod brodą czarne wstęgi gronostajowego kołnierza.
W purpurowym płaszczu i ze szpadą u boku wyglądał teraz
Gwynplaine tak samo jak i dwaj stojący po obu jego stronach
lordowie.
Librarian zbliżył się i włożył mu do kieszeni książeczkę.
Pierwszy herold królestwa szepnął mu na ucho:
- Wchodząc pokłonisz się krzesłu królewskiemu, milordzie.
Krzesło królewskie - to tron.
Tymczasem obaj pisarze pisali, każdy przy swoim stole,
wpisując przyjęcie nowego para: jeden - do rejestrów koron-
nych, drugi - do rejestrów parlamentu.
Potem po kolei - najpierw pisarz koronny, później pisarz
parlamentu - przedkładali księgi swoje lordowi-kanclerzowi.
a ten podpisywał.
Po położeniu obydwóch podpisów lord-kanclerz podniósł się:
- Lordzie Fermainie Ciancharlie, baronie Ciancharlie, ba-
ronie Hunkerville, margrabio Corleone na Sycylii, oto witam
cię w gronie równych tobie - duchownych i świeckich lordów
Wielkiej Brytanii.
Dwaj lordowie, patronujący Gwynplaine'owi, dotknęli jego
ramion. Odwrócił się.
I oto wielkie złocone drzwi w głębi galerii otwarły się na
oścież.
Były to drzwi do Izby Parów Anglii.
Nie upłynęło jeszcze półtorej doby od chwili, kiedy przed
Gwynplaine'em, innym wówczas otoczonym orszakiem, otwarły
się żelazne wrota więzienia Southwarku.
Ze straszliwą szybkością przelatywały nad jego głową obłoki;
obłoki, co były wydarzeniami; przeleciały z gwałtownością
szturmu.
II
BEZSTRONNOŚĆ
Utworzenie czegoś, co stałoby z królem na równi, utworzenie
parostwa, było w dawnych, barbarzyńskich czasach pożyteczną
fikcją. Ten nieskomplikowany wybieg polityczny, zastosowany
we Francji i w Anglii, odmienne w obu krajach wydał rezul-
taty. We Francji par był fałszywym królem; w Anglii był on
prawdziwym księciem. Mniej wielkim niż we Francji, lecz
bardziej rzeczywistym. Rzec by można: mniejszym, lecz groź-
niejszym.
Parostwo narodziło się we Francji. Kiedy - tego na pewno
nie wiemy; według legendy - za panowania Karola Wielkiego;
według historii -za panowania Roberta Mądrego. Historia nie
bardziej pewna jest tego, co mówi, niż legenda. Favin pisze:
„Król Francji chciał przyciągnąć ku sobie możnych swego
stanu wspaniałym tytułem para, głoszącym, jakoby byli mu
oni równi".
Parostwo rozwidla się szybko i z Francji dociera do Anglii.
Powstanie parostwa w Anglii było wielkim wydarzeniem,
rzeczywiście ważnym w swoich skutkach. Zaczątkiem parostwa
był już saksoński wittenagemot. Duński thane i normandzki
vavasseur stopili się razem w barona. Baron i vir - to jedna
i ta sama nazwa. Vir po hiszpańsku brzmi: varon i oznacza
męża, mężczyznę w całym tego słowa znaczeniu. Od roku 1075
baronowie zaczynają dawać się we znaki królowi. I to jakiemu
królowi! Wilhelmowi Zdobywcy. W roku 1086 tworzą oni pod-
walinę ustroju feudalnego, podwaliną tą jest Doomsday-book.
Księga Sądu Ostatecznego. Za panowania Jana bez Ziemi -
konflikt; arystokracja francuska z pańska traktuje Wielką Bry-
tanię i parowie Francji wzywają przed sąd swój angielskiego
króla. Wśród baronów angielskich oburzenie. Podczas koronacji
Filipa Augusta król Anglii jako książę Normandii niesie pierw-
szą kwadratową chorągiew, a książę Guyenne'y - drugą.
Przeciwko temu cudzoziemskiemu królowi-wasalowi wybucha
„wojna panów". Baronowie zmuszają nieszczęsnego króla Jana
bez Ziemi do podpisania Wielkiej Karty i stąd powstaje Izba
Lordów. Papież bierze stronę króla i rzuca na lordów eksko-
munikę. Czas - rok 1215. Papież - Innocenty III, ten, który
napisał Veni sancte spiritus i przysłał Janowi bez Ziemi cztery
cnoty główne w kształcie czterech złotych pierścieni. Lordowie
trwają w swym uporze. Długi to pojedynek i trwać będzie
przez kilka pokoleń. Pembroke walczy. Rok 1248, to rok Tym-
czasowych Statutów Oksfordzkich. Dwudziestu czterech baro-
nów ogranicza władzę króla, roztrząsa jego wolę i przyzywa
po jednym rycerzu z każdego hrabstwa, by wzięli udział w tak
rozszerzonym sporze. Zaranie gmin. Później lordowie dodadzą
sobie do pomocy po dwóch obywateli z każdego dużego miasta
i po dwóch mieszczan z każdego miasteczka. Stąd to właśnie.
aż do czasów Elżbiety, parowie orzekają o ważności wyborów
we wszystkich gminach. Z tej ich jurysdykcji narodziło się
przysłowie: ,,Posłowie obierani być powinni bez trzech P, sine
Prece, sine Pretio, sine Poculo. Co zresztą nie zapobiegło prze-
kupstwu w wielu miasteczkach. W roku 1293 parowie Francji
uważali, że król Anglii podlega ich sądom, i Filip Piękny za-
wezwał przed oblicze swoje Edwarda I. Edward I był tym
właśnie królem, który nakazał synowi swemu, aby po śmierci
ugotował go i aby kości jego zabrał ze sobą na wojnę. Wobec
szaleństwa królów lordowie odczuwać zaczynają potrzebę umo-
cnienia parlamentu; i dzielą go na dwie izby, izbę wysoką
i izbę niską. Przewagę zachowują lordowie najbezczelniej dla
siebie. ,,Jeśli zdarzy się, że ktoś z Gmin będzie aż tak zuchwały,
by niepochlebnie wyrazić się o Izbie Lordów, wzywają go oni
przed swe oblicze i udzielają mu nagany, a niekiedy nawet
i wysyłają go do Tower 1. Przy głosowaniu ta sama różnica.
Lordowie głosują w Izbie, jeden po drugim, zaczynając od
ostatniego z ławy baronów, zwanego ,,młodszym". Każdy z pa-
rów odpowiada na wezwanie: „zezwalam" lub „nie zezwalam".
W Izbie Gmin wszyscy głosują równocześnie, stadem: „tak" lub
„nie". Gminy - oskarżają, sądzą - parowie. Z pogardy dla
liczb poruczyli parowie Gminom - które nie omieszkają wy-
ciągnąć z tego korzyści - nadzór nad Izbą Skarbową, „sza-
chownicą" zwaną, która to nazwa według jednej opinii wy-
wodzi się z wzoru szachownicy na kobiercu przykrywającym
stół, według drugiej zaś - z układu szuflad starej szafy, w któ-
rej za żelazną kratą znajdował się skarbiec królów Anglii.
W końcu trzynastego stulecia pojawia się Rocznik - Year-book.
Podczas wojny Dwóch Róż lordowie dają odczuć znaczenie swo-
je, przeważając jej szale to na stronę Johna of Gaunt, księcia
Lancaster, to na stronę Edmunda, księcia Yorku. Wat Tylera,
Lollardów, Warwicka ,,kreującego królów", całą tę anarchię-
-matkę, z której narodzi się wyzwolenie, wspiera, jawnie lub
i Chamberlayne, Obecny stan Anglii, t. II, cz. 2, rozdz. IV, str. 64,
ł 688.
tajnie, feudalizm angielski. Lordowie żywią zazdrość w stosun-
ku do tronu, zazdrość pożyteczną; kto zazdrości - ten pilnuje;
ograniczają oni samowolę królewskich poczynań, nie dopusz-
czają do zdrady stanu, podszczuwają samozwańczych Ryszar-
dów przeciwko Henrykowi IV, grają rolę arbitrów, rozsądzają
spór o trzy korony pomiędzy księciem Yorku i Małgorzatą
d'Anjou, a w potrzebie chwytają za broń i staczają własne
bitwy, Shrewsbury, Tewkesbury, Saint-Albans, raz przegrane,
raz zwycięskie. Już w trzynastym wieku odnieśli oni zwycię-
stwo pod Lewes i wygnali z granic królestwa czterech braci
króla, synów Izabeli i hrabiego de la Marche, lichwiarzy, co
z pomocą Żydów wyzyskiwali chrześcijan; w połowie książęta,
w połowie oszuści, połączenie, jakie nieraz później oglądać bę-
dziemy, w owych czasach jednakże nie cieszyło się ono jeszcze
większym uznaniem. Aż do piętnastego wieku w królu angiel-
skim widać jeszcze wyraźnie normandzkiego księcia i akty
parlamentu sporządzane są w języku francuskim. Od panowa-
nia Henryka VII z woli baronów zaczyna się spisywać je po
angielsku. Anglia, bretońska pod Utherem Pendragonem, ro-
mańska pod Cezarem, saksońska za czasów heptarchii, duńska
pod Haroldem, normandzka pod Wilhelmem, dzięki lordom
staje się-angielska. A później - anglikańska. Mieć u siebie
swoją religię - to wielka siła. Papież z zewnątrz wysysa życie
z narodu. Wszelka Mekka jest zawsze ośmiornicą. W roku 1534
Londyn żegna się z Rzymem, parowie zatwierdzają reformę
i lordowie uznają Lutra. Odpowiedź na ekskomunikę z roku
1215. To Henrykowi VIII odpowiadało, lecz z innych względów
lordowie byli mu niewygodni. Buldog wobec niedźwiedzia -
oto, czym jest Izba Lordów wobec Henryka VIII. Kiedy Wolsey
ukradł White-Hall narodowi, kiedy Henryk VIII ukradł White-
-Hall Wolseyowi - kto warczy? czterej lordowie, Dartie de
Chichester, Saint-John de Bletso i (te dwa nazwiska są nor-
mandzkie) Mountjoye i Mounteagle. Król zagarnia władzę. I tu
wkraczają parowie. Dziedziczność zawiera w sobie nieskazitel-
ność; i stąd krnąbrność lordów. Baronowie burzą się nawet
i wobec Elżbiety. Wynikiem tego jest kaźń w Durham. Ta
tyrańska spódnica cała ufarbowana jest we krwi. Pień katowski
pod halką z fiszbinów - oto, czym jest Elżbieta. Elżbieta zwo-
łuje parlament, jak tylko może najrzadziej, i ogranicza liczbę
członków Izby Lordów do sześćdziesięciu pięciu, w tym jeden
tylko margrabia, Westminster, i ani jednego księcia. Królowie
Francji zresztą, taką samą zazdrością powodowani, dokonali
takiej samej eliminacji. Za panowania Henryka III było już
tylko osiem księstw-parostw, a baron de Mantes, baron de
Coucy, baron de Coulommiers, baron de Chateauneuf en Time-
rais, baron de la Fere en Tardenois, baron de Mortagne i kilku
innych jeszcze zachowali swą godność parów Francji ku wiel-
kiemu niezadowoleniu króla. W Anglii korona życzliwym
okiem widziała wygasanie parowskich rodów; dość będzie
wspomnieć, że za panowania Anny liczba parostw wygasają-
cych stopniowo od wieku dwunastego doszła do pięciuset sześć-
dziesięciu pięciu. Wytępienia książąt, rozpoczętego przez wojnę
Dwóch Róż, dokończyła Maria Tudor ciosami topora. Tak więc
ścięto głowę szlachcie. Ścięcie księcia, to ścięcie głowy. Polity-
ka, niewątpliwie, niezła, lepiej się jednak opłaca przekupić niż
ściąć. Pojął to Jakub I. Przywrócił on tytuł księcia. Zrobił
księciem faworyta swego, Yilliersa, który jego w zamian za to
zrobił wieprzem1. Dokonała się przemiana księcia-feudała
w księcia-dworzanina. I odtąd zaroiło się od książąt. Karol II
dwóm swoim kochankom nadaje tytuły księżnych: Barbarze de
Southampton i Ludwice de Querouel. Za panowania Anny była
już dwudziestu pięciu książąt, w tym trzech cudzoziemców -
Cumberland, Cambridge i Schoenberg. Czy te praktyki dwor-
skie, wprowadzone przez Jakuba I, dają wyniki pożądane? Nie.
Izba Lordów czuje, że kierować nią zaczyna intryga, i burzy
się. Burzy się przeciwko Jakubowi I, burzy się przeciwko Ka-
rolowi I, który, dodajmy tu mimochodem, przyłożył się nieco,
być może, do śmierci ojca swego, jak Maria Medyce j ska, która
- kto wie? - a nuż dopomogła nieco do śmierci swego mał-
żonka. Między Karolem I i Izbą Parów powstaje rozłam. Lor-
„Wasza wie-
i Villiers mówił do Jakuba I Votre Cochownerie
przowatość".
233;
dowie, którzy za panowania Jakuba I pociągnęli przed sąd swój
sprzeniewierzenie grosza publicznego w osobie Bacona, za Ka-
rola I wytaczają proces zdradzie w osobie Staf forda. Przedtem
skazali Bacona, teraz skazują Stafforda. Pierwszy stracił honor,
drugi traci życie. W osobie Stafforda Karol I został ścięty po
raz pierwszy. Lordowie przychodzą z pomocą Gminom. Król
zwołuje parlament do Oksfordu, rewolucja zwołuje go do Lon-
dynu; czterdziestu trzech parów idzie za królem, dwudziestu
dwóch - za republiką. Z tego opowiedzenia się lordów po
stronie ludu powstaje bili praw, zarys naszych francuskich
praw człowieka, blady cień rzucony z głębiny przyszłości na
rewolucję angielską przez rewolucję francuską.
Takie są usługi. Niezamierzone, zapewne. I opłacone drogo,
bo parostwo jest ogromnym pasożytem. Ale znaczne. Dzieło
despotyzmu Ludwika XI, Richelieugo i Ludwika XIV, stwo-
rzenie sułtanatu, powszechne upodlenie, za równość uważane,
berło, co zamieniło się w pałkę bijącą na lewo i prawo, masy
ujednolicone poniżeniem - wszystkie te zaiste tureckie oby-
czaje wprowadzone zostały we Francji. W Anglii nie dopuścili
do tego lordowie. Stworzyli oni z arystokracji mur, którego
jedna strona ograniczała króla, druga - chroniła naród. Swą
arogancję -wobec narodu okupili zuchwałością wobec monarchy.
Simon, hrabia Leicester powiedział Henrykowi III: „Królu, skła-
małeś". Lordowie nakładają serwituty na koronę; urażają króla
w miejsce bardzo czułe - w łowiectwo. Każdy lord przecho-
dzący przez park królewski ma prawo zabić daniela. Będąc
u króla, lord jest u siebie. Król, który może znaleźć się w Wie-
ży Londyńskiej, król, na którego utrzymanie w więzieniu prze-
znacza ustawa dwanaście funtów szterlingów tygodniowo -
-tyleż samo więc co i dla para - oto, co zawdzięcza Anglia
Izbie Lordów. Więcej jeszcze. Zawdzięcza jej króla pozbawio-
nego korony. To lordowie usunęli z tronu Jana bez Ziemi, to
oni zmusili do złożenia berła Edwarda II i Ryszarda II, to oni
złamali Henryka VI i sprawili, że Cromwell stał się możliwy.
W Karolu I tkwił nie lada jaki Ludwik XIV! Dzięki Cromwel-
Iowi nie zdążył się ujawnić. Należy zresztą przypomnieć tutaj,
że Cromwell - żaden historyk nie zauważył tego faktu -
też usiłował zostać parem; dlatego właśnie poślubił on Elżbietę
Bourchier, potomkinię i dziedziczkę Cromwella, lorda Bour-
chier, którego parostwo wygasło w roku 1471, i Bourchiera,
lorda Robesart, którego parostwo wygasło w roku 1429. Lecz
porwany gwałtownym rozwojem wydarzeń spostrzegł, iż przez
unicestwienie króla szybciej da się zagarnąć władzę niż poprzez
odzyskiwanie parostwa. Ceremoniał sądowy dotyczący lordów,
bardzo ponury niekiedy, dosięgał osoby panującego. Na sądzie,
po obu stronach oskarżonego para, stali dwaj strażnicy z Tower,
z toporami na ramieniu. Według ustawy towarzyszyć mieliby
oni w podobnej chwili i królowi też jak i każdemu innemu lor-
dowi. Stara Izba Lordów przez pięć stuleci miała swój plan,
swój cel i dążyła doń uporczywie. Zapewne, że i jej zdarzały
się chwile słabości, roztargnienia, jak na przykład ów moment
dziwny, kiedy to zwieść się dała okrętem wyładowanym serami,
szynką i winem greckim, przysłanym jej przez Juliusza II. Ary-
stokracja angielska była płochliwa, wyniosła, trudna, czujna,
patriotycznie nieufna. Ona to przecież u schyłku siedemnastego
stulecia, dziesiątą z kolei uchwałą z roku 1694, odebrała miastu
Stockbridge w Southampton prawo wysyłania posła do parla-
mentu i zmusiła Gminy do unieważnienia wyborów z tego
miasta, splamionego sprzyjaniem papistom. Ona to od Jakuba,
księcia Yorku, zażądała złożenia przysięgi, że odrzeka się
katolickiej wiary, a kiedy odmówił - odsunęła go od tronu.
Został on wprawdzie królem, lecz wreszcie lordowie zwyciężyli
i wygnali go. Arystokracja ta podczas długiego okresu swego
trwania miewała również i jakiś instynkt postępu. Pewna ilość
światła, której nie doceniać nie należy, promieniowała z niej
zawsze, z wyjątkiem okresu końcowego, który nadszedł teraz
właśnie. Za panowania Jakuba II arystokracja pilnie strzegła,
by w izbie niskiej na trzystu czterdziestu sześciu przedstawi-
cieli mieszczan przypadało dziewięćdziesięciu dwóch przedsta-
wicieli szlachty, a szesnastu baronów „z kurtuazji" z Pięciu
Portów dostatecznie równoważyło pięćdziesięciu przedstawicie-
li dwudziestu pięciu dużych miast. Przy całym zepsuciu, jakie
szerzyła, przy całym swoim egoizmie, arystokracja ta w pew-
nych wypadkach wykazywała niezwykłą bezstronność. Sądzi
się ją surowo. Historia traktuje życzliwie tylko Gminy; trzeba
by rozpatrzyć ten pogląd. Wydaje się nam, że znaczenie lordów
było bardzo duże. Oligarchia - to niezależność, w stadium bar-
barzyńskim, ale niezależność. Spójrzcie na Polskę, królestwo
z imienia, republikę w rzeczywistości. Parowie Anglii otoczyli
tron swoją podejrzliwą opieką. W licznych okazjach lordowie
potrafili dać się królowi we znaki, potrafili to lepiej niż Gminy.
Szachowali oni króla. W pamiętnym roku 1694 na przykład
ustawa o obowiązku zwoływania parlamentu co trzy lata od-
rzucona przez Gminy dlatego, że nie życzył jej sobie Wil-
helm III, uchwalona została przez parów. Rozdrażniony Wil-
helm III odebrał zamek Pendennis hrabiemu de Bath, a wice-
hrabiemu Mordaunt wszystkie jego urzędy. Izba Lordów była
to republika wenecka w samym sercu angielskiego królestwa.
Celem jej było ograniczenie roli króla do roli doży i dzięki niej
naród wyrósł o tyle, o ile umniejszony został król.
Królowie rozumieli to i nienawidzili parów. Obie strony
usilnie pracowały, by jak najbardziej ograniczyć się nawzajem.
A te wzajemne ograniczenia wychodziły na pożytek ludowi.
Dwie ślepe siły, monarchia i oligarchia, nie spostrzegały nawet,
że pracują na korzyść kogoś trzeciego - demokracji. W po-
przednim stuleciu, kiedy udało się powiesić para, lorda Ferrers
- jakąż radość wzbudziło to na królewskim dworze!
Wieszano go na jedwabnym stryczku, to prawda. Z kurtuazją.
Para Francji nie powieszono by nigdy. Zauważył to z pańska
książę de Richelieu. Zgoda. Ścięto by go. Wyższy stopień kur-
tuazji. Montmorency-Tancarville podpisywał się: „Par Francji
i Anglii", przesuwając tym sposobem swoje angielskie parostwo
na drugie miejsce. Parowie Francji wyżej nosili się, a mniej
mogli, bardziej dbali o rangę swą niż o władzę, pierwszeństwo
ważniejsze im było niż panowanie. Różnica między nimi i lor-
dami mieści się w tym odcieniu, którym próżność różni się od
pychy. Co obchodziło rzeczywiście parów Francji? Dbali oni,
aby brać prym i krok przed cudzoziemskimi książętami, przed
grandami Hiszpanii i patryc j uszami Wenecji, by zmusić do za-
siadania na najniższych miejscach w parlamencie marszałków
Francji, konetabla i admirała Francji, choćby był on hrabią
Tuluzy i synem Ludwika XIV, by pilnować rozróżnienia
między parostwem po mieczu i parostwem po kądzieli, utrzy-
mać należyty dystans między zwykłym hrabstwem, jak Arma-
gnac lub Albret, a hrabstwem-parostwem, jak Evreux, przy-
wdziewać w pewnych okazjach błękitną wstęgę czy też złote
runo w dwudziestym piątym roku życia, przeciwstawiać księciu
de Tremoille, najstarszemu parowi królestwa, księcia d'Uzes,
najstarszego para parlamentu, zgłaszać pretensje swoje do tyluż
pazi i koni u karety, ile miewał ich elektor, kazać mówić do
siebie monseigneur pierwszemu prezydentowi, roztrząsać, czy
książę du Maine jako hrabia d'Eu ma prawo używania tytułu
parowskiego z roku 1458, i aby ustalić, czy przez wielką salę
posiedzeń przechodzić należy na skos czy też wzdłuż ścian.
A co naprawdę obchodziło lordów? Akt nawigacyjny, przysięga
na wyrzeczenie się katolickiej wiary, wprzęgnięcie Europy
w służbę Anglii, zapanowanie na morzach, wygnanie Stuartów,
wojna z Francją. Tu - przede wszystkim etykieta; tam -
przede wszystkim mocarstwo. Parowie Anglii ścigali zdobycz,
parowie Francji ścigali cienie.
Izba Lordów Anglii stała się więc punktem wyjścia; w cywi-
lizacji znaczy to bardzo wiele. Przypadł jej w udziale zaszczyt
dania początku narodowi. Była ona pierwszym wcieleniem jed-
ności całego ludu. Opór angielski, ta ciemna a wszechwładna
siła, narodził się w Izbie Lordów. Baronowie, szeregiem aktów
przemocy dokonanych na osobie władcy, pokazali drogę do
ostatecznej detronizacji króla. Dziś Izba Lordów nie bez zdzi-
wienia i smutku spogląda na to, czego niechcący i bezwiednie
dokonała. Tym bardziej że jest to już nie do odrobienia. Czym
są ustępstwa? Nadawaniem praw. I narody dobrze to wiedzą.
„Daję" - mówi król; „Biorę swoje" - mówi naród. Izba Lor-
dów sądziła, że tworzy przywileje dla parów, a wypracowała
prawa dla obywateli. Arystokracja, ten jastrząb drapieżny, wy-
siedziała orle jajo - wolność.
Dziś skorupa jajka została rozbita, orzeł wyfrunął i buja
w powietrzu, a jastrząb kona.
Arystokracja zamiera, Anglia rośnie.
Ale oddajmy sprawiedliwość arystokracji. Utrzymała ona
w równowadze władzę królewską, była jej przeciwwagą. Była
przeszkodą na drodze despotyzmu; miała znaczenie bariery.
Podziękujmy jej i pochowajmy ją.
III
STARA SALA
Tuż obok westminsterskiego opactwa znajdował się staro-
żytny pałac normandzki, który za panowania Henryka VIII
spłonął. Z pałacu tego zachowały się dwa skrzydła. Edward VI
w jednym z nich umieścił Izbę Lordów, a w drugim Izbę Gmin.
Nie istnieją już ani te dwa skrzydła, ani te dwie sale, wszyst-
ko zostało przebudowane.
Wspominaliśmy już i podkreślamy raz jeszcze, że pomiędzy
dawną i dzisiejszą Izbą Lordów nie ma żadnego podobieństwa.*
, Zburzono stary pałac i tym samym zburzono po trosze stary
obyczaj. Uderzenia oskarda w gmach odbijają się zawsze
i w obrzędach, i w ustawach. Stare kamienie rozpadając się
pociągają za sobą stare prawa. Wprowadźcie do okrągłej sali
senat z sali kwadratowej, a będzie on innym już senatem.
Zmiana muszli przekształca mięczaka.
Jeżeli pragniecie zachować jakąkolwiek rzecz starą, ludzką.
czy boską, kodeks czy dogmat, patryc j at czy kapłaństwo, nie
odnawiajcie w niej gruntownie niczego, nie odnawiajcie nawet
jej zewnętrznej oprawy. Co najwyżej tu czy tam wstawcie-
łatę. Jezuityzm, na przykład, jest taką łatą na katolicyzmie..
Tak postępujcie z budynkami, jak postępujecie z instytucjami.
Cienie muszą mieszkać w ruinach. Zgrzybiałe potęgi źle się-
czują w świeżo przystrojonych mieszkaniach. Instytucje-łach-
many potrzebują pałaców-ruder.
Pokazać wnętrze dawnej Izby Lordów to tyle co pokazać
nieznane. Historia to noc. W historii nie ma drugiego planu.
Zanik i mrok pochłaniają natychmiast wszystko, co nie znaj-
duje się już na samym przedzie sceny. Wyniesiono dekoracje,
przemazano, zapomniano. Minione to synonim Nieznanego.
Parowie Anglii jako najwyższy sąd zasiadali w wielkiej sali
Westminsteru, a jako izba ustawodawcza - w innej sali, zwa-
nej ,,domem lordów", house of the lords.
Oprócz sądu parów Anglii, który zbierał się tylko na wezwa-
nie korony, dwa inne trybunały angielskie, niższe niż sąd
parów, lecz wyższe od wszelkich innych jurysdykcji, zbierały
się w wielkiej sali Westminsteru. Zasiadały one, sąsiadując ze
sobą, w przedniej części sali. Pierwszemu trybunałowi, zwane-
mu sądem królewskim, przewodniczył w zasadzie sam król;
drugiemu, zwanemu sądem kanclerskim, przewodniczył kan-
clerz. Pierwszy sąd zatwierdzał wyroki, drugi rozpatrywał
sprawy ułaskawień. To kanclerz doradzał królowi, by skorzystał
z prawa łaski; nieczęsto. Dwa te sądy, do tej pory jeszcze
istniejące, interpretowały ustawy i poprawiały je nieco; sztuka
sadzenia bowiem - to przemiał kodeksu na orzecznictwo.
Przemysł, z którego poczucie słuszności wywiązuje się, jak
tylko potrafi. W tym miejscu surowym, w wielkiej sali West-
minsteru, odbywała się i fabrykacja prawa, i jego stosowanie.
Sklepienie tej sali było z kasztanowego drzewa, którego nie
ima się pajęczyna; obrastają nią ustawy, to dość.
Zasiadanie jako sąd i zasiadanie jako izba ustawodawcza -
to dwie różne sprawy. Podwójność ta składa się na najwyższą
władzę. Długotrwały parlament, co rozpoczął się trzeciego li-
stopada 1640 roku, zrozumiał, że rewolucja potrzebuje tego
podwójnego miecza. Ogłosił się więc, na podobieństwo Izby Pa-
rów, władzą i sądową, i ustawodawczą zarazem.
Izba Lordów posiadała tę podwójną władzę od niepamiętnych
czasów. Jak to rzekliśmy, jako sędziowie zasiadali lordowie
w Westminster-Hallu; jako prawodawcy zbierali się' w innej
sali.
Ta inna sala, właściwa Izba Lordów, była podłużna a wąska.
Światło przedostawało się do jej wnętrza przez cztery tylko
okna wyrżnięte w górze sklepienia; prócz tego nad baldachi-
mem królewskim znajdowało się owalne okno o sześciu szybach,
z zasłoną. Wieczorami jedynym oświetleniem były świece dwu-
nastu kandelabrów przytwierdzonych do ścian. Sala weneckiego
senatu oświetlona była jeszcze bardziej skąpo. Sowy wszech-
władzy dobrze się czują wśród półmroku.
Nad salą, w której zbierali się lordowie, wznosiło się wy-
niosłe sklepienie, całe jakby z małych ostrosłupów ułożone
i wyzłacane bogato. Gminy miały tylko płaski sufit; w bu-
downictwie monarchii wszystko ma swoje znaczenie. W jednym
końcu długiej sali lordów znajdowały się drzwi, w drugim,
naprzeciw nich - tron. Tuż za drzwiami przecinała ją na
poprzek krata, rodzaj granicy wyznaczającej miejsce, w którym
kończy się lud, a zaczyna arystokracja. Na prawo od tronu, na
kominku z herbem w górze - dwie marmurowe płaskorzeźby.
Na jednej - zwycięstwo pod Cuthwolph nad Bretonami w ro-
ku 572, na drugiej - geometryczny plan miasta Dunstable,
które ma tylko cztery ulice, równoległe do czterech stron świa-
ta. Na podwyższeniu, z trzech stopni składającym się, stał tron.
Tron nazywany był „krzesłem królewskim". Na dwóch na-
przeciwległych dłuższych ścianach rozwieszone były ogromne
tkaniny ofiarowane lordom przez Elżbietę. Przedstawione były
na nich w następujących po sobie obrazach przygody Niezwy-
ciężonej Armady, od wypłynięcia jej z Hiszpanii aż po klęskę
u brzegów Anglii. Wysmukłe zarysy statków utkane były złotą
i srebrną nicią, która z upływem czasu sczerniała. Pod tą tka-
niną, poprzecinaną w pewnych odstępach przez przytwierdzo-
ne do ścian świeczniki, ustawione były na prawo od tronu trzy
rzędy ław dla biskupów, na lewo zaś - trzy rzędy ław dla
książąt, margrabiów i hrabiów, na trzech schodach. Na trzech
ławach pierwszego rzędu zasiadali książęta; na trzech ławach
drugiego rzędu - margrabiowie, na trzech ławach trzeciego
rzędu - hrabiowie. Ława wicehrabiów ustawiona była pod
kątem, na wprost tronu, za nią zaś, pomiędzy wicehrabiami
i kratą, stały dwie ławy dla baronów. Po prawej stronie tronu,
na najwyższej ławie, zasiadali dwaj arcybiskupi, Canterbury
i Yorku; na średniej ławie - trzej biskupi, Londynu, Durham
i Winchester; pozostali biskupi zajmowali najniższą ławę. Arcy-
biskup Canterbury wyróżnia się znacznie od reszty wysokiego
duchowieństwa: jest on biskupem „z bożej opatrzności",
a wszyscy inni są biskupami tylko „z bożego przyzwolenia".
Przy tronie, po stronie prawej, stało krzesło dla księcia Walii,
.po lewej - dwa składane krzesła dla książąt krwi, z tyłu, za
nimi - podwyższenie dla parów małoletnich, nie biorących
jeszcze udziału w obradach Izby. Wszędzie kwiaty lilii; a na
wszystkich czterech ścianach wielkie tarcze z herbami Anglii,
tak nad królem, jak i nad parami. Synowie parów i spadko-
biercy parostw asystowali przy debatach stojąc za tronem,
między baldachimem i ścianą. Tron stał w głębi, a ławy parów
w rzędach pod ścianami, pozostawiając na środku sali pustą
prostokątną przestrzeń. W tym ogromnym prostokącie, zasła-
nym kobiercem z herbami Anglii, leżały cztery wory napełnio-
ne wełną; na jednym z nich, u stóp tronu, zasiadał kanclerz,
między buławą i pieczęcią, na drugim, przed ławami biskupów,
zasiadali sędziowie - radcy stanu biorący udział w posiedze-
niach bez prawa głosu, na trzecim, przed ławami książąt, mar-
grabiów i hrabiów, zasiadał sekretarz stanu, na czwartym, po-
łożonym przed ławą wicehrabiów i baronów - pisarz koronny
i pisarz parlamentu, obok nich zaś klęczeli dwaj niżsi pisarze
i na tym worku pisali. Na środku prostokątnej przestrzeni stał
stół suknem przykryty, na nim akty, rejestry, księgi, wielkie
srebrne kałamarze i wysokie czteroramienne świeczniki. Paro-
wie zasiadali w ławach w chronologicznym porządku, według
daty utworzenia parostwa. Zajmowali miejsca swoje według
starszeństwa tytułu, a gdy tytuł był taki sam - według jego
dawności. Przy kracie stał odźwierny z czarną rózgą, trzymając
w ręku swój pręt. W drzwiach - urzędnik towarzyszący
odźwiernemu z czarną rózgą, a przed drzwiami herold czarnej
rózgi, którego obowiązkiem było otwieranie posiedzenia trzy-
krotnym okrzykiem: „Słuchajcie!" Słowo to wymawiał po fran-
H - Człowiek śmiechu, t. II
cusku - Oyez! - z uroczystym akcentem na pierwszej sylabie.
Obok herolda stał strażnik kanclerskiej buławy.
Jeżeli posiedzenie odbywało się w przytomności króla, świec-
cy parowie mieli na głowach korony, duchowni zaś parowie -
mitry.
Arcybiskupi używali mitry z koroną książęcą, biskupi zaś,
idący po wicehrabiach, używali jako mitry baronowskiego bi-
retu z perłami.
Zauważmy teraz rzecz niezwykłą a pouczającą: ów prostokąt
ukształtowany z tronu, biskupów i baronów, z urzędnikami klę-
czącymi w środku - to dawny parlament francuski z czasów
dwóch pierwszych dynastii. Władza i we Francji, i w Anglii
taki sam wygląd przybrała, Hincmar w swoim De ordinatione
sacri pa.la.tii z roku 853 opisał Izbę Lordów obradującą w West-
minsterze w osiemnastym wieku. Coś na kształt dziwacznego
protokołu spisanego na dziewięćset lat z góry.
Czym jest historia? Echem przeszłości odbitym przez przy-
szłość. Odblaskiem przyszłości rzuconym w przeszłość.
Posiedzenia parlamentu odbywały się ustawowo co siedem
lat.
Lordowie obradowali w tajemnicy, przy drzwiach zamknię-
tych. Posiedzenia Izby Gmin były otwarte, publiczne. Popular-
ność uważana była za poniżenie.
Liczba lordów była nieograniczona. Prawo mianowania no-
wych lordów było groźbą, którą rozporządzała władza króla.
Środkiem sprawowania rządów.
W początkach osiemnastego stulecia liczba członków Izby
Lordów była bardzo duża. I jeszcze powiększyła się od tamtej
pory. Rozcieńczanie arystokracji to dobra polityka. Kto wie,
czy Elżbieta nie popełniła błędu zgęszczając instytucję parostwa
do sześćdziesięciu pięciu lordów. Im mniej jest liczna arysto-
kracja, tym silniejsza bywa. W zgromadzeniach - im więcej
członków, tym mniej głów. Jakub II pojął to i podniósł ilość
członków Izby Lordów do stu osiemdziesięciu ośmiu; stu osiem-
dziesięciu sześciu, jeżeli odliczymy dwie księżne alkowy kró-
lewskiej, Portsmouth i Cleveland. Za panowania Anny Izba
Lordów miała dwustu siedmiu członków razem z biskupami.
Nie licząc księcia Cumberland, małżonka królowej, było
wówczas książąt dwudziestu pięciu, z których pierwszy, Nor-
folk, nie zasiadał w Izbie, był bowiem katolikiem, za to ostatni,
Cambridge, elektor hanowerski, zasiadał w niej, choć był cu-
dzoziemcem. Ponieważ Winchester, pierwszy i jedyny margra-
bia Anglii, jak Astorga jest jedynym margrabią Hiszpanii, był
nieobecny, jako jakobita, w Izbie Lordów zasiadało pięciu mar-
grabiów - pierwszym z nich był Lindsey, ostatnim Lothian;
siedemdziesięciu dziewięciu hrabiów - pierwszym z nich był
Derby, ostatnim Islay; dziewięciu wicehrabiów - pierwszym
z nich był Hereford, ostatnim Lonsdale; i sześćdziesięciu dwóch
baronów, z których pierwszym był Abergaveny, a ostatnim
Hervey. Lord Hervey, jako ostatni z ławy baronów, był tak
zwanym ,,młodszym" Izby. Derby, przed którym pierwszeństwo
mieli hrabiowie Oksfordu, Shrewsbury i Kentu, za panowania
Jakuba II był czwartym, za panowania Anny stał się pierw-
szym z hrabiów. Znikły ze spisu baronów dwa nazwiska kan-
clerzy: Yerulam, pod którym to imieniem historia odnajduje
Bacona, i Wem, pod którym to imieniem historia odnajduje
Jeffreysa. Bacon, Jeffreys, imiona na różny sposób ponure.
W roku 1705 na dwudziestu sześciu biskupów tylko dwudziestu
pięciu zasiadało w Izbie, biskupstwo Chester nie było bowiem
obsadzone. Niektórzy spośród biskupów byli wielkimi magna-
tami; a więc choćby William Talbot, biskup Oksfordu, głowa
protestanckiej gałęzi swego rodu. Inni spośród nich byli to
znani uczeni, jak na przykład John Sharp, arcybiskup Yorku,
były dziekan w Norwick, Tomasz Spratt, biskup de Rochester,
poeta apoplektycznej postaci, i ów biskup Lincolnu, który
umrzeć miał jako arcybiskup Canterbury, a zwał się Wake i był
przeciwnikiem Bossueta.
W okazjach szczególnie uroczystych, kiedy Wysoka Izba za-
poznać się miała z wolą i życzeniami korony, całe to zgroma-
dzenie dostojne, w płaszczach, w perukach, w kapeluszach z pió-
rami, w mitrach, zasiadało rzędami, na różnej wysokości, głowa
ia*
przy głowie, w sali parów, wzdłuż ścian, na których majaczyły
niewyraźne widoki burzy unicestwiającej Niezwyciężoną Ar-
madę. Co rozumieć należało: Burza słucha rozkazów Anglii.
IV
STARA IZBA
Cała ceremonia uznania Gwynplaine'a, od chwili wejścia jego
pod sklepienie King's Gate aż do złożenia przysięgi na wyrze-
czenie się katolickiej wiary w oszklonej rotundzie, odbywała
się raczej w półmroku.
Lord William Cowper nie pozwolił na to, by jemu, kancle-
rzowi Anglii, opisywano nazbyt szczegółowo zeszpecenie mło-
dego lorda Fermaina Ciancharlie, znajdując, iż sama już świa-
domość tego, że par nie jest piękny, leży poniżej jego
kanclerskiej godności, że obraziłaby go zuchwałość niżej od
niego postawionych, którzy by mu przynieśli tego rodzaju wia-
domość. Prosty lud z przyjemnością powtarza: ,,tamten książę
jest garbaty". A więc kalectwo jest ujmą dla lorda. Królowa
rzuciła mu w tej materii słów kilka, na co lord-kanclerz ogra-
niczył się do odpowiedzi, że ,,obliczem magnata jest wielkość
jego rodu". Czytał jednak protokoły, musiał zatwierdzać je
i podpisywać - zrozumiał więc w ogólnym zarysie, jak się
rzeczy mają. I stąd też ostrożności.
Twarz nowego lorda mogłaby przy wprowadzaniu go do Izby
wywołać niejaką sensację. Należało temu zapobiec. Lord-kanc-
lerz przedsięwziął stosowne środki. Jak najmniej niezwykłych
wydarzeń - oto cel i zasada postępowania osób prawdziwie
godnych. Wstręt do niespodzianek jest cząstką powagi. Należało
tak uczynić, by przyjęcie Gwynplaine'a do Izby Lordów odbyło
się gładko, niby przyjęcie jakiegokolwiek innego spadkobiercy
parowskiego tytułu.
Dlatego to właśnie lord-kanclerz rozkazał, aby wprowadze-
nie do Izby lorda Fermaina Ciancharlie odbyło się podczas
posiedzenia wieczornego. Kanclerz, jako strażnik wrót - ouo-
dammodo ostiarius, według starych kodeksów normandzkich,
januarum cancellorumgne potestas, według Tertuliana - może
pełnić urząd swój poza izbą, na jej progu, i lord William Cow-
per skorzystał z tego przysługującego mu prawa dopełniając
czynności uznania lorda Fermaina Ciancharlie w oszklonej
rotundzie. Przyśpieszył też godzinę obrzędu, by nowy par
wszedł do izby, zanim się rozpocznie posiedzenie.
Zdarzało się już zresztą, że parowi godność jego nadaną zo-
stała nie w samej izbie, lecz na jej progu. Pierwszy dziedziczny
baron, John de Beauchamp z Hołtcastle, otrzymał od Ryszar-
da II w roku 1387 tytuł barona Kidderminster w taki właśnie
sposób.
Lord-kanclerz, co prawda, odnawiając ten obyczaj samemu
sobie przysporzył kłopotu i niedogodności zeń wynikające po-
znać miał już za niespełna dwa lata, przy wprowadzaniu wice-
hrabiego Newhaven do Izby Lordów.
Lord William Cowper, krótkowidz, jak wiemy, ledwie że
dostrzegł coś niecoś ze szpetoty Gwynplaine'a, a dwaj wpro-
wadzający go lordowie w ogóle nie zauważyli niczego. Starcy
ci byli prawie ślepi.
Lord-kanclerz wybrał ich z rozmysłem.
Nie dosyć na tym; lord-kanclerz, który dojrzał tylko wysoki
wzrost i okazałą postawę Gwynplaine'a, uznał, że ma on ,,zna-
komitą prezencję".
Kiedy door-keeper otworzył przed Gwynplaine'em oba skrzy-
dła wielkich' drzwi, kilku zaledwie lordów znajdowało się na
sali. Prawie wszyscy byli starzy. Starcy najpunktualniej zja-
wiają się na zebrania i naj wytrwałej asystują kobietom. Na
ławie książąt siedziało ich dopiero dwu, jeden siwy, drugi szpa-
kowaty, Tomasz Osborne, książę Leeds, i Schonberg, syn owe-
go Schonberga, Niemca z urodzenia, Francuza z marszałkow-
skiej laski, a z parostwa - Anglika, który bił się przeciwko
Anglii jako Francuz, po czym, wygnany przez edykt nantejski
- bił się przeciwko Francji jako Anglik. Z lordów duchownych
na najwyższej ławie siedział samotnie arcybiskup Canterbury,
prymas Anglii, na najniższej zaś - doktor Simon Patrick, bi-
skup Ely, rozmawiał z Ewelinem Pierrepont, margrabią Dor-
chester, który tłumaczył mu, na czym polega różnica między
koszokopem a murem łączącym dwa bastiony i między palisadą
a kolcami; palisada bowiem są to słupy raz koło razu ustawio-
ne dookoła namiotów, aby chronić obozowisko, kolce zaś - to
pale zaostrzone na końcu, które umieszcza się pod machikułami
fortecy, a utrudniać mają one szturm - oblegającym i uciecz-
kę - oblężonym; i margrabia wyjaśniał biskupowi, w jaki
sposób otacza się kolcami zamek obronny wkopując je do po-
łowy w ziemię, a drugą połowę pozostawiając na zewnątrz.
Tomasz Thynne, wicehrabia Weymouth, stanął pod świeczni-
kiem i oglądał plany swego architekta, chciał bowiem mieć
w ogrodzie swoim w Long Leate, w Wiltshire, trawnik zwany
„pociętym gazonem", na który składały się na przemian kwa-
draty zielonej trawy, żółtego piasku, czerwonego piasku, mu-
szli rzecznych i węglowego miału. Na ławie wicehrabiów sie-
działo kilku starszych lordów - Essex, Ossulstone, Peregrine,
Osborn, William Zulestein, hrabia de Rochefort - i kilku mło-
dych, ze stronnictwa przeciwników peruki; otaczali oni Price
Devereux, wicehrabiego Hereford, i roztrząsali kwestię, czy
napar z liści ostrokrzewu jest .herbatą. - Prawie - twierdził
Osborn. - Najzupełniej - utrzymywał Essex. Dyskusji tej
przysłuchiwał się uważnie Pawlets Saint-John, kuzyn Boling-
broke'a, którego uczniem po trosze będzie później Wolter, gdyż
choć ojciec Poree zaczął kształtować Woltera, dokończył tego
dzieła Bolingbroke. Na ławie magrabiów Tomasz de Grey,
margrabia Kentu, lord szambelan królowej, zapewniał Roberta
Bertie, margrabiego Lindsey, lorda szambelana Anglii, że naj-
wyższy los na wielkiej loterii angielskiej w roku 1614 wygrany
został przez dwu uchodźców francuskich, pana Lecoq, byłego
radcę parlamentu Paryża, i pana Ravenel, szlachcica bretoń-
skiego. Hrabia Wymes czytał książkę noszącą tytuł: Ciekawe
zastosowanie wyroczni sybilinsk''ch. John Campbell, hrabia
Greenwich, sławny ze swej długiej brody, wesołości i osiem-
dziesięciu siedmiu lat, pisał list do kochanki. Lord Chandos ob-
cinał sobie paznokcie. Posiedzenie, mające rozpocząć się za
chwilę, było posiedzeniem królewskim, a koronę reprezentować
na nim mieli dwaj królewscy komisarze. Pomocnicy odźwier-
nych ustawili dla nich u stóp tronu ławę krytą szkarłatnym
aksamitem. Na drugim worze z wełną siedział kustosz archi-
wów koronnych, sacrorum scriniorum magister, który miesz-
kał wówczas w dawnym domu przechrztów żydowskich. Przy
czwartym worze klęczeli dwaj niżsi pisarze i przeglądali księgi.
Tymczasem lord-kanclerz zasiadł na pierwszym worze wełny,
weszli urzędnicy dworscy i jedni zasiedli, drudzy zaś stanęli
na przynależnych sobie miejscach, arcybiskup Canterbury
wstał i odmówił modlitwę, rozpoczynało się posiedzenie. Na
Gwynplaine'a nikt jeszcze nie zwrócił uwagi, choć znajdował
się on na sali już od pewnego czasu; druga ława baronów, na
której było jego miejsce, stała tuż przy kracie, tak że ledwie
kilka kroków miał do niej od drzwi. Dwaj wprowadzający
lordowie zasiedli po obu jego stronach maskując tym sposobem
obecność nowego przybysza. Nikt jeszcze nie wiedział o niczym,
pisarz parlamentu odczytał półgłosem - a raczej może: wy-
szeptał - treść dokumentów tyczących nowego lorda, a lord-
-kanclerz ogłosił akt przyjęcia go w poczet członków Wysokiej
Izby wśród tego, co w sprawozdaniach zwie się „ogólną nie-
uwagą". Wszyscy rozmawiali. W izbie panował gwar, wśród
jakiego jakże często dzieją się na zgromadzeniach rzeczy naj-
niezwyklejsze, którym później niejednokrotnie dziwią się sami
zebrani.
Gwynplaine siedział w milczeniu, z odkrytą głową, między
dwoma starymi parami, lordem Fitz Walterem i lordem
Arundel.
Zaznaczyć trzeba, że Barkilphedro, który, jak zawsze szpie-
dzy, wiadomości miał dokładne, a postanowił sobie święcie do-
piąć swego - zadbał o to, by zniekształcenie lorda Fermaina
Cianchariie przedstawić lordowi-kanclerzowi w formie jak naj-
łagodniejszej, że podkreślał z naciskiem, iż Gwynplaine, może,
jeśli zechce, powstrzymać swój wieczny śmiech i nadać wyraz
powagi swej oszpeconej twarzy. Barkilphedro zapewne przesa-
dził nieco mówiąc o tej jego zdolności. A zresztą, z arystokra-
24T
tycznego punktu widzenia jakież mieć to mogło znaczenie?
Czyż lord William Cowper, wytrawny znawca tych spraw, nie
był sam osobiście autorem maksymy, iż: „W Angli przywróce-
nie do tytułu para więcej znaczy niż przywrócenie na tron
króla"? Niewątpliwie, piękność i godność w parze chodzić po-
wmny, lord o sfałszowanej, podrobionej twarzy - rzecz to
nieprzyjemna, prawdziwa obelga przypadku; lecz czy w jakiej-
kolwiek mierze może to umniejszyć jego prawa? Lord-kanclerz
przedsięwziął stosowne ostrożności i słusznie uczynił, lecz
w końcu z ostrożnościami czy też bez ostrożności - któż mógł-
by przeszkodzić parowi w wejściu do Izby Parów? Krew wiel-
kiego rodu wyższa jest nad wszelką brzydotę, nad wszelkie ka-
lectwo. Czyż ryk dzikiego zwierza nie był na równi z parost-
wem dziedziczny w starożytnej rodzinie Cuminów, hrabiów
Buchan, wygasłej w roku 1347? Przecież para Szkocji pozna-
wano po głosie tygrysa. Czyż przeszkodziły Cezarowi Borgii
krwawe plamy na twarzy, kiedy zostawał księciem de Valen-
tinois? Czyż ślepota przeszkodziła Jerzemu Luksemburskiemu,
kiedy zostawał królem Czech? Czyż garb przeszkodził Ryszar-
dowi III w objęciu tronu Anglii? Skoro przyjrzymy się tym
sprawom z bliska, przekonamy się, że kalectwo i brzydota
przyjmowane z wyniosłą obojętnością nie przeczą wielkości,
lecz potwierdzają ją, świadczą o niej. Zniekształcenie nie może
zakłócić rodowego majestatu, tak jest on wielki. Oto i druga,
a nie najmniej ważna przyczyna. Nic więc nie mogło stanąć na
przeszkodzie uznaniu Gwynplaine'a i przezorność lorda-kan-
Clerza, pożyteczna z niższego, taktycznego punktu widzenia,
była zbytkiem, luksusem, jeżeli się ją potraktuje z wysokości
zasady arystokratyzmu.
Wchodząc - według zalecenia pierwszego herolda królestwa,
które przypomnieli mu jeszcze obaj starzy lordowie - ukłonił
się Gwynplaine ,,krzesłu królewskiemu".
A więc stało się. Był lordem, i
Przez całe życie swoje patrzył, jak mistrz jego i nauczyciel,
Ursus, kuli się z przerażenia pod blaskiem bijącym od tej wy-
żyny, na której stanął teraz on, Gwynplaine.
Znajduje się oto w najjaśniejszym, choć mrocznym przybyt-
ku Anglii.
Oto stary .szczyt feudalnej góry, na który od sześciu stuleci
spogląda i Europa, i historia. Oto przerażająca aureola świata
mroków.
Wejście jego w krąg tej aureoli dokonało się. Dokonało się
nieodwołalnie.
Był tutaj u siebie.
U siebie, i zasiadał na swoim miejscu na ławie, jak król
w swoim krześle zasiada.
Był tutaj, i odtąd żadna siła sprawić nie była w stanie, żeby
go tutaj nie było.
Królewska korona, którą oglądał pod tym baldachimem, by-
ła siostrą jego korony. Był równy tronowi temu, był parem.
Władzy króla przeciwstawiał swoją władzę feudała. Mniej-
szą, lecz równą tamtej.
Kim był wczoraj? Błaznem. Kim był dzisiaj? Księciem.
Wczoraj - niczym. Dziś - wszystkim.
Dokonało się nagłe zderzenie nędzy i wszechpotęgi, w głębi
tego samego ducha, w tym samym przeznaczeniu stanęły one
naprzeciw siebie, twarzą w twarz, i stały się oto dwiema poło-
wami tej samej świadomości.
Dwa widma - przeciwności i pomyślności - objęły w swo-
je posiadanie tę samą duszę i każde ciągnęło ją ku sobie. Pate-
tyczny podział jednego rozumu, jednej woli, jednego mózgu
między dwu braci-wrogów - widmo biedne i widmo bogate.
Abel i Kain, co spotkali się w jednym człowieku.
V
WIELKOPAŃSKIE ROZMOWY
Ławy izby zapełniały się powoli. Zaczęli schodzić się lordo-
wie. Na porządku dziennym znajdowało się głosowanie nad
billem zwiększającym o sto tysięcy funtów szterlingów rentę
roczną Jerzego Duńskiego, księcia Cumberland, małżonka kró-
249-
Iowej. Prócz tego zapowiedziane były i inne jeszcze bille, które
Z& zezwoleniem jej królewskiej mości wniesione być mają
w Izbie przez komisarzy korony upełnomocnionych do udziele-
nia im sankcji, co podnosiło posiedzenie do rzędu posiedzenia
królewskiego. Wszyscy parowie na swoich zwykłych szatach
lub też na dworskim stroju nosili płaszcze parlamentarne.
Płaszcz taki - a był weń przyodziany również i Gwynplai-
ne - był jednakowy dla wszystkich, z tą tylko różnicą, że
książęta mieli na nich po pięć pasów gronostajowych, złotem
obszywanych, margrabiowie po cztery, hrabiowie i wicehrabio-
wie po trzy, a baronowie po dwa. Lordowie wchodzili po kilku
na raz. Spotkali się na korytarzu, nie przerywali więc rozpo-
czętej rozmowy. Niektórzy wchodzili samotnie. Stroje ich były
uroczyste, ale nie ruchy, ale nie słowa. Wchodząc wszyscy skła-
dali ukłon tronowi.
Parowie napływali tłumnie. Ta defilada największych na-
zwisk w państwie odbywała się bez żadnego ceremoniału, bo
nie było tu przecież publiczności. Wszedł Leicester i uścisnął
dłoń Lichfielda; po nim wszedł Karol Mordaunt, hrabia Peter-
borough i Monmouth; był on przyjacielem Locke'a, za którego
to namową wysunął wniosek przetopienia monet; później
wszedł Karol Campbell, hrabia Loudoun, słuchając, co doń mó-
wi Fulke Greville, lord Brooke; później Dorme, hrabia Caer-
narvon; po nim - Robert Sutton, baron Lexington, syn tego
Lexingtona, który doradzał Karolowi II wygnanie Gregoria
Leti, historiografa, co na tyle aż był nieroztropny, że chciał
stać się historykiem; za nim - piękny starzec, Tomasz Bella-
syse, wicehrabia Falconberg; po nim weszli razem trzej kuzy-
nowie Howard; Howard, hrabia Bindon, Bower-Howard, hrabia
Berkshire, i Stafford-Howard, hrabia Stafford; po nich zaś
John Lovelace, baron Lovelace; wygaśnięcie tego parowskiego
rodu w roku 1736 pozwoliło Richardsonowi na wprowadzenie
Lovelace'a do swojej powieści, na nazwanie stworzonego przez
siebie bohatera tym właśnie imieniem. Wszystkie te osobisto-
ści, na różne sposoby sławne, czy to w dziedzinie polityki czy
też w dziedzinie wojny, a z których niejedna była chlubą An-
glii, śmiały się i rozmawiały. Była to niby historia oglądana
w domowym stroju.
W niespełna pół godziny zeszli się już prawie wszyscy człon-
kowie Izby. Nic w tym dziwnego, posiedzeniu przewodniczyć
mieli przecież komisarze w imieniu królowej. Dziwne nato-
miast było niezwykłe ożywienie rozmów. Izba, niedawno jesz-
cze jakby senna, wrzała teraz jak zaniepokojony ul. Obudziło
ją przybycie ostatnich, zapóżnionych lordów. Przynieśli oni no-
winy. Niezwykłym trafem bowiem parowie, którzy w chwili
otwarcia obrad znajdowali się w Izbie, nie wiedzieli wcale
o tym, co w niej zaszło, natomiast wiedzieli to ci, których
w niej nie było.
Kilku lordów przybywało wprost z Windsoru.
Przed paroma godzinami gruchnęła wieść o przygodzie
Gwynplaine'a. Tajemnica jest jak siatka, naderwij w niej jed-
no oczko, a spruje się wszystko. Od rana już, wskutek opowie-
dzianych powyżej wypadków, cała ta historia parostwa odna-
lezionego w budzie jarmarcznego teatru i kuglarza uznanego
lordem głośną się stała w Windsorze, wśród dworzan znajdują-
cych się w pobliżu królowej. Mówili o niej książęta, mówili
o niej i lokaje. Z dworu wieść o wydarzeniu przedostała się do
miasta. Wydarzenia mają swój swoisty ciężar i można stoso-
wać do nich prawo kwadratu przyśpieszenia. Padają one
w tłum i pogrążają się w nim z niesłychaną szybkością. O go-
dzinie siódmej w Londynie nikt jeszcze nie wiedział o tej
historii. O ósmej Gwynplaine był na ustach całego miasta.
Tylko kilku punktr.ilnych lordów, co przybyli do sali przed
rozpoczęciem obrad, nie wiedziało jeszcze o niczym; nie byli
bowiem w mieście, gdzie już o wszystkim mówiono, lecz
w Izbie, gdzie nie zauważono niczego. I siedzieli sobie spokoj-
nie w swoich ławach, dziwiąc się podnieceniu i wzburzeniu
przybywających, którzy zarzucali ich pytaniami.
- No i co? - odezwał się Francis Brown, wicehrabia
Mountacute do margrabiego Dorchester.
- A co takiego?
Czy to możliwe?
- Co takiego?
- A Człowiek Śmiechu.
- Co to jest: Człowiek Śmiechu?
- Nic nie wiecie o Człowieku Śmiechu?
- Nie, nic!
- To błazen. Kuglarz jarmarczny. Nieprawdopodobna
twarz, którą można było oglądać za dwa grosze. Linoskok.

- No i co z tego?
- Uznaliście go przed chwilą parem Anglii.
- Sami chyba jesteście człowiekiem śmiechu, milordzie
Mountacute.
- Wcale się nie śmieję, milordzie Dorchester.
I wicehrabia Mountacute dał znak pisarzowi parlamentu,
a ten wstał ze swego wora z wełną, podszedł do ich dostojno-
ści i potwierdził wiadomość o przyjęciu nowego para. Opowie-
dział im szczegółowo o wszystkim.
- No, no, no - powtarzał lord Dorchester. - A ja rozma-
wiałem właśnie z biskupem Ely.
Młody Hrabia Annesley zagadnął starego lorda Eure, który
zmarł w dwa lata później, w roku 1707:
- "Milordzie Eure?
- Milordzie Annesley?
- Czy znaliście może lorda Linneusza Ciancharlie?
- Starego lorda Ciancharlie? Tak.
- Tego, co zmarł w Szwajcarii?
- Tak. Byliśmy spokrewnieni.
- Tego, co był republikaniniem za Cromwella i pozostał
republikaninem za Karola II?
- Republikaninem? Skądże. To były dąsy. Osobisty zatarg
pomiędzy nim i królem. Lord Ciancharlie przystałby do króla,
gdyby tylko dano mu urząd kanclerza, który otrzymał lord
Hyde, wiem o tym z naj wiary godnie j szego źródła.
- Zadziwia mnie to, co pan powiedział, milordzie Eure. Po-
wtarzano mi zawsze, że ten lord Ciancharlie był uczciwym
człowiekiem.
- Uczciwym człowiekiem! Czyż tacy w ogóle istnieją? Nie
ma ludzi uczciwych, młodzieńcze.
- A Katon? -
- I ty wierzysz jeszcze w Katona?
- A Arystydes?
- Toteż wygnano go, i słusznie.
- A Tomasz Morus?
- Ucięto mu szyję, i tak właśnie uczynić należało.
- A więc, według waszego zdania, lord Ciancharlie? ...
- Był z tego samego gatunku. A zresztą człowiek, który
pozostaje na wygnaniu, jest po prostu śmieszny.
- Lord Cianchariie zmarł.
- Zawiedziony w swoich ambicjach. Czy ja go znałem?!
Oczywiście. Byłem jego najbliższym przyjacielem.
- A czy wiecie, milordzie Eure, że on się ożenił w Szwaj-
carii?
- Tak, wiem coś o tym.
- I że miał syna z tego małżeństwa?
- Tak. Ten syn zmarł.
- Ten syn żyje.
- żyje?
- Żyje.
- Niemożliwe.
- Ale prawdziwe. Dowiedzione. Sprawdzone. Zatwierdzo-
ne. Zapisane.
- W takim razie ów syn odziedziczy parostwo Ciancharlie.
- Nie odziedziczy.
- Dlaczego?
- Bo już je odziedziczył. Bo już jest parem.
- Już jest parem? •
- Odwróćcie się, milordzie Eure. Siedzi on tuż za wami,
w ławie baronów.
Lord Eure odwrócił się; lecz twarz Gwynplaine'a ukryta by-
ła pod gęstwiną włosów.
- Proszę - rzekł starzec widząc te włosy tylko. - Już
przyjął nową modę. Nie nosi peruki.
Grantham zwrócił się do Colepeppera:
- Ten dopiero wpadł.
- Kto taki?
- Dawid Dirry-Moir.
- Dlaczego?
- Nie jest już parem.
- Jak to?
Tu Henryk Auverquerque, hrabia Grantham opowiedział
Johnowi, baronowi Colepepper, całą „anegdotę" o butelce wy-
rzuconej przez morze i odniesionej do admiralicji, o pergami-
nie spisanym przez comprachicos; o jussu regis i podpisie Jef-
freysa, o stawieniu do oczu w izbie tortur więzienia
w Southwarku, o potwierdzeniu prawdziwości tych faktów
przez lorda-kanclerza i przez królową, o odebraniu przysięgi
w oszklonej rotundzie i wreszcie o przyjęciu lorda Fermaina
Ciancharlie do Izby na samym początku posiedzenia. Obaj sta-
rali się usilnie zobaczyć twarz nowego lorda Ciancharlie tam,
między lordem Fitz Walterem i lordem Arundel, tę twarz,
o której mówiono tak wiele. Lecz tyle tylko zobaczyli co lord
Eure i lord Annesley.
Zresztą dwaj starzy lordowie - przez przypadek czy też
umyślnie, na zlecenie lorda-kanclerza - posadzili Gwynplai-
ne'a w miejscu ciemnym i półmrok zakrywał go przed wzro-
kiem ciekawych.
- Który to? Gdzie on siedzi? - pytał podnieconym głosem
każdy z nowowchodzących, ale nikomu nie udało się obejrzeć
go dokładnie. Ci, co widzieli Gwynplaine'a w ,,Zielonym Pu-
dle", płonęli wprost ciekawością, lecz wysiłki ich były darem-
ne. Zdarza się, że młodą dziewczynę otoczy przezornie obronny
szaniec starych ciotek. Podobnie i Gwynplaine przysłonięty był
kilku warstwami starych lordów, schorowanych, zobojętnia-
ły ch. Staruszków chorujących na podagrę niewiele obchodzą
cudze sprawy.
Z rąk do rąk krążyły odpisy listu - w trzech wierszach -
który księżniczka Jozjana, jak utrzymywano, napisała do sio-
stry swojej, królowej, w odpowiedzi na rozkaz jej królewskiej
mości zmuszający ją do zaślubienia nowego para, prawowitego
spadkobiercy rodu Ciancharlie, lorda Fermaina. Oto, jak
brzmiał ów list:
Najjaśniejsza Pani,
Niech i tak będzie. A więc lord Dawid może zostać moim ko-
chankiem.
Podpisano: „Jozjana". Bilecik ten - może prawdziwy, może
sfingowany - wzbudzał ogromny entuzjazm.
Młody lord Karol Okeharapton, baron Mohun, ze stronnictwa
przeciwników peruki, odczytywał go kilkakrotnie ku swojej
wielkiej radości. Lewis Duras, hrabia Feversham, Anglik
o iście francuskim dowcipie, z uśmiechem przypatrywał się
Mohunowi.
- Proszę - zawołał lord Mohun - takiej kobiety pragnął-
bym za żonę!
Tu sąsiedzi obu lordów usłyszeli następujący dialog między
Durasem i Mohunem:
- Chciałbyś, lordzie Mohun, poślubić księżniczkę Jozjanę?
- A czemuż by nie?
- Do licha!
- Byłbym szczęśliwy.
- I to nie sam jeden.
- A czyż mąż jest kiedykolwiek sam jeden szczęśliwy?
- Masz słuszność. Jeżeli o kobiety chodzi - to my wszyscy,
jedni po drugich, resztki dojadamy. Ale kto był pierwszy?
- Może Adam?
- Nawet i on nie był pierwszy.
- Rzeczywiście. Szatan!
- Tak, mój kochany - rzekł Lewis Duras - Adam był tyl-
ko mężem, użyczył nazwiska. Oszukano go, biedaka. Wziął ro-
dzaj ludzki na swoje barki. A kobieta spłodziła człowieka
z diabłem.
Z ławy biskupów Nathanąel Crew, par podwójny - świecki
jako baron Crew i duchowny jako biskup Durham - wypy-
tywał się Hugona Cholmley, hrabiego Cholmley, wielce uczo-
nego w prawie:
- Czy to możliwe? '
- Czy to zgodne z prawem? - zastanawiał się w odpowie-
dzi Cholmley.
- Uznanie nowego Jorda dokonane zostało poza salą Izby-
mówił biskup - ale podobno zdarzało się tak już i dawniej.
- Tak. Za Ryszarda II - lord Beauchamp. Lord Chenay za
Elżbiety.
- No, i lord Broghill za Cromwella.
' - Cromwell nie liczy się.
- I cóż wy myślicie o tym wszystkim?
- Wiele rozmaitych rzeczy.
- Powiedzcie, hrabio Cholmley, które to miejsce w Izbie
przypadnie temu młodemu Fermainowi Ciancharlie?
- Przerwa republikańska zmieniła dawny porządek, lordzie
biskupie. Spadkobierca parostwa Ciancharlie zasiada dzisiaj
między Barnardem i Somersem, a więc w wypadku głosowania
lord Fermain Ciancharlie zabierać będzie głos jako ósmy
z kolei.
- Proszę! Kuglarz z jarmarku! /
- Wypadek ten nie dziwi mnie wcale, lordzie biskupie. Zda-
rzają się podobne rzeczy. A nawet i jeszcze niezwyklejsze.
Czyż wojna Dwóch Róż nie została zapowiedziana przez nagłe
wyschnięcie rzeki Ouse w Bedford, l stycznia 1399 roku? Je-
żeli mogła opaść rzeka, to i wielki pan mógł spaść do doli sługi.
Ulisses, król Itaki, trudnił się najróżniejszym rzemiosłem. Fer-
main Ciancharlie pozostał lordem pod powłoką komedianta.
Nikczemność stroju nie umniejsza zacności krwi. Ale odebra-
nie przysięgi i uznanie go nie na posiedzeniu Izby, jakkolwiek,
ściśle rzecz biorąc, prawomocne, może wywoływać pewne za-
strzeżenia. Byłbym zdania, iż trzeba naradzić się, czy nie na-
leżałoby w sposób urzędowy zażądać w tym względzie spra-
wozdania od lorda-kanclerza. Zobaczymy za kilka tygodni, jak
postąpić wypadnie.
A biskup dorzucił:
- Wszystko jedno. To awantura, jakiej nie widziano od
czasów hrabiego Gesbodusa.
Gwynplaine, Człowiek Śmiechu, gospoda Tadcaster, ,,Zielone
Pudło" Chaos zwyciężony, Szwajcaria, Chillon, comprachicos,
wygnanie, straszna operacja, republika, Jeffreys, Jakub II,
jussu regis, butelka otwarta w admiralicji, ojciec, lord Lin-
neusz, lord Fermain, prawy syn, lord Dawid, syn nieprawy,
wynikające stąd zawikłania, księżniczka Jozjana, lord-kanclerz,
królowa - oto tematy rozmów obiegające wszystkie ławy.
Szept rozchodzi się jak dym po wystrzale. Każdy szczegół sma-
kowano, przeżuwano po kilkakroć. Przygoda Gwynplaine'a
stała się ogromnym szmerem całej Izby. A Gwynplaine, co
znajdował się na samym dnie studni zamyślenia, słyszał ten
gwar i nie wiedział nawet, że to on sam właśnie jest jego przy-
czyną.
A jednak uwagę miał dziwnie skupioną, lecz w głębi, nie na
powierzchni. Nadmierne natężenie uwagi zamienia się w odo-
sobnienie.
Mimo szmeru na sali posiedzenie odbywało się zwykłym
swoim trybem, podobnie jak wojsko idzie naprzód mimo kurzu
na drodze. Sędziowie, którzy zasiadają w Wysokiej Izbie bez
prawa głosu i tylko odpowiadać mogą na pytania, zajęli miej-
sca swoje na drugim worze z wełną, na trzecim worze zasiadło
trzech sekretarzy stanu. Przyszli spadkobiercy parostw stawali
i za tronem, na miejscu znajdującym się jakby i w Izbie, i poza
Izbą równocześnie. Małoletni parowie zasiadali na swym pod-
wyższeniu. W roku 1705 było tych małych lordów dwunastu:
Huntingdon, Lincoln, Dorset, Warwick, Bath, Burlington, Der-
wentwater, co miał zginąć tragicznie, Longueville, Lonsdale,
Dudley and Ward i Carteret - gromadka dzieciarni składają-
ca się z ośmiu hrabiów, dwóch wicehrabiów i dwóch baronów.
W części sali znajdującej się poza kratą, na ławach ustawio-
nych w trzy piętra, pozajmowali swoje miejsca lordowie. Obec-
;• ni byli wszyscy prawie biskupi. Książęta przybyli licznie, po-
czynając od Karola Seymour, księcia Somerset, a kończąc na
Jerzym Augustusie, księciu-elektorze Hanoveru, księciu Cam-
bridge, którego tytuł był najświeższej daty, z czego wynika, że
zajmował on między książętami miejsce ostatnie. Zasiedli więc
IT - Człowiek śmiechu, t. II
w ławie według starszeństwa: Cavendish, książę Devonshire,
u którego dziada w Hardwick znalazł przytułek i schronienie
dziewięćdziesięciodwuletni Hobbes; Lennox, książę Richmond;
trzech Fitz-Roy, książę Southampton, książę Grafton i książę
Northumberland; Butler, książę Ormond; Somerset, książę de
Beaufort; Beauclerk, książę de Saint-Albans; Pawlett, książę
Bolton; Osborne, książę Leeds; Wriothesley. Russell, książę
Bedford, który miał za zawołanie i dewizę: Che sara, sara, co
oznacza wyrażenie zgody na wszystko, co się dzieje; Sheffieid,
książę Buckingham; Manners, książę Rutland i inni jeszcze.
Ani Howard, książę Norfolk, ani Talbot, książę Shrewsbury,
nie zasiadali w Izbie, gdyż byli oni katolikami; nie zasiadał też
w niej Churchill, książę Mariborough - nasz francuski Mal-
brouck - bo był na wojnie i bił wtedy Francję. Zaś książęta
szkoccy, Queensberry, Montrose i Roxburghe, zostali przyjęci
do Izby później dopiero, w roku 1707.
VI
WYSOKA I NISKA
Nagle w Izbie zrobiło się jasno. Czterej door-keeperzy wnie-
śli cztery wysokie, wieloświecowe kandelabry i ustawili je po
obu stronach tronu. W świetle ich ukazał się tron olśniewający
purpurą. Pusty, lecz dostojny. Osoba królowej, umieszczona
w środku, niewiele zaiste dodać by tu mogła jeszcze.
Wszedł odźwierny z czarną rózgą, podniósł pręt swój i rzekł:
- Jaśnie oświeceni komisarze jej królewskiej mości!
Wszelki gwar ucichł.
Na progu pojawił się pisarz w peruce i w todze, niosąc po-
duszkę zahaftowaną kwiatami lilii. Na poduszce leżały perga-
miny. Były to bille. Przy każdym pergaminie na plecionce
jedwabnej wisiała kulka, często złota. Od tej to kulki właśnie
ustawy w Anglii nazwano bułami, a bullami w Rzymie.
Za pisarzem szło trzech mężczyzn w parowskich płaszczach,
w kapeluszach z piórami na głowach.
Byli to komisarze królewscy. Pierwszym z nich był .wielki
skarbnik Anglii, lord Godolphin, drugim - prezydent rady,
lord Pembroke, trzecim - lord Newcastle, kanclerz prywatnej
pieczęci.
Szli jeden za drugim, według starszeństwa nie tytułów
swych, lecz urzędów. Godolphine na przedzie, Newcastle na
końcu, choć książę.
Podeszli do ławy ustawionej przed tronem, pochylili się
w ukłonie przed królewskim krzesłem, zdjęli kapelusze, wło-
żyli je na powrót i usiedli na ławie.
Lord-kanclerz obrócił spojrzenie ku odźwiernemu z czarną
rózgą i rzekł:
- Zawezwijcie przed kratę Gminy.
Odźwierny z czarną rózgą wyszedł.
Pisarz - a był on pisarzem Izby Lordów - położył na stole
stojącym na środku czworoboku, w którym leżały wory z weł-
ną, poduszkę z billami.
Tu nastąpiła kilkuminutowa przerwa w posiedzeniu. Dwaj
door-keeperzy ustawili przed kratą podnóżek o trzech stop-
niach. Podnóżek ten kryty był szkarłatnym aksamitem i nabi-
jany złotymi gwoździami ułożonymi w kształt kwiatów lilii.
Wielkie drzwi, które przedtem zamknęły się, teraz otwarły
się znowu i głos jakiś zawołał:
- Wierne Gminy Anglii!
To odźwierny z czarną rózgą oznajmiał przybycie drugiej
połowy parlamentu.
Lordowie włożyli kapelusze.
Weszli członkowie Izby Gmin ze spikerem na przedzie,
wszyscy z gołymi głowami.
Zatrzymali się u kraty. Ubrani byli w zwykłe suknie, po
większej części czarno, u boku mieli szpady.
Spiker, wielce szanowny John Smyth, esquire, członek par-
lamentu z miasta Andover, wstąpił na podnóżek ustawiony
w środku kraty. Mówca Gmin nosił długą togę z czarnej mory,
z szerokimi rękawami o rozcięciach dwustronnie obszywanych
!7> 259
złotym szamerunkiem, i perukę, mniejszą niż peruka lorda-
-kanclerza. Był majestatyczny, lecz mniej niż tamten dostojny.
Wszyscy z Gmin, i mówca, i członkowie Izby, stanęli w ocze-
kiwaniu, z gołymi głowami, przed obliczem parów, którzy sie-
dzieli w kapeluszach.
Wśród członków Izby Gmin oglądać można była najwyższego
sędziego miasta Chester, Josepha Jekyll, trzech zaprzysiężo-
nych doradców-prawników jej królewskiej mości, Hoopera, Po-
wysa i Parkera, Jamesa Montagu, głównego prokuratora i Si-
mona Harcourt, głównego prokuratora królewskiego.
Z wyjątkiem kilku baronetów i kawalerów i dziewięciu lor-
dów „z kurtuazji" - Hartington, Windsor, Woodstock, Mor-
daunt, Gramby, Scudamore, Fotz-Harding, Hyde i Burkeley-
synów parów i spadkobierców parostw, wszyscy członkowie
Izby Gmin pochodzili z ludu. Byli tłumem, masą milczącą
i ciemną.
Kiedy umilkły wreszcie kroki wchodzących, herold z czarną
rózgą krzyknął od drzwi: '
- Słuchajcie! - .
Pisarz koronny wstał. Rozwinął i odczytał pierwszy z leżą-
cych na poduszce pergaminów. Było to pismo monarchini, mia-
nujące przedstawicielami jej królewskiej mości w jej parla-
mencie, z władzą udzielania sankcji billom, trzech komisarzy,
a mianowicie:...
Tu pisarz podniósł głos:
- Sydneya, hrabiego Godolphin.
Pisarz ukłonił się lordowi Godolphin. Lord Godolphin uchy-
lił kapelusza. Pisarz czytał dalej:
- ... Tomasza Herberta, hrabiego Pembroke i Montgomery.
Pisarz ukłonił się lordowi Pembroke. Lord Pembroke dotknął
brzegu kapelusza. Pisarz czytał dalej:
- ... Johna Hollis, księcia Newcastle.
Pisarz ukłonił się lordowi Newcastle. Lord Newcastle skinął
głową.
I pisarz koronny usiadł. Wstał pisarz parlamentu. Pomocnik
jego również podniósł się z klęczek i stanął tuż za nim. Oby-
dwaj obróceni byli twarzami w stronę tronu, plecami do przed-
stawicieli Gmin.
Na poduszce znajdowało się pięć billów. Uchwalone przez
Izbę Gmin i zatwierdzone przez Lordów miały one otrzymać
teraz sankcję królewską.
Pisarz parlamentu odczytał pierwszy bili.
Była to uchwała Izby Gmin przeznaczająca milion funtów
szterlingów z funduszów państwowych na przyozdobienie rezy-
dencji królowej w Hampton-Court.
Po ukończeniu czytania pisarz skłonił się nisko przed tro-
nem. Pomocnik jego. w ślad za nim, skłonił się jeszcze niżej, po
czym zwracając głowę ku przedstawicielom Gmin rzekł:
- Królowa przyjmuje powolności wasze i zgadza się.
Pisarz odczytał drugi bili.
Była to ustawa skazująca na karę więzienia i grzywny każ-
dego, kto by się uchylał od służby w trabantach. Trabanci (od-
działy, które posyła się tam, gdzie się tylko zechce) - to niby
milicja miejska, co służy bez żołdu, a która za panowania
Elżbiety, kiedy to Niezwyciężona Armada zbliżała się do brze-
gów Anglii, dostarczyła stu osiemdziesięciu pięciu tysięcy pie-
choty i czterdziestu tysięcy jazdy.
Obaj pisarze znów pokłonili się krzesłu królewskiemu; a niż-
szy pisarz parlamentu obrócił profilem głowę i rzekł Gminom:
- Królowa przyzwala.
Trzeci bili powiększał dziesięciny i prebendy biskupstwa
Lichfieid i Coventry, jednego z najbogatszych w całej Anglii,
naznaczał wysokość corocznej ofiary na rzecz miejscowej ka-
tedry, pomnażał liczbę kanoników, powiększał dekanat i połą-
czone z nim beneficja, „aby tym lepiej sprostać - jak głosił
wstęp do billu - potrzebom świętej naszej wiary". Czwarty
bili wprowadzał do budżetu nowe podatki; nałożono je na pa-
pier żyłkowany; na karety do najęcia, których w samym Lon-
dynie było, według ustaleń, osiemset, a z których każdą obło-
żono coroczną opłatą pięćdziesięciu dwu funtów; na adwokatów,
prokuratorów - po czterdzieści osiem funtów rocznie od gło-
wy; na skóry wyprawne, „nie zważając - głosił wstęp - na
ubolewania i skargi pracujących w tym cechu rzemieślników";
na mydło, „nie zważając na zażalenia miast Exeter i Devon-
shire, gdzie wyrabia się duże ilości serży i sukna"; na wino -
w wysokości czterech szylingów od beczki, na mąkę; na jęcz-
mień i na chmiel; odnowiono również jeszcze na lat cztery -
„potrzeby państwa bowiem, głosił wstęp, winny mieć pierw-
szeństwo przed wymaganiami handlu" - podatek od ładunku
okrętowego, wahający się od sześciu liwrów turskich od tony
dla statków przybywających z zachodu do tysiąca ośmiuset
liwrów od tony dla statków przybywających ze wschodu. Na
zakończenie wreszcie bili, niewystarczającym znajdując poda-
tek pogłównego wybrany już za rok bieżący, zarządzał dodatek
doń, obowiązujący na całym terytorium królestwa, a wyno-
szący cztery szylingi, czyli czterdzieści osiem turskich su od
głowy; każdy zaś, kto by uchylał się od uiszczenia tej nowej
opłaty na rzecz skarbu państwa, zapłaci za karę w dwójnasób.
Piąty bili zabraniał przyjęcia do szpitala chorego, który by
wchodząc nie mógł złożyć funta szterlinga na opłacenie, w ra-
zie śmierci kosztów pogrzebu. Trzy te bille, jak i dwa po-
przednie, zostały jeden po drugim zatwierdzone i zamienione
w ustawę ukłonem złożonym tronowi przez pisarza parlamentu
l dwoma słowy: „królowa przyzwala", które pomocnik jego
rzucał Gminom przez ramię.
Potem niższy pisarz ukląkł na powrót przy czwartym worze
z wełną, a lord-kanclerz rzekł:
- Niechaj się stanie, jako żądano.
Z wyrzeczeniem tych słów posiedzenie królewskie było za-
kończone.
Spiker, czołobitnie zgięty wpół, zszedł tyłem z podnóżka,
zbierając za sobą poły swojej szaty; przedstawiciele Gmin
ukłonili się aż do ziemi i kiedy Wysoka Izba, nie zważając na
te ich ukłony, podejmowała swój przerwany porządek dzienny,
Niska Izba wyszła z sali.
VII
LUDZKIE BURZE, GROŹNIEJSZE OD BURZ OCEANÓW
Drzwi zamknęły się; odźwierny z czarną rózgą wrócił do
sali; lordowie-komisarze opuścili swą urzędową ławę i zasiedli
teraz na samej górze ławy książąt, na miejscach przynależnych
ich wysokiej godności, i oto zabrał głos lord-kanclerz.
- Milordowie, ponieważ trwające już od dni kilku obrady
nad billem - zalecającym zwiększenie o sto tysięcy funtów
szterlingów uposażenia rocznego jego królewskiej wysokości
księcia małżonka najmiłościwszej naszej pani - za wyczerpane
już i zamknięte uznać należy, przystępujemy do głosowania.
Głosowanie odbędzie się według obyczaju, poczynając od naj-
młodszego z ławy baronów. Każdy lord, wezwany z nazwiska,
podniesie się z miejsca swego i odpowie: przystaję - albo -
nie przystaję. Przy czym wolno mu przedstawić powody głosu
swego, jeśliby to za stosowne uznał. Mości pisarzu, przystępuj
do zbierania głosów.
Pisarz parlamentu wstał i rozłożył wielki foliał umieszczony
na złoconym pulpicie - Księgę parów.
Najmłodszym Izby był w owym czasie lord John Hervey;
został on baronem i parem w roku 1703; od niego to pochodzi
margrabiowie Bristol. .
Pisarz zawołał:
- Milord John, baron Hervey,
Starzec w płowej peruce podniósł się z miejsca swego i rzekł:
- Przystaję.
. Po czym usiadł.
Pomocnik pisarza zapisał głos do księgi.
Pisarz odczytywał dalej:
- Milord Francis Seymour, baron Conway de Kiltultagh.
- Przystaję - rzucił półgłosem, ledwie że podniósłszy się
'•a miejsca, wykwintny młodzieniec o twarzy pazia, który nie
domyślał się nawet, iż będzie dziadem margrabiów Hertford.
- Milord John Leveson, baron Gower - mówił dalej pisarz.
Baron ten, od którego wywieść się mieli książęta Sutherland,,
szybko podniósł się i usiadł mówiąc:
- Przystaję.
Pisarz czytał dalej.
- Milord Heneage Finch, baron Guernsey.
Pradziad hrabiów Aylesford, nie mniej młodzieńczy i nie
mniej wykwintny niż przodek margrabiów Hertford. potwier-
dził dewizę swoją Aperto vivere voto głośnym wyrażeniem
swej zgody:
- Przystaję - krzyknął.
A kiedy on siadał na powrót na swoim miejscu, pisarz wy-
woływał nazwisko piątego barona:
- Milord John, baron Granville.
- Przystaję - odrzekł podnosząc się na chwilę lord Grań-.
ville de Potheridge, na którym w roku 1709 wygasnąć miało
parostwo Granville.
Pisarz wywołał szóste z kolei nazwisko:
- Milord Karol Mountague, baron Halifax.
- Przystaję - rzekł lord Halifax noszący tytuł, pod któ-
rym wygasł już ród Saville, a teraz wygasnąć miał wkrótce ród
Mountague. Ród Mountague starannie odróżnić należy od
rodów Montagu i Mountacute.
I lord Halifax dorzucił jeszcze do głosu swego:
- Książę Jerzy otrzymuje uposażenie jako małżonek je)
królewskiej mości; drugie - jako książę Duński, trzecie jako
książę Cumberland, czwarte jako lord wielki admirał Anglii
i Irlandii; ale nie otrzymuje on uposażenia jako głównodowo-
dzący. Otóż jest to niesprawiedliwe. Trzeba kres położyć tym
nieporządkom w interesie ludu angielskiego.
Po czym lord Halifax wygłosił pochwałę wiary chrześcijań-
skiej, surowo zganił papizm i raz jeszcze potwierdził swoje
przyzwolenie.
Kiedy lord Halifax usiadł, pisarz wywołał następne nazwisko:
- Milord Christoph, baron Barnard.
Lord Barnard, od którego początek wziąć mieli książęta Cle-
veland, wstał słysząc swoje nazwisko.
- Przystaję.
Po czym powoli usiadł na powrót, nosił bowiem wyłogi z ko-
ronki, która zaiste warta była obejrzenia. Ów lord Barnard był
zresztą godnym szlachcicem i dzielnym oficerem.
A kiedy tak lord Barnard siadał, pisarz, który odczytywał na-
zwiska właściwie z pamięci, zawahał się nieco. Poprawił oku-
lary, ze zdwojoną uwagą pochylił się nad księgą, po czym pod-
niósł głowę i rzekł:
- Milord Fermain Ciancharlie, baron Ciancharlie i Hunker-
ville.
Gwynplaine podniósł się.
- Nie przystaję - powiedział.
Obróciły się ku niemu wszystkie głowy. Gwynplaine stał.
Świece ustawione po obu stronach tronu oświetlały jasno twarz
jego, wydobywały ją z półmroku tej ogromnej sali ostro, wy-
raźnie, niby kamienną maskę spośród dymu.
Gwynplaine dokonał tego przezwyciężenia samego siebie,
które, jak wiemy, udawało mu się czasem osiągnąć w najwyż-
szym wysiłku. Natężeniem woli, równym temu, które potrzebne
by było do poskromienia tygrysa, powstrzymał na chwilę fa-
talny śmiech swojej twarzy. Nie śmiał się teraz. Nie mogło to
trwać długo; bowiem wyłamać się spod tego, co jest dla nas
prawem lub przeznaczeniem, potrafimy na krótko jedynie; nie-
kiedy woda morza opiera się prawu ciążenia, wzdyma się
- i podnosi w kształt góry, lecz musi opaść po chwili. Walka
Gwynplaine'a była walką takiej podniesionej wody. W tej uro-
czystej dla niego chwili iście cudownym wysiłkiem woli rzu-
cił na czoło swoje mroczną zasłonę swej duszy; trwać to mogło
nie dłużej, niż trwa błyskawica; zawiesił swój śmiech nieule-
czalny; przepędził wesołość z twarzy, którą mu wyrzeźbiono..
W tej chwili był już tylko przerażający.
Podniósł się okrzyk:
- Kim jest ten człowiek?
Nie dający się opisać dreszcz przeszedł przez wszystkie ławy.
Ta zjeżona gęstwina włosów, te czarne doły pod brwiami, to-
przenikające spojrzenie niewidocznych oczu, dziki modelunek
'tej głowy, upotwomionej jeszcze przez gwałtowne kontrasty
światła i cienia - było to zjawisko zadziwiające. Przewyższa-
jące najśmielsze wyobrażenie. Choć wiele opowiadano sobie
o Gwynplaine'ie - pojawienie się twarzy jego poraziło całą
salę. I ci nawet, co byli na to przygotowani - nie na to przy-
gotowani byli. Spróbujmy wyobrazić sobie, że na górze bogom
tylko dostępnej, wśród pogodnego wieczornego święta, wśród
zgromadzenia tych istot wszechwładnych pojawia się nagle,
' podobna krwawemu księżycowi na horyzoncie, twarz Prome-
teusza poszarpana dziobem sępa. Olimp oglądający Kaukaz -
•obraz to potężny! Starzy i młodzi w osłupieniu patrzyli na
Gwynplaine'a.
Tomasz hrabia Warton, starzec szanowany przez całą Izbę,
który widział w życiu swoim wielu ludzi i wiele wydarzeń,
a który miał wkrótce otrzymać tytuł księcia, podniósł się, prze-
rażony.
- Co to znaczy? - krzyknął. - Kto wpuścił do Izby tego
człowieka? Wyprowadzić go stąd.
I zwrócił się wyniośle do Gwynplaine'a:
- Kim jesteś? Skąd przychodzisz?
A Gwynplaine odpowiedział:
- Z otchłani.
Skrzyżował ręce na piersi i powiódł spojrzeniem po lordach:
- Kim jestem? Ja jestem nędza. Chcę pomówić z wami,
milordowie.
Po zgromadzeniu przeszedł dreszcz i cisza zaległa salę. Gwyn-
plaine mówił dalej:
- Milordowie, jesteście na górze. To dobrze. Trzeba wie-
rzyć, że Bóg miał w tym swoje racje. Macie władzę, bogactwo,
radość, nieruchome słońce nad głowami, potęgę bez granic,
uciechę bez podziału i ogromne zapomnienie o innych. Niech
i tak będzie. Lecz poniżej was, w dole, jest coś przecież. Jest
też coś, być może, i w górze, nad wami. Przynoszę wam no-
winę, milordowie. Rodzaj ludzki istnieje.
Zgromadzenia są jak dzieci; wydarzenia są dla nich jak pu-
dełko z niespodzianką, i boją się go, i bardzo je lubią. Czasem
wydaje się, że jakby za naciśnięciem sprężynki z dziurki wy-
skakuje diabeł. Choćby Mirabeau we Francji, też przerażająco
brzydki.
Gwynplaine w chwili tej poczuł w sobie dziwną wielkość.
'Tłum ludzki, do którego przemawia się, jest niby trójnóg. Wy-
daje ci się, że stoisz na wierzchołku góry z dusz uformowanej.
Czujesz pod stopą drżenie ludzkich wnętrzności. Gwynplaine
nie był już tym człowiekiem, co to poprzedniej nocy stał się
prawie małym na chwilę. Dymy tego nagłego wyniesienia, któ-
re oszołomiły go, lżejsze się stały i przezroczyste i tam, gdzie
kusiła go próżność, widział teraz Gwynplaine powołanie. Czym
zrazu poniżył się, tym teraz urastał. Wielka błyskawica obo-
wiązku olśniła go natchnieniem.
Zewsząd dookoła odezwały się okrzyki:
- Słuchajcie! Słuchajcie!
A Gwynplaine nadludzkim wysiłkiem utrzymywał na twa-
rzy swojej naprężenie surowe i ponure, które ujarzmiało śmiech
niby dzikiego konia, gotowego wyrwać się w każdej chwili.
Mówił dalej:
- Jestem ten, który przychodzi z dna. Jesteście możni, je-
steście bogaci, milordowie. To niebezpieczne. Korzystacie
2 mroku nocy. Lecz strzeżcie się, bo istnieje wielka potęga -
•świt. Jutrzenki nie można zwyciężyć. Ona nadejdzie. Ona nad-
chodzi. A z jutrzenki nieprzeparcie wytryska dzień. I któż
powstrzyma tę procę wyrzucającą słońce na niebo? Słońce -
to prawo. A wy jesteście przywilejem. Bójcie się. Prawdziwy
pan tego domu zakołata do drzwi. Któż jest ojcem przywileju?
Przypadek. A kto jest jego synem? Nadużycie. Ani przypadek,
ani nadużycie nie są trwałe. I jedno, i drugie nie ma jutra. Przy-
chodzę, aby ostrzec was. Przychodzę, aby zaskarżyć wobec was
wasze własne szczęście. Zrobione jest ono z nieszczęść innych
ludzi. Posiadacie wszystko, a na to wszystko składa się niepo-
siadanie przez innych niczego. Milordowie, jestem adwokatem
rozpaczy, bronię przegranej sprawy. Lecz wygra ją Bóg. Ja
jestem tylko głosem. Rodzaj ludzki - to usta, i ja jestem ich
krzykiem. Wysłuchajcie mnie. Oto otwieram przed wami, pa-
rowie Anglii, wielkie zgromadzenie ludu, tego władcy, który
jest poddanym, tego skazańca, który jest sędzią. Uginam się
cały pod ciężarem tego, co powiedzieć wam muszę. Skąd za-
cząć? Nie wiem. Wśród bezkreśnie rozsianego cierpienia ze-
brałem moją mowę obrończą, ogromną a bezładną. Cóż mam
z nią uczynić? Przytłacza mnie i oto rzucam ją przed siebie.
jak umiem. Czy przewidywałem chwilę podobną? Nie. Wy je-
steście zdziwieni. Ja również. Wczoraj byłem kuglarzem, dzi-
siaj jestem lordem. Igraszka niezbadana. Czyja? Nieznanego.
Zadrżyjmy więc, zadrżyjmy wszyscy. Milordowie, cały błękit
nieba jest po waszej stronie. Z tego niezmierzonego wszech-
świata wy znacie tylko święto; dowiedzcie się więc, że i cień
istnieje. Wśród was nazywam się lordem Fermainem Cian-
charlie, lecz moje prawdziwe imię to Gwynplaine, imię bieda-
ka. Jestem nędzarzem wykrojonym z materiału na możnowład-
cę przez króla, któremu tak właśnie spodobało się uczynić. Oto
moja historia. Niektórzy z was znali mego ojca, ja go nie zna-
łem. Przylega on do was swoją stroną feudalną, ja doń przy-
rastam od strony jego wygnania. Wie Bóg, co czyni. Rzucony
zostałem w przepaść. W jakim celu? Po to, bym zbadał jej dno.
Jestem nurek i oto przynoszę wam perłę - prawdę. Mówię do
was, bo wiem. I wysłuchacie mnie, milordowie. Doświadcza-
łem. Widziałem. Cierpienie nie jest tylko pustą nazwą, o, pa-
nowie szczęśliwi! Nędza - ja w niej wyrosłem; zima - ja
wśród niej drżałem z zimna; głód - poznałem smak głodu; po-
garda - znosiłem pogardę; przeszedłem przez zarazę; piłem
wstyd. I oto wyrzucam go z siebie i te wymioty nędzy wszela-
kiej ochlapią stopy wasze i zapłoną. Wahałem się, nim przy-
stałem, aby przyprowadzono mnie w to miejsce, w którym się
tu z wami znajduję, bo mam gdzie indziej inne obowiązki. Nie
tu jest serce moje. Lecz nic wam do tego, co zaszło we mnie;
kiedy człowiek, którego wy nazywacie odźwiernym z czarną
rózgą, przyszedł po mnie w imieniu kobiety, którą wy nazy-
wacie królową - chciałem odmówić mu przez chwilę. Lecz
wydało mi się, że to chyba ręka Boga popycha mnie w tę wła-
śnie stronę, i usłuchałem. Poczułem, iż trzeba, abym przyszedł
.268
między was. Dlaczego? Dlatego że wczoraj jeszcze odziany by-
łem w łachmany. Bóg po to wmieszał mnie w tłum głodnych,
bym zabrał głos wobec sytych. O, ulitujcie się! Wy nie wiecie
wcale, czym jest ten świat straszliwy, choć sądzicie, żeście też
z niego; tak wysoko będąc, poza nim jesteście; ja powiem wam,
czym jest ten świat. Bo mam, o, mam doświadczenie! Wiem,
co to ucisk, bo pod nim byłem, bo stamtąd przychodzę. Mogę
powiedzieć wam, ile wy ważycie. O, panowie, władcy, czy wie-
cie, czym jesteście? Czy widzicie, co robicie sami? Nie. Ach,
jakież to straszne wszystko! Pewnej nocy, kiedy była burza,
mały, porzucony, sierota, sam jeden na przeogromnym świecie,
-wstąpiłem w tę ciemność, którą wy nazywacie społeczeństwem.
Pierwszą rzeczą, którą ujrzałem, było prawo w postaci szubie-
nicy; drugą - było bogactwo, wasze bogactwo, pod postacią
kobiety zmarłej z zimna i głodu; trzecią - przyszłość pod po-
fitacią konającego dziecka; czwartą - dobro, prawda, sprawie-
dliwość, pod postacią włóczęgi, który za towarzysza i przyja-
ciela miał wilka jedynie.
I tu Gwynplaine, ogarnięty wzruszeniem najgłębszym, uczuł,
że płacz ściska go za gardło.
I cóż uczynił? O rozpaczy! Wybuchnął śmiechem,
Swym porażającym, zaraźliwym śmiechem.
Nad zgromadzeniem zawisła chmura; mogła była rozpęknąć
się grozą; i oto rozpękła się wesołością. Rozpasane szaleństwo
śmiechu owładnęło całą Izbą. Nic bardziej nie cieszy dostojne-
go zgromadzenia władców niż krotochwila. Mści się ono tym
sposobem na swej własnej powadze.
Śmiech królów podobny jest do śmiechu bogów; kryje się
w nim zawsze ostrze okrucieństwa. Lordowie urządzili sobie
zabawę nie lada. Śmiech ich był szyderstwem. Dookoła mówcy
klaskano w dłonie i rzucano mu obelgi. Posypały się nań wy-
krzykniki pocieszne a okrutne, jak grad wesoły a kaleczący
dotkliwie.
- Brawo, Gwynplaine! - Brawo, Człowiek Śmiechu! -
Brawo, mordo z „Zielonego Pudła"! - Brawo, ryju z Pola
Tarrinzeau! - Przyszedłeś, żeby dać nam tutaj przedstawienie.
Świetnie! Szczekaj dalej! - Ucieszna bestia! - Umie śmiać
się, to bydlę. - Jak się masz, pajacu! - Witaj, lordzie Klow-
nie! - Mów dalej. - I to ma być parem Anglii! - Mów da-
lej! - Milczeć, milczeć! - Mów! mów!
Lord-kanclerz nie bardzo wiedział, co ze sobą zrobić.
Lord James Butler, książę Ormond, który był głuchy, zwinął
dłoń w trąbkę i przyłożywszy ją do ucha zapytywał Karola
Beauclerk, księcia Saint-Albans:
- Jak on głosował?
Saint-Albans odpowiedział:
- Nie przystaje.
- Do licha! - odrzekł Ormond - nie dziwię mu się. Z taką
twarzą!
Spróbujcie opanować powtórnie tłum - a każde zgromadze-
nie jest tłumem - skoro raz się wam wymknie. Wymowa jest
wędzidłem; jeżeli wędzidło pęknie, audytorium staje dęba i do-
póty wierzga, dopóki nie wysadzi mówcy z siodła. Audytorium
nienawidzi mówcy. Nie dosyć pamięta się o tym. Ściągnięcie
cugli wydaje się być wtedy ratunkiem, lecz nim nie jest. Pró-
buje tego środka każdy przemawiający. Instynktownie. Spróbo-
wał go i Gwynplaine.
Chwilę patrzył na tych śmiejących się ludzi.
- A więc naigrawacie się z nędzy! - zawołał. - Umilknij-
cie, parowie Anglii! Sędziowie, wysłuchajcie obrony! O, zakli-
nam was, miejcie litość! Litość nad kim? Nad sobą. Komu
grozi niebezpieczeństwo? Warn. Czy nie widzicie sami, że oto
położono was na wadze i że na jednej jej szali znajduje się wa-
sza potęga, a na drugiej - wasza odpowiedzialność? Waży was
Bóg. O, nie śmiejcie się! Zastanówcie się raczej! Drżenie su-
mienia to wahania bożej wagi. Nie jesteście źli. Jesteście ludź-
mi po prostu, takimi jak i wszyscy inni, ani lepszymi, ani gor-
szymi. Sądzicie, żeście bogami, lecz zachorujcie tylko, a zoba-
czycie, jak boskość wasza trząść się będzie w gorączce. Wszy-
scy jesteśmy tacy sami. Zwracam się do umysłów uczciwych.
Są one przecież tu, na tej sali; zwracam się do bystrych inte-
ligencji - i te są tutaj; zwracam się do dusz szlachetnych -
i te tutaj są. Jesteście ojcami, synami i braćmi, wiecie więc, co
to wzruszenie. Niejeden spośród was oglądał dziś rano, jak bu-
dzi się jego małe dziecię. Bo jesteście dobrzy. Serca jednakowe
są u wszystkich ludzi. Cała ludzkość jest tylko sercem. Między
tymi, którzy uciskają, a tymi, którzy są uciskani, istnieje jedy-
nie różnica miejsca, na którym zostali oni postawieni. Stopy
wasze stąpają po głowach i nie jest to waszą winą. Jest to wi-
na społecznej wieży Babel. Złej, nieudanej cudacznej budowli.
Jej wyższe piętra nadmiernym ciężarem cisną na niższe piętra.
Wysłuchajcie mnie, ja wam wytłumaczę. Skoro jesteście tak
potężni, bądźcie innym jak bracia; skoro jesteście tak wielcy -
bądźcie dobrzy. O, gdybyście poznać mogli to, co ja widziałem!
Ileż męki jest tam, w dole! Rodzaj ludzki znajduje się w wię-
ziennym lochu. Siedzą tam tłumy niewinnych skazańców! Brak
im światła, brak powietrza, brak im dobra cnoty; nikt nie ma
tam nadziei; lecz każdy czeka, a to bywa groźne. Zrozumcie
i zważcie u siebie, jak wielki jest ogrom nieszczęścia. Są tam
istoty, co żyją w śmierci. Są tam dziewczątka małe, co w ó-
smym roku życia zaczynają od nierządu, a w dwudziestym roku
życia są już staruszkami. A jak okrutnie sroży się system kar-
ny! Mówię może bezładnie, bez wyboru. To, co wiem, to, co
najlepiej pamiętam. Nie dalej jak wczoraj ja, który dziś tutaj
jestem, widziałem, jak kona na torturach człowiek obnażony
i przywiązany łańcuchami, pod stosem kamieni na brzuchu.
Czy wiecie o tym? Nie, nie wiecie! Bo gdybyście wiedzieli, co
się na świecie dzieje, żaden z was nie odważyłby się być
szczęśliwy. Czy był któryś z was może w Newcastle-on-Tyne?
W kopalniach są tam ludzie, co żują węgiel, aby zapełnić pust-
kę w żołądku i oszukać głód. Posłuchajcie tylko, w hrabstwie
Lancaster miasto Ribbiechester zamieniło się w wioskę wsku-
tek głodu. Nie sądzę, aby książę Jerzy Duński potrzebował
jeszcze stu tysięcy gwinei. Wolałbym w zamian za to przyjąć
do szpitala chorego nędzarza nie wymagając, aby zapłacił on
z góry za swój pogrzeb. W Caernarvon, w Traith-maur,
w Trait-bichan panuje straszliwa nędza wśród ubogich.
W Strafford nie można osuszyć bagien, bo pieniędzy na to
brak. W całym Lancashire pozamykano fabryki sukna. Nigdzie
nie ma pracy. Czy wiecie, że rybacy z Harlech jedzą trawę,
ilekroć zawiedzie ich połów śledzi? Czy wiecie, że w Burton-
-Lazers żyją jeszcze trędowaci, że urządza się na nich obławy
i strzela jak do zwierząt, skoro się tylko wychylą ze swoich
nor? W Ailesbury, mieście, którego lordem, jest jeden z was,
panuje nieustający niedostatek. W Penckridge w Coventry,
tam właśnie, gdzie znajduje się owa katedra, którą przed chwi-
lą wyposażyliście tak hojnie - i Ją, i jej biskupa - nie ma
łóżek w chatach, a nowonarodzone dzieci kładzie się w ja-
mach wygrzebanych w ziemi, a więc miast zacząć życie od ko-
lebki, zaczynają je od grobu. Wszystko to widziałem sam. Czy
wiecie, milordowie, kto płaci uchwalone przez was podatki?
Ci, co konają z nędzy. Błądzicie, błądzicie, niestety! Złą obra-
liście drogę. Powiększacie nędzę nędzarza po to, by powiększyć
bogactwo bogacza. A wręcy przeciwnie postępować by należało.
Odbierać pracującemu po to, by dać nierobowi, odebrać głod-
nemu, by dać sytemu, odebrać nędzarzowi, by dać księciu!
O, tak, płynie w moich żyłach stara republikańska krew.
Przejmuje mnie to-wstrętem. Brzydzę się królami! A bezwstyd
kobiet! Opowiedziano mi smutną historię. Nienawidzę Karo-
la II! Kobieta, którą kochał ojciec mój, oddała się temu królo-
wi wtedy, kiedy mój ojciec umierał na wygnaniu. Nierządnica!
Karol II, Jakub II; po nicponiu - zbrodniarz. Cóż to jest -
król? Człowiek, słaba i wątła igraszka swoich zachcianek
i ułomności. I na cóż potrzebny jest król? A wy tuczycie jesz-
cze tego pasożyta. Dzięki wam ta glista staje się wężem boa,
ten tasiemiec staje się smokiem. Łaski dla ubogich! Powiększa-
cie podatki na korzyść tronu. Bądźcie ostrożni ustanawiając
prawa. Bądźcie ostrożni, pomnijcie na miażdżone przez was
nieszczęśliwe rojowisko. Spuśćcie wzrok w dół. Spójrzcie pod
stopy wasze. O wielcy, mali istnieją! Ulitujcie się! Tak. Ulituj-
cie się nad sobą! Bo te tłumy konają, a śmierć tego, co w dole,
pociąga za sobą śmierć tego, co w górze. Śmierć to bezwład,
który stopniowo ogarnia całe ciało, wszystkie jego członki bez
wyjątku. Kiedy noc nadchodzi, nikt nie może zachować dla
siebie swojej własnej cząstki światła dnia. W imię własnego
egoizmu poratujcie innych! Kiedy okręt tonie - żaden z pasa-
żerów nie może patrzeć na to obojętnie. Katastrofa nie grozi
tylko tym spośród nich czy tylko tamtym - giną w niej wszy-
scy bez wyjątku. Przepaść jest dla wszystkich, pamiętajcie
o tym.
Niepohamowany śmiech spotężniał w dwójnasób. Zresztą, by
rozweselić zgromadzenie, wystarczyłaby już sama niezwykłość,
sama dziwaczność wypowiedzianych słów.
Nie ma bardziej upokarzającego bólu, nie ma wściekłości
głębszej niż ta, którą dać może świadomość, że tragiczny we
wnętrzu swoim, na zewnątrz jesteś tylko śmieszny. Ten ból, tę
wściekłość właśnie czuł Gwynplaine. W jednym kierunku dzia-
łać miały jego słowa, w drugim, wręcz odwrotnym, działała
jego twarz; położenie rozpaczliwe. W głosie jego odezwały się
nagłe zgrzyty.
- Wesoło wam, panowie! To dobrze. Oto ironia stawia czoło
agonii. Szyderczy śmiech znieważa jęk konania. I wszechpo-
tężni jesteście! Być może. Być może. Zobaczymy. I ja jestem
jednym z nich! I jednym z was, i jednym z was również,
' o ubodzy, biedni! Sprzedał mnie król, przygarnął mnie nędzarz.
Kto okaleczył mnie? Książę. Kto mnie uzdrowił i wykarmił?
Biedak sam przymierający głodem. Jestem lordem Ciancharlie,
lecz na zawsze pozostanę Gwynplaine'em. Pochodzę z możnych,
przynależę do maluczkich. Jestem wśród tych, co używają,
a z tymi, co cierpią. To społeczeństwo jest złe, fałszywe. Na-
dejdzie dnia pewnego prawdziwe społeczeństwo. / ""ly nie
będzie już wielmożów, będą tylko wolni żywi b
dzie już panów, będą ojcowie. Taka jest przys^
już upodlenia, poniżenia, ciemnoty, nie będzy
jucznych, nie będzie dworaków, nie będzie
króli - zajaśnieje światło! A tymczasem^
Przysługuje mi prawo i z tego prawa kc
guje mi to prawo? Nie - jeżeli skorzy/
ko. Tak - jeżeli skorzystam zeń dli
do lordów, bo jestem jednym z nichy
18 - Człowiek śmiechu, t. II
wiem im o waszym ubóstwie. Stanę przed nimi trzymając
w garści łachmany ludu i potrząsnę nad głowami władców nę-
dzą niewolników i nie będą już mogli więcej, oni, uprzywile-
jowani i pyszni, uwolnić się od wspomnienia nieszczęśliwych,
i nie oswobodzą się już ci książęta od swędzenia i bólu, który
czują biedni, a że strząsam na nich robactwo - trudno, a że
spadnie ono na lwy - tym lepiej.
Tu Gwynplaine zwrócił się w stronę niższych pisarzy, którzy
klęczeli przy czwartym worze z wełną i pisali pilnie:
- Dlaczego tamci dwaj klęczą? Cóż wy tam robicie na ko-
lanach? Wstańcie, ludźmi przecież jesteście!
To nagłe zwrócenie się do podwładnych, których lord spo-
strzegać nawet nie powinien, dopełniło miary wesołości. Przed-
tem krzyczeli: brawo! Teraz wołali: hura! Nie tylko w ręce
klaskali, lecz i tupali z radości. Jak w ,,Zielonym Pudle". Tylko
że w „Zielonym Pudle" śmiech wyrażał podziw dla Gwynplai-
ne^, a tutaj miażdżył go, w proch ścierał. Śmieszność zawsze
sili się, by zabić. Śmiech ludzki robi nieraz wszystko, co może,
aby zamordować.
Śmiech zmienił się w obelgę. Posypały się docinki. Głupota
zgromadzeń w tym się objawia, że zawsze silą się one na do-
wcip. Ich -wymyślna i idiotyczner drwina odsuwa na bok fakty
miast zastanowić się nad nimi, potępia zagadnienia miast je
rozwiązywać. Wydarzenie jest znakiem zapytania. Wyśmiać
je - to tyle co wyśmiać zagadkę. A za zagadką stoi sfinks. On
się nie śmieje.
Słychać było sprzeczne nawoływania:
- Dość! Dość! - Jeszcze! Jeszcze!
William Farmer baron Leimpster rzucił Gwynplaine'owi
okrzyk obelżywy, ten sam, którym niegdyś Ryc-Quiney znie-
ważył Szekspira:
- Histrio/ Mima!
Lord Vaughan, miłośnik sentencji, dwudziesty dziewiąty
z kolei z ławy baronetów, zawołał:
- Oto wracamy znów do czasów, kiedy przemawiały zwie-
rzęta. Wśród ludzkich ust głos zabiera bydlęca morda.
- Posłuchajmy osła Balaama - dodał lord Yarmouth.
Lord Yarmouth miał bystry wyraz twarzy, a zawdzięczał go
krzywym ustom i nosowi jak kartofel.
- Buntownik Linneusz został oto ukarany w swej mogile.
Taki syn to kara boża na ojca - mówił John Hough, biskup
Lichfieid i Coventry, którego Gwynplaine uraził w prebendę.
- Kłamie - twierdził lord Cholmley, uczony prawnik-pra-
wodawca. - To, co on nazywa torturą, to kara ciężka i twarda,
bardzo dobra kara. W Anglii nie ma tortur.
Tomasz Wentworth, baron Raby upominał kanclerza:
- Lordzie-kanclerzu, racz zamknąć obrady!
- Nie! nie! nie! Niech mówi dalej! Bawi nas! hura! hip!
hip! hip!
Tak krzyczeli młodzi lordowie. Ogarnął ich szał wesołości
i wściekłości zarazem. U czterech zwłaszcza i nienawiść, i ucie-
cha doszły do szczytu rozjątrzenia. Byli to Laurence Hyde,
hrabia Rochester, Tomasz Tufton, hrabia Thanet, wicehrabia
Hatton i książę Montagu.
- Do budy, Gwynplaine! - wołał Rochester.
- Precz z nim! Precz z nim! - krzyczał Thanet.
Wicehrabia Hatton wyjął z kieszeni jednego penny i rzucił
ten grosz Gwynplaine'owi.
A John Campbell, hrabia Greenwich, Savage, hrabia Rivers,
Thompson, baron Haversham, Warrigton, Escrik, Rolleston,
Rockingham, Carteret, Langdale, Banester Maynard, Hundson
Caernarvon, Cavendish, Burlington, Robert Darcy, hrabia Hol-
derness, Other Windsor, hrabia Płymouth powitali ten gest go-
rącymi oklaskami.
W zgiełku tego pandemonium lub też może panteonu gubiły
się słowa Gwynplaine'a. Jedno tylko zdanie dosłyszeć się da-
wało: ,,Strzeżcie się!"
Raiph, książę Montagu, młodzieniaszek, któremu wąs zaczy-
nał się sypać dopiero, wychowanek Oksfordu świeżo wypusz-
czony ze szkół, wstał z ławy książąt, na której zajmował miej-
sce dziewiętnaste, i ze skrzyżowanymi na piersiach rękoma
stanął naprzeciw Gwynplaine'a. Na każdym ostrzu znajduje się
i«*
miejsce najlepiej tnące, każdy głos ma swój akcent najbardziej
obelżywy. Montagu takiego też właśnie użył akcentu wykrzy-
kując prosto w twarz Gwynplaine'owi pogardliwe pytanie:
- Co ty tam powiadasz?
- Ja przepowiadam - odrzekł Gwynplaine.
Zawtórował mu nowy wybuch śmiechu. A pod śmiechem
tym buczał nieprzerwanie basowy pomruk złości. Jeden z ma-
łoletnich parów, Lionel Cranseild Sackville, hrabia Dorset
i Middlesex stanął na swojej ławie; nie śmiał się, lecz poważ-
nie, jak na przyszłego prawodawcę przystało, i nie mówiąc ani
słowa obrócił w stronę Gwynplaine'a swoją świeżą dwunasto-
letnią twarzyczkę, popatrzył nań i wzruszył ramionami. Na ten
widok biskup Saint-Asaph pochylił się w stronę biskupa Saint-
-David, który siedział obok niego, i szepnął mu na ucho, wska-
zując na Gwynplaine'a: - Oto szaleniec! - Po czym wskazał
na dziecko i dodał: - A oto mędrzec l
Z chaosu obelg i drwin wybijały się poszczególne okrzyki: -
Głowo Gorgony! - Co znaczy ta cała awantura? - Zniewaga
dla Izby! - Wyjątkowa, niespotykana figura!-Wstyd! wstyd!
- Przerwać posiedzenie! - Nie, niech skończy! - Mów,
błażnie!
Lord'Lewis Duras z radości'wziął się za boki i krzyczał:
- Ach, nie masz to jak śmiech! Moja śledziona jest w siód-
mym niebie. Proponuję uchwalenie wotum dziękczynnego ta-
kiej treści: Izba Lordów dzięki składa „Zielonemu Pudłu".
Gwynplaine, pamiętamy przecież, inne zgoła wymarzył so-
bie przyjęcie.
Kto staczał się kiedy w głębokość zawrotną po piaszczystej,
sypkiej, a ostrej spadzistości, kto czuł, jak mu spod dłoni, spod
paznokci, spod łokci, kolan i stóp wymyka się i ucieka wszelki
punkt oparcia, kto cofając się, miast naprzód iść, po tym opor-
nym zboczu-ześlizgiwał się z rozpaczą w sercu, w dół spadając,
miast piąć się w górę, kto całym swym wysiłkiem osiągnięcia
szczytu powiększał tylko pewność katastrofy i każdym ruchem
zmierzającym do wydżwignięcia się z niebezpieczeństwa pogrą-
żał się coraz bardziej, kto czuł straszliwe zbliżanie się przepa-
ści, czyje kości przeszywaf posępny chłód upadku, tej paszczę-
ki rozwartej pod człowiekiem - ten doświadczył tego, czego
doświadczał Gwynplaine.
! Czuł, jak zapada się oto pod nim wzniesienie, po którym
i wstępował w górę, a przepaścią była mu ta słuchająca go sala.
Zawsze znajdzie się wreszcie ktoś, kto wyrzeknie słowo
streszczające w sobie wszystko.
Wrażenia całego zgromadzenia wyraził okrzyk lorda Scars-
dale:
- Po co przyszedł tutaj ten potwór?
Gwynplaine, bezprzytomny z oburzenia, wyprostował się na-
głym ruchem, jakby w konwulsji. I uporczywie patrząc w śmie-
jących się rzekł:
- Po co tu przyszedłem? Przyszedłem, żeby straszyć. Je-
stem potworem, powiadacie! Nie, ja jestem ludem. Jestem
wyjątkiem? Nie. Jestem ogółem. Wyjątek - to wy. Wy jeste-
ście urojeniem, ja jestem rzeczywistością. Jestem Człowiekiem.
Jestem przerażającym Człowiekiem Śmiechu. Z czego się śmie-
ję? Z ciebie! Z niego! Z wszystkich! Czym jest mój śmiech?
Waszą zbrodnią, moją katorgą. I w twarz wam rzucam tę zbro-
dnię; i tą katorgą plwam wam w oczy. Śmieję się, a znaczy to,
że płaczę.
Przerwał na chwilę. Wokół umilkli. Tu i ówdzie śmiano się
jeszcze, lecz ciszej. Zdało mu się, że zmusił ich jednak do wy-
słuchania go z pewną uwagą. Odetchnął i ciągnął dalej:
- Ten śmiech położył na moim czole król. Ten śmiech wy-
raża nieszczęście powszechne. Ten śmiech - to tyle co niena-
wiść, milczenie z musu, wściekłość, rozpacz. Ten śmiech jest
produktem tortur. Ten śmiech jest wymuszony przez przemoc.
Gdyby szatan śmiał się takim śmiechem, to ten śmiech jego
skazywałby Boga na potępienie. Ale wieczność w niczym nie
jest podobna do doczesności; absolut - to sprawiedliwość;
i Bóg nienawidzi tego, co czynią królowie. Wy uważacie mnie
za wyjątek! Ja jestem symbol. O wszechpotężni ślepi głupcy -
otwórzcie oczy! Jestem wcieleniem ogółu. Przedstawiam sobą
ludzkość całą, taką, jaką ona uczyniona została przez władców
swoich. Człowiek jest kaleką. Całemu rodzajowi ludzkiemu
zrobiono tę samą co i mnie krzywdę. Zniekształcono mu pra-
wo, sprawiedliwość, prawdę, umysł, rozum, jak mnie oczy, no-
zdrza i uszy; jak i mnie wlano mu do serca cuchnące błoto
złości i bólu, a na twarzy mu położono maskę zadowolenia. Tam
gdzie legł palec boży, wbił się pazur króla. Monstrualna kolej-
ność dotknięć. Biskupi, parowie i książęta, lud - to cierpiący
we wnętrzu swoim, co się na zewnątrz śmieje. Mówię wam,
milordowie, lud - to ja. Dziś go uciskacie, dziś mnie wyśmie-
wacie. Lecz przyszłość jest posępnym ruszeniem lodów. Co
było kamieniem - falą się stanie. Pozorna twardość w zalew
się przemieni. Nagły trzask, i oto stało się już. Nadejdzie go-
dzina, w której wstrząs skruszy ucisk wasz, w której ryk gnie-
wu odpowie na wasze szydercze wrzaski. Ta godzina raz już
nadeszła - o, ojcze mój, ty tam też byłeś! - ta godzina boża
raz już nadeszła i nazywała się Republiką i przepędzono ją,
lecz ona wróci. Ą tymczasem pamiętajcie, że pochód królów
zbrojnych w szpady przerwany został przez uzbrojonego w to-
pór Cromwella. Drzyjcie! Zbliża się nieprzejednana, nieustę-
pliwa chwila rozrachunku, odrastają odcięte pazury, wyrwane
języki ulatują i przemieniają się w języki ogniste, miotane wi-
chrami 'mroków, i w nieskończeności wyją; ci, którzy głodni są,
ukazują swe bezczynne zęby, chwieją się wybudowane na pie-
kłach raje, ludzie cierpią, cierpią i cierpią, i to, co w górze jest,
chyli się, i to, co w dole jest, rozwiera się, ciemność stać się
światłem pragnie, potępiony wszczyna spór z wybranym, to lud
nadchodzi, powiadam wam, to człowiek wstępuje, to koniec roz-
< poczyna się, to czerwona jutrznia katastrofy - oto, co jest
w tym śmiechu moim, z którego się naśmiewacie! Londyn jest
świętem nieustannym! Dobrze! Anglia od krańca po kraniec jest
jednym wielkim przyklaskiem! Tak! Ale posłuchajcie! Wszyst-
ko, co oglądacie, mną jest. Wasze święta są moim śmiechem.
Wasze zabawy są moim śmiechem. Wasze śluby, uroczystości
i koronacje są moim śmiechem. I narodziny książąt są moim
śmiechem. Zawisł nad wami piorun - mój śmiech.
I jakże tu można było wytrzymać słysząc podobne rzeczy?
Śmiech wybuchnął od nowa, tym razem ostatecznie już pognę-
biający. Ze wszystkich rodzajów lawy, które wyrzucać potrafi
ów krater, usta ludzkie, najbardziej żrącą bywa radość. Rado-
śnie zadawać ból - pokusa to zaraźliwa, żaden tłum jej się nie
oprze. Nie wszystkie egzekucje dokonują się na szafotach,
i skoro tylko zbiorą się ludzie - czy będzie to tłum motłochu
czy też zgromadzenie dostojne - zawsze znajduje się w ich
gronie kat czekający w pogotowiu. Katem tym jest sarkazm.
I jakież tortury przyrównać można do mąk, które znosi nie-
szczęśliwy wyśmiany! Gwynplaine poddany został oto takiej
torturze. Ta radość ich biła w niego kartaczami i kamieniami.
Był zabawką, manekinem, kukłą jarmarczną, w którą każdy
uderza, by zmierzyć siłę swej pięści, tarczą strzelniczą. Wokół
niego skakano,' krzyczano: jeszcze! jeszcze! pokładano się ze
śmiechu. Lordowie tupali z radości, chwytali się nawzajem za
wyłogi. Nie pomogła powaga miejsca, purpura płaszczy, wstyd-
liwość gronostai, potęga rozmiarów peruk. Śmiali się lordowie,
śmiali się biskupi, śmiali się sędziowie. Rozpogodziła się ława
starców, ława dzieci chichotała do rozpuku. Arcybiskup Can-
terbury trącał łokciem arcybiskupa Yorku, Henryk Compton,
biskup Londynu, brat hrabiego Northampton, trzymał się za
boki. Lord-kanclerz spuścił powieki, aby ukryć śmiech, który
a nuż i jego ogarnie za chwilę. U kraty posąg szacunku i po-
wagi - odźwierny z czarną rózgą - śmiał się.
Gwynplaine, pobladły, skrzyżował na piersi ramiona; otoczo-
ny tą rzeszą twarzy młodzieńczych i starczych, a promienieją-
cych wielką, homerycką uciechą, w tym wirze oklasków,'
wrzasków i tupania, wśród tej szalonej krotochwili, której o-
środkiem był on sam, wśród świetności przelewającego się we-
sela, wśród tej radości ogromnej - on czuł w sobie chłód gro-
bowy. Był to koniec. Nie potrafił już opanować ani twarzy
swojej, która go zdradzała, ani tych słuchaczy, którzy zniewa-
żali go.
Odwieczne, nieubłagane prawo - groteska chwytająca
w swoje kleszcze wielkość, ryk gniewu odbity echem śmiechu,
parodia, co jedzie w jednym siodle z rozpaczą, przeciwieństwo
między tym, na co człowiek wygląda, a tym, czym jest - ni-
gdy jeszcze nie ukazało się w aż tak przerażającej postaci.
Nigdy jeszcze głębin ludzkiej nocy nie rozświetlił błysk aż tak
ponury.
Oto widział Gwynplaine, jak przeznaczenie jego załamuje się
pod uderzeniem śmiechu. Nieodwołalnie. Kto upadł, ten pod-
nieść się może, nie podnosi się ten, kogo na proch starto. Ta
głupia a wszechwładna drwina ścierała go na proch. Nadszedł
kres jego możności. Wszystko jest na miarę środowiska. Co
było triumfem w ,,Zielonym Pudle", to w Izbie Lordów było
klęską. Co tam było oklaskiem, tu było złorzeczeniem. Czuł,
jakby maska jego twarzy miała dwie strony. Bo po jednej jej
stronie była sympatia ludu witającego Gwynplaine'a, a po
drugiej - nienawiść możnych odrzucających lorda Fermaina
Ciancharlie. Z jednej strony przyciąganie, z drugiej strony od-
pychanie wspólnymi siłami odsuwające go w cień. Wydawało
mu się, że zadano mu podstępny cios w plecy. Los ludzki lubi
takie zdradliwe uderzenia. Później wyjaśni się wszystko,
a tymczasem przeznaczenie jest zasadzką i człowiek wpada
w zastawione przez nie sidła. Sądził, że podnosi się w górę, że
ten śmiech jest mu życzliwy; posępnie kończą się nieraz apo-
teozy. Istnieje słowo złowieszcze: otrzeźwienie. Tragiczna jest
mądrość, co się z upojenia rodzi. Gwynplaine, otoczony krę-
giem tej wesołej i okrutnej burzy, zamyślił się.
Śmiech szalony jest jak oddanie się na łaskę morskich prą-
dów. Rozweselone zgromadzenie - to zagubienie busoli. Nikt
*już nie wiedział, dokąd idzie, co czyni. Trzeba było zakończyć
posiedzenie.
Lord-kanclerz „ze względu na nieprzewidziany wypadek" od-
łożył dalszy ciąg głosowania do następnego dnia. Izba poczęła
się rozchodzić. Lordowie składali ukłon królewskiemu krzesłu
i opuszczali salę. Śmiechy rozbrzmiewały jeszcze i gubiły się
w głębi korytarzy. Wszelkie sale zgromadzeń mają, oprócz
wejść oficjalnych, najprzeróżniejszego rodzaju drzwi i drzwiczki
poukrywane pod kobiercami i w ornamentach ścian, opróżniają
się więc szybko, niczym dziurawe garnki. Po upływie kilku
chwil Izba była pusta. Stało się to bardzo prędko, bardzo nagle.
W tych miejscach gwarnych cisza zapada prawie w oka
mgnieniu.
Pogrążenie się w zamyśleniu odwodzi daleko i zadumany
człowiek znajduje się w końcu jakby na innej jakiejś planecie.
Gwynplaine ocknął się wreszcie. Był sam. Sala była pusta. Nie
spostrzegł nawet, że posiedzenie już się skończyło. Wszyscy
parowie znikli gdzieś, wszyscy, nawet i dwaj patronujący mu
starcy. Tylko paru niższych urzędników Izby błąkało się po sali,
czekając z zakładaniem pokrowców na ławy i gaszeniem świa-
teł, aż „jego wysokość" wyjdzie. Machinalnie włożył kapelusz,
wstał z ławy i skierował się ku drzwiom otwartym na galerię.
Kiedy mijał drewnianą przegrodę, jeden z door-keeperów
zdjął mu z ramion parowski płaszcz. Zaledwie to^zauważył.
W chwilę później był już w galerii.
Służba obecna na sali spostrzegła ze zdumieniem, że ten lord
wyszedł nie pokłoniwszy się krzesłu królewskiemu.
VIII
BYŁBY DOBRYM BRATEM, GDYBY NIE BYŁ DOBRYM SYNEM
W galerii nie było nikogo. Gwynplaine minął oszkloną ro-
tundę, z której uprzątnięto już fotele i stoły, gdzie żaden już
ślad nie pozostał po chwili przyjęcia go do Izby Parów. Kan-
delabry i świeczniki, rozmieszczone wzdłuż korytarzy, wska-
zywały, którędy iść należy do wyjścia. Dzięki tej nitce ze
światła udało mu się z łatwością odnaleźć wśród labiryntu sa-
lonów i galerii drogę, po której przybył tutaj poprzedzany
przez odźwiernego z czarną rózgą i pierwszego herolda króle-
stwa. Nie spotykał nikogo, tu i ówdzie tylko dostrzegał od tyłu
ciężko stąpającą postać jakiegoś starego, zapóżnionego lorda.
Nagle wśród ciszy tych opustoszałych sal dobiegł doń odgłos
niewyraźnych słów, dobiegły jakieś nocne hałasy, niezwykłe
w miejscu tak uroczystym. Poszedł w stronę, z której ten
zgiełk dochodził, i oto znalazł się nagle w obszernym, skąpo
oświetlonym przedsionku. Jedno z ukrytych wyjść z Izby Lor-
dów prowadziło tutaj właśnie. W półmroku dostrzec można by-
ło duże oszklone drzwi, otwarte szeroko, podjazd, lokal, pocho-
dnie; za drzwiami znajdował się plac; kilka karet czekało
u podjazdu.
Hałas, który usłyszał, przychodził stąd właśnie.
Koło drzwi, pod latarnią oświetlającą przedsionek, stało kil-
ku ludzi gestykulujących i rozmawiających głośno, w burzli-
wym podnieceniu. Gwynplaine zbliżył się ku nim ukryty
w cieniu.
Była to kłótnia. Może dziesięciu, może dwunastu młodych
lordów tłoczyło się przy wyjściu, a naprzeciwko nich stał czło-
wiek jakiś wyprostowany, z podniesioną głową, w kapeluszu,
jak i oni, i zagradzał im drogę.
Kto to był? Tom-Jim-Jack.
Kilku z tych lordów miało jeszcze na sobie parowskie płasz-
cze, inni zdjęli już swój strój parlamentarny i odziani byli
w zwykłe suknie.
Tom-Jim-Jack miał kapelusz z piórami, a pióra te były nie
białe jak u parów, lecz zielone, o pomarańczowych brzegach,
fryzowane; strój jego pokrywały bogate hafty i szamerunki,
u rękawów i u kołnierza aż kipiało od koronek i wstążek; lewą
dłonią poruszał gorączkowo rękojeść szpady, którą nosił na pa-
sie usianym admiralskimi kotwicami. Kotwice te zdobiły rów-
nież i pochwę.
To mówił on właśnie zwracając się do tych wszystkich mło-
dych lordów i Gwynplaine usłyszał takie oto słowa:
- Powiedziałem wam, że jesteście podli. Chcecie, żebym
cofnął to, co powiedziałem. Niech i tak będzie. Nie jesteście
podli. Jesteście idioci. Rzuciliście się wszyscy na jednego. To
nie tchórzostwo! Dobrze! A więc jest to tępota. Przemawiano
do was, a wyście nie zrozumieli. Starzy mają tutaj tępy słuch,
a młodzi tępe mózgi. W dostatecznej mierze należę do was, że-
by móc powiedzieć wam całą prawdę. Tamten nowoprzybyły
jest obcy i gadał całe mnóstwo niestworzonych szaleństw,
przyznaję, lecz wśród tych rzeczy szalonych były też i praw-
dziwe. Było to nieporządne, niestrawne, źle powiedziane; zgo-
da; nazbyt często powtarzał: czy wiecie? czy wiecie? ale czło-
wiek, który wczoraj jeszcze stroił miny po jarmarkach, nie
musi przemawiać jak Arystoteles czy też doktor Gilbert Bur-
net, biskup Sarum. Robactwo, lwy, apostrofa do pomocników
pisarza, to wszystko było w złym smaku. Do licha! Któż się
z wami spiera? Była to gadanina nieskładna, niedorzeczna, po-
mylona, lecz tu i ówdzie wynikały z niej rzeczy prawdziwe.
A to już niemało dla tego, co się nigdy nie uczył wymowy,
chciałbym zobaczyć was na jego miejscu! To, co opowiadał
o trędowatych z Burton-Lazers, jest najprawdziwszą prawdą;
nie on pierwszy mówił głupstwa; a w końcu, milordowie, nie
lubię, żeby się rzucano kupą na jednego, taka jest moja fan-
tazja i proszę oto wasze dostojności, aby mi wolno było dopa-
trywać się w tym mej osobistej zniewagi. Nie spodobaliście mi
się i czuję się obrażony. Nie bardzo ja tam wierzę w Boga, lecz
co upewnić by mnie mogło o jego istnieniu, to dobre uczynki,
a te zdarzają mu się nie co dzień. Tak więc wdzięczny jestem
dobremu Panu Bogu, jeśli on istnieje, że wyciągnął z dna poni-
żenia tego para Anglii, że oddał dziedzicowi jego dziedzictwo
i - nie zastanawiając się zbytnio, czy moim interesom na do-
bre to wyjdzie czy też na złe - tę nagłą przemianę stonogi
w orła, Gwynplaine'a w lorda Ciancharlie, uważam za rzecz
bardzo piękną. Zabraniam wam być innego niż ja zdania, mi-
lordowie. Żałuję, że nie ma tu Lewisa Duras. Znieważyłbym
go z przyjemnością. Milordowie, Fermain Ciancharlie był lor-
dem, a wy byliście linoskokami. Śmiech jego nie jest z jego
winy. A wy śmialiście się z tego śmiechu. Nie wyśmiewa się
nieszczęścia. Jesteście głupcy! I to głupcy okrutni! Jeżeli są-
dzicie, że z was nie można się śmiać - mylicie się; jesteście
brzydcy i źle się ubieracie. Milordzie Haversham, widziałem
kiedyś twoją kochankę, jest okropna. Księżna, ale szpetna jak
małpiszon. Panowie śmieszkowie, powtarzam, iż bardzo byłbym
rad, gdyby któryś z was spróbował mówić z sensem choćby
przez minutę. Wielu ludzi paple, mówić potrafi niewielu. Wy-
obrażacie sobie, że coś umiecie, bo obijaliście wasze lenistwo
o mury Oksfordu czy tam Cambridge, bo nim zasiedliście na
ławach Westminster-Hallu w postaci parów, siedzieliście w po-
staci osłów na ławach szkolnych w Gonewill czy Caius! Mówię to
wam prosto w oczy: zachowaliście się wobec tego nowego lorda
nieprzyzwoicie. To potwór, zgoda. Ale rzucony zwierzętom na
pożarcie. Wolałbym nim być raczej niż którymkolwiek z was.
Przysłuchiwałem się posiedzeniu z mojego miejsca jako przy-
puszczalny spadkobierca parostwa i oglądałem wszystko. Nie
miałem prawa zabierać głosu, ale być szlachcicem mam prawo.
Znudziły mnie wasze rozradowane miny. Kiedy coś mi się nie
spodoba, gotów jestem pójść choćby na górę Pendiehill i ze-
rwać zioło rosnące wśród chmur, clowdesbery, które ściąga
piorun na tego, co wyciąga po nie rękę. Dlatego też czekałem
na was przy wyjściu. Nie zawadzi porozmawiać czasami, a my
właśnie mamy ze sobą do pogadania. Czy zdajecie sobie spra-
wę, żeście po trosze mnie samemu ubliżyli? Milordowie, mam
oto stanowczy zamiar pozabijania niektórych spośród was.
Wszystkich, którzy tu jesteście - Tomasza Tufton, hrabiego
Thanet, Savage'a, hrabiego Riversa, Karola Spencera, hrabiego
Sunderland,.Laurence'a Hyde, hrabiego Rochester, i was, baro-
nowie Gray Rolleston, Cary Hudnson, Escrick, Rockingham,
i ciebie, mały Carteret, i ciebie, Robercie Darcy, hrabio Holder-
ness, i ciebie, Williamie, wicehrabio Halton, i ciebie, Raifie,
książę Montagu, i wszystkich tych, co tylko zechcą jeszcze; ja,
Dawid Dirry-Moir, jeden z marynarzy floty, wyzywam was
i nakazuję wam dobrać sobie sekundantów i świadków i ocze-
kiwać was będę, aby spotkać się z wami twarzą w twarz, piersią
w pierś dziś wieczór, natychmiast, jutro, w dzień, w nocy,
w słońcu czy przy pochodniach, gdzie, kiedy i jak tylko sami
zechcecie, wszędzie, gdzie dość będzie miejsca, aby skrzyżować
dwie szpady, i radziłbym wam sprawdzić kurki waszych pisto-
letów i klingi waszych pałaszy, gdyż postanowiłem parostwa
wasze wakującymi uczynić. Ogle Cavendish, poczyń przygoto-
wania i pomnij na swoją dewizę: Cavendo tutus. Marmaduke
Langdale, dobrze uczynisz, jeśli za przykładem przodka twego,
Gundolda, każesz nosić za sobą trumnę. Jerzy Booth, hrabio
Warington, nie ujrzysz już więcej swego falcgrafstwa Chester
ani swego labiryntu na modłę Krety, ani wysmukłych wieży-
czek Dunham Massie. Jeśli zaś chodzi o lorda Yaughan - jest
on dość młody, by mówić impertynencje, a nazbyt stary, żeby
za nie odpowiadać; za jego słowa da mi więc satysfakcję sio-
strzeniec jego, Ryszard Vaughan, członek Izby Gmin z miasta
i Merioneth. Ciebie, Johnie Campbell, hrabio Greenwich, zabiję,
jak Achon zabił Matasa, ale otwarcie, w pojedynku, nie od ty-
łu, mam bowiem zwyczaj wystawiania na sztych serca swego,
a nie pleców. Otóż tak będzie, milordowie. A więc czyńcie uro-
ki, radźcie się wróżek, namaśćcie sobie skórę balsamami, co
czynią ciało odpornym na miecz, pozawieszajcie na szyjach wa-
szych amulety diabelskie czy święte, bić was będę, czy pobło-
gosławionych, czy przeklętych, i to nie po to, żeby wymacać
tylko, czy macie na sobie te czarnoksięskie sztuczki. Potykać
się będę z wami konno lub pieszo. Na jakimkolwiek rogu, jeśli
zechcecie - na Piccadiiiy lub też na Charing-Cross, i dla spot-
kania naszego rozbiorą nam bruk ulicy, jak rozebrano bruk
dziedzińca Luwru dla pojedynku Gwizjusza z Bassompierre'em.
Na wszystkich, słyszycie? na wszystkich was mam chrapkę.-
Spij, hrabio Caernarvon, połkniesz klingę mojej szpady aż po
rękojeść, zmuszę cię do tego, jak Marolles zmusił Lisle-Mari-
vaux; a wtedy zobaczymy, milordzie, czy będziesz się śmiał.
Ty, Burlingtonie, co masz lat siedemnaście i wyglądasz jak
dzieweczka, możesz wybierać sobie miejsce na grób; namyśl
się, czy chcesz leżeć na trawnikach przy twym domu w Mid-
dlesex czy też może w twoim pięknym ogrodzie w Londesburg,
w Yorkshire. Zawiadamiam was, mości panowie, że nie lubię,
by zachowywano się zuchwale w mojej obecności. I ukarzę
was, milordowie. Wyśmianie lorda Fermaina Ciancharlie było
postępkiem złym. Więcej jest on wart niż wy. Jako Ciancharlie
posiada krew szlachetną, którą i wy posiadacie, a jako Gwyn-
plaine posiada rozum, którego wam brak. Z jego sprawy czynię
moją własną sprawę, z jego zniewagi czynię moją własną znie-
wagę, a za wasze drwiny płacę moim gniewem. Zobaczymy, kto
żywym wyjdzie z tej przygody, gdyż ja wyzywam was do wal-
ki na śmierć i życie, czyście mnie zrozumieli? - na wszelką
broń i na wszelkie sposoby - i wybierajcie sobie rodzaj śmier-
ci, jaki wam najbardziej przypada do smaku, i ponieważ tyleż
chamami jesteście co i szlachtą, zastosuję wyzwanie moje do
waszych przymiotów i ofiarowuję wam do wyboru wszelkie
sposoby zabijania się, jakie tylko są ludziom znane, od szpady,
której używają w tym celu książęta, aż do pięści, której używa
w tym celu hołota!
Młodzi lordowie odpowiedzieli wyniosłym uśmiechem na ten
potok wściekłych słów. - Zgoda - rzekli.
- Ja wybieram pistolety - powiedział Burlington.
- Ja - rzekł Escrick - staroświecki pojedynek w szran-
kach, na sztylety i topory.
- Ja - rzekł Holderness - pojedynek na dwa noże, długi
i krótki, pierś w pierś, z ciałem obnażonym do pasa.
- Lordzie Dawidzie - rzekł hrabia Thanet - jesteś Szko-
tem. Wybieram wielki szkocki miecz.
- Ja szpadę - rzekł Rockingham.
- Ja - rzekł książę Raif - wolę boks. To szlachetniejsza
walka.
Gwynplaine wynurzył się z ciemności.
Podszedł ku temu, którego nazywał dotychczas Tom-Jim-
-Jackiem, a w którym teraz kogoś zgoła innego odgadywać •zsĄ
czynał.
- Dziękuję - rzekł. - Ale te sprawy do mnie należą.
Odwróciły się wszystkie głowy.
Gwynplaine przystąpił jeszcze bliżej. Coś pchało go ku temu
człowiekowi, którego, jak słyszał, nazywano lordem Dawidem,
a który był jego obrońcą i, być może, czymś więcej jeszcze.
Lord Dawid cofnął się.
- Proszę! - rzekł - to wy! wy tutaj! To się świetnie skła-
da. Z wami również chciałbym zamienić słów parę. Mówiliście
przed chwilą o kobiecie, która najpierw kochała lorda Linneu-
sza Ciancharlie, a później króla Karola II.
- Tak, to prawda.
- Znieważył pan matkę moją.
- Waszą matkę? - krzyknął Gwynplaine. - A więc tak,
odgadłem to, jesteśmy ...
- Braćmi - odrzekł lord Dawid.
I spoliczkował Gwynplaine'a.
- Jesteśmy braćmi - powtórzył. - A więc możemy się
bić. Bić się można tylko z równymi sobie. A któż może mi być
bardziej równy od mego brata? Przyślę wam sekundantów.
Jutro poderżniemy sobie gardła nawzajem.
Księga dziewiąta
W GRUZACH
POPRZEZ NADMIAR WIELKOŚCI DOJŚĆ MOŻNA DO NADMIARU
NIESZCZĘŚCIA
Ty^iedy ma wieży Świętego Pawła biła północ, człowiek jakiś,
-Łv- który przyszedł tu po Londyńskim moście, wchodził w wą-
skie uliczki Southwarku. Nigdzie nie świeciły się światła, zwy-
czajem bowiem czasów owych tak w Londynie, jak i w Paryżu
gaszono latarnie miejskie o jedenastej, czyli wtedy właśnie,
kiedy zaczynały być rzeczywiście potrzebne. Ulice były ciemne
i puste. Gdy pogasną latarnie, nikną i przechodnie. Człowiek
szedł szybko. Jak na taki spacer po mieście o podobnej godzi-
nie, niezwykle był ubrany. Szaty miał z haftowanego atłasu,
szpadę u boku i kapelusz z białymi piórami. Szedł bez płasz-
cza. Stróże nocni widząc, jak przechodzi, mówili: - To jakiś
wielki pan, który się widać założył. - I usuwali się na bok
z szacunkiem winnym lordowi i zakładowi jego.
Człowiekiem tym był Gwynplaine.
Uciekł.
Skąd wziął się tutaj? Sam tego nawet nie wiedział. Dusza-
mówiliśmy to już - miewa swoje cyklony, swoje wiry strasz-
liwe, w których wszystko, niebo i morze, dzień i noc, życie
i śmierć, miesza się ze sobą w jakąś grozę nie do zrozumienia.
Rzeczywistością trudno jest odetchnąć. Człowiek jest przydu-
szony przez coś, w co sam nie wierzy. Nicość staje się huraga-
nem. Pobladł firmament. Nieskończoność jest pusta. Wchodzisz
w nieistnienie. Czujesz, jak umierasz. Pożądasz gwiazdy. Czego
doświadczał Gwynplaine? Jednego tylko pragnienia: chciał zo-
baczyć Deę.
I czuł to jedno tylko. Wrócić do ,,Zielonego Pudła", do go-
spody Tadcaster, gwarnej, oświetlonej, wypełnionej serdecz-
nym śmiechem prostych ludzi; odnaleźć Ursusa i Homo, zoba-
czyć znowu Deę, wrócić do życia!
Rozczarowanie pręży się z posępną siłą, jak łuk, który wy-
rzuca człowieka - tę strzałę - ku prawdzie. Gwynplaine
śpieszył się. Coraz bliżej był Pola Tarrinzeau. Nie szedł już,
a biegł. Wzrok jego zatapiał się w ciemności. Spojrzenie jego
przed nim szło, tak chciwie wypatrywał tej przystani na wid-
nokręgu. Kiedyż ujrzy wreszcie błyszczące światłem okna go-
spody Tadcaster? Cóż to będzie za chwila!
Oto wchodzi już na łąkę. Wyłonił się zza węgła ściany -
tam, na wprost niego, po drugiej stronie pola, już blisko, stoi
gospoda! Jedyny, jak pamiętamy, dom na jarmarcznym placu.
Spojrzał. Nigdzie światła. Tylko martwy, czarny kształt.
Zadrżał. Lecz natychmiast powiedział sobie, że jest już późno,
że gospodę zamknięto, że wszyscy śpią przecież, po prostu, że
trzeba będzie obudzić Niclessa czy Govicum, że trzeba iść do
gospody i zapukać do drzwi. I poszedł. Nie biegł już, a pędził.
Stanął przed gospodą bez tchu w piersi. Człowiek miotany
nawałnicą straszliwą, co walczy i szamoce się wśród niewi-
dzialnych wstrząsów targających duszą jego, co sam już nie
wie, czy żywym jest czy umarłym - dla tych, których kocha,
zachowuje jednak najtkliwsze staranie; tak to rozpoznać moż-
na prawdziwie wielkie serca. Choć zawierucha pochłonęła
wszystko - ostaje się na powierzchni czułość. Gwynplaine
troszczył się teraz o jedno tylko: żeby nie obudzić nagle Dei.
Podszedł do gospody, jak umiał, najciszej. Znał tu każde
miejsce, wiedział dobrze, gdzie znajduje się dawna psia komór-
ka, w której teraz sypiał Govicum; komórka ta, przylegająca
do niskiej izby gospody, miała okienko wychodzące na plac;
19 - Człowiek śmiechu, t. II
co
Gwynplaine zaskrobał lekko w szybę. Dość będzie, jeśli obudzi
Govicum.
Nic nie drgnęło nawet w komórce Govicum. - W jego wieku
- pomyślał sobie Gwynplaine - śpi się mocno, - Uderzył
w szybę wierzchem dłoni. Nic się nie poruszyło.
Znów zapukał, dwukrotnie, silniej nieco. I tym razem bez-
skutecznie. Wtedy, z pewnym już niepokojem, podszedł do
drzwi gospody i zakołatał w nie.
Nikt się nie odezwał.
Poczuł jakby jakiś chłód w sercu, lecz jeszcze pomyślał sobie:
- Imć Nicless jest stary; dzieci mają mocny sen, a starcy -
ciężki. Trzeba mocniej zakołatać.
Skrobał. Pukał. Kołatał. Wreszcie zaczął bić pięściami
w drzwi. Przywiodło mu to na pamięć dawne wspomnienie,
Weymouth, kiedy to jako dziecko jeszcze niósł malutką Deę
na rękach.
Bił pięścią w drzwi z całej siły, jak lord, którym był przecież.
Niestety!
Dom pozostawał niemy.
Czuł, że ogarnia go rozpacz.
O nic już nie dbając zaczął wołać głośno: - Nicless! Govicum!
A krzycząc tak zaglądał do okien, aby zobaczyć, czy nie za-
pali się wreszcie jakaś świeca.
Ale w gospodzie nic nie drgnęło nawet. Ni głosu ludzkiego,
ni hałasu, ni światła.
Podbiegł do bramy wjazdowej i uderzał w nią, i pchał,
i potrząsał nią ze wszystkich sił, wołając: - Ursusie! Homo!
Wilk nie zaszczekał.
Zimny pot wystąpił na czoło Gwynplaine'a.
Rozejrzał się dookoła. Noc była ciemna, lecz w poświacie
gwiazd można było widzieć jarmarczne pole. I oto ujrzał, że
wszystko gdzieś przepadło. Ani jednej budy nie było już na
całej łące. Cyrk znikł. Ani jednego namiotu, ani jednego wozu,'
ani jednej skleconej z desek sceny. Całe to wędrowne, hałaśli-
we mrowie, które się tam roiło, ustąpiło nagle miejsca jakiejś
straszliwej czarnej próżni. Wszystko poszło sobie precz.
Ogarnęło go szaleństwo trwogi. Co to znaczyć mogło? Co się
tutaj stało? Czyżby ani żywej duszy nie było na całym placu?
Czyżby jego dawne życie zapadło się nagle w przepaść? Co
z nimi wszystkimi zrobiono? O, Boże! Runął na budynek go-
spody jak burza. Walił w furtkę, w bramę, w okna, w okien-
nice, w ściany, pięściami i nogami, rozwścieczony przerażeniem
i rozpaczą. Wołał Niclessa, Govicum, Fibi, Vinos, Ursusa,
Homo. Ciskał w te mury wszelkim krzykiem i wrzaskiem.
Chwilami milkł, nieruchomiał i nasłuchiwał - dom stał
martwy i ciemny. Więc rozpoczynał od nowa, zażarcie. Krzyki
i odgłosy uderzeń i wstrząsów echem tylko odbijały się. Rzec
by można, że był to piorun próbujący rozbudzić grobowiec.
Przy pewnym natężeniu przerażenia człowiek staje się stra-
szliwy. Kto lęka się wszystkiego, ten niczego się już nie lęka.
Kopie się wówczas sfinksa. Szturcha nieznane. Wciąż od nowa,
wciąż od nowa dobijał się do zamkniętej gospody; na wszelkie
sposoby, niezmordowany w wołaniu i krzyku, przypuszczał
szturm do tej tragicznej ciszy.
Po stokroć zawezwał już wszystkich, którzy mogli być tam
w środku, wywołał wszystkie imiona z wyjątkiem imienia Dei.
Była to ostrożność, której sam nie rozumiał, lecz zachowywał
ją instynktownie przy całym swoim obłąkaniu.
Po wyczerpaniu wołania i krzyku pozostawało już jedno tyl-
ko - dostanie się do środka przemocą. Rzekł sobie: - muszę
tam wejść. - Ale jak? Stłukł szybę w okienku komórki Govi-
cum, wsunął do wewnątrz rękę raniąc sobie ją o szkło, odsu-
nął zasuwę i otworzył lufcik. Spostrzegł, że szpada zawadzać
mu będzie; szarpnął ją z gniewem, zerwał z siebie i wszystko
razem, pas, pochv/ę i klingę, odrzucił na bruk. Potem wspiął
się na występ muru i choć okienko było wąskie, przecisnął się
przez nie do wnętrza gospody.
Łóżko Govicum, ledwie dostrzegalne w ciemności, stało
w kącie, lecz Govicum na nim nie było. A jeżeli Govicum nie
leżał na swoim posłaniu, to zapewne i z Niclessem podobnie się
działo. W całym domu było ciemno. W tym czarnym wnętrzu
wyczuwało się tajemniczy bezruch pustki i tę jakąś nieokreślo-
19*
na grozę, która mówić się zdaje: nie ma nikogo. Gwynplaine
jak w gorączce przebiegł przez izbę gospody, roztrącając stoły,
depcząc po naczyniu, przewracając ławy, tłukąc kufle, poty-
kając się o krzesła i stołki, dotarł do drzwi prowadzących na
podwórze i wyważył je jednym uderzeniem buta. Klamka
ustąpiła. Drzwi otworzyły się. Spojrzał w dziedziniec. ,,Zielo-
nego Pudła" nie było.
II
OSAD
Gwynplaine opuścił gospodę i zaczął przeszukiwać dokładnie
całe Pole Tarrinzeau; chodził, chodził wszędzie, gdzie tylko,
wczoraj jeszcze, widać było jakąś budę, namiot czy wóz. Ale
nic nie znajdował. Pukał do drewnianych kramów, choć wie-
dział, że nikt w nich nie mieszka. Kołatał we wszystko, co tylko
podobne było do drzwi lub do okna. Nie odezwał się żaden głos
z ciemności. Przeszło tędy coś na kształt śmierci.
Mrowisko zostało rozdeptane. Najwidoczniej władze miejskie
uprzątnęły stąd wszystko. Odbyć się tu musiało to, co dziś na-
zwalibyśmy obławą policyjną. Pole Tarrinzeau było bardziej
niż puste, bo spustoszone, wszędzie znać było ślad okrutnego
pazura, który je przeorał. Rzec by można, że wywrócono kie-
szenie tego nędznego jarmarcznego rynku i opróżniono je do-
szczętnie.
Gwynplaine, przepatrzywszy dokładnie cały plac, zszedł
z łąki i zapuścił się w kręte uliczki podmiejskiej dzielnicy,,
zwanej East-point, prowadzące ku Tamizie.
Szedł przez plątaninę zaułków, wśród opłotków i murów i już
po chwili owiał go świeży powiew zwiastujący bliskość wody,
usłyszał głuchy plusk płynącej rzeki i oto stanął nagle przed
jakąś poręczą. Była to balustrada bulwaru Effroc-stone.
Balustrada ta zamykała bardzo krótki tylko i bardzo wąski
odcinek wybrzeża. Pod nią wysoka ściana Effroc-stone spadała
prostopadle w ciemne nurty rzeki.
Gwynplaine stanął u balustrady, wsparł się na niej, ujął
głowę w obie dłonie i zamyślił się, pochylony nad tą wodą.
Czy patrzył w Tamizę? Nie. A w co patrzył? W mrok. Nie
w ten mrok, który otaczał go, lecz w mrok, który był w nim
samym.
W tym melancholijnym nocnym krajobrazie, na który nie
zwrócił nawet uwagi, w tej głębi dookolnej, w którą wzrok
jego nie wchodził zgoła, dostrzec można było sylwetki rej
i masztów. U stóp Effroc-stone wprawdzie wody rzeki tylko
uderzały o mur; lecz wysokie wybrzeże w kierunku biegu Ta-
mizy obniżało się niedostrzegalnie, a coraz bardziej, i wreszcie
nie opodal miejsca, w którym znajdował się Gwynplaine,
tworzyło przystań, przy której zatrzymało się kilka statków.
Jedne z nich niedawno przybyły, inne miały wkrótce odpłynąć;
niektóre z nich przycumowane były do niewielkich kamien-
nych lub też drewnianych występów umyślnie w tym celu
zbudowanych, inne połączyły się z lądem za pomocą kładki
z desek. Statki te stały nieruchomo, zakotwiczone lub też uwią-
zane na linie. Nie dobiegały stamtąd odgłosy rozmów czy kro-
ków; dobry marynarski obyczaj nakazuje spać, ile tylko można,
i wstawać tylko do roboty. Niektóre z tych statków odjechać
miały zapewne z odpływem, w nocy; lecz załoga ich jeszcze się
nie zbudziła.
Z trudem rozróżnić można było kadłuby czarne i pękate
i drabinki, i liny ożaglowań przysnute ciemnością. Tu i ówdzie
czerwony błysk latarni przebijał mgłę.
Gwynplaine nic z tego nie spostrzegał. Zapatrzył się w swoje
przeznaczenie.
Zamyślił się, marzyciel szalony, postawiony wobec nieubła-
ganej rzeczywistości.
Wydawało mu się, że słyszy poza sobą niby jakieś trzęsienie
ziemi. Był to śmiech lordów.
Tylko co wyszedł stamtąd, z tego śmiechu. Wyszedł stamtąd
spoliczkowany.
Spoliczkowany. I przez kogo?
Przez brata swego.
I wybiegł z tego śmiechu, z tym policzkiem na twarzy,
i chciał schronić się, ptak zraniony, do gniazda swego, chciał
uciec od nienawiści i odnaleźć swoją miłość. I co odnalazł?
Ciemność.
Nikogo.
Wszystko znikło.
Ciemności te porównywał z marzeniem, które pieścił w sobie.
Zawaliło się marzenie!
•Gwynplaine stanął na posępnym brzegu pustki. Odjechało
Zielone Pudło, przepadł cały świat.
Dusza jego zamknęła się.
Rozmyślał.
Co z nimi stać się mogło? Gdzie byli? Porwano ich zapewne.
Przeznaczenie porażając jego, Gwynplaine'a, wielkością, ich
poraziło unicestwieniem. Wiedział, że nigdy ich już nie .zo-
baczy. Dobrze się o to postarano. I równocześnie położono rękę
na wszystkim, co żyło tylko na jarmarcznym placu, poczynając
od Govicum i Niclessa, aby nikt nie mógł mu dać żadnej wia-
domości. Bezlitośnie rozgromiono wszystko. Ta sama groźna
siła społeczna ścierając go na proch w Izbie Lordów, zmiażdżyła
ich wszystkich w nędznej chacie, jego tam, ich tu, równocześ-
nie. Byli już straceni. I Dea była stracona. Stracona dla niego!
Na zawsze! O, potęgi niebieskie! Gdzie ona jest! A jego nie
było przy niej, a on jej nie obronił!
Kto snuje przypuszczenia o losie zaginionych, których kocha,
ten samego siebie bierze na tortury. Gwynplaine zadał sobie tę
mękę. A gdziekolwiek zagłębił się myślą, a cokolwiek uświa-
domił sobie - odzywał się w nim głuchy ryk rozpaczy.
Przeglądając kolejno wstecz wspomnienia, z których każde
sprawiało mu ból przejmujący, przypomniał sobie tego czło-
wieka, tę postać złowróżebną, która nazywała sama siebie
Barkilphedrem. Człowiek ten wpisał niu w mózg coś, coś nie-
wyraźnego z początku, co teraz pojawiało się znowu, a wpisane
to zostało atramentem tak straszliwym, że oto zapłonęły ogniem
litery i Gwynplaine na dnie myśli swoich odczytywał słowa
z płomienia, niegdyś tajemnicze, dziś już jasne: „Przeznaczenie
otwiera przed nami jedne drzwi wtedy tylko, kiedy drugie są
już zatrzaśnięte".
Wszystko się skończyło. Legły na nim ostatnie cienie. Każ-
dego człowieka w przeznaczeniu jego spotkać może taki własny
koniec świata. Nazywa się to rozpaczą. Dusza pełna jest wtedy
spadających gwiazd.
Tak to się działo z Gwynplaine'em!
Dym rozwiał się. Ogarnięty był i przeniknięty cały tym dy-
mem; legł mu on gęstą warstwą na oczach; przedostał się do
mózgu. Na zewnątrz był oślepiony, oszołomiony we wnętrzu
swoim. Trwało to tak długo, jak długo trwać potrafi dym, nim
• się rozwieje. A potem wszystko znikło, rozproszyło się, i dym,
i jego życie. Kiedy przebudził się z tego snu - był sam.
Wszystko się rozwiało. Wszystko odeszło. Wszystko zginęło.
Noc. Pustka. Był to cały widnokrąg Gwynplaine'a.
Był sam.
Sam. A synonim słowa tego brzmi: umarły.
Rozpacz jest rachmistrzem. Sumuje. Nic nie uchodzi jej
uwagi. Rachuje wszystko, każdy grosik. W równej mierze wy-
tyka Bogu i uderzenie gromu, i szpilki ukłucie. Chce dowie-
dzieć się, czym jest właściwie ludzki los. Rozumuje, waży
i liczy.
Pod zewnętrznym pozornym, chłodem nieustannie płynie pa-
ląca lawa.
Gwynplaine rozpatrywał z uwagą samego siebie i swój los.
Rzut oka wstecz; streszczenie niebezpieczne.
Kiedy człowiek znajdzie się na szczycie góry - w przepaść
spogląda. Kiedy zaś spadnie na dno przepaści - patrzy w niebo.
I mówi sobie: - Tam byłem!
Gwynplaine znajdował się na samym dnie niedoli. Jakże
prędko się to stało! Potworna bywa szybkość nieszczęścia. Nie-
szczęście jest ciężkie i wydawać by się mogło, że porusza się
powoli. Lecz nie jest tak. Wydaje się również, że śnieg ma
w sobie odrętwienie zimy, bo jest zimny, i bezruch całunu,
bo jest biały. A wszystkiemu temu przeczy lawina!
Lawina - to śnieg, co stał się piecem piekielnym. Jest lodo-
waty - a pożera. Gwynplaine'a porwała lawina. Porwała go
niczym szmatę, wyrwała go z korzeniem na podobieństwo
drzewa, niby kamieniem rzuciła nim.
Rozpatrywał szczegółowo historię swojego upadku. Stawiał
pytania i dawał odpowiedzi. Ból jest śledztwem. Żaden sędzia
nie bywa tak dokładny i staranny jak sumienie przygotowu-
jące swój własny proces.
Ile było w tej rozpaczy jego własnej winy?
Z tego chciał zdać sobie sprawę i rozczłonkowywał własną
świadomość; bolesna wiwisekcja.
Nieobecność jego spowodowała katastrofę. Czy nieobecność
ta zależała od jego woli? Czy w tym wszystkim, co się stało,
działał swobodnie? Nie, na pewno nie. Poczuł się więźniem.
A cóż to uwięziło go i zatrzymało? Czy mury twierdzy? Nie!
Czy łańcuch? Nie! A więc co? Lep! Ugrzązł w wielkości.
I komuż nie zdarzyło się choć raz być pozornie swobodnym,
a mieć skrzydła spętane?
Zastawiono na niego pułapkę. Co najpierw kusiło, później
uwięziło.
Lecz - i o to najgwałtowniej nagabywało go sumienie -
czy tylko znosił biernie to, co los mu nastręczył? - Nie. On
to przyjął dobrowolnie.
Zapewne, że w pewnej mierze zaskoczono go, że gwałt mu
zadano; lecz on, ze swej strony, też w pewnej mierze na ten
gwałt się zgodził. Nie to było jego winą, że się dał porwać, ale
to było jego słabością, że się dał oszołomić. Boć przecież była
taka chwila, chwila przełomowa, kiedy zostało mu postawione
pytanie; ów Barkilphedro właśnie postawił go wobec możliwo-
ści wyboru i dał mu sposobność rozstrzygnięcia o swoim losie
jednym słowem. Gwynplaine mógł powiedzieć: nie. Powiedział;
tak.
I z tego: tak, wymówionego w oszołomieniu, wynikło wszy-
stko. Gwynplaine zrozumiał; gorzki jest posmak zgody.
Ale - bo sam ze sobą się spierał - czyż było w istocie winą
aż tak wielką wejście w posiadanie praw należnych sobie, swe-
go dziedzictwa, swojej ojcowizny, swego domu? Czy to było
złe, że on, patrycjusz, wrócił na należne mu po przodkach
miejsce, że, sierota, odzyskał imię ojców? Bo co przyjął? To,
co mu się należało. A kto mu to oddawał? Opatrzność.
Tu zerwał się w nim bunt przeciwko logice własnego rozu-
mowania. Głupia zgoda! Pięknego dobił targu! Pięknej dokonał
zamiany! Jakże niedołężnie układał się z tą opatrznością, jakże
wiele przy tym stracił. Na Boga! Za dwa miliony rocznej ren-
ty, za siedem czy osiem dóbr lennych, za dziesięć czy dwana-
ście pałaców, za własne wille miejskie i własne zamki wiejskie,
za stu lokai, psiarnie, karety i tarcze herbowe, za urząd pra-
wodawcy i sędzi, za płaszcz purpurowy i koronę, do królewskiej
podobną, za tytuł margrabiego i barona, za potęgę para Anglii
- oddał wóz Ursusa i uśmiech Dei! Za ten bezkres ruchomy,
wśród którego człowiek rozbija się i tonie - on oddał szczę-
ście! Za ocean oddał perłę! O, bezrozumny! głupi! oszukany!
A jednak - i tu zastrzeżenie odradzało się znowu, na trwal-
szym gruncie - w tej gorączce wielkiego powodzenia, która
schwyciła go, nie wszystko przecież było niezdrowe. Kto wie?
- a może w odmowie kryłby się egoizm, a może w wyrażeniu
zgody krył się obowiązek? Przeobrażony nagle w lorda - co
powinien był uczynić? Powikłanie wydarzenia wywołuje nie-
pewność w umyśle. Tak się też i z nim stało. Obowiązek wyda-
jący najsprzeczniejsze rozkazy, obowiązek targający go ze
wszystkich stron równocześnie, obowiązek wieloraki, sam ze
sobą wewnętrznie skłócony - i cóż dziwnego, że wpadł w prze-
strach wobec tak złożonego obowiązku? I ten przestrach pora-
ził go, obezwładnił na chwilę - na tę chwilę, kiedy to z Cor-
leone-lodge jechał do Izby Lordów, kiedy to nie potrafił się
oprzeć. To, co się w życiu zowie wznoszeniem się w górę, jest
przejściem z prostego szlaku na szlak niepokojący, trudny. Któ-
rędy wiedzie droga? Względem kogo ma się obowiązki przede
wszystkim? Czy wobec bliskich swoich?. Czy też wobec rodzaju
ludzkiego? Czyż nie zamieniłeś małej rodziny na wielką? Im
wyżej wstępujesz, tym większy ciężar ciąży na twej uczciwo-
ści. Im wyżej stoisz, tym bardziej czujesz się zobowiązany.
Rozszerzenie prawa zwiększa powinność. W sposób natarczy-
wy - a może tylko złudny? - nastręcza ci się co chwila kilka
dróg równocześnie i wydaje ci się, że na każdą z nich wska-
zuje drogowskaz sumienia. Którędy pójść? Naprzód? Czy w tył?
•Zostać? Czy wyjść? Nikt by nie uwierzył, jak wiele rozstajów
i zakrętów miewa obowiązek. Odpowiedzialność jest labiryn-
tem.
Kiedy zaś ideę zawrze w Sobie i streści jedna istota ludzka,
kiedy jest ona żywym wcieleniem faktu, człowiekiem-symbo-
lem i człowiekiem z krwi i kości zarazem, odpowiedzialność
budzi niepokój jeszcze większy. I stąd stroskana powolność
i niemy lęk Gwynplaine'a, 'stąd jego posłuszne podporządko-
wanie się wezwaniu do' zasiadania w parlamencie. Człowiek
zamyślony często bywa bierny. Wydało mu się, że taki jest
rozkaz obowiązku. Czyż wejście do tego miejsca, gdzie można
przeciwstawić się uciskowi i walczyć z nim, nie było urzeczy-
wistnieniem jednego z najgłębszych jego pragnień? Kiedy da-
no mu głos, jemu, straszliwej próbce stosunków społecznych,
jemu, żywemu przykładowi samowoli, pod którą od sześciu ty-
sięcy lat jęczy rodzaj ludzki - czyż odmówić miał prawo?
Czy miał prawo uchylić głowy, Tdedy język ognisty spadał na
nią z góry?
Wśród tamtej ciemnej, szarpiącej rozprawy z własnym su-
mieniem i cóż to mówił samemu sobie? - Lud jest milcze-
niem. Stanę się wielkim adwokatem tego milczenia. Przemó-
wię w imieniu niemych. Opowiem wielkim o małych, opowiem
potężnym o słabych. Oto jest cel mego losu. Tak chce Bóg
i tak trzeba. Zaiste, zadziwiającą jest rzeczą, że flasza Hard-
quanona, w której zamknięta była metamorfoza Gwynplaine'a
w lorda Ciancharlie, pływała przez piętnaście lat po morzu
wśród bałwanów, pian i burz i że nic jej złego nie uczyniła
wściekłość rozpasanego żywiołu. Wiem, dlaczego tak się stało.
Zdarzają się przeznaczenia-zagadki; mam klucz od mego prze-
znaczenia i otwieram nim tę- zagadkę. Jestem predestynowany,
mam spełnić misję! Będę lordem ubogich. Przemówię w imie-
niu wszystkich milczących a zrozpaczonych. Przetłumaczę ich
bełkot rozpaczliwy. Przetłumaczę warczenie, wycie, szemranie,
szum tłumu, niewyraźne skargi, niezrozumiałe głosy, przetłu-
maczę te wszystkie krzyki zwierzęce, które ciemnota i cierpie-
nie wydawać każą człowiekowi. Szum ludzki jest bezsłowny
jak szum wiatru. Krzyczą. Ale nikt ich nie rozumie. Kto tak
krzyczy - ten jakby milczał, a milczenie to wypuszczenie
broni z ręki. To wymuszona bezbronność, która wzywa pomo-
cy. Ja im dam tę pomoc. Ja będę oskarżeniem. Ja będę Słowem
Ludu. Dzięki mnie - zrozumieją wreszcie. Będę jak usta
krwawe, z których knebel zdarto. Powiem wszystko. I wielkie
to będzie.
Tak, pięknie jest przemawiać w imieniu niemych; lecz smut-
no jest przemawiać do głuchych. Oto druga część jego przy-
gody.
Niestety! Chybił.
Chybił beznadziejnie, bezpowrotnie.
To wyniesienie, w które uwierzył, to szczęście wysokie, ten
pozór zapadł się pod nim, zawalił.
Spadł! W pianę śmiechu.
Sądził, że jest silny, on, który przez lat tyle żeglował, czuj-
ny i uważny, po wielkim rozlewisku cierpienia, on, który z tej
ciemności przynosił krzyk rozpaczy. I przyszedł, aby rozbić się
o skałę potężną - o lekkomyślną beztroskę szczęśliwych. Zda-
wało mu się, że jest mścicielem, a był klownem. Zdawało mu
się, że gromem poraża, a zaledwie połaskotał. Miast wzruszenia
zebrał szyderstwo. Szlochał - i wywołał radość w odpowiedzi.
I utonął sam w tej radości. Pochłonęła go, pogrzebała w sobie.
I z czegóż to śmiano się? Z jego śmiechu.
A więc ta przemoc wstrętna, która na zawsze naznaczyła go
swym śladem; to okaleczenie, co stało się wieczystą wesołością,
ten śmiech-stygmat, obraz mniemanego zadowolenia uciemię-
żonych narodów, ta maska radości zrobiona za pomocą tortury,
ta otchłań szyderstwa, którą nosił na swej twarzy, ta blizna
oznaczająca: jussu regis, to świadectwo zbrodni dokonanej na
nim przez króla, symbol zbrodni dokonywanej przez władzę
tronu na całym ludzie - to właśnie nad nim zatriumfowało,
to go właśnie zgniotło, oskarżenie przeciwko katu obróciło się
w wyrok na jego ofiarę. Zadziwiająca odmowa wymierzenia
sprawiedliwości! Władza królewska, zwyciężywszy ojca, zwy-
ciężała teraz syna. Krzywda, którą zrobiono mu, stała się po-
wodem i przyczyną dalszej krzywdy. Na kogo oburzyli się lor-
dowie? Na dręczyciela? Nie! Na udręczonego. Tu tron, tam
lud; tu Jakub II, tam Gwynplaine. Zaiste, konfrontacja taka
pokazywała jasno, jakiego zamachu dokonano, jakiej zbrodni.
Co było zamachem? Skarga. Co zbrodnią było? Cierpienie.
Niechaj nędza ukrywa się i milczy - bo inaczej stanie się
obrazą majestatu. Czy byli oni źli, ci ludzie, co położyli Gwyn-
plaine^ na strasznym ruszcie sarkazmu? nie, ale nad nimi
również zaciążyła fatalność; byli szczęśliwi. Byli katami, sami
o tym nie wiedząc. Byli zadowoleni. I na cóż im Gwynplaine?
Brzuch sobie rozpruwał i pokazywał wnętrzności swoje, i wy-
rwał sobie serce i wątrobę - a oni krzyczeli mu: Graj dalej
swoją komedię! O, bólu straszliwy, i on też śmiał się! Potwor-
ny łańcuch skrępował mu duszę i nie pozwalał, by myśli dotarły
do twarzy. Zniekształcenie doszło aż do mózgu i kiedy świa-
domość jego oburzała się - oblicze kłam jej zadawało swym
szyderczym śmiechem. Skończyło się! Był Człowiekiem Śmie-
chu, kariatydą świata płaczu! Był udręką skamieniałą w kształt
wesołości, dźwigającą na sobie ciężar całego wszechświata nie-
doli i klęski, zamykał go na wieki mur ironii, szyderstwa i za-
bawy innych ludzi, mur nie do przebicia. Dzielił los nieszczęs-
ny wszystkich uciskanych, których był wcieleniem - rozpaczy
jego nikt nie brał na serio. Bawiono się jego nędzą; był nie-
samowitym, monumentalnym błaznem, co wyskoczył ze stra-
szliwego zagęszczenia wszelakiej niedoli, co wymknął się ze
swej katorgi i awansował na boga, co z samego dna motłochu
wzniósł się aż do stóp tronu i stanął na wysokości sięgającej
gwiazd ku rozweseleniu wybranych, jak niegdyś pojawiał się
ku rozweseleniu potępionych. Cała szlachetność jego, entuz-
jazm, wymowa, serce, dusza, wściekłość, gniew i miłość, i ból
nie do wysłowienia - wszystko to jaki wynik dało? Wybuch
śmiechu! I zrozumiał oto, że - jak powiedział lordom - nie
było to nic wyjątkowego, lecz fakt normalny, zwykły, powsze-
dni, tak niezmiennie towarzyszący codziennym wydarzeniom
życia, że nikt go nawet już nie spostrzegał. Głodny śmieje się,
żebrak śmieje się, galernik śmieje się, prostytutka śmieje się,
sierota, żeby na życie zarobić, śmieje się, niewolnik śmieje się,
żołnierz śmieje się, lud śmieje się; społeczeństwo ludzkie tak
zostało ukształtowane, że wszelka strata, wszelkie ubóstwo,
wszelka katastrofa, wszelkie choroby, wrzody, agonie rozpusz-
czają się na powierzchni otchłani - w przerażający grymas we-
sela. On to był właśnie tym grymasem powszechnym. I tylko
tym, i aż tym. To prawo niebieskie, siła nieznana, która sądzi,
postanowiła, żeby widmo dostrzegalne i namacalne, widmo
z krwi i kości zawarło w sobie monstrualną parodię, która
światem się zowie; widmem tym był on.
Nieuleczalne przeznaczenie!
Wołał: - Łaski dla cierpiących! - Na próżno!
Chciał obudzić litość; obudził wstręt i strach. Takiemu bo-
wiem prawu podlegają pojawiające się widma.
Był widmem - a zarazem był człowiekiem. Na tym też
właśnie polegało bolesne powikłanie jego istnienia. Z wierzchu
widmo, wewnątrz człowiek. Człowiek, bardziej może człowiek
niż wielu innych ludzi, gdyż jego los podwójny był podsumo-
waniem losu całej ludzkości. I nie tylko nosił w sobie tę ludz-
kość, lecz odczuwał jej istnienie dookoła, odczuwał żarliwie.
W losie jego tkwiła sprzeczność nie do rozwikłania. Kim był?
Wydziedziczonym? Nie, bo był lordem. Kim był? Lordem?
Nie, bo był buntownikiem. Przyniósł światło; a zmącił tylko
radość święta. Nie był szatanem, nie, był Lucyferem. Pojawił
się, złowrogi, z pochodnią w dłoni.
Komu złowrogi? Złowrogim. Dla kogo groźny? Dla groźnych.
Więc i odepchnęli go. Miałbyż wejść między nich? Miałbyż
zostać przyjęty do ich grona? Nigdy! Przeszkoda, którą nosił
na swej twarzy, była olbrzymia, lecz przeszkoda, którą nosił
w świadomości swojej, bardziej jeszcze była nie do przezwy-
ciężenia. Słowa jego bardziej potworne wydawały się niż twarz.
Ani jedna z myśli jego nie nadawała się do przyjęcia w ten
świat możnych i wielkich, w którym jedno fatum urodzić mu
się kazało, z którego drugie fatum wypędziło go. Twarz jego
odgrodziła od społeczeństwa wymodelowana w ciele maska,
ducha jego odgrodził od społeczeństwa mur. Kuglarz wędrow-
ny, od dzieciństwa wtopiony w to szerokie środowisko, żywotne
i krzepkie, które nosi nazwę masy prostego ludu, przesycił się
jej magnetyczną siłą, przepojony był cały ogromnym duchem
człowieczeństwa i w poczuciu powszechnej wspólnoty zatracił
możność zrozumienia panujących klas. Tam, na górze, był nie
do przyjęcia. Przybywał cały ociekający wodą ze studni Praw-
dy. Cuchnął odmętem. Wstrętny był dla tych książąt kłamstwem
uperfumowanych. Temu, co żyje urojeniem, prawda śmierdzi.
Ten, co pragnie pochlebstw tylko, wymiotuje nieoczekiwanie
wypitą rzeczywistością. To, co on przynosił, obrażało ich oczy.
Bo i cóż to było? Słuszność, mądrość, sprawiedliwość! Odwró-
cono się od niego z niesmakiem.
Byli tam i biskupi. Im przynosił Boga. Kim jest ten intruz?
Skrajne bieguny odpychają się. W żaden sposób nie można
połączyć ich ze sobą. Przejścia brak. Cóż, stanęły naprzeciw
siebie, twarzą w twarz, z jednej strony cała nędza zawarta
w jednym człowieku, z drugiej - cała pycha zawarta w jed-
nej kaście. I jaki był wynik? Krzyk wściekłości tylko.
Niepotrzebne jest oskarżenie. Stwierdzenie wystarczy.
Gwynplaine, rozmyślając tak nad brzegiem swego przezna-
czenia, stwierdził daremność bezmierną swojego wysiłku.
Stwierdził, że przez wysokie progi nie przejdzie głos. Uprzy-
wilejowani są głusi na to ucho swoje, przez które mogliby
usłyszeć wydziedziczonych. Czy jest to winą uprzywilejowa-
nych? Nie. Jest to prawo, któremu podlegają, niestety! Wy-
baczcie im. Gdyby się wzruszyli - musieliby wyrzec się swo-
ich przywilejów. Od magnatów i książąt niczego oczekiwać nie
należy. Zadowolony jest bezlitosny. Dla sytego nie istnieje
głodny. Szczęśliwi nie chcą wiedzieć o niczym, umywają ręce.
Na progu raju, jak na progu piekła, trzeba położyć napis: „Po-
rzućcie wszelką nadzieję".
Gwynplaine doznał takiego przyjęcia, jakie należy się wid-
mu nawiedzającemu bogów.
Burzyło się w nim wszystko na to wspomnienie. Nie, on nie
był widmem, był człowiekiem. Mówił im to, krzyczał: Jestem
Człowiek!
Nie był zjawą. Był żywym, pulsującym ciałem. Miał mózg
i myślał; miał serce i kochał; miał duszę, a więc miał nadzieję.
Miał nazbyt wielką nadzieję i to była cała jego wina.
Niestety! wyolbrzymił nadzieję swą do tego stopnia, że
uwierzył w to zjawisko świetne a ciemne, w społeczeństwo.
I wrócił do niego, on, co się już znajdował poza nim.
A społeczeństwo, natychmiast i równocześnie, obdarowało
go potrójnym podarunkiem: małżeństwem, rodziną i kastą.
Małżeństwo? Na jego progu ujrzał nierząd. Rodzina? Brat spo-
liczkował go i oczekiwał nazajutrz ze szpadą w dłoni. Ka-
sta? Parsknęła mu śmiechem prosto w twarz, jemu - patry-
cjuszowi, jemu - nędzarzowi. Został odrzucony, zanim jeszcze
zdążył zostać przyjęty. I trzy pierwsze kroki jego wśród tych
głębokich społecznych mroków były rozwarciem się pod nim
trzech przepaści.
A klęska jego rozpoczęła się zdradliwym przeobrażeniem.
A katastrofa podeszła doń z twarzą apoteozy. - Wstąp wyżej!
- znaczyć miało: - Spadaj!
Był przeciwieństwem Hioba. Nieszczęście przyszło nań po-
przez pomyślność.
O, tragiczna zagadko ludzkiego istnienia! Ileż zasadzek kryje
się w tobie! Jako dziecko walczył z nocą i zwyciężył noc. Jako
mężczyzna walczył z przeznaczeniem i powalił przeznaczenie.
Potworny - uczynił się promiennym, nieszczęśliwy - uczynił
się szczęśliwym. Z wygnania swego zrobił sobie schronienie.
Włóczęga - walczył z przestrzenią i jak ptaki niebieskie zna-
lazł swoją okruszynę chleba. Samotny i dziki - walczył z tłu-
mem i zrobił sobie z tłumu przyjaciela. Atleta - walczył z tym
lwem, prostym ludem, i oswoił go. Nędzarz - walczył z nie-
dolą, zajrzał w oczy ponurej konieczności życia i połączywszy
z nędzą wszelkie radości serca, z ubóstwa uczynił sobie bogac-
N
l
two. Miał prawo uznać samego siebie za zwycięzcę w walce
z życiem. I oto nagle nowe siły wyłoniły się przeciwko niemu
z głębi nieznanego, siły nie grożące mu, lecz uśmiechnięte,
pieszczotliwe; jemu, przeniknionemu anielską miłością, zjawiła
się miłość ziemska, smocza, pochwyciło go ciało, jego, który
żył ideałem; usłyszał słowa rozkoszy do wściekłego krzyku
podobne; poczuł uścisk ramion kobiecych, co oplotły go na po-
dobieństwo węży; po olśnieniu prawdą nastąpiło zafascynowa-
nie przez fałsz; bo to nie ciało jest rzeczywiste, lecz dusza.
Ciało jest popiołem, dusza - płomieniem. Miejsce tej gromad-
ki związanej z nim pokrewieństwem biedy i pracy, która była
jego prawdziwą rodziną naturalną, zajęła rodzina społeczna,
związana z nim węzłami krwi, lecz krwi mieszanej, i nim zdą-
żył wejść do niej - stanął wobec zamierzonego bratobójstwa.
Niestety! dopuścił, aby z powrotem wprowadzono go do tej kla-
sy społecznej, o której Brantóme, którego nie czytał, mówi, iż
„syn słusznie wyzwać może na pojedynek ojca". Los, fortuna
ślepa krzyknęła mu: - Nie jesteś z tłumu, jesteś z wybra-
nych! - i rozsunęła nad głową jego, niby drzwi jakiejś nie-
bieskiej pułapki, sufit społeczny, i cisnęła nim w ten otwór
wysoki, i sprawiła, że pojawił się nagle, nieoczekiwany i nie-
oswojony, wśród grona książąt i władców.
I oto niespodzianie zobaczył dokoła nie lud, co cieszył się
nim, lecz magnatów, co mu złorzeczyli. Posępna metamorfoza!
Sromotne wywyższenie! Nagłe rozgrabienie wszystkiego, co by-
ło jego szczęściem. Splądrowanie całego jego życia przez szy-
.dercze wrzaski! Rozszarpanie Gwynplaine'a, Ciancharlie, lorda,
,kuglarza, jego dawnego losu, jego nowego losu przez drapieżne
dzioby tych orłów!
I na cóż zdało się zaczynać życie zwycięstwem nad przeciw-
nością? Na cóż zdało się od razu zatriumfować? Niestety! trze-
ba zostać strąconym, bez tego nie dopełni się przeznaczenie
człowieka.
Tak tedy na pół pod przemocą, na pół z dobrej woli - gdyż
po wapentake miał do czynienia z Barkilphedrem, a w porwa-
niu była cząstka jego zgody - porzucił rzeczywistość dla złu-
dy, prawdę dla fałszu, Deę dla Jozjany, miłość dla pychy, wol-
ność dla potęgi, pracę skromną i godną dla bogactwa
nakładającego nań jakąś nieokreśloną a dręczącą odpowiedzial-
ność, cień, w którym Bóg mieszkał, na blask, wśród którego
mieszkają demony, raj na Olimp!
Pokosztował złotego owocu. I oto wypluwał popiół.
Rozpaczliwy wynik. Ruina, klęska, rozpadnięcie się w gruzy,
bezlitosne przegnanie wszystkich jego nadziei wychłostanych
przez drwinę, rozczarowanie niewymierne. I co uczynić teraz?
Kiedy spoglądał w jutro, cóż widział? Obnażoną szpadę, której
ostrze dotykało jego piersi, a której rękojeść trzymał w dłoni
jego brat. Widział jedno tylko - wstrętny błysk tej szpady.
Reszta - Jozjana, Izba Lordów - skryła się gdzieś dalej,
,w potwornym półcieniu, wśród którego poruszało się całe mnó-
stwo tragicznych postaci.
Ten brat, co mu się pojawił, taki rycerski, taki mężny! Nie-
stety! zaledwie ujrzeć zdążył tego Tom-Jim-Jacka, co bronił
Gwynplaine'a, tego lorda Dawida, co bronił lorda Ciancharlie,
zaledwie zdążył pokochać go i otrzymać od niego policzek.
Cóż za ciężar!
A teraz nie miał już gdzie pójść. Wszystko dokoła waliło się
w gruzy. Zresztą - po co? Całe znużenie ludzkie znajduje się
na dnie rozpaczy.
Próba dokonała się. Nie można było już rozpocząć jej od
nowa.
Gwynplaine był jak gracz, co stawiał po kolei na wszystkie
swoje karty i przegrał. Dał się ograć straszliwie. Nie zdając
sobie jasno sprawy z tego, co czyni, gdyż takie jest działanie
subtelnej trucizny złudzenia, przegrał Deę za Jozjanę i otrzy-
mał monstrum. Przegrał Ursusa za rodzinę i otrzymał obelgę.
Przegrał swój teatr jarmarczny za miejsce na ławie lordów;
miał oklaski uznania, otrzymał przekleństwo. Jego ostatnia
karta upadła przed chwilą na zielone sukno pustej łąki Tarrin-
zeau. Gwynplaine przegrał wszystko. Teraz musiał płacić.
-Płać, nieszczęsny, płać!
20 - Człowiek śmiechu, t. 11
Rażeni gromem nie bywają zazwyczaj zbyt ruchliwi. Gwyn-
plaine stał nieruchomo. Kto by go dojrzał z daleka wśród tej
ciemności, wyprężonego tak przy balustradzie, ten sądziłby, że
to głaz.
Piekło, wąż i zaduma owijają się we własne zwoje. Gwyn-
plaine schodził coraz niżej po żałosnych spiralach swoich myśli.
Światu temu, który ujrzał był przed niedawną chwilą, przy-
patrywał się spojrzeniem chłodnym, ostatnim. Małżeństwo, lecz
nie miłość; rodzina, lecz nie braterstwo; bogactwo, lecz bez
sumienia; piękność, lecz bez cnoty; sprawiedliwość, lecz bez
słuszności; porządek, lecz bez równowagi; potęga bezrozumna;
władza, lecz bezprawna; blask, który nie świecił. Taki był bi-
lans bezlitosny, nieubłagany. Raz jeszcze ogarnął spojrzeniem
tę wizję ostateczną, w której pogrążyła się myśl jego. I przy-
patrywał się po kolei przeznaczeniu, położeniu swemu, społe-
czeństwu i samemu sobie. Czym było przeznaczenie? Zasadz-
ką. A położenie jego? Rozpaczą. A społeczeństwo? Nienawiścią.
A on sam kim był? Tym, co poniósł klęskę. I w głębi duszy
swej zawołał: - Społeczność jest macochą! Przyroda jest mat-
ką! Społeczność to świat ciała; przyroda to świat duszy. Pierw-
sze wiedzie do grobu, do skrzynki z sosnowych desek w dół
wrzuconej, do stoczenia przez robaki, i tam się kończy. Drugie
wiedzie do rozwinięcia skrzydeł, do przemiany w zorzę, do
wstąpienia na nieboskłon i tam się znowu rozpoczyna.
Coraz silniejsze ogarniało go obłąkanie. Wciągał go zgubny
wir. To, co się kończy, zapala się ostatnią błyskawicą ukazu-
jącą w blasku swoim całą przeszłość.
Kto sądzi, ten zestawia. Gwynplaine porównywał to, co spo-
łeczeństwo dla niego uczyniło, z tym, co uczyniła dla niego
przyroda. Jakże przychylną była mu przyroda! Jakże opieko-
wała się nim ona, która jest duszą! Wszystko mu odebrano,
wszystko, nawet i twarz; a dusza zwróciła mu to, co utracił.
Wszystko, nawet i twarz; gdyż znalazła się na tym padole nie-
biańska niewidoma, umyślnie dla niego stworzona, która nie
widziała jego brzydoty, a widziała jego piękność.
A on dopuścił do rozłąki! A on odszedł od tej istoty uroczej,
od tego serca, od tego przygarnięcia, od tej czułości, od tego
boskiego niewidomego spojrzenia, od jedynego spojrzenia, któ-
re na tej ziemi widziało go takim, jakim naprawdę był. Dea
była siostrą jego; bo połączyło go z nią wielkie braterstwo
błękitów, spójnia tajemnicza, która całe niebo mieści w sobie;
Kiedy był mały, Dea była jego oblubienicą; bo każde dziecko
ma oblubienicę i życie zawsze rozpoczyna się małżeństwem
dusz dopełnionym w pełni niewinności przez dwie istoty mło-
dziutkie, dziewicze i nieświadome. Dea była jego małżonką,
gdyż uwili sobie wspólne gniazdo na najwyższym konarze Hy-
menu, drzewa o potężnych korzeniach. Dea była mu czymś
więcej jeszcze - jego światłem; bez niej wszystko było nico-
ścią i próżnią, jej włosy rozjaśniały ciemność. Co pocznie bez
Dei? Co ma uczynić z tym wszystkim, co jeszcze nim było?
Bez niej nie żyło w nim nic! I jakże mógł stracić jaz oczu
choćby na chwilę? O, nieszczęsny! Dopuścił, by od gwiazdy
jego oddzieliła go odległość, a wśród praw przyciągania, nie-
znanych i niebezpiecznych, odległość w mgnieniu oka staje się
przepaścią. Gdzie była ona, gwiazda? Dea! Dea! Dea! Dea!
Niestety! utracił światło swoje! Odejmij gwiazdę - i czym
stanie się niebo? Czernią tylko. Ale dlaczego to wszystko prze-
minęło? O, jak ogromnie był szczęśliwy! Bóg odtworzył dla
niego raj - odtworzył ten raj za bardzo, niestety, bo wpuścił
do raju tego i węża! Lecz tym razem skuszony został mężczyz-
na. Został wywabiony za wrota, a tam - o, zasadzko straszli-
wa! - wpadł w chaos czarnego śmiechu, który jest piekłem!
Nieszczęście! Nieszczęście! Jakie potworne, jakie straszne było
to wszystko, co go zafascynowało! Jozjana - czym ona była? --
okropna kobieta, prawie zwierzę, prawie bóstwo! Gwynplaine
stanął teraz na przeciwległym zboczu swego wyniesienia
i oglądał odwrotną stronę tego, co go olśniło. Posępny był to
widok. Władza przejmowała wstrętem, obrzydła była korona,
żałobny ten płaszcz purpurowy, pałace okazały się zatrute, tro-
fea, posągi i tarcze herbowe - nieczyste, niezdrowe i zdradliwe
powietrze, którym się tam oddycha, zarażało obłędem. O, jakimż
, 20*
blaskiem jaśniały łachmany linoskoka Gwynplaine'a! Gdzie się
podziało „Zielone Pudło", bieda, radość, pogodne życie razem
z nimi, wędrowne, jaskółcze? Nie rozłączali się nigdy, widzieli
się nieustannie, i wieczorem, i z rana, dotykały się przy stole
ich ręce i kolana, z tej samej szklanki pili, słońce wpadało
przez okienko, ale ono było tylko słońcem, a Dea była miłością.
W nocy, uśpieni, czuli siebie blisko i sny Dei kładły się na
Gwynplaine'a i sny Gwynplaine'a rozpościerały się tajemniczo
ponad Deą. Budząc się uwierzyć mogli, że chyba się całowali
w błękitnym obłoku nocnych snów. W Dei mieściła się cała
niewinność, w Ursusie mądrość cała. Jeździli od miasteczka
do miasteczka; a wszędzie żegnała ich i krzepiła szczera, ży-
czliwa wesołość prostych ludzi. Byli jak wędrowne anioły,
w których dość jest człowieczeństwa, by chodzić mogły po zie-
mi, a nie dość jeszcze skrzydeł, by ku niebu ulecieć. A teraz
znikło wszystko! I gdzie się podziało? Czy to możliwe, żeby
tamto życie przepadło już na zawsze? Jaki wiatr cmentarny
zdmuchnął je? Wszystko przepadło! Wszystko stracone! Tak,
głucha wszechpotęga, ciążąca nad maluczkimi, rozporządza
wszelkim mrokiem i zdolna jest do wszystkiego. Co z nimi zro-
biono? A jego tam nie było, żeby ich chronić, żeby zastąpić
drogę, żeby ich obronić swoim lordowskim tytułem, swoją wła-
dzą i swoją szpadą, swymi pięściami i pazurami jarmarcznego
kuglarza! I tu pojawiło się gorzkie stwierdzenie, najbardziej
chyba ze wszystkich gorzkie: otóż nie, nie mógłby ich obronić!
Bo to on właśnie ich zgubił. Gdyż to dla uchronienia od nich
jego, lorda Ciancharlie, dla zabezpieczenia jego godności przed
zetknięciem się z nimi niecna wszechpotęga społeczna położyła
na nich rękę swoją. Mógłby ich ocalić wtedy tylko, gdyby
znikł, bo z nim razem znikłaby przyczyna ich prześladowania.
•Gdyby jego nie było - ich pozostawiono by w spokoju. Myśl
•Gwynplaine'a pochyliła się nad czeluścią, z której wiało chło-
dem. Ach, i dlaczegóż dopuścił, by ich rozłączono? Czyż obro-
na Dei nie była jego pierwszym obowiązkiem? Chciał służyć
sprawie ludu i bronić jej? Lecz to Dea przecież była ludem!
I3ga - sierota, Dea - niewidoma, to Dea właśnie była ludzko-
« ścią całą! O, cóż z nimi uczyniono? Żal go palił. Nieobecnością
swoją dopuścił do katastrofy. Byłby podzielił ich los. Albo za-
brałby ich, porwał ze sobą, alboby razem z nimi zginął. Co
teraz pocznie bez nich? Czy Gwynplaine może istnieć bez Dei?
Kiedy nie było Dei, nie było świata! Tak, to już koniec. Uko-
chani ludzie przepadli na zawsze, znikli bezpowrotnie. Wszy-
stko wyczerpało się do dna. I po cóż miałby walczyć dalej, on,
Gwynplaine, skazany i przeklęta? Niczego już nie oczekiwał
ani od ludzi, ani od nieba. Dea! Dea! Gdzie jest Dea? Stracona!
Jak to stracona? Kto duszę swoją stracił, ten odnaleźć ją może
w śmierci jedynie.
Gwynplaine, obłąkany rozpaczą, silniej uchwycił dłońmi kra-
wędź balustrady, jakby tu właśnie .znajdował rozwiązanie,
i popatrzył na wodę.
Była to już jego trzecia bezsenna noc. Miał gorączkę. Myśli
jego, które mu się tak jasne wydawały, były skłócone, mętne.
Czuł nieprzepartą potrzebę snu. Stał pochylony nad tą wodą
przez chwil kilka; oto mrok rozścielał przed nim wielkie, spo-
kojne łoże, bezkres ciemności. Pokusa złowieszcza!
Zdjął z siebie zwierzchni kubrak i położył go na balustra-
dzie. Potem rozpiął kamizelkę. Kiedy miał ją już zdjąć, natra-
fił dłonią na jakiś przedmiot wsunięty w kieszeń. Była to
książeczka, którą wręczył mu librarian Izby Lordów. Wyjął ją
z kieszeni, obejrzał w niepewnym świetle nocy, dostrzegł ołó-
wek, wziął go i napisał na pierwszej białej karcie następujące
słowa:
Odchodzę. Niech brat mój, Dawid, zajmie miejsce moje
i niech b.ędzie szczęśliwy.
l podpisał: „Fermain Ciancharlie, par Anglii".
Potem zdjął kamizelkę i położył ją na kubraku. Zdjął kape-
lusz i położył go na kamizelce. Do kapelusza włożył książeczkę
otwartą na zapisanej przez niego stronicy. Spostrzegł kamień
na ziemi, podniósł go i również włożył do kapelusza.
Dokonawszy tego spojrzał w ciemność nieskończoną, co za-
wisła mu nad czołem.
A potem głowa jego zaczęła się opuszczać powoli,, jakby ja-
kaś niewidzialna nić ciągnęła ją w dół, w przepaść.
W cokole balustrady znajdował się otwór; wsunął tam stopę
i dźwignął się wyżej; kolana jego znajdowały się nad krawę-
dzią, dość było niewielkiego kroku, by znaleźć się po przeciw-
nej stronie balustrady.
Założył ręce w tył i pochylił się.
- Stało się! - rzekł.
J utkwił spojrzenie w nurtach rzeki.
I w tej chwili poczuł, że język jakiś liże mu dłonie.
\ Zadrżał i odwrócił się.
Stał za nim Homo.
Z a ,fc o ń c ze ni
MORZE I NOC
I PIES BYWA ANIOŁEM STRÓŻEM
Homo poruszył ogonem. Oczy iskrzyły mu się w ciemności.
- To ty, wilku! - krzyknął Gwynplaine.
Patrzył na Gwynplaine'a.
I znów zaczął mu lizać ręce. Gwynplaine stał jak pijany.
Wstrząsnął nim ogromny powrót nadziei. Homo! Cóż za zja-
wisko! W ciągu czterdziestu ośmiu godzin pokosztował kolejno
wszelkich - rzec by można - odmian uderzenia gromu;
wszelkich prócz jednej - uderzenia gromu radości. I oto spa-
dał na niego wreszcie i taki piorun. Odzyskana pewność,
a przynajmniej światełko do niej prowadzące, nagła interwen-
cja jakiejś tajemniczej łaskawości, która - kto wie? - bytuje
może gdzieś wśród przeznaczenia, życie, które odzywa się: -
Oto jestem - wśród najczarniejszych mroków grobu, uzdro-
wienie, oswobodzenie, którego kształt pojawia się w chwili,
kiedy niczego już nie oczekiwałeś, coś niby punkt oparcia od-
naleziony w najkrytyczniejszym momencie osuwania się
w dół - Homo był tym wszystkim. Wilk pojawił się Gwyn-
plaine'owi jakby w aureoli światła.
Tymczasem Homo odwrócił się. Zrobił kilka kroków i obej-
rzał się w tył, jakby chcąc sprawdzić, czy Gwynplaine idzie
za nim.
Gwynplaine ruszył w ślad za wilkiem. A Homo, poruszając
ogonem, powędrował przed siebie.
Szedł w dół po pochyłym wybrzeżu Effroc-stone. Pochyłość
ta wiodła aż nad sam brzeg Tamizy. Gwynplaine, prowadzony
przez Homo, schodził ku rzece.
Co kilka chwil Homo odwracał głowę, by upewnić się, czy
Gwyplaine idzie za nim.
W pewnych okolicznościach ostatecznych nic nie bywa bar-
dziej podobne do wszechogarniającego rozumu jak prosty in-
• stynkt przywiązanego zwierzęcia. Zwierzę to jasnowidzący
lunatyk.
Pies wie, kiedy powinien iść za swoim panem, a kiedy powi-
nien poprowadzić go. Zwierzę obejmuje wówczas kierownictwo
rozumu człowieka. Nieomylny węch widzi jasno wśród naszych
mroków. Jakaś nieokreślona konieczność popycha zwierzę i ka-
że mu stać się przewodnikiem. Czyżby wiedziało, że przejście
jest trudne i że trzeba pomóc człowiekowi w jego przebyciu?
Chyba nie; a może i wie? W każdym razie ktoś za nie o tym
wie; wspominaliśmy już, że często wspaniałomyślna pomoc,
o której mniemamy, iż z dołu przychodzi, naprawdę dana jest
nam z góry. Nikt nie wie nawet, w jak wielu postaciach Bóg
objawiać się może. Czym jest takie zwierzę? Opatrznością.
Kiedy zeszli już na sam brzeg, wilk iść począł wzdłuż Ta-
mizy wąskim skrawkiem ziemi.
Przez cały ten czas nie wydał głosu, nie zaszczekał, szedł
w milczeniu. Homo w każdej okazji słuchał instynktu swego
i spełniał swój obowiązek, zawsze jednak z. roztropną wstrze-s
miężliwością pozbawionego praw. '
Uszedł tak z pięćdziesiąt kroków i stanął. Po prawej stronie
ich drogi znajdował się tutaj pomost. U końca tego pomostu-
rodzaju przystani zbudowanej na palach - dostrzec można
było ciemny, niewyraźny kształt dość dużego statku. Na po-
kładzie jego, niedaleko dzioba, migotało niewielkie światełko,
podobne do gasnącej lampki nocnej.
Wilk po raz ostatni upewnił się, czy Gwynplaine idzie za
nim, i wskoczył na ten długi pomost, zrobiony z desek pociąg-
niętych smołą i przybitych do poprzecznie ułożonych belek,
pod którym przepływały wody rzeki. Po chwili -Homo i Gwyn-
plaine znaleźli się na końcu tej przystani.
Statek zakotwiczony u pomostu był jedną z tych galiot ho-
lenderskich o dwu pokładach, przednim i tylnym, bez nadbur-
cia, w środku zaś, między dwoma pokładami - na modłę ja-
pońską - znajdowało się obszerne wgłębienie, odkryte, do któ-
rego schodziło się po umocowanej pionowo drabince; tam
umieszczano ładunek. Statek miał więc dwa pokłady - jeden
przy dziobie, drugi przy rufie - a w środku wgłębienie, jak
starofrancuskie rzeczne statki celne. Wgłębienie obciążano ła-
dunkiem. Taki właśnie kształt mają dziecinne okręciki z pa-
pieru. Pod pokładami znajdowały się kajuty, do których wcho-
dziło się z części środkowej przez poumieszczane tam drzwi;
oświetlały te kajuty wycięte w odylowaniu okienka. Zapełnia-
jąc zagłębienie ładunkiem pozostawiano między pakami swo-
bodne przejścia. Dwa maszty umocowane były na dwu pokła-
dach. Maszt dziobowy nazywał się ,, Pawłem", maszt rufowy -
„Piotrem", i statek prowadzony był przez te dwa swoje maszty
jak kościół przez swoich dwóch apostołów. .Oba pokłady łączyła
kładka przerzucona nad środkową, wgłębioną częścią i podob-
na do chińskiego mostku. W niepogodę obie poręcze mostku -
klapy drewniane - opuszczano na specjalnych mechanizmach
i nad wgłębieniem tworzył się dach. Tak więc na burzliwym
morzu statek był szczelnie zamknięty. Barki te, bardzo masyw-
ne, miewały zwykle sterownicę z belki, gdyż siła steru dosto-
sowana być musi do ciężaru kadłuba. Dość było trzech doro-
słych ludzi - szypra i dwóch marynarzy - i jednego dziecka,
chłopca okrętowego, by manewrować swobodnie taką potężną
morską machiną. Wspominaliśmy już, że obydwa pokłady nie
miały nadburcia. Galiota zakotwiczona u pomostu była potęż-
nym, ciężkim, wybrzuszonym kadłubem, na którym białymi
literami, dostrzegalnymi wśród nocy, wypisane było: ,,Vograat,
Rotterdam".
W epoce tej różne wydarzenia na morzu - szczególnie zaś
niedawne rozbicie ośmiu okrętów barona de Pointił u przy-
lądka Carnero, co zmusiło całą flotę francuską do cofnięcia się
aż po Gibraltar - oczyściły kanał La Manche ze wszystkich
okrętów wojennych, szlak z Londynu do Rotterdamu był wol-
ny i statki handlowe mogły swobodnie, bez żadnej eskorty,
pływać tam i z powrotem.
Statek zwany ,,Vograat", do którego zbliżył się właśnie
Gwynplaine, przytykał lewą burtą tylnego pokładu do pomostu
na równej z nim prawie wysokości. Wystarczyło zejść w dół,
niby po stopniu schodów. Homo i Gwynplaine jednym sko-
kiem znaleźli się na statku. Stanęli na tylnym pokładzie. Po-
kład był pusty, cichy; na statku znajdowali się zapewne jacyś
podróżni, gdyż skończono już ładowanie i galiota miała wkrót-
ce odpłynąć; wskazywały na to paki i skrzynie zapełniające
środkową, wgłębioną część. Lecz leżeli już chyba, a może na-
wet i spali w kajutach pod pokładem, podróż odbywała się bo-
wiem nocą. A wtedy pasażerowie pojawiają się na pokładzie
nazajutrz rano dopiero, po przebudzeniu. Załoga zaś, czekając
na bliską już chwilę odjazdu, spożywała prawdopodobnie wie-
czerzę w pomieszczeniu, które nazywano wówczas ,,kajutą
marynarzy". I stąd pustka na obu pokładach, dziobowym i ru-
fowym, połączonych ze sobą kładką.
Na pomoście wilk biegł prawie; na statku iść zaczął powoli,
ostrożnie, jakby cichaczem. Poruszał ogonem, już nie radośnie
teraz, lecz jakoś smutnie, słabo, jakby chciał wyrazić swój psi
niepokój. Idąc ciągle przodem, przeprowadził Gwynplaine'a
przez cały tylny pokład, aż do kładki.
Kiedy wchodzili na kładkę, Gwynplaine zobaczył przed sobą
światełko. To samo, które dostrzegł z pomostu jeszcze. U stóp
przedniego masztu stała latarnia; w blasku jej z ciemnego tła
nocy wydobywał się jakiś czarny kształt na czterech kołach.
Gwynplaine poznał starą budę Ursusa.
l 21 kwietnia 1705 roku.
- Biedna stara buda sklecona z drzewa, wózek i chatka zara-
zem, w której przetoczyło się całe jego dzieciństwo, przywią-
zana była do podstawy masztu za koła grubymi sznurami. Od
dawna już nie pełniła służby swojej i wygląd jej był rozpacz-
liwy; nic nie niszczy tak i ludzi, i rzeczy jak bezczynność;
przedstawiała się jakże mizernie! Przez wyjście z użycia roz-
klekotała się, rozeschła jakby paraliżem tknięta, prócz tego zaś
powaliła ją nieuleczalna choroba - starość. Koślawa, zbutwia-
ła, drżała, jakby miała się rozpaść za chwilę. Wszystkie mate-
riały, z których ją niegdyś wykonano, były istnym obrazem
zniszczenia, żelazo pokryła rdza, skóra popękała, drzewo spró-
chniało. Szyby okienka na przedzie, przez które przeświecał
blask latarni, były potłuczone. Koła wypaczyły się. Ściany, po-
dłoga i osie wyglądały na wycieńczone zmęczeniem, wszystko
razem sprawiało wrażenie czegoś bardzo żałosnego, wołającego
o litość. Oba dyszle, sterczące ku górze, wyglądały jak ramiona
wzniesione ku niebu. Buda rozpadała się. Ze spodu jej zwisał
łańcuch Homo.
Kto odnajduje życie swoje, swoje szczęście, swoją miłość,
ten biegnie ku niej jak szalony i rzuca się w jej objęcia - tak
chce natura, tak nakazuje jakieś prawo chyba, rządzące czło-
wiekiem. Lecz bywają też i wyjątki: w chwilach najgłębszego,
trwożliwego wzruszenia. Człowiek sterany, udręczony całą se-
rią katastrof, tak bardzo przypominających podstępną zdradę,
staje się ostrożny nawet i wobec radości, lęka się, by swego
złego fatum nie przynieść tym, których kocha, wydaje mu się,
że nosi w sobie jakąś ponurą zarazę, i wchodzi w szczęście
swoje uważnie, nieśmiało. Oto otwiera się raj; rozejrzyjmy się
jednak, nim tam wejdziemy.
Gwynplaine, chwiejąc się na nogach od nadmiaru wzruszeń,
stał i patrzy^.
Wilk cicho położył się przy swoim łańcuchu.
II
BARKILPHEDRO MIERZYŁ "W ORLICĘ, A TRAFIŁ W GOŁĄBKĘ
Stopień budy był opuszczony; drzwi uchylone na pół;
w środku nie było nikogo; w skąpym świetle, przedostającym
się przez szybkę na przedzie, można było dostrzec jej smutne
wnętrze. Na ścianach zbitych z pojedynczych, popróchniałych
desek widać było jeszcze napisy Ursusa sławiące wielkość lor-
dów. Tuż koło drzwi, na gwoździu, ujrzał Gwynplaine swój
płaszcz i napierśnik skórzany, niby odzienie po zmarłym wi-
szące w kostnicy.
Nie miał na sobie w tej chwili ani kaftana, ani kamizelki.
Buda zasłaniała sobą coś, co rozłożone było na pokładzie,
u stóp masztu, koło latarni. Był to siennik, róg jego wystawał
zza wózka. Na sienniku leżał ktoś zapewne. Poruszały się tam
jakieś cienie. ,
Ktoś mówił. Gwynplaine, ukryty za budą, słuchał.
Był to głos Ursusa.
Ten głos, tak szorstki po wierzchu, a tak czuły na dnie swo-
im, ten głos, który tyle razy zgromił Gwynplaine'a i tak dobrze
kierował nim od dzieciństwa - utracił swoje żywe, przenikli-
we brzmienie. Był matowy, niepewny, przechodził w wes-
tchnienie u końca każdego zdania. Ledwie że był podobny do
dawnego głosu Ursusa, pełnego prostej siły. Była to mowa
człowieka, którego szczęście już umarło. Głos także może stać
się cieniem.
Ursus rozmawiał chyba sam ze sobą przede wszystkim. Zda-
rzało mu się to często, jak wiemy. Dlatego też właśnie uchodził
za dziwaka.
Gwynplaine wstrzymał oddech. Nie chciał utracić ani jedne-
go słowa Ursusa. Oto, co usłyszał:
- Takie statki są bardzo niebezpieczne. Nie ma tu nadburcia.
Staczasz się w morze i nic cię po drodze nie zatrzyma. Jeżeli
pogoda będzie zła, wypadnie przenieść ją pod pokład, a to by-
łoby straszne. Jeden niezręczny ruch, chwila lęku - i ane-
wryzm pęka. Nieraz te rzeczy widywałem. O, mój Boże, co się
z nami stanie? Śpi? Tak. Śpi. Zdaje mi się, że śpi. A może ze-
mdlała? Nie. Puls ma dobry. Na pewno śpi. Sen - to odrocze-
nie wykonania wyroku. T.o dobre oślepienie. Co zrobić, żeby
nikt tutaj nie łaził, nie stukał. Panowie, jeżeli jest tam kto na
pokładzie, proszę was, nie hałasujcie. Nie zbliżajcie się tutaj
bez koniecznej potrzeby. Widzicie, istotę o delikatnym zdrowiu
trzeba oszczędzać. Ona ma gorączkę. I taka młoda jeszcze. Ma-
ła, chora dziewczynka. Położyłem jej tu siennik, na powietrzu,
żeby miała czym oddychać. Mówię o tym, bo chciałbym, żeby-
ście mieli jakiś wzgląd na nią. Ze zmęczenia padła na posłanie
jak zemdlona. Ale ona tylko śpi. I chciałbym, żeby jej nikt nie
obudził. Zwracam się też i do kobiet, jeżeli są tam jakieś ladźes.
Młoda dziewczyna to stworzenie wątłe, słabe. Jesteśmy ubo-
dzy kuglarze, bardzo was proszę o odrobinę dobroci; może za-
płacić trzeba za to, żeby nikt nie hałasował? Ja zapłacę. Dzię-
kuję wam, panie i panowie. Czy jest tam kto? Nie. Zdaje mi
się, że nikogo nie ma. Mówię niepotrzebnie. Tym lepiej. Pano-
wie, dziękuję wam, jeżeli tam jesteście, dziękuję wam jeszcze
goręcej, jeżeli was tam nie ma. - Całe czoło ma w pocie. -
Tak, wracajmy tam, skąd wyszliśmy, wkładajmy na powrót
szyję w obrożę. Wróciła nędza. Płyniemy z jej prądem. Ręka,
ta straszna ręka, której się nie widzi, a której obecność nad
sobą czuje się nieustannie, odnalazła nas i zawróciła nagle ku
czarnej stronie przeznaczenia. Trudno; znajdzie się odwaga.
Byleby tylko ona nie chorowała. Sam do siebie głośno mówię
i wyglądam na niespełna rozumu, ale trzeba, żeby wiedziała,
że ktoś jest przy niej, kiedy się obudzi. Byleby tylko nic jej
nie przebudziło nagle. Na litość boską, żadnych hałasów.
Wstrząs, po którym zerwałaby się, zaszkodziłby jej. Chwała
Bogu, że jakoś nikt tu nie przychodzi. Zapewne na statku śpią
wszyscy. Dzięki składam opatrzności za to ustępstwo. No,
a Homo! Gdzie jest Homo! Zapomniałem go uwiązać, w tym
całym bałaganie sam nie wiem, co robię, i masz - nie widzę
go już przeszło od godziny, poszedł poszukać sobie gdzieś wie-
czerzy. Żeby mu się tylko nie przytrafiło jakieś nieszczęście!
Homo! Homo!
Homo lekko zastukał ogonem o deski pokładu.
- Jesteś! No, jesteś, chwała Bogu! Gdyby i Homo zginął -
to by już było zbyt wiele. Poruszyła ręką. Może się obudzi.
Cicho, Homo. Zaczyna się odpływ. Zaraz pojedziemy. Zdaje mi
się, że tej nocy będzie pogoda. Nie ma wiatru. Chorągiewka
-zwisa na maszcie, będziemy mieli dobrą podróż. Nie wiem na-
wet, jaka to teraz odmiana księżyca. Ale chmury nie poruszają
się prawie. Nie będzie fali. Będzie pogoda. Blada jest. To
z osłabienia. Lecz nie, zarumieniła się. To z gorączki. Nie, nie,
jest różowa. Jest zdrowa. Już sam nie wiem, co widzę. A więc
trzeba zaczynać życie od początku. Znów zabierzemy się do-
pracy. Widzisz, zostaliśmy we dwóch tylko. Będziemy na nią.
pracować, ty i ja. To nasze dziecko. O, statek drgnął. Jedzie-
my. Zegnaj, Londynie! Dobranoc, dobranoc, do diabła! Prze-
klęty Londyn!
Statek rzeczywiście drgnął głuchym wstrząsem odjazdu.
Burta pokładu odsuwała się od pomostu coraz dalej. W prze-
ciwległym krańcu, na rufie, stał teraz człowiek jakiś, szyper
zapewne, który wyszedł przed chwilą z kajuty, ściągnął cumę
i począł kierować sterem. Człowiek ten, jak przystało, skoro'
zrobionym się jest z podwójnej, holenderskiej i marynarskiej,
flegmy, uważał na kanał tylko, nie widział i nie słyszał nicze-
go oprócz wody i wiatru i uginając się pod ciężarem sterow-
nicy, cały zmieszany z mrokiem, chodził powoli po tylnym
pokładzie, od prawej burty do lewej burty, tam i na powrót,
podobny do widma z belką na ramieniu. On jeden tylko wy-
szedł na pokład. Dopóki znajdowano się na rzece, nie było tu
roboty dla reszty marynarzy. Po kilku minutach statek popły-
nął z prądem. Płynął gładko, bez kołysania. Tamiza była spo-
kojna, odpływ nie zmącił dziś jej wód. Zagarnięty tym odpły-
wem statek oddalał się szybko. Za nim czarna sylwetka
Londynu coraz to bardziej nikła we mgle.
Ursus znów się odezwał:
- Dam jej się jednak napić naparstnicy. Boję się maligny.
Dłonie ma zwilgotniałe od potu. I cóż to złego uczyniliśmy Pa-
nu Bogu? Jak prędko zwaliło się na nas to nieszczęście. Po-
tworna bywa szybkość zła. Spada jak kamień, co ma szpony,
jak jastrząb na skowronka. Takie jest przeznaczenie. I oto le-
żysz i konasz tutaj, moje miłe dziecko. Przybywa człowiek do
Londynu i mówi sobie: to wielkie miasto, piękne ma gmachy.
Southwark - a cóż za wspaniałe przedmieście! No, i osiedla
się tam. Teraz dopiero widzę, jak nieprzyjemne są te strony.
Czegóż miałbym tam szukać jeszcze? Odjeżdżam i bardzo się
z tego cieszę. Mamy dziś trzydziestego kwietnia. Nigdy nie ufa-
łem kwietniowi, kwiecień ma tylko dwa dni szczęśliwe, piąty
i dwudziesty siódmy, a cztery dni nieszczęśliwe - dziesiąty,
dwudziesty, dwudziesty dziewiąty i trzydziesty. Zostało to po-
nad wszelką wątpliwość ustalone rachunkami Cardana. Chciał-
bym, żeby ten dzień minął już wreszcie. Dobrze, żeśmy ruszyli.
O świcie będziemy w Gravesend, a jutro wieczorem w Rotter-
damie. I rozpocznę od nowa dawne życie w mojej budzie. Bę-
dziemy ją ciągnąć razem, prawda, Homo?
Lekkie uderzenie ogonem o pokład przyświadczyło, że wilk
zgadza się.
Ursus mówił dalej:
- Gdyby to można było wyjść z cierpienia, jak się wycho-
dzi z miasta! Wtedy, Homo, moglibyśmy jeszcze być szczęśli-
wi. Niestety! zawsze będzie z nami ten, którego nie ma. Cień.
zostaje i kładzie się na tych, co przeżyli. Ty wiesz, Homo, co
chcę powiedzieć. Było nas czworo, teraz jest nas tylko troje.
Życie to długa, powolna utrata wszystkiego, co się kocha.
Człowiek pozostawia za sobą smugę bólu. Los zarzuca nas hoj-
nie przewlekłymi, nieznośnymi cierpieniami. A potem wszyscy
Się dziwią, że starzy ludzie dziwaczeją. To rozpacz robi z nich'
safandułów. Tak, mój dzielny Homo, wiatr stale nam sprzyja.
Już nie widać kopuły Świętego Pawła. Za chwilę przejeżdżać
będziemy koło Greenwich. Zrobiliśmy już ze sześć mil. Ach,.
odwracam się na zawsze od tych wstrętnych stolic, pełnych
księży, urzędników i motłochu. Wolę patrzeć, jak poruszają się
liście w lesie. - Czoło ma spotniałe. I nie podobają mi się te
nabrzmiałe, fioletowe żyły na rękach. To z gorączki, która tam
w nich siedzi. Wszystko to zabija mnie! Spij, dziecinko moja!
Tak, śpij.
I tu odezwał się głos, głos niewysłowiony, co wydawał się
daleki, co - rzekłbyś - przychodził i z wysokości, i z głębi
zarazem, głos grobowy a boski, głos Dei.
Wszystko, czego aż do tej chwili doświadczył Gwynplaine,
niczym się nagle stało. Przemówił anioł jego. Wydało mu się,
że słyszy słowa wymawiane gdzieś poza życiem, w jakimś
omdleniu niebiańskim.
Głos mówił:
- Miał słuszność, że odszedł. Ten świat nie jest taki, jakie-
go jemu trzeba. A teraz ja muszę pójść za nim. Nie jestem
chora, ojcze. Słyszałam, co mówiłeś przed chwilą, jestem zdro-
wa, dobrze się czuję, spałam. Ojcze, wkrótce już będę szczę-
śliwa.

- Moje dziecko - zapytał Ursus z akcentem rozpaczy -
GO ty przez to rozumiesz?
A ona odrzekła:
- Ojcze, nie martw się mną.
Umilkła na chwilę, jakby dla zaczerpnięcia oddechu, po czym
takie oto słowa, wymawiane powoli, doszły aż do uszu Gwyn-
plaine^:
- Nie' ma już Gwynplaine'a. Teraz dopiero jestem ślepa.
Nie wiedziałam, co to mrok. Mrok to nieobecność.
Znów zatrzymała się i znów się odezwała:
- Zawsze obawiałam się, żeby nie odleciał, czułam, że on
należy do nieba. I odfrunął nagle. Tak się musiało skończyć.
Dusza odlatuje jak ptak. Lecz gniazdo duszy znajduje się
'w głębinach, w których ukryty jest magnes ogromny, co przy-
ciąga wszystko; wiem, gdzie mam odszukać Gwynplaine'a.
Wiem, którędy iść mi trzeba. To tam, ojcze. A później i ty
przyjdziesz do nas. I Homo także.
Homo słysząc, że o nim mowa, znów uderzył lekko ogonem
o pokład.
- Ojcze - głos odezwał się znowu - rozumiesz przecie,
że odkąd nie ma Gwynplame'a, wszystko skończyło się. Gdy-
bym nawet chciała zostać - nie mogłabym, bo człowiek musi
oddychać. Nie trzeba żądać tego, co jest niemożliwe. Byłam
z Gwynplaine'em i żyłam, to bardzo proste. Teraz nie ma
Gwynplaine'a, więc umieram. To przecież jedno i to samo.
Albo on wróci, albo ja odejść muszę. A ponieważ on wrócić
nie może - odchodzę. Tak dobrze jest umierać. I wcale nie
trudno. Ojcze, to, co tutaj gaśnie, gdzie indziej zapala się.
Życie na tej ziemi jest jak jeden skurcz serca. Nie można
przecież być zawsze nieszczęśliwym. Więc pójdziemy sobie
między gwiazdy - jak wy mówicie - i tam się pobierzemy,
i nie rozstaniemy się już nigdy, i będziemy się kochać, kochać,
kochać - i to wszystko właśnie jest Bogiem.
- No, no, nie mów tyle, nie męcz się - rzekł Ursus.
Głos mówił dalej:
- O, w zeszłym roku, na przykład, w zeszłym roku na
wiosnę byliśmy razem, byliśmy szczęśliwi, a teraz jest tak
bardzo inaczej. Już nawet nie pamiętam, w jakim byliśmy
wtedy miasteczku, drzewa tam rosły, słuchałam, jak śpiewają
ptaki. Przyjechaliśmy do Londynu i wszystko się zmieniło. Ja
ci, ojcze, nie robię wyrzutów. Człowiek jedzie gdzieś i skąd
ma wiedzieć, jak mu tam będzie? Pamiętasz, ojcze, jednego
wieczora przyszła do loży jakaś kobieta, powiedziałeś, że to
księżniczka, było mi potem smutno. Sądzę, że lepiej było zostać
w miasteczkach, we wsiach. No tak, ale Gwynplaine dobrze
uczynił. Teraz na mnie kolej. Przecież ty sam opowiedziałeś
mi, że byłam taka mała, że moja matka umarła, że leżałam
na ziemi wśród nocy, pod śniegiem, który padał i zasypywał
mnie, i że on, też mały jeszcze i też zupełnie sam, podniósł
mnie, i że dzięki temu właśnie żyję; więc nie możesz się dzi-
wić, ojcze, że ja muszę odejść dzisiaj, że chcę zajrzeć do mo-
giły i zobaczyć, czy jest tam Gwynplaine. Bo w tym życiu
jedno istnieje, serce, a później już tylko dusza. Rozumiesz to
wszystko, co mówię, prawda, ojcze? Co to się rusza? Wydaje
mi się, że jesteśmy w ruchomym domu. A przecież nie słyszę
turkotu kół.
Po krótkiej przerwie głos odezwał się znowu:'
21 - Człowiek śmiechu, t. II
- Nie bardzo potrafię odróżnić wczorajszy dzień od dzisiej-
szego. Ja się nie skarżę. Nie wiem, co się stało, ale stało się
na pewno niejedno.
Słowa te wyrzeczone zostały z głęboką, rozpaczliwą słody-
czą. Potem w cichym westchnieniu, które usłyszał Gwynplaine,
głos dorzucił jeszcze:
- Muszę odejść, chyba że on powróci.
Ursus mruknął ponuro:
- Nie wierzę w duchy.
I odezwał się głośniej:
- To barka. Pytałaś, dlaczego dom się rusza; bo jesteśmy
na barce. Uspokój się. Nie trzeba tyle mówić. Moja córko,
jeżeli masz dla mnie choć odrobinę serca, nie podniecaj się, bo
dostaniesz silniejszej gorączki. Stary już jestem, nie przeżyję
twojej choroby. Oszczędź mnie, bądź zdrowa.
Głos znów odezwał się:
- Po co szukać na ziemi, kiedy znaleźć można tylko
w niebie.
Ursus, próbując nadać słowom swoim pozór stanowczości,
odpowiedział:
- Cicho bądź wreszcie. Chwilami zupełnie już rozum tra-
cisz. Masz leżeć i nie ruszać się, ja ci to przykazuję. Cóż, ty
nie musisz wiedzieć, co to znaczy - wklęśnięcie żyły sercowej.
Moje dziecko, pomyśl trochę i o mnie. On cię podniósł, ale ja
cię przygarnąłem. Sama pogarszasz swój stan. To bardzo źle.
Trzeba uspokoić się i zasnąć. Wyzdrowiejesz. Przysięgam ci na
mój honor, że wyzdrowiejesz. I pogodę mamy bardzo piękną.
Jakby umyślnie dla nas stworzono tę noc. Jutro będziemy
w Rotterdamie, w takim mieście, w Holandii, u ujścia Mozy.
- Ojcze - odezwał się głos - kiedy się od dzieciństwa
było razem, stale razem - to trzeba, żeby tak było zawsze,
bo inaczej trzeba umierać, nie ' ma sposobu, nie ma rady,
trzeba. Bardzo, bardzo cię kocham, a przecież czuję, że nie
całkiem już jestem z tobą, choć i z nim też jeszcze nie jestem.
- Dobrze, dobrze - mówił Ursus - postaraj się zasnąć.
A głos odrzekł:
- Usnę jeszcze, na długo, na długo.
Ursus przerwał jej niepewnie:
- Mówię ci przecież, że jedziemy do Holandii, do miasta
Kotterdamu.
- Ojcze - odezwała się znowu - nie jestem chora; jeżeli
cię to martwi, to uspokój się, nie mam gorączki, jest mi tylko
"bardzo ciepło, nic więcej.
- U ujścia rzeki Mozy - wyjąkał Ursus.
- Ja jestem zdrowa, ojcze, ale, widzisz, czuję, że umieram.
- I jak ci nie wstyd mówić coś podobnego - rzekł Ursus.
I dorzucił ciszej:
- Mój Boże, byleby'tylko nie wzruszyła się.
Zapadło milczenie.
Nagle Ursus krzyknął:
- Co ty robisz? Czemu się podnosisz? Błagam cię, leż!
Gwynplaine zadrżał i wysunął się zza budy.
III
RAJ ODNALEZIONYCH NA ZIEMI
Zobaczył Deę. Podniosła się na swym posłaniu. Nosiła długą
suknię, białą, zapiętą starannie pod samą szyję. Rękawy za-
krywały ramiona, pod fałdami spódnicy nie widać było stóp.
Na dłoniach jej wystąpiła błękitna siatka żyłek nabrzmiałych
z gorączki. Drżała i chwiała się niczym trzcina. Oświetlała ją
stojąca na pokładzie latarnia. Jakże niewysłowienie piękna
była jej twarz. Rozplecione włosy spływały na ramiona. Na
policzkach jej nie było ani jednej łzy. A w źrenicach - ogień
jakiś i noc. Była blada bladością przypominającą przejrzystość
boskiego już życia, co kładzie się na ziemskiej jeszcze twarzy.
Jej członki, śliczne i wątłe, jakby stopniały wśród fałdów
sukni. Stała tak, cała chwiejna, podobna do płomyka. A za-
razem wiedziało się, że zaczyna już stawać się cieniem. Oczy
21*
jej, otwarte szeroko, pałały blaskiem. Wydawała się i zjawą.
grobową, i duszą rozświetloną jutrzenką.
Ursus, tyłem odwrócony do Gwynplaine'a, z przestrachem
wyciągnął ręce.
- Moje dziecko, ach, mój Boże, przyszła na nią maligna,
maligna, tego obawiałem się! Najmniejsze wzruszenie, naj-
lżejszy wstrząs może ją zabić, a zarazem tylko wstrząs może
ją uratować od obłędu! Śmierć albo obłęd! Cóż za położeniel-
Co robić! o, mój Boże! Połóż się, moje dziecko.
A Dea mówiła tymczasem. Głos jej był niewyraźny, niedo-
słyszalny już prawie, jakby jakaś mgła niebieska legła po-
między nią i ziemią.
- Mylisz się, ojcze, ja jestem przytomna, całkiem przytom-
na. Słyszę i rozumiem wszystko, co do mnie mówisz. Mówisz,
że już dużo ludzi zeszło się, że czekają, że trzeba, żebym dziś
wieczór też grała, i ja chcę grać, widzisz, że rozumiem wszyst-
ko, ale nie wiem, jak to zrobić, bo przecież umarłam i Gwyn-
plaine też umarł. Ja pójdę, trudno. Będę grać. Już idę. Ale
Gwynplaine'a nie ma.
- Dzieciątko moje - powtarzał Ursus - uspokój się, po-
słuchaj mnie, połóż się.
- Nie ma go, nie ma go, o, jak ciemno.
- Ciemno - wyjąkał Ursus - po raz pierwszy w życiu
wymówiła to słowo.
Gwynplaine bezszelestnie, zwinnie wszedł po schodkach do
budy, zdjął z gwoździa swój płaszcz i napierśnik skórzany,
przyodział się w nie i z powrotem zszedł na pokład. Odbyło
się to wszystko za osłoną, którą tworzył wózek, olinowanie
i maszt.
Dea ciągle szeptała coś, poruszała wargami, a szept ten
stawał się zwolna melodią. I oto głosem drżącym od gorączki
i rwącym się co chwila, nucić zaczęła tajemnicze wołanie, któ-
rym tyle razy przyzywała Gwynplaine'a w Chaosie zwyciężo-
nym. Śpiewała, a śpiew ten był wątły, słaby jak brzęczenie
pszczoły:

Noche, quita te de alli
La alba canta .. .1
Przerwała swój śpiew.
- Nie, to nieprawda, ja nie umarłam. Co ja przedtem mó-
wiłam ... Żyję, niestety. Ja żyję, a on umarł. Ja jestem na
ziemi, a on w niebie. On odszedł, a ja zostałam. I nigdy już nie
usłyszę, jak chodzi, jak mówi. Bóg dał nam odrobinę raju na
ziemi. Bóg zabrał nam ten raj. Gwynplaine'ie! Wszystko skoń-
czyło się. Już nigdy nie będę czuła go przy sobie. Nigdy. Jego
głos! Już nigdy nie usłyszę jego głosu.
I znów zanuciła:
Es menester a cięłoś in ...
... Dexa, quiero,
A tu negro
Caparazon 2.
Wyciągnęła rękę, jakby szukała wśród nieskończoności-cze-
goś, na czym by złożyć i oprzeć ją mogła.
Gwynplaine, pojawiając się nagle Ursusowi, który skamie-
niał ze zdumienia, ukląkł u jej stóp.
- Nigdy! - rzekła Dea. - Już nigdy go nie usłyszę.
I znów zanuciła w obłąkaniu:
Dexa, quiero,
A tu negro
Caparazon.
I usłyszała głos, głos ukochany, który odpowiadał jej:
O ven, ama,
Eres alma
Soy corazon 3.
1 Idź precz, nocy,
Śpiewa jutrzenka.
2 Trzeba iść do nieba
... Zrzuć, proszę
Twoją czarną
Skorupę.
» Pójdź, kochaj,
Tyś jest duszą,
Jam jest sercem.
I równocześnie uczuła pod dłonią głowę Gv/ynplaine'a.
Z piersi jej wydarł się krzyk nie do wysłowienia:
- Gwynplaine!
Na jej bladej twarzyczce pojawiła się jasność promienna;
zachwiała się.
Gwynplaine porwał ją w ramiona.
- Żyje! - krzyknął Ursus.
Dea powtórzyła: - Gwynplaine.
I przytuliła twarz do jego policzka.
- Zstąpiłeś z nieba! Dziękuję ci - szeptała cichutko.
Siedziała na kolanach Gwynplaine'a, wtulona w jego ra-
miona. Podniosła głowę, obróciła ku niemu swoją słodką twarz
i utkwiła w oczach jego swoje oczy pełne mroku i promieni,
jakby na niego patrzyła.
- To ty! - powtarzała.
Gwynplaine pokrył suknię jej pocałunkami. Zdarzają się
słowa, które są zarazem i krzykiem, i łkaniem. Całe uniesienie
i boleść cała roztapiają się w nich i przelewają się bezładnie.
Nie mają sensu, a wyrażają wszystko.
- Tak, ja, to ja, ja, Gwynplaine! Ten, którego jesteś duszą,
słyszysz? Ja, któremu ty jesteś dzieckiem, żoną, gwiazdą, od-
dechem, _ któremu ty jesteś wiecznością całą! To ja jestem
tutaj, trzymam cię w ramionach. Żyję. Jestem twój. Ach, gdy
pomyślę sobie, że już miałem skończyć ze wszystkim! Jedna
chwila tylko! Gdyby nie Homo! Opowiem ci później. Jakże
radość bliska jest rozpaczy! Żyjmy! Deo, Deo, przebacz mi!
Tak, twój na zawsze! To prawda, dotknij mego czoła! Przeko-
naj się, że to ja. Gdybyś ty wiedziała! Nic już nas nie może
rozłączyć. Wychodzę z piekła i wracam do raju. Mówisz, że
zstąpiłem z nieba, nie, ja dostałem się do nieba. Oto znów
jestem z tobą. Na zawsze - wiedz to! Razem! Jesteśmy razem!
I któż by mógł przypuścić! Odnajdujemy się znowu. Wszystko
zło skończyło się. Czeka nas już tylko zachwycenie. Rozpocz-
niemy od nowa nasze szczęśliwe życie i drzwi zamkniemy tak
starannie, że zły los nie będzie już mógł wejść do nas więcej.
Wszystko ci opowiem. Zdziwisz się. Statek ruszył. Nikt go za-
trzymać nie zdoła. Jesteśmy w drodze, jesteśmy wolni. Jedzie-
my do Holandii i pobierzemy się, nie potrzebuję martwić się
o pieniądze na życie, i któż nam może przeszkodzić? Niczego
już obawiać się nie musimy. Ubóstwiam cię.
- Nie tak prędko! - bąknął Ursus.
Dea drżała i oprowadzała rękę po twarzy Gwynplaine'a,
i dotykała jej lekkim, nieziemskim muśnięciem. Usłyszał, jak
sama do siebie szepcze:
- Taki sam jest Bóg na pewno.
Z kolei dotknęła odzienia jego:
- Napierśnik skórzany - rzekła. - I płaszcz. Nic się nie
zmieniło. Wszystko jest tak jak dawniej.
Ursus, oszołomiony zdumieniem i szczęściem, śmiał się i pła-
kał równocześnie, i patrzył na nich, i mówił sam do siebie:
- Nic nie rozumiem. Jestem starym głupcem. Widziałem
przecie, jak go w ziemię kładli. Śmieję się i płaczę. I nic już
nie wiem. Zdumiałem, jakbym i ja był zakochany. Bo i jestem.
Kocham się w nich obojgu. No, dość już, stary błaźnie! Dość
wzruszeń! Dość wzruszeń! Tego się właśnie obawiałem. Nie,
tego właśnie pragnąłem, oszczędzaj jej, Gwynplaine'ie. A zre-
sztą, niech się całują. Co mnie to obchodzi. Ja jestem tylko
świadkiem wydarzenia. Dziwnie się czuję. Jestem pasożytem
ich szczęścia, a biorę w nim udział. W niczym się do niego nie
przyczyniłem, a jednak zdaje mi się, że coś powinienem tu
zrobić. Błogosławię was, dzieci moje.
A kiedy tak Ursus pomrukiwał sobie, Gwynplaine wołał:
- Jesteś nazbyt piękna, Deo! Sam nie wiem, gdzie się po-
dziewał przez te dnie mój rozum. Tylko ty jedna jesteś na
ziemi. Znów cię widzę, a jeszcze w to nie wierzę. Tu, na tej
barce! Powiedz, co się stało? Co oni zrobili z wami? Gdzie
jest ,,Zielone Pudło"? Ograbili was i wygnali. To nikczemne.
Ale ja was pomszczę, ja pomszczę ciebie, Deo, ze mną będą
mieli do czynienia. Jestem parem Anglii. ^
Ursus cofnął się, jakby meteor jakiś w pierś go uderzył;""
i spojrzał z natężoną uwagą na Gwynplaine'a.
- Nie umarł, to pewne, ale czyżby zwariował?
I nieufnie przysłuchiwać się zaczął temu, co mówił Gwyn-
plaine.
A on ciągnął dalej:
- Bądź spokojna, Deo. Zaniosę skargę do Izby Lordów.
Ursus znów spojrzał na niego i palcem puknął się w czoło.
Lecz szybko pogodził się z losem.
- Wszystko mi jedno - mruknął. - Jakoś tam będzie.
Chcesz - to miej sobie bzika, mój Gwynplaine'ie. Człowiek
ma prawo do tego. Ja jestem szczęśliwy. Ale co to wszystko
znaczy ?
. Statek wciąż płynął gładko i prędko, noc stawała się coraz
bardziej ciemna, mgły nadciągające od strony oceanu zasnuły
zenit, a nie rozpędzał ich żaden wiatr, w górze widać było
jeszcze kilka większych gwiazd, lecz i one znikały kolejno, aż
znikły wszystkie i całe niebo stało się czarne, nieskończone,
łagodne. Rzeka coraz bardziej rozszerzała się, obydwa jej brze-
gi, i lewy, i prawy, podobne były już tylko do dwu brunat-
nych kresek wtopionych prawie w ciemność nocy. Jakiś
ogromny, głęboki spokój szedł od tego mroku. Gwynplaine
siedział przy maszcie tuląc do piersi Deę. Mówili do siebie,
szeptali, z ust ich wyrywały się okrzyki i westchnienia. I jakże
tu odmalować cię, o radości?
- Życie moje!
- Niebo moje!
- Miłości moja!
- Moje całe szczęście!
- Gwynplaine!
- Dea! Zmysły tracę! Daj, niech ucałuję twoje stopy!
- To ty!
- Tak wiele mam ci do powiedzenia. Zbyt wiele. Nie wiem
sam, od czego zacząć!
- Pocałuj!
- Żono moja!
- Nie mów, że ja jestem piękna, Gwynplaine'ie. To ty
jesteś piękny.
- Odnalazłem cię i mam cię tu, na sercu. Tak! jesteś moja!
To nie sen. To ty. Czy możliwe? Tak. Wracam do życia. Gdy-
byś ty wiedziała, co mi się przydarzyło, ile przygód. Dea!
- Gwynplaine!
- Kocham cię!
A Ursus pomrukiwał.
- Czuję radość dziadka, jakbym patrzył na własne wnu-
częta.
Homo wyszedł także spod budy i chodził między nimi po-
kornie, cicho, nie wymagając zgoła niczyjej uwagi, i lizał ję-
zykiem swym to grube buty Ursusa, to płaszcz Gwynplaine'a,
to suknię Dei, to siennik. Błogosławił swoim sposobem ich
szczęściu.
Statek przepłynął już koło Chamtham i koło ujścia rzeki
Medway. Zbliżano się do morza. Pogodny spokój ciemnych
przestworzy był tak ogromny, że statek płynął z biegiem Ta-
mizy bez jakichkolwiek trudności i powikłań; żaden z mary-
narzy nie wyszedł na pokład, nie było potrzeby. W drugim
końcu statku szyper, samotny, sterował. On jeden tylko stał
na rufie; a na dziobie latarnia oświetlała szczęście tych kilku
istot, które na samym dnie rozpaczy, co nagle radością się
stała, połączyły się oto ze sobą nieoczekiwanie.
IV
NIE NA ZIEMI, LECZ W NIEBIE
Nagle Dea wyrwała się z objęć Gwynplaine'a, stanęła. Obie
dłonie przyłożyła do serca, jakby chciała zatrzymać je w pier-
si swojej.
- Co mi jest? - rzekła. - Co mi jest? Radość dech za-
piera, dusi. Ale to nic. Już dobrze. Kiedyś się tak nagle po-
jawił, Gwynplaine'ie, cios mi zadałeś. Cios szczęścia. Całe niebo
weszło mi do serca, jakieś odurzenie, takie wielkie. Kiedy
ciebie nie było, czułam, że powoli uchodzi ze mnie życie. A tyś
mi je oddał. Coś się we mnie jakby rozdarło, rozdarły się ciem-
329-
ności i poczułam przypływ życia, płomiennego życia, gorącego,
rozkosznego. Jakże niezwykłe jest to życie, które ty mi dałeś.
Tak niebiańskie, że trochę boli. Jakby dusza powiększała się,
powiększała i mieściła się w ciele z coraz większym trudem.
To życie serafinów, ta pełnia napływa mi aż do głowy i prze-
nika mnie całą. A w piersi jakby trzepotały skrzydła. Dziwnie
mi, ale tak dobrze, tak szczęśliwie. Wskrzesiłeś mnie, Gwyn-
plaine'ie.
Zaróżowiła się, zbladła, znów się zaróżowiła i upadła.
- Niestety! - rzekł Ursus - zabiłeś ją.
Gwynplaine wyciągnął ku niej ręce. Najwyższa rozpacz po-
jawiająca się wśród najwyższej ekstazy - wstrząs to nie lada.
Sam upadłby, gdyby nie musiał jej podtrzymać.
- Deo! - zawołał drżąc cały. - Co ci jest?
- Nic - odrzekła. - Kocham cię.
Leżała w ramionach Gwynplaine'a jak podniesiona z ziemi
chusta. Ręce jej zwisły bezwładnie.
Gwynplaine i Ursus ułożyli Deę na sienniku. Odezwała się
cichutko:
-- Nie mogę oddychać leżąc.
Posadzili ją.
Ursus rzekł:
- Trzeba poduszki.
A ona odpowiedziała:
- Po co? Przecież jest Gwynplaine.
. I oparła głowę o jego ramię, 'a on usiadł za nią i podtrzymy-
wał ją, a spojrzenie miał błędne z rozpaczy.
- O! - powiedziała - jak dobrze!
Ursus schwycił ją za rękę i liczył puls. Nie poruszył głową,
nie wyrzekł ani słowa, a to, co myślał, odgadnąć można było
tylko po ruchu powiek jego, które trzepotały szybko, konwul-
syjnie, jakby usiłowały powstrzymać cały potok łez.
- Co jej jest? - zapytał Gwynplaine.
Ursus przyłożył ucho do lewego boku Dei.
Gwynplaine jeszcze natarczywiej powtórzył swe pytanie.
Przeraził go brak odpowiedzi.
"330
Ursus podniósł głowę, popatrzył na Gwynplaine'a, na peę.
Był blady. Rzekł:
- Jesteśmy już chyba na wysokości .Canterbury. A stąd
niedaleko już do Gravesend. Przez całą noc pogoda będzie
piękna. Nie trzeba obawiać się napaści na morzu, gdyż okręty
•wojenne znajdują się u wybrzeży Hiszpanii. Będziemy mieli
•dobrą podróż.
A Deę opuszczały siły. Coraz bardziej bladła, a w palcach
mięła konwulsyjnie materię swej sukni. Westchnęła jakby
•w zamyśleniu i odezwała się:
- Już rozumiem teraz. Umieram.
Gwynplaine zerwał się. Był przerażający. Ursus podtrzymał
Oeę.
- Umierasz! Umierasz! Nie, nie umrzesz! Nie możesz
umrzeć! Miałabyś umrzeć teraz, natychmiast? Nie, to nie-
możliwe! Bóg nie jest tak okrutny! Tej samej nocy oddać mi
ciebie i zabrać znowu! Nie. To się nie zdarza. Chyba że sam
Bóg chce, żeby zwątpić w niego. Chyba że wszystko jest za-
sadzką, ziemia, niebo, dziecinna kołyska, mleko matki, serce
ludzkie, miłość, gwiazdy. Chyba że Bóg jest zdrajcą, że czło-
wiek jest tylko oszukany! Chyba że nic nie ma, że przekląć
trzeba wszechświat cały! że wszystko jest przepaścią tylko!
Sama nie wiesz, co mówisz, Deo! Będziesz żyła! Żądam, żebyś
żyła. Musisz słuchać mnie. Jestem twoim mężem i panem.
Zabraniam ci porzucić mnie. O nieba! O ludzie nędzni! Nie,
to niemożliwe! I ja miałbym zostać bez ciebie na tej ziemi!
To nazbyt straszne, zagasłoby wtedy słońce. Deo, Deo, ocknij
się! To nic, to tylko chwila bólu, to minie. Człowiek miewa
takie dreszcze i po sekundzie nawet już o nich nie wspomni.
Musisz być zdrowa i silna, musisz, ja potrzebuję tego! Chcesz
umierać! Co ja ci złego uczyniłem? Obłęd czuję na samą myśl
o tym. Jesteśmy połączeni ze sobą, należymy do siebie, kocha-
my się. Po cóż miałabyś odchodzić? 'To by było niesprawiedli-
wie! Czy popełniłem zbrodnię? Przecież przebaczyłaś mi. Nie
chcesz przecie, żebym stał się z rozpaczy zbrodniarzem, sza-
leńcem, potępieńcom! Deo, proszę cię, błagam, na kolanach za-
klinam, nie umieraj!
I chwyciwszy się za włosy, półżywy z trwogi, dławiąc się
łzami rzucił się do jej stóp.
- Mój Gwynplaine'ie - rzekła Dea - to nie moja wina.
Odrobina różowej piany wystąpiła na jej usta. Ursus otarł-
je krajem sukni. Gwynplaine leżał na ziemi i nawet nie spo-
strzegł tego. Obejmował stopy Dei i błagał ją, zaklinał szalo-
nymi słowy:
- Mówię ci, że nie chcę. Ty miałabyś umrzeć! Nie mam na
to siły! Umierać, tak, ale razem. Nie inaczej. Nie umrzesz,
Deo! Ja się na to nie zgodzę za nic. Bóstwo moje! Miłości mo-
ja! Zrozum wreszcie, że jestem z tobą! Przysięgam ci, że bę-.
dziesz żyła! Umrzeć! Nie wyobrażasz sobie chyba, co by się ze
mną stało po twojej śmierci. Gdybyś wiedziała, jak bardzo po-
trzebuję ciebie, jak bardzo nie mogę cię stracić - zrozumiała-
byś, że to jest najzupełniej niemożliwe! Bo widzisz, Deo, niko-
go nie mam prócz ciebie. Działy się ze mną rzeczy niezwykłe.
Nie domyślasz się nawet, a ja w kilka godzin przeżyłem całe
jedno życie. I poznałem, że nic nie ma. Ze tylko ty istniejesz.
Jeżeli ciebie nie stanie - świat straci swój sens. Zostań! Ulituj
się nade mną! Jeżeli kochasz mnie, żyj! Odnalazłem cię po to,
żeby na zawsze pozostać z tobą. Zaczekaj! Jesteśmy razem od
kilku chwil dopiero, nie możesz przecież tak odchodzić. Zacze-
kaj! Boże mój, jak cierpię! Nie gniewasz się na mnie, prawda?
Rozumiesz, że nie mogłem uczynić inaczej, bo przecież przy-
szedł po mnie wapentake. Zobaczysz, już za chwilę będzie ci
lżej oddychać. Wszystko będzie dobrze, Deo! Będziemy szczęś-
liwi! Nie doprowadzaj mnie do rozpaczy! Deo, przecież nie
uczyniłem ci nic złego! *
Nie słowa to już były, lecz łkanie. Zmieszała się w nich
i rozpacz, i bunt. Z piersi Gwynplaine'a dobył się jęk zdolny
wzruszyć gołębicę i ryk, przed którym lew cofnąłby się w prze-
strachu.
A Dea, głosem coraz to słabszym, przerywaj.ąc po każdym
słowie, odpowiedziała mu:
l
- Niestety! Wszystko na próżno! Ukochany mój, wiem, że
nic już więcej dla mnie nie możesz uczynić! Przed godziną
chciałam umierać, teraz nie chcę już. Gwynplaine'ie, mój naj-
milszy Gwynplaine'ie, jak bardzo byliśmy szczęśliwi! Bóg
wprowadził cię w życie moje i on mnie z twego życia zabiera.
•Odchodzę już. Będziesz zawsze pamiętał o ,,Zielonym Pudle",
prawda? I o twojej biednej, niewidomej Dei? Nie zapomnij
mojej piosenki! Nie zapomnij dźwięku mego głosu i sposobu,
w jaki mówiłam ci: kocham cię. Nieraz jeszcze przyjdę, by ci
to powtórzyć nocą, kiedy będziesz spał. Odnaleźliśmy się i ra-
dość była nazbyt wielka. Nie mogła trwać długo. Ja pierwsza
odchodzę, nie ma rady. Tak bardzo kocham Ursusa, ojca mego,
i Homo, naszego brata. Jesteście dobrzy. Brak mi tu powietrza.
Otwórzcie okno. Gwynplaine'ie, nigdy ci o tym nie mówiłam,
ale razu pewnego, kiedy przyszła jakaś kobieta, ja byłam za-
zdrosna. Nie wiesz już nawet, o kim mówię. Prawda? Okryj
mnie! Trochę mi zimno. A Fibi? A Vinos? Gdzie one są? Czło-
wiek w końcu wszystkich kocha. Przywiązuje się do tych, co
•oglądali jego szczęście. Jest im wdzięczny, że byli wtedy, kiedy
jemu było dobrze. Dlaczego wszystko przeminęło? Nie rozu-
miem, co się dzieje od dwóch dni. A teraz umieram. Pozo-
stawcie mnie w tej sukience. Niedawno, kiedy kładłam ją, po-
myślałam sobie, że będzie to mój całun śmiertelny. Chcę ją
zachować do trumny. Są na nie} pocałunki Gwynplaine'a.
•O, tak bym chciała żyć jeszcze. Jakże urocze było nasze życie,
w tej ubogiej chateczce na kółkach! Śpiewaliśmy. Słyszałam,
jak klaszczą. I nie rozstawaliśmy się nigdy, i tak nam było
dobrze. Wydawało mi się, że razem z wami jestem na obłoku,
choć niewidoma, odróżniałam dzień od nocy, słysząc Gwyn-
plaine^ poznawałam, że to ranek być musi, poznawałam, że to
noc, bo w nocy śniłam o Gwynplaine'ie. Dusza jego otulała
mnie. Kochaliśmy się tak słodko, tak tkliwie. I to wszystko
odchodzi już, i nie będzie już więcej piosenki. O Boże, czy nie'
można by jeszcze żyć trochę! Będziesz myślał o mnie, ukocha-
ny mój!
Głos jej słabnął. Traciła już oddech w posępnym opadzie
konania. Skurczyła palce, zacisnęła dłoń. A więc zbliżała się
już chwila ostatnia. W głosie tej umierającej dziewczyny od-
zywać się zaczęły jakby anielskie jakieś dźwięki.
Szeptała:
- Będziecie pamiętać, prawda, bo to by smutne było, gdy-
bym ja umarła i gdybyście wy o mnie zapomnieli. Bywałam
niedobra czasami. Przepraszam was wszystkich. Pewna jestem,
że gdyby dobry Bóg tak chciał, bylibyśmy jeszcze szczęśliwi,
bo tak mało nam trzeba, zarobilibyśmy na życie i wędrowali
razem po innym kraju, ale dobry Bóg nie chciał tego. Sama
nie wiem, dlaczego umierać muszę. Nie skarżyłam się przecież
na moją ślepotę, nie obraziłam nikogo. Niczego więcej nie
pragnęłam, chciałam tylko na zawsze pozostać przy tobie,
ślepa, niewidoma. O, jak mi smutno, że odejść muszę!
Dyszała ciężko, głuche słowa jej gasły, jakby zdmuchiwane.
Stawały się niedosłyszalne prawie.
- Gwynplaine'ie - odezwała się - prawda? Pomyślisz
czasem o mnie! Tak bardzo mi będzie trzeba twej pamięci, gdy
umrę.
Wyszeptała nagle:
- O, zatrzymajcie mnie.
I umilkła. Lecz odezwała się jeszcze po chwili:
- Przyjdź do mnie, jak tylko będziesz mógł najprędzej.
Nawet i tam, u Boga, bardzo będę nieszczęśliwa bez ciebie.
Bo tutaj był raj, tam jest tylko niebo. Duszę się! Ukochany
mój, ukochany, ukochany!
- Łaski! - krzyknął Gwynplaine.
- Żegnaj! - powiedziała.
- Łaski! - powtórzył Gwynplaine.
I przylgnął ustami do pięknych, stygnących już rąk Dci. .
Przez chwilę wydawało się, że dziewczyna już nie oddycha.
Nagle wsparła się na łokciach, oczy jej zabłysły i uśmiech-
nęła się przecudnie. Rozległ się głos jej, żywy:
- Światło! - zawołała. - Widzę!
I skonała.
Sztywna, nieruchoma, upadła na posłanie.
- Umarła - rzekł Ursus.
I biedny starzec runął pod ciężarem rozpaczy i uderzył łysą
głową o pokład, i szlochając ukrył twarz w fałdach sukni Dei,.
koło jej stóp. Zemdlał.
A Gwynplaine? Strach było spojrzeć na Gwynplaine'a.
Zerwał się, podniósł głowę i spojrzał w górę, w przeogromną>
mroczną noc.
A potem nie widziany przez nikogo - chyba że z mroków
tych spoglądał nań ktoś niewidzialny - wyciągnął ramiona ku
górze i rzekł:
- Idę!
I zaczął iść po pokładzie statku w kierunku burty, jakby
jakaś wizja prowadziła go za sobą.
O kilka kroków dalej leżała przepaść.
Szedł powoli, nie patrzył pod stopy.
Miał na ustach ten sam uśmiech, którym Dea uśmiechnęła
się przed zgonem.
Szedł przed siebie. Wydawać by się mogło, że coś widzi..
W źrenicy jego błyszczało światełko jakieś, niby odbicie czy-
jejś duszy dostrzeżonej z daleka.
Krzyknął: - Tak!
Był coraz bliżej burty.
Szedł, niby widmo, sztywny, wyprostowany, z ramionami
podniesionymi do góry, z głową w tył odrzuconą, z okiem.
utkwionym nieruchomo w jeden punkt.
Szedł bez pośpiechu i bez wahania, z jakąś złowrogą pew-
nością, jakby nie znajdowała się tuż obok otchłań czarna, roz-
warty grób.
Szeptał: - Bądź spokojna. Idę za tobą. Widzę znak, którym
przyzywasz mnie.
Nie odrywał spojrzenia od jakiegoś punktu na niebie, wy-
soko, w górze. Uśmiechał się. .
Niebo było czarne, bez żadnej gwiazdy, ale on widział
gwiazdę na tym niebie.
Przeszedł przez cały pokład.
335.
Sztywnymi krokami widma doszedł do samej krawędzi.
- Idę - rzekł. - Oto jestem, Deo!
I postąpił znowu. Nie było tu poręczy. Przed nim znajdo-
wała się próżnia. Postawił na niej stopę.
Upadł.
Noc była głucha i niema, woda głęboka. Utonął od razu.
Znikł spokojnie, posępnie. Nikt nic nie zobaczył, nikt nic nie
usłyszał. Statek płynął dalej, dalej płynęła rzeka.
Wkrótce potem ,,Vograat" znalazł się na oceanie.
Kiedy Ursus ocknął się z omdlenia, nie ujrzał już Gwyn-
plaine'a. Homo tylko stał u burty i wył w ciemność, patrząc_
na morze.
KONIEC
0 B A Ś - N E N A
TOM I
Str. l Hauteville- House - dom Wkfora Hugo na wyspie
Guernesey (w Hauteville, dzielnicy głównego miasta tej wyspy, Saint-
Pierre).
Str. 5 U r s u. s (lać.) - „niedźwiedź".
Comprachźcos (hiszp.) - „handlarze dziećmi" {od comprar -
„kupować" i chico - „dziecko").
Homo (łac.) - „człowiek".
Aberystwith - miasto w Walii; Yeddburg- w Szkocji.
Str. 7 B u f f o n (Jerzy) - znakomity przyrodnik francuski
z XVIII w. .
Arcybiskup Canterbury - prymas kościoła anglikań-
skiego. \
Szakłak - roślina krzewiasta, której jagody mają własności
przeczyszczaj ące.
Mandragora - roślina z rodziny psiankowatych; dawne zabo-
bony przypisywały jej własności magiczne.
Pliniusz - przyrodnik rzymski z I wieku n. e., autor encyklope-
dycznej Historii naturalnej zawierającej wiele wiadomości fantastyce-
nych.
Str. 8 Bedlam - szpital dla umysłowo chorych pod Londynem.
Hipokratyzował i pindaryzował - uprawiał medycynę
jak Hipokrates, wielki lekarz grecki z przełomu V. i IV w. przed n. e.,
i układał okolicznościowe wiersze jak Pindar, ży'ący o stulecie wcześniej
niż Hipokrates i głośny zwłaszcza dzięki swoim poematom na cześć zwy-
cięzców w igrzyskach olimpijskich.
R a p i n (Renę) - drugorzędny poeta francuski z XVII w.; bez po-
wodzenia usiłował wskrzesić tradycje poezji łacińskiej.
22 - Człowiek śmiechu, t. II
V i d a (Marek) - poeta i teoretyk poezji, wybitny przedstawiciel
włoskiego Odrodzenia.
B o u h o'u r s (Dominik) - -jezuita francuski z XVII w., teoretyk kla-
sycyzmu i twórca zupełnie już zapomnianych dramatów.
Daktyl, anapest, kretyk (z greek.) - nazwy jednostek
rytmicznych w wersyfikacji greckiej i łacińskiej; daktyl składa się z je-
dnej sylaby długiej (tzn. wymawianej przeciągle) i dwóch krótkich, ana-
pest ma ten sam układ sylab w odwrotnym porządku, w kretyku zaś.
krótka sylaba znajduje się między dwiema długimi. Te schematy są pod-
stawą uczonych porównań Ursusa (ojciec z synami powinien być tu
zresztą porównany do anapestu, a druga grupa do daktyla).
.Szkoła z Salerno - sławna w średniowieczu włoska szkoła
medyczna, która propagowała swoje - wierszem ułożone - zasady
higieny.
Berżerada (z franc.) - bukolika, utwór poetycki o urokach ży-
cia wiejskiego. *
Middłeton (Hugh) - patrycjusz londyński, który upamiętnił się
w dziejach swojego miasta, budując kanał (znacznie krótszy, niż podaje
Wiktor Hugo), aby doprowadzić do Londynu wodę z okolicznych źródeł.
Str. 9 Splątek - włókna wyrastające z zarodników mchów li-
ściastych i rozwijające się następnie w łodygi i listki.
Str. 10 De l'A n c r e (Piotr) - prawnik francuski z przełomu XVI
i XVII w.; jako przewodniczący sądu skazał na śmierć kilkaset kobiet
podejrzanych o czarnoksięstwo i pisał całe rozprawy o praktykach ma-
gicznych, demonach itp.
Str. 11 Galienus - starożytny lekarz grecki, zwolennik abstrak-
cyjnych spekulacji w medycynie, tu żartobliwie przeciwstawiony nowo-
czesnemu uczonemu, jakim był Hieronim Cardan, wybitny lekarz, mate-
.matyk i fizyk włoski z XVI w.
Str. 12 Lycaon (z greek.) - drapieżnik spokrewniony z hieną.
C a n i s culpeus (łac.) - odmiana wilka w Ameryce Płd.
•Immunitet (z łac.) - przywilej, wyłączenie kogoś lub pewnej
kategorii osób spod ogólnie obowiązujących praw.
Str. 13 Edward IV - panował w Anglii w drugiej połowie XV w.
Ostatni Stuartowie- Karol II, Jakub II i Anna, panujący
kolejno po upadku angielskiej rewolucji burżuazyjnej.
• Str. 14 Szeryf - najwyższy w każdym hrabstwie (okręgu admi-
nistracyjnym) przedstawiciel władz sądowych.
Str. 15 Jeffrys - właściwie Jeffreys (Jerzy), głośny ze swego
okrucieństwa sędzia za czasów Karola II i Jakuba II.
Concilium et c u r za (łac.) - „rada i sąd".
Most honourable- „bardzo czcigodny", right honowable -
„wielce czcigodny".
Bili - projekt ustawy przedkładany parlamentowi.
Str. 16 Edward VI panował w XVI w.
Supplicayit (łac.) - nakaz aresztowania wydany przez sąd kró-
lewski (dosłownie „prosił" - od pierwszego słowa tradycyjnej formuły,
według której sąd redagował to pismo).
Wieża Londyńska - Tower, średniowieczny zamek nad Ta-
mizą, niegdyś więzienie i rezydencja królewska.
Str. 17 Westminster - dzielnica Londynu, gdzie znajduje się
pałac królewski i gmach parlamentu.
Str. 19 Y u e n - dynastia cesarzy chińskich (XIV i XV w.).
Akroterium (z greek.) - górna część frontonu.
S a i n t-G e r m a i n - renesansowy pałac królewski pod Paryżem.
Str. 20 H o n n i s o i t q u ź mai y pens e (franc.) - „hań-
ba każdemu, kto by o tym coś złego pomyślał"; słowa wypowiedziane przez
króla Edwarda III (XIV w.), gdy podniósł podwiązkę, którą zgubiła jedna
z dam dworu. To wydarzenie upamiętnił Edward III ustanawiając
Order Podwiązki, którego dewizą jest przytoczone przez Wiktora Hugo.
zdanie - nie tylko istnie.e on po dzień dzisiejszy (noszony na lewym
kolanie), ale jest najwyższym odznaczeniem w Anglii.
D o n ż o n (z franc.) - wieża obronna w średniowiecznych zamkach.
Escurial - pałac królewski pod Madrytem.
Str. 21 Wimperga (z niem.) - ozdobna przybudówka w stylu
gotyckim, umieszczana nad bramą lub oknami.
V ż r t u s ariete fortior (łac.) - „męstwo jest silniejsze od
tarana".
Piccadiiiy - wówczas dzielnica na zachodnich peryferiach
miasta, dziś handlowe centrum Londynu.
Str. 22 B a j l i w (z franc.) - starosta, namiestnik pana feudalnego
reprezentujący go wobec poddanych.
Str. 23 V o mit o n e gro (hiszp.) - „czarne wymioty", odmiana
żółtej febry.
A łka d (z hiszp.) - burmistrz; sędzia; przenośnie: stróż porządku.
Wilhelm i Maria- Wilhelm III Orański, poprzednio władca
Niderlandów, powołany na tron angielski po tzw. „sławnej rewolucji"
1688 r.; ożeniony z Marią, starszą córką zdetronizowanego Jakuba II,
dzielił z nią władzę.
Str. 25 Comprapeąuenos - dokładnie to samo, co comprachi-
cos (hiszp. pequeno - „malec").
„Proszek s u k c e s y j n y" - -tak nazywano proszek, który sprze-
dawała słynna w XVII w. trucicielka francuska Katarzyna Voisin; po-
22'
zbawionym skrupułów ludziom służył on m. in. do trucia członków ro-
dziny, po których oczekiwali sukcesji, czyli spadku.

Str. 26 Turiupin - tradycyjna postać wesołka w farsach ludo-
wych.
Triboulet - nadworny błazen dwóch królów Francji, Ludwika
XII i jego następcy, Franciszka I.
Pani de S e v i g n e - arystokratka francuska z XVII w.; prze-
szła do historii literatury dzięki obfitej korespondencji, jaką prowadziła
ze swoją córką. Pani de Sevigne była świadkiem buntu chłopów bretoń-
skich i opisała nieludzkie represje zastosowane dla jego stłumienia.
W swoim współczuciu dla ofiar feudalizmu rzeczywiście nie zaszła dale-
ko - z satysfakcją zanotowała torturę koła, na którą został skazany
chłop oskarżony o zamiar zgładzenia gubernatora Bretanii.
Str. 27 S w. Wincenty aPaulo - filantrop francuski z pierw-
szej połowy XVII w.
Turenne (Henryk) - marszałek-Francji, najwybitniejszy dowód-
ca w armii Ludwika XIV.
Str. 28 P o l u s (Reginald) - kardynał angielski z XVI w., znany
ż wrogiego stanowiska wobec reformacji.
Henrietta Francuska- córka Henryka TV, króla Francji,
żona Karola I, który został ścięty po wybuchu rewolucji angielskiej.
Str. 29 Potrzebował ich również i papież- mowa
o kastrowaniu chłopców praktykowanym przez stulecia na dworze pa-
pieskim, aby dostarczyć Kaplicy Sykstyńskiej w Watykanie chórzystów
śpiewających chłopięcymi głosami, które nie przeszły mutacji.
Str. 30 Karol II - syn Karola I; jego panowanie po upadku rewo-
lucji, następnie zaś panowanie jego brata, Jakuba II, wypełniają okres
„restauracji Stuartów", będący próbą wskrzeszenia absolutyzmu uda-
remnioną przez przewrót 1688 r.
Chamberlayne (Edward) - historyk angielski z XVII w.; był
on dla Wiktora Hugo przy pisaniu Człowieka śmiechu jednym z głów-:
nych źródeł informacji o epoce.
Str. 31 Święty Ludwik - Ludwik IX, król Francji z XIII w.,
kanonizowany wkrótce po śmierci.
Madame Henriette - bratowa Ludwika XIV. Sen o kwoce
ratującej kurczęta miała nie ona, lecz księżna Anna Gonzaga. O tym
śnie, który w niej ożywił uczucia religijne, wspomina w poświęcone!
księżnej mowie pogrzebowej Bossuet, sławny kaznodzieja ówczesny; po-
wołał się on na porównania występujące w ewangelii, aby uzasadnić
fakt, że kura mogła się przyśnić osobie tak wysoko urodzonej.
I za naszych dni jeszcze staczano wojny
w obronie tego prawa - mowa o wybuchłej w r. 1861 wojnie.
którą za prezydentury Lincolna prowadziły północne stany USA przeciw
stanom południowym, usiłującym nie dopuścić do zniesienia niewolnic-
twa.
U elektora heskiego kupowało się mięso jak
u rzeźni k a - podczas wojny o niepodległość USA, kiedy Anglia
werbowała przeciw nim najemne wojska u książąt niemieckich.
Monmouth (książę) - nieślubny syn Karola II; podniósł bunt,
aby wydrzeć tron Jakubowi II, został jednak pobity i ścięty wraz z wie-
loma swoimi stronnikami - wtedy właśnie dał się poznać ze swego
okrucieństwa wspomniany już Jeffreys.
P e n n (Wilhelm) - założyciel i gubernator kolonii angielskiej
w Ameryce Płn. Kolonia ta, nazwana od niego Pensylwanią, jest obecnie
jednym ze stanów USA.
Str. 32 Instrument urn r e gni (lać.} - „narzędzie panowania'-.
Żelazna maska- tajemniczy więzień trzymany w Bastylii
przez Ludwika XIV. Nosił on stale maskę z czarnego aksamitu, z której
legenda zrobiła żelazną maskę. Był to prawdopodobnie polityk włoski
Mattioli, ale krążyły na ten temat rozmaite przypuszczenia. Jedną z ta-
• kich tradycyjnych wersji, wedle której Ludwik XIV miał więzić swojego
brata-bliźniaka, spopularyzował Dumas w powieści Wicehrabia de Bra-
gelonne.
Str. 34 Konstabi - pierwotnie urząd dworski w Anglii (koniu-
szy), później zwierzchnik policji w obrębie hrabstwa (dziś po prostu
policjant).
Kwiat lilii - herb królów Francji; Anglia używała go „dla
swoich własnych celów" - tzn. że feudalizm angielski kształtował się
pod silnym wpływem Francji (od XI w., gdy na tronie zasiadł Wilhelm
Zdobywca, książę Normandii).
Indyjscy dusiciele - „tugowie", zlikwidowana na począt-
ku XIX w. fanatyczna sekta hinduska, która głosiła kult Kali, „bogini
zniszczenia", i na jej cześć mordowała ludzi.
Str. 35 Baskowie i Irlandczycy... mówią starym
narzeczem punickim - błędna klasyfikacja języków z okresu,
gdy nowoczesne językoznawstwo było jeszcze w powijakach. Pochodzenie
języka Basków - plemienia góralskiego, które zamieszkuje stoki wscho-
dnich Pirenejów w Hiszpanii i we Francji - nie jest zresztą do dziś wy-
jaśnione, Irlandczycy natomiast mówią językiem należącym do grupy
celtyckiej (jak np. dialekt szkocki w Anglii lub bretoński we Francji),
ale ani baskijski, ani irlandzki nie mają nic wspólnego z językiem sta-
rożytnej Kartaginy, czyli punickim.
Str. 37 Homo errans fera errante peior (łac.) - „włóczęga gorszy
jest od włóczącego się dzikiego zwierza".
Str. 38 Wygnanie Żydów i Maurów z Hiszpanii -
na przełomie XV i X'VI w., za Izabeli i Ferdynanda, oraz odwołanie
przez Ludwika XIV edyktu nantejskiego, który zapewniał protestantom
tolerancję religijną i swobody obywatelskie - dwa słynne w historii
epoki feudalnej akty fanatyzmu; odwołanie edyktu nantejskiego zmusiło
pod koniec XVII w. tysiące protestantów francuskich do emigracji.
Str. 39 Allegri (Grzegorz) - kompozytor włoski z XVII w., autor
chóralnego -utworu Miserere („Zlituj się nade mną, Boże" - do słów
psalmu), który był wykonywany w kaplicy papieskiej (i dla niej wy-
łącznie zastrzeżony pod karą ekskomuniki, aż go wreszcie zapisał z pa-
mięci Mozart i wyniósł w ten sposób na zewnątrz).
Str. 41 Prezbiterianie - kalwini, stanowiący w kościele an-
glikańskim osobną grupę, nie uznającą władzy episkopatu.
Nonjurorsowie - „nie przysięgający", odłam duchownych, któ-
rzy odmawiali uznania króla za zwierzchnika kościoła anglikańskiego.
Str. 43 Niezwyciężona Armada- flota hiszpańska wysła-
na przeciw Anglii przez Filipa II; rozbita w kanale La Manche, podczas
ucieczki poniosła jeszcze dodatkowe straty wskutek burzy (XVI w.).
Nokchauz - pokrywa ochronna.
Podwieszenie Cardana - składa się z dwóch koncen-
trycznych i ruchomych pierścieni - większy połączony jest w dwóch
przeciwległych punktach z podstawą i również w dwóch punktach
z pierścieniem wewnętrznym, w którym jest umocowana busola; połą-
czenia te leżą na osiach prostopadłych do siebie, dzięki czemu wewnętrz-
ny pierścień nie wychodzi z pozycji poziomej, gdy okręt kołysze się na
boki lub wzdłuż swego biegu.
Str. 44 Święty Krepin - jeden z narodowych świętych fran-
cuskich; miał trudnić się szewstwem i dlatego czczony jako patron
szewców.
Str. 47 S cymnus glacialis, s q u a l u s acanthias... -
odmiany rekinów.
Str. 48 Shocking (ang.) - nietakt, wykroczenie przeciw dobre-
mu wychowaniu lub obyczajności.
Str. 50 „M a t u t i n a" (łac.) - „poranna" (domyślnie: stella -
„gwiazda"; tradycyjna nazwa planety Wgnus).
Str. 51 A n d a m o s (hiszp.) - „chodźmy!"
Str. 52 Styks - w mitologii greckiej rzeka oddzielająca świat ży-
wych ludzi od krainy zmarłych.
Str. 56 Aquilon - rzymska personifikacja wiatru północnego,
bóstwo odznaczające się niepohamowaną gwałtownością.
Str. 58 Alguaził - policjant w dawnej Hiszpanii.
Str. 59 A q M i q u e d a n... - „Tu z comprachicos, którym obcięto
uszy, i z wykastrowanych porywaczy dzieci pozostały ślady egzekucji,
a oni sami odbywają karę na morzu".
Str. 66 C o y e r (Gabriel) - literat francuski z XVIII w., autor m.
in. książki o Janie Sobieskim.
Str. 73 I s i di s plocamos (greek.) - „włosy Izydy" (przejętej
przez Greków od Egipcjan bogini płodności).
Str. 78 A k wen t - tu w znaczeniu: żywioł wodny.
Str. 79 Magelan (Ferdynand) - podróżnik portugalski z począt-
ków XVI ,w.; podjął pierwszą podróż morską dokoła kuli ziemskiej.
Str. 81 Cartouche - głośny w pierwszych latach XVIII w. ban-
dyta francuski.
Vascon.sKido (hiszp.) - Bask.
Str. 82 Bouillabaisse - popularna w południowej Francji zu-
pa z ryby, do której dodaje się w dużych ilościach warzywa i przyprawy
korzenne; puchero albo olla podrida jest hiszpańskim odpowiednikiem
tej potrawy, przyrządzanym jednak nie z ryb, lecz z mięsa.
Agnardiente (hiszp.) - dosłownie: „płonąca woda", wódka.
Str. 85 Wanta - lina łącząca maszt z burtą okrętu.
Pelengować - namierzać, czyli wyznaczać za pomocą kompasu
kąt, pod jakim widać ze statku obserwowany obiekt (celem obliczenia,
w jakim miejscu statek się znajduje).
Rumb - jednostka miary kątowej stosowana w nawigacji (jedna
ósma kąta prostego).
D r y .L - znos, czyli zboczenie statku od wyznaczonego kierunku pod
wpływem wiatru lub prądu.
W i m p e l - mała flaga.
Stępka - albo kil, belka biegnąca wzdłuż dna statku.
Str. 88 Kraken - fantastyczny polip w legendach marynarzy
norweskich.
Str. 89 Croisic - port w Bretanii.
Str. 91 O k tan t - przyrząd do mierzenia kąta, pod jakim obser-
wator widzi słońce lub gwiazdy, a także do mierzenia poziomych kątów
widzenia.
Log - przyrząd do mierzenia szybkości statku; w prymitywnej po-
staci składa się on z deszczułki przymocowanej do sznura, który jest
nawinięty na bęben - długość sznura rozwiniętego w oznaczonym cza-
sie z bębna, po wrzuceniu deszczułkł do morza, oznacza drogę przebytą
w tym czasie.
Str. 98 Hals - kierunek w stosunku do wiatru; lewy hals - ste-
rowanie na lewo, gdy wiatr wieje z lewej strony.
Str. 104 Kliwer - ukośny trójkątny żagiel na przednim maszcie.
R e f - poprzeczny pas na żaglu, dający się zwijać, za pomocą lin,
aby zmniejszyć powierzchnię żagla podczas burzy.
Trawers - linia prostopadła do kursu statku.
Póło krąg róży - „róży wiatrów", czyli skali kompasu podzie-
lonej na rumby; mowa tu wiec o zmianie kierunku większej niż 180°.
Str. 105 Pan - grecki bóg pasterzy, który niewidoczny dla samot-
nych wędrowców, miał ich przerażać swoim krzykiem; stąd też staro-
żytni nazywali „panicznym" przerażenie ogarniające człowieka bez wi-
docznej przyczyny.
Str. 107 Nix i nox - nix (łac.) - „śnieg", nox - „noc".
Eliaszowe ogniki - albo ognie św. Elma, wyładowania elek-
tryczne w kształcie płomyków, występujące podczas burzy.
Str. 108 Montgomery (Gabriel) - jeden z przywódców prote-
stantów w okresie francuskich wojen religijnych (XVI w.); został uwię-
ziony i stracony. .
Str. 109 Recitativ (z włosk.) - partie opery, w których śpiew
zbliża się do deklamacji, staje się prawie zwykłą recytacją tekstu arii.
Str. 111 Fał - lina do wciągania żagla na maszt.
. Str. 114 Kabestan - kołowrót, do którego jest przywiązany łań-
cuch z kotwicą. > "
Str. 116 Kartusz (z franc.) - niewielka płaskorzeźba z dewizą
lub herbem.
P a x i n b e li o (lać.) -• „pokój wśród walki".
Winstaniey (Henryk) - grafik i z amatorstwa konstruktor- latar-
ni morskiej w Płymouth; katastrofa, którą przypłacił życiem, miała
miejsce w pierwszych latach XVIII w.
Str. 117 Henryk I - król Anglii w XII w.; jego syn i następca
tronu zginął w katastrofie statku „Blanche-^Nef".
• Str. 120 Wood de Largo (Andrzej) - admirał szkocki z prze-
łomu XV i XVI w. •
Str. 125 Portentosum •ma'r e (łac.) - „niesamowite morze".
H y d e-P a r k - wielki park w zachodniej części Londynu.
Pola Elizejskie - blisko dwukilometrowa aleja w Paryżu;
znaczna jej część, szeroka na kilkaset metrów, stanowi park.
Str. 127 „M a ł p a" ta - swing, właściwie swinge, po angielsku
„wir"; marynarze z wysp kanału La Manche nazwali go „małpą", bo
podobnie brzmi słowo francuskie o tym znaczeniu (singe).
Str. 129 B a r t (Jan) - słynny z dzielnaści admirał w flocie wojen-
nej Ludwika XIV; zaczął swą karierę od prostego marynarza.
Str. 160 Jerzy III - panował w końcu XVIII i na początku
XIX w.; za jego panowania wywalczyły sobie niepodległość Stany Zjed-
noczone, dotąd kolonia angielska, dała się też Anglii we znaki wojna
z Napoleonem I. Jerzy III abdykował wpadłszy w chorobę umysłową.
Wbite H o r s e (ang.) - „biały koń", herb dynastii hanowerskiej,
z której pochodził Jerzy III.
Astaroth - bogini czczona na starożytnym Wschodzie jako opie-
kunka miast.
Str. 169 Bangueting House - właściwie Banqueting Hali,
„sala bankietowa" pozostała po dawnym pałacu królewskim w Londynie;
jej sufit zdobi dziewięć obrazów Rubensa.
Str. 173 Tillotson (Jan) - ówczesny arcybiskup Canterbury,
popularny kaznodzieja.
Filoksenos - poeta grecki z przełomu Vi IV w. przed n. e.
Anaksagoras - filozof grecki z V w. przed n. e.; wśród wielu
jego trafnych poglądów na strukturę 'materii było wiele pomysłów nie-
zmiernie naiwnych - głosił rzeczywiście teorię, że każde ciało zawiera
cząstki białe i czarne, wskutek czego śnieg miał być też częściowo czarny.
Str. 174 Farthing - najdrobniejsza moneta angielska.
Str. 175 H a r v e y (Wilhelm) - lekarz angielski, odkrywca krąże-
nia krwi (pierwsza połowa XVII w.)
K e p l e r (Jan) - matematyk i przede wszystkim znakomity astro-
nom niemiecki.
-Noc S w. Bartłomieja - najbardziej ponury epizod z wojen.
religijnych we Francji, olbrzymia rzeź protestantów zorganizowana przez
matkę króla Karola IX i dworskie stronnictwo wrogów reformacji
(W r. 1572).
- Str. 183 De Denasatis. Bucca fis są... (łac.) - „O lu-
dziach beznosych. Z ustami rozciętymi aż po uszy, obnażonymi dziąsła-
mi i zniekształconym nosem, będziesz maską i będziesz się wciąż śmiał".
Str. 188 Bonnivard (Franciszek) - bojownik o wolność Szwaj-
carii, republikanin, więziony w Chillonie (w XVI w.); Byron poświęcił
mu poemat Więzień Chillonu.
Ludlow (Edmund) - działacz angielskiej rewolucji burżuazyjnej,
członek trybunału, który skazał na śmierć Karola I; po upadku rewolu-
cji schronił się w Szwajcarii.
Str. 189 M o n k (Jerzy) - generał angielski; po upadku rewolucji"
bez skrupułów przeszedł na służbę Karola II.
Str. 190 R e g u l u s owe gesty - przypominające Marka Regu-
lusa, konsula rzymskiego z III w. przed n. e. - wzięty do niewoli przez
Kartagińczyków, został on zwolniony na słowo, aby pojechał do Rzymu
i skłonił senat do wymiany jeńców i zawarcia pokoju; za jego namową.
senat odrzucił te propozycje i Regulus wrócił do Kartaginy, gdzie został
zamordowany.
345-
Str. 191 Trymalchion - próżny i ograniczony dorobkiewicz
•w Satyriconie, powieści Petroniusza, pisarza rzymskiego z czasów Ne-
rona.
Fronda - rewolta panów feudalnych przeciw umacniającemu się
we Francji absolutyzmowi (połowa XVII w.).
Książę de Bragance - w tym okresie zasiadł na tronie por-
tugalskim, wbrew interesom Hiszpanii, od której Portugalia była dotąd
•całkowicie uzależniona.
M a z a r i n i (Juliusz) - kardynał i pierwszy minister, rządził Fran-
cją w okresie małoletności Ludwika XIV.
Masaniello - właściwie Tomasz Aniello, rybak, zorganizował

•powstanie przeciw Hiszpanom panującym w Neapolu.
Berberowie - mieszkańcy północnej Afryki od Maroka po gra-
•nicę Egiptu; na północ od tej granicy leży Kreta (nazywana również Kan-
•dią od swego głównego miasta).
Str. 192 Deklaracja z B red y-złożona przez Karola II
.przed objęciem tronu w Bredzić (w Holandii); Karol II przyrzekał w tej
•deklaracji, że nie będzie się mścił na uczestnikach rewolucji i pozostawi
nowym właścicielom majątki ziemskie skonfiskowane stronnikom Karo-
la I oraz kościołowi, miał też przestrzegać tolerancji religijnej i w rzą-
•dach opierać się na parlamencie - po objęciu tronu nie dotrzymał jed-
nak tych przyrzeczeń.
Str. 194 D r y den (Jan) - poeta i dramaturg z XVII w.; po powro-
cie Stuartów stał się ich piewcą, m. in. w poemacie Absalom i Achitofel,
•opartym na motywach biblijnych (utwór ten przełożył na francuski pu-
•blicysta Atterbury, który po upadku Stuartów w r. 1688 został skazany
na wygnanie i zamieszkał w Paryżu).
Huet i Saumaise - współcześni erudyci i krytycy francuscy.
Milton (Jan) -jeden z największych poetów angielskich, autor
•epopei Raj utracony, uczestnik i piewca angielskiej rewolucji burżua-
.zyjnej.
Str. 198 Evelyn (Jan) - współczesny pamiętnikarz.
Str. 200 Alacoque (Maria) - zakonnica francuska z XVII w.,
.głośna ze swego mistycyzmu; w religijnej ekstazie pokaleczyła sobie no-
żem piersi. . .
Harrisoh i Pride- Uczestnicy rewolucji, służyli pod rozka-
zami Cromwella.
M ale praecinctum j u v e n e m c a v etę (łac.) - „strzeżcie
się rozpasanego młodzieńca".
Str. 201 N o n deficit alt e r. a u r e u s (łac.)-„nie brak dru-
giego, złotego".
Książę Yorku - tytuł używany przez późniejszego Jakuba II
przed wstąpieniem na tron.
Str. 203 G r oo m o f the stole-pierwotnie: .„kamerdyner";
w hierarchii dworskiej tytuł-pierwszego szambelana.
B r a d s h a w (Jan) - członek trybunału, który wydał wyrok śmierci
na Karola I.
Str. 260 M a d a m e s a n s ąueue (franc.) - „Pani bez ogonka",
czyli bez żadnych tytułów, bo Henriecie Angielskiej, córce Karola I i bra-
towej Ludwika XIV, przysługiwał na dworze francuskim tytuł „Madame",
bez wymieniania godności (zastrzeżony dla córek i bratowych króla oraz
dla żony następcy tronu).
Str. 208 „M arkizo, gdyby moje lica..." - dwuznaczny
madrygał, w którym Piotr Corneille, autor Cyda, zachwala się młodej
adresatce tego wiersza.
Ninon i Marion - Ninon de Lenclos, prowadziła w okresie
klasycyzmu salon literacki w Paryżu i dożyła późnej starości zachowu-
jąc urodę, której zawdzięczała wielu wielbicieli; Marion Delorme nato-
miast nie jest tu zbyt szczęśliwie wymieniona, gdyż umarła w połowie
XVII w., ledwo przekroczywszy czterdziestkę; w odróżnieniu od poprzed-
niej, która odegrała dużą rolę w życiu umysłowym epoki (zdążyła nawet
roztoczyć opiekę nad młodym Wolterem), Marion Delorme znana była
tylko ze swoich licznych przygód miłosnych.
Kaliban i Ariel - postacie z Burzy Szekspira; Kaliban re-
prezentuje tam prymitywną, daleką od wszelkiej cywilizacji ludzkość,
Ariel jest uosobieniem poezji.
Str. 209 L o c k e (Jan) - filozof angielski, zmarły w pierwszych la-
tach XVIII w.; mimo wielu sprzeczności w swoich poglądach i ustępstw,
jakie czynił na rzecz, idealizmu, wybitny przedstawiciel tradycji materia-
listycznej w dziejach filozofii europejskiej.
Str. 210 Nereidy - w mitologii greckiej boginki morskie, córki
Nereusza, bóstwa władającego Morzem Śródziemnym.
Lukrecja - uosobienie cnoty w legendarnej historii Rzymu.
Stawszy się ofiarą rozpustnego syna króla Tarkwiniusza Pysznego, ode-
brała sobie życie sztyletem.
Astarte - grecka forma imienia bogini Ąstaroth, w której czczo-
no także bóstwo miłości.
Bouffiers (Ludwik) - marszałek Francji, jeden z wybitnych do-
wódców w armii Ludwika XIV.
Str. 211 List do Pisonów - wierszowany traktat Horacego,
bardziej znany pod tytułem Sztuka poetycka; na samym początku poucza
w nim Horacy pisarzy, aby ich dzieła były „jednorodne i jednolite", a nie
przypominały obrazu przedstawiającego piękną od góry kobietę, która
turpiter atrum desinit m piscem („szpetnie kończy się czarną rybą").
Elżbieta - królowa Anglii, panowała w drugiej połowie XVI w.
l ostatecznie wprowadziła anglikanizm, kontynuując dzieło Henryka VIII,
swojego ojca, który pierwszy zerwał z Rzymem.
U n grań cery-ello di principessa (włosk.) - „władczy-
ni o wielkim umyśle".
Maria Stuart - królowa Szkocji; popierała feudalno-katolicką
opozycję przeciwko Elżbiecie i dążyła do zagarnięcia tronu angielskiego.
Uwięziona przez swą rywalkę, została skazana na śmierć.
Str. 212 Amfitryta - w mitologii starożytnej bogini morza, żona
Neptuna.
D u d l e y - hrabia Leicester, faworyt Elżbiety; Mathew - dostojnik
kościoła anglikańskiego; Hatton - kanclerz; Essex - faworyt Elżbiety,
który zorganizował przeciw niej nieudany spisek i przypłacił go życiem;
Bassompiere - ambasador Francji w Londynie.
R e giną S a b a co r a m r e g e crura denudayit (łac.) -
„królowa Saba obnażyła przed królem uda". Biblijna królowa Saba i jej
wizyta u Salomona występuje jeszcze w średniowieczu u wielu pisarzy
Wschodu, m. in. w cytowanej tu legendarnej historii Żydów pióra Ben
Saadia, Księga Tarich (X w.)
L o y o l a (Ignacy) - założyciel zakonu jezuitów, głównego narzędzia
kontrreformacji, najprzód hiszpańskiej, później ogólnoeuropejskiej
<XVI w.).
W e s l e y (Jan) - teolog angielski z XVIII w., założyciel sekty meto-
dystów, która stawiała sobie za cel odrodzenie w Anglii religijności.
Luxemburg (marszałek) - dowódca w armii Ludwika XIV; był
rzeczywiście bardzo popularny w salonach paryskich mimo swojej wy-
jątkowo nieszczęśliwej powierzchowności.
Str. 213 Ko n d e u s z (książę) - kuzyn Ludwika XIV, uczestnik
Frondy, wybitny dowódca.
Anna Boleyn - druga żona Henryka VIII, który dla niej, nie
mogąc uzyskać rozwodu z pierwszą swoją żoną, zerwał z Rzymem.
La V a 11 i e r e (księżna) - jedna z kochanek Ludwika XIV.
Agnieszka - Agnieszka Sorel, faworyta Karola VII, króla Fran-
cji; wywierała duży wpływ na jego politykę (XV w.).
Meluzyna - w średniowiecznych legendach francuskich żona
księcia de Lusignan, która w tajemnicy przed nim raz na tydzień zamie-
niała się w węża.
Małgorzata de V a łoi s-żona Henryka IV, który w końcu
rozwiódł się z nią wskutek jej rozwiązłego życia.
Księżna de Berry- córka księcia Orleańskiego, regenta
Francji po śmierci Ludwika XIV; razem ze swoim ojcem stała się gło-
śna jako przykład niesłychanego rozwydrzenia moralnego ster dworskich
w okresie rozkładu feudalno-absolutnej monarchii.
G r e y (Jane) - księżniczka angielska, siostra Henryka VIII, znana
z niezwykłego w jej środowisku wykształcenia - miała czytać po grecku
l po hebrajsku.
G r o t i u s (Hugo) - wybitny prawnik holenderski z pierwszej po-
lowy XVII w.
Str. 214 Pałac Rąmbouillet - paryski pałacyk markizy de
Rambouillet, gdzie urządzały zebrania literackie arystokratki-intelektu-
alistki, wyszydzone przez Moliera „pocieszne wykwintnisie".
Minoderia (z franc.) - mizdrzenie się, pretensjonalność.
Str. 215 Walpole (Robert) -polityk angielski z początków
XVIII w.; stosował korupcję jako podstawową metodę rządzenia.
D u boi s (kardynał) - nieco wcześniejszy od poprzedniego polityk
francuski, równie zdemoralizowany i cyniczny.
Bolingbroke (Henryk) - reakcyjny polityk ^angielski, rywal
Walpole'a. Na starość, odsunięty od polityki, zajmował się filozofią i mi-
mo że był w tej dziedzinie dyletantem, przejął się na tyle racjonalistycz-
ną myślą Oświecenia, że stał się propagatorem niektórych jej haseł, wy-
wierając wpływ m. in. na młodego Woltera. .
R i c h e l i e u (książę) - polityk i marszałek w armii Ludwika" XV,
głośny z rozpustnego życia.
Jelyotte - znany śpiewak francuski z tej samej epoki.
Str. 216 Menalk i Amaryllis-para romansujących paste-
rzy w sielankach Wergiliusza.
S c u d e r y (Magdalena) - autorka poczytnych w XVII w. powieści
pseudohistorycznych, gloryfikujących jednocześnie ideały rycerskie
ł salonowe arystokracji francuskiej XVII w.; była równie brzydka jak
sentymentalna (w jednej ze swoich powieści opracowała „mapę uczuć") -
i tym większą sensację budził u współczesnych jej długoletni flirt z lite-
ratem i historykiem Pelisson.
Str. 217 Puseizm - tak nazwany od jednego z twórców tego ru-
chu odłam kościoła anglikańskiego, powstały na początku XIX w. i bliski
katolicyzmowi.
Str. 218 Magister elegantiarum (łac.) - „mistrz
elegancji", znawca mody.
Nobility i gentry (ang.) - wielka i' drobna własność ziemska.
Str. 219 Deveria (Eugeniusz) - malarz francuski z okresu ro-
mantyzmu.
Pali Mali- dawniej spacerowa dzielnica Londynu, później uli-
ca, przy której skupiły się elitarne kluby.
J e u de quinze (franc.) - „piętnastka", gra hazardowa (wygry-
wa w niej ten z uczestników, który pierwszy osiąga 15 punktów).
Str. 220 Klub Brzydkich - ma za patronów postacie znane
z ułomności lub brzydoty; są nimi: Tersytes, kłótliwy uczestnik wojny
trojańskiej, przedstawiony w Iliadzie jako zezowaty i kulawy pieniacz;
Triboulet, wymieniony już błazen z XVI w., który był garbaty; Duns
Skot, średniowieczny filozof angielski; Hudibras, karykaturalna postać
z poematu Butlera (XVII w.), wymierzonego przeciw zwolennikom rewo-
lucji angielskiej; Scarron, znakomity przedstawiciel realizmu w literatu-
rze francuskiej XVII w.; Ezop, bajkopisarz grecki z przełomu VII i VI w.
przed n. e.; Horacjusz Cocles, czyli „Jednooki", legendarny bohater
rzymski, który miał postradać oko w walce z Etruskami; Camoens,
wielki poeta portugalski z XVI w. - także stracił oko na wojnie; Mira-
beau, uczestnik francuskiej rewolucji burżuazyjnej, którą niebawem
zdradził nawiązawszy kontakt z Ludwikiem XVI - znany był z niere-
gularnych rysów twarzy, zeszpeconej w dodatku śladami ospy.
Str. 221 T u n c V e n u s ... (łac.) - „Wtedy Wenus w lasach łą-
czyła ciała kochanków"; cytata z poematu Lukrecjusza O naturze rzeczy.
F u n (ang.) - znaczy w gruncie rzeczy dokładnie to samo, co dowcip;
cant - „obłuda"; humour - „humor" jest dla Francuzów rzeczywiście
słowem trudnym do przetłumaczenia, bo francuski odpowiednik tego sło-
wa, wywodzący się tak samo z łaciny (humeur), nabrał znaczenia ogól-
niejszego („usposobienie") lub całkiem specjalnego („irytacja'', „zły hu-
mor").
Str. 226 Królowa Anna, córka Jakuba II, panowała od r. 1702,
po śmierci Wilhelma Orańskiego; po niej objął tron jej mąż, książę duń-
ski Jerzy, który zapoczątkował w Anglii dynastię hanowerską.
Str. 227 Torysowie - stronnictwo reprezentujące interesy ob-
szarników i szlachty, związane z dynastią Stuartów; wigowie - stron-
nictwo, które skupiało najbogatszą warstwę burżuazji, bankierów i prze-
mysłowców oraz część starego ziemiaństwa, zainteresowaną w ówczesnych
przedsięwzięciach finansowych i w ekspansji kolonialnej Anglii. Wigowie
zawzięcie zwalczali politykę Stuartów i byli głównym motorem przewro-
tu 1688 r.; od nich też wywodzili się późniejsi liberałowie angielscy, po-
dobnie jak od torysów konserwatyści - stronnictwa, które ukonstytuo-
wały się na początku XIX w.
A n d o f a 11 Her M a j e s t y' s Plantations (ang.) -
„i wszystkich kolonii Jej Królewskiej Mości".
Str. S23 Q. A. - Q u sen Annę - „Królowa Anna".
Str. 229 Yirginitas empta (łac.) - „kupione dziewictwo".
Str. 230 B e 11 o et Pace (łac.) - „za pomocą wojny i drogą po-
kojową".
Str. 231 W Anglii rok 1649 i we Francji r o k 1793-
przełomowe momenty w obu rewolucjach burżuazyjnych: skazanie-na.
śmierć Karola I i Ludwika XVI.
Str. 232 God są v e t h e ąueen - „Boże, ocal królową", pierw-
sze słowa angielskiego hymnu narodowego (które brzmią: „ocal króla",
gdy na tronie zasiada król).
L u 11 y (Jan Baptysta) - znakomity kompozytor francuski z XVII w.
Str. 233. W r e n - najwybitniejszy architekt angielski na przełomie
XVII i XVIII w., Mansard - nadworny architekt Ludwika XIV; Somers
i Lamoignon - czołowe postacie w angielskim i francuskim sądownictwie
tej epoki (Somers brał ponadto czynny udział w życiu politycznym); Ra-
cine - największy obok Corneille'a dramaturg francuski epoki klasycyz-
mu; Boileau - wybitny poeta i główny teoretyk poezji w tym okresie,
Pope - najwybitniejszy poeta klasycyzmu angielskiego i zarazem wcze-
snego Oświecenia; Colbert i Louvois - najwybitniejsi mężowie stanu we
Francji Ludwika XIV (pierwszy wyróżnił się zwłaszcza jako kierownik
polityki gospodarczej, drugi jako minister wojny).
Windsor - rezydencja królewska na zachód od Londynu; Mar-
ły - dawny pałac królów Francji w pobliżu Wersalu.
Tellier (ojciec) - jezuita, spowiednik Ludwika XIV.
Jennings (Sarah) - księżna Mariborough, przyjaciółka, królowe;
Anny.
Tartufe - „Świętoszek", główna postać komedii Moliera pod tym
tytułem, uosobienie obłudy religijnej.
Str. 237 R o y (Piotr) - trzeciorzędny pisarz francuski z XVIII w.
F a b r e d'l2 glantine - poeta i komediopisarz z okresu wielkiej
rewolucji francuskiej.
Str. 244 H u m i l i s i n t r o i t u s (łac.) - „pokorne wejście".
Str. 246 Spisek prochowy - nieudany zamach papistów,
czyli katolików angielskich na parlament, który zamierzali wysadzić
w powietrze (początek XVII w.).
Str. 247 Domicjan - cesarz rzymski z I w., wsławiony swoim
okrucieństwem.
Str. 248 I n f er i (łac.) - „mieszkańcy piekieł".
Heliogabal - cesarz rzymski z III w., zupełny degenerat, za-
mordowany przez swą gwardię.
Ojciec Józef- zakonnik, doradca kardynała Richelieu, fakty-
cznego władcy Francji za Ludwika XIII (pierwsza połowa XVII w.) i or-
ganizatora francuskiego absolutyzmu; nazywany „szarą eminencją" kar-
dynała, ojciec Józef miał wywierać decydujący wpływ na jego politykę.
Str. 249 . N a r v a e z i 0'D o n n e 11 - politycy hiszpańscy z po-
łowy XIX w., popierający skrajnie reakcyjną politykę królowej Marii
Krystyny. W tym okresie duży wpływ na dworze miała zakonnica Pa-
trocinio.
Str. 250 D a n g e a u (markiz) - dworzanin Ludwika XIV, pamięt-
nikarz.
Str. 251 Locusta- zawodowa trucicielka z czasów Nerona.
D i e u v e u iii e a v o i r s o n a n e (tran.) - „niech Bóg raczy
przyjąć swego osła" (gra słów -r- Barkilphedro mówi sora Snę zamiast
son dmę, „jego duszę").
Str. 253 Roquelaure (Gaston) - arystokrata francuski z XVII w.,
ceniony w salonach za swój dowcip.
Brummell (Jerzy) - głośny w początkach XIX w. elegant an-
gielski, twórca całej teorii „dandyzmu", czyli elegancji.
O m ni s r e s scibilis (łac.) - „wszelka rzecz wiadoma".
Beczka Danaid - beczka bez dna, którą mitologiczne Danaidy
bezskutecznie napełniały wodą; tu w znaczeniu umysłu nie zatrzymują-
cego nabytych wiadomości.
Str. 256 Zoil - starożytny krytyk grecki, który ośmieszył się ma-
łostkową krytyką arcydzieł Homera.
Alba (książę) - hiszpański gubernator Niderlandów w drugiej po-
łowie XVI w., wsławiony okrucieństwem, z jakim tłumił protestantyzm
-l niderlandzki ruch wolnościowy.
B o di n (Jan) - francuski filozof i prawnik z XVI w.; napisał też
książkę o czarownicach i czarnoksięstwie, Demonomania.
Str. 262 O twa y (Tomasz) - współczesny Drydenowi dramaturg
angielski.
Str. 263 H i c sułit l e one s (łac.) - „tu są lwy".
Str. 264 Maszyna z Marły - prymitywny i kosztowny wodo-
ciąg zbudowany przez Ludwika XIV w Marły; funkcjonował z hałasem,
który stał się przysłowiowy.
Str. 270 Turquet de Mayerne - z zawodu lekarz, wynalazł
sposób utrwalania czerwieni w malowidłach na emalii.
Str. 272 Buckingham (książę) - faworyt Jakuba I i Karola I.
Str. 274 Sheridan (Ryszard) - współczesny dramaturg i satyryk.
Str. 283 S p l e e n (ang.) - chorobliwe przygnębienie, nuda.
Str. 284 Manichejczycy - sekta z pierwszych wieków chrze-
ścijaństwa, przypisująca stworzenie świata złej sile, która bezustannie
zmaga się z Bogiem i którą ludzkość w swoim rozwoju usiłuje przezwy-
ciężyć, doskonaląc się w „gnozie", czyli mistycznym kontakcie z bóstwem.
Str. 287 D e a (łac.) - „bogini".
Str. 289 „O culos non habet, et videt" (łac.) - „oczu nie
ma, a widzi".
Str. 294 N arę s habews m u t Ha s (lać.) - „nozdrza mający
okaleczone".
Str. 299 Arkadia - kraina pasterzy w starożytnej Grecji; Otaiti
- Tahiti, wyspa w Polinezji.
Datnis i Chloe - tytułowe postaci powieści Longosa, pisarza
greckiego z III lub IV w. - para naiwnych zakochanych pastuszków.
Str. 300 C y t e r a - wyspa grecka, na której w starożytności odda-
wano cześć bogini Wenus.
Str. 302 Duguesciin (Bertrand) - rycerz francuski z XIV w.
Str. 312 T e s p i s - legendarny twórca tragedii greckiej, podróżu-
jący wozem ze swoją trupą; Solon, prawodawca Aten, miał go przepę-
dzić z tego miasta w obawie, że teatr zdemoralizuje Ateńczyków.
V i ola da g a mb a (włosk.) - stary instrument smyczkowy, pro-
totyp wiolonczeli.
Str. 314 Ursus rursus (łac.) - „Ursus z powrotem".
P l a u t - największy komediopisarz rzymski (z przełomu III i II w.
przed n. e.) " ^
Str. 321 Wyklnij go, Bossuecie! - Bossuet, zgodnie z ów-
czesnym stanowiskiem Kościoła, potępiał teatr i aktorów; Jan Jakub
;i Rousseau w swojej krytyce kultury XVIII w. kwestionował teatr jako
i; rozrywkę klas uprzywilejowanych.
Str. 329 Lordowie są parami, są oni równi - par
pochodzi od łac. par, „równy".
Ad consilium impendendum (łac.) - „na nadchodzącą
naradę"; ad consentiendum - „na wyrażenie zgody".
Str. 330 Księga Doomsday - spis posiadłości ziemskich
w Anglii, sporządzony w XI w. na polecenie Wilhelma Zdobywcy; byt
podstawą do wymierzania ciężarów feudalnych - tak w ogólnym mnie-
maniu niewzruszoną, że nazwano go „Księgą Doomsday". czyli „Księgą
Sądu Ostatecznego".
Pięć Portów - tradycyjna nazwa pięciu portów płd.-wsch.
Anglii (Dover i in.).
Str. 331 Erpenius (Tomasz) - orientalista holenderski z pocz,
XVII w.
Str. 332 „Cnota silniejsza jest od barana" - Ursus.
popisuje się tu swoją znajomością łaciny: virtus istotnie znaczy „cnota"
i „męstwo", a pierwotne i zasadnicze znaczenie słowa aries -to „ko-
zioł", „baran".
Consanguinei nostri (łac.) - „krewni nasi".
Str. 333 Orcstes - syn Agamemnona, wodza Greków w wojnie
trojańskiej, zamordowanego po powrocie do domu przez żonę; mszcząc
się za niego Orestes zabił matkę i po tym czynie stracił na pewien czas
zmysły. '
23 - Człowiek śmiechu, t. II
Str. 335 Lista cywilna- fundusz na osobiste wydatki mo-
narchy.
A H odium (tac.) - majątek wolny od ciężarów i zobowiązań feu-
dalnych.
Prebenda (z łac.) - stanowisko w hierarchii duchownej, do któ-
rego przywiązany był majątek.
Str. 336 M o n s t r o (hiszp.) - „potwór".
T O M II
Str. 3 Yaugirard - dzielnica w płd.-zach. Paryżu, w okresie
pisania Człowieka śmiechu świeżo przyłączona do miasta; współcześni
pamiętali jeszcze Vaugirard jako niepozorne przedmieście.
Str. 6 Galiota - lekki żaglowiec, używany jeszcze w XVIII w.
•do żeglugi przybrzeżnej.
Str. 7 F o x h a 11 - foksal, popularna w XVIII w. nazwa ogrodów
publicznych, w których odbywały się zabawy (od Faukesa, właściciela
posesji w Londynie, gdzie urządzono taką imprezę).
Boulevard (franc.) - bulwar, nie pochodzi w rzeczywistości
•t francuskiego, lecz z holenderskiego i oznaczał pierwotnie ochronne
rusztowanie, szaniec z desek.
Str. 10 Pseudodoa-ia Epidemica (greek.)' - „nagminna fał-
szywa mądrość".
Demokryt - filozof grecki z przełomu V i IV w. przed n. e., je-
den z wybitnych przedstawicieli materializmu w starożytności; tradycyj-
nie nazywano go „śmiejącym się filozofem",
Laktancjusz - teolog z pierwszych wieków chrześcijaństwa.
Dioskurides - lekarz grecki z II w. n. e., Chryzyp - filozof ze
szkoły stoickiej (III w. przed n. e.), Józef - Józef Flawiusz, historyk ży-
dowski (I w. n. e.); cynopast - grecka nazwa głogu; moły - odmiana
czosnku, której Homer przypisuje własności magiczne.
K a d m o s - mityczny król grecki, założyciel Teb, zamieniony przez
Zeusa w węża i w tej postaci przeniesiony do krainy zmarłych.
Str. 11 Klaudiusz Pulcher - konsul rzymski; przed bitwą
morską z Kartagińczykami, w której został pobity, dla wróżby chciał na-|
karmić kury specjalnie do tego celu trzymane przez kapłanów - wróżba
wypadła niepomyślnie, kury nie zjadły ziarna.
Str. 12 A lupo principium (łac.) - „od wilka początek"
Str. 13 W e sta - rzymska bogini domowego ogniska.
Chirurg u s sum (łac.) - „jestem chirurgiem".
Str. 15 Glob - teatr trupy aktorskiej Szekspira.
Śtr. 16 Woltę r, czego sam później gorzko żało-
wał... - Wolter istotnie z biegiem lat ochłódł w swoim entuzjazmie dla
Szekspira, ale pierwsze jego wypowiedzi wystarczyły, aby zainteresować
Francuzów genialnym dramaturgiem.
Str. 17 Trinobanci - plemię zamieszkałe w starożytności na
terenie późniejszego hrabstwa Essex (na płn.-wsch. od Londynu); Berks
i Somerset - hrabstwa na zachód od Londynu, York - północna prowin-
cja Anglii.
Blagier - pochodzi w rzeczywistości od holenderskiego blagen,
„nadymać się".
Str. 26 D e F o e (Daniel) - autor Robinsona Kruzoe; swoim iro-
nicznym pamfietem Najprostszy sposób na innowierców naraził się tory-
som i został skazany m. in. na karę pręgierza.
Str. 27 Wapentake - jednostka administracyjna, powiat (hun-
dred); tu w znaczeniu przedstawiciela władzy sądowej na terenie po-
wiatu; „przysięga na nią" i dlatego „nosi imię wapentake"-bo
pierwotnie słowo to oznaczało podnoszenie w górę broni przy głoso-
waniu.
Str. 29 G a r r ul e, s a n a te i p sum (łac.)-„gaduło, ulecz sam
siebie". . . .
Minos,Eak i R a d a m a n t - mitologiczni sędziowie dusz
zmarłych.
T r e s faciunt capitulum (łac.) - „trzech tworzy kapitułę"^
tzn. wystarcza, żeby zebranie było ważne.
Str. 30 Bitwa pod F a r s a l ą - epizod z walk między Ceza-
rem a Pompejuszem o władzę w Rzymie (I w. przed n. e.); po Stronie
pokonanego wtedy Pompejusza brali udział w bitwie republikanie Bru-
tus i Kasjusz, późniejsi uczestnicy zamachu na Cezara. ,
Akteon - w mitologii greckiej młodzieniec, który odważył się;
podglądać boginię łowów Artemidę w kąpieli; został za to zamieniony
w jelenia i rozszarpany przez psy Artemidy.
Str. 34 Feniks - legendarny ptak egipski, który miał być nie-;
śmiertelny, bo co pięćset lat odradzał się z własnych popiołów.
Str. 35 Paryzatis - żona króla perskiego. Dariusza.
Tremellius - orientalista włoski z XVI w.
C y w e t a - gryzoń, którego wydzielina służyła do wyrabiania
pachnideł. :
Str. 37 T u r duś s i b i inalum c a ca t (łac.) - „drozd własnym
kałem przynosi sobie nieszczęście".
Cerber - w mitologii pies o trzech głowach, strzegący wejścia do
krainy zmarłych.
Str. 39 Fryzyjskie płótno - holenderskie.
Anna Austriaczka - królowa Francji, matka Ludwika XIV.
y
Str. 294 N arę s habens mutiias (łac.) - „nozdrza mający
okaleczone". •
Str. 299 Arkadia - kraina pasterzy w starożytnej Grecji; Otaiti
- Tahiti, wyspa w Polinezji.
Dafnis i Chłop - tytułowe postaci powieści Longosa, pisarza
greckiego z III lub IV w. - para naiwnych zakochanych pastuszków.
Str. 300 C y ter a - wyspa grecka, na której w starożytności odda-
wano cześć bogini Wenus.
Str. 302 Duguesciin (Bertrand) - rycerz francuski z XIV w.
Str. 312 Tespis - legendarny twórca tragedii greckiej, podróżu-
jący wozem ze swoją trupą; Solon, prawodawca Aten, miał go przepę-
dzić z tego miasta w obawie, że teatr zdemoralizuje Ateńczyków.
V i ola da g a mb a (włosk.) - stary instrument smyczkowy, pro-
totyp wiolonczeli.
Str. 314 Ursus rur sus (łac.) - „Ursus z powrotem".
P l a u t - największy komediopisarz rzymski (z przełomu III i II w.
przed n. e.)
Str. 321 Wyklnij go, Bossuecie!- Bossuet, zgodnie z ów-
czesnym stanowiskiem Kościoła, potępiał teatr i aktorów; Jan Jakub
Rousseau w swojej krytyce kultury XVIII w. kwestionował teatr jako
rozrywkę klas uprzywilejowanych.
Str. 329 Lordowie są parami, są oni równi - par
pochodzi od łac. par, „równy".
Ad consilium impendendum (łac.) - „na nadchodzącą
naradę"; ad consentiendum - „na wyrażenie zgody".
Str. 330 Księga D o o m s da y - spis posiadłości ziemskich
w Anglii, sporządzony w XI w. na polecenie Wilhelma Zdobywcy; byt
podstawą do wymierzania ciężarów feudalnych - tak w ogólnym mnie-
maniu niewzruszoną, że nazwano 'go „Księgą Doomsday", czyli „Księgą
Sądu Ostatecznego".
Pięć Portów - tradycyjna nazwa pięciu portów płd.-wsch
Anglii (Dover i in.).
Str. 331 Erpenius (Tomasz) - orientalista holenderski z pocz.
XVII w.
Str. 332 „Cnota silniejsza jest od b a ran a" - Ursus
popisuje się tu swoją znajomością łaciny: virtus istotnie znaczy „cnota'-
i „męstwo", a pierwotne i zasadnicze znaczenie słowa aries - to „ko-
zioł", „baran".
Consanguinei n ostrz (łac.) - „krewni nasi".
Str. 333 Orcstes - syn Agamemnona, wodza Greków w wojnie
trojańskiej, zamordowanego po powrocie do domu przez żonę; mszcząc
się za niego Orestes zabił matkę i po tym czynie stracił na pewien czas
zmysły.
21 - Człowiek śmiechu, t. II
35.?
Str. 335 Lista cywilna - fundusz na osobiste wydatki mo-
narchy.
Allodium (tac.) - majątek wolny od ciężarów i zobowiązań feu-
dalnych.
Prebenda (z tac.) - stanowisko w hierarchii duchownej, do któ-
rego przywiązany był majątek.
Str. 336 M o n s t r o (hiszp.) - „potwór".
; TOM U
Str. 3 Vaugirard - dzielnica w płd.-zach. Paryżu, w okresie
pisania Człowieka śmiechu świeżo przyłączona do miasta; współcześni
pamiętali jeszcze Vaugirard jako niepozorne przedmieście.
Str. 6 Galiota - lekki żaglowiec, używany jeszcze w- XVIII w.
•do żeglugi przybrzeżnej.
Str. 7 Foxhall - foksal, popularna w XVIII w.. nazwa ogrodów
publicznych, w których odbywały się zabawy (od Faukesa, właściciela
posesji w Londynie, gdzie urządzono taką imprezę).
Bouleyard (franc.) - bulwar, nie pochodzi w rzeczywistości
z francuskiego, lecz z holenderskiego i oznaczał pierwotnie ochronne
rusztowanie, szaniec z desek.
Str. 10 Pseudodoa-ia Epidemica (greek.) - „nagminna fał-
szywa mądrość".
Demokryt - filozof grecki z przełomu V i IV w. przed n. e., je-
den z wybitnych przedstawicieli materializmu w starożytności; trądycy}-
nie nazywano go „śmiejącym się filozofem".
Laktancjusz - teolog z pierwszych wieków chrześcijaństwa.
Dioskurides - lekarz grecki z II w. n. e., Chryzyp - filozof ze
szkoły stoickiej (III w. przed n. e.), Józef - Józef Flawiusz, historyk ży-
dowski (I w. n. e.); cynopast - grecka nazwa głogu; moły - odmiana
czosnku, której Homer przypisuje własności magiczne.
K a d m o s - mityczny król grecki, założyciel Teb, zamieniony przei
Zeusa w węża i w tej postaci przeniesiony do krainy zmarłych.
Str. 11 Klaudiusz Pulcher - konsul rzymski; przed bitwą
morską z Kartagińczykami, w której został pobity, dla wróżby chciał na-
karmić kury specjalnie do tego celu trzymane przez kapłanów - wróżba
wypadła niepomyślnie, kury nie zjadły ziarna.
Str. 12 A lupo principium (łac.) - „od wilka początek".
Str. 13 We s t a - rzymska bogini domowego ogniska.
Chirurg u s sum (łac.)- „jestem chirurgiem".
Str. 15 Glob - teatr trupy aktorskiej Szekspira,
S P R E C Z
Księga trzecia
POCZĄTEK PĘKNIĘCIA
I. Gospoda Tadcaster ...........
II. Elokwencja na wietrze ...........
III. W którym znowu pojawia się przechodzień ....
IV. Sprzeczności bratają się ze sobą w nienawiść) . .
V. Wapentake ..............
VI. Mysz przesłuchiwana przez koty ........
VII. Z jakich powodów złoty dukat zawieruszyć się może wśród
miedziaków ..............
VIII. Objawy zatrucia . .. . . . . . .
IX. Abyssus abyssum vocat ..........
Księga czwarta
LOCH WIĘZIENNY
I. Kuszenie świętego Gwynplaine'a . . . . . . . .
II. Radość przechodzi w grozę .........
III. Lex, rex, fex ............
IV. Ursus śledzi policję ...........
V. Straszne miejsce ............
VI. Jakie sądownictwo kryło się pod ówczesnymi perukami .
VII. Dreszcz ................
VIII. Jęk ...............
Księga piąta
I MORZE, I LOS SĄ TYM SAMYM WIATREM PORUSZANE
I. Trwałość rzeczy kruchych .........
II. Nie myli się to, co się błąka .........
III. Nie ma człowieka, który by przerzucony nagle z Syberii
do Senegalu - nie stracił przytomności (Humboldt)
IV. Oczarowanie .............
V. Myślisz, że pamiętasz, a zapominasz .......
Księga -ssósta
URSUS POJAWIA SIĘ POD ROZMAITYMI POSTACIAMI
Str
I. Co powiedział mizanfrop ...*....... 146
II. A co robi ............'.. 149'
III. Komplikacje ............. 162
IV. Moenibus surdis campana muta ........ 166
V. Racja stanu me zapomina ani o wielkim, ani o małym . . 172
Księga siódma
TYTANKA
I. Przebudzenie ............. 18S
II. Pałac podobny jest do lasu ........ 186
III. Ewa ................ 190
IV. Szatan ............... 198
V. Twarz znajoma, człowiek nieznajomy ...... 210
Księga ósma
KAPITOL, I JEGO OTOCZENIE
I. Jak rozdrabniają się sprawy majestatu ...... 214
II. Bezstronność ............. 22'»
III. Stara sala .............. 238
IV. Stara Izba .............. 244
V. Wielkopańskie rozmowy .......... 249
VI. Wysoka i Niska ............ 258
VII. Ludzkie burze, groźniejsze od burz oceanów ..... 263,
VIII. Byłby dobrym bratem, gdyby nie był dobrym synem . . 281
Księga dziewiąta
W GRUZACH
I. Poprzez nadmiar wielkości dojść można do nadmiaru
nieszczęścia .............. 288
II. Osad ................ 292
Zakończenie
MORZE I NOC
I. I pies bywa aniołem stróżem . ........ 311
II. Barkilphedro mierzył w orlicę, a trafił w gołąbkę . . . 316
III. Raj odnalezionych na ziemi . . . . . . . . . 323
IV. Nie na ziemi, lecz w niebie ......... 329
Objaśnienia .............. 33T
Str. 16 Woltę r, czego sam później gorzko żało-
wał... - Wolter istotnie z biegiem lat ochłod! w swoim entuzjazmie dla
Szekspira, ale pierwsze jego wypowiedzi wystarczyły, aby zainteresować
Francuzów genialnym dramaturgiem.
Str. 17 Trinobanci - plemię zamieszkałe w starożytności na
terenie późniejszego hrabstwa Essex (na płn.-wsch. od Londynu); Berks
i Somerset - hrabstwa na zachód od Londynu, York - północna prowin-
cja Anglii.
Blagier - pochodzi w rzeczywistości od holenderskiego blagen,
„nadymać się".
Str. 26 De F o e (Daniel) - autor Robinsona Kruzoe; swoim iro-
nicznym pamfietem Najprostszy sposób na innowierców naraził się tory-
som i został skazany m. in. na karę pręgierza.
Str. 27 Wapentake - jednostka administracyjna, powiat (hun-
dred); tu w znaczeniu przedstawiciela władzy sądowej na terenie po-
wiatu; „przysięga na nią" i dlatego „nosi imię wapentake" - bo
pierwotnie słowo to oznaczało podnoszenie w górę broni przy głoso-
waniu.
Str. 29 G ar r wie, sań a te i p SUTO (łac.) - „gaduło, ulecz sam
siebie". . ' - .
Minos,Eak i Radamant - -mitologiczni sędziowie dusz
zmarłych.
Tres f aciunt capitulum (łac.) - „trzech tworzy kapitułę"^
tzn. wystarcza, żeby zebranie było ważne.
Str. 30 Bitwa pod Farsalą - epizod z walk między Ceza-
rem a Pompejuszem o władzę w Rzymie (I w. przed n. e.); po stronie
pokonanego wtedy Pompejusza brali udział w bitwie republikanie Bru-
tus i Kasjusz, późniejsi uczestnicy zamachu na Cezara. ';
Akteon - w mitologii greckiej młodzieniec, który odważył się.
podglądać boginię łowów Artemidę w kąpieli; został za to zamieniony
-w jelenia i rozszarpany przez psy Artemidy. - .
Str. 34 Feniks - legendarny ptak egipski, który miał być nie-;
śmiertelny, bo co pięćset lat odradzał się z własnych popiołów.
Str. 35 Paryzatis - żona króla perskiego- Dariusza.
Tremellius - orientalista włoski z XVI w.
C y w e t a - gryzoń, którego wydzielina służyła do wyrabiania
pachnideł.
Str. 37 Turdus sibi mai urn c o c d t (łac.)-„drozdwłasnym
kałem przynosi sobie nieszczęście".
Cerber - w mitologii pies o trzech głowach, strzegący wejścia do
krainy zmarłych.
Str. 39 Fryzyjskie płótno - holenderskie.
Anna Austriaczka - królowa Francji, matka Ludwika XIV.
23*
Str. 49 A b y s sus aby s sum v o ca t (lać.) - „otchłań przy-
zywa otchłań", wyrażenie z psalmów oznaczające, że jedno nieszczęście
pociąga za sobą drugie.
Str. 52 Filemon i Baucis- mitologiczna para małżeńska,
która do późnej starości wytrwała w harmonijnym pożyciu.
Ayicenna - wielki filozof, matematyk i lekarz tadżycki z prze-
łomu X i XI w.
Str. 55 Pigmalion - legendarny rzeźbiarz zakochany w wyrze-
źbionym przez siebie posągu Galatei, który ożył za sprawą bogów.
Str. 61 Adonis - urodziwy młodzieniec, w którym zakochała się
Wenus.
Gnafron - groteskowa kukła w ludowym teatrze marionetek.
Str. 62 Antinous - ulubieniec cesarza rzymskiego Hadriana
(II w.), słynny z urody.
Str. 68 M e r e 1'0 i e - „Matka Gęś", postać z francuskich bajek
ludowych,
Str. 70 Meduza - w mitologii greckiej skrzydlaty potwór o ko-
biecej głowie z wężami zamiast włosów; na jej widok ludzie obracali się
w kamień.
Str. 71 Muta- T h e m i s (łac.) - „niema Temida" (bogini sprawie-
dliwości).
Pro s i g n o e x e u n d i, s u r s u m t r a h e (łac.) - „da-
jąc znak wyjścia, podnieś w górę".
Kartularz (z łac.) - zbiór przepisów.
Str. 74 L e x, r e x, f e x (łac.) - „prawo, król, motłoch".
H a b e a s corpus (łac.) - „miej ciało do stawienia przed sądem",
uchwalone za Karola II prawo, które gwarantowało aresztowanemu prze-
dłożenie jego sprawy sądowi, ograniczając w ten sposób samowolę kró-
lewską.
Lettres de cachet (franc.) - „listy opieczętowane" (królew-
ską pieczęcią), nakazy uwięzienia w Bastylii lub wygnania, którymi
absolutyzm francuski posługiwał się, aby utrzymać poddanych w posłu-
szeństwie.
N e u h o f f (baron) - awanturnik francuski z pierwszej połowy
XVIII w.; ogłosił się królem Korsyki.
Sądy świętej Voehme- działające z ukrycia sądy -w śred-
niowiecznych Niemczech.
Justynian - władca cesarstwa wschodnio-rzymskiego (VI w.).
Ca w es l a trą n t... (łac.) - „Psy szczekają, strażnicy milczą. -
Występować jako strażnik, to znaczy milczeć". „Cesarz nakazuje milcze-
nie". „Będziemy mieli wielu strażników urzędujących z laską, którzy
potrafią działać w milczeniu". „Wstań na dany rozkaz, przestań mówić -
tak się trzeba zachowywać w areszcie królewskim".
Str. 75 V e tu s Consuetudo... - „Stary statut Normandii,
rękopis". „Strażnicy mieczowi z Karty normandzkiej Ludwika Hutin"
(tzn. Ludwika X, który panował we Francji w XIV w.).
Mortimer - faworyt królowej Izabeli, razem z nią zamordował
jej męża, Edwarda II (XIV w.).
W a r w i c k (Ryszard) - polityk angielski z XV w.; podczas „wojny
czerwonej i białej róży" między dynastią Lancastrów a książętami Yorku
'„kreował" dwóch królów: pomógł zasiąść na tronie księciu Yorku, po
czym, poróżniwszy się z nim, przywrócił do władzy zdetronizowanego
Lancastra.
Str. 76 Steele wypędzony z parlamentu - Robert
Steele, komediopisarz i znakomity eseista, wybitny przedstawiciel Oświe-
cenia w Anglii, stronnik wigów, został za swoją działalność publicystycz-
ną wykluczony z Izby Gmin. Locke, naraziwszy się Stuartom, pod koniec
panowania Karola II utracił katedrę i schronił się w Holandii. Tomasz
Hobbes, jeden z czołowych przedstawicieli ówczesnego materializmu, emi-
grował wprawdzie w okresie rewolucji angielskiej, ale po restauracji
Stuartów był ustawicznie prześladowany jako ideolog antyfeudalnej bur-^
żuazji. Edward Gibbon, historyk z XVIII w., zdecydowany antyklerykał,
wiele lat spędził na kontynencie. Współczesny mu satyryk Karol Chur-
chill, filozof Dawid Hume (idealista i agnostyk), a zwłaszcza Józef Prie-
stłey, wybitny chemik (odkrywca azotu) oraz publicysta sympatyzujący
z rewolucją francuską - wielokrotnie napotykali trudności; Priestley
był wprost brutalnie prześladowany, podobnie jak Jan Wilkes, polityk
i publicysta, który gwałtownie krytykował parlamentaryzm angielski.
Sedttźous l ź t) e l - ustawa o działalności przeciw monarchii,
po raz pierwszy wprowadzona w końcu XVII w. i wielokrotnie później
uzupełniana.
Str. 80 Tristan Pustelnik- znany z okrucieństwa naczelnik
francuskiej policji królewskiej w XV w.
Str. 82 H o war d (Jan) - filantrop z XVIII w., walczył o poprawę
stosunków w więzieniach angielskich.
Str. 84 S a i n t-S i m o n (książę) - najwybitniejszy pamiętnikarz
francuski z czasów Ludwika XIV.
Str. 85 E s q u i r e - tytuł pisany po nazwisku, pierwotnie oznacza-
jący szlachectwo, z czasem tylko poważną pozycję społeczną; kawaler -
knight, szlachcic (używający przed nazwiskiem tytułu Sir).
Str. 85 C u sto s tur r i s (łac.) - „stróż wieży".
Illustris (łac.) - „znakomity", ciarissimus - „prze-
świetny".
Str. 86 Bitla v era - „akt prawdziwy", ignoramus - „nie
wiemy".
Str. 98 Q u i faciunt vastum... - „którzy robią szkody
w lesie, gdzie żyją sarny". '
Prodigus, dekorator... - „Marnotrawca, rozrzutnik, utra-
cjusz, dziewkarz, stręczyciel, pijak, rozpustnik, obłudnik, trwoniciel ojco-
wizny, lekkomyślnie szastający pieniędzmi, żarłok". „Kłamca i ojcobójca".
Str. 99 Anglie a charta... - „Karta angielska". „Żelazo, loch,
widły i inne środki". „I więcej". „Dopuszczone prawnie więzy". „To zna-
czy post absolutny".
Str. 100 Adde augmentum... - „Dodaj zwiększenie absty-
nencji przez zmniejszenie jadła". „Śmierć winnego jest hołdem wobec
sprawiedliwego prawa". „Gardłem, brodą..." „Przyznający się do winy
niech uzyska meldefeoh".
Str. 101 iScortum a n t e mortem - „Dziewka przed śmier-
cią". „Na czwarty dzień postaw oko w oko". „Wyrok śmiertelnego chło-
du, przed którym należy dawać wiarę odpowiedziom tak i nie". Frod-
mortell oznaczał właściwie sąd nad zabójcą szlachcica.
Str. 102 Próbę, da diagnosticum"- „zbadaj, postaw dia-
gnozę". '-
Str. 116 B i d l o o (Robert) - współczesny lekarz i przyrodnjk ho-
lenderski.
Str. 117 B a co n (Franciszek, lord Verulamu) - filozof i mąż stanu
z przełomu XVI i XVII w.; Blackstone (Wilhelm) - prawnik z XVIII w.
J u s s u r e gis (łac.) - „z rozkazu królewskiego".
Str. 118 Et s e cupit a n t e v i der i - „ucieka pod wierzby
i pragnie, żeby ją przedtem zobaczono", mówi Wergiliusz o kokieteryjnej
dziewczynie.
Krystyna - królowa Szwecji (XVII w.); skazała na śmierć swo-
jego faworyta Monaldeschiego, którego podejrzewała o knowania prze-
ciw niej.
Tyberiusz - cesarz rzymski z I w. n. e., okrutny i podejrzliwy.
Filip II - król Hiszpanii w XVI w., .jeden z najbezwzględniej-
szych despotów w dziejach absolutyzmu.
Str. 119 E senioratu eripimus... (łac.) - „wyrzucamy
z rzędu panów, niech spadnie między pospólstwo".
Str. 120 In abeyance (ang.) - „w momencie zawieszenia przy-
sługujących uprawnień".
Str. 125 Mosca r i d e n s (łac.) - „śmiejąca się maska".
Str. 126 Humboldt (Aleksander) - przyrodnik i podróżnik nie-
miecki z końca XVIII i pierwszej połowy XIX w.
Str. 136 Jakub VI ii - król Szkocji i Anglii, który zjednoczył
oba królestwa (początek XVII w.).
Str. 152 T u r p e s e n i li s a m o r (łac.)- „starcza miłość jest
rzeczą wstrętną".
a58
Str. 156 Proteusz - symbol zmienności w mitologii greckiej;
bóstwo morskie, które posiadało dar przedzierzgania się w niezliczoną
ilość postaci.
Gineceum(z greek.) -u Greków i Rzymian część domu prze-
znaczona wyłącznie dla kobiet.
Str. 157 P l e b s, f ex u r bis (łac.) - „plebs, męty miasta".
Str. 158 O chodzie zwierząt - jedno z mniejszych dzieł przy-
rodniczych Arystotelesa; w pracach tego największego myśliciela staro-
żytności znajduje się istotnie szereg naiwnych informacji.
Albuquerque (Alfons) - podróżnik i kolonizator portugalski
z okresu wielkich odkryć geograficznych.
Str. 159 S y lv a e s u n t consule d i gna e (łac.) - „lasy są
godne konsula".
G a mil a pericula - „gadatliwe niebezpieczeństwa"; Juwe-
nal - satyryk rzymski.
Str. 160 Plaudite, cives -, „klaskajcie, obywatele".
Str. 163 Boś i n lin g u a- „wół na języku".
Str. 166 Moenibus surdis c a TO p a n a m. u t a - „w głu-
chych murach niemy dzwon".
Str. 178 Post ho c, n o n propter h o c-„po tym, nie z po-
wodu tego" (tzn. że następstwo dwóch wydarzeń w czasie nie dowodzi,
że wydarzenie wcześniejsze było przyczyną następnego).
Str. 183 F i a t l u x - „niech się stanie światłość".
Str. 187 Atrydowie - starożytny ród grecki, którego dzieje
liczyły wiele krwawych epizodów; Plantagenetowie - dynastia angielska,
której panowanie (XII-XV w.) było burzliwym okresem w historii Anglii
(wojna stuletnia, wojna dwóch róż); Medyceusze - patrycjuszowski ród
rządzący Florencją w XV i XVI w. Elz - średniowieczny zamek nie-
miecki na granicy Lotaryngii. '
E r r o r dr cum flexus, locus implicitusgyris (łac.)
- „miejsce pełne zakamarków - splot błędnych dróg".
Str. 190 Kanapa - nie ma w swojej etymologii nic wspólnego
z „pieskiem u stóp"; nazwa jej pochodzi z greckiego i oznaczała, pierwot-
nie zasłonę nad łóżkiem dla ochrony przed komarami.
Str. 192 S u b ciara nuda lucerna - „naga pod jasno pło-
nącą lampą".
Alcoraraus Mahumedis - Koran, święta księga islamu za-
wierająca nauki Mahometa.
Str. 196 H e b e - bóstwo młodości u Greków, piękna dziewczyna
usługująca Zeusowi na Olimpie.
Damiens - sprawca nieudanego zamachu na Ludwika XV, stra-
cony za pomocą bestialskich tortur.
Str. 201 Sen. Scypiona - utwór, w którym Cyceron pisze, że
«ą ludzie wybrani przez los do nieustannego doskonalenia się duchowego.
Pani de Chevreuse,pani de Longueville - ary-
stokratki francuskie z XVII w., znane z bujnego życia i awanturnictwa
politycznego.
Str. 204 Fluctivoma Amphitritae (.lać.) - „wyrzucona
przez fale Amfitryta".
Rodope - kurtyzana grecka; miała zostać żoną władcy Egiptu.
P h t e h - bóstwo egipskie, stwórca świata.
Pentesilea - królowa mitycznych Amazonek, plemienia wojow-
niczych kobiet.
Behemoth i Lewiatan - potwory występujące w Biblii;
Tyfon - egipskie bóstwo ciemności.
D o don a - miasto w Grecji, miejsce czci Zeusa; szelest wiatru
w poświęconych mu dębach, które tam rosły, interpretowano jako słowa
wyroczni. •
Str. 217 C u r i a e r a t s er e n a (tac.) - „posiedzenie było spo-
kojne".
Str. 220 E pur.si m u owe (włosk.) - „a jednak się porusza",
słowa wypowiedziane przez Galileusza, gdy inkwizycja zmusiła go do
wyrzeczenia się nauki Kopernika i przekonania, że ziemia się obraca
(XVII w.).
Str. 225 Bitwa pod Fontenoy - zwycięstwo Francji za pa-
nowania Ludwika XV podczas wojny o sukcesję austriacką. Francja po-
pierała przeciw/Anglii bawarskiego pretendenta do tronu cesarskiego.
Str. 231 -Sine P r e c e, sin e P r etio, sine P oculo (łac.)
- „bez próśb, bez zapłaty i bez pucharu".
T y l e r (Wat) - przywódca powstania chłopskiego w „XIV w.
Lollardowie - uczestnicy antyfeudalnego ruchu ludowego,
który na przełomie XIV i XV w. towarzyszył w Anglii pierwszym prze-
jawom reformacji.
Str. 232 Samozwańczy Ryszardowie - po usunięciu
z tronu i zamordowaniu w tajemniczych okolicznościach Ryszarda II
(koniec XIV w.) występowali samozwańcy podający się za nieżyjącego
króla i wykorzystywani przez panów feudalnych w ich rozgrywkach
z Henrykiem IV, następcą Ryszarda.
W o l s e y (Tomasz) - kardynał i kanclerz, popadł w konflikt z Hen-
rykiem VIII z okazji jego rozwodu. Jako organizator angielskiego abso-
lutyzmu miał też przeciw sobie feudałów.
Maria Tudor - następczyni Henryka VIII, poprzedniczka El-
żbiety; zwana Marią Krwawą, gdyż patronowała bezwzględnej reakcji
katolickiej przeciw angielskiemu protestantyzmowi.
Maria Medycejska - żona francuskiego króla Henryka IV,
który padł ofiarą swojej tolerancyjnej wobec protestantów polityki i zo-
stał zamordowany przez sfanatyzowanego mnicha.
Skazali Bacona - został on oskarżony przez wrogów jego
antyfeudalnej polityki o przekupstwo i pozbawiony swoich godności.
Stafford - powiernik Karola I; parlament rewolucyjny postawił
go przed sąd i skazał na śmierć, na co Karol zgodził się sądząc, że w ten
sposób uratuje siebie.
Str. 237 Akt nawigacyjny - ustawa z połowy XVII w., za-
braniająca importu do Anglii towarów przywożonych na statkach zagra-
nicznych, o ile nie należały one do krajów importujących dany towar.
Str. 239 Długotrwały parlament - tzw. „długi parla-
ment", zwołany w r. 1640 przez Karola I pod naciskiem rewolucyjnej
burżuazji i po trzynastu latach zlikwidowany przez Cromwella.
Str. 244-245 .Quodammodo ostiarius (łac.) - „jak gdyby
odźwierny".
Januarum c a n c e l la r u m q u e potestas - „zarząd drzwi
i kratek".
Tertulian - pisarz łaciński z pierwszych wieków chrześcijań-
stwa, apologeta Kościoła.
Str. 248 B o r g i a (Cezar) - syn papieża Aleksandra VI, głośny n»
przełomie XV i XVI w. włoski awanturnik polityczny, uosobienie okru-
cieństwa i cynizmu.
Str. 250 Richardson (Samuel) - znakomity powieściopisarz
angielski z XVIII w., autor m. In. Klaryssy Harlowe, historii młodej
dziewczyny, która staje się ofiarą cynicznego uwodziciela nazwiskiem
Lovelace (stąd też pochodzi imię pospolite „Iowelas").
Str. 253 Arystydes - polityk i wódz grecki z końca V i począt-
ku IV w. przed n. e.; jego prawy charakter zjednał mu ogromny szacu-
nek współczesnych.
Morus (Tomasz) - angielski mąż stanu z XVI w., autor Utopii,
popadłszy w konflikt z Henrykiem VIII został przez niego skazany na
śmierć.
Str. 258 C h e s ar a, s ar a (włosk.) - „co będzie, to będzie".
Nasz francuski Malbrouck - to znaczy znany we Francji
pod tak uproszczonym nazwiskiem.
Str. 259 Spiker - dosłownie: „mówca", urzędowy tytuł przewod-
niczącego Izby Gmin.
Wory z wełną - poduszki na miejscach prezydialnych w par-
lamencie, symbolizujące jeden z głównych czynników ekonomicznych, któ-
rym burżuazja angielska zawdzięczała swą potęgę - handel wełną w XV
i XVI w.
Str. 264 Aperto v iv er e. v o t o (tac.) - „żyć nie ukrywając
zasad".
Str. 274 Histrio; Mima! - „histrion, komediant!"
Str. 275 Pandemonium (z grec.) - „przybytek wszystkich de-
monów", stolica piekła w Raju utraconym Miltona; panteon - „przyby-
tek bogów", nazwa świątyń starożytnych.
Str. 284 - C a v e n d o t u tu s (łac.) - „dzięki ostrożności bez-
pieczny".
Str. 304 Brantome (Piotr) - pisarz francuski z okresu Odrodze-
nia; w swoich barwnych książkach utrwalił obyczaje epoki.