Józef Hen

Nowolipie

Tower Press 2000
Copyright by Tower Press, Gdańsk 2000
Ewie i Tomkowi
Słoneczna plama
Obok był ojciec. Trzymał mnie za rękę, rozmawiając z jakimś towarzystwem, a 
matka —
tak, mama też tam była — ja zaś przypatrywałem się dużej jasnej plamie, która 
kołysała się
na chropowatej ścianie domu. Musiałem się okropnie nudzić, skoro ta plama od 
słońca tak
mnie zaciekawiła, a może ona naprawdę była niezwykła. Ta jasna plama na szarym 
murze to
jest najdawniejszy obraz, jaki pamiętam. To od tej chwili mam świadomość, że 
jestem.
Utrwaliła mi się ta scena jak fragment filmu, który nagle zatrzymał się w biegu. 
Zdaje się,
że już wtedy wiedziałem, gdzie się znajdujemy: na bazarze łączącym Nowolipie z 
Lesznem.
Musiała być sobota, bo dookoła było pusto, stragany zamknięte. Tak, na pewno 
była sobota
(myślę sobie dzisiaj, kiedy o tym piszę), bo inaczej skąd by się wziął ojciec, w 
każdy inny
dzień nie miałby na taki spacer czasu. A jeśli sobota, to znaczy, że szliśmy 
przez bazar do
babci na Solną (tej ulicy już nie ma). Było zimno, ja w paletku, pewno jesień 
(więc mam
około dwóch lat), słoneczna plama na szarym chropowatym tynku raz większa, raz 
mniejsza,
więc chyba wiatr pędził chmury, pomiędzy którymi otwierały się prześwity na 
czyste niebo.
Stałem twarzą w kierunku Leszna, słoneczna plama kołysała się na murze po mojej 
prawej
ręce, mogę więc dziś nawet z grubsza określić, która to była godzina — jedenasta 
chyba —
wszystko się zgadza, szliśmy do babci Hamplowej na czulent, a czulent był zawsze 
o dwunastej.
A tam, w mieszkaniu na Solnej 9, będzie łaskotanie brody dziadka i wilgotne 
pocałunki
babci, których dziecko nie lubi, jej zachwyty, po których musiało nastąpić 
opryskiwanie kropelkami
śliny: „tfu, tfu, od złego oka!” Bardzo dziwne było to mieszkanie dziadków, tak 
inne
od naszego, wchodziło się przez kuchnię, w której stało łóżko cioci Sabiny, 
tęgiej, piersiastej
dziewczyny o mlecznej cerze, a potem był długi pokój, tylko jeden, i doprawdy 
nie wiem,
jakim cudem wszystko się tam mieściło: okrągły rozsuwany w miarę potrzeby stół, 
krzesła,
kredens, szafy, komoda, a przede wszystkim dwa drewniane łóżka stojące wzdłuż 
ściany,
głowami do siebie; chyba dlatego tak ustawione, żeby było przyzwoiciej, bo 
widziałem podobnie
stojące łóżka i w niektórych innych żydowskich domach, gdzie gospodarze byli już 
w
podeszłym wieku, nie wypadało chyba, żeby dziadek i babka spali obok siebie. Z 
pokoju wychodziło
się na balkon, na którym czułem się niezbyt pewnie. Myśmy mieszkali na trzecim
piętrze, a babcia i dziadek na pierwszym, więc ich balkon był bliżej ziemi niż 
nasz, i ja to tak
odczuwałem, jakby ziemia ku mnie podpływała. To, że na balkonie pierwszego 
piętra czułem
się nieswojo i na czwartym piętrze u Basiuków też się czułem dziwnie, a tylko u 
nas na trzecim
wszystko było jak trzeba, świadczy o tym, że lęk u dziecka wzbudza nie tyle 
wysokość,
ile inność. U nas jest zawsze tak, jak powinno być, i jeśli u sąsiadów jest 
inaczej — w kuchni,
przy stole czy w sypialni — to to się wydaje dziwne. Jakoś nie w porządku.
Trzeba powiedzieć — nie krępując się posądzeń o megalomanię — że od tego 
sobotniego
popołudnia na bazarze nie tylko ja jestem, ale i świat jest. Bo przecież skoro 
my trwamy w
niebycie, to i świat trwa w niebycie. Nigdy by ten świat nie stał się 
rzeczywistością, gdybym
się nie był urodził. Aż strach o tym pomyśleć. Możemy światu wybaczyć, że będzie 
trwał bez
nas, nawet pragniemy, żeby trwał (i zachował jakąś pamięć o nas), ale czasem 
trudniej darować
światu, że tak długo był obojętny na to, że nas nie było.
Moja mama wcale się nie przejmowała tym, że świat beze mnie nie istnieje — 
uważała, że
jak najbardziej jest, skoro i ona jest — miała już troje dzieci, i kiedy jeszcze 
raz zaszła w ciążę,
nie zachwyciło jej to bynajmniej. Skakała ze stołu — sama mi to później 
opowiadała —
żeby mnie się pozbyć, ale się nie udało, trzymałem się mocno życia. Świat uparł 
się, żeby
przeze mnie zaistnieć.
Mama była wielką miłośniczką teatru, i to w teatrze chwyciły ją bóle porodowe. 
Odwieziono
ją dorożką do domu, zawołano akuszerkę, panią Basiukową, która mieszkała nad 
nami
— i tak przyszedłem na świat w noc z 7 na 8 listopada 1923 roku. Dopiero grubo 
po wojnie,
w Polsce rządzonej przez marksistów, dowiedziałem się, że jestem spod znaku 
Skorpiona i
jak w związku z tym powinien się układać mój los i charakter. W naszym otoczeniu 
nikt znakami
zodiaku się nie zajmował. Za to mówiono, że skoro urodziłem się z wtorku na 
środę, to
mam być mądry i bogaty. Nie bardzo się to sprawdziło.
Pani Basiukowa, wysoka, chuda jak tyka energiczna pani, jeszcze nieraz schodziła 
do nas
odbierać u położnicy dziecko, bo na przykład ciocia Sabina po wyjściu za mąż u 
nas urodziła
Halinkę, a potem Mareczka. Ciocia lubiła sobie powrzeszczeć, krzyczała do nas 
przez ścianę:
„Odmawiajcie psalmy! Chłopcy, miejcie litość, psalmy!” I później ulubioną naszą 
zabawą,
moją i starszego brata, było odgrywanie porodu, on wrzeszczał, a ja 
wyśpiewywałem psalmy
własnej kompozycji.
Moje starsze rodzeństwo to były dwie siostry i właśnie ten brat, więc w końcu 
rodzice
ucieszyli się, że przyszedł na świat drugi syn. Ludzie im zazdrościli, że tak to 
się ułożyło, po
parze, a w ogóle twierdzono, że nie mogło być inaczej, bo w naszym domu przy 
ulicy Nowolipie
53 rodzili się sami chłopcy. (Moje siostry przyszły na świat, kiedy rodzice 
mieszkali
gdzie indziej). Konowie mieli trzech synów, Gorynowie trzech, Rozenkierowie 
trzech, Kacowie
aż czterech — od parteru aż po piąte piętro sami chłopcy. Krzyżewscy, ci z 
czwartego
piętra, mieli wprawdzie, prócz dwóch przystojnych synów, jeszcze piękną córkę, 
która zrobiła
karierę, bo wyszła za mąż za pułkownika i wcale nie krępowała się przychodzić z 
nim do
swojego ojca szewca, ale ona, tak samo jak moje siostry, też urodziła się nie w 
tym domu.
W osiem dni po moich narodzinach rodzice wydali ucztę, jak każe zwyczaj, z 
okazji obrzezania
chłopca. Jedli i pili radując się, że świat raz jeszcze powołano do życia, ale 
mnie w
późniejszych opowieściach mamy najbardziej zafrapowało to, że rozrzucano między 
gośćmi
cukierki. „A dla mnie zostawiliście?” — dopytywałem się. Na pewno zostawili. 
Szukałem w
kredensie tych swoich cukierków, ale nigdzie ani śladu. Okazało się, że w ogóle 
o tym nie
pomyśleli. I długo jeszcze odczuwałem żal, że podczas tego balu obce dzieci 
częstowano cukierkami,
tylko mnie nie. A najdziwniejsze w tym wszystkim było to, że wcale za cukierkami
nie przepadałem.
Mój starszy o trzy lata brat, Hipek, łobuziak i żartowniś, lubił droczyć się z 
mamą: „A ja
mamę na swoje wesele nie zaproszę”. Mama się trochę martwiła, narzekała, że 
rośnie niedobry
chłopiec, żadnej wdzięczności dla rodziców, wreszcie kiedyś spokojniej 
spytała:,,
Dlaczego?” „Bo mama mnie na swoje nie zaprosiła”. Coś jak z tymi cukierkami. 
Mama
rzeczywiście nie była na jego weselu, brat po pobycie w obozie w Rybińsku 
przepadł gdzieś
w Rosji — nie wiem, co się z nim stało — mama zaś podczas wojny była w getcie w 
Warszawie.
Może nie należy tak żartować?...
A te dzieci, które urodziły się u nas w dziecinnym pokoju, Halinka i Mareczek, 
bardzo
udane, śliczne dzieci, oboje wywieziono do Treblinki.
Smutne oczy
Jedno zdjęcie z mojego wczesnego dzieciństwa się uratowało. Tylko dlatego, że 
odbitkę
mieli wujostwo w Argentynie, w Santa Fe. Jestem na nim z rodzicami i 
rodzeństwem. Michalin,
lato, mam trzy i pół roku, przykucnąłem w pierwszym rzędzie z piłką w ręku, 
patrzę w
obiektyw szeroko rozwartymi oczyma, w których maluje się bezbrzeżny smutek. To 
moje
uważne i smutne spojrzenie czasami irytowało ojca. „Wystawił parę swoich 
cielęcych oczu!”
— warczał. Myślę, że ludzi, którzy przejawiają energię w życiu, chcą coś 
osiągnąć, zdobyć,
nieważne co, drażni czyjś smutek, jak drażni inne widzenie świata. A mnie, kiedy 
ojciec tak
się gniewał, robiło się jeszcze smutniej.
Nie chcę nikomu wmawiać, że w smutnych oczach dziecka wyrażało się przeczucie 
tego,
co nastąpi, z nim i z wszystkimi dokoła. Nie, nikt takiego przeczucia mieć nie 
mógł. Podczas
wakacji krążyły po letniskach Cyganki, od których bił mocny zapach, 
charakterystyczny,
wcale przyjemny, wróżyły z kart, przepowiadały długie życie. Dajmy na to, że 
utrafiły z
„brunetem wieczorową porą” albo z „daleką podróżą w ciepłe kraje” — i to 
wszystko. Matki
dopytywały się, czy dziecko wyrośnie na doktora, czy pójdzie do fachu, czy dać 
je do gimnazjum
czy raczej do stolarza, nieświadome tego, że Potwór już czyhał, czekał tylko na 
swój
czas.
Gdybym teraz spotkał to dziecko z Nowolipia i mógł mu opowiedzieć o nim samym, 
byłaby
to opowieść dla niego niewiarygodna, wręcz fantastyczna — i zarazem 
rozczarowująca.
Bo dużo w tym życiu jest z bicia głową w mur.
Smutek, który trapił dziecko, był bardziej zwyczajny. Ulepiono człowieczka, 
porwano z
niebytu, zadano gwałt jego nieistnieniu. Jesteś, żyj sobie, oto twój świat, 
właśnie ten, innego
nie ma. Otóż ten świat mnie, dziecku, wydał się trudny, mało zachęcający. Wcale 
się nim nie
cieszyłem, odkąd już jako osobniczek trochę świadomy musiałem stawić mu czoło. 
Strasznie
trudno jest być dzieckiem, wiedział o tym Korczak, domagał się szacunku dla 
dzieci, ale bardzo
często nie wiedzą o tym dorośli i nie zawsze wiedzą dzieci, z których wiele jest 
bezmyślnie
zadowolonych z siebie.
Ja nie byłem zadowolony. Lękałem się świata i jego wymagań. Czasem wydawało mi 
się,
że w głowie wiruje mi z zawrotną szybkością coś niby płyta gramofonowa, zupełnie 
jakby
zbliżała się jakaś katastrofa. Kiedy indziej znowu miałem wrażenie, że wszystko 
wokół dzieje
się w sposób przyśpieszony i ludzie też mówią nienaturalnie szybko, nie wiem, 
jak długo to
trwało, pewnie tylko parę minut, ale było bardzo męczące, a na dodatek nikt mi 
nie wierzył.
Odczuwałem, że jestem malutki, słabiutki, uzależniony, bo bez nich, dorosłych, 
bezradny.
I myślę, przypatrując się mojej wnuczce Ewuni, że dzieci na ogół o tym wiedzą, 
szukają
schronienia, opieki, czułości, czasem sprytnie przypochlebiają się, kokietują — 
o, bez obaw,
dzieci znają swoje interesy. Dziecko wie, że jest uwięzione w ciele — słabym, 
podatnym na
choroby — że ciało potrafi być wrogiem — wie w sposób naturalny to, do czego 
filozof dochodzi
po latach rozmyślań z powodu choroby nerek. Ile pułapek, ile przykrości szykuje 
mu
to podstępne ciało. Dlaczego gorączka? Dlaczego bolesne opuchnięcie od świnki? 
Duszący
koklusz? Dlaczego katar z nieznośnymi gilami, kaszel, oparzenia, swędzenia?
Ja zaś szczególnie byłem nieudolny, niezręczny, wszystko wymykało mi się z rąk. 
Mój
nieustraszony brat robił koziołki, stawał na rękach i tak chodził, wykonywał 
karkołomne obroty
na trzepaku, wdrapywał się na drzewo i skakał z gałęzi na ziemię. Raz nawet 
stanął na
parapecie otwartego okna na trzecim piętrze, kiedy indziej zawisł na 
balustradzie balkonu
głową w dół — i co się wtedy działo z mamą, można sobie wyobrazić. (Mnie się 
czasem śniło,
że przechodzę po desce z naszego balkonu na balkon Gorynów i nagle ryps, lecę w 
przepaść
— nie żyję — budziłem się w otchłani, wciąż nieżywy — długo nie mogłem uwierzyć,
że to był tylko sen). Mój brat, który zbiegał ze schodów skokami, aż dudniło, 
głowę ostrzyżoną
na zero miał pełną guzów, czym bardzo się pysznił. Kiedy krew trysnęła z głowy, 
mówiło
się, że ma w niej dziurę, mama pobiegła z nim do pogotowia na Lesznie, gdzie 
dyżurny felczer,
a może nawet sam pan woźny, którego wszyscy się bali, zrobił mu opatrunek, 
obficie
zalewając ranę jodyną, brat zaś zaciął zęby i ani krzyknął. Czułem się 
upokorzony, bo brat
strasznie się tym bandażem na głowie chełpił. Na szczęście któregoś ranka, kiedy 
stanąłem
zaspany na łóżku, zachwiałem się i wyrżnąłem głową w metalowy kant ozdobnego 
pieca kaflowego
(był zielony, pamiętam), trysnęła krew — dziura w głowie! dziura w głowie! —
mama w panice pobiegła ze mną nie ubranym do pogotowia — pan woźny (a może 
jednak
dyżurny felczer), sapiąc i przygadując, przyłożył nasyconą jodyną gazę do rany 
(chyba też
zacisnąłem zęby), a potem zabandażował głowę jak należy i mogłem z dumą wrócić 
na Nowolipie.
Doprawdy, nie wiem, skąd mi się przy tej powieści wziął ten lekki ton, widać to 
już taki
pisarski nawyk, wcale tu nie na miejscu — więc jednak piszę o tym z pobłażliwym 
dystansem
dorosłego człowieka, podczas gdy moje życie dziecka pamiętam jako przykre bez 
niczyjej
winy, przykre i pełne strachów. Przez pewien czas prześladował mnie trup sąsiada 
z drugiego
piętra, bałem się przechodzić koło tych drzwi, on na mnie czyhał, wołałem brata 
albo Emilkę,
żeby po mnie zeszli.
Żadne tłumaczenia nie pomagały, wiedziałem swoje: on tam stał, niewidzialny dla 
innych,
stał i wyciągał po mnie rozczapierzoną dłoń.
Nie tylko od brata byłem gorszy. We freblówce — tak nazywano wtedy przedszkole — 
też
byłem nieporadny. Inne dzieci składały z patyków dwupłatowe aeroplany albo 
domki, płoty,
psie budy, a mnie nigdy nic się nie udawało. Inne dzieci umiały rysować, 
niektóre nawet ładnie
malowały, a mnie zawsze wszystko wychodziło krzywo, farbki się rozlewały i 
wszystko
plamiły. Palce miałem zawsze ubarwione, a na brystolu zamiast dzbanka w piękne 
kolorowe
kwiaty jak u innych — bezkształtne rozlewisko koloru pomyj w rynsztoku. Wuj 
Kuba, mąż
cioci Sabiny, przyprowadzał do nas czasem dziesięcioletniego siostrzeńca, żeby 
pochwalić się
nim, bo pięknie rysował, szczególnie konie — mnie po dzień dzisiejszy, kiedy 
chcę wnuczce
narysować konia, wychodzi jakiś niedorozwinięty pies — patrzyłem na te jego 
cudownie
zręczne palce, na te konie pełne urody, ruchu — i rozumiałem, że jest 
utalentowany, on tak, a
ja nie, ani trochę, dobrze że chociaż mama mnie kocha. A jak spostrzeże się, że 
jestem do
niczego i przestanie kochać?
Wstydziłem się mówić, że chcę do ubikacji, i zdarzało mi się robić w majty, 
dzieci od razu
to odkrywały i zatykały sobie nos, a mnie, płaczącego ze wstydu, odprowadzano do 
domu.
To, że zdarzała się katastrofa, uważałem za jedną z udręk właściwą istnieniu, 
mojemu istnieniu
w szczególności. Do tego mama chciała, żebym był elegancki, kupiła mi komplecik 
składający
się z niebieskich spodenek i błękitnej bluzki, spinanych na guziki z tyłu, 
strasznie
trudno to było odpiąć i nic dziwnego, że nie można było zdążyć — więc właściwie 
kto był
winien, dziecko czy bezmyślni projektanci niepraktycznych ubranek? A gdy mowa o 
ubranku,
to pamiętam też garniturek z brązowej surowej wełny, brzegi krótkich spodenek 
obcierały
mi uda, które stawały się czerwone, pamiętam swój płacz, że nie chcę tego nosić, 
bo piecze, a
mama, że piękne, drogie, czysta wełna, i nerwy, jakie to niedobre, złośliwe 
dziecko. (Czuła
się winna, prawda? Trudno przyznać się do pomyłki). Nigdy tego ubranka nie 
zapomniałem. I
dlatego myślę, że jeśli dziecko nie chce czegoś na siebie włożyć, to prawie 
zawsze ma rację.
Miałem starą nianię, nazywano ją Michałowa, i wiem, że ją kochałem, jak to 
często zdarza
się dzieciom wobec starych, pełnych czułości kobiet. Widzę, jak Michałowa karmi 
mnie z
białej miseczki bułką maczaną w mleku — nie lubiłem tego, bo które dziecko to 
lubi — ale
starałem się jeść, żeby sprawić jej przyjemność. Potem, kiedy odeszła, już 
zapewne niepotrzebna,
a może nazbyt stara, tęskniłem za nią i pytałem, kiedy przyjdzie. A i ona chyba 
się do
mnie przywiązała, bo kiedyś nas odwiedziła, żeby zobaczyć, co ze mną. Jakbym był 
jej.
Wkrótce potem zmarła. Dlaczego o niej piszę? Pewnie dlatego: była taka dobra 
Michałowa w
moim życiu, żyła i przeminęła, tysiące takich prostych, starych, cudownie 
czułych kobiet harowało
i przeminęło, nic nie zawdzięczają światu, świat wiele zawdzięcza im — więc ją 
tę
moją tu wspomnę, poświadczę. Przywilej pisarza: móc kogoś wyróżnić.
Moja freblówka znajdowała się na Nowolipkach, naprzeciw kościoła z czerwonej 
cegły,
jedynego budynku, który przetrwał getto i sterczał potem smutno nad usypiskiem 
gruzów.
Kierowniczką i właścicielką była wysoka, masywna pani, poruszająca się o lasce. 
Kiedy
uczyła nas wierszyków (w tym akurat byłem niezły i mama często kazała mi się 
popisywać
przed ciotkami i wujkami podczas zgromadzeń rodzinnych), stała pośrodku salonu, 
myśmy
krążyli wokół niej, recytując lub śpiewając, a ona wybijała rytm laską o 
podłogę. Rzadko nas
zaszczycała swoją osobą. Tak naprawdę to zajmowała się nami jej pomocnica, 
szczupła młoda
dziewczyna, którą lubiłem. Za to pani kierowniczki bardzo się bałem, inne dzieci 
też, tak
to już było urządzone, że kierownika, potem dyrektora, trzeba się bać, sama 
nazwa tych funkcji
zatykała dzieciom dech z lęku, zresztą paniom nauczycielkom także. Miałem taką 
cylindryczną
skrzyneczkę z dykty — nosiło się to na sznurku przez ramię. W skrzyneczce 
mieściło
się jajko, kajzerka z masłem i butelka mleka. Pani zbierała te nasze 
skrzyneczki, a potem jej
pomocnica gotowała jajka i mleko. Mdliło mnie od tych śniadań, od zapachu jajek 
i mleka,
pani kierowniczka narzekała przed mamą, że ja nic nie jem, byłem blady i rosłem 
opornie. W
pogodne dni szliśmy z młodą panią do Ogrodu Krasińskich. Tutaj najbardziej 
fascynował
mnie pałac i płaskorzeźby na tympanonie, nie mogłem oderwać od nich oczu, tacy 
inni byli ci
ludzie, piękni, wysmukli, w spódniczkach albo prawie nadzy, z dziwnymi 
kamiennymi oczyma.
Był też w ogrodzie ślicznie bełkoczący wodospad, ale był też pagórek, z którego 
zimą
dzieci zjeżdżały na sankach, a ja się bałem pędu i znowu byłem gorszy, i znowu 
czegoś ode
mnie wymagano, co powiększało udrękę. (Dziś myślę, że ja po prostu byłem sporo 
młodszy
od innych dzieci, za wcześnie mnie tam posłano, ale ja się tego nie domyślałem i 
pogodziłem
się z tym, że tamci są lepsi).
Kiedy w porze obiadowej zabierano dzieci do domu, to po mnie — często się tak 
zdarzało
— długo nikt nie przychodził. Zostawałem sam jeden w dużym salonie, na wieszaku 
wisiało
już tylko moje paletko, pani kierowniczka jadła w milczeniu obiad, ja siedziałem 
smutny, z
poczuciem krzywdy, ale nie pamiętam, abym płakał. Czas mijał, na ulicy robiło 
się ciemno, a
ja stawałem się coraz nieszczęśliwszy. Zapomniano o mnie! Może mnie nie chcieli? 
Byłem
porzucony, tak, już wtedy, porzucony przez najbliższych. Wreszcie drzwi się 
nagle otwierały,
wpadała któraś z sióstr i w popłochu mnie ubierała — bo czuła, że w domu czeka 
ją bura.
Zdarzało się, że pani kierowniczka, litując się nade mną (a może nad sobą), 
pozwalała mi
samemu iść do domu, ale to musiało być później, kiedy miałem już pięć lat i 
można mi było
zaufać, że przejdę przez wyłożoną kocimi łbami jezdnię, nie wpadając pod 
furmankę.
Najbardziej pamiętnym wydarzeniem w mojej freblówce było nasze przedstawienie.
Wszystkim się zajmował mąż pani kierowniczki. Zjawiał się rzadko, wtedy 
wszystkie dzieci
milkły, bardzo go się bano, jeszcze bardziej niż naszej utykającej pani, bo on 
nie mówił, tylko
wydawał rozkazy, marszczył brwi i nosił okulary, a okulary, zwłaszcza rogowe, 
były rzadkością
na Nowolipiu. Nazywaliśmy go panem kierownikiem, tak się przyjęło. 
Przedstawienie
miało być o Jasiu i Małgosi i babie—jadze. Pan kierownik nie przydzielił mi 
roli, co mnie
wcale nie dotknęło, były dzieci starsze i na pewno zdolniejsze, ja z kilkorgiem 
innych dzieci
mieliśmy grać aniołków, które zaopiekowały się śpiącymi w lesie Jasiem i 
Małgosią. Nauczono
nas odpowiedniej piosenki, na próbach kazano nam poruszać rękami falistym 
ruchem,
co, jak powszechnie wiadomo, robią aniołki, unosząc się nad ziemią. Na 
przedstawienie kazano
mi przynieść białą koszulkę i białe kalesonki. Pan kierownik przyczepił mi do 
pleców
białe papierowe skrzydełka i na dany znak wypchnął naszą grupę na scenę. Nie 
uprzedzono
mnie jednak, że zobaczę nad sobą granatowe niebo, złote gwiazdki i pośród tego 
srebrny,
świecący księżyc. Stanąłem z rozdziawionymi ustami, zapomniałem o piosence, o 
machaniu
rękami. Wszystkie dzieci krążyły wokół Jasia i Małgosi, śpiących pod tekturowym 
drzewem,
i śpiewały co należy, i tylko ja, ten najgłupszy, stałem jak wryty, przyglądając 
się cudowi
księżyca. Szturchnięto mnie i wypchnięto ze sceny, bo już należało iść, mama 
najadła się
wstydu, pan kierownik mnie zbeształ. Znowu porażka, znowu łzy. Nie, stanowczo 
życie było
zbyt trudne.
Ale może nie dlatego mam na fotografii smutne oczy, akurat to zdjęcie może o 
niczym nie
świadczy; zapewne rozwierałem szeroko oczy, żeby zobaczyć ptaszka, który miał 
wylecieć z
pudła aparatu, kiedy pan od fotografii momentalnej (tak wykrzykiwał obchodząc 
michalińskie
wille: „Fo—tografia! Mo—mentalna!”) odsłoni obiektyw i poruszając bezgłośnie 
wargami
odliczy potrzebne sekundy. Tak nas, dzieci, bezczelnie oszukiwano, żebyśmy się 
nie wierciły
i spoglądały gdzie trzeba. Szybkośmy się z bratem połapali, że to tylko takie 
nabieranie gości
— bujać to my, ale nie nas, jak mówiła moja najstarsza siostra, już 
gimnazjalistka — bez tych
oszukaństw też zachowywaliśmy się spokojnie, bo wystarczająco czarował nas 
niezwykły
świat fotografii. Najpierw ten pan wyciągał z pudła negatyw — mogliśmy się temu 
przyjrzeć,
wszystko tam było odwrotnie — potem, do wysuniętej z pudła deseczki przyklejał 
go do góry
nogami — znowu odsłanianie obiektywu (czy też naciskanie gumowej gruszki) — i 
hokus—
pokus, wyciąganie kartoników, na których w kuwecie z odczynnikami powoli 
wyłaniały się
nasze twarze. Cuda! Matka nieodmiennie się krzywiła, że dzieci nie tak wyszły, 
ona sama ma
zafrasowaną buzię zamiast uśmiechniętej — „za takie zdjęcie pan powinien mi 
dopłacić” —
ale w końcu godzono się na pięć czy sześć odbitek, bo trzeba posłać jedną do 
Argentyny, jedną
do wujka w Rosji i do rodziców ojca — w Radzyniu.
Chcę tu wspomnieć o jeszcze jednej michalińskiej fotografii, właściwie o dwóch, 
których
nie mam, ale je zapamiętałem. Na obu zdjęciach nasza czwórka jest ustawiona 
jedno za drugim,
według wzrostu, ja oczywiście pierwszy, za mną mój brat, dalej czarnooka Mirka i
wreszcie Stella, z długą szyją, bo bardzo wyrosła, a szyja najbardziej. Na 
jednym zdjęciu ja
trzymam piłkę, a brat ma karabin przyciśnięty do ramienia, i ja płaczę, a on 
śmieje się uszczęśliwiony,
a na drugim ja trzymam dumnie karabin w pozycji na ramię broń, za to Hipek, 
upokorzony
trzymaną w ręku piłką, płacze rzewnymi łzami!
No i proszę! Przecież mój brat Hipek wcale nie chciał być żołnierzem, wtedy 
obiecywał
sobie, że będzie furmanem, ale wszyscy przyznają, że fotografia z piłką to 
jednak nie to, co z
karabinem. Strzelaliśmy z korkowców i z pistoletów kapiszonowych, ja marzyłem o 
szabli,
mama kupiła mi ułańskie czako, Hipek sam majstrował sobie proce, z których 
celnie strzelał,
tak że nawet była awantura, bo kiedyś zza płotu trafił jednego pana 
niebezpiecznie, ale żaden
z nas nie stał się militarystą. Chociaż w Przysposobieniu Wojskowym, a później w 
wojsku
zawsze byłem pilnym i zdyscyplinowanym żołnierzem, ale to przecież inna historia 
— dobrze
mówię: historia, słowo na miejscu.
Dlatego kręcę głową, kiedy słyszę biadolenia, że dzieci bawią się pistoletami 
automatycznymi,
czołgami i niby dlatego zostaje w nich zapał do wojaczki. Sam kupiłem kiedyś 
synkowi
wspaniale iskrzący się pistolet i nawet mu go trochę zazdrościłem, bo za moich 
czasów takich
cudowności chyba nie produkowano, a już na pewno nie docierały na Nowolipie. 
Myślę, że
chłopcy, którzy w dzieciństwie pobawili się tra—ta—ta—ta, pif—paf i tak dalej, 
później,
kiedy dojrzeją (jeśli dojrzeją, trzeba się zastrzec) będą dokładnie tacy, jacy 
byliby, gdyby się
tym nie bawili, a może nawet leciutko pod tym względem lepsi. Sprawdzone na 
sobie.
Ci z Radzynia i ci z Warszawy
Usłyszałem wołanie „lemoniada—piwo!” — i obudziłem się. Leżałem na kolanach 
matki
siedzącej w zatłoczonym, pełnym betów wagonie. Ten zatłoczony wagon i wołanie 
przekupniów
za oknem — to jest drugie najdawniejsze wspomnienie. Jest tak wyraziste, tak 
jedyne w
swojej melodyjności, że rozbrzmiewa ono dla mnie jeszcze dzisiaj nie 
zafałszowane niby ów
dzwonek z lat dziecinnych, który usłyszał po latach stary Marcel z wielkiej 
księgi Prousta.
„Lemoniada—piwo!” — słyszę to wołanie, z naciskiem na początkowe „le” i końcowe 
„wo”,
słyszę pisząc tę książkę. Po co utrwalam? Nie wiem, nikomu to przecież 
niepotrzebne, tylko
mnie, autorowi tej książki. Ale może tłumaczy mnie to, że każde budzenie się do 
życia składa
się z takich wyrywkowych sygnałów, z dźwięków, obrazów, które nie wiadomo czemu 
zostają.
Mama wiozła naszą czwórkę do Radzynia, do rodziców ojca. Mieliśmy ze sobą 
pościel i
pewno mnóstwo drobiazgów. Z Radzynia pamiętam niewiele: uliczkę z niskimi 
domkami i
przedstawienie w remizie strażackiej z różnymi dziwnymi sztuczkami na scenie, 
nawet z zainscenizowanym
pożarem; oczywiście zasnąłem i pamiętam, że obudził mnie huk dobywający
się z połyskującej miedzią ogromnej trąby. Reszta wrażeń tonie w magmie. 
Dziadkowie
mieli, jak się domyślam, taki sam domek jak wszyscy inni i oborę z kilkoma 
krowami, zajmowali
się wytwarzaniem i sprzedażą masła. Na pewno im się nie przelewało. Dziadek z 
Radzynia
był statecznym, pięknym mężczyzną o długiej czarnej, już srebrniejącej brodzie i 
mądrych,
tkliwych oczach. Lubiłem go, chociaż nic z naszego obcowania nie pamiętam. Za to
babka (o Boże, nie pamiętam jej imienia), czyli teściowa matki, była 
rygorystycznie pobożna,
ponura, apodyktyczna (jak na teściową przystało), i wydaje mi się, że mama za 
nią nie przepadała.
Przyjeżdżała do nas czasem przed świętami Pesach (czyli wielkanocnymi), żeby 
dopilnować,
aby wszystkie przygotowania odbywały się zgodnie z przepisami. Naczynia używane
przez cały rok odstawiano do spiżarni, która znajdowała się na klatce schodowej, 
i wyciągano
z niej na osiem dni świąt inne naczynia, pesachowe, wcale nie piękniejsze, 
przeciwnie,
byle jakie, z fajansu koloru brudnej bieli i bez ozdób. Jeśli musiało się używać 
w czasie
Paschy talerzy i garnków z dni powszednich, należało je wpierw ukoszernić, czyli 
wyparzyć
solidnie we wrzątku. Od tego byli domokrążni specjaliści. Pojawiał się taki na 
podwórzu z
kotłem na kółkach, w którym wrzała woda, i krzyczał: „Koszeruję! Koszeruję!” 
Można też
było spalić w ogniu pod kotłem „chumec”, czyli jakieś drobiazgi, co do których 
były wątpliwości,
czy nie strefnią świąt. My, dzieci, paliliśmy czasem połamane zabawki, a kiedyś 
jakiś
chłopak wymyślił, że „trefne” są łatwopalne klisze filmowe, którymi przez cały 
rok bawiliśmy
się, kolekcjonując je i wymieniając między sobą. Trudno, trzeba je było 
poświęcić! Rozsypaliśmy
te klisze wokół podwórza i podpaliliśmy z jednej strony. Dozorca, pan Jan 
Śnioch,
ruszył z miotłą na płomień, który przed nim uciekał, no i było na co 
popatrzeć!...
Nazajutrz, już po sederze wielkanocnym, zbieraliśmy się w bramie domu i 
krytycznym
okiem ocenialiśmy nowe, świąteczne ubranka, które mieliśmy na sobie. Potem grało 
się w
orzechy na opartej pochyło o mur desce. Szło o to, żeby opuszczony po desce 
orzech uderzył
w inny, już leżący na bruku — komu się to udało, zabierał wszystkie. Wracałem do 
domu
zawsze bez orzechów.
Kiedy babka z Radzynia przygotowywała święta, przepędzała mamę i służącą z 
kuchni i
piekła jakieś postne ciastka przetykane cebulą, najbardziej zaś dumna była z 
przaśnych jak
maca placków, które przed wypiekiem nakłuwała widelcem. Potem kazała nam to 
jeść, ale
nikomu nie smakowało z wyjątkiem ojca. Nauczyła mamę gotować krupnik z knedlami 
z
tartych kartofli, i to było naprawdę dobre. Ale poza tym jej kuchnia była chyba 
prosta, chłopska
(po polsku babka z Radzynia mówiła miejscową gwarą, pamiętam, że mówiła „wun” 
zamiast
„on”) i tylko ojciec wspominał jej zupy z sentymentem. Mamę to denerwowało: 
„Naturalnie,
twojej matce nigdy nie dorównam!” Bardzo lubiliśmy, kiedy babka z Radzynia 
wyjeżdżała,
bo wtedy dla każdego wysupływała z chusteczki (zawiązanej na supełek — więc 
chyba
stąd to słowo) po monecie pięćdziesięciogroszowej. Takie pieniądze nazywały się 
„na wyjezdnym”.
Zakończenie więc jej pobytu było miłe.
Kiedy babka z Radzynia zachorowała i przestała do nas przyjeżdżać, w domu 
odczuło się
rozluźnienie rygorów wielkanocnych. Ale przedtem zmarł dziadek — i to u nas w 
mieszkaniu.
Chorował na raka żołądka, niedługo, z godnością, nigdy na nic się nie skarżył 
ani nie
utyskiwał. Zdaje się, że mama go uwielbiała. Miałem wtedy cztery lata, ale ta 
śmierć mnie nie
wystraszyła, cień dziadka nie czyhał na mnie, pewnie dlatego, że dziadek w ogóle 
był dobry,
a po śmierci leżał tak spokojnie na podłodze w małym pokoju (tym samym, w którym 
ciocia
Sabina odbywała swoje porody), a potem przyszli jacyś czarno ubrani mężczyźni, 
wynieśli
dziadka spowitego w czarny całun, na podwórzu stał czarny karawan zaprzężony w 
czarne
konie, a kiedy karawan ruszył, zostały po koniach parujące ceglastego koloru 
jabłka, które
pan Śnioch zgarnął miotłą na śmietniczkę. Często potem oglądaliśmy zdjęcia 
dziadka i stąd
wiem, że był przystojny i miał piękne oczy, a na szyi jedwabny szal w czarno—
białe pasy z
frędzlami. To, ze dziadek już nie żyje, nie powodowało we mnie, kiedy mu się 
przypatrywałem,
skurczu serca, dla dziecka jest rzeczą naturalną, że twarze ze starych 
fotografii należą do
ludzi, których już nie ma.
Ojciec miał sporo braci i jedną siostrę, ale ani jedno z nich nie zostało z 
rodzicami w Radzyniu,
w którym najwidoczniej nie było co robić. Pierwszy uciekł mój ojciec (a wasz 
pradziadek),
miał wtedy lat piętnaście, więc musiało to być w 1906 roku. Uciekł najzupełniej
dosłownie. Pobił się z jakimś wiejskim chłopakiem, rąbnął go kamieniem, tamten 
padł i wasz
pradziadek, niezły widać gagatek, był pewny że go zabił. Stąd ucieczka do 
Warszawy — tutaj
najłatwiej było się ukryć, zatonąć w tłumie. Potem okazało się, że tamten żyje, 
ale mój ojciec
— czy bał się zemsty, czy też zdążył zasmakować w warszawskiej wolności — do 
Radzynia
już nie wrócił. Dostał pracę w firmie instalacyjnej pana Manna, tu się wyuczył 
zawodu ślusarza
—hydraulika. O tym panu Mannie, warszawskim Niemcu, dobroczyńcy mojego ojca, 
słyszałem
cuda, jaki to porządny człowiek. Wyzwolił mojego tatę na czeladnika, a później 
mój
ojciec, z błogosławieństwem pana Manna, został samodzielnym panem majstrem. 
Powodziło
mu się dobrze, bo w Warszawie przed samą wielką wojną 1914 roku był duży ruch 
budowlany.
Jeszcze lepiej zaczęło mu się powodzić, jak Rosjanie odeszli i wkroczyli Niemcy. 
Robota
była, a pieniądz miał jeszcze swoją wartość. Ojciec tak się dorobił, że kupił 
nawet w Wilanowie
sad ze stawem, po którym mama pływała łódką. Często o stawie i łódce opowiadała 
(zauważyłem,
że wszystkie dobre rzeczy działy się, kiedy mnie jeszcze nie było na świecie),
zakładała białą sukienkę i wyglądało to jak na obrazku. Później w Warszawie 
zrobiło się
głodno, chleb pieczono z otrębami, jedzono obierki, a Niemcy konfiskowali 
klamki, bo mosiądz
był im potrzebny do armat i karabinów maszynowych.
Ślub rodziców odbył się tuż przed wojną. Ojciec uznał, że solidny 
dwudziestotrzyletni
przedsiębiorca powinien założyć rodzinę, więc naturalnym rzeczy porządkiem 
zwrócił się do
swata, a ten zaprowadził go do znanego mi mieszkania na Solnej 9, żeby przyjrzał 
się pewnej
nieśmiałej pannie o dużych ciemnych oczach. Takie spotkanie nazywało się 
„widzeniem”. Do
tej panny zalecał się ktoś inny, jakiś kupiec, podobno niebezpieczny uwodziciel. 
Myślałem
czasami ze zgrozą o tym, że ten „specjalista od handlu świeżym powietrzem” — jak 
go określił
kiedyś ojciec podczas sprzeczki z mamą, że on mógł być moim tatusiem. Podobno 
nigdy
mamy nie zapomniał, dopytywał się, co się z nią dzieje, a ojciec czasem 
wypominał jej jadowicie
to zauroczenie niebieskim ptakiem, który tak nadawał się do małżeństwa jak on na
feldmarszałka. Małżeństwo było swatane, ale wiadomo, że to nie wyklucza miłości. 
Podobno
ojciec po tym pierwszym widzeniu z panną Ewą (po której ty, Ewuniu, nosisz imię) 
powiedział
na schodach do swata: „Ta albo żadna!”
(Swaty! Ojciec miał klienta, bogatego fabrykanta luster, pana D., który bolał 
nad losem
swojej brzydkiej córki. Kiedy więc znaleziono wreszcie młodego lekarza bez 
pieniędzy, swat
doprowadził do ślubu. Spisano intercyzę, jak kazał zwyczaj. Otóż w tej 
intercyzie, zadbał o to
ojciec panny, był punkt zobowiązujący przyszłego małżonka do określonej liczby 
zbliżeń i do
czułych pocałunków na dzień dobry i dobranoc. Nic nie pozostawiono przypadkowi. 
Nie
wiem, co się stało z panem D., jego córką i jej mężem lekarzem).
Nie dotarło do mnie, czy nieśmiała panienka też przysięgła, że ten albo żaden, 
czy raczej
serce jej krwawiło na wspomnienie owego niebieskiego ptaka, co dużo gadał, a do 
żeniaczki
się nie śpieszył, ale za mąż poszła i swojego męża pokochała. Była grzeczną 
panienką, kiedy
szła za mąż, zupełnie do życia nie przygotowana, bo jej lekkomyślna, wiecznie 
nucąca matka
(a wasza praprababka) nie nauczyła jej ani gotować, ani niczego, co powinna 
wiedzieć młoda
kobieta. Gotować to ją nauczyła pierwsza służąca, którą mama wspominała z 
rozrzewnieniem,
a co do innych rzeczy, to chyba wystarczył instynkt zdrowej kobiety i rozkochany 
namiętny
mąż. Dobrze się działo w ich sypialni, co do mnie mimo mojej woli docierało. I 
działo
się tak, chociaż ojciec był zapracowany i pochłonięty interesami.
Muszę tu koniecznie wtrącić, że pożycie małżeńskie moich rodziców nie 
wykoślawiło w
żaden sposób mojej osobowości. Mogę kiwać ze zrozumieniem głową, kiedy 
opowiadają mi
o czyimś „kompleksie Edypa”, ale nie znajduję najmniejszych śladów tego w moim 
dzieciństwie.
Matka nie stanowiła dla mnie nigdy przedmiotu pożądania, ojciec nie był moim 
rywalem
i nigdy nie miałem ochoty go zabić. (Chociaż jemu zdarzało się krzyczeć w 
gniewie, że
mnie zabije, ale to już inna sprawa). Myślę, że większość zwykłych ludzi powie 
to samo co
ja, wszystkie te zawiłości z kompleksem Edypa znają na ogół tylko z kina.
Rodzicom mamy się nie przelewało i posag, który dostała, musiał być tylko 
symboliczny,
a może żaden, w każdym razie nie było opowieści na ten temat. Za to słyszałem 
dużo o poduszkach.
Bo mama, jak każda oblubienica, dostała wyprawę: pościel, bieliznę i ręczniki.
Jeszcze w dwadzieścia lat po ślubie ojciec, ile razy kładł się do łóżka w złym 
humorze, sarkał:
„Kamienie — nie poduszki! To ma być gęsi puch? Zawsze musi oszukać ta twoja 
matka, ma
to we krwi!”
W ogóle ta rodzina mamy, ci Hamplowie! To byli warszawiacy z dziada pradziada, 
setki
lat w stolicy, tak! — w każdym razie dłużej od niejednego faceta, który 
wywrzaskuje, że to
on jest „prawdziwym Polakiem”. Mama chełpiła się, że jej rodzina pochodzi od 
arystokratycznych
Mendelssohnów, od jakichś mitycznych Spielvoglów, ni mniej, ni więcej! Ale 
ojciec
wzruszał ramionami: Spielvogel! Mendelssohn! Jakoś nie zauważył, żeby się do 
Hamplów
przyznawali. I nic dziwnego: handlują szumem od rosołu i zeszłorocznym śniegiem. 
Bo
to były dwa przeciwstawne klany, dwie biegunowo różne mentalności: rodzina matki 
— i
rodzina ojca. Ci pierwsi — ruchliwi, krzykliwi, zadziorni, kupcy bez kapitału, 
niemal straganiarscy,
ale zawsze weseli, rozśpiewani, muzykalni, niepoważni, pyskaci. Łatwo się 
kłócili,
ale i łatwo przepraszali.
Zawsze z nimi było dużo śmiechu. Przepuszczali pieniądze na dobre jedzenie 
(znowu pełno
żarcia — wypominał ojciec — jak się nie ma pieniędzy, to nie należy się 
zapożyczać na
ucztowanie, tylko gotować gęsty krupnik, żeby było dla całej rodziny, ale gadaj 
do lampy,
nigdy nie myślą co będzie jutro). W sobotę wieczorem zbierali się na karty, raz 
u jednych, raz
u drugich, najchętniej zwalali się do nas, bo wiedzieli, że nie zabraknie 
gorących racuchów
albo kanapek z wędliną, których mistrzowskim przyrządzaniem zajmował się wuj 
Kuba, chudy,
długonogi mąż cioci Sabiny. Grano najczęściej w „diewiatyj wał”, rodzaj 
karcianej rulety,
w której nawet dzieci mogły wygrać, trzeba było po prostu szczęśliwie obstawić, 
co wyjdzie,
i tutaj śmiechy, hałaśliwe kłótnie, bo Hamplowie uwielbiali szachrować, i to 
nachalnie, na
oczach, a każdy wpadunek kwitowali głośnym śmiechem. Nawet babcia (czyli wasza 
praprababcia)
cichaczem szachrowała, z niewinną minką wycofywała pieniądze, które postawiła
niefortunnie na jasne walety, ale jej uchodziło, wszyscy udawali, że nie widzą 
ukradkowego
ruchu dłoni, tylko my, dzieci, nieświadome głuptasy, wykrzykiwaliśmy czasem: 
„Babcia szachruje!
Babcia szachruje!”
Babcia z Solnej — to po niej chyba Hamplowie odziedziczyli temperament i 
muzykalność,
bo co do dziadka, to nie pamiętam, żeby powiedział choć jedno zdanie, które by 
mnie urzekło.
Za to babcia, ta to nuciła melodie z operetek Lehara i Kalmana (chociaż na pewno 
tych
nazwisk nie pamiętała). Kiedy zaś pojawiło się radio z głośnikiem, babcia miała 
do tego stosunek
jak do jakiegoś dziwnego gramofonu i prosiła: „Nastaw jakieś tango”.
W soboty po obiedzie babcia z Solnej szukała u nas schronienia przed swoim 
zrzędliwym
mężem, moim dziadkiem. Podczas tych wizyt babcia chłeptała głośno herbatę, którą 
nalewała
sobie ze szklanki do spodeczka, tak jak to podobno robili rosyjscy kupcy („czaj 
iz bliudeczka”),
i z rosyjska też trzymała kawałek cukru w ustach. Podczas gdy babcia z Radzynia 
nosiła
perukę w kolorze kasztanowym, babcia z Solnej miała perukę lśniąco czarną. 
Ponieważ miała
ciemne oczy i rumiane policzki z widocznymi na nich krwistymi żyłkami, wszyscy 
mówili, że
babcia bez uroku pięknie wygląda, dopiero później zrozumiałem, że te rumieńce na 
policzkach
wcale nie są oznaką zdrowia. Nie zastanawiałem się też, jak babcia może wyglądać 
bez
peruki. Toteż kiedy raz, przez zapomnienie, ukazała mi swą łysą prawie czaszkę z 
rzadkimi
pasemkami białych włosów, doznałem wstrząsu. Babcia też się zawstydziła i 
przepędziła
mnie z pokoju. Do herbaty lubiła konfitury, czasem częstowała się jabłkiem, 
które jadła tylko
tarte, bo nie miała zębów. Nikomu nie przyszło do głowy, że babci można by 
sprawić zęby.
Po co jej zęby, kiedy jest babcią? To były czasy, gdy ludzie nie tylko godzili 
się ze swoim
miejscem w społeczeństwie, ale i ze swoim wiekiem. Kiedy babcia napiła się już 
herbaty i
zjadła swoje tarte jabłko, kładła się na którejś z kanap i zasypiała. Czasem 
babcia pytała przed
snem, czy nie ma czegoś do przyszycia, ale to była tylko chęć przypodobania się, 
bo naprawdę
miała zbyt słaby wzrok, żeby szyć. Nikomu nie przyszło do głowy, że babci można 
by
sprawić okulary, chociaż okulary u babć są akurat przysłowiowe i występują w 
wielu wierszach
dla dzieci. Ale moja babcia nie była z wiersza — była prawdziwa.
Babcia nie zawsze wystawała przy straganie. Kiedy ją poznałem (bo to jest chyba 
tak, że
dziecko powoli poznaje swoje otoczenie, zupełnie jak przybysz z obcej krainy), 
dziadkowie
jeszcze tak nie zubożeli, mieli wciąż sklep z porcelaną i fajansem na Gnojnej 
(którą to ulicę
przemianowano później na bardziej elegancką Rynkową), a prócz tego sklepik ze 
słodyczami
i napojami gazowanymi za Żelazną Bramą, w tym sklepiku próbowała swoich sił jako 
kupcowa
ciocia Sabina, wtedy młoda żoneczka. Dla mamy było to bardzo wygodne, bo mogła
tam wstępować, idąc ze mną do Ogrodu Saskiego, a czasem zostawić mnie pod opieką 
cioci.
Naprzeciw sklepu znajdowała się pętla tramwajowa, usadzano mnie na stołeczku i 
mogłem
przypatrywać się zakręcającym tramwajom. Pamiętam, że był tam tramwaj,,5” i 
tramwaj „2”,
co mnie wprawiało w pewien niepokój, bo byłem pewny, że to przekręcone „5” i 
korciło
mnie, żeby to jakoś doprowadzić do porządku. To się zaczęło już wtedy, ta chęć 
naprawiania
świata. Babcia albo ciocia Sabina częstowały mnie cukierkami w czekoladzie, 
przyjmowałem
to ufnie, ale za chwilę plułem, bo w cukierku był likier. Na szczęście, dawano 
mi też wodę
sodową i mogłem spłukać szczypiącą w język czekoladę. Jest rzeczą zadziwiającą, 
a zarazem
przecież raczej zwykłą, że zapamiętałem na całe życie smak tego rozczarowania: 
nęcący cukierek
czekoladowy, chwila błogości, i zaraz piekące podniebienie... Za to cioci 
Sabinie
wszystko w jej własnym sklepiku smakowało. Zrobiła się bardzo gruba, piersi jej 
zogromniały,
były ciężkie, siedząc opierała je o stół. Sprzedano w końcu sklepik, bo ciocia 
Sabina —
tak mówiono — więcej wyżarła niż sprzedała.
Czasem wpadał do sklepiku wujek Heniek i widząc mnie wykrzykiwał: „O, 
Kościuszko!”,
bo miałem wtedy zadarty nos. Bardzo mnie ten nos martwił i martwiło to 
przezwisko, dopiero
później, kiedy w podręczniku Mirki zobaczyłem portret Kościuszki, zrozumiałem, 
że nie ma
powodu do zmartwienia, chociaż w tym czasie nikt mnie już tak nie przezywał, nie 
wiem dlaczego,
może kształt nosa mi się zmienił.
Po co o tym nosie? Bo piszę o zmartwieniach dziecka, a dla dziecka jest 
zmartwieniem
wszystko, co je poniża. Jeśli szydzą, to znaczy, że jest gorsze. Powód nie ma 
znaczenia. Delikatność
uczuć to coś w owym świecie nieznanego (chociaż było rozwinięte miłosierdzie 
instytucjonalne
— opieka nad sierotami, nieposażnymi pannami — to są dwa oddzielne zagadnienia).
Wiedzą o tym ci, co wyrośli na wsi, i wiedzieli w starożytnym Rzymie ci, co byli
przedmiotem szyderstw różnych dowcipnisiów w rodzaju Marcjalisa. Wyśmiewano 
słabe
strony bez litości. Wyśmiewano kuternogi, jąkały, okularników, łysych. Drwiono 
(w Rzymie
zwłaszcza) ze starości, choroby, impotencji, znęcano się nad rogaczami. Nie 
uczono dzieci
taktu, nieliczni byli rodzice, którzy wpajali dziecku wyrozumiałość (jeśli nie 
współczucie) dla
kalectwa. Do tego trzeba było dojść samemu, w zmaganiach ze światem.
Rodzina ojca, ci przybysze z Radzynia, była dokładną odwrotnością tych z Solnej. 
Solidni
rzemieślnicy, cedzący słowa z powagą, z zastanowieniem, a w ogóle raczej 
milkliwi, sceptyczni,
w sprawach publicznych serio, z poczuciem obowiązku wobec społeczności, był 
między
nimi prezes stowarzyszenia drobnych kupców, którego zdjęcie zamieszczono w 
dodatku
ilustrowanym „Naszego Przeglądu”, był technik dentystyczny, sławny na 
Nowolipkach, tak
zręcznie wyrywał zęby. Poza tym ci z Radzynia byli wyjątkowo przystojni, 
czarnoocy,| męscy,
zadbani, przypominali amantów hollywoodzkich, nie tacy rozchełstani jak ci 
podskakiewicze
Hamplowie. To oczywiste, że oba klany wzajemnie sobą pogardzały. Rzemieślnicy
kupczykami, że wolą lekki chleb, że rzucają się w różne awantury. Hamplowie zaś 
tamtymi
— właśnie że rzemieślnicy. W ogóle tak to już było, że wszyscy wszystkimi z 
lekka pogardzali
i stawiali wyżej własny fach. Hamplowie przekonywali nas, dzieci, że kupcy są 
wolnymi
ludźmi, nawet handlarz uliczny jest sam| sobie szefem, chce — handluje, nie chce 
— idzie
do domu i się wysypia, a już nie ma niższego zawodu niż ślusarz, czyli mój 
ojciec. Na naszym
podwórku było co najmniej dwóch szewców, obaj w suterenach wychodzących na 
ulicę,
żyli z łatania starych butów — i ci na pewno znajdowali się najniżej w 
hierarchii miejscowej.
Mieszkania w suterenie były jakby symbolem miejsca na dole. Krawców zaś w naszej 
kamienicy
było trzech czy czterech, co mówię, było pięciu, doprawdy nie wiem, z czego oni 
żyli,
bo nie z nas, bo jeśli mama coś nam szyła, to zawsze gdzie indziej, poza naszym 
domem,
mimo że jeden z krawców wywiesił koło bramy szyldzik z napisem „SZYK PARYSKI, w
podwórzu, na parterze”. My, dzieci, wykłócałyśmy się w bramie domu, czyi rodzice 
są ważniejsi.
„Twój ojciec babrze się w gównie” — powiedzieli mi tamci, żeby mnie dobić, bo 
firma
tatusia instalowała miski klozetowe. Przeżyłem wtedy wielkie upokorzenie, 
chociaż wiedziałem,
że to nieprawda. Ojciec czasem mawiał: „szewcy, krawcy nie ludzie”, a czasem: 
„żadna
praca nie hańbi”, zależnie od okoliczności. Ale jedno jest pewne: że kiedy byłem 
dzieckiem,
ludzie jeszcze znali swoje miejsce, tak jak je znali za króla Ćwieczka.
Ci z Radzynia mało udzielali się towarzysko — każdy szedł swoją drogą — za to 
Hamplowie,
wiecznie skłóceni i awanturujący się, nie mogli bez siebie żyć. Latali do 
teatrów,
szczególnie na wesołe sztuki, mieli gramofony na tubę z kolekcją płyt, 
najczęściej były to
szlagiery z operetek i walce Straussa (zawdzięczam im pierwsze kontakty z 
muzyką), czytali
łapczywie gazety, polskie i żydowskie, przejmowali się losami bohaterek powieści 
odcinkowych,
próbowali odgadnąć, co będzie dalej, zaśmiewali się z humoresek, uwielbiali 
jakichś
nie zanych mi ciętych felietonistów i krzykliwie rozprawiali o polityce. — 
Hitler! Hitler! —
to nabrzmiałe już wtedy grozą słowo usłyszałem po raz pierwszy z ust wujka 
Heńka, który
ostrzegał przed ziejącą stamtąd nienawiścią. Na inny sposób dreszcz wstrząsał, 
kiedy się słyszało
o bolszewikach (chociaż jeden z braci ojca uciekł przez granicę właśnie na tamtą 
stronę).
I jeszcze były takie słowa, jak „rewolucja”, „czrezwyczajka” i „Dzierżyński”. 
Mimo to
wujek Heniek, obieżyświat, który będąc kawalerem zawędrował aż do Palestyny, 
został cha-
lucem w kibucu, pracował z kilofem w ręku przy budowie szosy (co było 
poświadczone fotografią,
na której miał rozchełstaną bluzę i krótkie spodenki, a obok niego stał Arab w 
kraciastej
chuście na głowie), otóż ten rzutki kupiec Heniek namiętnie wykrzykiwał, że jest 
komunistą.
W swoim sklepie szkła i porcelany, który przejął od babci, zajmował się hurtem. 
Miał
też jednego subiekta, płacił mu trzydzieści pięć złotych tygodniowo. Bywałem 
świadkiem
zaciętych sporów politycznych między szefem i subiektem. Subiekt, stojąc wysoko 
na drabinie
i zdejmując niemal spod sufitu jakiś żądany komplet fajansowy, bronił ustroju 
kapitalistycznego,
szef zaś, mój wujek, krzyczał, że kapitalistów trzeba wywłaszczyć, a całą władzę
oddać w ręce rad — i tylko w ten sposób ustanie wyzysk człowieka przez 
człowieka. Na co
subiekt, obrońca kapitalizmu, zupełnie logicznie: „To dlaczego pan mi płaci 
trzydzieści pięć
złotych tygodniowo, kiedy sam zarabia nie wiem ile”. „A to co innego” — 
odpowiadał na to
wujek. Słyszałem później nieraz „a to co innego”, ilekroć komuś coś się nie 
mieściło w ulubionym
schemacie. I zaraz przypominał mi się mój wujek Heniek i jego subiekt stojący na
drabinie pod samym sufitem.
Co do babci z Solnej, to miała szczęście, bo zmarła wkrótce po wejściu Niemców 
do Warszawy,
nie musiała być w getcie i można jej było wyprawić przyzwoity pogrzeb, na który, 
jak
mi opowiedziała po wojnie mama, przyszło wielu ludzi, wszyscy kupcy spod 
Żelaznej Bramy.
O dziadku wiem tylko, że stawił się na Umschlagplatzu, kiedy przyszła jego 
kolej, i pojechał
do Treblinki.
Na strychu i na podwórzu
Mój brat, Hipek, stale przebywał na podwórzu, wracał z niego do domu umorusany, 
cały w
siniakach i zadrapaniach, z wilczym apetytem, więc czasem miotał świeżo 
przyswojone wyrazy,
o których mówiło się, że są brudne. Jeśli mama się poskarżyła ojcu, dostawał 
lanie pasem,
ale tylko za to, nie za psoty. Ojciec nie znosił wulgarnego słownictwa, jak cała 
jego rodzina,
nigdy ich z jego ust nie słyszałem. (Dlatego po dzień dzisiejszy czuję opór 
wobec
rynsztokowej mowy i jeśli czasem jej w prozie używam, to z powodu naiwnej wiary, 
że podziała
szokująco; czyli z powodów, które można by nazwać „artystycznymi”. Dlatego kiedy
mówią mi, że słownictwo niektórych młodych pisarzy, to jest właśnie język 
mówiony, wzruszam
ramionami: u mnie w domu tak się nie mówiło). Mnie, w przeciwieństwie do Hipka,
chwalono, że jestem grzeczny, „kuchenny Maciuś”, bo lubiłem przesiadywać w 
kuchni i
przyglądać się, jak mama odrapuje karpia z łuski, jak ocierając łzy kroi cebulę 
(tej czynności
nie powierzyłaby żadnej służącej) albo jak porusza się pyszczek u już odciętej 
rybiej głowy, a
rybie serce długo jeszcze bije na spodeczku. Kupiono mi nawet blaszaną kuchenkę 
z fajerkami
i rondelkami, żebym się mógł bawić w gotowanie. Wstawiłem do kuchenki zapaloną
świeczkę, postawiłem rondelek z kartofelkami, ale woda się nie zagotowała i 
więcej nie
chciałem się tą kuchenką bawić. Taki byłem spokojny, że raz czy drugi 
usłyszałem, że jestem
mamusi synek (co brzmiało jak maminsynek), ukochany łagodny kotuś, podczas gdy 
Hipek to
podwórzowy łobuz. Wszystko to obrażało moją dumę, więc kiedyś wypaliłem (co 
obiegło
całą rodzinę): „Ja też jestem łobuz, tylko salonowy!”
Później jednak wyczułem, że w słowie,,salonowy” nie ma nic zaszczytnego, 
upierałem się
już tylko przy tym „łobuzie”, bez dodatkowych przymiotników. Bardzo wcześnie 
więc doświadczyłem,
że przymiotniki w gruncie rzeczy osłabiają wyrazistość rzeczownika.
Brat pewnie uważał, że w domu jest nudno, ale wcale tak nie było i nikt nie 
musiał się ze
mną bawić. W pokoju dziecinnym, w którym okresami mieszkaliśmy wszyscy czworo, 
pod
sufitem ciągnął się szlaczek przedstawiający krajobraz wiejski (zdaje się, że 
opisałem to już w
powieści). Nie było trudno znaleźć się w środku tego pejzażu, iść boso przez 
łąkę z wiejskimi
dziećmi, pędzić witką gęsi do stawu albo rozpalać ognisko i piec w popiele 
kartofle. Była też
w tym pokoju inna atrakcja: nisza z małym zakratowanym oknem — z widokiem na 
obce
dziwne podwórze. Zupełnie jak wejście do tajemniczego ogrodu. Na tym niewielkim 
podwórzu
nic takiego się nie działo, nie pokazywały się żadne dzieci nikt się nie 
awanturował, czasem
zajeżdżała zaprzężona w konie furgonetka, do której ładowano chleb z podwórzowej
piekarni, poza tym było cicho, czysto, jakże inaczej niż na naszym hałaśliwym 
podwórku, i
już przez to samo był to świat inny, trochę nierzeczywisty, jakby zaczarowany, a 
oto ja podpatrywałem
go nie zauważony, nikt nie wiedział, że tajemnicze podwórze, furgonetka i konie
są moją własnością.
Przez to moje okno można było zobaczyć wieżę strażacką na placu Mirowskim, na 
której
pokazywał się czasem na balkoniku strażak w błyszczącym kasku i rozglądał się 
dokoła, czy
nie widać gdzieś pożaru. Pewnie to wypatrywanie ognia z wieży było pozostałością 
z czasów,
gdy jeszcze nie było telefonów, a strażak trąbieniem alarmował „pali się!”
Kiedy mnie jeszcze nie było na świecie, nasz pokój dziecinny był ciemną alkową. 
Ojciec
kazał przebić okno w murze, i wtedy właściciel posesji domu z ulicy Leszno, 
którego podwórze
tak mnie fascynowało, podał ojca do sądu za to, że korzysta ze światła z jego 
posesji.
Chociaż to może się dzisiaj wydać niepojęte, prawo było po jego stronie, ojciec 
proces prze-
grał, ale wyrok był niesurowy: jakieś odszkodowanie i okratowanie okna jako 
symbol zamurowania.
Tym lepiej, bo dzięki tej kracie ja mogłem sobie bezpiecznie wysiadywać w niszy.
Jeszcze ciekawsze były widoki ze strychu, na którym służące rozwieszały mokrą, 
pachnącą
chlorkiem bieliznę. (Klucze od strychu były w wielkim poszanowaniu, bo na 
suszącą się bieliznę
czyhali specjalizujący się w niej złodzieje zwani „pajęczarzami”). Ze strychu, 
poprzez
wąskie prześwity okienek, jeszcze lepiej można się było przyjrzeć strażakowi w 
błyszczącym
kasku. Odkrywało się też inny, nieznany świat, niewidoczny w codziennym życiu: 
blaszaną
krainę dachów, o fascynujących ostrych kształtach (czy nie z paryskich dachów 
czerpali natchnienie
kubiści?), z bogactwem rynien, kominów, obracających się kurków. Był to świat
fascynujący i zagadkowy, kuszący, żeby go odkryć, emanujący fizyczne piękno, tak 
jak piękne
wydawały mi się wspomniane już dachy Paryża. Byłem dzieckiem na wskroś miejskim 
—
i w mieście, w jego gęstej zabudowie odnajdywałem uroczyska, tajemne, 
przyśpieszające
bicie serca miejsca, tak jak dziecko wiejskie odnajduje je w ciemnym lesie.
Ci, którzy spacerowali sobie po dachu pięciopiętrowej kamienicy, wzbudzali mój 
podziw:
nie tylko kominiarze, ale na przykład Maniek Krzyżewski i Bolek Niemirowski, 
kiedy przeciągali
antenę z dachu jednej oficyny na dach drugiej. Balansowali na skraju, 
pokrzykując
jeden na drugiego, i wciąż się zdawało, że za chwilę obsuną się w przepaść 
podwórzowej
studni. Potem mi się to chodzenie po dachu śniło i to ja leciałem w dół aż do 
przebudzenia, a
kiedy opowiadałem swój sen mamie, mówiła, że rosnę, naprawdę zaś to były 
„resztki dnia”.
Czasem śnił mi się ogromny zeppelin sunący nad dachami, przesłaniający niebo 
niby apokaliptyczny
potwór, od którego robiło się ciemno. Czy jednak aby naprawdę to mi się tylko
śniło? Przecież sunący przez niebo sterowiec widziałem kiedyś na pewno! I za 
mojej pamięci
nad Nowym Jorkiem stanął w płomieniach zeppelin i wszyscy znajdujący się tam 
pasażerowie
zginęli. Uchwycili to operatorzy filmowi i później w kinach pokazywano, jak ów 
napowietrzny
potwór zwijał się, skręcał i spływał na ziemię, i przysiągłbyś, że słyszysz 
krzyki
ginących w ogniu ludzi. I czy można się dziwić, że w snach dziecka wracał ten 
obraz koszmarem?
Zejdźmy na podwórze. Warto, bo tutaj odbywało się nieustające widowisko. Życie 
publiczne,
wszystko na ludzkich oczach, żadnej biedy ani żadnej hańby nie dało się ukryć.
Zwłaszcza ci z parteru, wietrzący kuchnię przez otwarte okno, musieli się 
pogodzić z tym, że
wszyscy wiedzą, co się u nich dzieje. Wystarczyło pociągnąć nosem: aha, dziś 
kapuśniak albo
krupnik, kartoflanka ze smażoną cebulą, wytapianie gęsich skwarek. Każda kłótnia 
rodzinna
była odnotowana, każde nerwowe trzaśniecie drzwiami. Ba, wystarczyło, że coś się 
działo na
Nowolipiu o kilka bram dalej, by przybiegł zadyszany Łajbuś od Kaców (tych od 
„szyku paryskiego”)
czy Szmulek od gazownika z sutereny z wrzaskiem: „Chłopcy, draka!” Pędziliśmy
po kocich łbach w stronę Smoczej albo jeszcze dalej, do Żelaznej, gdzie można 
było porozkoszować
się soczystymi wyzwiskami, którymi zionęli tragarze opasani sznurem, tutaj mieli
swój postój, czasem dochodziło też do bójki — nie, nie było lepszego teatru. To 
znów perszeron
(„koń belgijski” — tak mówiono na naszej ulicy) nie mógł pociągnąć przeładowanej 
węglem
platformy, rozjuszony furman (a może tylko zawstydzony, zadraśnięty w swojej 
furmańskiej
próżności) smagał go bezlitośnie batem, aż na skórze wykwitły obrzmiałe krwią
cięcia. Koń przebierał bezsilnie nogami, a ja przypatrywałem się temu przerażony 
i już wiedziałem,
że chociaż źle jest być małym dzieckiem, to jeszcze gorzej urodzić się koniem. W
tamtych czasach niewolnictwa koni ludziom na ulicy nie przychodziło do głowy, że 
to smaganie
zwierzęcia jest okrucieństwem, nie ma na nie innego sposobu, wiadomo, jest 
leniwe i
niewdzięczne, dostaje przecież za pracę obrok i opiekę — wreszcie przypatrujący 
się scenie
mężczyźni zakasywali rękawy i gromkim „hooop!” pomagali platformę ruszyć z 
miejsca.
Kiedy byłem bardzo mały, rytm życia na podwórku wyznaczały święta. Później, w 
latach
trzydziestych, coraz więcej rodzin zaczęło chyłkiem omijać tradycję, wiele form 
współżycia
religijnego zniknęło. Kiedy byłem mały, najprzyjemniejsze wydawało mi się Święto 
Szałasów.
Przez osiem dni całe podwórko było zastawione drewnianymi kuczkami, z 
nakładanymi
na nie dachami z liści tataraku, stały tak ciasno, że przecisnąć się można było 
tylko wąskim
korytarzykiem. Państwo Krzyżewscy, o ile pamiętam, wcale nie narzekali, podwórko 
wyglądało
naprawdę malowniczo, a dzieci miały wtedy używanie, tyle było możliwości przy 
zabawie
w chowanego. Przez cały okres świąt trzeba było jadać w tych kuczkach, pod 
zielonym
dachem, przez który prześwitywało niebo, tak jak nasi przodkowie — tłumaczyli 
dorośli —
jadali w namiotach, albo pod gołym niebem po wyjściu z Egiptu.
Były oczywiście kuczki lepsze i gorsze. Były klecone byle jak, z nie heblowanych 
desek
zbitych gwoździami, ustawione wprost na bruku podwórza, bez podłogi. Siadywali w 
nich
krawcy i szewcy, kapcani podwórzowi, głośno jedli i głośno śpiewali zmires, 
czyli świąteczne
pieśni. Ale były i kuczki bardziej wymyślne. Najpiękniejszą miał pan Kohn, 
brodaty, pobożny
bogacz z pierwszego piętra od frontu (bo był i drugi Kon, tak się pisał, też z 
pierwszego
piętra, ale z oficyny, i ten był niedowiarek i kapcan, w kuczce nie siadywał). 
Przez cały rok
kuczka pana Kohna czekała w piwnicy. Na święta wyjmowano ją i składano w ciągu 
godziny,
bez użycia gwoździa. Była dębowa, solidnie malowana na jasny brąz, miała 
pastowaną podłogę
i dach, który się otwierał, więc nie było w niej duszno. Była też lampa 
elektryczna, do
której monter przeprowadzał drut. Chociaż to mogło budzić wątpliwości, bo nasi 
praojcowie
na pustyni obywali się bez światła...
Bolałem nad tym, że mój tata nie miał żadnych ambicji, gdy idzie o kuczki, nigdy 
na czas
nie sklecił własnej, nic mu nie przeszkadzało siadywać razem z kapcanami z 
parteru, wydaje
mi się teraz, że uważał te całe święta za uciążliwy obowiązek. Ja zaś byłem 
bardzo dumny,
kiedy frontowy pan Kohn zapraszał ojca, by z nim razem spożył świąteczną 
kolację, bo to
znaczyło, że mój tata to jest ktoś. Siedziałem przy ojcu zesztywniały, wszyscy w 
kuczce pana
Kohna byli zesztywniali, mama też czuła się nieswojo, kiedy wnosiła wazę z 
gorącym rosołem,
wszyscy jedli w milczeniu, potem pan Kohn raczył nucić, bębniąc palcami po 
blacie
dębowego stołu, w końcu pan Kohn dziękował ojcu za miłe towarzystwo i 
błogosławił Najwyższego.
Może nie było tu tak swobodnie, jak w tych nie heblowanych kuczkach, ale za to
było się czym pysznić.
Przed samą wojną było na podwórzu więcej przestrzeni podczas tych świąt, ludzie 
rezygnowali
z jadania w szałasach, nie mieli na to czasu ani głowy, nikt im tego nie 
wypominał,
znikła też dębowa kuczka pana Kohna — zdaje się, że pan Kohn zmarł.
Nikt chyba nie orientował się w kalendarzu żydowskich świąt tak na wyrywki jak 
pan
Śnioch, nasz dozorca. Wysoki, chudy, ze szpakowatą grzywką spadającą na czoło 
spod daszka
maciejówki, z obwisłymi wąsami niby filmowy Pat, w kamizelce przykrywającej 
szelki,
czasem w fartuchu jak na obrazkach starych pism ilustrowanych, jednym słowem 
wyglądał
tak, jak powinien wyglądać stróż, który przeszedł do nas z carskich czasów. 
Miał, jak trzeba,
Jan na imię, i piosenka „Panie Janie, panie Janie...” nadawała się do tego, żeby 
go drażnić.
Bardzo się denerwował, kiedyśmy to śpiewali, gonił za nami, trzeszcząc w 
rozpędzie słowami
zupełnie niezrozumiałymi, a kiedy już było pewne, że nas nie dogoni, rzucał 
miotłą, kosząc z
nóg ostatniego. Ale tak w ogóle to był dobry dla dzieci, w upał raczył polać nas 
z sikawki, a
czasem dawał nawet sikawkę potrzymać, co stanowiło najwyższe wyróżnienie. 
Trotuar i
jezdnię do połowy musiał pan Śnioch w upalne dni polewać co dzień, bo niechby 
tego zaniedbał
— no, no, dzielnicowy od razu pasek pod brodę i leci mandat. Tę drugą połowę 
jezdni
polewał cieć z naprzeciwka, ze strony parzystej. Sikawce tamtego przyglądaliśmy 
się z pogardą,
nie miała mosiężnego zakończenia jak nasza. Pan Śnioch, z żoną i kilkorgiem już 
dorastających
dzieci, zajmował długą wąską izbę na parterze, w której, jak u mojej babci z 
Solnej,
mieściło się wszystko: kuchnia, szafa, łóżka i chyba kołyska, stół pod ścianą, 
święte obrazy
na ścianach, na Boże Narodzenie jeszcze duża choinka. Powietrze w dozorcówce 
było gęste
od zapachu kapuśniaku i wytapianej słoniny. W piątki dozorca chodził od 
mieszkania do
mieszkania po „piątkowe”, zwykłe dwadzieścia groszy. Pewnie ten zwyczaj 
przetrwał z czasów,
kiedy dozorca chrześcijanin zapalał Żydom w piątkowy wieczór światło albo 
rozpalał
ogień, ale teraz tego już nie robił, niektórzy lokatorzy mieli służące, a 
większość innych to
byli grzesznicy, którzy nic sobie z zakazów nie robili, sami rozpalali ogień w 
kuchni, a jeśli
jedli czulent, który w piątek o zmierzchu wstawiało się do pieca u piekarza, a 
odbierało się
nazajutrz brązowiutki, gorący za numerkiem (nigdy nie było wiadomo, czy czulent 
się „uda”,
czy kartofle nie będą surowe albo na odwrót — spieczone na węgiel, istna 
loteria, i stąd żale,
wybuchy gniewu, pretensje do piekarza, że postawił garnek za blisko żaru albo za 
daleko),
więc jeśli jedli ten czulent, to dlatego, że go po prostu jeść lubili.
Z Wackiem Śniochem, który miał kilkanaście lat i dobrze się bił, mój brat się 
przyjaźnił, a
potem Wacek nawet przez pewien czas uczył się u mojego ojca fachu. Później, jak 
pan Jan
umarł (mówili, że na skręt kiszek), Śniochowie się wyprowadzili, straciłem Wacka 
i jego rodzeństwo
z oczu, a do owej podługowatej izby wprowadził się nowy dozorca, dużo młodszy,
przystojny mężczyzna z czarnym, cienko przystrzyżonym wąsikiem, też Jan, ale 
jego baliśmy
się i nikt go nie drażnił piosenką „panie Janie”, a może po prostu 
wydorośleliśmy. W dozorcówce
przy nowym panu Janie było tak samo ciasno i tak samo gęstniał zapach gotowanej
kwaśnej kapusty i wytapianej słoniny. Ale kiedy zbliżało się Boże Narodzenie, w 
izbie wyrastała
u okna bajecznie rozbłyskana choinka, jeszcze wyższa niż u Śniochów, 
przyglądałem jej
się oczarowany stojąc na ulicy, czasem miałem sposobność znaleźć się w izbie, i 
wtedy musiałem
przyznać, że u nich jest ładniej niż u nas.
Nie było zwyczaju, żeby lokatorzy mieli klucz od bramy, byłby to zamach na 
władzę i dochody
dozorcy. O jedenastej zamykało się bramę i każdy, kto przyszedł później, musiał 
zapłacić
dwudziestaka (młodzi mogli mieć ulgę) za otwarcie. W ten sposób każdy pan Jan 
dobrze
wiedział, kto jak się prowadzi. Kiedy moja starsza siostra zaczęła randkować i 
przychodzić
do domu po północy, najmocniejszym argumentem ojca było: „Wstyd przed dozorcą!”
Możliwe, że i na naszym podwórku były godziny, kiedy powietrze zastygało z nudy, 
ale teraz,
we wspomnieniu, które kondensuje przeszłe wydarzenia, przedstawia mi się ono 
jako nieustający
festiwal. Wiadomo, że przychodzili domokrążcy, handlarze starzyzną, żebracy.
Zwłaszcza w piątki tych żebraków było dużo. Pamiętam niemowę, który wydawał z 
siebie
przeraźliwe jęki, i ten dostawał najszybciej i najwięcej, byleby sobie poszedł.
Nas, dzieciaków, fascynowało lutowanie garnków albo ostrzenie noży. Przychodziła
dziewczyna z koszem gorących, jeszcze pachnących plecionych bajgli, obwarzanków, 
które
podczas jedzenia można było rozplatać, co stanowiło dodatkową rozrywkę. Ta 
sprzedawała
bajgla za piątaka, ale przebijała ją konkurentka wykrzykując: „Trzy za 
dziesiątkę! trzy za
dziesiątkę!” Wspinał się do nas na trzecie piętro tęgi, siwy pan z małą 
walizeczką. Kiedy ją
otwierał, wionął zapach herbaty „Cejlon” i czekolady „Domańskiego”. Bardzo tego 
grubasa
lubiłem, nie pamiętam już dlaczego, mama zresztą też go lubiła, wyglądał 
solidnie i uczciwie
(choć zastanawiam się, skąd brał towar — czy aby na pewno od hurtownika?), kiedy 
się na to
trzecie piętro wgramolił, był tak zasapany, że mama prosiła, żeby usiadł i napił 
się herbaty, tej
samej, którą u niego kupowała. Doprawdy nie wiem, dlaczego o nim piszę. Kogo to 
obchodzi,
że był jakiś gruby stary mężczyzna, który utrzymywał siebie i kilkunastoletnią 
córkę (jak nam
opowiadał) z tego, że roznosił w walizeczce herbatę i czekoladę? Dlaczego czuję 
potrzebę,
żeby o nim tu wspomnieć?
Należał do krajobrazu mego dzieciństwa, do krajobrazu Nowolipia. Należał też do 
niego
przysadzisty, wąsaty mężczyzna, który przynosił węgiel w koszu uwiązanym do 
pleców.
Mieliśmy, jak wszyscy, zapas węgla na zimę w piwnicy, ale oprócz tego na klatce 
schodowej
była zamykana na kłódkę spiżarnia. W górnej jej części stały gąsiory z 
nalewkami, słoje z
konfiturami, a także pokryte kurzem talerze czekające na święta Pesach. Dolna 
część spiżarni
była otwartą skrzynią, do której mężczyzna zsypywał zawartość swojego kosza: pół 
cetnara
węgla. Za węgiel i wiązkę drew płaciło się u węglarza pod pięćdziesiątym, a on, 
ten mocarz
wnosił to na trzecie piętro. Nie wiem, kto to był, jak się nazywał, czy miał 
rodzinę, dzieci, nie
pamiętam jego głosu i chyba nigdy nie słyszałem, żeby cokolwiek powiedział. 
Pamiętam tyl-
ko to: ciężki pojękujący kosz na pochylonych plecach, a potem łoskot zsypywanego 
węgla i
unoszący się zeń czarny pył, który oblepiał spoconą twarz mężczyzny.
Przychodzili sztukmistrze i akrobaci, rozkładali dywaniki, na których dokonywali 
zapierających
dech wyczynów. Połykacze ognia, noży, magicy w czarnych cylindrach i czerwonych
pelerynach. Raz i drugi przyszedł pan z przenośnym kinem. Było to duże pudło z 
ekranem
w środku. Kiedy za dziesięć groszy zajrzało się przez czarny rękaw do pudła, 
można
było zobaczyć Toma Mixa na białym koniu, pędzącego w kurzu za bandytami, albo 
zmyślnego
psa Rintintina, jak tuż pod nosem nadjeżdżającej lokomotywy odciąga z torów 
zawiniątko
z niemowlęciem. Nic więcej nie trzeba było: to; że te obrazki w ogóle się 
poruszały i jeszcze
o czymś opowiadały, dostarczało już dreszczu rozkoszy.
Pamiętam dwóch muzykantów, z których jeden miał bęben przytwierdzony do pleców.
Kiedy rytmicznie poruszał nogą, unosił się w górę młoteczek na sprężynie i 
wybijał takt.
Później, kiedy zobaczyłem bęben w prawdziwej orkiestrze, byłem rozczarowany, że 
nie nosi
się go na plecach.
Mogły się przytrafić i występy całkiem szczególne, jak na przykład tego 
ekshibicjonisty,
który zawędrował na podwórko dziadków przy ulicy Solnej. Ciocia Sabina 
znajdowała się
akurat na balkonie, gdy nagle usłyszałem jej przeraźliwy krzyk: „Policja! Łapać 
go! Łapać!”
Wybiegliśmy na balkon, ja i wuj Kuba, a ciocia, falując obfitą piersią, 
pokazywała umykającego
przez bramę chudego mężczyznę: „Tam, tam... To on! Wyjął swoją porcję i pokazał 
mi!
— (Pamiętam dokładnie, że użyła tego słowa: porcja). — Pędź za nim! — krzyknęła 
histerycznie.
— Łap go!” Na co wuj Kuba spytał z flegmą: „Czy to było aż takie nadzwyczajne?”
Ciotka Sabina dostała spazmów ze złości.
Co do śpiewów, to bywał i polityczny. Bezręki mężczyzna w zielonym żołnierskim 
mundurze
bez naszywek opowiadał o wojnie dwudziestego roku, o tym, jak kazali się bić za 
ojczyznę,
ale kiedy wrócił bez ręki, nie było dla niego w Ojczyźnie miejsca. Po czym 
zaczynał
śpiewać mocnym, mściwym barytonem:
Nie ma chleba,
a żyć trzeba,
robotnika ciężki los.
W twarde tony
biją dzwony,
to kajdanów słychać głos!
Czasem, ku mojej radości, zachodziła na podwórze para rosyjskich 
białogwardzistów. O
nim szeptano, że był kiedyś generałem, chyba dlatego, że wyglądał tak jak 
przystało na carskiego
generała, miał krótką bródkę, ubrany był w rosyjską kosoworotkę, pas na grubym
brzuchu i wojskowe bryczesy wpuszczone w buty z cholewami. Śpiewał głębokim 
basem
(„drugi Szalapin” — zachwycała się babcia), podczas gdy kobieta, dużo odeń 
młodsza, ciemnowłosa,
urodziwa i zgrabna, śpiewała dźwięcznym sopranem, akompaniując obojgu na 
gitarze.
Śpiewali „Połnym ach połnaja ty, moja koroboczka...”, i „Moj kastior w tumanie 
swietit...”,
i „Wołga, Wołga, mat’ rodnaja, Wołga russkaja rieka...”, i „Po dikim stiepiam 
Zabajkalja”,
tak że później, kiedy znalazłem się podczas wojny w Rosji, wiele pieśni 
pobrzmiewało
mi już znajomo i mogłem przy szklance samogonu oddawać się smętnemu zawodzeniu 
tak
jak inni. Nikt nie wystawiał tym dwojgu rachunku za zabory, tłumione powstania, 
rusyfikację.
Sybir, nikt nie mówił „dobrze wam tak, draniom”, to naprawdę były inne czasy, 
przyjmowano
ich ze współczuciem, monety zawinięte w gazetę sypały się ze wszystkich okien.
Czy on był przedtem, w przedrewolucyjnym wcieleniu, jakąś znaczną osobistością? 
Całkiem
możliwe. Natrafiłem na ich ślad, albo na ślad ich sobowtórów, w wydanych 
niedawno przedwojennych
reportażach Konrada Wrzosa Oko w oko z kryzysem. Jego rozmówcy mieszkali w
„Cyrku”, domu noclegowym, w którym chroniła się nędza. Kiedy o nich myślę, 
wspominam
ze szczególnym podziwem (i ściśniętym sercem) ją, młodą, ze szlachetną urodą, a 
przecież
towarzyszyła swojemu przegranemu mężczyźnie w jego wygnańczym życiu.
Orkiestr podwórzowych, z modną wówczas mandoliną, nie zliczę. Ach, skrwawione 
serce,
zdeptane w tłumie!... Ach, ileż westchnień, przysiąg, zdrad, ile łez i 
goryczy... Służące miały
swoich ulubieńców. Zwykle solista od szlagierów miłosnych miał przylizane 
tłuszczem ciemne
włosy, z wyrazistą jasną krechą przedziałka, czasem pośrodku fryzury. „Drugi 
Rudolf Valentino”
—zachwycano się wtedy, a mój brat łobuziak nazywał takiego wyśpiewującego 
falsetem
wzdychacza (albo, żeby wypadło bardziej elegancko, śpiewającego przez nos): 
„Walenty
Rudolfino”. (Nikt nie śpiewał swoim głosem, swobodnie, naturalnie, zawsze to 
było
udawanie kogoś innego; w ogóle subkultury na ogół kogoś podrabiają, małpują, o 
czym można
przekonać się i dziś). Jeden z tych Valentinów zawsze występował boso, w 
największy
mróz przebierał bosymi stopami po bruku, wzbudzając współczucie gapiących się z 
okien
kobiet, podczas gdy jego koledzy obojętnie brzdąkali na swoich mandolinach. Już 
wtedy domyślałem
się, że jest to tylko chwyt, żeby wzruszyć serca słuchaczy, przecież to 
niemożliwe,
żeby nie znalazły się dla niego choćby jakieś stare łapcie, ten chłopak musiał 
być po prostu
diablo zahartowany, ale efekt był niezawodny, na podwórko raz po raz padały 
monety.
Służące miały bardziej otwarte serca i były wrażliwsze na muzykę niż ich panie. 
Niektóre
zbierały wydrukowane teksty szlagierów, które można było dostać za piątaka, żeby 
wyuczyć
się słów na pamięć. Były takie, co ze swoich oszczędności kupowały patefony i 
płyty. U nas
też był, oczywiście, gramofon, najpierw z tubą, potem już tuby nie trzeba było, 
ale sprężyna i
tak wciąż pękała, i wuj Kuba, specjalista od wkładania nowej, miał co robić. 
Płyty były najczęściej
firmy „His master’s voice”, na których etykietce wymalowany pies słuchał z tuby
głosu swojego pana.
Nie dość, że życie na podwórzu było głośne, to jeszcze w otwartych oknach darli 
się piosenkarze
z gramofonów, dumnie prezentowanych przez właścicielki. A przecież nikomu nie
przychodziło na myśl, żeby krzyknąć: „Cicho tam!” Wszystkim wydawało się to 
naturalne:
tak jest i kropka. Jak czasem dziś jeszcze gdzieś we Włoszech. Żaden pisarz nie 
mógłby zamieszkać
w tym domu, dostałby szału. Na szczęście, nie było tam pisarza. Mieszkało 
dziecko.
Do wszystkiego
Najpiękniejsza była ta pierwsza: Genia. To znaczy pierwsza, którą pamiętam. 
Ciemnowłosa,
miała kształtny, trochę zadarty i spiczasy nos, czystą cerę, pięknie wykrojone 
niebieskie
oczy pod ciemnymi brwiami, owalny podbródek, widzę ją w granatowej sukience z 
białym
fartuszkiem, widzę wyraziście zarysowane biodra i mocne ramiona. Przypominała 
gwiazdę
filmową. Doprawdy, trudno zrozumieć — dzisiaj, kiedy ładne dziewczyny mają tyle 
szans —
co ją pchnęło do tego, by zostać służącą. Widać, inaczej być nie mogło. Bo 
ponadto Genia
miała zdolności, co najmniej zdolności — malarskie. Pamiętam, jak wspaniale 
rysowała portrety
Piłsudskiego — mogłaby je sprzedawać — w mundurze, z orderami, w maciejówce albo
bez, ze sterczącymi na jeża włosami, pełen był zadumy i dostojeństwa — i takim 
go właśnie
najsilniej zapamiętałem: nie z fotografii, nie z oficjalnego portretu Kossaka, 
ale z rysunku
naszej Geni. Rysowała też piękne twarze kobiece, trochę podobne do niej samej, 
noski miały
lekko zadarte, oczy melancholijnie zamyślone, zamalowane na niebiesko. Odrabiała 
za moje
siostry prace domowe z rysunków, wszystkie ich piątki za kwiaty, dzbany, drzewa, 
to były jej
piątki, tak, trzeba to wreszcie powiedzieć. Więc ją podziwialiśmy, dumni byliśmy 
z takiej
służącej, wszyscy Hamplowie nam jej zazdrościli, a ona wieczorem siadywała z 
nami przy
stole w jadalnym, malując lub haftując kolorowe kwiaty na granatowym aksamicie 
jaśków i
gawędząc z mamą. W tamtych czasach w jadalni obok żyrandola wisiał przycisk do 
dzwonka,
który rozlegał się w kuchni, na służącą się dzwoniło, kiedy miała coś podać czy 
zrobić, ale
nie dotyczyło to Geni, na Genię nie dzwoniono, to był zupełnie inny rodzaj 
stosunków.
Ojciec na pewno znajdował się pod jej urokiem, tak teraz myślę, nigdy nie 
okazywał przy
niej złego humoru, ale mama chyba nie miała mu tego za złe, bo sama Genią się 
zachwycała.
Do tego Genia była wątłej konstrukcji psychicznej. Czasem miewała łzy w oczach, 
kilka razy
zemdlała. Mama pośpiesznie rozpinała jej wtedy bluzkę, kropiła wodą piersi i 
dawała jej
amoniak do wąchania. Wszyscy byliśmy wtedy bardzo przejęci. (Były to czasy, 
kiedy kobiety
jeszcze mdlały. Moja starsza siostra o byle co „ach, ach, słabo mi” — zupełnie 
jak w kinie —
i osuwała się na krzesło. Ja i mój brat uważaliśy to za bujdę, bo dlaczego my 
nigdy nie mdleliśmy,
co? I dlaczego Stella nigdy nie osunęła się na podłogę tylko zawsze na jakieś 
krzesło?)
Potem pojawił się w życiu Geni mężczyzna: przystojny blondyn, elektryk, ojciec 
szepnął mi
w zaufaniu, że to komunista. Ta szalona Genia nie miała już kogo sobie znaleźć! 
Genia opuściła
nasz dom, czule żegnana, później czasem wpadała na chwilę, kiedyś przyszła blada 
jak
po chorobie, ale wciąż piękna: mąż w więzieniu. Może chciała do nas wrócić, ale 
nic nie powiedziała,
bo spostrzegła, że jej miejsce jest zajęte. Nie wiem. Nigdy więcej jej nie 
widziałem.
Mama, która czasem ją spotykała na bazarze, mówiła, że Genia boryka się z 
życiem.
Chyba w końcu wróciła na wieś...
Kiedy odchodziła służąca, nie dawało się ogłoszenia do gazety „pomoc domowa do
wszystkiego potrzebna od zaraz”, tylko szło się do rajfurki. (W Warszawie słowo 
to oznaczało
pośredniczkę, a nie, jak w niektórych innych miastach, stręczycielkę). Rajfurka 
mieszkała
w obszernej izbie w suterenie pod czterdziestym dziewiątym. Podłogi były tam nie 
pastowane,
szare od starości, w ogóle niewiele pamiętam z tamtej izby, do której zszedłem z
mamą po schodkach, tylko właśnie tę szarość, może spowodowaną skąpym światłem 
przesączającym
się przez okienka umieszczone na poziomie chodnika ulicznego. Pamiętam szarą
chustkę na głowie rajfurki i szare dziewczyny siedzące z opuszczonymi głowami na 
żelaznych
łóżkach, z węzełkami u nóg, czasem z odrapanymi walizkami.
Mama z rajfurką sobie poszeptały i potem rajfurka zjawiała się w domu z 
kandydatką. Zaczynało
się przepytywanie. Czy umie gotować. Czy czysta. Czy uczciwa. Czy samodzielna.
Dlaczego od tamtych państwa odeszła. Czy nie latawica, żadnych odwiedzin sobie 
nie życzę.
Rajfurka nie była gadatliwa. Zapewniała tylko, że kandydatka to chodzące złoto. 
Będzie paniusia
zadowolona. Niech nie doczekam jutrzejszego dnia... Czy ja nie wiem, kogo pani 
trza
przysłać? I jeszcze do tamtej: będziesz miała taką panią, jakiej w życiu nie 
miałaś; błogosławić
będziesz ten dzień, w którym weszłaś do tego mieszkania. Łyżka cukru więcej nie 
ma tu
znaczenia. (Była to prawda. Przed służącą wszystko stało otworem i mamie przez 
myśl by nie
przeszło żałować jej jedzenia albo coś odliczać czy trzymać pod kluczem). Teraz 
referencje.
Kandydatka otwierała torebkę, wyjmowała płócienne zawiniątko, a z niego 
pożółkłe, posklejane
„rekomendacje”, zawsze takie same: że samodzielna, że uczciwa i tak dalej. Ja 
się tylko
dziwiłem, że skoro one wszystkie są takie nadzwyczajne, to czemu tak często 
zmieniają miejsce.
Dla mamy najtrudniejsza rzecz, to było przyzwyczaić się do nowego imienia, długo 
jeszcze
po Geni nazywała jej następczynię „Genią”, a kiedy wreszcie przyzwyczaiła się do
„Emilki”, nastawała jakaś następna i mówiła, że jest „Weronką” albo jeszcze 
inaczej. Opowiadano
sobie o pani, która nie chciała uznać imienia służącej i przy każdej nowej 
zastrzegała
się: „U mnie będzie Marysia!”
Dla nas, dla mnie i dla Hipka, rekomendacje się nie liczyły, najważniejsze, żeby 
była ładna.
Zresztą i dla moich sióstr to też było nie bez znaczenia: służąca musiała 
przyjemnie wyglądać.
Kiedyś mama przyjęła doświadczoną ponoć kucharkę, przysadzistą, z płaską twarzą,
całą w dziobach po ospie. Nie przetrwała ani tygodnia. Kiedy wchodziła do 
stołowego z wazą,
my odwracaliśmy głowy, żeby na nią nie patrzeć. Mówiliśmy mamie, że nie mamy 
przez
nią apetytu. Nie było rady: mama musiała ją zwolnić, ale była bardzo 
podenerwowana i długo
nam to pamiętała. Ale i ja zapamiętałem tę upokorzoną przez nas kobietę, 
zapamiętałem do
dziś, i dlatego o niej piszę.
Kiedyś przyszły do nas od rajfurki dwie naraz kobiety, starsza i młodziutka, 
matka z córką:
były to Rosjanki, uciekinierki z bolszewickiego piekła, jak mówiła ta starsza. 
Służącą miała
być córka, dziewiętnastoletnia, wysoka, szczupła, czarnowłosa Natasza. Jej 
energiczna i wygadana
matka miała tylko uzgodnić warunki. Natasza była uśmiechnięta, beztroska, pełna 
dla
mnie czułości, kiedy zachorowałem na szkarlatynę, znała różne rosyjskie 
wierszyki, które
utrwaliła mi w pamięci, wszyscyśmy ją lubili, ale z jej matką było nie do 
wytrzymania. Przybiegała
codziennie, zadyszana, by sprawdzić, czy jej dziecku (które pamiętało lepsze 
czasy, o
tak, szanowna pani, mieliśmy własny osobniak i pięcioro służby) nie dzieje się 
krzywda.
Można zrozumieć serce matki tygrysicy, ale ten stały nadzór stawał się 
nieznośny. „Moje
dziecko pierze!” „Moje dziecko wynosi śmieci!” Dochodziło do awantur między nią 
a naszą
mamą. Natasza zawstydzona płakała, powtarzała szlochając: „Idi, idi, ja tie 
gawariu...” Ale
nic nie pomagało. Jej matka wypominała moim rodzicom niski stan, i że jej córka, 
ziemiańskie
dziecko, musi komuś takiemu usługiwać, co wpuszczany był do domu tylko „czornym
wchodom”, ręce niszczy, i że kiedyś jeszcze moi rodzice pożałują, zostaną 
ukarani, moja
mama zaś (ku mojemu z kolei wstydowi) krzyczała: ,,Wynosić się! Tu nie 
Bolszewia!” Nie
było to zbyt logiczne, skoro tamte uciekły właśnie od bolszewików, ale takie 
wrzaski rządzą
się własną logiką. Zresztą, kto wie, czy w powiedzeniu mamy nie zawierała się 
jakaś racja.
Czy ta starsza Rosjanka, grożąca w końcu swoim pracodawcom jakimś mglistym 
„dniem zapłaty”,
nie zdążyła się już zarazić bolszewizmem?
Dziewczyna, ku mojemu żalowi, musiała odejść, we łzach i po straszliwej 
awanturze swojej
matki piekielnicy, ale jeśli w ogóle Nataszę pamiętam, to przecież właśnie 
dzięki tej matce,
dzięki temu niecodziennemu układowi: córka, ładna, wypieszczona, idzie do 
„służby”, bo
trzeba z czegoś żyć, a matka, która ją do tej służby wprowadza, nie może zarazem 
się z tym
pogodzić. Powód do histerycznych zachowań bardzo prosty.
Nie pamiętam, żeby ojciec brał udział w takich awanturach. Żeby wtrącił choć 
słowo.
Chyba uważał to za niegodne mężczyzny. Czasem tylko mógł zjawić się na progu 
kuchni i
polecić nieśmiało (stawał się wtedy nieśmiały): „Emilka! Niech Emilka zrobi mi 
szklankę
mocnej, inteligentnej herbaty”. (Emilka! To imię nagle wystrzeliło mi z otchłani 
pamięci.
Dwa lata u nas była, niby ktoś z rodziny, każda, co była dłużej, stawała się 
częścią rodziny,
dlatego tyle o nich piszę, zresztą nie ja pierwszy; czyż sam Marcel Proust nie 
poświęcił wielu
stron na scharakteryzowanie służącej Franciszki?) Dlaczego ojciec lubił mówić, 
oczywiście
żartem, że chce „inteligentnej” herbaty? Pewnie uważał, że ten epitet określa 
najwyższą miarę
jakości! Był koneserem herbaty, a w ogóle mama narzekała, że wybredny, 
grymaśnik, czasem
pytała jadowicie: „Przyznaj się, w której restauracji straciłeś apetyt?” Ojciec 
bynajmniej się
za grymaśnika nie uważał. Kiedy dochodziło do scysji na temat kosztów 
utrzymania, ojciec
przysięgał, że jemu osobiście nic nie trzeba, żadnych frykasów. „Kawałek chleba 
z masłem
mi wystarczy!” Ale ile korowodu było wokół tego masła i kawałka chleba. Pantofle 
tato nosił
tylko na zamówienie, przy czym szewc przychodził do domu brać miarę. Czasem, 
kiedy ojciec
był przeziębiony, przychodził do domu i fryzjer, golić i strzyc na miejscu.
To wszystko nie znaczy, że ojciec nie poświęcał służącym jednej myśli. 
Przeciwnie, rozmyślanie
nad grożącymi im niebezpieczeństwami doprowadziło go do zrobienia wynalazku,
który opatentował. Były to skórzane pasy ze specjalnym okuciem, które, 
przyczepione do
futryny, miały służyć podczas mycia okien. Bardzo byłem dumny z tego, że mój 
ojciec wymyślił
taką rzecz, nawet Hamplowie go podziwiali, ojciec liczył, że odpowiednie władze
uznają mycie okien w jego pasach za obowiązkowe, ale władze jakoś się z tym nie 
śpieszyły.
Wkrótce ukazały się inne pasy, brezentowe, tańsze od tych, które zaproponował 
mój ojciec,
zaprojektowane przez magistrat. Ojciec na próżno dowodził, że ukradziono mu 
wynalazek.
Magistrat już się postarał, żeby ojciec nic na swoim patencie nie zarobił. 
Wyszło rozporządzenie,
że żadna służąca nie może myć okien bez magistrackiego pasa pod taką a taką 
karą.
Czasem, kiedy wysoki wuj Kuba nosił mnie na ramionach i mogłem głową niemal 
dotknąć
sufitu, widziałem leżące na szafie w kurzu nikomu niepotrzebne skórzane pasy, 
opatentowany
wynalazek mego ojca, tak samo niepotrzebne jak wyglądające spod nich skrzypce 
mojego
brata, których nie chciał brać do ręki, nie chciał na nich uczyć się grać, 
zrywał z nich struny,
w ogóle doprowadzał do rozpaczy mamę, tak chciała, żeby Hipek umiał grać, 
przecież był
muzykalny, „żeby pani słyszała, jak on gwiżdże!”
Moja mama lubiła sobie czasem poleżeć w łóżku i poczytać „Nasz Przegląd”, który 
przed
siódmą podsuwał pod drzwi roznosiciel gazet. Wtedy służąca stawała z koszykiem w
drzwiach sypialni i pytała: „To co, proszę pani, dzisiaj?” Mama dawała 
dyspozycje, a służąca
szła po kajzerki, mleko, masło i sery do sklepu pana Hochgelerntera, pod 
pięćdziesiąty drugi.
Był też sklepik spożywczy pod pięćdziesiątym pierwszym, bliżej, do którego nie 
trzeba było
przechodzić przez jezdnię, ale mama miała zaufanie tylko do pana H., jego sklep 
był przestronny
i lśnił czystością, miał posadzkę z białych i czarnych kafelków. Samo zresztą 
jego
niezwykłe i trudne do wymówienia nazwisko (które znaczyło „wybitnie 
wykształcony”) już
budziło respekt i dawało satysfakcję kupującym. Kiedy mieliśmy służącą 
doświadczoną, dostawała
do ręki dwuzłotówkę i sama płaciła, ale gdy zdarzył się akurat tępy garkotłuk, 
wówczas
pan Hochgelernter wpisywał jej zakupy do książeczki, a pod koniec tygodnia oboje 
z
mamą przeglądali zeszycik i mama regulowała rachunek. Co do pieczywa, to mój 
ojciec,
wielki znawca, uważał, że najlepsze jest w pewnym małym sklepiku na 
Karmelickiej, ale
mama się tym nie przejmowała, więc kiedy czasem dochodziło do sprzeczek na innym 
tle,
wracała również sprawa pieczywa, które m o g ł o b y być lepsze. O ile pamiętam, 
mama
nigdy nie raczyła usatysfakcjonować tej nostalgii ojca.
W soboty pan Hochgelernter, jak wszyscy żydowscy kupcy, miał sklep zamknięty, w 
niedzielę
zaś handel był zabroniony. W tamtych czasach nikomu nie przychodziło do głowy, 
że
można odpoczywać dwa dni w tygodniu, w Biblii wyraźnie mówi się o sześciu dniach 
pracy i
jednym wypoczynku — ale nie tylko o Pięcioksiąg idzie, ale o to, że każdy dzień, 
kiedy sklep
był zamknięty, był stratą dla całej rodziny. Po ósmej wieczór też nie wolno było 
handlować.
Znowu straty!... Na szczęście, sklep pana H. przylegał do jego mieszkania na 
parterze —
zwykle tak się urządzano — więc stałym swoim klientom mógł sprzedawać towar od 
podwórza.
Tylko że nie mogła iść po takie zakupy służąca, bo od razu wszystko by się 
wydało, szłyśmy
my, dzieci. Były to prawdziwe bohaterskie wyprawy, zaraz powiem dlaczego. Trzeba
było przejść przez całe wąskie, schludne podwórze, by dojść do klatki schodowej 
w jego głębi
— pod samym nosem władzy! — bo tam, naprzeciw tej klatki mieszkał — no właśnie,
mieszkał policjant. I nie byle jaki, ale pan przodownik. Widziałem go kiedyś: 
wysoki, barczysty,
w błyszczących butach z cholewami, spojrzenie surowe, przenikliwe, sam jego 
wygląd
powodował trzepot serca. Do tego w oknie czuwał pies, tęgi wilczur. 
Przechodziłem obok
tego groźnego psa patrząc przed siebie, jakbym wcale nie widział ani psa, ani 
policjanta i w
ogóle tak jakby i mnie nie było. Wchodziłem do ciemnej klatki schodowej, pukałem 
do drzwi
po prawej stronie. Uchylały się, a w wąskiej szparze pojawiała się córeczka pana 
H., najczęściej
ona. Wręczałem jej moją szkolną teczkę, odpowiednią monetę i zamawiałem 
szybciutko:
„Chleb, dziesięć deka masła, piętnaście deka szwajcarskiego sera”. (Wcale wtedy 
nie znaliśmy
się na serach, o każdym żółtym serze mówiło się, że jest „szwajcarski”). 
Czekałem cierpliwie
kilka minut, potem drzwi znów się uchylały, dostawałem swoją teczkę, już 
naładowaną,
i resztę. Teraz było to najgorsze: trzeba było prześliznąć się pod oknem 
policjanta z wypchaną
teczką. A jak mi nagle zagrodzi drogę i wskazując na teczkę zapyta: „A to co?” 
Dopiero
na ulicy mogłem odetchnąć spokojniej: tu już nikt mnie nie zaczepi.
W wiele lat później przyszło mi na myśl, że to wcale nie było takie groźne, pan 
przodownik
na pewno został obłaskawiony.
Życie jakoś toczyło się mimo czujności policjanta. Ten chleb, kupowany przecież 
w niedzielę,
wcale nie był czerstwy, przeciwnie, świeżutki, pachnący, ze złotawą skórką, a 
więc
ktoś go piekł w nocy i jakoś do sklepu dostarczał. Pan Hochgelernter w ogóle był 
niezawodny.
Jeśli o dziesiątej wieczór zwalili się goście na karty albo jakieś koleżanki do 
Stelli na
nocne wkuwanie lekcji, i trzeba było pośpiesznie przyrządzać kanapki (czasem 
nazywano je
„sznytki”), szło się również do pana H. — pukanie, on otwierał drzwi sam, czasem 
już w długich
kalesonach z tasiemkami u stóp — nie złościł się, nie mruczał przekleństw pod 
nosem.
Senny, zmęczony, zawsze był gotów sprzedawać. (Nie wiem, jak zginął — on, jego 
żona i
córki).
Oni, sklepikarze, byli dla nas, ale i myśmy byli dla nich. Kiedy w domu odbywał 
się ślub
jakiejś ubogiej krewnej i miało być huczne przyjęcie, nie wolno było pominąć w 
zamówieniach
żadnego z okolicznych sklepikarzy. Każdy powinien był trochę utargować. Kupcy
przychodzili do domu, by na miejscu uzgodnić, co dostarczą. A potem znosili 
skrzynki lemoniady,
wodę sodową, piwo, czy ja wiem zresztą co. Płacić? Po co od razu płacić? Pan 
weźmie,
pan zje i przepije ze swoimi gośćmi, niech im pójdzie na zdrowie, i potem pan 
zapłaci.
No, może mały zadatek, żebym miał za co kupić towar...
Z winem było inaczej, od wina był czarnobrody Chaskiel. Młody człowiek, 
niezwykle
przystojny, z oczyma pełnymi blasku, zawsze uśmiechnięty. Chaskiel odwiedzał 
klientów
przed każdym świętem i spisywał zamówienia. Jakie wino, ile butelek. Miał na 
Nowolipiu
ładny sklep, ale wolał nie czekać, aż klient wstąpi, Chaskiel wolał wstąpić do 
klienta.
Handlował tylko winem koszernym, odpowiednim do odmawiania błogosławieństw, 
zalecone
było wino „Karmel”, słodkie, z Ziemi Izraela, w smaku przypominające aperitif 
„StRaphael”
czy „Bartissol”. Pewnie przez tę koszerność swoich win Chaskiel musiał się nosić 
ortodoksyjnie,
więc w czarnej kapocie i brzydkiej czapce, czego moje siostry nie mogły 
odżałować,
taki był piękny. Kiedy Chaskiel przychodził do nas przyjmować zamówienie, moje
siostry zaczynały wykazywać ogromne zainteresowanie dla win, siadały przy stole, 
gapiąc się
w jego czarne błyszczące oczy, a mama podawała mu herbatę z babką piaskową. I 
potem,
kiedy on wychodził, wszystkie trzy się zachwycały: „Co za oczy!...”
Innym mężczyzną, którego przyjście budziło niepokój żeńskiej połowy naszego 
domu, był
pan Borensztajn. Otaczała go ciemna sława. „To donżuan” — mówiła o nim ze zgrozą 
mama
i mnie od razu też ogarniał lęk, chociaż nie wiedziałem, co to słowo znaczy. 
Jakiś zajadły
facet. Ktoś, czyje ukąszenie może być jadowite. Pan Borensztajn pracował jako 
buchalter w
pewnej firmie towarów żelaznych, miał już prawie trzydzieści lat i wciąż jeszcze 
był kawalerem,
w żaden sposób nie można było go skłonić, żeby się ożenił. Z kwiatka na kwiatek, 
coś
podobnego! I każdą kobietę świdruje bezwstydnie wzrokiem. Kiedy ojciec 
zapowiedział po
raz pierwszy jego przyjście, siostry i matkę ogarnęło dziwne podniecenie, 
zupełnie jakby
miało się stać coś strasznego, najazd tatarski czy coś w tym rodzaju. Ja też 
strasznie byłem go
ciekaw. Przyszedł dość zażywny blondyn, na pewno krótkowzroczny, nosił grube 
szkła (spoza
których tak świdrował ślepiami, że panie czuły się oblepione spojrzeniem, wprost 
nagie) w
rogowej oprawie („amerykańskie okulary” — pochwalił się, a mama natychmiast 
przyrównała
go do Harolda Lloyda), ani trochę nie demoniczny, raczej miał pewną rozmiękłość 
w
twarzy, mięsisty nos i grube, wilgotne wargi. Może te wargi... Zdaje się, że 
dość był speszony
swoją opinią, zrobioną mu „gębą” (chociaż nie znało się jeszcze wtedy tego 
Gombrowiczowskiego
pojęcia), chyba o niej wiedział, zwłaszcza że mama nie szczędziła mu przycinków.
Jego szef, czarnowłosy dryblas o gęstych brwiach, pan Świeca, nie ustawał w 
robieniu pikantnych
aluzji, jakby mu zależało na tym gorszącym podziwie dla człowieka, który u niego
był na pensji.
Chociaż moje siostry jakby nie wykazywały rozczarowania, tak oczywiste dla nich 
było,
że pan Borensztajn, wraz ze swoimi okularami w rogowej oprawie, jest osobnikiem 
zepsutym
do szpiku kości, ja poczułem się oszukany. Więc ten nieciekawy facet to ma być 
zdobywca
serc niewieścich? Którego spojrzenie przepala i doprowadza do omdlenia? Więc 
tych parę
dowcipasów (bo jednak, na skutek nalegań swojego szefa, pan B. wymamrotał kilka 
ryzykownych
dowcipów), to ma być owo zepsucie? Muszę wyznać, że ów pierwszy widziany
przeze mnie „donżuan” spowodował moją nieufność do tego gatunku na całe życie.
Pan B. znikł nam później z oczu. Zdaje się, że mówiono, iż się w końcu ożenił, i 
to wcale
dobrze. Nie wiem, co się ostatecznie z nim stało. Nie wiem, jak zginął.
Nie wiem też, co się stało z przemiłym, pięknookim, zawsze uśmiechniętym 
Chaskielem
— sprzedawcą koszernych win.
Pan Balbus i pan Doktór
Nas, dzieci, choroba wcale nie przerażała. Stawaliśmy się dzięki niej strasznie 
ważni.
Oczywiście, nic przyjemnego — gorączka, wymioty, ból okolic ucha z powodu 
świnki,
okropne zaglądanie do gardła za pomocą łyżki — ale warto było to znosić, bo 
rodzice się
martwili i mówili łagodnie. Kiedy ja chorowałem, to ja byłem ważny, a brat 
musiał się odpowiednio
zachowywać, a kiedy on chorował, to on stawał się ważny, i ja już się nie 
liczyłem.
Wtedy ten zdrowy zazdrościł choremu i mówił: popatrz, jaki ważny.
Kiedy zdarzyła się choroba, wzywano domowego felczera: był nim pan Balbus, w 
którego
mama wierzyła bardziej niż w stu doktorów, gruby, sapiący, z bródką podobną do 
tej, którą
miał tamten białogwardyjski generał, co śpiewał na podwórzu. Pan Balbus (starszy 
felczer,
taki był pełny jego tytuł) brał chorego za puls, otwierał kopertę dużego zegarka 
wiszącego na
dewizce na brzuchu i liczył prawie bezgłośnie. Wszyscy wiedzieli, że to taka 
zgrywa, bo żadnego
pulsu nie ma, tylko doktorzy udają, żeby oszukać chorych, i starszy felczer 
Balbus, chociaż
uczciwy człowiek, też musiał udawać. Potem zaczynało się opukiwanie, 
osłuchwanie,
proszę łyżeczkę, powiedz „aaa”, szerzej usta, jeszcze raz „aaa”, gardło 
obłożone. Później pan
Balbus chwilę zastanawiał się w skupieniu, podczas gdy mama wpatrywała się w 
niego jak w
obraz. Pan Balbus nakazywał nacieranie, płukanie gardła, czasem bańki, wreszcie 
sępiąc
krzaczaste brwi wypisywał receptę, do której przykładał rzetelnie obchuchaną 
pieczątkę ze
swoim nazwiskiem. Lekarstwo! Na samą myśl o tym, co mnie czeka, robiło mi się 
mdło. Pięć
razy dziennie po łyżce stołowej. Coraz bliższy byłem mdłościom. Aha, myślałem 
sobie, trzeba
będzie się poawanturować, żeby to była łyżeczka od herbaty. Z receptą biegło się 
na Karmelicką,
bo kiedy byłem mały, na Nowolipiu nie było jeszcze apteki. Dopiero na kilka lat
przed wojną otworzono wyłożoną orzechową boazerią aptekę, nad jej wejściem 
został zainstalowany
zielony napis neonowy i był to jedyny neon na naszej ulicy, widoczny przez to z
bardzo daleka, jego blask nas fascynował i stanowił przedmiot dumy. Pana 
magistra, wąsatego
Sarmaty, dzieci trochę się bały, bo surowym głosem nakazywał ciszę, gdy tylko 
ktoś się
zapomniał, i rzeczywiście było w tej aptece tak cicho, że robiło się od tego 
nieswojo, zupełnie
jakby ktoś miał zaraz umrzeć.
Najpierw pan Balbus skazywał chorego na głodówkę. Po dwóch—trzech dniach składał
wizytę, znowu coś kombinował z tym rzekomym pulsem, zaglądał do gardła, 
oświadczał, że
jest lepiej, i pozwalał dać trochę rosołu z kury z jajkiem (nazywało się to 
„grzybek na rosole”),
kartofelki tłuczone z masłem, może być ze zsiadłym mlekiem. Żadnego mięsa, nic 
smażonego.
Później bułka z kiełkiem owsianym. Pojutrze da mu pani skrzydełko od kury. Nikt
nie śmiał niczego zmieniać w zaleceniach pana Balbusa, tym bardziej że leczenie 
okazywało
się naprawdę skuteczne. Do tego stopnia wszelka gorączka łączyła mi się z surową 
dietą, że
kiedy na kolonii gimnazjalnej w Krościenku dano mi, choremu na anginę, galaretkę 
z nóżek,
uznałem to za oburzające lekceważenie mojego zdrowia. Zjadłem jednak, namówiony 
do tego
przez pannę Ninę, czarnooką córkę kierowniczki kolonii, studentkę konserwatorium 
lwowskiego,
która cieszyła się ogromnym autorytetem, bo i urocza była, i cudnie grała dla 
nas
nokturny Chopina... na fujarce. Więc zjadłem i nic mi się nie stało — i to 
zachwiało moją
wiarę w metody starszego felczera pana Balbusa.
Ale to było sporo lat później. Na razie trzeba było łykać wstrętną miksturę 
przepisaną
przez pana felczera. Pewnie zawierała anyżek, bo po latach odnalazłem smak tego 
lekarstwa
w pernodzie, który Francuzi tak uwielbiają, a ja, rzecz prosta, nie znoszę — ku 
ich zdumieniu,
ale wytłumacz im, że mnie on się kojarzy z dziecięcą anginą. Za każdą wypitą 
łyżeczkę dostawałem
pięć groszy, za „wiedeński trunek”, taką okropność na przeczyszczenie, rodzice,
żeby mnie ubłagać, płacili podwójnie, i jeśli choroba szczęśliwie się 
przeciągała, mogłem
uzbierać do dwóch złotych. Kiedy gorączka była wysoka, ojciec otwierał swoją 
najtajniejszą
szufladkę przy nocnym stoliku i dawał mi do zabawy złotą papierośnicę i inne 
cenne rzeczy,
których nie pamiętam. A ja obmyślałem, co sobie kupię, kiedy wyzdrowieję. Może 
drukarkę,
żebym mógł drukować książki, które sam napiszę? (Miałem potem drukarkę, była 
niedroga,
ale układanie z gumowych czcionek zdania trwało godziny całe, czcionki się 
wymykały i gubiły
na podłodze, palce miałem powalane tuszem — przedsięwzięcie okazało się 
całkowitym
niewypałem). Kiedy wracałem do zdrowia i kończyło się branie lekarstw, mama 
zwykle mówiła:
„Daj te pieniądze, ja ci je przechowam”, a potem jakoś tak się robiło, że nigdy 
do mnie
nie wracały, mama nie mogła ich znaleźć czy co ...
Czasami choroba była poważniejsza, i wtedy pan Balbus mówił wzdychając: „Proszę 
wezwać
doktora”. Mina matki, kiedy starszy felczer przyznawał się do swojej 
bezsilności! To
tak, jakby powiedział: „Wszystko jest w ręku Boga”. Lekarz, którego wzywano, 
nazywał się
Doktor Zaks, był to pan szczupły, ascetyczny, już szpakowaty, o skupionym 
spojrzeniu spoza
binokli. Mył ręce dłużej niż starszy felczer, nie uśmiechał się, wydawał 
dyspozycje jak rozkazy
i nie tyle mamie, co panu Balbusowi. Budził lęk nawet u mamy, tak że nie śmiała 
nigdy
pytać „ile?” Zresztą, po co pytać, wiadomo było, że honorarium wynosi dziesięć 
złotych plus
złotówka za dorożkę, i mama wręczała te pieniądze w przedpokoju, kiedy pan 
Doktor już
wychodził. Inaczej było z kochanym panem Balbusem: można się było potargować, 
czasem
pan Balbus brał pięć złotych, to kiedy sprawa była poważna, czasem dwa, kiedy 
było zwykłe
przeziębienie, czasem zaś, jeśli akurat panowała grypa i pan Balbus był 
rozrywany, więc nie
przychodził ze swojego domu na Nowolipiu, ale od pacjenta, trzeba było i jemu 
zwrócić za
dorożkę. Jednym słowem pan Zaks wyglądał i zachowywał się jak doktór, a pan 
Balbus jak
felczer. Zdaje się, że kiedy byłem mały, ludzie w ogóle wyglądali tak, jak 
powinni byli wyglądać.
Jak się tego od nich oczekiwało. Chłopcy nosili krótkie spodenki albo pumpy poza
kolana, dziewczynki plisowane spódniczki i warkocze ze wstążkami, w gimnazjach 
mieliśmy
mundury, a potem, im bliżej świadectwa dojrzałości, każdy śpieszył się, żeby 
wreszcie być
dorosłym, żeby wbić się w prawdziwy garnitur, lakierki, krawat, spinki, nałożyć 
kapelusz
albo nawet melonik, zawiesić zegarek z dewizką, getry na pantoflach (we Lwowie 
na getry
mówiło się „kamasze”, podczas gdy w Warszawie kamasze to były trzewiki), 
zapuścić wąsik,
kiedy tylko coś się tam nad wargą sypnęło. A już ojciec rodziny to przede 
wszystkim musiał
wyglądać solidnie, szczególnie jeśli miał stanąć za ladą sklepową. Nikt nie 
starał się udawać
młodszego niż był.
Ci z pobożnych domów najwcześniej wcielali się w dorosłość. Trzynastoletni 
chłopiec
przechodził publiczną „bar—micwe”, czyli uroczystość konfirmacji, musiał wtedy 
odczytywać
kawałek Tory, potem wyprawiano ucztę, a jeśli chłopak był z zamożnego domu, 
uszczęśliwiano
go zegarkiem, to był prezent oznaczający dorosłość. Odtąd miał prawo uważać się 
za
mężczyznę, przynajmniej jeśli idzie o samodzielne modły. Dostawał więc 
modlitewnik („sydur”)
w teczuszce z aksamitu z wyhaftowaną na niej gwiazdą Dawida i mógł zachowywać 
się
w bóżnicy jak każdy inny modlący się. Kołysał się na prawo i lewo, w przód i w 
tył, tak jak to
widział u starych pobożnych Żydów, tak jak oni stosował mruczankę, przelatując 
wersety
mniej dla Pana Boga ważne, a kiedy my, ci młodsi, coś tam sobie chichocząc 
szeptaliśmy
albo krążyliśmy niespokojnie między ławkami, odwracał się oburzony i uciszał 
nas, naśladując
surowy głos ojców: „Sza! Sza, niedobre dzieci!” Myślę, że była to dla takiego 
chłopca
chwila prawie szczęścia.
Widziałem potem takich młodych starców w Jerozolimie u Ściany Płaczu. Ta sama 
gra w
dorosłość, to samo zapamiętanie w tej grze. Obok garstki rozmodlonych, w 
tradycyjnej czerni,
rozciągał się kraj, który pulsował mocnym życiem, tak bardzo nowoczesnym. 
Napisałem
zresztą o tym na gorąco, próbując dotrzeć do istoty tego zjawiska, uchwycić je, 
zrozumieć
swoje odczucia, kiedy tak na nich patrzyłem, a więc zrozumieć samego siebie.
Zdrada Szulima
Ojciec wstawał pierwszy, przed siódmą, bo wtedy gromadzili się w przedpokoju 
monterzy,
którym ojciec przydzielał robotę. Ołów do szlamowania rur brali z domu, leżał u 
rodziców w
sypialni, dopiero przed samą wojną zaczęto poszeptywać, że to niezdrowo, że ołów 
promieniuje.
Gwintownice, rury i ciężkie narzędzia znajdowały się w składzie, tak nazywano 
przestronną,
dwuizbową suterenę, gdzie na betonowej podłodze stały bormaszyny i śrubsztaki,
pachniało żelastwem i smarami. Czasem robotnicy dostawali na dorożkę, jeśli 
trzeba było
przewieźć armaturę delikatną, częściej jeździli tramwajem. Godziny liczyły się 
od przybycia
na budowę, a nie od stawienia się po narzędzia. Ale zarobki w tym fachu były 
przyzwoite,
monter dostawał dwa złote za godzinę, a taki co nic nie umiał i nie miał głowy, 
żeby wyuczyć
się zawodu, czyli kopacz, sześdziesiąt pięć groszy. Z kopaczami był kłopot, bo 
zimą brakło
dla nich roboty. Czasem ojciec coś wykombinował, czasem udało im się załapać do 
wywózki
śniegu.
Wypłaty odbywały się w piątki po fajerancie. Kiedy byłem całkiem mały, listę 
płacy przygotowywała
moja kuzynka Ewa, córka pobożnego Mendla, którego zadaniem życiowym było
modlić się i zasługiwać u Pana Boga za nas wszystkich. To trwało, dopóki Ewa 
była niezamężna,
wreszcie znalazł się narzeczony, w samą porę, bo już obawiano się, że zostanie 
starą
panną, to był tkacz i mój ojciec wyposażył ich w maszynę tkacką, by mogli 
uprawiać małą
konfekcję (wkrótce zresztą zbankrutowali), więc kiedy ta miła Ewa, która była 
jak własna
córka, odeszła na swoje, sekretarką ojca została moja czarnowłosa siostra Mirka 
i ona listę
płacy sporządzała. Lubiłem asystować przy wypłatach, które odbywały się w 
stołowym pokoju,
i zdaje się, że lubiłem naszych robotników. Arkusz z listą Mirka starannie 
poliniowała,
podzieliła na rubryki: nazwisko i imię — liczbę przepracowanych godzin — stawka 
za godzinę
— potrącenie na Kasę Chorych — do wypłaty — podpis. Podpisywali się czytelnie, 
nie
lekceważyli swoich nazwisk. Musiały te listy płac być sporządzane rzetelnie, bo 
nie przypominam
sobie żadnych scysji, żadnych targów. W pewnym okresie, już za rządów Mirki, i 
może
z jej inicjatywy, weszło w zwyczaj, że przy wypłacie można było wypić kieliszek 
wódki.
Na stole stały nalane kieliszki, półmisek z dzwonkami śledzia na wykałaczce, 
kromki chleba
z masłem. Pito najczęściej zdrowie pana majstra (czyli mojego tatusia) i oby nam 
się.
Wszystko porządnie, bez ekscesów, bez głupich dowcipasów. Ten kieliszek wódki z 
dzwonkiem
śledzia przy wypłacie wytwarzał szczególną atmosferę między szefem i 
robotnikami,
rodzinną.
Dwaj najlepsi monterzy nosili ziemiańskie nazwiska, i to nie byle jakie: 
Miciński i Czajkowski.
Czajkowski był już posiwiały, wysoki, suchy, bardziej zgryźliwy od pana 
Leonarda,
czyli Micińskiego, który lubił pożartować, a w ogóle znał się na swoim fachu i 
miał złote ręce.
Niestety, pan Miciński, ciemnowłosy, z przedziałkiem i cienko wystrzyżonym 
wąsikiem,
często zawalał robotę, bo był straszny pijak. Zamiast robić, co do niego 
należało, po wychyleniu
ćwiartki padał jak kłoda do jakiejś nie zainstalowanej jeszcze wanny, „ja to 
tego, a wy
chłopcy róbcie, wiecie co”. Miciński lubił posłusznego Michała Zaorbrajta, 
którego dziwne
nazwisko wbiło mi się w pamięć, dlatego go lubił, że był posłuszny, pozwalał się 
zwymyślać,
niezdolny, więc niegroźny, ale pracowity, pokorny, zadowalał się pozycją 
pomocnika montera,
do niczego więcej nie aspirował, miał okrągłą czerwoną twarz z jasnymi rzęsami i 
zawsze
mi się kojarzył z poczciwym, a durnym Michałkiem z noweli Prusa. Tylko że nasz 
Zaorbrajt
postawił sobie w końcu domek w Młocinach, z czego miał prawo być dumny. Ojciec 
pojechał
na oblewanie, co pomocnikowi montera jeszcze dodało splendoru. Za to pan 
Miciński strasznie
bolał nad tym, że ojciec zaczął wyróżniać tego gówniarza Bolka Niemirowskiego, 
który
jeszcze kilka lat temu zaczynał jako uczeń, przyjęty z litości, bo sierota po 
przyjacielu ojca,
pętał się pod nogami i podglądał, jak powinna wyglądać dobra robota, a teraz pan 
majster
stale powtarza, że Bolek to, Bolek tamto, robi czysto i dokładnie, chociaż 
trochę powoli, „zegarmistrz”,
i do klientów inteligentnych, z drogą armaturą, zawsze posyła jego. Któregoś 
wieczora,
kiedy rodzice byli w teatrze, a rodzeństwo Bóg wie gdzie, musiała to być sobota 
i ja
byłem sam w domu tylko z Emilką, zwalił nam się pan Miciński i zaczął się 
awanturować.
Wydał mi się bardzo duży i bardzo groźny. Krzyczał, że jest stale krzywdzony, bo 
majster
płaci mu gotówką, a on wie, że dla Bolka to są czasem weksle. Dla Bolka weksle, 
a dla niego
gotówka, zawsze gotówka! Bardzo się czuł tym, widać, upokorzony, że nigdy go nie 
zaszczycono
wekslem. Emilka prosiła go, żeby sobie poszedł, bo przecież państwa nie ma w 
domu, a
on nie, doczeka się majstra i wszystko mu wygarnie, tak! Gdyby Emilka miała parę 
złotych,
dałaby mu, żeby poszedł pić, ale nie miała nic. Pan Miciński jeszcze trochę się 
poawanturował,
wyżalił się i nagle runął na podłogę, w wąskie przejście między stołem a 
kredensem.
Cud, że nic sobie nie zrobił padając! Wydał mi się ogromny, kiedy tak leżał, 
straszliwy w
swoim bezwładzie. Ale spał mocno, więc zrozumiałem, że nic nam nie grozi. 
Rodzice przyszli
z teatru rozbawieni — można sobie wyobrazić, w jaki popłoch wpadli widząc 
bezwładnego
pijaka na podłodze w jadalni. „Dzwoń po policję!” — krzyczała mama. Przyszedł 
policjant
z trzeciego komisariatu na Nowolipkach. Mogłem się przyjrzeć, jak sprawnie 
przywrócił pana
Leonarda do przytomności: po prostu natarł mu uszu. Potem dźwignął go, wykręcił 
do tyłu
ręce, aż pan Miciński zaskowytał, i zaprowadził do komisariatu.
Trzeba było jakoś, oczywiście, wyprowadzić pijaka z porządnego domu, gdzie 
straszył
dziecko, ale mimo to, pamiętam, rodzice mieli miny nietęgie, ojciec zwłaszcza. 
Więc kiedy
nazajutrz rano rozległo się pukanie do drzwi, ojciec uchylił je nie bez obaw. 
„Kto tam?” „Miciński”
— usłyszałem pokorny głos montera. Ojciec rozmawiał z nim przez łańcuch. „Co
Miciński jeszcze tu chce? Wdarł się do mieszkania, wystraszył dziecko...” „Panie 
majstrze,
jak rany... gdyby pięć złotych... odrobię...” Przepił wczoraj wszystko, to było 
jasne. Może
lepiej naprawdę wypłacać mu wekslami, mówił potem ojciec ze śmiechem. Ułożył się 
z panią
Micińską, że ona będzie w piątki przychodzić po wypłatę wraz z mężem, żeby nie 
mógł przepić
wszystkiego.
Rozstawali się jeszcze ze sobą kilkakrotnie, ojciec i jego najlepszy monter, 
jednak pan Miciński
zawsze wracał, a ojciec go przyjmował. Jakby firma nie mogła bez niego 
istnieć...
Zresztą, na krótko przed wojną konflikty ustały, pan Miciński zaczął pić 
bardziej powściągliwie,
to znaczy w południe, podczas przerwy, wypijał pod chleb z kiełbasą setę z małej 
buteleczki
produkcji Monopolu Spirytusowego. Nosił stale w kieszeni komunizujący „Dziennik
Popularny”, a potem „Ludowy”, czytał w odcinku powieść satyryczną Tadeusza 
Hollendra
Polska bez Żydów. Przychodził czasem w niedzielę z synkiem — zdaje się, że 
niezbyt rozgarniętym
— przychodził, żeby pochwalić się zażyłością z majstrem, ale także po to, żeby 
mu
pokazać mnie, „popatrz i bierz przykład”, synek odpowiadał „no!”, a jego ojciec 
wyciągał z
marynarki gazetę i mówił: „Panie majstrze, ja mu to właśnie powiadam: zobacz jak 
to będzie,
jak Żydzi nas opuszczą, ciemna mogiła będzie, żyć się nie da, rozumiesz?” „No!” 
— odpowiadał
synek wystraszony. Ani on, ani my nie przeczuwaliśmy, że w tej powieści, w jej 
tytule
przynajmniej, nie ma nic fantastycznego. Ani nic śmiesznego.
Nie wiem, gdzie się podział pan Miciński. Pewno przeżył wojnę. Jeśli się całkiem 
nie rozpił,
to możliwe, że jego złote ręce przydały się w odbudowie Warszawy. Jego synek 
wyrósł
może na dzielnego człowieka, nie jest też wykluczone, że on albo wnuki pana 
Leonarda przeczytają
to, co napisałem o ich dziadku, z imieniem i nazwiskiem. Proszę ich, by nie 
wzięli mi
tego za złe. Wspominam go z sentymentem, a owo wieczorne najście opisuję, żeby 
opowiedzieć
o Strachu dziecka. O lęku przed nieprzytomnym człowiekiem.
Kiedy byłem zupełnie mały, mówiono, że zawód hydraulika jest nie dla Żyda. 
Ślusarka —
tak, ale wodociągi i kanalizacja — to już nie. Nie wiem dlaczego. Nawet ojciec 
to powtarzał,
a przecież on sam był dowodem na to, że to tylko takie gadanie. Ale tak już 
jest, że o sobie
człowiek myśli, że jest wyjątkiem, „ze mną to co innego”. I Żydzi, i Polacy 
często bardzo źle
mówią o swoim narodzie, a jak im zadać proste pytanie: no dobrze, a ty, a ja? — 
odpowiedź
jest zawsze taka sama: to co innego. Ale oto ojciec przyjął do nauki Bolka 
Niemirowskiego,
bo trzeba było się nim zaopiekować, kiedy został osierocony. Potem przyszła 
kolej na jego
własnych braci i jakichś dalekich kuzynów, którzy nie mieli co robić w Radzyniu. 
Najpierw
Szulim, wysoki, barczysty, o jasnej ładnej twarzy. Szulim trochę się jąkał, 
zwłaszcza jak się
zdenerwował. Było z tym dużo śmiechu. O jąkałach krążyło prawie tyle dowcipów, 
co o teściowych,
tylko trzeba było je umieć opowiadać. Mój brat doszedł w tym do mistrzostwa.
Poza tym Szulima lubiliśmy, był zupełnie inny niż rodzina matki, ci zwariowani 
Hamplowie,
spokojny, rzeczowy, po męsku skupiony, ojciec mógł na nim polegać. Tak się 
przynajmniej
wydawało. I mama go też lubiła — i potem będzie ją bardzo bolało, że wyhodowała 
żmiję na
własnym łonie. Szulim ożenił się z córką przekupki, wysoką, piersiastą i 
biodrzastą Dorą,
która zachowywała się hałaśliwie i raz po raz wybuchała śmiechem, od którego 
szyby dzwoniły.
Nie wiem, ile za nią wziął posagu i czy w ogóle był jakiś posag, bo Szulim za 
Dorą
przepadał: tyle naraz kobiety w jednej dziewczynie!... Pamiętam, że mama mówiła 
(ze zgorszeniem),
że Szulim jest całkiem pod pantoflem. Ale chociaż o cioci Dorze przebąkiwano, że
ordynarna, że bez wychowania, to przecież jej synkowie, pierwszy Fredek i 
następny Wituś,
byli chłopcami niezwykłej delikatności, łagodni i dobrze ułożeni.
Kiedy miałem pięć lat, Fredek miał ich dwa i był prześlicznym dzidziusiem, z 
jasnymi lokami
i niebieskimi oczami. Nie było dla mnie większej nagrody niż pójść w sobotę z 
mamą
albo służącą na Mylną, gdzie Szulimowie mieszkali. Potem wychodziliśmy razem na 
spacer,
do Ogrodu Krasińskich, ja, starszy kuzyn, trzymałem Fredka za rączkę, i wszyscy 
się dziwili,
jak bardzo się kochamy. Później Fredek urósł, stracił swoje amorkowate rysy, 
zrobił się jakiś
klocowały, drażniła mnie też jego flegmatyczność, bliska tępocie. Wituś, który 
urodził się
dwa lata po nim, był inny. Ciemnooki, chuderlawy, właściwie patyk, był dzieckiem 
roześmianym,
żywym, sympatycznie rozdokazywanym.
Będzie jeszcze o nich mowa, bo odegrali pewną rolę w moim życiu, na razie ciągnę 
opowieść
o Szulimie, chociaż on sam szczególnej roli w moim życiu nie odegrał. Szulim 
nauczył
się nie tylko fachu, ale i zarządzania przedsiębiorstwem ojca, był pierwszym 
jego zastępcą,
miał wszystkie pełnomocnictwa, tak go przedstawiał ojciec inżynierom i budującym 
nowe
czynszowe domy kapitalistom. Nie wiem, co się właściwie stało — czy poszło o 
wyższą pensję,
czy może Szulim domagał się udziału w zyskach, a może zagrały ambicje, które 
podbechtywała
ciocia Dora — ale pewnego dnia Szulim zerwał z ojcem i poszedł na swoje. 
Przeciągnął
od nas dwóch czy trzech robotników, w tym drugiego Kubę, dalekiego mojego kuzyna
z rodziny ojca, który najpierw trochę boksował w „Makabi”, miał nawet zdjęcie w 
postawie
bokserskiej i w rękawicach, na którym prezentował pięknie wysklepioną pierś, jak 
„drugi
Zygmunt Brajtbard” (to był taki siłacz żydowski, występował w cyrku, a zmarł 
niespodziewanie
na zakażenie krwi). Kuba—bokser wyprawił się z grupą rówieśników na rowerach do
Palestyny i dotarł aż do Grecji, stamtąd też przywiózł fotografię, trzech 
wychudłych z niedojadania
chłopców stało z rękami opartymi na kierownicach rowerów, to w Salonikach — 
objaśniał
mi Kuba, a później Kuba służył w wojsku i dostał nagrodę za strzelanie, prawo do 
noszenia
akselbantów czy jak się to tam nazywa, z wojska zdjęcia nie przyniósł, sam za to 
zjawił
się w mundurze, bo dostał za jakieś kolejne wyróżnienie przepustkę, wtedy mogłem 
zobaczyć
te naszywki, on zdjął pas z bagnetem, którym pozwolił mi się bawić. Mama mówiła, 
że
Kuba jest „stawiak”, tak nazywano na Nowolipiu tych, którzy lubili się chwalić, 
ja kiedyś mu
to powtórzyłem („a mama powiedziała, że ty...” i tak dalej), było trochę 
awantury, mama wypierała
się w żywe oczy, wszystko zrzuciła na mnie, kłamliwe dziecko, no i jakoś się to 
zała-
godziło, bo Kuba wiedział, że on naprawdę mi imponuje —jako bokser, podróżnik, 
żołnierz i
w ogóle — jeśli się stawiał, to miał czym. Po wyjściu z wojska w stopniu 
starszego szeregowca
Kuba—bokser nie miał co ze sobą robić, nic mu nie pomogły sznury za strzelanie, 
i
przyszedł do nas do roboty. Był muskularny, więc szybko wyspecjalizował się w 
wybijaniu w
murze dziur pod okucia balkonów. I teraz ten Kuba zdradził: odszedł z Szulimem. 
Szulim zaś,
kiedy słyszał, że jest jakaś nowa robota u dawnego naszego klienta, pędził tam i 
natychmiast
ją podejmował, a klient często nie wiedział, że Szulim już nie pracuje dla nas 
tylko dla siebie.
Czasem wiedział, ale nic sobie z tego nie robił. Szulim był tańszy, bo długo się 
nie rejestrował,
figurował pod nazwiskiem taty i nie płacił podatków. Zdrada, czysta zdrada! 
Ojciec
spotykał czasem Szulima z Kubą na ulicy, jak szli z przewieszonymi przez ramię 
skrzyneczkami
na narzędzia — udawali, że się nie znają — brat nie rozpoznawał brata! — ale 
skoro
brat zdradził... Wróci tu, przywlecze się na kolanach — mówiła mama — zobaczy, 
jak to
słodko jest samemu prowadzić firmę... Czy to na jego głowę, biednego jąkały? 
Wszyscy się
od niego odwrócą, jak tylko sknoci robotę. Ale klienci (zdrajcy!) wcale nie 
uważali, że Szulim
knoci robotę. Mówiono, że jego firma prosperuje, rozwija się, że Szulim już sam 
nie pracuje,
tylko odwiedza budowę w ciemnym garniturze i kapeluszu. Nie zauważyłem, żeby 
ojciec
się tym martwił. Bo kto nauczył fachu Szulima, jeśli nie on sam? Roboty jest 
dużo. Warszawa
się buduje, starczy dla mnie i starczy dla niego. Ale dalej się nie znali, bo 
zdrada jest
zdradą, a zresztą, kto tu ma zrobić pierwszy krok?
Nie znosiłem wszystkich tych swarów rodzinnych, nie podzielałem obowiązkowej 
niechęci
do Szulima, a poza tym bolałem, że nie mogę się widywać z Fredkiem (Wituś już 
nie żył) i
nawet z tą hałaśliwą ciocią Dorą, która wydawała mi się bardzo zabawna. Kiedyś 
mama po
powrocie z bazaru opowiedziała, że spotkała Dorę, że długo z nią rozmawiała, o 
Fredku, o
sukniach i służących, dowiedziała się, że przeprowadzili się z Mylnej do dużego 
mieszkania
na Grzybowskiej, a kiedy się rozstały, to wprawdzie bez czułości, ale i nie w 
nienawiści.
We wrześniu 1939 roku, podczas czarnego poniedziałku, na pięć dni przed 
kapitulacją
Warszawy, kiedy bombowce niemieckie latały bezkarnie nad dachami miasta, Szulim 
z żoną i
dziećmi przedarli się do nas tak jak stali, z jednym węzełkiem. „Przyjmiecie 
nas?” — spytała
ciocia Dora, stojąc u progu sutereny, w której przebywaliśmy. I zaraz rozległ 
się jej głośny
szloch, rzuciła się ojcu na piersi, ojciec też się popłakał, i byli z nami w tej 
suterenie aż do
wejścia Niemców. Potem wrócili na Grzybowską, odprowadziłem ich do mieszkania, 
które
stało nienaruszone...
Później, kiedy zlikwidowano małe getto, w obrębie którego była Grzybowska, 
musieli zapewne
je opuścić. Od mamy się dowiedziałem, że Dorę i Fredka wywieziono z
Umschlagplatzu do Treblinki. Szulim jeszcze się uratował, dotrwał do powstania w 
getcie,
potem znalazł się w Majdanku, ale — wiesz co z nim było? — opowiadała mama — nie 
mógł
ustać podczas apelu, wiercił się w szeregu, bo miał wrzód na kolanie, pewnie z 
niedożywienia.
Chciała, żebym się sam domyślił, co się stało, ale ja, który wojnę spędziłem w 
Rosji, nie
potrafiłem się domyślić. Musiała opowiedzieć do końca wszystko, co się stało z 
Szulimem.
Ten esesman od apelu, zniecierpliwiony żydowskim brakiem dyscypliny, go 
zatrzelił.
Mój ojciec, kiedy był w Majdanku, nie miał żadnych wrzodów, podczas apelu stał 
prosto,
przeszedł szczęśliwie selekcję, bo był dobrze odżywiony, po selekcji wysłano go 
do Skarżyska
—Kamiennej, do fabryki amunicji. Mama też się w tej fabryce znalazła, na bloku 
kobiecym.
Później, w styczniu 1945 roku, kiedy miała się zacząć ofensywa Armii Czerwonej,
Niemcy ewakuowali więźniów z tej fabryki. Kobiety wywieziono do Lipska — i 
dzięki temu
mama przeżyła. Spotkałem ją w sierpniu czterdziestego piątego roku na ulicy, na 
Targowej.
Byłem w mundurze porucznika — i mama mnie nie poznała. Stanąłem przed nią na 
rozkraczonych
nogach, więc ona też przystanęła, zdziwiona, czego chce od niej ten młody 
oficer,
wykrztusiłem: „Mama...” I łzy trysnęły mi z oczu — właśnie trysnęły, a nie 
pociekły, zamoczyły
bruk. Przechodnie, którzy byli świadkami tej sceny, też płakali.
Mężczyzn wywieziono z obozu w Skarżysku—Kamiennej w nieznanym kierunku. Nie
wiem, co się stało z moim ojcem. Czekaliśmy na niego długo po wojnie, wreszcie 
zaczęliśmy
tracić nadzieję, że przeżył. Nie wiem, gdzie jest grób mojego ojca. Mówiono, że 
wszystkich
ich rozstrzelano w okolicach Częstochowy i że tam są jakieś masowe groby. Tak 
niewiele
dzieliło go od przeżycia. Może dzień, dwa.
Mojsze był młodszy od mojego ojca, ale starszy od Szulima. Odwiedzał nas w 
soboty. Był
szczupły, nosił krótko strzyżoną brodę. Siedział przy stole w kapeluszu, ale 
wcale nie był
pobożny, złorzeczył rabinom i wygadywał na świętoszków. Przez cały tydzień 
trzeba było
odkładać dla niego gazety, w sobotę zaś, po herbacie z ciastem, kładł się w 
stołowym na kanapie
— i wtedy musiałem być cicho, bo wuj Mojsze czytał. Ale już po chwili można było
zachowywać się swobodniej, bo wuj Mojsze spał.
Te wizyty u nas były może ucieczką od tęgiej, zaborczej żony i hałaśliwej 
córeczki tłuściochy
— nareszcie mógł poczytać gazetę i chrapać do woli. Z czego żył? Miał sklepik 
spożywczy,
wąziutką norę przy ulicy Muranowskiej. Utkwiły mi w pamięci złote szproty i 
piklingi
leżące równiutko w drewnianych skrzyneczkach. Po przeciwnej stronie ulicy 
znajdowała
się tania, popularna restauracja. Ile razy szliśmy gromadką z naszego podwórka 
przez
Muranowską na plac Broni, żeby pograć w piłkę — najpierw szmacianką, a w 
późniejszych
latach futbolówką — zatrzymywaliśmy się przy tej restauracji, by podziwiać nie 
zapachy
krupniku czy kapuśniaku, ale reklamowe malowidło w oknie. Przedstawiało dwóch 
facetów, z
których jeden był chudy, ponury i żółty na twarzy, drugi gruby, z dołeczkami w 
rumianych
policzkach, rozkosznie uśmiechnięty. Chudy pytał grubego: „Gdzieś się tak 
upasł?” „U Chaskielberga!”
Odgrywaliśmy sobie czasem ze śmiechem tę scenę na podwórzu. Wystarczyło
zapytać: „Gdzieś się tak upasł?”, i zaraz padała odpowiedź: „U Chaskielberga!” 
Albo: „Czego
tak żresz? Nie jesteś u Chaskielberga!” Jeszcze wtedy ludzie nie obliczali tak 
skrupulatnie
kalorii. W pensjonacie Lewinowej w Świdrze, pamiętam, pani w średnim wieku, 
całkiem zażywna,
na wyjezdnym robiła wymówki właścicielowi: „Panie L., ja nic nie przytyłam, 
tylko
pół kilo! Za co ja właściwie płaciłam te pieniądze?”
Wuj Mojsze nie jadał chyba u Chaskielberga, bo chudł coraz bardziej, a w jego 
krótkiej
brodzie pojawiły się srebrne nitki. Czemu by nie miał oddać sklepu i nauczyć się 
fachu tak
jak Szulim? Ale Szulim był silny, prostoduszny, nie taki rozpolitykowany 
pożeracz gazet.
Ten Mojsze — mówił tata — hydraulikiem nigdy nie zostanie, ale może się na 
budowie przydać.
Mojsze wycofał się ze swojego sklepiku, przystrzygł jeszcze krócej brodę i 
zaczął prowadzić
trudne życie wartownika na budowie. Miał tam szopę z żelaznym piecykiem i 
polowym
łóżkiem, kożuch, lampę naftową i gazety. Zarabiał skromnie, ale stale, nie 
musiał targować
się, przypochlebiać klientom z powodu paru marnych śledzi, był zadowolony. 
Zahartował
się, wzmocnił fizycznie, czasem chwytał za łopatę i dorabiał akordowo jako 
kopacz,
przyzwyczaił się do obcowania z ludźmi o stwardniałych rękach i szorstkim 
języku, sam też
został przez nich zaakceptowany, powoli przyuczał się do fachu, dostał podwyżkę. 
Mój ojciec
nie zawsze bywał dla niego przyjemny — Mojsze początkowo powodował straty — ale 
stopniowo,
zgodnie z przewidywaniami, stawał się wartościowym nabytkiem, oko i ucho 
„starego”,
wierny i uczciwy. Tak, uczciwy, to ważne, bo odtąd droga armatura znajdowała się 
pod
jego pieczą. I wierny, bo kiedy Szulim zdradził, Mojsze za nim nie poszedł, bez 
wahania został
przy ojcu. Nie wiem, jak zginął Mojsze ani jego gruba despotyczna żona, ani 
córeczka
tłuściocha. Tyle wiem, że żadne z nich nie przeżyło.
Jedynym bratem, którego ojciec nie zatrudnił u siebie, był najstarszy Mendel, a 
właściwie
Mendełe, pieszczotliwie, bo taki był drobny. Mendełe miał długą strzępiastą 
brodę, ciemną ze
złotymi nitkami, był pobożny i uczony, to znaczy znał Pięcioksiąg i wszystkie 
komentarze z
Miszny, pewnie i Talmud, chociaż za to już nie ręczę. Wynikało z tego, że 
Mendełe miał
obowiązek modlić się za całą rodzinę, szczególnie za zamożnego brata, czyli 
mojego ojca
(waszego pradziadka), bo wiadomo, że ten brat nie zawsze ma czas, żeby być wobec 
Pana
Boga w porządku. Jako Żyd uczony i bogobojny, Mendełe był mełamedem, ale nie w 
chederze,
na posadzie, do czego brakło mu chyba kwalifikacji, ale prywatnie, po domach. 
Nędza
mełamedów, mimo że szanowanych ze względu na rangę, jaką przypisywano uczoności, 
była
przysłowiowa. W czwartki wieczorem Mendełe przychodził do swojego zamożnego 
brata po
dziesięć złotych na piątkową kolację. Byłoby brakiem szacunku dla dobroci 
boskiej, gdyby
nie powitał sabbatu kolacją z rybą, rosołem z kury, kawałkiem pieczonej gęsi i 
słodkim piernikiem.
A nazajutrz, w sobotę — siekana wątróbka z cebulką i czulent. I do tego musi się
przecież przynajmniej zamoczyć usta w słodkim winie, kiedy odmawia się 
błogosławieństwa.
To, że Mendełe musiał skrupulatnie wypełniać to, czego sobie Pan Bóg życzył, 
rozumiało się
samo przez się. W ogóle jeśli ojciec w stosunku do któregoś z braci poczuwał się 
do jakichś
obowiązków, to wobec niego, tego starszego. Mój ojciec (wasz pradziadek) był to, 
uczciwszy
uszy, nieuk, nie potrafił usiedzieć na ławce szkolnej, Hipek miał to po nim, i 
pewno dlatego
ojciec (wasz pradziadek) czuł taki respekt dla Mendla (którym mama gardziła jako 
darmozjadem).
Kiedy skończyłem cztery lata, Mendełe podjął się nauczenia mnie świętego 
alfabetu, tak
żebym mógł się potem modlić z książeczki. Na pierwszą lekcję przyniósł kartkę, 
na której
wydrukowany był cały alef—bet. Nauka szła mi jednak niesporo. Mendełe nie mówił, 
tylko
mamrotał pod nosem, szybko, niewyraźnie, a kiedy denerwował się, to już w ogóle 
nic nie
można było zrozumieć. Kazał mi się nauczyć stąd dotąd: od alef do dalet, jak 
przypuszczam, i
zapowiedział, że jak przyjdzie za tydzień, to mam to znać za pamięć. Ale ja 
zgubiłem gdzieś
tę kartkę z alef—bet, za którą Mendełe zapłacił pięć groszy. Mendełe skrzyczał 
mnie, a potem
wyjął z kieszeni nową kartkę — i wszystko zaczęło się od początku. Nie wiem 
dlaczego, ale
druga kartka znowu mi się zawieruszyła i tak co tydzień. Mendełe krzyczał, bił 
mnie po łapach
(miał prawo, to było przyjęte), ale nic nie pomogło: albo ja byłem taki tępy, 
albo on miał
fatalne metody pedagogiczne. Płakałem, że nic nie rozumiem, więc zdecydowano, że 
jestem
tępy — mama przytuliła mnie do siebie, bo przecież wiadomo, że najbardziej kocha 
się
dziecko niewydarzone — i zrezygnowano z tych lekcji, które były męką dla nas 
obu.
Mendel mieszkał z liczną rodziną na Wołyńskiej, w drewnianym domu, w którym 
zajmował
jedną dużą izbę, gdzie była i kuchnia, i zlew, stół i drewniane łóżka oddzielone 
zasłonami,
które straciły kolor i wygląły jak brudne ścierki. Żyli w półmroku, w ciemnej, 
przygnębiającej
sepii, choć oni sami nie wydawali się przygnębieni.
Kiedy córki podrosły, zaczęło tam być trochę lepiej, bo obie były zaradne i 
pracowite.
(Dźwięk tego słowa odezwał się we mnie natychmiast echem: bo był taki pan, który 
nazywał
się Pracowity, był to lichwiarz mieszkający na Nowolipiu, więc lichwiarz pan 
Pracowity —
żaden literat nie odważyłby się dać tak wątpliwej postaci podobnego nazwiska). Z 
trzech jego
synów największe nadzieje łączono z Symchą (imię to znaczy: „radość”). Symcha 
był niziutki,
ale mocno zbudowany, i miał ładną twarz. Od dzieciństwa asystował chazenowi w 
bóżnicy
i sam chciał zostać chazenem. Mendełe przyprowadzał go do nas, żebyśmy 
posłuchali jego
śpiewu. Symcha nie dawał się prosić, wyśpiewywał modlitewne pieśni ku zachwytowi 
babci
z Solnej („drugi Kusewicki! drugi Kiepura!”), wyciągał górne „Ce”, aż żyły mu 
nabrzmiewały
na szyi. Mnie się zdawało, że Symcha trochę zanadto ryczy, wszystko na siłę, ale 
niech
będzie, że ja się nie znam. Mimo to Symcha kariery nie zrobił, chociaż uszyto mu 
ciemny
garnitur i kupiono czarną muszkę. Kantorem nie został, zresztą byłoby to zajęcie 
tylko sobotnie,
w dużym stopniu amatorskie, Symcha znalazł pracę w wytwórni konfekcji męskiej i 
powinien
był za nią dziękować Bogu. Jego brat Abramek, silny chłopak i szczęśliwie bez 
żadnych
artystycznych ciągot, przyszedł w końcu do nas, żeby nauczyć się fachu, i był 
już całkiem
wprawnym hydraulikiem, kiedy zaczęło się oblężenie.
Potem... Nie wiem, co się działo z nimi potem. Mama niechętnie mi opowiadała. 
Nie
wiem, czy wykosił ich tyfus czy głód, czy stawili się posłusznie na 
Umschlagplatzu. Nie mieli
żadnych szans, to pewne. Jeden Symcha, niedoszły kantor, się uratował, bo 
przeszedł przez
Bug na sowiecką stronę. W 1940 roku dostałem od niego list z Wyborgu: pracował w 
fabryce
włókienniczej, ożenił się. Po wojnie dotarł jakoś do mnie list od rodziców jego 
żony: syn
mełameda Mendla poległ, walcząc w Armii Czerwonej, żona (ich córka) zmarła na 
tyfus, pozostał
syn pogrobowiec, którego wychowują oni, dziadkowie. Kiedy udało mi się w 1956
roku przyjechać do Moskwy, już podczas Chruszczowowskiej „odwilży”, posłałem 
jakieś
pieniądze dziadkom chłopca, którzy wychowywali jedynego żyjącego wnuka 
bogobojnego
Mendla. Pamiętam, że napisałem do chłopca, że te pieniądze są na rower i że jego 
ojciec był
dzielnym człowiekiem i miał piękny głos. I że jego imię znaczyło „radość”. 
Później kontakt
się urwał...
Pani
W połowie września tego roku, w którym miałem skończyć sześć lat, mama 
upudrowała
się i uszminkowała, mnie też ubrała starannie i trzymając za rękę zaprowadziła 
do szkoły pana
Krelmana na Nowolipki 24. Była to szkoła męska, czterooddziałowa, „klasy” 
zaczynały
się później, dopiero w gimnazjum. Pan Krelman przyjął nas w kancelarii, która z 
miejsca napełniła
mnie poczuciem małości własnej, pewnie z powodu panującego w niej dzięki ciężkim
storom półmroku i masywnego biurka ze stojącą na nim mosiężną lampą i wyszukanym 
garniturem
do pisania, którego ozdobą była ogromna suszka.
Pan Krelman — wysoki, tęgi, ze szpakowatą bródką, podobny do starszego felczera 
Balbusa,
ale bez jego dobroduszności, no i nie tak sapiący, bo sporo młodszy i zdrowszy — 
wstał
z fotela, zbliżył się do mnie, zupełnie jakby miał zacząć badanie, i spytał, co 
umiem. Dzięki
mojemu uporowi wobec Mendla, nic nie umiałem, co zostało dobrze przyjęte. Potem 
musiałem
mu powiedzieć, jak się nazywam i gdzie mieszkam, co wcale nie było trudne, każdy 
głupi
by odpowiedział, ale pan Krelman promieniował zadowoleniem, jakbym się okazał 
nie wiem
jakim mędrcem, a może tylko chciał mamie sprawić przyjemność. „Dwadzieścia 
złotych” —
usłyszałem w pewnym momencie. Mama miała ochotę się potargować, ale z miny pana
Krelmana odgadła, że jego słowo jest zawsze ostateczne. Mama też z miejsca 
powzięła szacunek
dla pana Krelmana (powiedziała potem ojcu, że tam się czuje, że dzieci dostaną 
dobre
wychowanie, nie to, co ta bandycka szkoła pana Karpa na Nowolipiu, do której 
chodził mój
brat, gdzie się biją na pauzie i nigdy nie wiadomo, czy dziecko nie wróci kaleką 
do domu),
mama więc posłusznie wydobyła ze swojej najbardziej wizytowej torebki banknot z 
Emilią
Plater, pan Krelman zaś zanurzył długie pióro, udające gęsie, w kałamarzu i 
wpisał mnie do
rejestru, potem starannie osuszył wpis tą wspaniałą suszką. Pogładził mnie po 
policzku i powiedział:
„Jesteś już uczniem. Chodź”.
I wziął mnie za rękę. Mama odeszła, a ja, już bez lęku, świadomy tego, że to 
jest ważny
dzień, dałem się zaprowadzić do klasy, czyli do pierwszego oddziału, gdzie pan 
Krelman
przedstawił mnie jako nowego. Nie pamiętam zupełnie, jak to zostało przyjęte, 
pewnie w ciszy,
bo pana Krelmana wszyscy się bali, a najbardziej bała go się Pani. Ale pamiętam, 
że ona
sama od razu mi się spodobała. Była strasznie wysoka, chuda, nosiła długi czarny 
fartuch. Nie
była ani szczególnie łagodna, ani przymilna, ale bardzo spokojna, rzeczowa, bez 
niepotrzebnej
surowości. Ja nie miałem ze sobą nic, ani zeszytu, ani ołówka (dopiero pan 
Krelman powiedział
mamie, co trzeba kupić), siedziałem więc cichuteńko i tylko przyglądałem się, 
jak
Pani pisała na tablicy „As” i wszystkie dzieci starały się to samo napisać w 
zeszytach. (Piórem
zaczynało się pisać dopiero pod koniec roku, kiedy znało się już cały alfabet, 
wtedy
można już było zacząć walkę z kleksami i łamiącymi się stalówkami — dzieliły się 
na „krzyżówki”
i „mandolinówki” — skarżyć się na włos, który uczepił się stalówki, i błagać 
kolegę o
kawałek bibuły”. W ogóle byłem cichy i spokojny i nie bardzo rozumiałem, 
dlaczego podczas
pauz niektórzy muszą tak hasać i wrzeszczeć, co powodowało pojawianie się pana 
Krelmana
na progu kancelarii i marszczenie brwi, od którego się truchlało.
Pani miała z nami dwie godziny dziennie, uczyła nas pisać, czytać, dodawać i 
odejmować,
uczyła nas rysunków i śpiewu, chociaż w następnych latach przychodziła inna pani 
od śpiewu,
tęga, czarnowłosa, o słodkim uśmiechu, i wszyscy się w niej kochaliśmy. 
Pozostałe dwie
godziny były poświęcone na hebrajski i różne wiadomości z religii. O tym 
później, na razie
jeszcze o Pani. Najbardziej lubiliśmy, kiedy czytała nam bajki. Wtedy wszyscy 
byli cicho,
nawet ci, co zawsze musieli się wiercić. Kiedy przeszedłem do drugiego oddziału, 
okazało
się, że Pani nie będzie już prowadzić naszej klasy, że ona zawsze zaczyna z 
nowymi. Było mi
tak smutno, jakbym stracił najdroższą. Ale Pani czasem miała u nas lekcje 
zastępcze, kiedy
ten nowy pan, którego nigdy nie polubiliśmy, bo był nerwowy i krzyczał, 
chorował. Nigdy ta
zastępcza lekcja nie mogła być normalna, bo chłopcy od razu zaczynali krzyczeć: 
„Pani przeczyta
nam bajkę!” I wszyscy: „Bajkę! Bajkę!” Pani się załamywała i podczas tych 
zastępstw
zawsze, taka kochana, czytała nam bajki, więc tym bardziej życzyliśmy sobie, 
żeby ten pan
Glanc (będzie jeszcze o nim mowa) chorował, i to długo. Ostatnią bajką, którą 
nam czytała,
był Tomcio Paluch. Słuchałem jej zachwycony, śmiałem się i łzy miałem w oczach, 
może
dlatego, że sam byłem takim Tomciem Paluchem, najmniejszym w klasie. Wszyscy 
zresztą
sprzyjali Tomciowi, bo przecież żaden z nas nie miał więcej niż osiem lat, i 
dlatego, kiedy
wdarł się w to wszystko dzwonek na przerwę, można było usłyszeć chóralne 
westchnienie.
Pani obiecała, że kiedyś przyjdzie i dokończy nam opowieść o Tomciu Paluchu. Ale 
nigdy
jakoś do tego nie doszło. Przez długie lata czekałem na zakończenie tej 
opowieści. Na próżno.
Ile razy wspomnę Tomcia Palucha, odczuwam to jako swoją dziecięcą krzywdę. Jakby 
mi coś
zabrano. Tak że po dzień dzisiejszy nie wiem, jak się kończy opowieść o Tomciu 
Paluchu.
Mogłem, oczywiście, później sam po tę bajkę sięgnąć i dowiedzieć się, co się z 
Tomciem
stało, ale jakoś nigdy na to się nie zdobyłem. Czułem najwidoczniej, że to już 
nie będzie to co
wtedy, kiedy bajkę czytała nasza Pani.
Sam pan Krelman miał z nami lekcje tylko przed świętami. Wtedy przez całą 
godzinę
opowiadał, na pamiątkę czego są te święta, jak dziecko ma się zachować przy 
stole, jakie pytanie
zadać. Na ogół święta były bardzo wesołe, bo upamiętniały dni grozy, które za 
sprawą
Boga zamieniły się w triumf: na przykład późnojesienna Chanuka, na pamiątkę 
zwycięstwa
powstania Makabeuszów, kiedy wieczorami powierzało się dzieciom zapalanie 
kolorowych
świeczek, najpierw dwie świeczki, a potem co wieczór o jedną świeczkę więcej, aż 
doszliśmy
do ośmiu i to był koniec świąt. Albo Purim, święto wczesnowiosenne, na pamiątkę 
triumfu
królowej perskiej Estery nad złym Hamanem, który chciał zgładzić wszystkich 
Żydów, to
było naprawdę święto dzieci, chodziliśmy od drzwi do drzwi w kartonowych maskach 
na twarzy
i wyśpiewywaliśmy chórem purimowe piosenki, żądając za nie pieniędzy, jak 
chrześcijańscy
chłopcy w zapusty, zresztą odbywało się to mniej więcej w tym samym czasie. 
(Kiedy
w Niemczech objął władzę Hitler, pobożni Żydzi mówili, że to jest drugi Haman i 
Pan Bóg
rozprawi się z nim tak samo jak z tamtym. Więc można było się nie martwić). 
Przed świętem
Pesach, czyli Wielkanocą, pan Krelman uczył nas czterech hebrajskich pytań, 
które mieliśmy
zadać odprawującemu seder ojcu. Zaczynała się ta litania od pytania „Ma 
nisztana?”, co znaczy:
„Czym się różni...?” Czym się różni ta noc od wszystkich innych nocy w roku? W 
odpowiedzi
na to ojciec otwierał Hagadę i zaczynał pośpiesznie czytać zawartą w niej 
historię
wyjścia z Egiptu, różne anegdoty o mądrości rabinów i o tym, jak dyskutowali 
zapamiętale
nad wielkością Boga i dopiero pianie kogutów uświadomiło im, że nie jedli i nie 
spali. Chociaż
Hagada była bardzo zajmująca i zawierała zabawne piosenki, w sam raz dla dzieci, 
ale
nie mogliśmy się doczekać, kiedy ojciec skończy, bo dopiero wtedy wolno było 
zjeść jajko na
twardo moczone w słonej wodzie, a potem rosół z pulpetami z macowej mąki. Ojciec 
czytając
przyśpieszał, łykał całe zdania, przemrukując je niewyraźnie, czym mama była 
zgorszona i
stale powtarzała popularne powiedzonko, że ojcu nie idzie o Hagadę tylko o 
pulpety.
Pan Krelman miał młodszego brata, którego zadaniem było pilnowanie porządku w 
szkole.
Nie mówiono o nim, że jest to pan Krelman młodszy, tylko po prostu Jankiel, tak 
jak go nazywał
przy nas starszy brat. Przy nas też robił mu wymówki, co oczywiście nie 
podnosiło
jego i tak marnego autorytetu. Bo ten Jankiel (który oficjalnie miał tytuł 
belfra, co przeszło do
nas z jakichś zamierzchłych czasów) doprawdy nie był zbyt udany. Właściwie dla 
pana Krelmana,
który miał posturę senatorską, kompromitujący. Chudy, z ruszającym się nerwowo w
grdyce „jabłkiem Adama”, zawsze w brązowym niechlujnym garniturze, ten gorszy 
brat pana
Krelmana prowadził lekcję tylko wtedy, kiedy brak było jakiegoś nauczyciela. 
Właściwie
jedynym jego zadaniem było utrzymać spokój w klasie, i to właśnie mu się nie 
udawało. Jak
tylko do klasy wchodził belfer pan Jankiel, stawaliśmy się nieznośni. Jankiel 
się denerwował,
czerwienił, grdyka mu latała, wrzeszczał, wyciągał chłopca z ławki za ucho, co 
było bardzo
bolesne, i bił metalową linijką po łapach. Nic nie pomagało. I wcale nie było 
tak, żebyśmy go
nie lubili czy nienawidzili. Po prostu nie szanowaliśmy go. Był dla nas gorszym 
bratem pana
Krelmana, belfrem od zastępowania prawdziwych nauczycieli, i to wszystko.
Hebrajskiego uczył nas pan Becher. Jego lekcje nie miały charakteru religijnego, 
o żadnych
świętach nigdy się nie mówiło, uczył nas tak, jak się uczy każdego innego 
języka, nie
zaś mowy świętej. Pan Becher był wysoki, miał jasne rzadkie włosy, pamiętam go w 
beżowym
garniturze i pamiętam, że kiedy mówił, zbierała mu się w kącikach ust ślina. 
Chłopcy
poszeptywali, że ma gruźlicę, i nie wiem, czy to z powodu tych szeptów, czy z 
powodu tej
śliny, ale nie lubiłem, kiedy brał mnie na kolana i gładził wilgotną dłonią po 
głowie. Ale to
było później. Na razie pan Becher uczył nas słówek. Powiesił na ścianie różne 
obrazki i
wskazując na nie pałeczką objaśniał: kogut — tarnygol, kura — tarnygolet, koń — 
sus, tablica
— luach, ściana — kir, ptaszek — cypor, okno — chalon, stół — szulchan, i tak 
dalej, a
myśmy te słowa głośno za nim powtarzali. I tak przez kilka tygodni. Siedziałem 
przez cały
ten czas cichutko, a jeśli już powtarzałem za panem Becherem, to szeptem. Nie 
miałem do
siebie ani trochę zaufania, wiedziałem przecież, że nic mi się nie udaje. Więc i 
tutaj chciałem
tylko dorównać innym, nic więcej. Co prawda, znałem z freblówki mnóstwo 
wierszyków na
pamięć i nawet sam układałem wierszyki (jak większość dzieci), i czasem podczas 
zebrań
rodzinnych kazano mi deklamować i trzymano się za boki, a babcia jak zwykle mnie 
opluwała
i wołała: „tfu, tfu, bez uroku”, ale to nie zmieniało w niczym mojej nieufności 
do siebie i
do świata, który nadal wydawał mi się nieprzyjazny i skłonny do szyderstw. Aż 
nastał dzień,
kiedy pan Becher postanowił sprawdzić, co zapamiętaliśmy. Wywołał do tablicy 
kilku chłopców
i ci jakoś, pamiętam, nie za bardzo się spisali. Jak któryś wiedział, jak się 
mówi na okno
czy tablicę, stół czy ścianę, to załamywał się na kogucie albo kurze. Pamiętam, 
jak podszedł
do tablicy taki chłopiec nazwiskiem Robinson. Pamiętam, bo uderzyło mnie, że 
szedł tanecznie,
prawie podskakując. Wciąż mam go przed oczyma i nawet teraz, po sześćdziesięciu 
blisko
latach, mógłbym naśladować jego chód. Jak kapryśna, jak wybiórcza jest pamięć! 
Tyle
nazwisk zapomniałem, a Robinsona, z którym w ogóle się nie przyjaźniłem, 
pamiętam, bo
miał taki dziwny chód. Czy więc dziwność, odmienność jest warunkiem, żeby ktoś 
się utrwalił
w naszej pamięci?... Mógłbym napisać całą rozprawkę o tym, jak różnie ludzie 
chodzą, ale
po co, skoro o tym wie każdy aktor. Ile wydobywał ze sposobu chodzenia swojego 
bohatera
Charlie Chaplin!... A stary szeryf Gary Cooper w filmie W samo południe... Więc 
ten Robinson
podszedł do tablicy tanecznym krokiem, jakby podskakiwał, ale okazało się, że 
nic nie
umie. Byłem bardzo zdziwiony, bo przecież to wszystko było takie łatwe. Ale 
czasem jest tak,
że dziecku jakby kto mózg zatkał... Po Robinsonie pan Becher wywołał mnie. Chyba 
bez nadziei,
że będę lepszy od Robinsona, bo przecież siedziałem cichutko i nigdy nie 
podnosiłem
dwóch palców do odpowiedzi. Ale w miarę jak pan Becher wskazywał różne 
przedmioty,
promieniał coraz bardziej, jego pałeczka skakała, a ja wszystko, wszyściuteńsko 
wiedziałem.
Wreszcie doszliśmy do koguta i kury — tarnygol! tarnygolet! — pan Becher chwycił 
mnie za
ramiona, postawił na stole i pokazał mnie całej klasie. Patrzcie, podziwiajcie! 
Potem ucałował
mnie w oba policzki (czym wcale nie byłem zachwycony) i zapisał w dzienniku 
najwyższy
stopień: pięć plus.
Miało to jeszcze inne konsekwencje. Mama wróciła z pierwszej wywiadówki 
podniecona:
pan Becher powiedział jej, że jestem „geniusz”. Właściwie powiedział „gieniuś”, 
bo nie zawsze
czysto wymawiał pewne słowa, i ja od razu stałem się przedmiotem drwin mojego 
brata
(„gieniuś! gieniuś!”), który z dumą obnosił swoje dwóje. Muszę powiedzieć, że 
entuzjazm
pana Bechera wprawiał mnie w zakłopotanie, nie widziałem nic nadzwyczajnego w 
tym, że
zapamiętałem pewną liczbę słówek, które same wchodzą do głowy. Za to, kiedy w 
latach następnych
zaniedbywałem naukę, mówiło się na wywiadówkach, że zepsuły mnie sukcesy i że,
dosłownie, „on jeździ na opinii”. Co też było nieprawdą.
Zresztą życie od razu się postarało, żebym za dobrze o sobie nie myślał. Stałem 
w bramie
domu, w którym mieściła się szkoła Krelmana, chyba na kogoś czekałem, miałem na 
plecach
tornister, kiedy przebiegająca obok mnie dziewczynka warknęła: „Ty parszywy 
Żydzie...” Od
razu zniknęła mi z oczu, tak że nawet nie mogłem zapytać, o co jej chodzi. Nie 
znaliśmy się,
wiedziałem tylko (czy raczej domyśliłem się), że jest córką dozorcy, miała chyba 
osiem lat.
Musiałem się zdziwić — przecież ona mnie nie zna — czego ode mnie chce? 
Domyśliłem się
jednak, że to dlatego, że jestem kimś gorszym. Nie wiem dlaczego — ale jednak 
gorszym.
Właściwie musiałem się z tym od razu pogodzić. Że to taki wyróżnik — na całe 
życie. Przekleństwo
od dzieciństwa. Nie znaczy to, że każdej chwili i o każdej godzinie o tym 
pamiętałem.
Ale jakimś ciężarem to się położyło na pewno. Tłumaczy to też niejedno moje 
zachowanie.
Nieraz czegoś zaniechałem, za czymś nie poszedłem — właśnie dlatego. Były potem
straszniejsze rzeczy, ale ja słyszę wciąż warknięcie tej ośmioletniej 
dziewczynki, która mnie
nie znała.
Jadwiga i Jagiełło
Chyba pod koniec lutego, w każdym razie w drugiej połowie roku szkolnego, 
dostałem dużej
gorączki i sprowadzono pana Balbusa. Pan Balbus orzekł, że jestem przeziębiony, 
kazał
trzymać mnie w łóżku, karmić kleikiem owsianym, zapisał ten ohydny wiedeński 
trunek, za
który płacono podwójnie, wuj Kuba postawił bańki. Po kilku dniach zrobiło mi się 
gorzej, pan
Balbus zatroskany powiedział, że trzeba sprowadzić doktora Zaksa, ten przyszedł, 
dostał nowy
ręcznik, w mieszkaniu panowała napięta cisza, mama bała się głośno oddychać, pan 
Zaks
obejrzał mnie, nawet nie potrzebował opukać, by oznajmić: „Szkarlatyna”. Po czym 
dał różne
wskazówki panu Balbusowi. A ja już wiedziałem, że tym razem lekarstw będzie dużo 
i jak
wyzdrowieję, będę sobie mógł kupić jakąś wymarzoną zabawkę. Śniłem o drezynie, 
ale nigdy
mi jej nie kupiono, „nie jestem Rotszyldem” — prychał ojciec, i kiedy niedawno, 
już jako
wasz dziadek, Ewuniu i Tomku, zobaczyłem w parku Ujazdowskim szczęśliwego 
chłopczyka
na drezynie, właśnie takiej, o jakiej ja marzyłem, nie mogłem się oprzeć 
uczuciu, że zostałem
jakoś skrzywdzony.
Chorowałem cały miesiąc. Potem dowiedziałem się, że była chwila, kiedy starszy 
felczer
Balbus powiedział: „Wszystko w ręku Boga”. Pamiętam z okresu rekonwalescencji 
nieprzyjemną
szorstkość łuszczącej się skóry. Mama kupiła blaszaną wanienkę z wysokim 
oparciem,
można w niej było siedzieć jak w fotelu, i w niej mnie kąpała. I mydełko miałem 
specjalne, i
własne ręczniki, w które mama mnie otulała po wyjęciu z wanny, a potem siadała 
ze mną
przy oknie, trzymając mnie opatulonego na kolanach, żebym mógł przyglądać się, 
jak chłopcy
ślizgają się na podwórku albo obrzucają się śniegiem. Mama już wcale nie 
ukrywała, że
jestem jej ukochanym maminsynkiem, a pan Wysocki z panem Dobrzańskim, dwaj 
technicy
budowlani, kiedy przychodzili do ojca, żeby przy wódce i karpiu faszerowanym 
uzgadniać
plany instalacji, mówili o mnie „beniaminek”. Przede wszystkim mama skrupulatnie 
wypełniała
każde zalecenie pana Balbusa: odetchnęła z ulgą, kiedy wreszcie pozwolił jej, 
żeby dała
rosół z bułeczką, potem skrzydełko, kartofelki z masłem — tak, wracałem do 
zdrowia, a w
skarbonce—śwince miałem coraz więcej pięciogroszówek.
Podczas choroby przeczytałem do końca cały elementarz. Wcale nie szło o sztukę 
składania
literek, tylko o nowy pociągający świat. Zupełnie jak tamto spozieranie przez 
okno na
nieznane podwórko. Ala z elementarza była prawdziwą dziewczynką, a As prawdziwym
psem. I był tam prawdziwy śnieg, z ogromnymi płatkami i z dziećmi na ślizgawce — 
zima w
czytance stawała się prawdziwsza od tej za oknem. Jej opis wciskał się w 
wyobraźnię i nakładał
na tamtą zimę, tę z ulicy. Dzięki elementarzowi poznałem dobrze tę dziwną Alę, 
najpierw
znaną mi tylko z rysunków, potem wyczarowaną już z literek. Czarodziejski ogród 
z literkami...
Myślę, że potem szuka się w życiu tego, z czym spotkało się w czytankach — 
takiej
dziewczynki, takiej wsi, takiej rzeczki — nie zaś w czytance potwierdzenia tego, 
co się widziało
i odczuwało w życiu.
Kiedy przeczytałem raz i drugi cały elementarz, zacząłem się nudzić. Wtedy mama 
przyniosła
mi kupioną na straganie opowieść zeszytową, na szarym papierze i z niewyraźnym
drukiem, opowieść o cudownej piękności królowej, która była dla wszystkich 
dobra, najbardziej
zaś dla ubogich. Królowa miała na imię Jadwiga, mieszkała na zamku w Krakowie i
była żoną króla rodem z Litwy. Czytałem tę wzruszającą opowieść do bólu oczu, 
zresztą i tak
mnie zapiekły od łez, bo szlachetna królowa Jadwiga, opiekunka ubogich, młodo 
zmarła. Postanowiłem
sobie, że i ja będę rozdawał pieniądze ubogim — o ile zostanę królem, rzecz pro-
sta, na co w głębi ducha liczyłem. (Życie lubi opowiastki z puentą, więc tak się 
złożyło, że po
wielu latach wróciłem do swojej pierwszej książeczki historycznej —jako 
scenarzysta serialu
o królu Jagielle). Potem mama kupiła mi na straganie jakąś ubiegłowieczną 
historię Polski —
była bez okładek, więc nawet nie wiem, kto ją ułożył — taką, co miała 
zaznajamiać dzieci
pod zaborem z ojczystymi dziejami, budzić w nich ducha patriotycznego. Nie wiem, 
jak to
wpłynęło na te dzieci z ubiegłego wieku, ale ze mną się udało. Triumfowałem przy 
zwycięskich
szarżach husarii, a płakałem rzewnie, czytając opis pożegnania umierającego 
Czarnieckiego
z białym koniem. Zapamiętałem mnóstwo zdań takich, jak „jam nie z soli ani z 
roli”,
czy też „chłopcy, wziąć mi te armaty!” Nie rozumiałem tylko ulubionego przez 
autorów tego
opracowania słowa „atoli”. Co to właściwie znaczy? Nikt wokół mnie nie używał 
tego słowa,
nie tylko Hamplowie czy Wacek Śnioch, ale nawet człowiek tak wykształcony jak 
doktór
Zaks.
Kiedy po chorobie wróciłem do szkoły, moi koledzy liczyli już w „słupkach” do 
dziesięciu
i zaczęli pisać atramentem, co dla mnie stało się udręką, ale za to ja byłem 
rozczytany, elementarz
nie miał dla mnie żadnych tajemnic. Brałem od moich sióstr podręczniki do 
historii,
były ilustrowane — pamiętam jeden z nich, „Gebert i Gebertowa” — zawsze 
podręcznik nazywano
od nazwisk autorów, przy tym musiało być ich dwóch: „Tync i Gołąbek”, „Balicki i
Maykowski”, a podręcznik do matematyki w wyższych klasach miał nawet trzech 
autorów:
„Banach, Stożek i Sierpiński”. (Wielkie nazwiska w światowej matematyce, ale 
myśmy z
tego nie zdawali sobie sprawy). Najbardziej pobudzały wyobraźnię ryciny, one 
właściwie
przesądzały o sympatiach małego czytelnika. Król Stanisław August był elegancki 
i wypielęgnowany,
Kościuszko delikatny i szlachetny i pięknie wyglądał przysięgając na rynku 
krakowskim.
Okropny był książę Konstanty, za to car Aleksander piękny, budził sympatię, o
carze Mikołaju I wiedziałem, że był okrutny i nie lubił Polaków, i odnajdywałem 
to w jego
rysach. Wielopolski był odpychający, zresztą wszyscy z bokobrodami wydawali mi 
się nieprzyjemni,
Traugutt zaś, dyktator w okularach, to jakby ktoś od nas, przypominał pana 
Ołtuskiego,
buchaltera, który raz do roku porządkował ojcu księgi, pięknie je kaligrafując, 
ten
Traugutt był bohaterem dziwnym i nieszczęsnym. Przede wszystkim jednak byłem 
bonapartystą
i trochę zostałem nim po dziś. Nie mogłem odżałować klęski Napoleona w Moskwie,
bolałem nad jego losem na Wyspie Świętej Heleny. Byłem pewny, że ja nie 
opuściłbym go
jak inni, że trwałbym przy nim do końca na tej dalekiej wyspie. Dla dziecka 
„kult jednostki”
jest czymś naturalnym. Przecież to w końcu kult bohatera, który zaszczepiają nam 
wszystkie
powieści przygodowe. Dla dziecka jest także czymś naturalnym, że ten kto rządzi 
— król,
cesarz czy generał — robi, co chce, krzyczy, rozkazuje, a wszyscy go się 
słuchają i się boją,
bo przecież nie inaczej jest w domu, gdzie królem jest ojciec, rządzi, krzyczy, 
rozkazuje i
wszyscy są mu podporządkowani. Byłem więc też piłsudczykiem, bo Piłsudski nami 
rządził,
miał wygląd piękny i bohaterski i nie pozwalał krzywdzić Żydów. „Piłsudczykiem” 
nigdy
zresztą nie przestałem być i kiedy, już jako stary chłop, usłyszałem po raz 
pierwszy po kilkudziesięciu
latach Pierwszą brygadę, to przy słowach: „a z nami był nasz dzielny wódz” —
wzruszyłem się. Bardzo, trudno wyzbyć się pierwszej miłości. I czy warto? Czy 
zawsze jest
dla kogo?
Dzięki podręcznikom starszych sióstr, które były moją ulubioną lekturą, wcześnie 
i całkiem
dobrze poznałem dzieje powszechne. W późniejszych latach czytałem z wypiekami na
twarzy (w Historii Powszechnej Zakrzewskiego) rozdział o walce papieży z 
cesarzami rzymskimi
narodu niemieckiego („spór o inwestyturę” — zapamiętałem trudne słowo), a w 
podręczniku
historii nowożytnej Czesława Nankego o wyzwaniu Lutra. Myślę, że łatwość, z jaką
już jako pisarz zwracałem się ku przeszłości, zawdzięczałem tym pasjom z czasów 
dzieciństwa.
Kiedyś, w drugim chyba oddziale (a więc musiałem mieć siedem lat), coś 
nabroiłem, nie
pamiętam co, ale pan Krelman musiał się pewnie bardzo rozgniewać, bo kazał mi 
zostać po
lekcjach w kancelarii. To była kara, którą czasem nakładał: godzina po lekcjach 
w kancelarii,
albo i dwie. Rodzice o tym wiedzieli i nie niepokoili się. Byliśmy więc we dwóch 
w kancelarii,
pan Krelman i ja, on siedział za biurkiem i coś tam zapisywał w rozłożonej 
grubej księdze,
raz po raz wzdychał, jakby te zapisy składały się na jakąś smutną całość, ja 
zaś, siedząc pod
ścianą na krześle, gapiłem się na kolorową mapę biblijnej Palestyny, na której 
zaznaczona
była każda wspomniana w Biblii miejscowość. Niebieska żyłka Jordanu przechodziła 
przez
liropodobne jezioro Genezaret (nazwa „Kineret” oznacza właśnie skrzypce), a 
potem w białe
Morze Martwe, które po hebrajsku nazywa się Słone. Myślę, że w ciągu tych dwóch 
godzin
stężonej, karnej nudy mogłem nieźle tę mapę wystudiować. Naraz pan Krelman 
podniósł się z
krzesła wziął laskę i powiedział: „Idziemy”. Na ulicy oznajmił, że teraz pójdę 
do niego do
domu. Kara wydłużała się, a mnie ogarnął strach. Co tam będzie, w tym jego domu? 
Zamknie
do komórki? A może będą rózgi? Wiedzieliśmy, że pan Krelman mieszka na 
Nowolipkach, w
pobliżu kościoła. Przez całą drogę pan Krelman nie odezwał się ani słowem. 
Czułem, że stanie
się coś strasznego.
W swoim domu pan Krelman zaprowadził mnie do stołowego pokoju Potem zawezwał
całą rodzinę: żonę, córkę i syna, z którego był bardzo dumny, bo już chodził do 
gimnazjum.
Zaraz się zacznie — pomyślałem struchlały. Pan Krelman odezwał się: 
„Posłuchajcie”. I
zwrócił się do mnie: „Opowiedz o Bolesławie Chrobrym”.
Zacząłem szybko mówić, połykając słowa, bo myślałem, że to miała być taka kara 
dla
mnie. Po latach zrozumiałem, że wcale mu już nie zależało na tym, żeby mnie 
ukarać. Kiedy
skończyłem, mruknął coś do swoich dzieci, coś jakby „słyszeliście?”, i polecił 
synowi gimnazjaliście,
żeby mnie odprowadził do domu.
Nie wiem, jaki był los pana Krelmana ani jego gorszego brata Jankla, ani żony, 
córki, ani
syna, który tak znakomicie się uczył w gimnazjum i miał zostać profesorem. Nie 
wiem, kto
się z nich uratował. Nic nie wiem.
Praojciec Abraham
Czasami przychodził do nas, do pierwszego oddziału, na zastępstwo pan Akerman, 
który
naszym nauczycielem miał być później, dopiero po wakacjach. Pan Akerman był 
niewysoki,
miał wąsik i trochę ciemnego zarostu na podbródku, nosił wytarty garnitur i 
krawat, o którym
nawet ja wiedziałem, że był niechlujnie zawiązany. Ponieważ mówił o Bogu, miał 
podczas
lekcji na głowie kapelusz, ale nie był chyba zbyt pobożny, bo sam widziałem, że 
w pokoju
nauczycielskim jadł nie mając na głowie nic. Mówił bardzo źle po polsku. 
„Aszkelon, Gad...
— wyliczał grody filistyńskie. — Co to jest Aszkelon? — zadawał głośne pytanie. 
— Taka
miasta” — odpowiadał sam sobie. „Taka miasta” — dźwięczy mi wciąż w uszach.
Nikt się nie śmiał. Wybaczaliśmy panu Akermanowi jego potknięcia, wybaczaliśmy 
więcej
nawet, bo pan Akerman — to może kogoś zaskoczyć po tym, co opowiedziałem — był
prawdziwym czarodziejem słowa. Lekcja z panem Akermanem to prawdziwe święto. 
Albo,
mówiąc ściślej: świetny teatr. Każda jego opowieść odznaczała się dramaturgią, 
wciągała,
powodowała napięcie albo śmieszyła. Dzwonek na przerwę witaliśmy westchnieniem 
żalu.
Pan Akerman, opowiadając tragiczne epizody z dziejów biblijnych, przejmował się 
tak, jakby
to się działo teraz, dostawał wypieków na twarzy, pot zraszał mu czoło, głos 
drżał, tak że i
mnie dreszcz przenikał. Pamiętam, że kiedy opowiadał o Chanie, co straciła 
kolejno siedmiu
synów, którzy nie chcieli wyzbyć się wiary ojców, a potem popełniła samobójstwo, 
w jego
oczach pojawiły się łzy. No i oczywiście my też wszyscy płakaliśmy. W takiej 
chwili i ja
oczywiście wolałbym zostać rozszarpany przez greckich żołdaków Antiocha 
Epifanesa niż
zaprzeć się wiary przodków.
Mimo tych tragicznych epizodów historia Żydów w wykonaniu pana Akermana była 
raczej
obłaskawiona. Pan Akerman znał wszystkie tajemnice myśli boskiej, wiedział, 
kiedy Bóg
gniewał się na swój ulubiony naród (a gniewał się zawsze sprawiedliwie, bo naród 
był
krnąbrny i grzeszny, i lekkomyślny, trochę rozpuszczony, jak nieznośny uczeń z 
ostatniej
ławki, który „jechał na opinii”), ale przecież kochał go, więc w końcu mu 
wybaczał i dopuszczał
do łask. W opowieściach pana Akermana Bóg miał duże poczucie humoru. Lubił 
wypróbowywać
swój lud, ale lubił też robić kawały, szczególnie jego wrogom.
Ucieszna była opowieść pana Akermana — apokryficzna, nie ma jej w Pięcioksięgu — 
jak
młody Abram (późniejszy Abraham) porozbijał nosy glinianym bożkom, którymi 
handlował
jego ojciec Terach, a kiedy tato go zapytał, co z tymi nosami, to Abram z 
niewinną minką
mówi: „Oni się pobili między sobą”, na co ojciec: „Co ty gadasz, przecież oni są 
z gliny”,
„Aha — na to sprytny Abram — więc jednak nie są to bóstwa”. Albo jak Pan Bóg we 
śnie
pojawił się królowi Abimelechowi, który chciał Abrahamowi zabrać jego Sarę, 
myśląc
zresztą, że to jego siostra, i Pan Bóg pogroził mu palcem: „Nie tykaj jej! To 
żona!”
W ogóle Pięcioksiąg pełen był takich uciesznych chytrości, przebieranek, targów 
z Bogiem,
niebezpiecznych wędrówek, złych ludzi z Sodomy i Gomory, krnąbrnych żon 
zamienionych
w słup soli, czarodziejskich sztuczek, płonących krzaków, gadających oślic, 
aniołów
szlachetnych i aniołów walczących, buntów, bitew, pojedynków i zakochanych 
praojców, i
zazdrosnych pramatek — i całym tym bogactwem mieniły się opowieści pana 
Akermana.
Zwłaszcza w drugim i trzecim oddziale, kiedy przerabialiśmy dwie pierwsze księgi 
Tory (które
ja znałem w oryginale prawie na pamięć), bo potem to już się to stawało trochę 
nudne, długie
wywody, co wolno, a czego nie wolno, albo powtórzenia. Lubiłem jednak wyliczanie 
ro-
dowodów, fascynowały mnie malownicze imiona przodków Noego, a to, że żyli sobie 
po
pięćset i więcej lat, też tworzyło jakąś przedziwną, bajkową krainę.
Ale nie tylko dzieje Żydów były w tych opowieściach obłaskawione, również ich 
wrogowie
byli często tylko zabawni. Na przykład owe historie z dziesięcioma plagami 
egipskimi.
Były to plagi dokuczliwe, ale, dzięki twórczej wyobraźni pana Akermana i jego 
talentowi
komediowemu, nie wydawały nam się okrutne. Egipcjanie najedli się śledzi, pić im 
się
chciało, a tu klops, bo zamiast wody mieli w szklance krew. Chcieli ugotować 
sobie coś do
zjedzenia, a oto ze wszystkich garnków żaby wyskakują. Albo głowy mają pełne 
wszy — no i
dobrze im tak, ale to przecież nic strasznego, bo wszy i dzieciom się zdarzają, 
i nawet do ich
wyczesywania były specjalne gęste grzebienie. Albo ciemności się robiły takie 
egipskie, że
wszyscy nosy sobie rozbijali o kant szafy. Śmieliśmy się do rozpuku z tych plag 
i z dowcipu
Pana Boga. Co prawda, na końcu przeleciał nad domami egipskimi anioł śmierci, od 
czego
ginęli wszyscy pierworodni, ale tego naprawdę nikt nie chciał, tu już winien był 
sam faraon,
który próbował po raz ostatni oszukać Wiekuistego i nie wypuścić ludu wybranego 
z Egiptu.
A potem było przejście suchą nogą przez Morze Czerwone. W ostatniej chwili 
umknęli
śmierci — zupełnie jak na kowbojskim filmie z Kenem Maynardem, którego nad samą 
przepaścią
ratuje jego biały koń Tarzan!
Te dwie historie — Polski i biblijna — wcale ze sobą nie rywalizowały, 
przeciwnie, jedna
wspierała w moim sercu drugą. Zresztą wydawały mi się, nie bez powodu, dosyć 
podobne. Tu
i tam wszystko dążyło od potęgi do upadku, każde powstanie kończyło się klęską 
(w historii
Żydów było jednak powstanie zwycięskie — Makabeuszów — które wskrzesiło prawie 
na
dwieście lat państwo judejskie), niewola, wywózki, męczeństwo, bohaterstwo. A 
przede
wszystkim — złe moce, które w ostatniej chwili zamieniają już zarysowujący się 
triumf w
katastrofę, zwyciężają okrutni i potężni najeźdźcy, tam kolejno Asyryjczycy, 
Babilończycy,
Rzymianie, zburzenie dwóch świątyń, tu zaś zawsze zwycięscy Moskale i Prusacy. 
Ja, zapamiętały
czytelnik podręcznikowej historii, znałem tylko tragiczne rozwiązania. Ale oto, 
czytam,
nastała wojna ludów, po wrogach nic nie zostało. Komendant Piłsudski wrócił z 
Magdeburga
i wszyscy błagali go, żeby zechciał rządzić Polską, która znowu jest. Dla 
dziecka było
oczywiste, że i tamta historia zakończy się pomyślnie — nie może być inaczej! — 
z tym, że
to trudniejsze, bo po dwóch tysiącach lat obcego panowania i rozsypki, i do tego 
tamten kraj
jest tak daleko.
Nie wyobrażałem sobie wtedy, że jakiś naród może mieć inną historię niż taka; 
klęski, najazdy,
powstania i niewola — to jest naturalny bieg rzeczy, inaczej podręcznik nie 
miałby o czym opowiadać.
Dopiero później spostrzegłem, że np. Francuzi, Anglicy czy Hiszpanie, chociaż 
nie brak w ich
historii krwawych i gwałtownych stron, jednak mają innego typu doświadczenia.
Nie wiem, czy to za sprawą pana Akermana, ale moim ulubionym praojcem był 
Abraham,
a nie ci późniejsi. Wyobrażałem go sobie, pewno pod wpływem rycin, jak kroczy na 
czele
stada owiec, w otoczeniu sług, wysoki, siwobrody, w powłóczystej szacie, z 
kosturem w ręku.
W ogóle te krajobrazy, które roztaczała Biblia, były urzekające i czasami 
wydawało mi się, że
je skądś znam, że już kiedyś wśród nich byłem. Piaszczyste wydmy, studnie w 
cieniu pojedynczych
palm, wielbłądy, stada owiec na wzgórzach, gdzie tak blisko do nieba, boskiej 
siedziby,
a nad tym wszystkim piekące słońce. Nie przeszkadzała mi wcale historia z 
Izaakiem,
którego Abraham miał złożyć w ofierze Bogu. To, co wzburza dorosłych i powoduje 
ich
sceptycyzm, dziecko przyjmuje jako rzecz naturalną: Bóg kazał, bo Bóg tak chciał 
i już, musiał
przecież wypróbować oddanie Abrahama, opowieść zatykała dech w piersi i 
wyciskała z
oczu łzy. Czułem się małym Izaakiem, który niewinnymi oczyma przygląda się ojcu 
składającemu
drwa na stos i który pyta: „Ojcze, jest stos, a gdzie jest baran ofiarny?” 
Ojciec nie odpowiada
i już wiem, że to ja mam być złożony w ofierze. Płaczę, ale nie buntuję się, 
nawet
troszeczkę się tym pysznię. Kiedy wszystko dobrze się skończyło i Pan Bóg 
zabronił składania
ofiar z ludzi, nabrałem pewności, że Abraham od początku nie wątpił, że Pan Bóg 
w
ostatniej chwili uratuje jego syna. Przecież Abraham wymyślił nową religię i 
zawarł przymierze
z Panem. Możliwe, że optymizm tej opowieści wielu ludzi zgubił...
Ja też chciałem wymyślić nową religię, a przynajmniej zawrzeć przymierze z 
Panem. Nie
miałem wątpliwości, że takie jest moje przeznaczenie. Wszak (to archaiczne słowo 
jest tu
bardziej na miejscu niż na przykład w dzienniku telewizyjnym)... wszak byłem 
bogobojny i
przejmowałem się tym, co opowiadał pan Akerman. Bóg powinien mnie wypróbować. 
Powinien
mi dać zadanie, w którym mógłbym wykazać swoje posłuszeństwo. Moja wyobraźnia
zapełniona była scenami religijnymi, rysowałem całe fabuły (chociaż nie znaliśmy 
jeszcze
komiksów), których bohaterami były brodate postacie praojców między namiotami na 
pustyni.
Nikt mnie za nie nie pochwalił, bo zawsze rysowałem nieudolnie, ale mnie to nie 
przeszkadzało,
dawałem upust swojej wyobraźni.
I oto pewnej nocy nawiedził mnie we śnie Pan. Znajdowałem się sam jeden na 
kamienistej
pustynnej równinie, nade mną wisiała kopuła granatowego nieba usianego 
gwiazdami, a wokół
mnie była jasność. Czułem we śnie niesamowitość tej scenerii, maluczkość i 
samotność
swoją wobec ogromu owej świetlistej, pustej przestrzeni. I usłyszałem głos z 
nieba: Klęknij.
Ukląkłem, a głos kazał mi zebrać do misy wszystkie szklanki i spodeczki z 
kuchni, potłuc je i
wynieść na pustynię. Zgroza, miałem z woli owego Głosu narazić się rodzicom i 
wytłuc im
całe szkło! Zrozumiałem, że zostałem poddany próbie. I po chwili znów byłem na 
pustyni,
klęcząc obok misy z potłuczonym szkłem i unosząc wzrok ku rozpościerającemu się 
nade
mną granatowemu niebu.
Kiedy się obudziłem, nie powiedziałem sobie „aha, to był tylko sen”, nie, 
uznałem że
przymierze zostało zawarte. Nie byłem tym ani trochę oszołomiony, przeciwnie, 
wydało mi
się czymś oczywistym, że mam być w bliskich stosunkach z Bogiem. Nikomu o tym 
nie
opowiedziałem, bo po co (dopiero teraz po raz pierwszy opowiadam, i to wam, 
żebyście wiedzieli,
kim był wasz dziadek, kiedy był jeszcze dzieckiem), nie przyszło mi też na myśl, 
aby
zalecenie otrzymane we śnie wykonać na jawie, po przebudzeniu. Sen był też 
rzeczywistością,
możecie się o tym przekonać czytając Biblię. Pan Bóg pojawia się wybranym osobom
we śnie i te rozmowy, które w ten sposób z nimi prowadzi, są bardzo istotne. Po 
prostu Pan
Bóg, kiedy śnimy, wydaje swoje rozporządzenia. Bo na jawie któż by przeżył 
spotkanie z
Bogiem? Tak postąpił i ze mną. Skoro we śnie byłem Panu posłuszny i natłukłem 
domowego
szkła, tym samym wykonałem boski rozkaz. Byłem już prorokiem. Jak praojciec 
Abraham.
Nie miało to żadnego wpływu na moje usposobienie ani na dzień powszedni. Nie 
pamiętam,
żebym się tym pysznił czy przeraził. Zostałem prorokiem, bo to było 
nieuniknione, tak samo jak
zostałem synem majstra i mieszkańcem Nowolipia 53. Mimo to, ile razy przypominał 
mi się
tamten sen, czułem pewien ciężar na duszy. I dreszcz, jakiego doznaje się wobec 
Niepojętego.
Mój ojciec ani się domyślał, że jego syn jest już naznaczony, ale jedno wiedział 
na pewno:
ten szczeniak zna całe kawały Pięcioksięgu na pamięć i kto wie, co z niego 
wyrośnie. Co do
Hipka, to wszystko było jasne. Łobuz, nie chce się uczyć — będzie pracował w 
firmie. Uważałem,
że ojciec wyróżnia mojego brata, a ze mnie jest jakby niezadowolony. Dzisiaj, 
dzięki
pewnym obrazom, które nagle wyskakują w pamięci, nie jestem już tego tak pewny. 
Oto nagle
widzę, jak ojciec kładzie za ucho papierosa, którego właśnie miał zapalić, i 
podśpiewując,
starannie (wszystko, co robił, robił zawsze starannie i bez pośpiechu) temperuje 
dla mnie
ołówek scyzorykiem, który był przedmiotem mojego zachwytu. Nikt nie umiał 
zatemperować
tak cienkiego szpica w ołówku jak ojciec. Albo widzę, jak ojciec obiera ze 
skórki pomarańczę
i podaje mi ją przed snem do łóżka. Musiał to być akt tkliwości, powściągliwej, 
męskiej, dla
której zbędne były wyznania. Teraz myślę, że ojciec, który w dzieciństwie na 
pewno nie jadał
pomarańczy (chociaż gruszek, jabłek i śliwek, rwanych po przeróżnych sadach, 
pewno było
zatrzęsienie), musiał być dumny z tego, że może swojemu dziecku zapewnić tak 
drogi i piękny
owoc. Kiedy zaś do domu przychodził jakiś pobożny Żyd (co zdarzało się jednak 
nieczęsto),
ojciec podawał mi „chumesz” (czyli Biblię) i kazał się popisywać. Wybierałem 
zwykle
targi Abrahama z Bogiem o liczbę sprawiedliwych w Sodomie, konieczną do 
uratowania miasta
od zagłady, bo ten kawałek miał żywość scenki teatralnej i rytmikę poematu.
Kiedy dziś wspominam swoją dziecinną pobożność, stwierdzam ze zdziwieniem (i nie 
bez
pewnej dumy), że była ona pozbawiona bigoterii. Chociaż pan Krelman wyuczył nas 
różnych
stosownych modlitw na ranek, wieczór i południe, i błogosławieństw przed 
jedzeniem, piciem,
myciem, wcale to nie znaczy, że ja skrupulatnie je odmawiałem. Najwidoczniej 
byłem
zdania, że Pan Bóg, mój dobry opiekun, wcale ich ode mnie nie wymaga. 
Przeciwnie, ludzie z
mgłą w oczach mamroczący modlitwy wydawali mi się komiczni, podobnie jak mojemu 
bratu,
i do naszych ulubionych zabaw należało udawanie bóżnicy, z czego robiliśmy 
niezłą hecę i
nawet mamę brzuch bolał od śmiechu.
W najważniejsze święta lubiłem jednak chodzić do bóżnicy, bo miałem swoje 
ulubione
modlitwy. Ojciec wynajmował miejsce w skromnym przybytku modłów na Nowolipkach,
który, prawdę mówiąc, był izbą szkolną. Wcale z tego powodu nie czułem się 
poniżony, bo w
tej bóżnicy najważniejsze modlitwy śpiewało dwóch kantorów, że „niech się 
Kusewicki razem
z Sirotą schowają” — mówiła moja mama. Jeden z tych kantorów, pan Wierzbicki, 
miał
przepiękny jedwabisty tenor, za którym mama przepadała, i jeśli Kol—Nidre, 
przejmująca
pieśń otwierająca Sądny Dzień, wypadała tego roku nie na niego, tylko na tego 
drugiego, była
niepocieszona i bliska żądania zwrotu pieniędzy za miejsce w bóżnicy. Mama w 
wieczór
Sądnego Dnia szła do bóżnicy jak na koncert, najważniejszy był dla niej występ 
kantora, potem
dzieliła się wrażeniami, to znaczy swoim zachwytem, i trochę i nas do tego 
przyzwyczaiła.
Ten pan Wierzbicki, wysoki, elegancki i uśmiechnięty blondyn, gładko ogolony, 
który
podczas modłów nakrywał się drogim jedwabnym tałesem, wcale nie musiał dorabiać 
sobie
jako kantor, uprawiał to z czystego amatorstwa, był to bowiem bogaty 
przemysłowiec, podobno
nawet niezbyt wierzący, w każdym razie podpatrzono go jak raz w Sądny Dzień 
przyjechał
do bóżnicy dorożką. Ale wszyscy tak go uwielbiali, że nikt słowa nie powiedział. 
Lubił
kilka razy do roku popisywać się swoim niezwykłym głosem. Po modłach przyjmował 
podziękowania
i gratulacje i pamiętam, jak błyskał w uśmiechu rzędem złotych zębów.
Ojciec wolał tego drugiego. Ten drugi, którego nazwiska nie pamiętam, był to 
mężczyzna
atletycznie zbudowany, ciemnowłosy, z krótko strzyżoną brodą, a głos miał nie 
jedwabisty,
jak tamten, ale niski, mocny i chrapliwy, który, w miarę jak się modlił, 
zdzierał się coraz bardziej.
Ale ten kantor o głosie Armstronga powoli nas do siebie przekonywał. Jego śpiew, 
nawet
owo piękne Kol—Nidre, które, mogło się wydawać, było przeznaczone wyłącznie dla
pana Wierzbickiego, był bardziej dramatyczny, bardziej przejmował grozą. Kiedy 
krzyczał do
Boga, kiedy bijąc się w pierś wychrapywał z siebie „tak, zgrzeszyliśmy, 
zgładziliśmy, ukradliśmy”,
wyliczając za każdym uderzeniem nową kolejną zbrodnię, głos jego nabrzmiewał
cierpieniem, dochodzącym do spazmu w pełnym łez „slach lanu! mechal lanu! kaper 
lanu!”,
czyli „zmiłuj się! wybacz nam! odpuść nam!”, wtedy ciarki przechodziły przez 
skórę, i podziw
i wdzięczność ogarniały dla odprawiającego modły. Mama też w końcu nabrała do 
niego
przekonania, przyznawała, że ten kantor o nadszarpniętym głosie łatwiej 
przyprawia ją o łzy,
o co w końcu chodziło. Ja myślę, że zwycięstwo „Armstronga” w miarę upływu czasu 
to
znak, że się coś zmieniało. W gustach i dokoła nas.
Mniejsza o moją własną religijność — wybaczałem sobie jej koślawość — ale co do 
ojca,
to chciałem, żeby był wzorem pobożności. Żeby modlił się żarliwie i głośno, żeby 
wielbił
Boga tak, by ludzie go za to podziwiali. A ojciec jakoś nie bardzo. Aby zbyć. 
Raczej tylko
poddawał się tradycji. Modły odbębniał. Później bywały oznaki, że jadał na 
mieście wieprzowinę.
Pewnie z panem Dobrzańskim i Wysockim, tymi technikami budowlanymi, co z
firmą współpracowali. Ojciec wracał wówczas z miasta dziwnie wesoły, bo 
oczywiście nie
mogło obyć się bez wódki, obejmował czule mamę, która go odpychała od siebie. 
Ojciec w
takich chwilach nazywał ją „swoją małą kobietką”, i to się zgadzało, bo 
rzeczywiście była
niewysoka.
Kiedyś w Sądny Dzień, podczas którego obowiązywał absolutny post przez okrągłą 
dobę,
wymknął się z bóżnicy i zaczął myszkować w kuchni. Ukroił sobie kromkę chleba i 
szybko ją
pochłonął. A kiedy zobaczył mnie stojącego w drzwiach, położył palec na ustach i 
szepnął:
„Tsss... nie mów mamie...” W ten sposób stałem się wspólnikiem jego grzechu. 
Byłem już
wtedy kilkunastoletnim sceptykiem i ojciec mógł na mnie liczyć. Trzeba dodać, że 
w naszym
domu (nie wiem jak w innych) post dzieci zawsze był traktowany ulgowo. Tylko że 
chłopcy
sami rwali się do tego, żeby pościć, przechwalali się potem, kto dłużej 
wytrzymał — do której
pościłeś? — a ty do której? — kłamiesz! — i naprawdę zalewali, zupełnie jak po 
meczu w
szmaciankę.
Więc to fakt, że ojciec z biegiem lat tracił wiarę. Czy stopniowo — poprzez 
rozmyślania,
zobojętnienie — czy też przeżył jakiś wstrząs? Może ani jedno, ani drugie. 
Ojciec był z usposobienia
racjonalistą i domyślam się, że w obcowaniu z ludźmi i w konfrontacji ze zwykłym
życiem powoli zrzucał z siebie to, co uważał za niepotrzebne obciążenie. Bóg nie 
wymaga od
nas modłów — Bóg wymaga, żebyśmy byli porządnymi ludźmi.
W soboty i dni świąteczne bardzo ważną częścią nabożeństwa było publiczne 
odczytywanie
przypadającego na ten tydzień fragmentu Tory, czyli Pięcioksięgu. Najbardziej 
szanowani
uczestnicy wyjmowali ukoronowane zwoje Tory z szafki, która miała wyobrażać 
świątynną
arkę przymierza, i obnosili ją dokoła izby, a obecni dotykali jej aksamitnego 
okrycia końcami
palców, które następnie całowali. Po czym rozkładano zwoje świętej księgi na 
stole umieszczonym
na podwyższeniu i rozpoczynano licytację. Kto da więcej, temu przypadnie 
zaszczyt
odczytania fragmentu. Pieniądze miały iść na utrzymanie bóżnicy. Zaczynało się 
nisko, stopniowo
namiętności się rozpalały, jakby licytowano nie wiem jakie dobro. „Reb Mosze dwa
złote. Dwa złote po raz pierwszy, po raz drugi” — mówił monotonnym głosem 
zarządzający
bóżnicy, czyli „gabe”. „Dwa pięćdziesiąt” — rzucał ktoś. „Dwa pięćdziesiąt po 
raz pierwszy...
dwa pięćdziesiąt po raz drugi”... „Trzy złote!” Podbechtywałem tatusia, żeby 
brał udział
w licytacji, żeby wszystkich zadziwił hojnością, ale na próżno. Przykro mi było, 
że w tym
wyścigu do zaszczytu, nigdy nie chciał uczestniczyć. To znaczy, owszem, czasem 
bąknął jakąś
sumę w początkowej fazie licytacji, ale potem, kiedy stawka rosła, już się nie 
odzywał. I
kto inny wstępował na bimę i odczytywał, jąkając się, zalewając się z emocji 
potem, wskazany
mu pałeczką przez gabego odpowiedni fragment Tory. A mój ojciec, kiedy ja, 
rozczarowany
i zawstydzony, robiłem mu nieśmiałe wyrzuty, wzruszał tylko ramionami.
W tamtych czasach myślałem, że ojcu żal tych pięciu czy siedmiu złotych na coś, 
co jest
tylko przejawem próżności. Ale dziś myślę, że mój tata po prostu bał się 
kompromitacji.
Przecież był nieukiem. Może dlatego tak podziwiał moją biegłość. Trzeba dodać, 
że Tora w
pergaminowym zwoju była ręcznie kaligrafowana, litery miały trochę inny kształt 
niż te z
żydowskich gazet, które ojciec czytywał w wolne dni, cytując mamie kawałki ze 
swoich ulubionych
felietonistów. A do tego trzeba było czytać ze specjalnym zaśpiewem, zgodnie ze
znakami tonalnymi, którymi opatrzono Pięcioksiąg bodaj w średniowieczu. Jednym 
słowem,
coś dla prymusów, nie dla mojego taty.
Ojciec nawet i po polsku nie umiał czytać; w tej radzyńskiej szkole, w której 
zresztą nie
wysiedział, nie uczono polskich liter. A potem jakoś tak się zeszło, że już jako 
dorosły nigdy
tego nie uzupełnił. Czytał po żydowsku i pewnie znał rosyjski alfabet, skoro 
podpisując się
stawiał dziwne literki zarywające „grażdanką”, ale po polsku jakoś nie. Zdarzało 
się, że na
budowie albo w poważnym biurze inżynier podsuwał mu jakiś papier, umowę czy coś 
takiego
mówiąc: „Niech pan to przestudiuje i podpisze”, wtedy ojciec zaczynał obmacywać 
kieszenie,
a po chwili odzywał się zafrasowany: „Zapomniałem okularów. Czy może mi pan to 
przeczytać,
panie inżynierze?” Albo mówił: „To ważna sprawa. Muszę się poradzić mojej 
Ewuni.”
To znaczy mojej mamy. Ta rzekoma zależność ojca od „Ewuni” stała się w końcu 
przysłowiowa
i stanowiła w środowisku przedmiot łagodnych kpin. Aż do końca, to znaczy aż do
samej wojny, żaden ze współpracowników firmy, nawet panowie Wysocki i 
Dobrzański, nie
połapał się, że ojciec po prostu nie umie czytać po polsku. A my, jego dzieci, 
uważaliśmy to
za rzecz naturalną, mimo że troszkę wstydliwą.
Cała ta sprawa wróciła do mnie nagle podczas wojny, dokładnie w roku 1940, kiedy 
znalazłem
się na Wołyniu, a ojciec z matką zostali w Warszawie. Wróciła falą wstydu. Jak 
mogłem
na to pozwolić! Dlaczego ja — szczeniak pochłonięty książkami, bazgrotaniem — 
ja, czytelnik
arcydzieł — dlaczego nie powiedziałem po prostu: „Tato, bierzmy się do roboty!” 
Przecież
ojciec opanowałby wszystko, co trzeba, w ciągu tygodnia i zaczął czytać. I 
przyszło mi
na myśl, że on na taką inicjatywę czekał, że był zbyt ambitny i zarazem 
wstydliwy, by mi to
samemu zaproponować. Jak mogliśmy pozwolić, my, jego dzieci, na te wszystkie 
upokorzenia,
których doznawał! Moje siostry!... A mama!... Czemu nie przyszło jej na myśl, 
żeby poświęcić
mu kilka wieczorów, zmusić go do opanowania alfabetu? Jakby na całe życie musiał
już zostać tym nicponiem, który kiedyś tam nie chciał się uczyć. Powiem 
dlaczego: bo ojciec
był w domu despotycznym władcą, a przez ten jego brak każde z nas mogło mieć 
małe poczucie
wyższości. Tam, w Dąbrowicy, przysiągłem sobie, że gdy tylko wrócę po wojnie do
Warszawy, natychmiast zabierzemy się do nauki. I nawet ułożyłem zestaw książek, 
które ojciec
będzie m u s i a ł przeczytać. Po inne sięgnie sam. Cóż, nigdy już go nie 
zobaczyłem.
Chociaż ojciec był nieuczony, ale szanowano go powszechnie i uchodził nawet za 
mędrca.
(Nie bez udziału jego zamożności, umiarkowanej, ale pewnej i pochodzącej z 
uczciwych źródeł).
Ludzie zwracali się do niego dość często, by rozsądził jakiś przewlekły spór. 
Był to zaszczyt,
od którego ojciec się nie uchylał, chyba że miał do czynienia z wrednymi 
pieniaczami.
Słowo „din—tojra”, czyli „sąd według Tory”, przeszło z hebrajskiego do żargonu 
złodziejskiego,
zdegenerowało się i stało się, wbrew swojemu znaczeniu, synonimem bezwzględnej
rozprawy. Ale na Nowolipiu oznaczało ono jeszcze sąd polubowny, czyniony przez 
mądrego
człowieka, którego obie strony darzyły całkowitym zaufaniem. I takim człowiekiem 
był mój
ojciec, a wasz pradziadek. Nie macie więc powodu się go wstydzić. Jeśli 
przeciwnicy spotykali
się w naszym mieszkaniu, mogłem i ja się dintojrze przypatrywać. Ojciec najpierw 
szeptał
sobie na stronie z jednym, potem z drugim. Czasem ojciec wychodził z którymś z 
nich do
sypialni, żeby tam, za szczelnie zamkniętymi drzwiami, podebatować, trwało to 
długo i wtedy
ten drugi czekał w jadalni blady, niespokojny, łamiąc palce albo parząc się 
herbatą, którą podawała
mama. Potem było na odwrót: ten drugi wchodził z ojcem do sypialni, a ten 
pierwszy
czekał podenerwowany. To mogło się powtarzać po kilka razy. Wreszcie ojciec 
wydawał wyrok,
od którego nie było odwołania: podporządkowanie się wyrokowi było założone w 
samym
fakcie zgody na sąd polubowny. Strony podawały sobie ręce i razem dopijały 
herbatę.
Najczęściej spory dotyczyły spraw pieniężnych. Czasem bywał to spór honorowy: 
kto ma
przeprosić i czy publicznie, czy wystarczy prywatnie, w obecności rozjemcy, 
czyli mojego
ojca. Czasem była to sprawa odszkodowania za nie dotrzymaną obietnicę 
małżeństwa, zwrotu
prezentów, poniesionych wydatków albo wyłącznie odszkodowania moralnego za łzy 
niedoszłej
oblubienicy. Ojciec nakazywał wtedy, zgodnie ze zwyczajem, wpłacenie jakiejś 
sumy do
kasy gminy, na biednych.
Po takim rozstrzygnięciu nie wolno było już chować do siebie urazy. Zresztą, 
zdarzało się,
że z usług sądu polubownego korzystali nie umiejący rozstrzygnąć sporu 
przyjaciele. Inna
rzecz, że już po podaniu sobie rąk i wypiciu herbaty czy kieliszka wina, któryś 
z nich mógł
szepnąć do siebie: A jednak ten gość to kawał łobuza!... No, ale to już była 
jego sprawa. Mój
ojciec nic o tym wiedzieć nie mógł.
Michalin
Na kilka tygodni przed końcem roku szkolnego mama zwolniła mnie u pana Krelmana 
i
zabrała na letnisko. Po wakacjach zrobiła podobnie: wszyscy już chodzili do 
szkoły, a tylko ja
wciąż jeszcze korzystałem ze „świeżego powietrza”. Mama w ogóle nie pomyślała o 
tym, że
mogę przez to mieć jakieś braki — i tak przejdzie do następnej klasy, zresztą 
czegóż takiego
ważnego można nauczyć dziecko w ciągu trzech tygodni, czego mój synek nie 
nadrobi — ale
mnie było przykro, zupełnie jakbyśmy się uważali za coś lepszego, a poza tym 
okazywało się
potem, że jednak oni coś umieją, czego ja nie umiem, pojawiały się jakieś słowa, 
o których
oni coś wiedzieli, a ja nie. Żeby przynajmniej to świeże powietrze w czymś 
pomagało, ale nie
— nadal byłem blady, nie miałem apetytu i marnie rosłem.
Za to lubiłem samą przeprowadzkę. Wczesnym rankiem wjeżdżał na podwórko po 
rzeczy
drabiniasty wóz żydowskiego furmana z Wiązowny. Zaczynało się ładowanie 
pościeli, ubrań,
garnków i talerzy, znosiliśmy leżaki i hamak, piłkę, nocnik, szczotkę do 
zamiatania, w domu
robił się straszny bałagan, pustoszały szafy, a na koniec ten furman, który miał 
szorstki sposób
bycia, a z postury przypominał Tewjego Mleczarza, nakrywał wszystko plandeką i 
przewiązywał
linami, żeby po drodze od trzęsiączki nic się nie zgubiło. Mój brat wywalczył 
sobie,
że pojedzie do Michalina furmanką, siedział na rzeczach obok woźnicy, dostawał 
do ręki bat,
którym poganiał konia, a czasem nawet i lejce i chwalił się później, że sam 
powoził, a ten Żyd
z Wiązowny nie zaprzeczał. „Będzie z niego furman!” — przepowiadał ten pan z 
wieszczą
iskrą w oku, a ojciec przyjmował to z satysfakcją, co wtedy mnie nie dziwiło, a 
dzisiaj trochę
tak. Mowy nie było, żeby mama pozwoliła mi na coś podobnego. Ja musiałem być 
przy niej,
tak samo jak siostry.
Michalin to było letnisko na linii do Otwocka, to znaczy najpierw była stacja 
Wawer —
nazwę wykrzykiwał konduktor — potem Radość, Miedzeszyn, Falenica (którą 
przyjaciółki
Stelli nazywały ironicznie Faleniceą) — teraz trzeba się szykować, na następnym 
wysiadamy
— dalej właśnie Michalin (one nazywały go z francuska Michelin) — a za 
Michalinem, co
przez długi czas w ogóle mnie nie interesowało, Józefów, Świder i wreszcie 
Otwock. Cały ten
ciąg stacyjek nazywano „Linią” — Żydzi upodobali sobie letniska właśnie na 
Linii. Jechało
się wtedy jeszcze z Dworca Gdańskiego. Podczas wojny niedaleko tego dworca 
znajdował się
Umschlagplatz, skąd warszawscy Żydzi jechali do Treblinki. A w 1968 roku znowu 
na Dworcu
Gdańskim pojawili się Żydzi, już ci ostatni, stąd odchodziły pociągi przez 
Wiedeń do Izraela.
Jechaliśmy zawsze wagonem trzeciej klasy (były kiedyś nawet i czwartej) z 
twardymi
ławkami, a te w klasie drugiej i trzeciej miały miękkie siedzenia z kolorowym 
obiciem, co
widzieliśmy czasem, zaglądając z zewnątrz przez okno, widzieliśmy także bogaczy, 
którzy się
na nich wygodnie rozsiadali ze strasznie wyniosłymi minami. Nasze bilety były z 
byle jakiego
kartonu, ale tamci, ci bogacze z drugiej klasy, mieli bilety niebieskie albo 
zielone, czasem
nawet błyszczące. Zdobyć taki bilet od pasażera, który wysiadł w Michalinie, to 
wśród nas się
liczyło, trzeba było mieć śmiałość go zaczepić, a przecież taki bogacz mógł 
ofuknąć i brzydko
nazwać, bo bogacze bardzo nie lubili, kiedy im się przeszkadzało. Potem 
porównywaliśmy,
kto więcej tych biletów zdobył.
Ze stacji w Michalinie mama brała bryczkę, chociaż jechało się niedaleko, ale 
inaczej nie
mogło być, zawsze mieliśmy jeszcze ze sobą sporo pakunków, pudeł, najdroższe i 
najkruchsze
rzeczy mama brała ze sobą, za nic nie powierzyłaby ich furmance. „Ten Michalin 
jest
wart wszystkich pieniędzy” — mówiła mama rozglądając się dokoła i wdychając 
zapach ży-
wicy i sosnowych igieł. „Co za powietrze!” — zachwycała się. Bryczka kołysała 
się w wyboistych
koleinach piaszczystej „polskiej drogi”, a kurz unoszący się spod końskich kopyt
zatykał nozdrza. Ale mamie to nie przeszkadzało. „Miód nie powietrze” — 
przekonywała
samą siebie.
Zwykle, kiedy przyjeżdżaliśmy na letnisko, furmanka już czekała, woźnica drzemał 
pod
sosną z czapką opuszczoną na oczy, mój brat wycinał scyzorykiem wzory na 
lepiącym się od
żywicy kiju, koń zaś, wyprzągnięty, szczypał skąpą trawę. Ale nie zawsze tak 
było. Zdarzało
się, że oto my już dawno jesteśmy na miejscu, siedzimy na werandzie willi, która 
nazywa się
„Kronówka” (bo właścicielem był pan Kron), a furmanki z rzeczami wciąż nie ma. 
Potrzebne
są garnki, trzeba dziecku coś ugotować, a ten gdzieś się włóczy. A może coś się 
stało? Kiedy
wreszcie furmanka się pojawia, mama już wszystko wie. Tamten wziął na furmankę 
rzeczy
jeszcze innych klientów! Co za chucpa! Przecież mama wynajmowała go tylko dla 
siebie!
Furman z chmurną miną wyjaśniał, że jeszcze jedni państwo chcieli, i jeszcze 
jedni, niedużo
mają rzeczy, na moje sumienie, nie mógł odmówić („za darmo pan tego nie 
zrobił!”), niech
się pani uspokoi, droga klientko, zaraz wyładujemy, już się robi. Nie bardzo 
rozumiałem
przyczynę gniewu mamy, co nam szkodzi, że on wziął jeszcze czyjeś rzeczy, w 
ogóle nie
czułem się tym urażony (już wtedy wiedziałem, że ludzie psują sobie krew z 
powodu
głupstw), więc ja nie czułem się urażony, ale mama tak, była oburzona, czuła się 
oszukana w
swoim prawie do wyłączności. Zauważyłem tylko, że koń furmana z Wiązowny był 
bardzo
zziajany.
Miałem cztery czy pięć lat, kiedy w „Kronówce” wybuchł pożar. Zapalił się 
sąsiedni dom.
Mama była akurat w Warszawie, z nami została Genia. Obudziła nas w nocy, 
spakowała rzeczy
w różne węzełki, bo trzeba było opuścić dom który mógł się zapalić od tamtego. 
Biegliśmy
z tymi węzełkami w rozjarzonej pożarem nocy i pamiętam gęsty, kłębiasty dym, 
który
nas gonił. W sąsiedniej willi pozwolono nam przycupnąć na naszych węzełkach i 
tak trwaliśmy
aż do rana, kiedy z tamtego domu nic już nie zostało, tylko tlące się jeszcze 
pogorzelisko
i gorzki zapach spalenizny, którego nigdy nie zapomniałem.
Wróciliśmy do swojego pokoju, gdzie zostały niektóre rzeczy, szczęśliwie nic nie 
ukradziono.
Pożar — to było dla dziecka szokujące przeżycie, i dlatego zapamiętałem nazwę 
tej
willi. W południe przyjechała z Warszawy mama, poszła z nami obejrzeć zgliszcza 
tego domu,
spłonęło wszystko do fundamentów, w piwnicach tlił się jeszcze tu i ówdzie 
ogienek,
ludzie przyglądali się i rozmawiali o tym pożarze, jedni mówili, że budynek 
spłonął od przewróconego
prymusa, drudzy że od naftowej lampy, ale inni mówili, że na pewno właściciel
sam podpalił. Trudno mi było uwierzyć, żeby gospodarz był aż taki głupi, ale 
tamci mówili,
że przeciwnie, straszny chytrus, tylko że nie wiadomo, czy mu się ta cała 
kombinacja z wypłatą
ubezpieczenia uda, bo trochę o tym za głośno.
Tak się skończyło z wynajmowaniem „letniaków” w cudzych willach. Ojciec 
postanowił
wybudować własną. Był to szczytowy okres prosperity, zwłaszcza u ojca, bo 
podczas niezwykle
surowej zimy 1929 roku (wtedy jeszcze nie mówiono, że jakaś zima jest 
„stulecia”)
rury pękały aż miło, roboty było strasznie dużo, telefon się urywał, żeby 
przysłać ludzi i ratować,
pan Miciński z Czajkowskim uwijali się, trzeba było jeszcze przyjąć robotników, 
jednym
słowem — błogosławieństwo boże. Ojciec kupił morgę piaszczystego gruntu w 
Michalinie
i pośród sosen zaczął stawiać willę. Powiedział mamie, że to będzie „willa z 
wszelkimi
wygodami” (tak pisano w ogłoszeniach), z kuchenkami na drzewo i węgiel, z 
elektrycznością,
a nie lampami naftowymi, z bieżącą wodą w pokojach i ze skanalizowanymi 
ubikacjami za
budynkiem głównym. Komfort! I dotrzymał słowa.
Było tam dziesięć mieszkań, sześć z nich z werandami, tylko dwie „kawalerki”, 
jak je nazywano,
nie miały kuchni, a w pozostałych wszystkie kuchnie wychodziły na jedną stronę,
tak że służące i paniusie mogły, siedząc na schodkach, paplać, a panowie, 
siedząc na werandzie
od frontu, niczego nie musieli słyszeć. Postawiono oddzielny domek dla dozorcy, 
była w
nim duża izba i kuchnia, i wkrótce wprowadziło się doń młode małżeństwo, 
szczęśliwe z takiego
obrotu rzeczy. Józef był niezbyt urodziwy, miękkowłosy blondyn z zadartym nosem,
pracowity i zręczny, wszystkie prace ciesielskie przy wykańczaniu werand 
wykonywał sam,
piłą wycinał serca i romby, „złota rączka” — nie mogła się go nachwalić mama. 
Jej imienia
nie pamiętam, ale jak mogę pamiętać, skoro żony często nie miewały imienia, 
mówiło się po
prostu „Józefowa”, Józefowa to, Józefowa tamto, ale pamiętam że była ładna, 
hoża, biodrzasta,
czasem, kiedy do nich niespodziewanie zaszedłem a oni oboje leżeli pod pierzyną, 
czerwona
na twarzy aż po korzonki jasnych włosów. I to pamiętam, że posypały się dzieci.
Dostawali, jeśli się nie mylę, dwadzieścia złotych miesięcznie, ale prócz tego 
Józef co tydzień
zbierał od lokatorów „piątkowe” i obsiewał jeszcze warzywami kawałek 
piaszczystego
gruntu (innego tam nie było), który mama mu wydzieliła. Dokoła działki rosły 
słoneczniki, a
w środku ogórki, banie z pestkami, cebula i pewno kartofle, bo jakże bez tego.
Dwa razy dziennie Józef całą godzinę pompował ręcznie wodę do umieszczonego na 
wieżyczce
zbiornika, a my, chłopcy, lubiliśmy go w tym wyręczać. Pompa, pomalowana na
czerwono, nazywała się MIRA, czyli tak jak jedna z moich sióstr, ta młodsza, co 
czyniło mi ją
jakoś bliską.
Ojciec dbał o to, żeby parkan był zawsze ładnie pomalowany, ścieżki wytyczone i 
wysprzątane,
chronił sosny, zasadził wokół domu akacje i jarzębiny, za to mama wyżywała się w
kwiatach. To oznaczało wspólnictwo z Józefem, wielkim specjalistą od kwiatów i 
klombów.
Razem z mamą wytyczali klomby i klombiki, Józef ogradzał je pomalowanymi białym 
wapnem
cegłami. W klombach było jaskrawo, wesoło i pachnąco — od dzwonków, bratków,
lwiej paszczy, nasturcji, piwonii, georginii (które czemuś najbardziej lubiłem), 
wreszcie przychodziła
kolej na astry i róże, i kiedy z gramofonu płynął czuły śpiew: „jesienne róże, 
róże
piękne herbaciane...”, byłem pewny, że śpiew dotyczy naszych róż, żadnych 
innych. Wieczorem,
kiedy Józef spryskiwał z dużych konwi kwiaty, a dzieci mu w tym pomagały, 
pachniały
odurzająco maciejki. Potem ja miałem własną willę, ulepiłem ją z piachu — 
wystarczyło wykopać
niewiele ponad pół metra ziemi, by dotrzeć do żółciutkiego, wilgotnego piachu — 
lepiłem
takie same wille jak ta prawdziwa, z klombami, ścieżkami i ogrodzeniem z dwiema
furtkami.
Pod koniec maja zaczynali zjeżdżać się letnicy, ale mama musiała bywać w willi 
już w
kwietniu, żeby im pokoje wynająć. Najgorzej było z rodziną, ciocia Sabina 
oczywiście
chciała korzystać z letniska z dziećmi, ciocia Dora też, i naturalnie za pół 
ceny, żadna przyjemność,
skoro miało się ich po uszy przez cały rok. Normalnych letników przyprowadzali
pośrednicy, których nazywano maklerami albo faktorami. Byli to ludzie niezwykle 
wygadani,
natarczywi, energiczni, którzy czyhali na klientów na stacji i sprowadzali ich 
do nas, obiecując
złote góry i wszelki komfort. Tu, u nas, na miejscu, pokazywali rozkosze 
skanalizowanej
ubikacji, piorunochron, odkręcali kurki, by zademonstrować cud bieżącej wody, 
zapalali
światło elektryczne, co miało oszołomić przyszłego lokatora, szafa, kredens, 
kuchnia ze stołem
i taboretami, nawet pomalowane na żółto okiennice — wszystko w ich ustach było 
czymś
niesłychanym. Luksus! I za jakie pieniądze!... A materace, niech pani tylko 
dotknie tych materacy!...
Od stacji nie za daleko, ale i nie za blisko, nie słychać przejeżdżających 
pociągów
(owszem, było słychać) — komfort, kultura — tutaj byle łapserdak nie zamieszka, 
pani Ewa
(czyli moja mama, a wasza prababcia) po prostu mu nie odnajmie. Po czym faktor 
wychwalał
przed mamą przyszłą letniczkę, o której przecież nic nie wiedział. Jak to nic? 
Szanowna pani
— przypominał — mieszkała przed rokiem naprzeciw u Rynga, a jeszcze przed 
rokiem...
Wszystko pamiętał! I zawsze — teraz zwracał się do mojej mamy — gospodarze byli 
z tych
państwa zadowoleni, oby tacy letnicy się mnożyli, dzieci grzeczne, nie śmiecą, 
nie niszczą, to
jest warte małego rabatu... I faktor zaczynał pracować na dwie strony: szeptem 
do klienta, że
to jest okazja, za bezcen, taka willa, nowa, bez pluskiew, trzeba szybko się 
decydować, bo za
tydzień będzie wszystko wynajęte — i szeptem do mamy, żeby coś opuściła, 
lokatorów trzeba
łapać, ceny lecą w dół, kryzys. A potem, kiedy dochodziło do zgody i pani 
wpłacała mamie
zadatek, faktor brał chyłkiem za pośrednictwo i życząc szczęścia pędził na 
stację po następnych
klientów, podczas gdy jego kolega, z którym mijał się na chodniku, często 
gniewnie się
przekrzykując, prowadził swoich lokatorów — i zaraz zaczynał się podobny 
spektakl z odkręcaniem
kurków, zapalaniem światła i zachwalaniem kultury mojej mamy. Podziwiałem
tych faktorów, i to tak bardzo, że nigdy nie marzyłem, by zostać jednym z nich, 
bo wiedziałem,
że im nie dorównam. Mama miała wśród nich swoich ulubieńców, których wymowę i
spryt szczególnie podziwiała. Tylko co oni robili, kiedy wszystkie letniaki we 
wszystkich
willach były już odnajęte? Z czego żyli? Pojęcia nie mam.
Za salon letniska mogła uchodzić stacja. Wtedy, jeszcze przed elektryfikacją 
linii, był to
goły żwirowaty peron, na którym stała tylko budka dla kasjera i dwie latarnie, 
które budziły
lęk, kiedy o zmierzchu dyżurny opuszczał je na skrzypiącej linie, żeby zapalić 
umieszczone w
nich lampy naftowe. Na stacji dużo się działo. Chłopcy przychodzili tu niby 
wyczekiwać na
kogoś, kto miał przyjechać, a naprawdę popatrywać na dziewczyny, schludniutkie i 
zawsze
spacerujące parami. W upalne, suche wieczory peron pełen był młodzieży, 
pachniało bzami,
potem akacją, potem jaśminem, lipami i maciejką, a zawsze mieszał się z tym 
słodkawy zapach
gnojówki z drewnianego WC. Kręcił się między młodymi, zaglądając wszystkim 
przenikliwie
w oczy, jakby chciał z nich odczytać coś najbardziej ukrytego, pewien facet z 
ciemnymi
baczkami i falistą czupryną, o którym powiedziano mi szeptem: „To nasz tajny 
agent,
szuka komunistów”, on nie zaprzeczał, a wszyscy omijali go na wszelki wypadek z 
daleka. Po
kilku latach, kiedy ruszył na tej linii pociąg elektryczny, postawiono na 
peronie budynek stacyjny,
w którym można było schronić się przed deszczem, gapić się na plakaty 
ostrzegające
przed zgubnymi skutkami picia denaturatu i kupić w bufecie dropsy Fruzińskiego, 
oranżadę
„Orsi” i nawet „Przegląd Sportowy”. Zamiast latarni z pykającymi niemiło lampami 
naftowymi
postawiono elektryczne i tak znikło cowieczorne misterium rozjarzania lamp i w 
ogóle
dużo rzeczy znikło. Ale myśmy już wtedy opuścili Michalin, więc nie ma tu czego 
biadolić.
Mnie najbardziej fascynowały biegnące w stronę Otwocka szyny. Kiedy stawałem na 
peronie
i patrzyłem w dal, w kierunku nie znanych mi miejscowości, widziałem wyraźnie,
mógłbym na to przysiąc, że szyny się zwężają, żeby gdzieś tam w oddali zetknąć 
się ze sobą.
A przecież pociągi jechały w tamtym kierunku i nawet o pewnej stałej godzinie 
mknął jak
huragan kurier Warszawa—Lwów—Bukareszt, za którym unosił się kurz i pędziły 
skrawki
papieru. Jak im się to udawało? Zwierzyłem się z moich wątpliwości koledze z 
willi Rynga i
obaj postanowiliśmy przekonać się, co się tam dalej dzieje z szynami. Uszliśmy 
torem kawałek
drogi, ale one wciąż się nie zwężały. Za to gdzieś tam dalej znowu pojawiało się 
zwężenie.
Szliśmy więc nadal, podczas gdy to zwężenie ciągle przed nami uciekało, jakby to 
była
jakaś czarodziejska sztuczka. I tak doszliśmy, dwaj malcy, torem do Józefowa. Tu 
zrobiła się
awantura, bo na stacji w Józefowie spostrzegli się, że są jacyś obcy chłopcy. 
Zjawił się policjant
i wsadził nas do pociągu do Michalina. Wróciliśmy do domu zmęczeni i dumni z 
siebie.
Dostałem lanie, a kiedy usprawiedliwiałem się, że chciałem tylko zobaczyć 
miejsce, gdzie
szyny się zbiegają i jak sobie z tym radzą pociągi, powiedziano mi, że jestem 
głupi i że żadnego
zwężenia nie ma. Było w tym jakieś oszustwo dorosłych. Później miało być tych 
złudzeń
i oszustw więcej.
Koło mojej starszej siostry, która miała już kilkanaście lat i była bardzo 
wyrośnięta, kręcili
się chłopcy, których służące nazywały kawalerami. Nie mieszkali w Michalinie, 
przyjeżdżali
z Warszawy, ale nie pociągiem, lecz szosą, na rowerach, dwaj z nich już nawet 
brali udział w
wyścigach. Mieli inne rowery niż zwykli chłopcy, śmigłe, z wysoko umieszczonymi 
siodełkami,
a do kierownicy przytwierdzone były bidony z jakimś odżywczym napojem. Chodzili
w pumpach, kolorowych koszulach, a na głowie mieli żółte czapeczki z 
celuloidowymi daszkami.
Najsilniejszy z nich, wysoki, barczysty, z potężnymi łydami Henryk Golde brał 
nawet
udział w wyścigu Dookoła Polski, ale go nie ukończył... Mimo to imponował mi tak 
bardzo,
że gdyby został narzeczonym Stelli, na pewno bym się tym pysznił. Ale wolałem, 
prawdę
mówiąc, szczupłego Lopka, który wprawdzie milczał, ale sadzał mnie na ramę 
swojego roweru
i długo mnie woził. Rama uciskała mi uda, ale ja się nie skarżyłem, nigdy nie 
miałem dosyć
tej jazdy, podczas której wszystko było upajające: trzeszczenie poszycia 
usłanego suchym
igliwiem, uporczywe wspinanie się pod górkę, zjazd w dół, kiedy rower dostawał 
skrzydeł, a
w uszach świszczało, podskakiwanie roweru na wystających korzeniach sosen, 
oddech milczącego
Lopka i bliskość jego silnych, opiekuńczych ramion. Pamiętam, że tak jadąc na 
tej
ramie byłem szczęśliwy. Człowiek rzadko wie, że jest szczęśliwy. Ja wtedy 
wiedziałem.
Lopek chyba dlatego mnie tak woził, że kochał się w mojej siostrze, ale kochał 
się w milczeniu,
cierpliwie, więc bez szans, a to, że woził brata swojej ukochanej na rowerze, 
okazało
się bez znaczenia. Niełatwo jest zasłużyć sobie na miłość.
Minęło lato, rowerzyści się rozjechali, a na następne wakacje siostra nie 
chciała już przyjechać
do własnej willi, skarżyła się, że w Michalinie jest nudno, nie ma towarzystwa, 
do Świderka
jest trzy kilometry, a nawet nie ma gdzie popływać, bo woda jest tam do czoła,
owszem, ale jak się stanie na głowie, i inne takie znane powiedzonka i 
narzekania. Kiedy ojciec
odpowiadał, że nie ma pieniędzy na kaprysy, to siostra mówiła, że ojciec jest 
burżuj,
świat idzie ku rewolucji i wkrótce wszystko będzie inaczej. Nie bardzo 
rozumiałem, i dziś też
nie rozumiem, co miało jedno do drugiego, wakacje w Michalinie i rewolucja, ale 
wiedziałem,
że siostra poznała jednego bogatego chłopca, co właśnie chciał robić rewolucję, 
odebrać
swojemu ojcu kamienice, siedział nawet w więzieniu i Stella mogła z dumą 
oświadczyć, że
ona też jest komunistką, i powtórzyć, że ojciec to burżuj. Wywalczyła sobie, że 
ojciec fundował
jej wakacje letnie w Kazimierzu, Krynicy albo na kolonii gimnazjalnej w 
Jaremczu, zimą
zaś obie siostry wyjeżdżały do Zakopanego na narty, gdzie towarzystwo było jak 
należy, ludzie
postępowi, inteligentni, chociaż nie wszyscy spragnieni rewolucji. Z każdej 
takiej podróży
przywoziły mi pamiątkową laskę albo piórnik z odpowiednim napisem, no i pełne 
przygód
opowieści, jak się zjeżdżało na złamanie karku na „oślej łące”. Michalin był 
więc tylko dla
nas, chłopców.
Wakacje ciągnęły się i ciągnęły, ale ja się nie nudziłem. Nawet kiedy był deszcz 
i dzieci
grały w loteryjkę, której nie lubiłem, może dlatego, że zawsze przegrywałem, ja 
wolałem
przebywać sam, wyobrażałem sobie wtedy różne rzeczy... Zabawy chłopców podczas 
wakacji
są zawsze z grubsza podobne, więc nie chcę wyliczać moich, bo to nic osobliwego. 
Mama też
się nie nudziła, bab było tyle, że raczej trzymaj język za zębami. Kłopotów z 
zaopatrzeniem
również nie miała, obok willi był sklepik, w którym można było dostać absolutnie 
wszystko
— nie tylko nabiał, wędlinę, warzywa, kartofle, słodycze, mydło i naftę, ale 
nawet zeszyt,
pióro i atrament, żeby dzieci mogły pisać. Poza tym przybywały z ciężkimi 
koszami handlary
z Otwocka i Karczewa, Żydówki i nie—Żydówki, przynosiły kury i przeróżne owoce, 
już z
daleka wykrzykując, z czym idą. W soboty i niedziele pojawiał się młody człowiek 
z pudłami
ciastek z otwockiej cukierni, które nosił na głowie, a we wszystkie dni krążyli 
lodziarze z
lodami waniliowymi, które nakładali na wafel tak sprytnie, że wydawało się, że 
jest dużo, a
potem, jak się parę razy liznęło, okazywało się, że sam wafel jest pusty. Ale 
smak tych lodów
waniliowych był jakiś inny niż warszawskich, niepowtarzalny smak wakacyjnych 
lodów,
czuję go w ustach nawet teraz, kiedy o nich po tylu latach piszę.
Mniej sympatycznie był przez nas witany wędrowny fryzjer, który zawiązywał nam 
wokół
szyi poszarzałe prześcieradło i dobierał się do włosów tępą maszynką. 
Krzyczeliśmy „szczypie!
szczypie!”, bo rzeczywiście szczypało, a fryzjer wił się pod bezlitośnie 
krytycznym
okiem mamy. „Ta jego grzywka... co pan zrobił z tej grzywki?” Ale było już za 
późno, zło się
stało, grzywki nikt nie przyklei, zresztą odrośnie, zapewniam panią. „Jak to 
dziecko wyglą-
da!” — biadała mama ku rozpaczy fryzjera, zupełnie tak, jakby przedtem to 
dziecko było cudem
piękności — mógł wybuchnąć fryzjer, ale milczał, nie będzie obrażał klientki, 
pytał, czy
pokropić, mama się właśnie zastanawiała, bo za skropienie wodą kolońską płaciło 
się dodatkowo,
ale fryzjer nie czekając odpowiedzi już rozpylał na mojej głowie pachnidło, i to 
mi
wynagradzało całą tę mękę. Obwąchiwaliśmy się potem z rozkoszą i dumą. 
Podsuwałem
głowę tatusiowi pod nos: „Powąchaj. Ładnie?” Byłem głupszy niż wy, moje wnuki.
W świąteczne dni, kiedy ojcowie rodzin zjeżdżali do Michalina, pojawiały się też 
chmary
żebraków. Szli całymi gromadami od willi do willi, mieli swoich przywódców. 
Niektórzy byli
całkiem schludni i grzeczni, ale byli i obrzydliwcy, natarczywi, agresywni, 
łaskę robili, że
brali te dwugroszówki (które letnicy z góry przygotowywali na ten cel), dając do 
zrozumienia,
że robią to dla nas, zatwardziałych grzeszników, którym ułatwiają otrzymanie 
przebaczenia
boskiego. Bo kto daje jałmużnę, ten ma zasługę w oczach Boga. Gdyby nie było 
biedy,
żebraków, bogacz nie miałby żadnych szans — i w Izraelu, odkąd z ulic zniknęli 
żebracy,
skruszeni bogacze mają kłopot z odkupieniem swoich win. Pamiętam jednego rudego 
żebraka
w chasydzkiej kapocie, który miotał straszliwe przekleństwa, wszyscy go się bali 
i dawali mu
więcej niż innym. (,,Panie Rotszyld — mówi w znanym dowcipie natarczywy żebrak — 
pan
sobie możesz być milionerem, ale żebrać to pan mnie nie będziesz uczył”). Mama, 
jak zwykle,
miała swojego faworyta, był to szpakowaty zażywny mężczyzna, ojciec dwóch 
córeczek,
które mu czasem towarzyszyły, i mama zawsze częstowała go gęstą zupą fasolową, 
specjalnie
dla niego zostawiała; widzę go, jak siedząc na schodkach obciera rękawem usta i 
zwraca pusty
talerz, i dziękuje mamie, chwaląc smak zupy. To był żebrak jak się patrzy, brał, 
co dawali,
także obiad, a nie jak ci inni, co chcieli tylko grosiaki, a na propozycję 
poczęstunku obruszali
się, jakby poniżano ich żebracką godność.
Po tamtej stronie torów (czyli po zachodniej) mniej było letników z 
warszawskiego Muranowa,
więcej chłopaków miejscowych, jasnowłosych, szyderczych i skorych do bitki. Było
też mniej drewnianych willi z werandami, za to zdarzały się murowane domki z 
kolumienkami,
własność panów inżynierów czy lekarzy, i o takich domkach mówiło się, że to 
„pałacyki”.
Było też po tamtej stronie torów więcej przestrzeni do gry w piłkę i później, 
kiedy byliśmy
doroślejsi, zapuszczaliśmy się tam, żeby obserwować jakiś miejscowy „Wicher”, 
„Piorun”
czy „Michaliniankę”, bo zwykle takie nazwy nadawali chłopcy swoim drużynom. 
Trafiłem
też raz na zawody lekkoatletyczne o mistrzostwo Michalina. Kilka pań, już 
mężatek, z krzyżykami
na rozkołysanych piersiach, biegło 60 metrów po zielonej łące aż do taśmy, którą 
rozciągnęli
dwaj panowie, inny pan mierzył im czas na stoperze i powiedział, że to rekord 
Michalina,
potem te same panie skakały przez sznurek, a potem uroczyście rozdano żetony za
zwycięstwo. Jedna z pań, długonoga szczapa o męskim wyglądzie, nawet popłakała 
się ze
wzruszenia. Tak, to byt sport, nie to co dzisiaj...
Jeśli jednak zapamiętałem „tamtą stronę”, to z powodu zaproszenia do teatru. 
„Zaproszenie”,
tak się tylko mówi, naprawdę to trzeba było zapłacić kilka dni wcześniej za 
bilet, wyrwany
z różowego bloczku, dziesięć czy piętnaście groszy. Wszystko odbywało się w 
jakiejś
salce, chyba miejscowej szkoły. Była kurtyna z prześcieradeł i jakiś chudy 
młodzieniec zapowiadał
poszczególne numery. Najpierw uraczono nas dramatyczną opowieścią o dziewczynie,
co wyszła z domu na krakowskim rynku i się zgubiła, mama czeka, godziny mijają 
(odliczane
hejnałem z wieży Mariackiej), mama cierpi, szlocha, wreszcie pada w natchnieniu 
na
kolana i modli się do Matki Boskiej — i oto cud, dziewczynka się pojawia. Potem 
oklaskiwano
dwoje dzieci, które odtańczyły krakowiaka, śpiewając „Jestem sobie krakowianka” 
i dziarsko
przytupując, szczególnie dziewczynka się podobała, z wdziękiem unosiła w tańcu 
krótką
spódniczkę, pokazując białe majteczki z falbankami. A potem szły różne numery 
komiczne, z
których najwięcej uciechy wzbudziła scenka o krzywoustej rodzinie: wszyscy 
kolejno próbowali
zgasić upartą świecę, ale nie udawało im się, bo dmuchali obok i każdy krzywiąc 
usta
skarżył się bełkotliwie: „Nie mogę zgasić świecy — co robić?” Widzowie pokładali 
się ze
śmiechu, tak niezrozumiale wymawiali słowa, który to numer — myślę o złym 
wymawianiu
słów — jeszcze dzisiaj zażywa wzięcia u pewnych rozkochanych w sobie 
konferansjerów.
Wreszcie nadszedł ten jedyny prostousty, dmuchnął — i świecę zgasił. Oklaski, 
oklaski, tamci
wychodzą przed kurtynę i się kłaniają. W tym miejscu mogę się pochwalić, że mnie 
się ta
scenka nie podobała. Wcale się nie śmiałem. Czułem się tak, jakby nade mną ktoś 
się znęcał.
Właśnie dlatego wbiła mi się ta scenka w pamięć — i ile razy wspominam ów teatr, 
od razu
słyszę owo dręczące, wyduszane przez wykrzywione usta: „Nie mogę zgasić świecy — 
co
robić?”
Od razu postanowiliśmy, że i my w naszej willi zrobimy przedstawienie. Tamci 
mogą, to i
my możemy. I żeby nas też oklaskiwano. Zazdrość — tak, z tego to się wzięło. 
Dzieci potrafią
być zazdrosne o różne niespodziewane rzeczy . Więc my też zrobimy teatr i też 
będziemy
sprzedawać bilety. Wymyśliliśmy nawet cel, na który przeznaczymy dochód. To było 
zresztą
w tym wszystkim najbardziej zajmujące: chodzenie po sąsiednich willach z 
bloczkiem i wciskanie
matkom biletów dla pociech. Żądaliśmy po piętnaście groszy, ale godziliśmy się i 
na
dziesięć, mówiliśmy że to „ulgowy”. Czasem nas przepędzano, ale w końcu 
sprzedaliśmy
trochę biletów — i można było robić teatr.
Termin niebezpiecznie się zbliżał, a my nie mieliśmy pojęcia, jakie to będzie 
przedstawienie.
Chcieliśmy zrobić nasz teatr na werandzie, ale żaden z lokatorów nie chciał dać 
swojej,
mama też nie. Postanowiliśmy grać na powietrzu. Między dwoma drzewami zawiesi 
się kurtynę
z prześcieradła, po jednej stronie będzie się grać, a po drugiej stronie będą 
stać widzowie.
A repertuar? Jak to, czyż nie widzieliśmy, co tamci robili? Cały nasz program 
miał być
jednym plagiatem. Więc będzie o zagubionej dziewczynce (tylko nie może być 
klękania
przed obrazem Matki Boskiej, ale po prostu modlitwa do Pana Boga), i będzie 
odtańczenie
krakowiaka i kilku scenek humorystycznych. Udało mi się udowodnić, że ze 
względów technicznych
nie możemy powtórzyć scenki z gaszeniem świecy. Znalazła się dziewczynka, która
potrafiła tańczyć, ale nie miała krakowskiego kostiumu, od czegóż jednak ambicja 
matki, coś
jej tam zeszyła, zrobiliśmy próbę i wszyscy mówili, że całkiem nieźle. Ale nie 
mieliśmy nikogo
do roli rozpaczającej matki, więc postanowiliśmy, że będzie rozpaczał jej brat i 
że będę
nim ja. W ten sposób powstał tekst, w którym chłopiec mówi: „Dziewiąta godzina 
wybiła już,
a mojej Maryśki jeszcze nie ma!” Miałem to mówić tak rozdzierająco, żeby było 
równie
przejmujące, jak z matką.
Ci z tamtej strony torów mieli jakiegoś dorosłego, który im teatr prowadził, był 
to, o ile
pamiętam, nauczyciel, u nas nikogo takiego nie było i panowała kompletna 
anarchia. Nikomu
nie chciało się próbować, mój brat tylko przeszkadzał, ale zapewniał, żebym się 
o nic nie bał,
już on wszystko powie tak jak trzeba. Wreszcie nadszedł ten straszny dzień, bo 
już nie ulegało
wątpliwości, że wszystko zakończy się katastrofą. Była niedziela, przyszło 
całkiem sporo
ludzi, mamuś z dziećmi, chłopaków z sąsiednich willi i nawet ci od Fryda (z 
którymi toczyliśmy
wojnę), chociaż na pewno nie sprzedaliśmy im biletów.
Były kłopoty z kurtyną, ale nie tego najbardziej się obawiałem. Zagubiona 
Maryśka jakoś
przeleciała, numer „Jestem sobie krakowianka” wypadł dosyć żałośnie, widzowie 
dzielili się
głośno niepochlebnymi uwagami, jednak najgorsze miało dopiero nastąpić. Ja i mój 
brat w
humorystycznej scence. On jako gość w restauracji, a ja jako kelner przebrany za 
Chaplina.
Oczywiście, jestem niezgrabiasz, mam mu wylać zupę na głowę, on mnie goni dokoła 
stołu,
stół się wywraca, ja mu daję kopa w tyłek i tak dalej. Ale najpierw miało się to 
zacząć od zamówienia
przez gościa zupy, które nigdy nie nastąpiło. Mój brat dusił się ze śmiechu i 
nie
mógł wypowiedzieć słowa. Chciał mówić — i nie mógł. Ja podpowiadam, szturcham 
go, kopię,
a on nic, pęka ze śmiechu. Publiczność też zaczyna się śmiać, rozlega się gwizd, 
ja mówię
za niego („ach, więc szanowny pan zamawia kapuśniak”), brat kręci głową, śmieje 
się i
nagle wybiega, trzymając się za pierś. „Dawać forsę!” — krzyczą widzowie, a 
najgłośniej ci
od Fryda, co grosza nie zapłacili. Pod gwizdy, ze łzami w oczach, podrabiam 
Chaplina, ale
oni gwiżdżą i wrzeszczą i byłoby nie wiem co, gdyby nie to, że lunął deszcz i 
wszyscy się
rozbiegli. Deszcz nas uratował. Ale klęska została.
„Bo z tobą nic nie można!” — rozkrzyczałem się na brata, który wcale się nie 
przejął naszą
kompromitacją. Nie było to całkowitą prawdą, że z Hipkiem nic nie można, bo 
czasem udawało
nam się we dwóch wygrać wojnę. Do wojny mój brat był naprawdę zmyślny i 
szaleńczo
odważny, czym zaskakiwał przeciwników. Prowadziliśmy zaciekłą wojnę z willą 
Fryda,
głównie dlatego, że Felek, ich przywódca, szczupły, wysoki, giętki jak trzcina 
chłopak, chodząc
tak energicznie wywijał rękami, jakby cały świat do niego należał, i w ogóle był 
taki
strasznie pewny siebie, że to nas drażniło. Dwa pojedynki brata z Felkiem na 
kije skończyły
się niczym, ale podczas trzeciego Hipkowi udało się wciągnąć Felka do naszej 
willi i wziąć
go do niewoli. Teraz się zaczęło. Brat skrępował Felkowi ręce i przywiązał go do 
drzewa jego
własnym paskiem od spodni. Felek stał ze zwieszoną głową, a brat upokarzał go, 
wciąż powtarzając:
„Masz szczęście, że jestem wspaniałomyślny, taki mam charakter”. Kiedy to 
zobaczyła
moja siostra Mirka, podniosła krzyk, trzeba było oddać Felkowi pasek i wypuścić 
go z
niewoli, ale więcej już się nie pokazał. Nie wiem, czy nadal, chodząc, 
wymachiwał tak dziarsko
rękami jak przed tą swoją klęską.
My na Nowolipiu też toczyliśmy z innymi domami wojny, zawieraliśmy sojusze, 
gromadziliśmy
broń. Poza umówioną między stronami bitwą nic nie groziło, można było przejść
ulicą nie obawiając się, że z wrogiej bramy ktoś zaatakuje. Szanowano ustalone 
reguły. Kiedy
napisałem książeczkę o naszych nowolipiańskich bojach, zarzucono mi, że 
przypomina ona
Chłopców z placu Broni. Ale ja opisywałem wojny, które naprawdę toczyłem. 
Najbardziej
zapamiętałem to, że najpierw biegliśmy po zwycięstwo, machając maczugami i 
krzycząc „hura!”,
a potem, nie wiem dlaczego, zawróciliśmy i uciekaliśmy w panice, a tamci pędzili 
za
nami, wymachując maczugami i krzycząc „hura!”. A kiedy tak uciekałem, stary 
ślusarz
Rachmil (którego okulary zapamiętałem, bo były w drucianej oprawie), ten Rachmil 
złapał
mnie za ramię i potrząsnął mną: „Chłopaku, co ty wyprawiasz? Opowiem ojcu!” W 
tej chwili
— może dlatego, że przeraziła mnie ta panika, powstała w tak niewytłumaczony 
sposób —
uświadomiłem sobie idiotyzm tej zabawy — nie zabawy (bo jednak podniecenie było 
rzeczywiste).
Jakbym przeżył wstrząs. Wydoroślałem błyskawicznie.
A jednak trzeba było porzucić Michalin. Podczas gdy mama z Józefem upiększali 
klomby,
w kraju narastał kryzys, bezrobocie i było coraz więcej biedy. To był inny 
kryzys niż dzisiaj:
ceny spadały, towar był, tylko ludzie nie mieli pieniędzy. Ustał ruch budowlany. 
Ojciec,
wzdychając, wspominał tamtą mroźną zimę, kiedy trzeba było kilkudziesięciu 
robotników,
żeby sprostać zamówieniom, teraz zostało ich kilku i dla tych też nie zawsze 
była robota.
Przychodzili codziennie rano, jak dawniej, stali w przedpokoju, mnąc w rękach 
czapki, wzdychali,
usiłowali żartować, wreszcie pan Miciński się odzywał: „No to jak, panie 
majstrze,
chyba do jutra, co?” A ojciec drapał się w głowę, bo nie mógł nic wymyślić. 
Ojciec tłumaczył
mi kiedyś, co to jest kryzys — właśnie, że nie ma żadnego ruchu w interesach, bo 
wszyscy
oszczędzają zamiast wydawać. Ceny dalej spadały, ludzie godzili się na coraz 
niższe zarobki,
kurczył się więc zastęp nabywców... Przy stole rodzice dyskutowali o tym, jak 
ograniczyć
wydatki. Nie można było odprawić służącej, przy czworgu dzieciach mama sama nie 
dałaby
rady — zresztą, służąca akurat to nie był taki Bóg wie jaki wydatek. Moja 
starsza siostra przerwała
naukę w gimnazjum Dicksteinowej, ojciec postarał się, żeby pan Wolanow dał jej 
pracę
w swojej kolekturze loteryjnej, za siedemdziesiąt pięć złotych miesięcznie 
Stella adresowała
przez osiem godzin dziennie koperty z losami — wszyscy wtedy grali na loterii, 
można było
kupić ćwiartkę losu i jeszcze z kimś do spółki, dawano szansę Panu Bogu, jak 
mówiono —
ale później pan Wolanow zwolnił siostrę, bo, jak powiedział ojcu, ona potrzebuje 
tych pieniędzy
tylko na swoje osobiste wydatki, a jest cały zastęp dziewcząt, które nie mają z 
czego żyć.
A poza tym jej się zdarza opowiadać tym dziewczętom o Zakopanem, dansingach i 
strojach,
co on uważa za szkodliwe dla firmy. Po roku siostra wróciła więc do gimnazjum, 
żeby zrobić
maturę. Na maturze miała specjalnie uszytą sukienkę z paskiem z kieszonkami do 
składanych
w harmonijkę ściągawek, a ja jej te ściągawki pracowicie przepisywałem z innych 
ściągawek
i dobrze pamiętam, że czasem poprawiałem styl i nawet treść. Ale to było 
później, kiedy cieszyłem
się już sławą domowego literata.
Kiedy pojechaliśmy z mamą do Michalina na kolejne wakacje, rodzice na ten czas 
odnajęli
jeden pokój jakiemuś małżeństwu. Byli to ludzie z inteligencji, rodzina znanego 
poety, i ojciec
był dumny z takich lokatorów. A później zapadła cicha decyzja, że musimy się 
ścieśnić,
zamienić mieszkanie na mniejsze. W „Naszym Przeglądzie” rubryka „Mieszkania 
ofiarowane”
zajmowała czasem całą stronę. Mama wzięła mnie ze sobą, kiedy poszła oglądać te
„mieszkania ofiarowane”. Oglądałem obce podwórka, cudze pokoje, cudze meble — i
wszystko wydało mi się odpychające i dziwaczne. Nic mi się nie podobało, nic. 
Sama myśl,
że moglibyśmy porzucić nasze mieszkanie i przeprowadzić się do któregoś z tych 
„ofiarowanych”,
wydała mi się upokarzająca. Nie ukrywałem swojej niechęci ani przygnębienia. 
Mamie
zresztą też się te mieszkania nie podobały, wszędzie wyczuwała wilgoć i jakieś 
odstręczające
zapachy — i wszystko to powiedziała tatusiowi. No i nie wyprowadziliśmy się. 
Dzięki
temu to nasze mieszkanie wciąż jest moje, także dzisiaj, kiedy wraca do mnie w 
snach.
Skoro trzeba było oszczędzać, więc mowy być nie mogło o kupieniu mi nowego 
palta.
Mama postanowiła przenicować dla mnie jasnobeżowe palto mojej starszej siostry. 
Nie podobał
mi się ten pomysł, wszyscy koledzy mieli granatowe paletka, ale mama zapewniła 
mnie:
„,Będzie ślicznie, zobaczysz.” Poszliśmy z mamą aż na ulicę Gęsią do pewnego 
krawca, który
zajmował się wyłącznie przeróbkami. To był prawdziwy mistrz, można mu było 
przynieść
garnitur w strzępach, a on jeszcze coś z niego obiecywał wykroić i zapewniał: 
„Będzie jak
nowe”. Ten krawiec miał łagodną, sympatyczną, gładko ogoloną twarz, pamiętam 
ciepłe spojrzenie
jego ciemnych oczu. Wiedziałem, że dlatego przyjmował każdą przeróbkę, bo był 
biedakiem,
ale znosił swój los z godnością, oglądał materiał z troską, mówił powoli i 
rozważnie,
bez przymilania się, rzeczowo. Pamiętam też, że kiedy wspinaliśmy się do niego 
po schodach
(przesyconych zapachem pary unoszącej się spod żelazka), widziałem przyklejoną 
jakby do
ściany chudą, nieśmiałą dziewczynkę, jego córeczkę, a moja mama szepnęła mi do 
ucha:
„Ona ma suchoty”. Musiało mnie to słowo przejąć grozą, skoro tak utkwiło mi w 
pamięci. I
jeszcze bardziej zrobiło mi się żal mistrza od przeróbek.
Krawiec wziął miarę, zacenił pięć złotych, mama się nie targowała, bo przecież 
palto będzie
jak nowe, taniej już naprawdę nie może być. Potem, kiedy mama odebrała od krawca
palto, nachwalić się go nie mogła. Przez kilka dni chodziłem w nim do szkoły, 
cierpliwie
znosząc kąśliwe uwagi kolegów. Wreszcie nastąpiła katastrofa. Wszedłem któregoś 
dnia do
„dystrybucji” pod pięćdziesiątym pierwszym (czyli do sklepu z materiałami 
piśmiennymi),
żeby kupić obłożenie do zeszytów. W dystrybucji zawsze trzeba było trochę 
poczekać, bo
dzieci kupowały tu naklejki, gumki z „myszką”, klej guma—arabika, kalejdoskop i 
inne cuda,
więc i teraz czekałem — i nagle usłyszałem, jak właścicielka zwraca się do mnie: 
„Dziewczynko,
a co dla ciebie?” Wybiegłem ze sklepu jak oparzony. Wpadłem do domu, zrzuciłem
palto z siebie i zanosząc się od płaczu krzyknąłem, że nigdy, przenigdy go nie 
założę. „Ta
pani myślała, że jestem dziewczynką!” Rozszlochałem się na dobre.
Mama już nie próbowała mnie przekonywać. Widać uznała swoją winę. Nie udało się,
mimo kryzysu, na mnie zaoszczędzić, trzeba było mi kupić nowe palto. Całe 
szczęście, że nie
rosłem zbyt szybko.
Ojciec przez kilka lat zmagał się z chętką sprzedania willi. Kilkakrotnie 
nachodzili go pośrednicy,
ale dawali za mało, za każdym razem coraz mniej. Więc ojciec wycofał się, mówił,
że trzeba czekać, aż będzie odpowiednia koniunktura, ale kryzys wciąż się 
pogłębiał, ceny
spadały, od letników brało się już niewiele za wynajęte pokoje. Ojciec 
zdecydował się na
sprzedaż wtedy, kiedy cena doszła do dna. Pamiętam tego obrzydliwca, 
zadowolonego z siebie
kapitalistę, który zapłacił za naszą ukochaną willę siedemnaście tysięcy 
złotych, a kosz-
towała — obliczał ojciec — czterdzieści tysięcy. No, ale cóż, trochę radości 
było — pocieszał
nas i siebie ojciec — i trochę korzyści też, nie ma się czym przejmować, do 
prowadzenia interesu
potrzebna jest gotówka, a nie drzewa i parkan. Jeszcze trzeba było trochę grosza 
odstąpić
pośrednikowi i poczęstować tego rabusia kolacją.
Ale za to, kiedy tylko te pieniądze znalazły się w banku na koncie ojca, 
kapitalik, jak za
dotknięciem różdżki czarodziejskiej, zaczął profitować. Znów wszczął się ruch 
budowlany.
Kapitaliści budowali czynszowe domy.
Nigdy już więcej nie pojechaliśmy do Michalina. Mama nie chciała nawet spojrzeć 
na
willę, w której panoszyli się obcy ludzie. Jakby ta willa ją zdradziła — 
wszystko jej było jedno,
kto nią włada. Na wakacje jeździliśmy odtąd do Świdra, do cudzych willi, ale za 
to blisko
rzeczki z piaszczystą plażą. Podczas okupacji okoliczna ludność rozebrała 
większość drewnianych
budynków, zniknęły wille z werandami i malowane parkany. Józef podobno zabrany
został do Oświęcimia, skąd już nie wrócił.
Walka kogutów
Nie sztuka mieć piątki w pierwszym oddziale — mówiły moje starsze siostry — 
zobaczysz,
co to będzie, jak się zaczną ułamki, przekonasz się. Obie zawzięcie straszyły 
mnie
ułamkami — i to tak skutecznie, że lęk przed mianownikiem i licznikiem 
przedzielonym kreską
został mi na długo. Na sam widok ułamka mózg mi kostniał. Był to na pewno odruch 
warunkowy,
o czym może świadczyć fakt, że nie miałem żadnych kłopotów z ułamkami 
dziesiętnymi:
szybko je sobie przyswoiłem i nawet polubiłem, zwłaszcza w wynikach 
lekkoatletycznych.
Również tabliczka mnożenia jawiła mi się, na skutek pełnych grozy opowieści 
moich
sióstr, jako obszar wiedzy tajemnej nie do zdobycia i na dobrą sprawę opanowałem 
ją dopiero
w pierwszej gimnazjalnej, kiedy miałem już dwanaście lat. Później okazało się, 
że nie jestem
aż takim durniem matematycznym, jak to sobie wmówiłem, potrzeba ujawniła we mnie 
nawet
pewne zdolności. Dlatego myślę, że każdy człowiek o niejakiej inteligencji może 
opanować
to co konieczne z matematyki, ale chyba będzie jeszcze okazja o tym porozmawiać.
Naprawdę jednak odstręczały mnie od rachunków nie moje siostry, ale pan Glanc, 
który
był naszym nauczycielem w drugim oddziale. Pan Glanc, niski, barczysty, łysawy, 
jeszcze
dość młody, łatwo wpadał w gniew i wtedy wybuchał, wyzywając nas od idiotów. 
Chwytał za
ucho i pchał wściekle do kąta, i tam kazał klęczeć do pauzy. Po naszej Pani, 
która mnie wyróżniała,
było to dla mnie coś niepojętego, katastrofa życiowa. A kiedy pan Glanc się 
dowiedział,
że u Pani byłem najlepszym uczniem, zaczął wrzeszczeć, że jego nikt nie oszuka i 
tak
dalej. Nienawidziłem go i on mnie chyba też. Nie odrabiałem rachunków, 
przestałem je rozumieć
i dostawałem dwóje, całkiem zasłużenie.
Któregoś ranka obudziłem się zbuntowany. Powiedziałem mamie, że nie chcę więcej 
chodzić
do szkoły. Inne dzieci w moim wieku dopiero teraz zaczynają naukę, a ja już od 
roku
mam obowiązki zamiast się bawić, muszę rano wstawać, odrabiać lekcje, a jeszcze 
przedtem
— i tu poczucie krzywdy doprowadziło mnie do łez — przedtem musiałem przez dwa 
lata
chodzić do freblówki. I na dodatek Mendel męczył mnie swoim alef—bet. „Ja w 
ogóle nie
miałem dzieciństwa” — krzyczałem zalewając się łzami, napawając się swoim 
nieszczęśliwym
życiem. „Więc nie chcesz chodzić do szkoły?” — upewniła się mama. „Nie chcę!” 
„To
nie chodź”.
Zostałem w domu. Miałem się bawić, używać życia, żeby się tak wyrazić, ale jakoś 
nie
umiałem się do tego zabrać. Chłopcy z podwórza, kiedy im powiedziałem, że 
rzuciłem szkołę,
popatrzyli na mnie dziwnie. Mama na ten temat nic nie mówiła, żadnych uwag ani 
wymówek.
Rano dom opustoszał, wszyscy szli do swoich zajęć, ja zostawałem z Emilką, 
szwendałem
się po mieszkaniu, ale było mi coraz bardziej nieswojo. Po kilku dniach, nic 
nikomu nie
oznajmując, zapakowałem tornister i poszedłem do szkoły pana Krelmana. Mama nie 
otrąbiła
zwycięstwa. Nikt z rodzeństwa nie powiedział z satysfakcją: „A widzisz”. Pan 
Glanc postawił
mi kolejną dwóję za nie odrobione lekcje i wszystko było jak przedtem.
Pan Krelman żywił pewne ambicje co do swojej szkoły. Starał się o kształcące 
rozrywki.
Przychodził na przykład pan z kinem. Najpierw zbierano od dzieci po dwadzieścia 
groszy,
potem ten pan rozwieszał na ścianie prześcieradło i zaciemniał okna. Aparat 
zaczynał terkotać
— i oto na ekranie z przymglenia pojawiali się rozchybotani: chudy Pat i gruby 
Patachon albo
okularnik Harold Lloyd w samochodzie jadącym do tym, a czasem sam Charlie 
Chaplin. Kiedy
indziej Pani zaprowadziła wszystkich do teatru, na operetkę Krysia leśniczanka. 
Miało
nam się to podobać, bo kolorowe i melodyjne, ale mnie się nie podobało, nic mnie 
nie obchodziła
ta dziewczyna, która śpiewała „Cesaaarzu, cesaaarzu?”, resztę słów połykała, a 
melodia
była taka sobie, wcale nie mogłem jej zapamiętać. O tym, że szkoła pana Krelmana 
była
prawdziwą szkołą, najlepiej świadczy to, że raz i drugi odwiedził ją Wizytator, 
szczupły pan
w czarnym garniturze i ze złymi błyskami spoza okularów. Nawet gdyby nie miał 
tych złych
błysków, to i tak wszyscy umieraliby ze strachu. Najbardziej bali się go 
nauczyciele. U nas
lekcję przy Wizytatorze prowadziła Pani, bo pan Glanc źle się poczuł i pan 
Krelman powiedział,
że lepiej będzie, jak sobie pójdzie do domu. Wizytatora nie obchodziły nasze 
postępy w
religii ani hebrajskim — chciał wiedzieć, czy umiemy czytać i pisać, co wiemy o 
Mieszku
Pierwszym i do ilu umiemy liczyć. Na szczęście nie mnie zapytał o tabliczkę 
mnożenia, tylko
Lewinsona, ładnego i sympatycznego chłopca, jeszcze młodszego ode mnie, który 
naprawdę,
był zdolny, wszystko umiał, ale mimo to Pani, stojąc za plecami Wizytatora blada 
i rozedrgana,
pokazywała Lewinsonowi na palcach, ile jest trzy razy cztery. Ja mógłbym 
odpowiadać z
historii i nawet geografii, ale mnie o nic Wizytator nie zapytał, inni jąkali 
się odpowiadając, a
Wizytator ciężko wzdychał. Nie wiem, czy domyślił się, że to wszystko ze 
strachu, ale wiem,
że kiedy trzeba było nas postraszyć, to nie diabłem, ani policjantem, ani nawet 
dwójką w
dzienniczku, tylko tym, że przyjdzie Wizytator i wtedy zobaczycie.
Nie pamiętam, czy to już wówczas, czy dopiero w następnym roku zaczęła nas 
obowiązywać
gimnastyka. W lokalu pana Krelmana nie było odpowiedniej sali, chodziliśmy więc 
na
gimnastykę dwa razy w tygodniu do innej szkoły, i to po lekcjach. Mimo to nigdy 
żadnej lekcji
gimnastyki nie opuściłem. Naszym nauczycielem był krótko ostrzyżony, niski, 
muskularny
młodzieniec, świeżo po studiach w instytucie wychowania fizycznego na Bielanach, 
pan Beniek
Goldberg. Był sam znakomicie wyćwiczony, a poza tym grał na obronie (wtedy 
mówiło
się „na beku”) w robotniczej „Gwieździe”, najlepszej wówczas drużynie okręgu 
warszawskiego,
która dwukrotnie próbowała dostać się do ligi. Czasem nawet pan Beniek grywał w
reprezentacji Warszawy, obok samego Martyny! To dawało mu, oczywiście, 
niesłychany autorytet,
wykonywaliśmy posłusznie wszelkie żądane łamańce pod rytmiczne poszczekiwanie
jego gwizdka czując, że się coś z nami dzięki niemu dzieje: z cherlaków, którzy 
uprawiali
tylko „kiwanie się” szmacianką na ciasnym, dusznym podwórzu albo walki 
zapaśnicze z podstawianiem
nogi na ciemnych schodach, stajemy się normalnie sprawnymi chłopakami.
Beniek Goldberg wymyślał różne rozluźniające gry, dzielił nas na zespoły, żeby 
podniecić
współzawodnictwo, i w ogóle przejawiał dużą pomysłowość. Ale największym 
przeżyciem
były zmagania indywidualne w walce kogutów. Dwie drużyny stały naprzeciw siebie, 
od
najmniejszego do największego, jak według kategorii wagowych w boksie. Walka 
polegała
na tym, by skacząc na jednej nodze, z rękami założonymi do tyłu, uderzyć piersią 
w pierś
przeciwnika tak, żeby zmusić go do opuszczenia drugiej nogi. Naprzeciw mnie stał 
chłopiec
mojego wzrostu, taki sam chudzielec jak ja, Icek Fiszer. Icek nie wyróżniał się 
w klasie niczym
szczególnym, nie był ani tępy, ani specjalnie błyskotliwy, mówił niewiele, bez 
przechwałek,
czytał dość dużo, w piłce nożnej był na pewno słabszy ode mnie. Może dlatego 
wyobraziłem
sobie, że pokonam go bez trudu. Ruszyłem ostro, Fiszer zaatakował — i poniosłem
sromotną porażkę. Na następnej lekcji znowu mi przypadł jako przeciwnik on. 
Teraz byłem
już ostrożniejszy, ale znowu przegrałem. Najbardziej martwiło mnie to, że 
kompromituję się
w oczach pana Beńka. Ćwiczyłem odtąd skakanie na jednej nodze, wymyśliłem też, 
że dobrze
będzie upozorować tylko atak, a potem, kiedy on ruszy, zrobić uskok, powinien 
stracić równowagę.
Zdaje się, że za trzecim naszym spotkaniem Icek, dwukrotny już zwycięzca, był 
nazbyt
pewny siebie. Spokojnie wykonałem swój plan walki i kiedy on się zachwiał, 
przyskoczyłem
z boku i uderzyłem go piersią. Fiszer przyklęknął — ja wygrałem i przysporzyłem
naszej drużynie punktu. I odtąd było dla wszystkich jasne, że narodziła się 
nieubłagana rywalizacja.
Jak Kusocińskiego z Petkiewiczem. Jak Dempseya z Tunneyem. Jak Tildena z 
Cochetem.
Jak później Rotholca z Czortkiem. Ja — i Icek Fiszer. Za każdym razem, kiedy 
miała
się zacząć walka kogutów, chłopcy najbardziej się pasjonowali naszym spotkaniem. 
Wielcy
przeciwnicy znowu się zwarli! Wynik był zawsze niewiadomą. Raz zwyciężał on, raz 
ja, żadnemu
z nas nie udało się osiągnąć decydującej przewagi.
Nie jest wykluczone, że się nie znosiliśmy. Ale pamiętam, że nigdy między nami 
nie było
żadnych starć poza salą gimnastyczną. Zachowywaliśmy się wobec siebie chłodno, 
ale poprawnie.
Żadnych kawałów, ani jednego brzydkiego słowa. Wszystko wyładowywaliśmy
tam, w walce kogutów.
Ale oto pewnego dnia przeczytałem w „Małym Przeglądzie” w dziale „Co u nas 
słychać?”,
list podpisany „Icek z Nowolipek”. Wiedziałem że to on, bo zapowiedział, ze coś 
dla nich
pisze. Nóż w samo serce! On — w moim Małym Przeglądzie”! I to w okresie, kiedy 
mnie
wyraźnie tam nie szło, coś mi odrzucono współpraca się urwała, nic nie umiałem 
dla nich
napisać. A po kilku tygodniach— znowu w piątek „Mały Przegląd” z listem 
podpisanym
„Icek z Nowolipek” Wygrał. Tak, on wygrał. Nie potrafiłem nic mu przeciwstawić. 
Trzeba
było napisać coś do „Małego Przeglądu” — ale co? W głowie pustka.
Kiedy już skończyłem cztery oddziały, pan Krelman postarał się, żeby pozwolono 
mu uruchomić
oddział piąty. Wydzielił na to małą izdebkę, w której było nas pięciu uczniów, 
ze
znakomitym Lewinsonem, ale już bez Icka. Straciłem go z oczu. Skończyły się 
nasze walki.
W „Małym Przeglądzie” nie natrafiałem już więcej na liściki podpisane przez 
„Icka z Nowolipek”.
Może, kiedy skończyła się rywalizacja na sali gimnastycznej, przestał odczuwać 
potrzebę
rywalizacji w druku?
Tak, że nie wiem, co się stało z moim rywalem. Może przeżył i wspomina czasem 
nasze
współzawodnictwo? A może w ogóle go nie zauważył?... Nie wiem.
Ezaw, mój brat
Kiedy zacząłem chodzić do szkoły, mój brat był o dwa oddziały wyżej, ale nie w 
mojej
szkole, tylko w innej, pana Karpa na Nowolipiu, gdzieś za Karmelicką. Ten 
przybytek pana
Karpa nazywano czasem lekceważąco „chederem”, czego by nigdy nie powiedziano o 
szkole
pana Krelmana. W każdym razie wiadomo było, że u Karpa jest taniej i chodzi tam 
najgorsza
łobuzeria, wyrzutki nie szanujące ojca—matki, nauczyciele biją linijką po 
łapach, a nawet
używają rózgi. Kiedyś przyszedłem tam z mamą, którą wezwał chudy, zmęczony pan 
Karp z
długą kozią bródką, żeby poskarżyć się na mojego brata, akurat była pauza i — 
ludzie! —
wciąż to mam przed oczyma, tych chłopców pędzących na złamanie karku po 
schodach, rozwrzeszczanych,
zwalających się jeden na drugiego. Szczęśliwy się poczułem, że jestem nie u
nich, tylko w szacownej bądź co bądź szkole pana Krelmana.
Wśród tych łobuzów mój brat, proszę sobie wyobrazić, jeszcze się wyróżniał. 
Został też na
drugi rok w tej samej trzeciej klasie, nawet rózga pana Karpa nie pomogła. Mama 
przeniosła
go do Krelmana. Ale niewiele to pomogło: i tutaj nigdy nie odrobił żadnej 
lekcji. Siedzieć w
ławce szkolnej było dla niego torturą. Uciekał z teczką na plac Broni, albo do 
klubu pingpongowego
„Maraton” na Bielańskiej, albo włóczył się po mieście, bił się w bramie z 
chłopakami,
byle nie siedzieć w szkole. Uparł się, żeby nic nie umieć, nie chciał zapamiętać 
nawet
daty bitwy pod Grunwaldem, nie wiedział nic o Łokietku ani o Kazimierzu Wielkim, 
nie znał
ani jednego wersetu z Biblii. Znowu więc został w tym samym trzecim oddziale na 
następny
rok, ja przeszedłem (mimo dwójki z rachunków u pana Glanca) — i w ten sposób 
znaleźliśmy
się w jednej klasie. Ja i mój starszy o trzy lata brat.
Czułem się nieswojo, jakbym ja był temu winien. Tym bardziej że pan Becher lubił 
podkreślać
tę różnicę między nami, żeby pastwić się nad moim bratem. Bo mój brat nadal nic 
nie
chciał umieć. Tak, nie chciał. Upokorzony wytworzoną sytuacją, zawziął się tym 
bardziej.
Znowu znikał ze szkoły. Tylko na wagarach czuł się dobrze — i jeszcze na 
rowerze. Nie zależało
mi na tym, żeby go upokarzać, w ogóle tego nie chciałem, raz się to zdarzyło, 
ale przecież
byłem małym chłopcem, miałem dopiero osiem lat i brakło mi (tak jak i dzisiaj) 
błyskawicznego
refleksu, mimo że czułem, że dzieje się coś niedobrego na oczach klasy, i 
pamiętam,
że byłem rozżalony na pana Bechera za tę jątrzącą pokazówkę. Tak, pamiętam swoje
przygnębienie, a później niesmak, że dałem się w to wciągnąć, że dokuczyłem 
mojemu starszemu
bratu.
Kiedy więc zaczęło się zanosić na to, że Hipek będzie powtarzał trzeci oddział 
po raz
czwarty (co chyba byłoby jakimś rekordem), rodzice zabrali go ze szkoły. 
„Pójdzie do roboty”
— zdecydował ojciec i, być może, pomyślał: moja krew, ja byłem taki sam. Ojciec 
nie
tylko nie objawił żadnego gniewu, ale przeciwnie, jeszcze więcej okazywał bratu 
przywiązania,
odkąd Hipek zaczął pracować w firmie, to znaczy, chodzić na budowy i przyuczać 
się do
fachu. Już było wiadomo, że będą z niego ludzie, nie przepadnie w życiu, już 
jest z niego pociecha,
bo umie gwintować rurę czy posłużyć się sztamajzą, podczas gdy moja przyszłość
stanowiła wielką niewiadomą. (Któż mógł przypuścić, że ta wielka niewiadoma 
dotyczyła
losu wszystkich, absolutnie wszystkich). W ogóle ojciec jakby dokonał nareszcie 
wyboru:
wolał brata ode mnie, a moją młodszą siostrę Mirkę od Stelli. Ukrywał się za tym 
wyborem
pewien powód racjonalny: moja starsza siostra była córką kosztowną — gimnazjum, 
stroje,
Zakopane i tak dalej — otoczona wielbicielami, wracała późno z modnych 
dansingów, wypalała
ojcu papierosy — grywała z koleżankami w brydża, przy czym wtedy wszystkie 
cztery
panny kurzyły, i to tak, że w pokoju robiło się niebiesko od dymu — firma nic z 
niej nie
miała. Lubiłem zresztą te koleżanki Stelli, wszystkie ładne i pachnące, Dianka 
Świder nawet
piękna, wysoka, zgrabna, czarnowłosa, prawdziwa Diana łowczyni, one też 
objawiały jakiś
czuły stosunek do mnie i kiedy kładłem się spać, przychodziły do mnie i 
obsypywały pocałunkami,
najwięcej właśnie Dianka Świder, którą skrycie kochałem (a może ona się tego 
domyślała?),
i te pocałunki były odurzające, o czym one nie miały pojęcia (chociaż... może 
jednak?...),
traktowały mnie jak dziecko, całując dawały upust budzącym się w nich instynktom
macierzyńskim, ale przecież ja miałem już dziesięć czy jedenaście lat, dla mnie 
to były śliczne
dziewczyny, cudowne i niepokojące istoty płci odmiennej... Nie wiem, co się z 
nimi stało,
ale o Diance Świder słyszałem, że się uratowała, jest gdzieś na drugiej półkuli 
i dzięki Bogu
za to.
Mirka była zupełnie inna niż Stella. Nieśmiała, przywiązana do domu, z 
kompleksami
(czarnowłosa, czarnooka, pojęcia nie miała, że ma prześliczną buźkę, niska, 
trochę nazbyt
piersista, ale za to jakie przezgrabne nogi! I jaki uśmiech olśniewająco białych 
zębów!), Mirka
była nerwowa, często miewała migreny (wtedy musiałem biec do składu aptecznego 
p.
Frankensteina po proszek od bólu głowy z kogutkiem), podziwiała też swoją 
elegancką i
szczęśliwszą od siebie siostrę. Po ukończeniu siedmiooddziałowej szkoły 
powszechnej Mirka,
która świetnie się uczyła, zgodziła się potulnie przerwać naukę i pomagać ojcu w 
firmie.
Okazała się bardzo sprawną pracownicą, niektórzy robotnicy zwracali się do niej 
per „szefowa”,
bo to ona sporządzała listę płacy i ona trzymała kasę. Ojciec podziwiał jej 
gospodarność,
z aprobatą podnosił, że jest oszczędna, może nawet skąpa, można jej zawierzyć 
nie wiem ile,
ona nie roztrwoni i grosza nie zmarnuje. Nie muszę chyba dodawać, że stała się 
jego ukochaną
córeczką. Ale i ja z nią trzymałem sztamę, Mirka mi kibicowała, bodaj ona 
najbardziej, a
kiedy potrzebowałem na kino czy coś innego, to mogłem na nią liczyć, wydzielała 
mi z domowej
kasy na swoją odpowiedzialność. Podkochiwali się w niej niektórzy chłopcy z 
podwórka
(„kawalerowie”), ale wszyscy raczej niewydarzeni, co mamę bardzo denerwowało, bo
tylko czas zabierali. Mama miała trochę żalu do Stelli, że wcale się nie 
interesuje przyszłością
swojej siostry, pozwala jej siedzieć wieczorami w domu, podczas gdy sama szaleje 
na dansingu,
więc Stella w końcu zabrała Mirkę raz i drugi do „Paradisu”, a może nawet do 
„Adrii”,
ale nie przypominam sobie, żeby coś ważnego z tego wynikło. Przed samą wojną 
mama zaczęła
skupować prześcieradła i włochate ręczniki na wyprawę dla Mirki, wydzieliła na 
to specjalną
półkę w szafie w pokoju sypialnym i co pewien czas przeglądała nagromadzone 
dobro.
Skoro ojciec uwielbiał Mirkę i Hipka, to siłą rzeczy mama musiała faworyzować 
Stellę i
mnie. Taki był naturalny podział, czasem nawet dość ostro się zarysowujący, 
kiedy ojciec
dawał wyraz swojej niechęci do darmozjadów. Matka szczyciła się Stellą, bo 
obracała się w
wyższych sferach i uczyła się w gimnazjum po francusku. Co do mnie, to nie 
obracałem się w
żadnych sferach, ale byłem blady i najmłodszy, później może znalazłyby się 
jeszcze inne
przymioty tłumaczące słabość matki, na razie te musiały wystarczyć, zwłaszcza 
gdy w pewnym
okresie ojciec już bez zahamowań przeniósł wyraźnie całą miłość na brata.
Skądś znałem tę sytuację, musiałem gdzieś o niej czytać czy nawet już przeżywać 
— było
w niej coś znajomego i aż tradycyjnego — i naraz uderzyła mnie analogia z 
opowieścią biblijną
o Jakubie i Ezawie. Ja byłem owym delikatnym, do niczego nieprzydatnym, a więc
niekochanym, Jakubem, mój brat zaś był szorstkim, wiecznie posiniaczonym, 
obrosłym
szczeciną Ezawem, ukochanym starego ojca Izaaka, zręcznym myśliwym, co 
zaopatrywał
dom w dziczyznę. Moja mama bolała nad tym tak, jak bolała pramatka Rebeka, ale 
ja, skoro
uświadomiłem sobie, że mój los mieści się w tak szlachetnym schemacie, poczułem 
coś w
rodzaju dumy i zamiast walczyć o miłość ojcowską, postanowiłem pozostawić sprawę 
czasowi.
Jeszcze się przekona, jeszcze zobaczy — obiecywałem sobie. Ale łatwo mi nie było 
— i
czasem z ojcem dochodziło do ostrych spięć. Nie zachowywałem się jak posłuszny 
syn, o nie;
ani nie umiałem być przymilny — zamiast uznać, że nie ma ze mnie żadnej 
korzyści, tylko
wydatki, same wydatki, i żebym się chociaż przyzwoicie uczył, ale i to nie, otóż 
zamiast potulnie
to uznać, zgodzić się, że jestem kimś w rodzaju pasożyta, przyrzec poprawę w 
nauce i
posłuszeństwo (tak, posłuszeństwo to najważniejsze, szacunek dla ojca—matki — 
mówił
podniesionym głosem ojciec, mając oczywiście w tym zestawieniu na myśli ojca, 
swoją despotyczną
władzę), zamiast więc się ukorzyć, ja skakałem do oczu, broniłem swoich racji,
swojego honoru, swoich zajęć, czasem unosząc się i wypowiadając słowa, których 
później
żałowałem. Potem przez kilka dni nie odzywaliśmy się do siebie. Atmosfera 
panowała ciężka,
ja czułem się wyrzutkiem, pamiętam, że przenikało mnie wewnętrzne zimno, 
chodziłem skurczony,
jakbym przemarzł do szpiku kości, żal mi było ojca, ale i żal mi było siebie, 
miałem
poczucie winy, ale zarazem i poczucie, że dzieje się tu jakaś niesprawiedliwość, 
że przecież ja
inny być nie mogę i że wszystko co robię, te moje pogardzane zajęcia, to dla 
mnie szalenie
ważne. To Mirka doprowadzała zwykle do zgody, ja przepraszałem, w domu wyglądało 
potem
tak, jakby się nic nie wydarzyło, ale to były pozory, pozostawał chłód i 
nieufność.
Ale, ale... ja się tu wyraźnie zapędziłem, te konflikty przecież narosły 
później, dopiero w
czasach gimnazjalnych, a ja miałem opowiedzieć, jak to było z moim bratem, kiedy 
rzucił
szkołę i zaczął się uczyć fachu. Mój brat, nieuk i łobuziak, miał jednak, co 
może dziwić, fajnych
kolegów, inteligentnych i oczytanych. On sam też dużo czytał, i to nie pierwsze 
z brzegu
książki, tylko Hamsuna i Feuchtwangera, a przede wszystkim rosyjską literaturę 
porewolucyjną
— Gładkow, Niewierow (Taszkient, miasto chleba), Erenburg, Pilniak, później 
Szołochow
— to były te nazwiska, które podtykał mi pod nos, kiedy ja zaskakiwałem go 
pytaniem
o datę bitwy pod Płowcami. Pewnego dnia usłyszałem od mamy, że Hipek zapisał się 
do
szkoły wieczorowej dla pracujących i przyjęty został — nie wiem, jak mu się to 
udało — od
razu do piątego oddziału. W ciągu trzech lat uczęszczał pilnie po pracy do 
swojej wieczorówki,
notował wykłady w grubych brulionach i bez kłopotów ją skończył. W ten sposób 
utarł mi
nosa, przez co nawet nabrał większej do mnie sympatii. Nazywał mnie „Facecik”, 
ale nie z
ironią, ale właśnie czule. Nie wiem, dlaczego mnie tak nazywał, nie byłem 
elegantem, nosiłem
już wtedy mundurek gimnazjalny z niebieskimi wypustkami, dół nogawek był zawsze
postrzępiony od piłki nożnej, tak jak i buty (mocne trzewiki, kupowaliśmy je 
zawsze u tego
samego chrześcijańskiego szewca na Wielopolu, miał tam swój kram z wyrobem 
własnym
wśród licznych żydowskich kramów, co świadczy o całkiem jeszcze normalnym 
współżyciu,
bez tych drastycznych konfliktów, które miały nadejść w przyszłości; moja mama 
zresztą
uważała, że jeśli nie ma jak żydowski krawiec, to tego samego nie da się 
powiedzieć o szewcach,
mistrzami szewstwa są Polacy). Może jemu szło właśnie o elegancję tych 
niebieskich
wypustek albo o to, że zwilżałem włosy przed czesaniem i miałem już przedziałek, 
a może o
to, że on sam, początkujący ślusarz—hydraulik, wracał z roboty umorusany, 
przesycony zapachem
żelaza i smarów?
Ale roweru swojego nie chciał mi użyczyć. Ten rower, który kupił za własne 
zarobione
pieniądze (ojciec co prawda się dołożył), z hamulcem nożnym „torpedo”, był jego 
dumą i
bożyszczem, a dla mnie przedmiotem westchnień. Czasem pozwolił mi łaskawie 
zrobić kilka
rund na podwórzu, dokoła otoczonego żelazną balustradą ogródka, i to wszystko. 
Przypatrywał
mi się surowym okiem posiadacza i właśnie w chwili, kiedy zaczynałem się 
rozpędzać,
kiedy już wyobrażałem sobie, że ścigam się z Kapiakiem, Kiełbasą i Napierałą, 
słyszałem
budzący mnie do rzeczywistości głos: „Już!” Mój brat, jak każdy kapitalista, był 
bardzo stanowczy
i mowy być nie mogło, żeby wyprosić jeszcze kilka „kółek”. Zresztą, uważałbym to
za poniżenie, gdybym miał się napraszać.
Jeździć na rowerze nauczyłem się na welodromie na Nowolipiu 30. Można tam było 
wypożyczyć
stary gruchot na pół godziny albo na dziesięć minut, a nawet na pięć. Kilka rund
wokół parkanu welodromu i już pan majster wychodzi z szatni i krzyczy: „Czas!” W 
szatni
znajdowały się rowery na każdy wzrost. Zimą właściciel zalewał plac wodą i 
robiła się ślizgawka.
Świeciły nad ślizgawką kolorowe żarówki, z głośników płynęła muzyka, najczęściej
walce, żeby można było tańczyć parami, a w szatni, w której majstrowa 
sprzedawała gorącą
herbatę i musującą oranżadę, grzaliśmy się przy rozpalonym do czerwoności 
piecyku i suszyliśmy
mokre od śniegu rękawice. Łyżwy można było wypożyczyć, trzeba było tylko mieć
blaszki przybite do butów. Drugi taki welodrom, który zimą zmieniał się w 
ślizgawkę, był
niedaleko, na Nowolipkach, tamten uchodził za szykowniejszy, bo był własnością 
bogatego
mieszczańskiego klubu „Makabi”. Poza tym szło się na ślizgawkę na boisku gier 
sportowych
ŻASS—u na Lesznie 21, w duży mróz także do Ogrodu Saskiego, gdzie ślizgawka była 
na
stawie, moja starsza siostra chodziła z najlepszym towarzystwem do Doliny 
Szwajcarskiej
przy Alejach Ujazdowskich. Warszawa nie miała sztucznego lodowiska, ale 
powiedzmy to
szczerze wprost, że dzieciom łatwiej było się poślizgać niż dzisiaj, w czasach 
gigantycznych
sportowych inwestycji.
Kiedy brat wychodził z domu zostawiając w przedpokoju rower, pokusa, by na nim 
pojeździć,
była nie do odparcia. Zresztą, uważałem to za niesprawiedliwe, że on ma, a ja 
nie. Robiłem
więc pod jego nieobecność niezliczone rundy na podwórzu, wygrywałem z Napierałą,
Więckiem i Kapiakiem, wygrywałem nawet Tour de France, nie pamiętam już z kim. 
Potem,
usatysfakcjonowany, czyściłem starannie rower, ale niewiele to pomagało. Brat, 
ledwie się
pokazał w drzwiach, rzucał spojrzenie na rower i od razu orzekał: „Jeździłeś!” 
Ja zaprzeczałem,
on mi nie wierzył, pokazywał ślady — o, tu i tu i jeszcze tu — kończyło się na 
awanturze,
czasem na bitce. Stale tak samo. Miałem tego dość, postanowiłem się zbuntować i 
któregoś
dnia, kiedy brat ostro mnie spytał: „jeździłeś?”, powiedziałem po prostu: 
„Jeździłem”.
Brata zatkała ta bezczelność, po chwili uśmiechnął się domyślnie: „Zalewasz”. 
„Nie — upierałem
się —jeździłem. Z pół godziny” — dodałem, coraz bezczelniejszy. Brat rzucił 
okiem na
rower, na którym tego dnia nie zatarłem śladów eskapady, i mimo to nie uwierzył. 
„Udajesz”
— powiedział i machnął ręką. Nie nabiorę go, niech mi się nie zdaje. Po raz 
pierwszy nie było
awantury. Zapamiętałem ten epizod na całe życie. Przedziwna funkcja prawdy, 
która broni
skuteczniej niż kłamstwo. Która zastępuje kłamstwo.
Zdaje się, że kiedy postanowiłem się przyznać zuchwale do jazdy na rowerze, 
liczyłem w
głębi ducha na taką właśnie reakcję brata. Byłem już początkującym psychologiem, 
uważnym
obserwatorem ludzkich słabości. Zresztą, co mi dawały kłamstwa? Tylko awantury. 
Spróbujmy
więc, jak podziała prawda. Dlatego myślę, że warto było tę błahą historyjkę 
opowiedzieć.
Dla mnie, dla mojego rozumienia świata — nie była błaha.
Poza rowerem, mój brat, chłopiec muskularny, wygimnastykowany, skory do bitki z 
chuliganami,
nie uprawiał żadnych sportów, żadnych gier. W piłkę nożną grałem lepiej niż on,
miałem nieźle opanowaną sztukę dribblingu, grę głową i w ogóle byłem bardziej 
oswojony z
piłką. Kiedy się „kiwaliśmy”, nigdy nie potrafił odebrać mi piłki, chyba że 
podstawił mi nogę,
w czym można się dopatrzyć pewnego prekursorstwa wobec dzisiejszego futbolu. Ale
zdarzyło się, że raz, jeszcze w Michalinie, postawiliśmy go na bramce — i mój 
brat miał swój
wspaniały dzień. Nie sposób mu było strzelić gola. Okazało się, że ma niezwykły 
refleks i jest
nieustraszony. Rzucał się między graczy z kaskaderską zuchwałością, padał na 
korzenie (bo
przecież graliśmy w lasku, nie na boisku), obrywał butem w głowę, ale piłka była 
zawsze
jego. Wszyscy potem mówili, że był bohaterem meczu, i ja, diabli wiedzą czemu, 
chodziłem z
tego powodu dumny jak paw.
Kiedyśmy później rozmawiali na ten temat, brat skwitował swój sukces ulubionym 
powiedzonkiem:
„Pan Bóg jest sprawiedliwy: jeśli komuś daje jedną nogę krótszą, to mu za to 
daje
drugą dłuższą”. Miał w zapasie dużo takich dowcipnych powiedzonek. Wieczorem, 
przed
snem, w ciemnym pokoju, wygwizdywał czasem sentymentalne melodie (dziś myślę, że 
był
zakochany), czynił to z dużym kunsztem, zawdzięczał temu powodzenie u dziewcząt. 
Najbardziej
jednak te wieczorne gwizdane serenady urzekały mamę i już po wojnie, kiedy 
słyszała
jakąś starą, chwytającą za serce melodię, wspominała: „To gwizdał Hipek”, i 
zaczynała płakać.
Nikogo nie zdziwi, że taki nieposkromiony chłopak chciał zmieniać świat. W domu 
pojawiły
się, za sprawą jego oczytanych przyjaciół, różne broszurki w czerwonych 
okładkach, z
których brat się dokształcał, pamiętam tytuł jednej z nich — 18 Brumaire’a 
Ludwika Bonaparte
— pamiętam, że zabrałem ją do Świdra na wakacje i uznałem, że autor bynajmniej 
nie
jest nudziarzem, lecz pełnym temperamentu polemistą. Kiedy zaczęła się wojna 
domowa w
Hiszpanii, brat znikł z domu, tak samo jak kilku jego kolegów. Dotarli aż do 
Łodzi — wtedy
mówiono na to „aż” — stamtąd zawróciła ich policja, zaalarmowana przez moich 
małodusznych
rodziców. Byłem na wakacjach w Świdrze, kiedy w naszym mieszkaniu na Nowolipiu
przeprowadzono rewizję. W tapczanie brata znaleziono trochę bibuły. Brat został 
aresztowany,
wypuszczono go po dwudziestu czterech godzinach zalecając ojcu, żeby złoił mu 
skórę.
Widać policjant trzeźwo uznał, że chłopak z solidnej rzemieślniczej rodziny nie 
powinien być
materiałem na groźnego komunistę. Kolega brata z podwórka. Kubuś, syn 
bezrobotnego inteligenta,
bardziej widać zaangażowany w „młodzieżówce”, nie miał już tego szczęścia, 
dostał
spory wyrok i wyszedł z więzienia dopiero w przeddzień wybuchu wojny. Ojciec 
wprawdzie
nie złoił bratu skóry, nie obeszło się jednak bez wymówek, a stan nerwów mamy 
wyraźnie się
pogorszył. Co tylko utwierdziło Hipka w jego samopoczuciu cierpiętnika za 
sprawę.
Największym osiągnięciem Hipka na polu walki z kapitalizmem był udział w strajku 
w naszej
firmie. Nie poszedłbym tak daleko, by twierdzić, że to on właśnie, mój brat, ten 
strajk
zainicjował, w każdym razie przyłączył się do niego i bardzo go to pasjonowało. 
Szło o podwyższenie
stawek. W domu ojciec na temat strajku z Hipkiem nie dyskutował, życie rodzinne
toczyło się normalnie, rano Hipek wraz z innymi robotnikami szedł na budowę, 
żeby tam
przesiedzieć przepisane osiem godzin. Pan Miciński i kilku innych monterów po 
cichu zapewniało
ojca, że oni są przeciw, krzywdy tu nie mają, tylko tym młodym zachciało się 
walki
klas, tak jak to napisano w „Dzienniku Popularnym”. Ojciec zgodził się na 
arbitraż związku
zawodowego. Pamiętam tego pana ze związku, który przyszedł do naszego mieszkania 
dla
sporządzenia umowy zbiorowej, szczupły trzydziestolatek, blondyn gładko 
uczesany, w jasnym
garniturze i z krawatem. Okazało się, że obowiązujące oficjalnie stawki są 
częstokroć
niższe od tych, które wypłacał ojciec, i niektórzy strajkujący wyszli na tym jak 
Zabłocki na
mydle. Brat przebąkiwał, że nic dziwnego, bo ten związek jest pepesiacki, więc 
klasowo podejrzany,
socjalzdrajcy i tak dalej. Za to ojciec był po tej całej hecy w świetnym 
humorze.
Zresztą, przez cały czas strajku nie zauważyłem, żeby chociaż przez chwilę się 
niepokoił.
Udział Hipka przyjmował z filozoficzną wyrozumiałością.
Między mną a bratem dochodziło do gorących dyskusji, kiedy zaczęły się procesy 
moskiewskie.
Gazety dużo się o nich rozpisywały. Nie mogłem jakoś uwierzyć, aby dawni 
rewolucjoniści,
których nazwiska te procesy spopularyzowały — Bucharin, Rykow, Radek,
Tomski, Piatakow, Tuchaczewski — mogli być szpiegami japońskimi czy 
hitlerowskimi, aby
mogli działać na szkodę państwa, które sami zakładali i w którym byli 
dygnitarzami. Premier,
który chce zniszczyć własne państwo — nie, to niemożliwe. Bolszewik, który chce 
wprowadzić
ustrój kapitalistyczny — to także było trudne do uwierzenia. Ludzie, z którymi 
się stykałem,
byli na ogół całkiem zwykli, nie diabły i nie demony, bywali nieprzyjemni i 
próżni,
owszem, ale nikomu z nich nie przyszłoby na myśl coś tak szatańskiego jak to, do 
czego
przyznawali się ci rewolucjoniści. Dlaczego się przyznawali? To było 
najtrudniejsze do zrozumienia.
Dymitrow w procesie lipskim o rzekome podpalenie Reichstagu zaatakował z ławy
podsądnych świadka Goeringa, zdumiał i zachwycił cały świat — pisano o nim 
książki, układano
pieśni, sam czytałem błyskawicznie wydaną broszurę — nic się nie bał, ten 
komunista, a
dlaczego ci komuniści, wobec caratu tak nieustraszeni, przyznają się do jakichś 
niesamowitych
bzdur? Dlaczego się boją?! Więc kiedy powiedziałem bratu, że nie wierzę w te 
wszystkie
oskarżenia, on, pełen wyższości, powiedział: „Naiwny jesteś. Nie wiesz, do czego 
zdolny jest
międzynarodowy imperializm”.
Nie przekonał mnie, zostałem przy swoim. Co niemożliwe, to niemożliwe. Byłem już 
wtedy
czytelnikiem Boya—Żeleńskiego, Słonimskiego, Shawa, odpowiadało mi rozumowanie
sceptyków. Jako mały racjonalista odrzucałem fanatyzm i nienawiść, a fanatyzmem 
i nienawiścią
tchnęły przemówienia prokuratora. Były to przemówienia szaleńca i kłamcy — tak
reagował na nie mój chłopięcy rozsądek. Zaraz po wojnie czytałem książkę Wielki 
spisek
przeciw ZSRR, która usiłowała udokumentować to, co w tytule. Ale i ta zręcznie 
napisana
książka mnie nie przekonała, chociaż autorami byli dwaj Amerykanie, dwaj biedni 
frajerzy.
Gdyby mówili tylko, że tamci chcieli usunąć Stalina, że walczyli o władzę, może 
przyjąłbym
to do wiadomości. Ale mieszanie do tego szpiegostwa, sabotażu, kontrrewolucji, 
spisku z
Hitlerem i Anglikami wskazywało od razu, że wszystko jest kłamstwem, że idzie o 
zniszczenie
ludzi. Dziwiłem się dorosłym ludziom, że mogą powtarzać takie brednie. (Potem 
dowiedziałem
się, że niektóre żony oskarżonych uwierzyły w winę własnych mężów. Łatwiej 
wierzyła
taka opętana fanatyczka, że jej mężczyzna był zbrodniarzem, niż żeby Stalin mógł 
się
mylić. To znaczy, żeby ona mogła się mylić...)
Więc niech będzie, że jestem naiwny — pomyślałem sobie. Od tego czasu podoba mi 
się ta
rola. Trwam przy niej do dzisiaj. Bronię swego prawa do zadawania naiwnych, 
pełnych zdziwienia
pytań. Pytań najprostszych.
A mój biedny brat? Czy wracał czasem myślą do naszych dyskusji?...
Kleksy
W Michalinie przylegał do naszej willi nie zabudowany teren, ogrodzony parkanem. 
Właściciel
nie zdecydował się na budowę, bo akurat zrobił się kryzys. Początkowo ojciec 
obiecywał
sobie, że dokupi ten plac i czego on tam nie wybuduje, może nawet pensjonat. To 
na
terenie tego placu lepiłem z wilgotnego piasku swoje pałace. Tam też ćwiczyłem 
niezmordowanie
biegi, sunąc susami wzdłuż parkanu, bo niedawno temu Kusociński wygrał 10 
kilometrów
w Los Angeles i wydał swoje pamiętniki. Starałem się unosić wysoko kolana, tak 
jak on
zalecał, a potem dotykać miękko stopą bieżni. I muszę powiedzieć, że te 
ćwiczenia nie pozostały
bez wpływu na mój sposób biegania. Wszystko to robiłem nie podglądany, więc 
mogłem
być i odkrywcą nowych lądów. Przybijałem do wybrzeży Ameryki, wrzosowisko było
Meksykiem, zagajnik puszczą, piaszczysta polana pustynią w Arizonie, którą 
pokazywano na
kowbojskich filmach. Samotny krzak sosny przemieniał się w sterczący kaktus. 
Ginąc z braku
wody, docierałem w ostatniej chwili do oazy, w której biło źródło cudownie 
chłodnej wody.
Byłem uratowany!
Również w piłkę grałem sam. Główkowałem, bo byłem Nawrotem, szedłem na przebój 
po
lewym skrzydle jako Kisieliński, w późniejszych latach wcielałem się w 
Wilimowskiego,
lekkim zwodem ciała myliłem bramkarza i piłka zawsze trzepotała w siatce. (Ten 
Wilimowski
podczas wojny grał w reprezentacji Niemiec hitlerowskich — było to dotkliwe 
rozczarowanie,
nie tylko dla mnie). Po którymś powrocie z wakacji okazało się, że piłka, jak to 
się
mówi, klei mi się do nogi, na podwórku byłem zdecydowanie najlepszy, więc te 
samotne zabawy
odniosły jakiś skutek.
W domu też najbardziej lubiłem, kiedy wszyscy wychodzili, a służąca zwalała się 
na swoje
łóżko w kuchni, skąd donosiły się jej urywane pochrapywania. Wtedy pokój stołowy 
stawał
się od razu rozległą, pofałdowaną prerią, po której parowami uciekali bandyci, a 
wałek od
kanapy przemieniał się w dzielnego konia. Goniłem ich, wydając ustami 
odpowiednie dźwięki,
jak to robią małe dzieci — udawałem to tętent pojedynczego rumaka, to bezładny 
tupot
kopyt całego tabunu — a przecież byłem już dużym chłopcem, rozczytanym, w 
obecności
innych całkiem rozsądnym, więc się tych wypraw mojej wyobraźni wstydziłem,. 
dlatego właśnie
chciałem być sam. Wiedziałem, że to dziecinne, że będą się śmiać, czułem, że 
jest w tym
jakaś słabość, że się jej poddaję jak grzesznik pokusie.
I właśnie jak grzesznik pogardzałem swoją słabością, czułem się gorszy od 
innych, którzy
od takich pokus byli wolni — byli dojrzali, normalni, ja nie. Jeszcze dziś czuję 
zawstydzenie,
kiedy to wspominam, ale postanowiłem to opowiedzieć, bo nie mogę pominąć 
dziwności.
Każdy sobie coś oczywiście wyobraża, i to do samego kresu, rzecz w tym, że mnie 
wyobrażanie
sobie nie wystarczało, musiałem to jeszcze zrealizować, znaleźć się w środku 
tego filmu,
który rozwijał mi się w mózgu.
Pierwszy raz w kinie byłem z babcią z Solnej, kiedy miałem lat pięć, na filmie, 
który się
nazywał Skrzydlata flota, z Ramonem Novarro. Babcia miała wtedy ze mną iść do 
Ogrodu
Saskiego, żebym zażył powietrza, ale po drodze skręciła ukradkiem na Długą, do 
Kinematografu
Miejskiego, bo chciała popatrzeć na mężczyznę z bajki. Pod peruką pobożnej 
Żydówki
kłębiły się nie zaspokojone pragnienia kobiece, zwyczajne marzenia i wrażliwość. 
Ramon
Novarro kołysał się w powietrzu na dwupłatowcu, miał na sobie twarzowy hełm, a 
wokół szyi
powiewający szal. Samoloty latały i latały i trochę to wszystko było monotonne, 
ale nie zasnąłem.
Zostałem kinomanem.
Na Dzielnej, obok teatru „Scala”, znajdowało się kino „Promień”, właścicielem 
obu sal był
pan Goldszlak. Mój tata przeprowadzał tam instalacje hydrauliczne i dlatego 
zapamiętałem
nazwisko właściciela. Kiedy męczyłem ojca, żeby mi dał na bilet do kina, 
odpowiadał, żebym
zapytał biletera o pana Goldszlaka, to mnie wpuszczą. Rzeczywiście tak było, pan 
Goldszlak
albo jego bileter w czerwonej liberii pozwalali mi wejść na ciemną salę, ale 
mnie to jednak
coraz bardziej krępowało, bo pan Goldszlak raczej nie miał zadowolonej miny i w 
ogóle coś
w tym było nieprzyjemnego. Kiedy trochę podrosłem, repertuar kina „Promień” 
przestał mi
odpowiadać, przeniosłem się do „Maski” albo „Riviery” na Lesznie, albo do kina 
„Lux” na
Elektoralną, albo wyprawiałem się nawet na Chłodną do kina „Czary”. Można było 
tam obejrzeć
dwa filmy za pięćdziesiąt cztery grosze, kopie bywały wyraźnie podcięte, żeby 
mieściło
się to w ciągu dwóch godzin, byliśmy do tego przyzwyczajeni, że nagle akcja 
skakała bez
usprawiedliwienia. W kinie „Maska” dawano na ogół melodramaty, dozwolone od lat 
osiemnastu,
prowadzono więc smarkaczy do ostatniego rzędu, blisko wyjścia na podwórze, 
żebyśmy
się mogli wymknąć na wypadek kontroli. Tak że w ogóle nie widziałem napisów, 
domyślałem
się tylko akcji, ale to nie była żadna sztuka, na przykład w filmie rewiowym, 
który był
niedozwolony chyba dlatego, że dziewczęta pokazywały gołe nogi po szyję, od razu 
było
wiadomo, że reżyser Clark Gable będzie miał kłopoty ze zmontowaniem widowiska, 
bo lansowana
przez właściciela gwiazda ma kaprysy i wszystko może się rozlecieć, ale oto w 
tłumie
tych nóg, pośladków i wypiętych biustonoszy ślepy dotychczas Clark dostrzegł 
wreszcie Joan
Crawford (którą ja z miejsca przyuważyłem) — „to ta!” — powiedział 
przedstawiając ją grubasowi
z cygarem w ustach (co miało oznaczać, że jest bogaty i wszystko od niego 
zależy) —
i to naprawdę była ta, próby ruszyły z kopyta, rewia odniosła sukces niebywały, 
a na dodatek
Joan Crawford po cichu podkochiwała się w Clarku, o co miałem do niej pretensję, 
bo Clark
Gable wcale mi się nie podobał, nie lubiłem bezczelnych brutali, którzy tak 
podobają się głupim
gęsiom, uwielbiałem Fredrica Marcha i Gary Coopera.
Tak więc scenariusz nie był trudny do przeniknięcia, a jeśli tworzyła się jakaś 
luka, to i tak
dawało się ją wypełnić. Kiedy rozstałem się ze szkołą Krelmana i zacząłem 
uczęszczać do
szkoły na Zamenhofa, droga prowadziła przez Dzielną, obok kina „Promień”, gdzie 
wystawiano
fotosy z wyświetlanych akurat filmów. Jeśli o filmie mówiono, że ciekawy, i 
koledzy
wzdychali, że, niestety, niedozwolony, ja naturalnie pognębiałem ich 
przechwałką, że film
oglądałem, bo pan Goldszlak mnie wpuścił — tego mi naprawdę zazdrościli, 
znajomość z
właścicielem kina — to miało magię z niczym nieporównywalną — więc jeśli chcą, 
to mogę
im wszystko opowiedzieć. I zaraz, na podstawie oglądanych fotosów, snułem swoją 
własną
opowieść, a oni tak bywali rozciekawieni, że odprowadzali mnie do domu i czasem 
nawet
nosili moją teczkę, żebym miał większą swobodę w odgrywaniu akcji. Pamiętam, że 
pewien
film, tylko nie pamiętam jaki, opowiadałem im przez cztery kolejne dni, 
komplikując fabułę,
mnożąc niebezpieczeństwa, zanim raczyłem ich usatysfakcjonować obowiązkowym 
happy
endem.
Ale był film, którym się nie chwaliłem, bo nie chciałem przyglądać się fotosom. 
To był
Frankenstein z Borisem Karloffem. Wystarczyło mi jedno spojrzenie na tę 
przerażającą maskę
i ciarki mi przechodziły przez plecy. Nigdy nie lubiłem horrorów i teraz też nie 
bardzo
rozumiem, dlaczego ludzie je oglądają, do czego im to potrzebne — w tym świecie, 
w którym
tyle jest.horroru... Co do Frankensteina, to obejrzałem go sobie po wojnie, żeby 
spojrzeć w
oczy tej twarzy, która tak mnie prześladowała, i wydał mi się filmem raczej 
łagodnym, chwilami
sentymentalnym i nie pozbawionym głębszej myśli.
Kiedy pierwszy raz napisałem do „Małego Przeglądu”, miałem lat dziewięć, może 
trochę
mniej i wcale nie o to chodziło, żeby być pisarzem. Oczywiście, chciałem być 
sławny, bo kto
nie chce, tym bardziej że przeczytałem w podręczniku mojej siostry, że 
dziewięcioletni Julek
Słowacki modlił się o sławę, więc ja chciałem tak samo jak on, i to bez 
modlitwy, ale nie jako
wieszcz, bo wieszczem można było być dawniej, kiedy Polska znajdowała się w 
niewoli, a
nie teraz, sławni pisarze to byli kiedyś, a dzisiaj są tacy sobie, drukują w 
gazetach i w ogóle
żyją, czyli nie bardzo się liczą. Myślałem więc o tym, że może uda się zostać 
słynnym śpiewakiem,
jak Kiepura, albo piłkarzem, albo ministrem, któremu wszyscy muszą się kłaniać.
Do „Małego Przeglądu” napisałem dlatego, że tam była taka rubryka „Po raz 
pierwszy do nas
napisali”, gdzie wyliczano, kto napisał, z nazwiskiem. Później, kiedy zaczynała 
się prawdziwa
współpraca, już nie podawano nazwisk, tylko redaktor Jerzy Abramow (późniejszy 
znakomity
pisarz Igor Newerly), któremu Janusz Korczak oddał redakcję założonego przez 
siebie
pisma, wymyślał nieskomplikowane pseudonimy: Szlamek z Otwocka, Saluniek z 
Brukowej,
Lusia z Częstochowy i tak dalej... (Jerzy Abramow, Polak rosyjskiego 
pochodzenia, z matki
Czeszki, redaktorem pisma żydowskich dzieci, dodatku do mieszczańskiego „Naszego 
Przeglądu”
— jak to musiało się podobać Korczakowi, jak podniecać jego zmysł eksperymentu i
jaką dawać mu satysfakcję, że eksperyment się udał, na przekór szowinistom i 
durniom!) Nie
pamiętam, kto mi poradził, co trzeba po raz pierwszy napisać, w każdym razie 
starannie wykaligrafowałem,
że ja też chcę być współpracownikiem, podpisałem się, włożyłem kartkę do
koperty i z bijącym sercem zaniosłem na Nowolipki 7, gdzie na drzwiach redakcji 
wisiała
skrzynka na listy. Bardzo się bałem, że ktoś podpatrzy, jak wrzucam list, ale 
nikogo nie było.
A w dwa tygodnie później w rubryce „Po raz pierwszy do nas napisali” wydrukowano 
moje
imię i nazwisko. Wszyscy mogli to zobaczyć i podziwiać, rodzice i rodzeństwo, i 
chłopcy na
podwórku. Ci chłopcy też zapragnęli zobaczyć swoje nazwisko w „Małym 
Przeglądzie”, powiedziałem
im, że to żadna sztuka, na klatce schodowej podyktowałem im trzy jednakowe
teksty, każdy podpisał swój i potem zanieśliśmy je na Nowolipki 7, do znanej mi 
już skrzynki,
a po kilku tygodniach ich nazwiska też wydrukowano w rubryce „Po raz pierwszy do 
nas
napisali”. To ich zadowoliło i na tym skończyli.
Ale nie ja. Po powrocie z wakacji opisałem naszego willowego psa, groźnego 
wilczura,
który zasługiwał na swoje imię Lord. W nocy Józef spuszczał go z łańcucha, i 
wtedy nikt z
lokatorów nosa nie wyściubił za drzwi. W dzień czasem prowadziliśmy z bratem 
Lorda na
spacer, Józef zdołał go widać przekonać, że jesteśmy swoi, poza tym nasz wilczur 
nie uznawał
nikogo, nie przyjmował żarcia od obcych, idealny pies do stróżowania majątku. 
Pamiętam,
jak powstawał ten opis. Siedziałem przy dużym stole w jadalni, rodzina byłą 
zebrana,
wszyscy o czymś tak sobie gadali, mnie to nie przeszkadzało, ja mozoliłem się 
nad kartką
wyrwaną z zeszytu. Potem przepisałem to na czysto. Dlaczego opisałem Lorda, 
który nie był
mi szczególnie bliski? Widocznie uznałem, że to „temat”. W ogóle nie wiem, co 
mnie pchało
do współpracy z „Małym Przeglądem”. Bo przecież nie pragnienie sławy, już o tym 
wspominałem
— raczej chęć współuczestniczenia. Żeby być jak tamci. Mama bardziej się 
pyszniła
moimi drukowanymi „liścikami”, nielicznymi zresztą, niż ja. Nie uważałem się za 
cudowne
dziecko — i nie byłem nim. Z trudem wymyślałem jakiś przedmiot wart opisu. 
Podziwiałem
tych wszystkich stałych współpracowników „Małego Przeglądu” — Ludwika, Emkotta,
Edwina, którzy prowadzili dyskusje jak doświadczeni żurnaliści, Lejzora z 
Gęsiej, pyskatą
Aneri, Efraima, który recenzował filmy jak dorosły i dostał przez to bezpłatny 
wstęp do kina,
albo Leona G—rga, który w odcinkach opisywał swoje przygody bezrobotnego 
młodzieńca.
Byli to moi ulubieni autorzy, przez myśl mi nie przeszło, żeby się z nimi 
porównywać, jedyne
o czym marzyłem, to żeby kiedyś znaleźć się blisko nich, to już by było dosyć do 
szczęścia. O
czym pisać? Dziecku toczące się wokół niego życie wydaje się nieciekawe, a 
redakcja żądała
właśnie tego: pisania o sprawach własnych, najbliższych. Dlatego podziwiałem (i 
wciąż podziwiam)
jedenastoletnią Dycię z Zamościa, która napisała odcinkową powieść z życia 
swojej
rodziny i dostała za nią pierwszą nagrodę.
Ja na ten konkurs posłałem niebieski zeszycik (w jakim zapisywało się słówka) z 
powieścią
o tenisie. Powieści drukował czasem „Przegląd Sportowy”. Miałem w domu rocznik
„Przeglądu Sportowego” z roku 1930, a więc sprzed trzech lat, który podarował mi 
jeden z
wielbicieli siostry, kiedy zachorowałem na anginę. W ogóle wiele przełomowych 
chwil w
moim dojrzewaniu kojarzy mi się z jakąś grypą czy anginą. Tutaj miałem okazję 
doświadczyć,
jak podstępnie odciska się w świadomości czas, to co minęło — zwłaszcza w życiu
dziecka, zwłaszcza w dziedzinie tak ulotnej, jak wydarzenia sportowe. Gazety 
sprzed trzech
lat, a dla mnie wszystko tak odległe jak za króla Sasa! Przestudiowałem ten 
rocznik od deski
do deski, znałem lepiej bohaterów owego zamierzchłego roku 1930 niż swoich 
współczesnych.
Nie mogłem przeboleć, że zdążyli zniknąć: gdzie wspaniały Petkiewicz, który 
wygrał
na finiszu z Nurmim? Gdzie sam Nurmi? Następstwem tego było, że zredagowałem w 
grubym
brulionie Rocznik 1934 wymyślonego przeze mnie „Kuriera Sportowego”. Ułożyłem
ligę, rozegrałem turnieje tenisowe w Paryżu i Wimbledonie. Moi ulubieńcy wrócili 
na korty i
boiska, żeby triumfować jak za dawnych czasów (to znaczy cztery lata temu). 
Wymyśliłem
kilku zadziwiających debiutantów, talenty z bożej łaski, szesnastoletni chłopcy 
strzelali gole
(co się czasem naprawdę zdarza) i skakali na złamanie karku z Krokwi. 
Faworyzowałem jednak
tenis. Ci panowie, którzy fotografowali się u siatki uśmiechnięci, w białych 
długich
spodniach i swetrach z kolorowym spiczastym otokiem wokół dekoltu, i te zgrabne 
panie w
białych spódnicach, najpierw długich, potem coraz krótszych... Te słowa 
eleganckie, tajemnicze
a tak urzekające: serwis, backhand, forhand, smecz, volley, passing—shot, drop—
shot,
gem... Sprawozdawca z turniejów w Wimbledonie, którego zdjęcie czasem 
pokazywano, miał
czarne, błyszczące od brylantyny włosy z idealnie równiutkim przedziałkiem z 
boku i palił
fajkę jak sam Sherlock Holmes. Poznałem go po wojnie i czasem zamawiałem u niego 
artykulik
o tenisie lub boksie, przez sentyment dla swojego dawnego podziwu. W moim piśmie
miałem swój stały felieton, w którym, wzorem asów dziennikarstwa sportowego, 
przewidywałem
przyszłe wyniki, kto ma jaką szansę w mistrzostwach bokserskich Polski, i 
doradzałem
reprezentacji piłkarskiej, jaką taktykę ma zastosować z Czechosłowacją czy 
Niemcami.
Używałem przy tym języka stosowanego przez tych, których podziwiałem. Figle 
pamięci! Do
dziś utkwiło mi, niby wiersz wyuczony, zdanie z artykułu pewnego asa od wróżb 
przed mistrzostwami
Polski: „Arski przegra z Seweryniakiem, Seweryniak ulegnie Garncarkowi. 
Antidotum
na Garncarka to Pisarski”. Co za niesłychana pewność prognozy! I najdziwniejsze, 
że
stało się dokładnie tak, jak wytypował ów dziennikarz. To był fachowiec. Tylko 
że w gazecie
był błąd drukarski: wydrukowano „antitodum” i ja przez wiele lat z upodobaniem i 
w dobrej
wierze tak wymawiałem to trudne słowo.
Przez kilka długich tygodni zajmowałem się tylko moim rocznikiem, łamałem go, 
wypisywałem
kolorowymi ołówkami tytuły, wklejałem zdjęcia, kaligrafowałem podpisy. W 
sypialni
moich rodziców, u okna wychodzącego na wnękę podwórza, był długi i szeroki blat,
który mi służył za biurko. Kiedyś prowadziłem na nim wojny za pomocą guzików, z 
których
tworzyłem różne formacje, teraz ślęczałem przy nim nad swoim rocznikiem. Byłem 
bardzo
zajętym dzieckiem i doprawdy pretensje rodziców, że po całych dniach nic nie 
robię, trzeba
uznać za krzywdzące.
Tak więc, jak się rzekło, napisałem powieść o turnieju tenisowym. Nie byłem z 
niej zadowolony,
bo czułem, że idzie jak z kamienia. Mój bohater kochał się w tenisistce, która 
go nie
chciała, więc on jej na złość wygrywał mecz za meczem, aż doszedł do finału 
turnieju, w którym
miał zagrać o tytuł przeciw niej. Czym się to skończyło, nie pamiętam, może 
czyjąś
śmiercią. Bo już wtedy zrozumiałem, że najlepiej jest bohatera zamordować, jeśli 
nie można
go szczęśliwie ożenić. Po rozstrzygnięciu konkursu, który wygrała wspomniana już 
jedenastoletnia
Dycia z Zamościa, znalazłem w „Małym Przeglądzie” zawiadomienie, że redaktor
Jerzy Abramow prosi mnie na rozmowę. W pokoju, który służył za sekretariat, 
zobaczyłem
kilku chłopców i dziewczynę w białej bluzce, starszych ode mnie, zachowywali się 
swobodnie,
widać stali współpracownicy. Mnie powiedzieli, że mam zaczekać i więcej się mną 
nie
zajmowali. Pamiętam, że redaktor Abramow, który wstał na moje powitanie zza 
biurka, miał
pociągłą i ujmującą twarz. Tego, że kulał, wtedy nie zauważyłem. Najpierw 
zapytał mnie, czy
widziałem kiedyś mecz tenisowy. Przyznałem, że nie. Nie byłem na tyle pyskaty, 
żeby mu
powiedzieć, że nie muszę oglądać tenisa, bo mam stary rocznik „Przeglądu 
Sportowego” i
czytuję poniedziałkowy dodatek do „Naszego Przeglądu”. Wynikało co prawda z tych 
lektur,
że w turniejach tenisowych kobiety grają tylko z kobietami, a mężczyźni z 
mężczyznami, ale
ja potrzebowałem, żeby w finale spotkał się on z nią, bo tak było dramatyczniej. 
Redaktor
zaczął mówić o tym, że należy pisać o rzeczach, które się zna, bardzo usiłował 
mnie do tego
przekonać, ja kiwałem głową i nie potrafiłem wykrztusić słowa. Gardło miałem 
ściśnięte z
tremy i upokorzenia. Mój rękopis był po prostu niezdarny i niemądry — 
zrozumiałem to słuchając
redaktora, od wrzucenia rękopisu do skrzynki na Nowolipkach minęło kilka 
miesięcy,
a w tym wieku dojrzewa się szybko. Wyszedłem z redakcji zawstydzony i 
zniechęcony: wiedziałem,
że nie potrafię sprostać temu, czego żąda redaktor. (Planowałem właśnie powieść 
o
dżentelmenie włamywaczu, z ucieczką z więzienia, pościgiem policji, miłością i 
tak dalej).
Moja współpraca z „Małym Przeglądem” zaczęła kuleć. I wtedy właśnie zabłysnął 
Icek Fiszer,
przynajmniej dla mnie.
Chociaż i później od czasu do czasu coś tam drukowałem i nawet na krótko przed 
wojną
znalazłem się na grupowej fotografii wybijających się współpracowników, 
zamieszczonej w
dodatku ilustrowanym do „Naszego Przeglądu”, jednak nie bardzo się do tego pisma 
nadawałem
i nasze drogi właściwie się rozeszły. Poza tym Igor Newerly (tak go już będę 
nazywał)
zmieniał mi od jednego razu do następnego pseudonim, więc tym bardziej nie 
mogłem się
utrwalić w pamięci czytelników. Ani w jego własnej.
W ostatnich latach swojego życia Igor przysyłał mi kolejne wydania swoich 
książek z długimi
dedykacjami, które były zarazem recenzjami jakichś ostatnich moich pozycji. 
Podczas
którychś jego urodzin, kiedyśmy sobie popijali pod te wszystkie wspaniałości 
stołu, których
Igor był takim znawcą, wyjawił obecnym, że od razu na mnie zwrócił uwagę. „Dałem 
mu —
powiedział — nagrodę w konkursie. Pamiętam, jak przyjechał do mnie z ojcem z 
Białegostoku,
nieśmiały. malutki, a ja przepowiedziałem, że będzie z niego pisarz”. 
Usłyszawszy to,
zrozumiałem, że Igor bierze mnie za kogoś innego. Co miałem zrobić? Powiedzieć. 
że nie
pochodzę z Białegostoku, że nigdy nie przyszedłem do niego z ojcem, a konkurs 
sromotnie
zawaliłem? Igorowi tamten chłopiec, któremu przepowiedział pisarską przyszłość, 
zrealizował
się we mnie. Dzięki mnie, nie zapamiętanemu (bo niby jak?), nie pomylił się w 
swojej
przepowiedni. Więc niech już tak zostanie! Niech będzie, że ja to tamten, a nie 
autor niefortunnej
powieści tenisowej. I tak do końca jego dni wcielałem dla niego zwycięski finał 
tamtego
chłopca, co do którego się nie pomylił. Ten chłopiec, po którym ślad przepadł, 
dla Igora
przeżył i trwał — dzięki mnie...
Tylko czasem myślę sobie: Któż to mógł być, tamten chłopiec z Białegostoku? Co 
się z
nim stało? Zginął? Rozpłynął się? A może go nigdy nie było?...
A jednak była taka chwila, w czwartym oddziale, miałem wtedy dziewięć lat, kiedy 
poczułem,
że coś się we mnie dzieje, coś, co mnie wyróżnia. Zadano nam do domu 
streszczenie
czytanki, która się nazywała coś tak jakby „Prawdziwy bohater”, o chłopcu, który 
wygrał
bitwę na kule śnieżne, i o panu, który wyniósł z pożaru dziecko. Pisałem to 
streszczenie z
wielkim przejęciem, jakbym tworzył nową opowieść o tych dwóch bohaterach, 
domniemanym,
chłopięcym, i o prawdziwym, który narażał swoje życie. Pan Kibel, nasz ówczesny 
nauczyciel,
dał mi za nie czwórkę, nawet z minusem (bo był jakiś błąd ortograficzny i dwa 
kleksy),
ale kazał mi przeczytać moje wypracowanie na głos w klasie. Kolegom kleksy, 
oczywiście,
nie przeszkadzały i zdaje się, że osądzili, że opowieść jest piękna, prawie jak 
ta czytanka.
Mogłem się o tym przekonać jeszcze tego samego dnia. Nasza wysoka Pani, ta z 
pierwszego
oddziału, która czasem do nas zachodziła, z przywiązania czy przez ciekawość, 
tego
dnia też się pojawiła na dużej pauzie, żeby spytać, co u nas słychać. I wtedy 
chłopcy, wskazując
na mnie, zaczęli wykrzykiwać: „Psze pani, psze pani, niech pani przeczyta, jakie 
wypracowanie
on napisał!” Pani otworzyła mój zeszyt, przebiegła wzrokiem zakleksione gry-
zmoły i mruknęła coś w rodzaju: „No, no...” Była wyraźnie zadowolona, jakby to 
miało jakiś
związek z nią. A mnie zalała fala szczęścia. Coś się stało.
Leżałem w łóżku chory, jakaś grypa, kiedy do domu przyszli dwaj chłopcy z 
„Małego
Przeglądu”. Bo redaktor zaprzęgał do roboty, niekoniecznie dla oszczędności, 
chętnych do
takiej współpracy. Przynieśli mi nagrodę za moje liściki, książkę — pamiętam 
dobrze: Przygody
kapitana Korkorana, autorstwa Assolanta — i jeszcze pocztówkę z wymalowanymi na
niej wisienkami. Ta pocztówka uprawniała do wejścia na seans filmowy 
organizowany przez
redakcję i wprowadzenie dodatkowo dwóch osób. Redakcja, jak to było w zwyczaju 
Starego
Doktora, odwracała porządek rzeczy : nie rodzice zabierają dziecko do kina, ale 
dziecko funduje
kino rodzicom. Strasznie więc byłem ważny. Poszliśmy z mamą i Hipkiem.
Mój brat sprawiał wrażenie, że się nudzi. Może czuł się upokorzony, że to nie on 
dostał
pocztówkę z wisienkami. Może chciał mi pokazać, że to żadne mecyje, to moje 
kino. Znalazł
sobie rozrywkę w kopaniu po łydkach pana, który siedział przed nim. Pan odwrócił 
się i
upomniał go, żeby się uspokoił. I wtedy zobaczyłem, że tym panem z bródką, 
którego kopał
mój brat, jest Janusz Korczak. Szepnąłem: „Przestań, to Korczak”. Brat nie 
zwracał uwagi,
być może, że ta wiadomość tylko go podnieciła. Byłem w rozpaczy. Bo przecież 
wiedziałem,
że Korczak kocha dzieci. I teraz sobie pomyśli, że może nie bardzo jest za co. 
Pan z bródką
raz jeszcze upomniał mojego brata, ale nie dał mu rady: zamiast wychować złe 
dziecko —
przesiadł się po prostu do innego rzędu.
Później, grubo później, wracałem czasem myślami do tej sceny. Dręczyła mnie. 
Myślałem
o Korczaku, który poszedł na śmierć z dziećmi, i myślałem o moim bracie, który 
też zginął
podczas wojny, tylko nie wiem jak. Myślałem o tym, czytając pamiętnik Korczaka z 
getta, w
którym zapisał, że bywają i złe dzieci, że potrafi nawet jakieś znienawidzić. 
Ale mam nadzieję,
że nie pomyślał tak o moim bracie. To nie był zły chłopiec, tylko lubił uchodzić 
za
łobuziaka. I myślę, że Korczak to rozumiał, i dlatego przesiadł się po prostu do 
innego rzędu.
Nie lubiłem odrabiać lekcji, ale klasówki z polskiego lubiłem. W piątym oddziale 
nowa
nauczycielka, pani Nudelmanowa, energiczna, jasnowłosa, niska, ale mocno 
zbudowana
osóbka o rumianej cerze i niskim głosie, zadała nam wypracowanie klasowe raczej 
banalne:
„Kim chciałbym być w przyszłości?” Koledzy wypowiedzieli się w ciągu kwadransa i 
czekali,
aż pani zbierze zeszyty i będzie można wyjść z klasy —ja jeszcze pisałem. 
Miałem, jak się
okazało, sporo do powiedzenia. Nie wiem, czym chcieli być w przyszłości moi 
koledzy, pewnie
któryś chciał zostać lekarzem, inny adwokatem, może nauczycielem, a może 
lotnikiem —
ja napisałem, że będę rolnikiem. To znaczy latem rolnikiem, a zimą, kiedy robota 
w polu
ustaje, stolarzem. Pani się bardzo zdziwiła, ale wypracowanie jej się podobało i 
postawiła mi
piątkę. Rodzice też się zdziwili: po raz pierwszy dowiedzieli się, że chcę być 
rolnikiem. I
stolarzem — ja! — który młotka w dłoni nie umiałem trzymać! Zadziwiające.
Ja też mogłem czuć się swoim wyborem zaskoczony. Bo przecież nigdy o tym nie 
myślałem,
by zostać rolnikiem i jeszcze łącząc to ze stolarstwem. Myślę, że wszystko 
odbyło się
tak. Jest klasówka, podany został temat, ma to być jakoś ciekawie napisane. 
Czyje życie jest
naprawdę ciekawe? Co nadaje się do malowniczego, tęsknego opisu? Wieś, życie 
rolnika. I w
trakcie pisania zrodziła się we mnie nostalgia za wsią, poczułem zapach ziemi, 
zobaczyłem
kołyszące się łany, a wśród nich siebie, z kosą w ręku, pracowitego chłopka, 
który własnym
trudem zarabia na życie. I tak się rozpędziłem w tym umiłowanym trudzie i 
zgrzebności, że i
hebel do ręki wziąłem, poleciały z desek pachnące ostrużyny, powstały pod moją 
sprawną
dłonią proste sprzęty domowe.
To prawda: chociaż pochłaniałem Dumasa i wszystkie możliwe powieści przygodowe i
oglądałem filmy z życia wyższych sfer, nigdy jakoś nie śniłem o tym, by być 
hrabią, milione-
rem czy nawet zręcznym włamywaczem dżentelmenem. Bardziej romantyczne wydawało 
mi
się życie w głodzie, niedostatek. Mieliśmy w wypisach taką czytankę „Antek 
śmieciarz” i
pamiętam, że kiedy po pracy ten Antek z braciszkiem, którym się opiekował, 
zajadali ze smakiem
nie nasmarowany chleb z białym serem, to i ja poczułem apetyt i coś na kształt 
zazdrości.
Ach, to by mi smakowało!... Albo być pionierem, przedzierać się przez dżunglę 
czy wytrwać
na pustyni bez wody. Zadowalać się byle czym, znosić cierpliwie nędzę — to 
oddziaływało
na moją wyobraźnię. Podziwiałem tych bohaterów, którzy wiedli życie o chlebie i
wodzie, i postanowiłem i ja do takiego życia się przygotować. Przez kilka 
wieczorów hartowałem
się na oczach całej rodziny, jedząc na kolację tylko kromkę suchego chleba i 
popijając
wodą z emaliowanej kwarty. Pamiętam słonawy smak chleba popijanego wodą. Nie 
było to
dobre...
Czytałem również książki mające głód w tytule: Glód Hamsuna, Jestem głodny 
Georga
Finka i Wielki głód Johana Bojera. Ta ostatnia powieść mnie rozczarowała, bo 
okazało się, że
idzie o głód duchowy. Przed samą wojną przeczytałem tom Stanisława Łukasiewicza 
Głód
niezaspokojony i zapamiętałem właśnie to opowiadanie tytułowe. Szykowałem się 
najwyraźniej
do tego, by cierpieć głód i chodzić boso. Udało się.
W kilka tygodni później znów mieliśmy wypracowanie klasowe i znowu temat raczej 
banalny:
„Wiosna”. Pani wyjaśniła, że idzie o to, żeby każdy napisał, czego po wiośnie 
oczekuje,
z czym mu się ona kojarzy. Gryzłem obsadkę pióra. Wiosna, wiosna — z czym mi się 
kojarzy?
Przecież wszyscy wiedzą, co to jest wiosna — dlaczego pani zadaje taki 
wyświechtany
temat? I nagle — mam! I znowu pisałem długo i z przejęciem, tamci czterej już 
dawno oddali
zeszyty i musieli przeze mnie wciąż siedzieć w ławkach i pani też musiała 
siedzieć, aż ja raczę
się wypisać. Aleja miałem coś bardzo ważnego do powiedzenia. Napisałem więc, że 
wiosna
wcale nie wszystkich cieszy. Nie cieszy bezrobotnych, bo zimą jest przynajmniej 
uprzątanie
śniegu i pomoc zimowa. Nie cieszy też tych, którzy nie mają na zapłacenie 
komornego, bo
na wiosnę ustaje ochrona lokatorów i zaczynają się eksmisje. I opisałem taką 
rodzinę, która
znalazła się na bruku, na węzełkach, z płaczącymi dziećmi — dzisiaj nie wiem, 
czy opisałem
ją z fantazji, czy naprawdę taką rodzinę widziałem. Ale pamiętam swój opis. 
Oddałem zeszyt
wyczerpany.
Dostałem piątkę, ale pani Nudelmanowa kazała przyjść do szkoły mojej matce. Mama
wróciła do domu podenerwowana: pani Nudelmanowa chwaliła moje wypracowanie, ale 
powiedziała,
że jestem „altruista”. W domu powstał popłoch, mnie też ogarnął niepokój.
Wszystkiego można się było po mnie spodziewać, ale nie, że jestem jakimś — jak 
to ona powiedziała?...
To chyba gorsze niż bolszewik. Dopiero, kiedy moja starsza siostra dopytała się
w gimnazjum o znaczenie tego słowa, mama trochę się uspokoiła. Ale nie do końca, 
bo i tak
to nic dobrego nie wróżyło.
Jakiś uraz we mnie jednak pozostał. Nie lubię tego słowa.
Pożegnanie pana Akermana
Pewnego wieczoru, kiedy kładliśmy się spać, mój brat powiedział mi, że Boga nie 
ma. O
tym, że Boga nie ma, dowiedział się w „jaczejce” na Muranowie, do której 
wstąpił. Dawniej
biliśmy się przed spaniem z błahszych powodów, teraz jednak nie było 
wymachiwania pięściami,
zaczęła się dyskusja. Pamiętam, leżeliśmy w łóżkach, w pokoju było ciemno, a ja 
zapytałem
brata, trochę zadziornie, kto w takim razie stworzył niebo, słońce i gwiazdy — 
no
powiedz, kto — a kto stworzył człowieka i skąd się wzięły różne cuda. Brat nie 
umiał mi na
to odpowiedzieć. Upierał się tylko przy tym, że Boga nie ma. Świat istnieje 
miliony lat, dowiedli
tego uczeni, a w Biblii napisano, że pięć tysięcy z kawałkiem, no to policz 
sobie, mówił,
nic tu się nie zgadza i dlaczego dzisiaj nie ma cudów, co? Sprzeczaliśmy się 
długo, ale
bez nerwów, spokojnie. On wiedział swoje, ja swoje. Ale ziarno zwątpienia 
zostało zasiane.
Nie znaczy to, że zacząłem przeżywać jakieś rozterki na tle religijnym. Nie 
byłem z natury
„bogoiskatielem”, a moje przekonanie, że jestem prorokiem, z czasem się 
ulotniło, sam nie
wiem kiedy. (To, że przepisów religijnych nie należy brać dosłownie, że są 
przestarzałe i nie
pasują do naszego czasu, rozumiało się bez konieczności dyskutowania. Na 
Nowolipiu i
Lesznie ludzie stawali się coraz bardziej „postępowi” — takiego słowa się 
używało, a więc
mówiono o tym z aprobatą — co nie znaczy, że zrywali z Bogiem. Wiadomo już było, 
że
przyznawanie się do żydostwa to sprawa świadomości, nie wymaga ani 
ortodoksyjności, ani
religijności, ani kultywowania przepisowego jadła, stroju czy zwyczajów, ani 
nawet języka.
To jest wyłącznie wewnętrzna sprawa, poczucia tego, kim się jest — i zewnętrzna, 
to znaczy
tych, co się Żydowi przyglądają. Późniejsze lata wszystko to potwierdziły. Ale 
takich właśnie
Żydów, którzy są jak wszyscy inni ludzie w Europie, którzy grają w koszykówkę, 
hokeja,
boksują, pływają i zdolni są do przeciętnych europejskich świństw nie lubi świat 
pozażydowski.
Ten świat gotów jest rozczulić się na widok Żyda pejsatego, malutkiego, z 
powiewającymi
spod kamizelki cycesami, pobożnego, trawiącego czas nad starymi anachronicznymi
księgami, lub Żyda, wobec którego mógłby czuć wyższość zaprawioną pogardą. Żyda, 
do
którego się mówiło „ty”. Z dawnego szlacheckiego nawyku, niektórym wciąż jeszcze 
się
zdawało, że Żyd to pachciarz i można go bezceremonialnie tykać, nawet kiedy jest 
w marynarce
i z krawatem, i z tytułem naukowym. Słyszałem to, tak ktoś odezwał się w mojej 
obecności
— i pamiętam, że zrobiło mi się gorąco. Ale mój ojciec w ogóle nie zareagował, 
przyjął
to z filozoficznym spokojem.)
(Jeszcze jeden nawias, chyba konieczny. Sprawa wyznania odgrywała w naszych 
rozterkach
religijnych rolę drugorzędną. Szło o samo współżycie z Bogiem, mniejsza czy 
według
zaleceń Mojżesza czy Kościoła. Kiedy miałem lat dziewięć, pożyczyłem od kolegi 
Quo vadis
Sienkiewicza. Było to wydanie młodzieżowe, ilustrowane, szczególnie pieściwie 
została
przedstawiona naga zemdlona Ligia na grzbiecie tura, którego rogi cisnął do 
piasku areny
Ursus. Nie znałem jeszcze wtedy litery „Q” i powiedziałem mamie, że czytam 
książkę „Ouo
wadis”. Mama też ją przeczytała i też była pod wrażeniem. Trudno mi było marzyć 
o tym, że
ukręcę łeb żubrowi, byłem jednak gotów ponieść męczeństwo za wiarę, na krzyżu 
lub na stosie.
To, że nie byłem ochrzczony, wcale mi nie przeszkadzało, zresztą właśnie od 
Sienkiewicza
dowiedziałem się, że ci pierwsi chrześcijanie i apostołowie Piotr i Paweł, że 
wszystko to
byli Żydzi i nazywano ich Nazaretańczykami. Przejęty duchem dziecięcego 
ekumenizmu —
a, być może, jako przyszły człowiek kompromisu — nie widziałem przeszkód, aby 
obie religie,
wielbiące tego samego Boga, splotły się jakoś. Hebrajskie słowa „hosanna”, 
„amen” i
„alleluja” są wspólne dla obu religii. Jakże chciałem, żeby wszyscy się jakoś ze 
sobą pogodzili
i pokochali — rabini i księża, biskupi z cadykami i syjonistą Żabotyńskim — 
niechby
wszyscy czuli dla siebie miłość, jak tego nauczali apostołowie Sienkiewicza! Quo 
vadis na
długo pozostało moją ulubioną książką. Teraz nie potrafię jej czytać. Nazbyt to 
ustylizowane
na rzekomą antyczną prostotę. Prostota na koturnach).
Więc aż dwa nawiasy, za które przepraszam. Wracam do opowieści. Fredek, syn 
Szulima i
Dory, mój złotowłosy ulubieniec, wyrósł na niezgrabnego i flegmatycznego 
chłopca. Nie miał
już złotych pukli, ostrzyżono go na zero z grzywką, oczy miał senne, wargi grube 
(po cioci
Dorze), stracił wszelki urok. W szkole mu nie szło i ciocia Dora zwróciła się do 
mnie, czy nie
mógłbym mu trochę pomóc. (Było to jeszcze przed ich niecną zdradą). Dostanę za 
to, kusiła,
pięćdziesiąt groszy tygodniowo. To było prawie na kino, a poza tym chciałem się 
przekonać,
czy dam radę go czegoś nauczyć. Nie szło mi łatwo, nieraz doprowadzał mnie do 
złości leniwy
umysł tego chłopca, ale szybko przywoływałem się do porządku, przypominając 
sobie
pana Glanca i to, jak krzykiem odstraszył mnie od rachunków. Wyciągnąłem go za 
uszy z
dwójek, nie tylko dostawał piątki, ale wyprzedził program.
Poświęcałem mu wszystkie swoje popołudnia, nie odrabiałem więc własnych lekcji i 
obrywałem
dwóje. Wdała się w to w końcu mama, zrobiła się straszna awantura, ciocia Dora 
się
obraziła i zdaje się, że urwała mi ostatnie pięćdziesiąt groszy. Ale Fredek 
przeszedł do drugiego
oddziału.
Naszym lekcjom przypatrywał się Wituś, ten roześmiany figlarz. Czasem powiedział 
coś
śmiesznego, ale wcale nie przeszkadzał. Kiedy już kończyłem zajęcia z Fredkiem, 
Wituś zachorował.
Najpierw mówiło się, że ma grypę. Potem, że ma zapalenie opon mózgowych. Potem,
że to gruźlica mózgu i że to beznadziejne. Odwiedzałem go czasem i zapewniałem, 
że
wyzdrowieje. Poprosiłem o to Boga. Przecież Wituś był takim miłym dzieckiem i 
nic złego
nikomu nie zrobił. Jeśli Bóg jest, to go uratuje. Właściwie postawiłem Bogu 
ultimatum. Uratuj
Witusia, zlituj się, pokaż, co potrafisz! (Nie wiedziałem jeszcze wtedy, że o 
krzywdę
dziecka wadzili się z Bogiem bohaterowie Dostojewskiego). Ale stan Witusia 
ciągle się pogarszał.
Dziecko oślepło, potem przestało mówić. Ja wciąż czekałem na interwencję Pana
Boga. Wciąż jej się domagałem. Nic nie nastąpiło: Wituś gasł coraz bardziej, aż 
wreszcie
umarł. Odtąd przestałem się zajmować swoim stosunkiem do Boga. Nie było to 
bynajmniej
podobne do jakiejś rozterki. Wokół tej sprawy po prostu wytworzyła się pustka. 
Dla dziecka
Bóg wszechmocny jest czymś naturalnym, wszechmoc nie budzi zdumienia. Świat 
rządzony
przez Boga jest światem oczywistym. Wiara dziecka jest wiarą naturalną, czymś 
danym —
jak przywiązanie do rodziców.
Dopiero świat bez Boga albo z Bogiem słabym czy z Bogiem obojętnym — jest czymś, 
co
budzi zdumienie. Czymś trudnym do zrozumienia i na co nie ma zgody. Jest 
odkryciem pustki.
To nie znaczy, że stałem się ateistą. Nigdy nie byłem nieprzyjacielem Pana Boga, 
nigdy
nie usiłowałem nikogo przekonać do mojej niewiary. Zresztą, podobnie jak nie ma 
doskonałej
wiary, tak nie ma i doskonałej niewiary. Pełen rozpaczy szept „Mój Boże...” 
wymknie się
każdemu. Czasem, podczas wojny, miałem takie uczucie, jakby prowadziła mnie — 
przez
niebezpieczeństwa i próby — ręka Opatrzności. Przecież przeżyłem... Zresztą 
każdy z nas,
kto przeżył, może o sobie to powiedzieć: złożyły się na to wydarzenia i 
przypadki mające w
sobie coś z cudu.
W jednej z moich powieści, której akcja toczy się podczas wojny, kiedy decydują 
się losy
bohatera, jego przyjaciel namawia go, żeby ukląkł przed ołtarzem i pomodlił się 
— „bo a nuż
pomoże”. Mój bohater nie ukląkł, „kolana mam sztywne” — powiedział. Ten fragment 
podobał
się Andrzejowi Kijowskiemu, znakomitemu pisarzowi i głęboko wierzącemu 
katolikowi.
Czy Bogu potrzebne są nasze modły? Czy Oko boskie nie widzi bez naszych wołań 
nędzy i
cierpienia, czy nie powinno się nad nim pochylić? Człowiek, w swojej małości, 
traktuje Boga
jak próżnego władcę o twardym sercu, który łaknie pochlebstw, chwalby, 
psalmicznych tonów
i uniżonych próśb, tarzania się przez nas w prochu i bicia się w piersi. Nasze 
łzy mają go
rozmiękczyć...
Mój bohater odmawiał ukorzenia się. Nie przyszło mu jednak na myśl, że jego 
modlitwa
może nie Bogu jest potrzebna, ale jemu samemu. To jemu własne łzy mają przynieść 
nadzieję
— i ulgę. Jak przynoszą one dziecku, które się wypłacze...
Tak się złożyło, że moje zobojętnienie dla spraw boskich przypadło na okres, 
kiedy zacząłem
zaniedbywać naukę języka hebrajskiego. Łagodnie powiedziane, bo naprawdę 
zachodził
przedziwny proces: cofania się wiedzy. Nie tylko nie nadążałem za nauką, ale 
coraz
mniej umiałem, zapominałem słówek, zdań i tych stron Pięcioksięgu, które bywały 
moją specjalnością.
Zupełnie, jakbym dostał takiej wybiórczej sklerozy. Czytałem wtedy dużo, 
czytałem
książki moich starszych sióstr, które wypożyczały je w czytelni „Renaissance” na 
Lesznie
albo w „Wirginii” (państwa Wirginów) na Elektoralnej, ja sam zapisałem się do 
wypożyczalni
„Parnas” na Nowolipiu, prowadziła ją młoda przystojna para, która miała ambicję 
kierować
lekturami swoich abonentów. Tak się więc złożyło, że nigdy nie czytałem Karola 
Maya
i J.F. Coopera, za to czytałem Hamsuna, pierwszą jego powieścią były Włóczęgi, 
wypożyczyła
ją moja siostra Mirka, nie mogłem się od tej książki oderwać, czytałem ją 
wielokrotnie i
na długo zapamiętałem obraz bosonogiej Lowisy i zakochanego w niej Edewarta, 
kiedy ona,
by udowodnić mu swoje uczucie, rozpina zgrzebną spódnicę i wszystko dzieje się w 
smutku.
Otóż w miarę jak pochłaniała mnie literatura współczesna, europejska, jak 
zacząłem się z nią
utożsamiać, ten hebrajski stawał się obciążeniem, jakąś koniecznością, którą 
trzeba było spłacać
szkole, do której mnie posłano, ale czymś, co uznałem za niekonieczne. (Nigdy 
tego nie
odżałuję).
Nie byłoby jednak do tego doszło, gdyby nie brak pana Akermana. Nauczyciel 
decyduje o
wszystkim. Pan Akerman umiał mnie rozpalić do każdego przedmiotu, którego 
nauczał. Nawet
różne talmudyczne komentarze, których przesłanie wydaje się nam raczej jałowe i 
rozczarowujące,
umiał podać tak, że słuchało się tego w napięciu. Jednak pan Akerman bywał
coraz bardziej podenerwowany, rozkojarzony, czuło się, że coś go trapi. W końcu 
go nam
zabrano. Naszą klasę, pięciu chłopców w piątym oddziale, dostał tęgi pan 
Korngold, człowiek
nadęty i nudny, ale za to nowy wspólnik pana Krelmana; najwidoczniej szkoła 
znalazła się u
progu bankructwa i pan Krelman musiał ją ratować, dobierając sobie wspólnika. 
Nieszczęściem,
ten wspólnik miał ambicje pedagogiczne, a może uznał, że zabierając panu 
Akermanowi
kilka godzin tygodniowo, podreperuje stan finansów szkoły, w każdym razie ja 
odczułem
to boleśnie. Nie lubiliśmy nudnego pana Korngolda, lekcje z nim były męczące, 
posypały
się dwójki i wszystko razem odbiło się fatalnie na mojej wiedzy.
Pan Akerman z rzadka zachodził do naszej klasy — tylko na zastępstwo — ale 
niczego
wówczas nie uczył, czytał nam za to jakieś zabawne rzeczy (okazało się później, 
że Szolem—
Alejchema), a myśmy zaśmiewali się do łez i jeszcze bardziej go za to 
kochaliśmy. Kiedy
więc nastało wesołe święto Purim, połączone z zapustami, podczas których 
tradycja zaleca
Żydom pić tyle wina, żeby nie mogli odróżnić, kto był owym pobożnym, dzielnym 
Żydem,
który stanął w obronie swojego narodu, a kto tym zbrodniarzem, co chciał lud 
Boży wymordować,
otóż my wtedy złożyliśmy się na mały tort dla naszego byłego nauczyciela. 
Wybraliśmy
się do niego wszyscy, cała piątka. Pan Akerman powinien się poczuć tym 
przywiązaniem
poruszony, bo przecież już nie był naszym nauczycielem, nie mógł nawet postawić 
ani dwói,
ani piątki. Mieszkał, jak się okazało, na Stawkach, ulicy nędzy, gdzie nie było 
takich solidnych
kilkupiętrowych kamienic z żółtymi kafelkami, z ozdobnymi balkonami, jak na 
przykład
nasza i kilkanaście innych na Nowolipiu. Wiedziałem, jak tam jest, niedaleko 
Stawek mieszkał
przecież Mendełe, jakie tam są domki i rynsztoki, i kocie łby, ale mimo wszystko 
spodziewaliśmy
się, że nasz pan Akerman, który nie był żadnym mamroczącym pod nosem mełamedem,
ale nauczycielem całą gębą, najważniejszą figurą w szkole pana Krelmana, że pan
Akerman mieszka dużo lepiej. To, co zobaczyliśmy, wstrząsnęło nami. Długi, wąski 
zagracony
pokój, jak u naszego dozorcy, ale u dozorcy było jasno, a tutaj wszystko jakby 
pokryte
kopciem. I pan Akerman, w kamizelce, wyraźnie zmieszany, przyłapany na czymś 
wstydliwym.
Na pewno był poruszony naszą pamięcią, kiedy brał od nas tort, ale i 
zakłopotany, nie
bardzo wiedział, co robić dalej. Myśmy zachowali się jak należy, to znaczy 
życzyliśmy mu
wesołych świąt — i pośpiesznie się wycofali.
Odtąd miłość do naszego nauczyciela zaprawiona była jakimś uczuciem przykrości, 
może
świadomością nietaktu, jaki popełniliśmy niechcący — nie należało wdzierać się w 
jego własne
życie, odsłaniać to, co dotychczas było —przesłonięte kolorowym fajerwerkiem 
jego cudownych
lekcji. Tym więcej nie znosiliśmy teraz grubego i nudnego pana Korngolda — jakby
to on wszystkiemu był winien...
Obcy
Szóstego oddziału u pana Krelmana już nie było. Mama zapisała mnie do Zrzeszenia 
Nauczycieli
przy ulicy Gęsiej, spółdzielczej szkoły, o której mówiono, że jest postępowa. I 
tak
rzeczywiście było. Już zewnętrznie wyglądało to inaczej: u Krelmana było tylko 
kilka małych
izb, w których ślęczało się nad książkami, a w Zrzeszeniu, które zgrupowało 
ambitnych,
zbuntowanych nauczycieli, były i przeróżne pracownie: przyrodniczo—fizyczna, 
robót ręcznych,
i nawet sala gimnastyczna z drabinkami na ścianie. Zrzeszenie postarało się też 
o własne
poletko, ćwierć morgi gdzieś na Grochowie, ale to wystarczyło, byśmy na wiosnę 
mieli
co przekopywać, robić zagony, sadzić, polewać, pielić. Kierownikiem był pan 
Gurewicz, polonista
i historyk, przystojny, już łysiejący, energiczny mężczyzna poniżej 
czterdziestki, o
którym chłopcy mówili (z podziwem), że jest podporucznikiem rezerwy i ma w domu 
prawdziwy
pistolet, nie żaden straszak.
W nowej szkole spotykały mnie same porażki. Ponieważ przyszedłem od „Krelmana”, 
o
którym w Zrzeszeniu wyrażano się — co mnie zaskoczyło — z pogardą, stawało się 
rzeczą
oczywistą, że i ja jestem niewiele wart. Już pierwsze moje wypracowanie, o 
którym myślałem
z nadzieją, że zrobi wrażenie, bo jest oryginalne, pan Gurewicz opatrzył uwagą 
„nie na temat”
i postawił mi dwóję. Z następnego dostałem trójkę minus. Do udziału w gazetce 
szkolnej w
ogóle mnie nie zaproszono, oni tam mieli swoich gwiazdorów, a ja byłem kimś 
spoza ich
grona, przybłędą. Gazetkę ścienną robili utalentowani rysownicy, była, jak sobie 
przypominam,
pomysłowo łamana i ubarwiana — liczyła się tu grafika, liternictwo, nie tekst. 
Pan Gurewicz
mi imponował, słuchałem z zajęciem jego wykładów historycznych, ale on mnie nie
uznawał. Im bardziej się starałem, im bardziej chciałem uprzytomnić mu, że 
przecież tam, u
Krelmana, byłem kimś, tym bardziej okazywał bezwzględność, tym częściej 
znajdowałem na
marginesie swoich wypracować uwagi w rodzaju: „nie o to szło!”, „styl!” i 
sakramentalne:
„nie na temat!” Ze zdumieniem obserwowałem, jak niektórzy moi koledzy, autorzy 
poprawnych,
ale szarych klasówek, dostają piątki, podczas gdy ja, as pani Nudelmanowej, jadę 
cały
czas na trójkach.
Tak samo było z historią. Moja wiedza nie imponowała panu Gurewiczowi. Żądał, 
aby odpowiadać
tak, jak on wykładał. Pińczewski, chasydzki syn, zresztą zdolny chłopak i dobry
kolega, był w tym lepszy: co powiedział pan Gurewicz, zawsze zapamiętał i potem 
bezbłędnie
oddawał. Pokłóciliśmy się z panem Gurewiczem o Napoleona. Pan Gurewicz, który 
chyba
pochłonął takie książki jak Napoleon a Polska Askenazego, nie miał ani trochę 
względów dla
mojego idola. Szczególnie ostro mówił, pamiętam, o wyprawie na Moskwę. Stał przy 
mapie i
pałeczką pokazywał całą drogę odwrotu i jak Napoleon zgubił wojsko. Była potem 
klasówka,
w której nie uwzględniłem jego zastrzeżeń. Nie miałem racji, ale byłem 
samodzielny. Dostałem
tróję z dwoma minusami.
Zrozumiałem, że czeka mnie długa, mozolna droga, jeśli chcę go przekonać do 
siebie. Że
muszę być cierpliwy. Zrozumiałem też, chociaż na pewno nie sformułowałem sobie 
tego w
tych słowach, jak wpływa na ocenę uprzedzenie, powzięte z góry przekonanie, że 
coś nie może
być dobre. To doświadczenie przydało się w późniejszych latach. Nie znaczy, że 
było mi
od tego lżej, ale przynajmniej mogłem widzieć rzeczy, jakimi są. Tym bardziej to 
było bolesne,
że nie uważałem pana Gurewicza za idiotę, który na niczym się nie zna, 
przeciwnie, widziałem,
że jest inteligentny, oczytany, świetnie opowiada, że jest uczciwy i dzielny, 
prowadzi
szkołę znakomicie i z ogromną energią. Wierzcie lub nie, ale wiedziałem w czym 
rzecz:
nie byłem jego wychowankiem, byłem z tej gorszej szkoły, więc nie miałem prawa 
być lepszy.
Pierwszy raz w życiu poczułem się odtrącony, tak, zawiedziony w uczuciu. Ale nie 
rozpaczałem.
Przycichłem, przestałem wierzgać. Nie walczyłem już o uczucie pana Gurewicza.
Ostatecznie, nie wszystko sprowadzało się do szkoły: żyłem jeszcze innym życiem, 
pozaszkolnym,
wcale intensywnym.
W szkole nie pomógł mi nawet triumf, jaki dość nieoczekiwanie odniosłem w „Małym
Przeglądzie”. Było tak. Na naszej klatce schodowej lubił wystawać sparaliżowany 
Jankiel,
wysoki młody człowiek, którego dziwaczne ruchy dużych, pająkowatych rąk 
napełniały mnie
przerażeniem, bo wyglądało tak, jakby brał się do bicia. Jankiel rzeczywiście 
wpadał czasem
w gniew i wtedy jego huczący głos, miotający niezrozumiałe słowa, przemieniał 
się w ryk.
Bałem się Jankla bardziej niż trupa z drugiego piętra i kiedy znienacka 
wyrastała przede mną
jego rozczapierzona postać stracha na wróble, zupełnie jakby na mnie czyhał, 
serce we mnie
zamierało i szybko wycofywałem się na podwórze. Starałem się, żeby to nie 
wyglądało na
ucieczkę, ale było ucieczką. Słyszałem, jak mówiono, że Jankiel to „paralityk”, 
i samo to
słowo brzmiało dla dziecka okropnie, bałem się, że kiedy mnie dotknie, coś złego 
się ze mną
stanie, może i ja zostanę paralitykiem.
Mogłem jednak zauważyć, że nie wszyscy omijają Jankla tak jak ja. Niektórzy 
zapalali mu
papierosa, przynosili gazety, bo Jankiel czytał, rozprawiali z nim o polityce i 
nawet słyszałem,
że Jankiel jest komunistą. Może miał nadzieję, że jak na całym świecie zapanuje 
komunizm,
to nie będzie paralityków, może ktoś go o tym przekonał. Chociaż nadal wolałem 
go
nie dotykać, ale przestałem go się bać, już mogłem się domyślić, że Jankiel mnie 
złośliwie nie
zaatakuje, mówiłem mu nawet „dzień dobry”, on wykrzywiając usta i śliniąc się 
odpowiadał
ambitnie: „Czeeeść”, co nie jest przecież słowem łatwym, dla nikogo. Kiedyś 
poprosił mnie,
żebym go sprowadził z piętra na parter, do mieszkania. To był, można rzec, mój 
chrzest bojowy.
Podziękował mi uśmiechem, tak jak potrafił. Innym razem poprosił, żebym mu wyjął 
z
kieszonki papierosa i włożył do ust. Pomogłem mu zapalić, a on krztusząc się 
zapytał, co porabiam.
Czego się uczę. Co czytam. I tak zaczęły się nasze rozmowy. To znaczy, on 
wypytywał,
a ja opowiadałem. Kiedyś zapytał, dlaczego przed nim uciekałem. Skłamałem, że 
nie,
nigdy, skądże znowu. Ale on chyba wiedział, że kłamię, tylko że nie mogę 
powiedzieć dlaczego,
i więcej do tego nie wracał. Był bardzo chłonny, spragniony tych rozmów, może
wszelkich rozmów, a ja nie mogłem się pozbyć uczucia, że jestem mu coś winien, 
za ten mój
lęk, o którym wiedział, który go bolał, za te ucieczki, które sprawiały mu 
przykrość, bo przecież
nie był głupcem i domyślał się, z czego to się brało.
I kiedy Jankiel umarł — a umarł dość nagle, na zapalenie płuc, którego się 
nabawił wystając
na klatce schodowej — więc kiedy Jankiel zniknął z naszego życia, pomyślałem, że 
trzeba
o nim napisać, jak o kimś, kogo będzie nam na podwórzu brak. Może gdybym przed 
nim kiedyś
nie uciekał, gdybym mu nie był zadał cholernego bólu, nie poczuwałbym się do 
tego
obowiązku. Ale musiałem go jakoś przeprosić za tamto wszystko. Napisałem 
wspomnienie,
zatytułowałem je „Jankiel kaleka” i wrzuciłem list do skrzynki na drzwiach 
redakcji „Małego
Przeglądu”, chociaż ostatnio tak mi się z nimi nie układało. Była to, jak dotąd, 
najdłuższa
rzecz, jaką im posłałem, i przygotowany byłem na to, że redaktor sporo skreśli.
Wydrukowano całość, bez żadnych skreśleń, ale jako materiał jeszcze nie 
zakwalifikowany
do druku. To był taki eksperyment, zapraszający wszystkich czytelników do 
udziału w
redagowaniu. Zamieszczono kilkanaście prac i zrobiono konkurs między 
czytelnikami: oceńcie,
czy należy te rzeczy drukować, czy nie.. Znalazłem się więc, wraz z innymi 
małymi autorami,
w sytuacji szczególnej: bo materiały nasze były wydrukowane, ale zarazem jakby 
nie
były. Gdzieś czytałem, że to był pomysł Korczaka (na co mi wygląda), że on sam 
czytał później
te wszystkie recenzje, więc mogłem się czuć dumny, że Korczak czytał i mnie, i o 
mnie,
ale ktoś niedawno zsadził mnie z tego wysokiego konia mówiąc, że Newerły po 
prostu chciał
iść na urlop, nie miał czasu na redagowanie materiału, więc wpadł na pomysł: wy 
redagujcie,
a ja na kajaki.
Kiedy w któryś piątek znalazł się pod naszymi drzwiami numer zawierający te 
wszystkie
recenzje, było to duże przeżycie, nie taję. Mojego „Jankla kalekę” dzieci 
obsypały komplementami.
Chwalono wszystko: postać bohatera, prostotę narracji, styl, atmosferę — no,
wszystko. Tak więc miałem pierwsze w życiu recenzje — i jak dotąd najlepsze.
Na panu Gurewiczu nie zrobiło to żadnego wrażenia. Może na odwrót. Może pomyślał 
sobie,
że teraz dopiero przewróci mi się w głowie i trzeba mnie przygasić. Nigdy nie 
udało mi
się u niego wyjść z polskiego poza trójkę i tylko ostatniemu wypracowaniu dał 
łaskawie
czwórkę minus. Dziwne, że takie rzeczy się pamięta. Dziwne jest też, że chociaż 
przez cały
rok pan Gurewicz prześladował mnie trójkami z dodatkiem minusów, to na cenzurze 
wystawił
mi z polskiego i historii czwórki.
W tej szkole trwał nadal proces mojego cofania się w hebrajszczyźnie. Nie 
przywiązywano
widać do niej wagi, skoro nauczycielem był nieciekawy, oschły pan, chudy i ze 
szpakowatą
bródką w szpic, z wyglądu przypominający Don Kichota. Gdzież mu do pana 
Akermana! Ten
nauczyciel, którego nazwisko nie trzymało się i wtedy mojej pamięci, uczył także 
religii.
Wszystkim musiał wystawić piątki, więc nieważne było, jak myśmy się uczyli, bo 
zły stopień
z religii źle był widziany przez kuratorium i mógł utrudnić wstąpienie do 
państwowego gimnazjum.
Drugą piątkę na cenzurze dostałem z gimnastyki. Nauczycielem był ten sam Beniek 
Goldberg,
co u Krelmana, on jeden mnie znał i wyróżniał, trochę dlatego, że uważał, że 
jemu zawdzięczam
okrzepnięcie fizyczne, co może było prawdą. Miałem szybki, instynktowny refleks,
w „dwa ognie” byłem niemal nie do trafienia, zawsze lepszy w obronie niż w 
ataku.
Dlatego pan Beniek brał mnie do swojej drużyny i zdarzało się, że po utrąceniu 
wszystkich,
zostawaliśmy we dwóch na placu boju i wygrywaliśmy całą partię. Z chłopcami też 
miałem
dobre stosunki, dzięki piłce nożnej, w Zrzeszeniu było kilku naprawdę świetnych 
piłkarzy,
lubili ze mną grać, bo byłem nieustępliwy w obronie i dokładnie podawałem. Coraz 
bardziej
byłem przebojowy, tak, zmieniałem się, nabierałem zaufania do siebie; kiedy 
szedłem z piłką
na przebój, chłopcy wołali: — Uwaga, Dziki idzie! „Dziki”! Wzniecałem popłoch 
pod bramką
przeciwnika, strzelałem gole, często głową.
O rozkoszy zwycięstwa! Iluż rzeczy nie pamiętam, a każde zwycięstwo piłkarskie, 
każdy
gol wciąż widzę...
Te moje przewagi piłkarskie, prawdziwe czy tylko mniemane, łączą się z pewnym 
przykrym
wspomnieniem. Właściwie waham się, czy je tu wyjawiać. Ale czy wolno mi je 
pomijać?
W moim ówczesnym życiu, jeszcze tak bezgrzesznym, to była ciężka przewina, 
trudna
do wybaczenia...
Naszym wychowawcą był pan Bl., matematyk, średniego wzrostu, szczupły, łysawy, 
niechlujny,
chyba też czterdziestolatek. Chodził w pomiętym garniturze, koszulę czasami miał
niezbyt świeżą. Gdzież mu do elegancji i uroków pana Gurewicza! Ale nie o to 
szło, tylko o
ton, jaki przybierał rozmawiając z uczniem. Zawsze ironiczny, czasem wręcz 
szyderczy. Innych
chłopców to jakby nie raziło — widocznie uważali, że nauczyciel ma prawo do 
wyższości,
do ironii, do ostrzenia sobie dowcipu kosztem ucznia, cóż, w końcu jest 
nauczycielem,
szafarzem wiedzy i stopni — ja tego nie znosiłem. Wydaje mi się, że jest dużo 
dzieci wrażliwych
czy ambitnych na punkcie swojej godności osobistej, często tak bezmyślnie 
poniewieranej.
Ten chłopiec, którym byłem wtedy (co nie znaczy, że zawsze go aprobuję, ba, 
nawet
nie zawsze jest mi bliski), otóż on był chyba bardzo wyczulony na tym punkcie.
Nie uznawałem więc prawa pana Bl. do szyderczego tonu i on ten mój bunt 
odgadywał.
Nie przejmowałem się jednak nim zbytnio, bo miałem mnóstwo innych spraw, 
starałem się go
po prostu omijać. Dopiero na kolonii szkolnej w Michalinie, na którą mama mnie 
posłała (nie
mieliśmy już wówczas naszej willi), zostałem na niego skazany. Pan Bl. był 
wychowawcą na
tej kolonii wraz z panem Gliksztokiem, tym samym, który uczył nas robót 
ręcznych, a potrafiłby
uczyć i wielu innych rzeczy. Pan Gliksztok, przysadzisty, silny mężczyzna, 
spokojny,
rzeczowy, ale i twardy, cieszył się u chłopców autorytetem; pan Bl., kapryśny, 
zmienny —
żadnym. Zdaje się, że na tej kolonii było dość nudno, niełatwo było coś wymyślić 
oprócz piłki
nożnej na polanie leśnej. Poza tym kolonia kojarzy mi się z rozlewanym do 
śniadania z
dzbanów kakao, na którego samo wspomnienie robi mi się mdło.
Ratowała piłka nożna. Podzieliliśmy się na dwie drużyny, które stale ze sobą 
współzawodniczyły.
Mecz główny, uroczysty, odbył się w obecności rodziców. Moja drużyna wygrała
jeden zero i tego jednego gola strzeliłem ja z wolnego. Bramka mieściła się 
między dwoma
drzewami, górnej poprzeczki oczywiście nie było, „balon” był wtedy, kiedy 
bramkarz nie
mógł dosięgnąć piłki. Należało więc tak strzelać wolne, by bramkarz dotknął 
piłki czubkami
palców, ale obronić jej nie mógł. Robiłem to bez pudła i taki strzał udał mi się 
na oczach rodziców
(ale nie moich).
Chyba nazajutrz po tym meczu doszło do scysji między mną a naszym wychowawcą. 
Czy
szło o piłkę nożną? Nie pamiętam. Czy pan Bl. drwił z mojego zwycięskiego gola? 
Czy chciał
mnie usadzić? Czy może drwił z mojej pisaniny? Nie pamiętam, nie pamiętam. Ale 
drwił.
Otaczali nas chłopcy, ton sprzeczki stawał się coraz ostrzejszy, z jego ust 
padły jakieś obraźliwe
słowa. I wtedy ja go spoliczkowałem.
Ledwie to uczyniłem, już wiedziałem, że stało się coś okropnego. Coś haniebnego. 
Pan Bl.
był tak zdumiony — i oczywiście wstrząśnięty — że nie zareagował. Odwrócił się i 
odszedł.
Ja zostałem sam, bo chłopcy się rozeszli, zostałem z przygniatającym uczuciem, 
że jestem
wyrzutkiem. Wiedziałem, że żadne nerwy nie mogą mnie usprawiedliwić. Zrobiłem 
coś, czego
się nie robi. Upokorzyłem swojego nauczyciela.
Najdziwniejsze w tym wszystkim było to, że ja wcale nie należałem do chłopców 
rozwydrzonych.
Mieliśmy takich, ale nie byłem wśród nich ja. Nikt się na mnie nie skarżył. 
Jeśli w
scysji z panem Bl. występowałem niejako w imieniu wszystkich, to dlatego, że 
chłopcy oddali
w moje ręce przewodnictwo. Aha, to było tak: sprawa, o którą poszło, była nie 
moja, ale
wspólna. Tylko że pan Bl. obraził mnie. A znowu ja, z tym swoim nieszczęsnym 
wyczuleniem...
Nie, nie ma co szukać usprawiedliwienia. Zrobiłem coś, co natychmiast postawiło
mnie poza nawiasem społeczności i co jeszcze teraz przejmuje mnie wstydem.
Fatalna sprawa. Pan Bl. się zamknął i nie chciał do nas wychodzić. Pan Gliksztok 
wezwał
mnie do siebie i spytał, czy chcę przeprosić pana Bl., czy wolę wyjechać z 
kolonii. Wolałem
wyjechać.
Zatelefonowano po moją matkę. Nie wiem, jak jej przedstawiono sprawę, ale nie 
robiła mi
wyrzutów, w ogólne nic nie mówiła, milczała. Ja też milczałem, nie próbowałem 
się tłumaczyć.
Już mówiłem: czułem się wyrzutkiem. Pamiętam, przez cały czas jazdy dorożką z
Dworca Głównego do domu, oboje milczeliśmy. Przypatrywałem się ludziom snującym 
się w
zaduchu pod szarością murów i myślałem: jacy oni bladzi...
Z panem Bl. zetknąłem się raz jeszcze w następnym roku, kiedy chodziłem już do 
gimnazjum.
Zrzeszenie Nauczycieli, szkoła z ambicjami, raz do roku przygotowywało 
przedstawienie
teatralne. I nie byle jakie, tylko ni mniej, ni więcej... operę. Kto pisał 
libretto, nie wiem,
może pan Gurewicz, muzykę zapożyczano wedle gustu, po latach na przykład okazało 
się, że
chóralna pieśń, która mi się tak podobała, była z Beethovena, z Symfonii 
Pastoralnej. Reżyserował
też nie jakiś amator, tylko zawodowiec, pan Andrzej Marek, na którego nazwisko 
natykałem
się, czytając recenzje teatralne. Nie wytypowano mnie do udziału w tej operze, 
byłem
przecież obcy, zresztą główny bohater miał prześliczny chłopięcy głos, szczerze 
go podziwiałem.
Przyglądałem się czasem próbom, trwały kilka tygodni, zupełnie jak w prawdziwym
teatrze. Potem, chyba z okazji świąt chanukowych, odbyła się premiera. 
Zaproszono na nią
rodziców oraz kilkunastu wyrośniętych chłopców, okazało się, że są to 
abiturienci, to znaczy
ci, którzy już szkołę skończyli. Zaproszono ich dla podtrzymania więzi.
I oto stało się tak, że kiedy ja już byłem w gimnazjum, to i mnie zaproszono dla 
podtrzymania
więzi. Nie spodziewałem się tej łaski, ja, potępieniec. Ale czy iść? Jak 
spojrzeć w oczy
panu Bl.? Zostać zaś w domu — to znaczy stchórzyć. Mój honor (honor!!) wymagał, 
żebym
poszedł i stawił czoło.
Nie pamiętam, co to było za przedstawienie, najwidoczniej nie ono mnie 
przejmowało,
tylko to, co się stanie podczas przerwy, jeśli... No właśnie. I stało się: w 
przerwie napatoczyłem
się na pana Bl. Powiedziałem „dzień dobry, panie profesorze” i od razu 
pomyślałem: niedobrze,
on pomyśli, że kpisz, przecież on nie jest żadnym profesorem, zawsze do niego 
mówiło
się „proszę pana”, profesor to dopiero w gimnazjum. Pan Bl. odpowiedział lekko, 
coś w
rodzaju „serwus, jak się masz”, i absolutnie nieszyderczo spytał, jak mi idzie. 
Ani wzmianki o
tym, co między nami zaszło. Ja też nic, ani słowa, powinienem był go przeprosić, 
ale on zachowywał
się tak, jakby w ogóle tamtego nie pamiętał. Może sobie myślał: „Szczeniaku, 
wygłupiłeś
się, trudno, pewno ci się zdaje, żeś był bohaterem, a ja, jak widzisz, mam to 
gdzieś”.
Może na tym polegała jego zemsta. Rozmawialiśmy jeszcze trochę, ja wciąż z 
rozpędu nazywałem
go „panem profesorem”, i to mnie później trochę gryzło, to, że on mógł pomyśleć, 
że
ja sobie z niego podrwiwam.
Ile razy wspominałem później pana Bl., myślałem z wdzięcznością o tej rozmowie. 
Ile
wykazał w tej sprawie wielkoduszności... Nie wiem, co się z nim stało. Widywałem 
po wojnie
w prasie artykuły podpisane jego nazwiskiem, może to był on, może jego syn, może 
zupełnie
ktoś obcy, artykuły nie podobały mi się, były napisane bez polotu i 
upowszechniały
myśli zalecane.
Pan Gliksztok przeżył wojnę na Syberii, spotkałem go kiedyś na osiedlu 
mokotowskim,
poznałem go natychmiast, miał tak charakterystyczne, mocno wyrzeźbione rysy 
twarzy, tylko
okazał się dużo niższy niż ten, którego zapamiętałem. On także mnie rozpoznał, 
to znaczy
przypomniał sobie, że miał takiego ucznia. Wcale nie zdziwił się, że zostałem 
pisarzem,
owszem, czytywał, owszem, on sam zajął się historią filmu. Tamtego haniebnego 
czynu na
kolonii jak gdyby nie pamiętał. Inni pewno też nie zapamiętali. Tylko ja.
„Kryński”
Na Nowolipiu — zmiany. Cały odcinek od Żelaznej aż po Smoczą pokryto asfaltem, 
zniknęły
pamiętające cara „kocie łby”. Zrobiło się ciszej, tym bardziej że zakazano do 
Warszawy
wjazdu furmankom z żelaznymi obręczami u kół. Gazowe latarnie zastąpiono 
elektrycznymi.
Prawda, że zachowała się wciąż jeszcze, po parzystej stronie Nowolipia, 
krowiarnia, z której
zaraz po porannym udoju dostarczano mleko do sklepu pana Hochgelerntera, a pod 
pięćdziesiątym,
gdzie były aż trzy podwórka, wciąż jeszcze utrzymywała się stajnia z 
perszeronami i
platformami ciężarowymi. Właściciel tej firmy furmańskiej, z której usług 
korzystał czasem
ojciec do przewożenia żeliwnych rur, zatrudniał trzech synów, przychodzili do 
nas, żeby odebrać
zamówienia albo podliczać należności, i pamiętam, że wszyscy trzej radośnie 
rżeli, ukazując
duże żółte siekacze. Tak że mama mówiła, że to przez to furmaństwo, że kobieta 
może
się zapatrzyć.
W domu zamiast detektora pojawiło się radio głośnikowe „Telefunken—Ambasador”.
Nowa służąca, gruba i robotna Celina, prasując nie parzyła się już 
zeszłowiecznym żelazkiem
na rozżarzoną „duszę” —już było elektryczne i dzięki niemu ja sam potrafiłem 
sobie zaprasować
kant u spodni, co prawda spodnie po tym błyszczały, ale może to komu 
przeszkadza,
bo mnie nie. W kuchni, pod unoszonym blatem stołu, mój wynalazczy ojciec 
zainstalował
wannę na bojler, balia powędrowała do piwnicy. Nie pamiętam dokładnie, kiedy 
ojciec przestał
chodzić w sobotę do bóżnicy, a mama błogosławić w piątki świece w srebrnych 
lichtarzach,
pewnie na kilka lat przed wojną. Zrobiło się to jakoś samo, kiedy mama 
zachorowała
na kamienie żółciowe i zaczęła jeździć do Morszyna, a rządy w domu przejęła 
gruba służąca.
Od pewnego czasu, żeby zatelefonować, nie trzeba już było zamawiać rozmowy u 
pani w
centrali, już były aparaty z tarczą do wykręcania numeru. Zadzwoniłem kiedyś do 
premiera
Janusza Jędrzejewicza (numer był w książce telefonicznej), bo chciałem mu 
powiedzieć, że w
kraju źle się dzieje, że to, co wyprawia się na uniwersytecie, to hańba, numer 
jednak był zajęty,
do rozmowy więc nie doszło, bo ja miałem czas się rozmyślić, i w kraju nadal źle 
się
działo.
Od kiedy zacząłem chodzić do gimnazjum, stosunek chłopców z podwórka do mnie też 
jakoś
się zmienił. Nie, żeby był niechętny. Tylko że zrobiłem im się daleki. Z 
szacunkiem oglądali
niebieską tarczę z numerem „100” na rękawie mojego gimnazjalnego mundurka. 
Rozpytywali
nieśmiało, czego się uczę, czy może trygonometrii, która porażała ich samą nazwą
(mnie zresztą też). Łajbuś i jego brat z parteru (od tego krawca z „szykiem 
paryskim”), Natek
Goryn z trzeciego piętra, lilipuci Szmulek od Mendla z sutereny, kiedy z nimi 
rozmawiałem,
zachowywali się tak, jakbym się zniżał, jakbym raczył, obsypywali mnie 
komplementami,
wyrażali podziw, nie okazywali zazdrości ani buntu, że oni nie a ja tak, znali, 
psiakrew, swoje
miejsce, i to było najbardziej deprymujące. Zresztą naprawdę byłem lepszy — 
lepszy we
wszystkim. Więcej wiedziałem, więcej czytałem, oglądałem filmy, opowiadałem 
anegdotki,
żonglowałem nazwiskami królów, wodzów i ministrów, poetów, publicystów, 
drukowałem
się w „Małym Przeglądzie”, częstowałem ich hojnie irysami „Alfa”, a kiedy 
prosiłem któregoś,
żeby stanął na bramce, rąbałem gole bez litości. Byli jak worek treningowy do 
obijania,
jak widownia oszałamiana zręcznością magika. Starałem się, żeby oni tego tak nie 
odczuwali,
żeby myśleli, że nic się między nami nie zmieniło, ale się zmieniło, oni o tym 
wiedzieli — ten
Natek, Szmulek, Łajbuś i dwaj inni — wiedzieli, że ja już nie jestem tym 
chłopcem, z którym
zręczny (choć stale zasmarkany) Łajbuś wygrywał walki zapaśnicze przez 
podstawienie nogi
czy też którego nieskończenie przewyższał w grze w klipę. Może ja to wszystko 
trochę demonizuję,
może to, co było długotrwałym procesem, ścisnęło mi się w opisie i nabrało 
kondensacji.
Niemniej, tak było. Zostałem gimnazjalistą, szedłem więc dokądś, ku jakiejś 
przyszłości,
oni nie — i to było najważniejsze.
Przebywałem akurat w Świdrze, chyba po tym nieszczęsnym powrocie z kolonii, sam 
w
wynajętym przez mamę pokoju z werandą, w.drewnianej zmurszałej willi, ocienionej 
wysokimi
sosnami — gdzież jej do jasności i kolorowości naszej! — otóż tam byłem, kiedy 
Stella
zatelefonowała z domu, że mam natychmiast wracać do Warszawy, zdawać egzamin do 
gimnazjum
Kryńskiego. Nie wiem, jak to się stało, że mama zapisała mnie właśnie do tego 
groźnego
gimnazjum, może przez snobizm, bo „Kryński” słynął jako szkoła wymagająca, i to 
o
profilu matematyczno—przyrodniczym, więc niby zupełnie nie dla mnie. Wprawdzie 
teraz,
po reformie, wszystkie gimnazja, aż do małej matury, miały jeden program 
ogólnokształcący,
ale wiadomo, że dla profilu szkoły najważniejsza jest tradycja. Tak więc (bez 
śniadania, ale i
tak nie mógłbym nic przełknąć), pojechałem na nowy jeszcze Dworzec Główny — z 
duszą na
ramieniu, ale i nie bez dumy.
Wszystko było inaczej niż u Krelmana i w Zrzeszeniu. Najpierw zdawaliśmy 
geografię, ale
nie w klasie, ale w specjalnej pracowni, z rozwieszonymi na ścianach mapami, 
przy długich,
jasnych stołach. Profesor Arseniusz Piryński, uchodźca z Bolszewii (jak ten kraj 
nazywał),
rozdał nam powielone testy. Pierwszy raz w życiu miałem wypełnić test — tę 
innowację
wprowadził dyrektor gimnazjum, pan Michał Kryński — bardzo mi się ta nowość 
spodobała,
ale tutaj na wstępie od razu wybuchł konflikt. Mówię „wybuchł” ze względu na 
temperament
pana Piryńskiego. Przynieśliśmy na egzamin, jak zwykle do szkoły, piórniki ze 
wszystkim, co
potrzebne, ale oto okazało się, że nie daje się tu atramentu. Nie od razu 
zrozumieliśmy, o co
chodzi, kiedy pan Piryński się rozwrzeszczał: „Przepraszam poproszę! uczeń 
absolutnie! pióra,
wieczne pióra! tu nie cheder! to gimnazjum! zapomnieć proszę — absolutnie!” 
Jeszcze
grzmiał tak kilka minut, przejmując nas drżeniem, także przez to, że tak bardzo 
poczerwieniał,
aż wreszcie po tych wszystkich „przepraszam proszę” wezwał woźną i kazał jej 
przynieść
kałamarze. Jakoś się więc znalazły. Test wypełniłem dobrze, może nawet na 
piątkę, bo
głównie chodziło w nim o wymienienie państw, stolic, rzek i gór, a ja zawsze 
lubiłem podróżować
palcem po mapie.
Potem był polski. Wypracowanie. Egzaminu doglądał przystojny, wysoki szatyn, ze 
złotawym
szczeciniastym wąsikiem, wcale nie polonista, ale, jak się potem okazało, 
historyk, profesor
Chłopski. Z kilku zaproponowanych tematów wybrałem „Pamiętny dzień w moim 
życiu”.
Ale jakie dwunastoletni chłopiec może mieć pamiętne przeżycie? — wszystko 
wydawało
mi się nieciekawe — dopiero po latach, kiedy rozpatruje się swoje dzieciństwo z 
dystansu,
umie się wskazać, które przeżycie zasługiwało na pamięć. Opisałem wydarzenie 
sprzed
kilku miesięcy: pogrzeb marszałka Piłsudskiego. Maj tego roku był wyjątkowo 
zimny, kilka
dni przed śmiercią marszałka spadł nawet śnieg i ludzie uznali, że dzieje się 
coś niezwykłego.
Zgromadzono nas na placu Zamkowym, skąd mieliśmy się udać do katedry dla oddania 
hołdu
zwłokom marszałka. Ale wciąż przepuszczano inne szkoły, myśmy stali koło 
kamienicy Johna,
gdzie dzisiaj są ruchome schody, staliśmy w naszych mundurkowych paletkach i 
ziębli. W
końcu pan Gurewicz ułożył się z kimś, kto tym wszystkim dyrygował, że możemy iść 
do domu,
a będzie się liczyło, żeśmy byli i hołd oddali. To właśnie opisałem, nie 
zapomniawszy
dodać o wrażeniu, jakie śmierć Józefa Piłsudskiego zrobiła u nas w domu.
Nie wiem, co napisali inni, ale moje wypracowanie musiało wypaść dobrze, bo 
nazajutrz,
podczas klasówki z rachunków, pan profesor Chłopski, widząc że się męczę, 
przysiadł się do
mnie, spojrzał na to, co napisałem, i szepnął: „Nie tak”. Pewnie szło o jakiś 
napełniający się
wodą basen czy o dwa pociągi, które zbliżają się do siebie z różną szybkością z 
dwóch przeciwległych
stacji, w każdym razie o coś, co z miejsca sparaliżowało mi mózg. Chłopski 
zaczął
mi podpowiadać: napisz to, zapytaj o to — teraz dodaj — podziel — daj tamto w 
mia-
nowniku... Po czym, uznawszy że już dalej pójdzie łatwo, odszedł uspokojony. Nic 
nie pomogło:
wszystko w końcu poplątałem i oddałem zadanie nie rozwiązane. Opowiedziałem w
domu mamie, że nie umiałem poradzić sobie z zadaniem, że w ogóle nie wiedziałem, 
jak się
do tego zabrać, mama załamała ręce i spytała, czy będę zdawać dalej. Nazajutrz 
miał być ustny
z polskiego i chyba z matematyki. Zdawało się przed komisją, najważniejszy był 
Chłopski,
odpowiadałem z gramatyki i historii, po każdej mojej odpowiedzi kiwali głowami, 
a Chłopski
najwyraźniej starał się im wmówić, że odpowiadam znakomicie, postawił mi jakieś 
pytanie z
matematyki, odpowiedziałem jak tuman, on jednak to zręcznie podchwycił, 
powiedział coś w
rodzaju „a więc twierdzisz, że — i tu dał prawidłową odpowiedź — bardzo dobrze, 
dziękuję”.
Wyszedłem z sali wiedząc, że zostałem przyjęty. Do Kryńskiego, mimo oblania 
pisemnego
zadania z rachunków, niesłychane!
Potem dano nam do wypełnienia jeszcze jeden test, osobisty, ułożony przez 
szkolnego
psychologa — Michał Kryński zatrudniał takiego. Zapamiętałem, że w rubryce „czy 
jesteś
śmiały nieśmiały niepotrzebne skreślić” skreśliłem bez wahania słowo „śmiały”. 
Zapamiętałem,
bo w rok później przypomniał mi to nasz wychowawca, doktor Ludwik Rath, 
polonista.
„Ty literato bezczelny!” — zawołał wobec całej.klasy. „Ta ty jeden jedyny z nich 
wszystkich
— jeden jedyny! — napisałeś o sobie, że jesteś «nieśmiały», a teraz co?” — 
zapytywał dramatycznie,
nawiązując do jakiegoś mojego zuchwalstwa.
Myślę, że nie było w moim wyznaniu żadnej kokieterii. Chciałem odpowiedzieć 
uczciwie.
Znałem siebie, wiedziałem, że jestem nieśmiały. Co przecież nie wyklucza jakichś 
desperackich
wyskoków. Gwałtów na własnej osobowości. Bardziej mnie zastanowiło to, że różni 
moi
raczej niemrawi koledzy, maminsynkowie, pieszczochy, podlizuchy, że Flinkier, 
Otterman,
Drejer, Lewinson, wszyscy oni uważają się za śmiałych. Zrozumiałem — po tym, co 
ujawnił
Rath — jak mało znamy siebie. Albo że nie mamy odwagi spojrzeć na siebie 
uczciwie. Że
chętnie widzimy się takimi, jakimi chcielibyśmy być.
Ale oto spostrzegam, że zatrącam o sprawy poruszone już w Teatrze Heroda, w 
pierwszej,
„gimnazjalnej” części tego cyklu. Muszę uważać, żeby jej nie powtarzać. Zarazem 
zwalnia
mnie to od poruszania spraw, które są już w niej opisane.
„Dzisiejsza elegantka”
Nasze gimnazjum założył, chyba w roku 1909, Magnus Kryński, matematyk, jako 
prywatną
szkołę średnią dla dzieci żydowskich z „dobrych domów”, z językiem wykładowym 
polskim,
ale z uwzględnieniem hebrajskiego i historii Żydów, której uczyliśmy się 
najpierw z
podręcznika Dubnowa, a później Bałabana. Gimnazjum nasze znajdowało się w domu 
na rogu
ulicy Miodowej (5) i Senatorskiej (4), można było wejść z tej albo z tamtej 
bramy, co
miało swoje atrakcje. Szkoła spłonęła od bomby zapalającej we wrześniu 
trzydziestego dziewiątego
roku, pobiegłem gasić, ale było już za późno. Staliśmy przed szkołą z kilkoma 
kolegami,
którzy przybiegli tu tak samo jak ja, i przyglądaliśmy się jej dogorywaniu, a 
gryzący
dym wyciskał nam z oczu łzy. Pamiętam, że na parapecie okna na drugim piętrze, 
gdzie znajdowała
się pracownia chemiczna, połyskiwała bielą ognioodporna parowniczka i było w tej
ognioodpornej bieli coś wyzywającego. Pomyślałem sobie też, że w tym pożarze 
spłonęła w
pokoju nauczycielskim nagroda, jaką wymyślił dla mnie Rath za jakieś konkursowe 
wypracowanie
— tom Poezji wybranych Słonimskiego — której nie zdążyłem odebrać przed wyjazdem
na wakacje. (Dziwne, że nigdy o tym Słonimskiemu nie opowiedziałem, pewno by go
to poruszyło, może by nawet uznał ten spalony tom swoich utworów za temat do 
wiersza). Po
wojnie gmach szkoły, najwidoczniej zabytkowy, odbudowano, choć w innym trochę 
kształcie,
już bez sklepu od ulicy Senatorskiej, gdzie za naszych czasów były włoskie lody, 
„gelateria
Veneziana”, dwadzieścia groszy porcja, ale jakie!... Na murze budynku jest dziś 
tablica, że
mieściło się w nim gimnazjum żeńskie — rzeczywiście, było takie, w drugim 
podwórzu, żadnych
kontaktów jednak między nami nie było, właściwie zdumiewające, żadnych prób 
flirtu,
one sobie, a my sobie, widocznie bariery, prawdziwe czy wyobrażone, nazbyt 
onieśmielały —
otóż ku pamięci naszego gimnazjum żadnej tablicy nie ma, nie było komu się 
postarać, za
mało nas przeżyło.
Nasz dyrektor, Michał Kryński, syn Magnusa, chemik z wykształcenia, był to 
wysoki i
szczupły ciemny szatyn o przerzedzonych włosach, srebrniejących na skroniach, z 
przystrzyżonym
z angielska wąsem, ubrany nieskazitelnie, wysławiający się starannie, surowy i
usztywniony, jak na dyrektora przystało. Kontynuował dzieło swojego ojca, ale 
najmniej obchodziła
go specyfika etniczna uczącej się tu młodzieży, tę odziedziczył po ojcu z 
dobrodziejstwem
inwentarza, pochłaniały go problemy pedagogiki. Pasjonował się poszukiwaniami 
nowych
form nauczania, usiłował przeszczepić na nasz grunt doświadczenia Daltona. (Co 
do
owych spraw „etnicznych”, to poszeptywano sobie nawet, że jest wychrzczony, ale 
to nie
mogła być prawda, nie zgadzałoby się z przeznaczeniem szkoły). Swoją metodę 
nazwał
Kryński systemem półdaltońskim, a więc nieco skorygowanym przez większy udział 
nauczyciela.
Dowiedzieliśmy się o tym od razu po wakacjach, na pierwszej lekcji — nie 
pamiętam,
czy chodziło o historię, przyrodę czy geografię — kiedy rozdano nam grube pliki 
powielonych
maszynopisów, które dyrektor nazwał „przydziałem pracy”, i kazano zabrać się do 
nich
samodzielnie. Wstępna część przydziału stanowiła skondensowany wykład 
nauczycielski. Po
przeczytaniu go, można było zadawać pytania, nauczyciel udzielał wyjaśnień. 
Potem zaczynała
się część testowa. Test w metodzie Kryńskiego nazywał się OSW, czyli „Obiektywny
Sprawdzian Wiadomości”. Po wypełnieniu testu, opartego na owym wykładzie 
wstępnym i
odpowiednim rozdziale z podręcznika, czytało go się w klasie na głos, na 
wyrywki, a nauczyciel
stawiał stopnie w nostesiku, i to odbywało się już jak najbardziej tradycyjnie.
Testy—klasówki oceniał nauczyciel według skali stupunktowej. Ponieważ były 
pytania
łatwiejsze i trudniejsze, więc niektóre oceniono „drożej”, uczeń zawsze 
wiedział, z jakim pytaniem
się zmaga, czy źle odpowiadając traci dziesięć procent czy tylko dwa. Dotyczyło 
to
także wypracowań z polskiego i historii. Wszystko usystematyzowane. O b i e k t 
y w n e!...
Ocenę z wypracowań pisemnych dostawaliśmy na zielonych druczkach, gdzie 
punktowano
czystość (5, 4 i 0), czytelność (podobnie), przestankowanie, ortografię, 
gramatykę, styl, treść,
może i samodzielność ujęcia. Poniżej sześćdziesięciu procent była dwójka, 
powyżej zaczynało
się mozolne wspinanie ocen po tabeli w górę, by wreszcie przy dziewięćdziesięciu 
procentach
osiągnąć piątkę.
Łatwo spostrzegliśmy, że Kryński rozkochany był w swojej metodzie, propagował ją 
w
prasie suchymi jak pieprz artykułami, dowodził, że nasz system wdraża ucznia do 
samodzielności,
że jest bardziej wydajny od tradycyjnych zajęć. Zabiegał o to, żeby kuratorium 
przyznało
naszemu gimnazjum prawo do czterdziestominutowej lekcji, bo dzięki jego 
systemowi
zdąży się o wiele więcej materiału przerobić i więcej uczniów przepytać. O te 
pięć minut walczył
nieustępliwie, zmusił w końcu urzędników i przedstawicieli innych szkół do 
przyjścia na
lekcje pokazowe. Kilka razy podczas takich pokazówek wyrywano mnie, żebym się 
popisał,
na polskim to, owszem, się udało, błysnąłem imponującą jak na trzynastolatka 
wiedzą (która
jednak nie miała nic wspólnego z metodą przydziałów i testów, o czym Rath 
wiedział, ale
nasi goście nie), za to na lekcji geografii zawaliłem sromotnie, Piryński 
spąsowiał tak, że myśleliśmy,
że go szlag trafi, o mało nie pogrzebałem wszystkich starań naszego dyrektora! W
końcu jednak Kryński wywalczył dla nas tę ulgę: byliśmy podobno jedyną w kraju 
szkołą z
zatwierdzoną lekcją czterdziestominutową.
A było o co walczyć. Bo na skutek tej naszej dwoistości (a także jego, 
Kryńskiego), mieliśmy
wolne dwa dni w tygodniu, być może także jako jedyne gimnazjum w Polsce. Sobota
musiała być wolna jako sabat, wolna zaś niedziela wynikała już chyba z owych 
utajonych
skłonności dyrektora, a także z faktu, że byli u nas przecież nauczyciele 
chrześcijanie, nie
wspominając już o woźnych, na czele z malutką panią Gajewską, która objawiała 
dla mnie
wiele czułości. Pięć dni — na cały normalny, ogólnopolski program plus zajęcia z 
hebrajskiego!
(Mieliśmy więc na ogół po siedem lekcji dziennie, a w środy nawet osiem, kiedy 
dwie
ostatnie godziny poświęcone były zajęciom praktycznym. Z tych ostatnich godzin 
najchętniej
też wymykaliśmy się do parku albo do „Maratonu” na Bielańskiej na ping—ponga. 
Nauczycielką
była wprawdzie młoda, urodziwa, imponująco zbudowana kobieta, zawsze w fartuchu
z brązowej tafty, przyjemnym w dotyku, kiedy komuś udało się otrzeć o jej mocne 
biodro
albo pochylając się wspólnie nad warsztatem stolarskim dotknąć niby niechcący 
piersi, a ona,
śmiejąc się, tylko palcem przygrażała — więc chociaż ta nauczycielka była 
pociągająca, to
przecież nie aż tak, żeby bez przerwy wybałuszać oczy i nie wagarować. Byłem 
chyba u niej
najgorszy. Jedyną robotą, którą udało mi się doprowadzić do końca, był 
śrubokręt, co bardzo
zemściło się na domu, bo dumny z osiągnięcia sprawdziłem, czy naprawdę można nim 
się
posługiwać — o dziwo, działał jak prawdziwy! — no i odkręciłem w mieszkaniu 
wszystko,
co się dało). Mieliśmy więc dwa dni w tygodniu wolne, rzecz nieznana w żadnym 
zakładzie
pracy. Widocznie dyrekcja nie mogła tego przeboleć, a może uznano, że nie należy 
nas rozpaskudzać,
bo kazano nam jednak przychodzić w niedzielę na jedną godzinę — wychowawczą.
Można sobie wyobrazić, ile powodowało to nagłych bólów głowy, mimo że absencja 
(słowo,
którego lubił używać dyrektor) groziła obniżeniem stopnia ze sprawowania. O czym 
Rath z
nami podczas takiej godziny rozmawiał? O etyce. Dobro — zło — ludzie — bogi... 
Nic nie
pamiętam! Czyli: nie godziny wychowawcze mnie wychowały. W niektóre niedziele, 
zwłaszcza
wiosną, zamiast lekcji wychowawczej mieliśmy zajęcia z ćwiczeń fizycznych — 
tylko dla
tych, których to interesowało — i wtedy my, sportowcy, stawialiśmy się 
gremialnie na boisku
w ogródku Raua w Ogrodzie Saskim albo na Agrykoli, tego to nikt z nas nie 
opuszczał.
Nie ma się co dziwić, że Dyrek koniecznie chciał wiedzieć, co ci nowi o jego 
systemie
myślą. I kiedy któregoś dnia nasz polonista zachorował, Dyrek we własnej osobie 
zjawił się
na zastępstwo i zadał nam wypracowanie klasowe: „Co myślę o systemie przydziałów 
i testów”.
Nie wiem, co napisali koledzy — chyba to, czego od nich oczekiwano — ale mnie,
który miałem w pamięci lekcje pana; Akermana, a także wykłady pana Gurewicza, 
diabeł
podkusił i pochwaliwszy testy jako istotnie „obiektywny sprawdzian wiadomości”, 
wyraziłem
wątpliwość, czy system przydziałów rzeczywiście wdraża do samodzielnej pracy, 
czy szansa
wyuczenia się „przydziału” na pamięć nie tworzy kujonów. Czy nie pozbawia ucznia 
okazji
obcowania z osobowością nauczyciela. (Pisałem to na pewno w innym języku, 
prostszym i
pewnie przez to lepszym, ale w tym duchu).
Chłopcy, kiedy się dowiedzieli, że skrytykowałem ukochany system „przydziałów” 
(zdaje
się, że niektórzy ostrożnie wyrazili wątpliwości co do testów, ale „przydziałów” 
nikt nie ruszył),
puknęli się w czoło, spodziewając się dla mnie najgorszego. Dostałem piątkę. 
Nie, żebym
Dyrka o czymś przekonał. Dostałem piątkę za odwagę i „temperament”, jak się 
wyraził.
Ale był dotknięty. Zwracając mi zeszyt powiedział: „Więc uczniowi (słowo „uczeń” 
wymawiał
zawsze śpiewnie, wydłużając akcentowaną zgłoskę), uczniowi nie podoba się system
przydziałów?” Bąknąłem coś, że to niezupełnie tak, tylko... Nie wiem, co z tego 
zrozumiał,
ale wiem, że urazę zachował. Nie miało to jednak żadnych konsekwencji. Nasz 
Dyrek był
wzorem dżentelmena — i sam o tym wiedział, co istotne. Człowiek kultywuje w 
sobie to, co
uważa za cenne. Miałem się o tym przekonać wkrótce.
(Dżentelmeneria naszego dyrektora okazała się demoralizująca. Kiepsko 
przygotowywała
do życia. Zbyt często liczyłem później na grę fair, co spowodowało niejedno 
rozczarowanie).
Na półroczu Dyrek zaaranżował pewien ciekawy eksperyment — wychowawczy? 
społeczny?
— najważniejsze, że udany, i dlatego warto o nim opowiedzieć. Były u nas dwie
pierwsze klasy: „A” i „B”. W każdej z tych klas, naturalną rzeczy koleją, 
ujawnili się uczniowie
lepsi i gorsi. Otóż w połowie roku Kryński zarządził wielkie przemieszczenie: 
wszystkich
lepszych uczniów zgrupował w klasie „A”, wszystkich gorszych w klasie „B”, w tym 
także
znanych łobuzów. Grzeczni, ulizani znaleźli się w grupie „A”. Miało to fatalny 
wpływ na
rywalizację sportową — prawie cała czołówka piłkarska znalazła się w tej gorszej 
grupie —
ale tego Dyrek jakoś nie brał pod uwagę. Natomiast stało się coś bardzo 
dziwnego: z czasem
w obu klasach utworzyły się nowe podziały. W grupie „B” na czoło wysunęła się 
nowa elita
wybijających się chłopców, w klasie „A” wyłoniła się grupa zaniedbujących się 
(chociaż nieliczna).
Nawet w piłce nożnej przepaść między grupami zaczęła się wyrównywać, dzięki 
zajadłości
nowych adeptów, tym razem z grzecznej grupy „A”. Nie wiem, czy Kryńskiemu o to
chodziło — możliwe, że chciał po prostu zgromadzić całą łobuzerię w jednej 
klasie pod jedną
mocną ręką — w każdym razie to, co się stało, było bardzo pouczające i nieraz mi 
się przypominało,
kiedy rozmyślałem o tworzeniu się elity. Nam wtedy proces ten wydawał się 
całkiem
naturalny.
Chciałem bardzo znaleźć się w tej gorszej grupie, z najlepszymi piłkarzami. 
Miałem szansę,
bo na półrocze cenzura była okropna: piątki z polskiego i historii, chyba 
czwórka z geografii,
a poza tym trojki i dwójki. (Pisałem wówczas powieść z historii Rzymu i Judei, 
studiowałem
materiały „źródłowe” i oczywiście nie miałem czasu na jakąś tam naukę). Poza tym
wiadomo było, że grupę bandziorów prowadzić będzie profesor Chłopski, którego 
wszyscy
uwielbiają. Chłopski potrafił, rozdawszy na początku lekcji „przydziały”, 
powiedzieć: „róbcie,
co chcecie, tylko nie zawracajcie mi głowy”, albo przerwać wykład, żeby 
opowiedzieć
parę żydowskich kawałów. Potrafił też użyć języka nieprofesorskiego, to znaczy, 
powiedzieć
„morda w kubeł!”, a nawet syknąć przez zęby: „a go...!” Kiedy na zebraniu 
klasowym Rath
wyczytywał z namaszczeniem nazwiska tych, którzy przejdą do klasy dwójkowiczów, 
nie
czynił tego według alfabetu, ale posługując się jakąś tajemniczą tabelą 
klasyfikacyjną, za-
pewne pomysłu Dyrka. Wciąż czekałem, że padnie moje nazwisko, ale Rath doszedł 
do końca
listy i nic. Byłem pewny, że mnie po prostu przeoczył. Wstałem i spytałem: „A 
ja?” „Zostaniesz z nami”.
To była jego sprawka, na pewno. Oczywiście, za dżentelmeńskim przyzwoleniem 
Dyrka.
Doktor Ludwik Rath (przezwisko „Gruba Dupa”), młody, tęgawy, zawsze gładko 
wygolony
aż do zaróżowienia okrągłych policzków, byt rodem ze Lwowa, jak większość 
naszych nauczycieli
młodszej generacji i asystentów. (We Lwowie było chyba więcej młodej 
zasymilowanej
inteligencji żydowskiej, z tytułami doktorskimi, o które w dawnej Galicji było 
łatwiej
— i bezrobotnej; kończyli uniwersytety i nie mieli co robić, przybywali więc do 
stolicy, gdzie
jednak możliwości było więcej, mieszkali w pokojach sublokatorskich, ambitni, 
świetnie wykształceni,
często jednak zarywający lwowskim akcentem, w którego podrabianiu ja się 
specjalizowałem.
Kupa śmiechu). Rath tylko pozornie posługiwał się systemem przydziałów,
który do przedmiotów humanistycznych był mniej przydatny. Zwykle na początku 
lekcji
czytał jakiś tekst literacki, potem przeprowadzał nad nim dyskusję, którą 
prowadził tak zręcznie,
że zawsze dawała oczekiwaną przez niego konkluzję. W ten sposób stwarzał 
złudzenie,
że sami wyciągamy wnioski. Jeśli chodzi o jego upodobania estetyczne, to dzisiaj 
myślę, że
był kimś w rodzaju „klasyka”. Cenił wiersz solidnie zbudowany, dowodził nam, że 
najważniejsze
w linijce powinno być słowo rymujące się, że odczytując na przykład same rymy
można już się zorientować, o czym wiersz jest. Czytał starannie, właściwie 
ładnie, na szczęście
bez prób interpretacji aktorskiej, która najczęściej kładzie wiersze, odziera je 
z rytmu,
wyrywa z aury poetyckiej. (Wiersz powinno się chyba czytać tak, jak został 
napisany, to znaczy
jak go słyszał w sobie poeta pisząc). Nie przypominam sobie, żeby wspomniał 
kiedykolwiek
o istnieniu awangardy, żeby padło z jego ust nazwisko Przybosia, Wata czy 
Peipera.
Pamiętam, że aprobował asonanse, cytując przy tym oczywiście Tuwima. Zdaje się, 
że za
szczyty poezji uważał „Młodą Polskę”. Bardzo ładnie przeczytał nam kiedyś Deszcz 
jesienny
Staffa. Czytał nam też Kasprowicza, Tetmajera, Koraba—Brzozowskiego. Z 
renesansu: Kochanowskiego
(Czego chcesz od nas, Panie, za Twe hojne dary) — i chyba tylko jego.
Początkowo nic nie zapowiadało, że stosunki między nami dwoma, nauczycielem i
uczniem, ułożą się tak niezwyczajnie. Siedziałem na jego lekcjach cichutko, 
słuchałem pilnie,
co mówi, zgadzałem się, że zna przedmiot, żałując zarazem że to nie Chłopski 
albo pan
Akerman. Raz tylko, kiedy coś cytował, odezwałem się: „to tak jak w Anhellim”. 
(Uwielbiałem
wtedy Anhellego, później mi to przeszło). Rath przerwał wykład. „Ty znasz 
Anhellego?”
— spytał zdziwiony. Nie rozumiałem, czemu się dziwi. „No pewnie”. „Kto jeszcze 
zna?”
Nikt się nie odezwał.
Do klasówek z polskiego trzeba było mieć oddzielny zeszyt, gruby, w czarnym 
matowym
obłożeniu pokrytym celofanem. Temat inauguracyjnej klasówki łatwo można 
odgadnąć:
„Pierwszy miesiąc w nowej szkole”. Doświadczony porażkami doznanymi od 
Gurewicza,
przystąpiłem do pisania bez specjalnego zapału, temat też nieszczególny, kiedy 
oddawałem
zeszyt Rathowi, czułem się bardzo niepewnie.
Co napisałem, nie pamiętam. Może o tym, że wszystko tu było inne niż u Krelmana. 
Na
przykład w gimnazjum w swoich klasach przebywaliśmy głównie podczas pauzy, bo 
wiele
lekcji odbywało się w pracowniach — przyrodniczej, geograficznej, fizycznej, 
chemicznej —
i tak wędrowaliśmy z teczkami od pracowni do pracowni jak tułacze na pustyni. 
Samo poranne
przyjście do szkoły też wyglądało inaczej: żadnych usprawiedliwień w rodzaju 
„proszę
pana, tramwaj się wywrócił” albo „zegarek stanął”, nikt tego nie słuchał, w 
korytarzu był zegar
do wybijania czasu przyjścia, jak w fabryce, każdy z nas miał swoją kartę, a 
potem sekretarka,
jasnowłosa pani Rena, wysoka i zgrabna, przeglądała nasze karty i odnotowywała
spóźnienia w dzienniku. Przy tablicy pod zegarem dyżurował codziennie inny 
profesor, mowy
nie było, żeby kolega załatwił ci wybicie, chyba że sam nauczyciel, co w 
późniejszych
latach robił za mnie Rath albo Chłopski.
Prócz profesora dyżurnego, w korytarzu przy zegarze często czuwała stara pani 
Helena
Kryńska, wdowa po założycielu gimnazjum. Czyhała na tych, co zalegali z czesnym. 
Było
nas w gimnazjum ponad czterystu, a przecież ona każdego znała po nazwisku — to 
był
zresztą jedyny jej obowiązek — wiedziała, kto ile jest winien, i zdarzało się, 
że niektórych
odsyłała do domu. „Należy się za trzy miesiące, niech mama przyjdzie i zapłaci, 
bez zapłaty
nie ma nauki” — mówiła. Czasami dodawała z dumą: „Jak Kryński jest za drogi, to 
trzeba się
przenieść do Finkla”.
Chyba pod koniec roku szkolnego pani Helena Kryńska zmarła, na jej pogrzebie 
była delegacja
uczniów ze starszych klas, a myśmy mieli dzień wolny od nauki. Odtąd nikt już 
nie
wyłapywał przy zegarze w korytarzu tych, którzy zalegali z czesnym, a mimo to 
jakoś to szło.
Może napisałem w wypracowaniu o tym zegarze, może o nowych kolegach, a może o 
tym,
że zamiast nauczycieli byli teraz panowie profesorowie, a może o mundurkach. 
Mieliśmy
granatowe mundurki z niebieskimi wypustkami na rękawach i wzdłuż spodni, i 
metalowe
guziki i granatowe jesionki, też z wypustkami, i przepisowe czapki w kształcie 
legionowych
maciejówek. I oczywiście obowiązkowe niebieskie tarcze z numerem szkoły na lewym 
ramieniu.
Ja wiem, ze powrót do tego w dzisiejszym rozbarwionym świecie jest niemożliwy,
ale w gimnazjum, do którego chodzili i biedni, i bogaci (dla biedniejszych, z 
dobrymi stopniami,
nawet „Kryński” przewidywał ulgi w opłatach), nie było przynajmniej 
współzawodnictwa
w ciuchach. Wszyscy jednakowi. Mogła być różnica w jakości materiału, na której
my, chłopcy, nie znaliśmy się, była dla nas bez znaczenia. Mundury kupowało się 
w niezliczonych
sklepikach żydowskich na Wielopolu albo na Nalewkach, sprzedających wyłącznie
odzież szkolną, gdzie można było, odchodząc i wracając, utargować z ceny 
złotówkę albo i
dwie. Moja mama bardzo lubiła obrzęd targowania się, ja tego nie znosiłem, 
szarpałem ją za
rękę, szeptałem „chodźmy już”, ale mama tylko udawała, że odchodzi, kupiec 
dobrze o tym
wiedział, wybiegał za nią na ulicę, przytrzymywał, krzyczał: „Czy ja mam do tego 
dołożyć?
Pani widzi, co to za materiał! Przecież to gabardyna!” „Tak, leżało obok 
gabardyny” — odpowiadała
moja mama sceptyczka. „Guziki oksydowane!” „Po co mu gabardyna? Po co mu
guziki oksydowane? — Te swoje dwójki może mieć w byle jakiej szmacie! I tak 
wszystko
podrze przez swój futbol!” Wszystko to była prawda i prawdą też było to, że mnie 
wcale nie
zależało na jakiejś gabardynie, a w futbol graliśmy w spodniach i nogawki miałem 
od tego
zawsze postrzępione.
(W liceum, do którego się przechodziło po czterech gimnazjalnych, ale ja już nie 
zdążyłem,
bo wybuchła wojna, wypustki i tarcze były czerwone. Jak trudno było się tej 
bordowej
czerwieni doczekać! Co roślejsi chłopcy już w trzeciej gimnazjalnej kupowali 
sobie mundurki
z czerwonymi lampasami, żeby zadawać szyku albo wejść do kina od lat szesnastu, 
a przede
wszystkim, żeby zaimponować dziewczętom. To był powszechny zwyczaj, w czwartej 
gimnazjalnej
tylko ostatni maminsynek mógł mieć mundur z przepisowym niebieskim lampasem.
To samo robiły dziewczęta, żadna nie chciała być za smarkulę, każda wolała 
odgrywać licealistkę.
Profesorowie, trzeba przyznać, patrzyli na to nadużycie przez palce. Nie 
pamiętam
przypadku, żeby kogoś odesłano do domu za tarczę w niewłaściwym kolorze).Nie 
było mnie
w szkole, kiedy Rath zwracał zeszyty z wypracowaniami, chorowałem. Nie 
zadzwoniłem do
nikogo, żeby dowiedzieć się, jaki mam stopień, jakoś się tą klasówką nie 
pasjonowałem. Kiedy
po tygodniu przyszedłem do klasy, jeden z kolegów (ale kto to był?) wręczył mi 
mój zeszyt,
miał przy tym tajemniczą minę. Bałem się otworzyć. „Co tam jest? — spytałem. 
„Dziewięćdziesiąt
dziewięć procent”. Wtedy otworzyłem zeszyt i spojrzałem na zielony druczek,
nie wierząc własnym oczom: otrzymałem same najwyższe noty niby mistrz w skokach 
do
wody. Tylko z przestankowania miałem urwany punkt, jakiś przecinek wydał się 
profesorowi
zbędny. Podczas gdy ja, ogłuszony tym niespodziewanym sukcesem, wpatrywałem się 
w
zielony druczek z ocenami, mój kolega (tylko kto to był, u licha?) opowiadał: 
„On długo mó-
wił o tym twoim wypracowaniu, a potem przeczytał je nam”. Aha, przeczytał im, to 
mogło
zaniepokoić, spytałem: „No i jak?” „Fajne” — odpowiedział.
To chyba był brzuchaty, okrągły na buzi Altman, który siedział z bladym i 
piegowatym
Drejerem w pierwszej ławce. Przyjaźnili się ze sobą, Altman był lepszym uczniem, 
przede
wszystkim z matematyki. To jest przyczyna, dla której chłopcy nie tylko 
aprobowali moje
wyróżnianie się w pisaniu, ale wręcz mu sprzyjali. Chociaż to komuś może wydać 
się niewiarygodne,
ale myśmy się w klasie lubili. Nikt mi nie zazdrościł ani ja nikomu. Może to 
wynikało
z tradycji tego gimnazjum, że ja byłem jedynym w klasie humanistą — nie do 
wiary,
prawda? — chociaż wszyscy chłopcy sporo czytali, brali książki w 
wypożyczalniach, ale
skłonności do pisania nie przejawiał nikt, Rath nawet czasem odczytywał co 
bardziej nieporadne
kawałki (w rodzaju: „idąc ulicą zawalił się dom”), za to wszyscy byli świetnymi 
matematykami,
kilku wręcz genialnych, szczególnie niejaki Dobosz, na imię miał Menachem,
chłopak masywny, z biednego chasydzkiego domu, niezwykły talent, wspaniały 
uczeń, pamięć
wstrząsająca: wyrwany do odpowiedzi potrafił wyrecytować całe stronice z 
podręcznika
czy z „przydziału”. Był przy tym uczynny, pomagał kolegom, mówił: Jak to, 
takiego głupstwa
nie potrafisz zrozumieć? W czwartej klasie udzielał już co bogatszym matołom 
płatnych
korepetycji, z poręki nauczyciela. Ale ten genialny chłopiec z niczego się tak 
nie cieszył, jak
ze swoich sukcesów w koszykówce i z tego, że wstawiałem go na obronę do drużyny 
piłkarskiej,
gdzie walczył bardzo ambitnie.. Nie wiem, co się z nim stało. Chyba się nie 
uratował,
bo by dał o sobie słyszeć...
Tak to już jest, że własne umiejętności każdy uważa za naturalne, jeden dziwi 
się, że komuś
ułożenie zdania przychodzi z trudnością, inny, że inteligentny zdawałoby się 
chłopak nie
potrafi rozwiązać czegoś, co jest oczywiste. Ja podziwiałem uzdolnienia moich 
kolegów, a
oni moje. Odczytywanie na głos moich wypracowań weszło u Ratha w zwyczaj. Pewien 
sukces
utrwalił mi się w pamięci. W podręczniku do polskiego Mówią wieki (kto z niego 
się nie
uczył, niech żałuje!) była czytanka o matce Grakchów. Nie pamiętam, jaki autor 
napisał tę
czytankę, w której szło o to, że elegancka, korzystająca z życia przyjaciółka 
pani Kornelii z
rodu Scypionów wytyka jej ascetyzm i odcięcie się od świata. Rath zadał nam 
wypracowanie
domowe, w którym powinniśmy byli opisać dzisiejszą elegantkę. Taki miał być 
tytuł wypracowania:
„Dzisiejsza elegantka”.
Opisałem swoją siostrę Stellę. Był to portret złośliwy, z różnymi szczegółami 
podpatrzonymi
w domu, satyra na własną siostrę. Stella potraktowała swój obraz wielkodusznie, 
nawet
z humorem. W klasie pierwszy czytał swoje wypracowanie Altman, trzeba było jakoś 
przez to
przejść, zresztą chłopcy się śmiali, potem Rath kazał czytać mnie. Po pierwszych 
dwóch zdaniach
przerwał mi i kazał podejść z zeszytem do tablicy i stąd czytać, twarzą do całej 
klasy.
Chłopcy raz po raz wybuchali śmiechem, a kiedy skończyłem, zerwały się oklaski, 
klaskał też
Altman. Żadna piątka nie mogła mnie tak uszczęśliwić, jak te oklaski moich 
kolegów. Jacyż
to jednak byli dobrzy chłopcy!...
Hollywood
Moja starsza siostra Stella uczyła się u Dicksteinowej francuskiego i to jej 
„parle—franse”
było ukrytym powodem dumy mamy i pewnej nieśmiałości ojca. Był to też powód 
jednego
więcej kompleksu Mirki, ona liznęła w powszechniaku trochę niemieckiego, miała 
piątkę, ale
niemiecki, każdy przyzna, to już nie to. Nikt nie wątpił, że kiedy znajdę się w 
gimnazjum, to i
ja dostąpię zaszczytu uczenia się po francusku.
Ale „Kryński” szykował niespodziankę: mogliśmy, jak się okazało, wybierać między
trzema językami, a tym trzecim — rzadkość w ówczesnych czasach — był angielski. 
Świat
się zmieniał, wyzbywał się arystokratyzmu kulturowego i nasz dyrektor, pedagog 
prawdziwie
nowoczesny, który czytywał specjalistyczne pisma amerykańskie, doskonale to 
wyczuwał.
Że on to wyczuwał, to nie dziwota, ciekawsze, że wyczuliśmy to także my, 
smarkacze, że
potrafiliśmy zlekceważyć zestarzałe hierarchie, stawić czoło snobizmom. 
Większość wybrała
angielski. Pamiętam, że przeżywałem chwile rozterki. Francuski, francuski — 
elita kraju
znajdowała się wciąż jeszcze pod hipnozą kultury francuskiej. W domu nikt mi nie 
potrafił
pomóc, nikt mnie o niczym nie przekonywał — decyzja należała do mnie. Wybrałem 
angielski.
Koledzy, którzy wybrali tak samo jak ja, powoływali się w rozmowach na względy
praktyczne. Wielkie imperium brytyjskie (każdy mógł się przekonać jak wielkie na 
mapie
politycznej Romera — jedna czwarta świata zamalowana na kolor brązowy!), w tym 
różne
pociągające egzotyczne kraje (Indie! Afryka!), Australia, Kanada, no i Ameryka, 
gdzie
wszystko jest największe na świecie. Nie bez wpływu było to, że Anglicy panowali 
w Palestynie.
Przyszłość należy do angielskiego — my, dwunastolatki, dobrze o tym 
wiedzieliśmy.
Ale tak naprawdę zadecydowało kino. Hollywood. Językiem kina był angielski. Inne 
filmy
się nie liczyły. Owszem, były jeszcze filmy polskie, swojskie, lecz żałosne, 
bliskie ze względu
na kilku ulubionych aktorów (Dymsza, Bodo, a przede wszystkim bohaterski, 
pięknooki
Brodzisz i po wiejsku śliczna Maria Bogda, dumna patriotka), czasem robił 
karierę jakiś film
bolszewicki, rzadziej francuski, chociaż nigdy wśród nas. Wychowało nas kino 
amerykańskie.
Bohaterowie mówili po angielsku. Mówili niewiele, mamrotali pod nosem, 
powściągliwie,
monosylabicznie. Kochali mocno, ale wyrażali swą miłość powściągliwie. Byli 
gotowi do
poświęceń dla ukochanej, potrafili też usunąć się w cień, gdy ich miłość jej 
ciążyła albo stawała
się niehonorowa albo krzywdząca dla przyjaciela, ale pojawiali się w samą porę, 
kiedy
groziło niebezpieczeństwo. Podczas wojny każdy trwał na stanowisku do ostatniego 
naboju,
bez szemrania szli na śmierć, wykonując powierzone sobie zadanie, przystojni 
marynarze
dusili się w łodzi podwodnej, ani na chwilę nie sprzeniewierzając się 
dyscyplinie, oficerowie,
tonąc, przestrzegali form i objawiali nawet poczucie humoru. Imponowała mi ich 
odporność
na ból, objawianie zewnętrznego spokoju. Chciałem być jak oni. Kinu 
amerykańskiemu zawdzięczam
niechęć do przejawów histerii. Do wszelkiej egzaltacji — religijnej czy 
politycznej
— wszystko jedno — nadmierne objawianie emocji wydaje mi się czymś 
nieprzyzwoitym
(w polityce szkodliwym). Może dlatego byłem później tak mało podatny na „kult 
jednostki”,
zbiorowe skandowania, które wydawały mi się zawstydzające dla dorosłych ludzi, i 
wszelkie
inne kulty i entuzjazmy. Sprzęgło się to odwzorowanie powściągliwości bohaterów 
kina ze
szkołą myślenia sceptycznego Boya—Żeleńskiego. Ale czuję, że znowu się 
zapędziłem...
Bo trzeba dodać, że było to kino białego człowieka. Głosiło jego chwałę i chwałę 
imperium
brytyjskiego. To biali byli honorowi, szlachetni, powściągliwi, odważni; 
kolorowi zaś
podstępni, kłamliwi, okrutni i dzicy (to ostatnie bywało prawdą, ale prawdą 
wyrwaną z kon-
tekstu, nazbyt gołą, więc też fałszywą). My wszyscy (prócz tej garstki, która 
już znalazła się
pod wpływem komunistów) byliśmy, w kinie przynajmniej, po stronie imperium. 
Uznawaliśmy
za naturalne to, co Kipling określał jako „obowiązek białego człowieka” — opieki 
i panowania
nad młodszymi braćmi. Byłem więc małym imperialistą, chociaż o tym nie 
wiedziałem,
i pewnie, gdyby mi ktoś to zarzucił (a nikt nie zarzucił, niestety), bardzo bym 
się oburzył.
W filmie Henry’ego Hathawaya Bengali z Gary Cooperem i Franchotem Tone 
(wiedziałem,
że ten subtelny żołnierz to mąż Joan Crawford, i jakże mogłem go nie 
podziwiać!),
Anglicy reprezentowali cywilizację, kulturę, szlachetność, Hindusi zaś byli 
podstępni i zdradzieccy,
chcieli mianowicie zrzucić dobroczynne angielskie panowanie. Czasem taki tubylec
udawał serdeczność, mówił słodko, ale naprawdę knuł zdradę, można to było poznać 
po jego
rozbieganych oczkach, przy drapieżnym błysku białych zębów. (Prekursorem tego 
schematu
wydaje się Sienkiewicz, zwłaszcza w postaci Azji Melechowicza w Panu 
Wołodyjowskim).
Byli i prawdziwie dobrzy Hindusi, o nich też pisał Kipling, ci kochali Anglików, 
ci uznawali
pokornie swoją niższość, służyli wiernie, przyjmowali wdzięcznie każde miło 
słowo delikatnej
białej lady, którą uwielbiali. Jednym słowem, dobrzy byli ci Hindusi, którzy 
mieli dusze
służalcze i kolaborowali.
Spróbujmy wyobrazić sobie, jak wyglądałby film w dziewiętnastowiecznej carskiej 
Rosji
(gdyby było już wtedy kino) o powstaniu styczniowym — z grubsza tak właśnie. Z 
podstępnymi,
niewdzięcznymi i okrutnymi Polakami — i szlachetnymi, wypucowanymi (przez 
ordynansów)
oficerami rosyjskimi, którzy z wersetami Puszkina na ustach giną za cara. 
Optymistyczny
finał: powstanie zdławione, niewinna i piękna Rosjanka (mogłaby być nawet Polka,
ale kochająca rosyjskiego oficera) uratowana, polscy bandyci zawiśli na stokach 
cytadeli. I
znalazłby się pismak, który by taki scenariusz sklecił, reżyser nakręcił i 
aktor, który by Traugutta
odpowiednio zagrał.
Nie przychodziło mi na myśl (chociaż czytałem książkę Romain Rollanda o 
Gandhim), nie
przychodziło mi więc na myśl, że ci Hindusi mają prawo do niepodległości tak 
samo jak Polacy.
Czy dlatego nie przychodziło mi to na myśl, że byli kolorowi? Nie wiem. (No tak, 
ale ja
przecież byłem dzieckiem poznającym świat poprzez kino. Gorzej, że starym bykom, 
odpowiedzialnym
za politykę państwa, też to na myśl nie przychodziło. Ci ludzie, którzy do nazwy
organizacji „Liga Morska...” dodali słowa „...i Kolonialna”, nic nie rozumieli z 
tego świata,
tkwili rozumieniem w XIX wieku. I tak oto Polska, która dopiero co odzyskała 
niepodległość,
domagała się dla siebie kolonii czyli niewoli dla innych narodów. Całe 
szczęście, że nam ich
nie dali — co by się teraz działo! — musielibyśmy posyłać na jakiś Madagaskar a 
to masło, a
to żyletki czy inne zapałki, żeby ratować temtejszy rynek). W filmie Bengali 
Gary Cooper
ginie bohatersko, wysadzając coś tam razem ze sobą (znów Pan Wołodyjowski!) i 
szepcząc
słowo „poezja”. Kolorowi umierają brzydko, przewracają się jak kukiełki, to nie 
jest śmierć
ludzi tylko rozbieganych insektów.
Może byłoby sprawiedliwiej, gdybym tu oddzielił przeżycia w ciemnej sali kina od 
świadomości
chłopca poza kinem. Na pewno nie szedłem tak daleko, by dać temu, co oglądałem
w kinie, wykładnię rasistowską. Byłem po stronie białego człowieka, bo byłem 
Europejczykiem,
należałem do europejskiej kultury, moje serce Europejczyka łudziło się, że 
panowanie
angielskie było „inne”, lepsze, i że Anglicy byli „inni”, i że właściwie Hindusi 
byliby zadowoleni
z ich panowania, gdyby... Zdaje się, że sami Anglicy też się co do tego łudzili. 
Też
sądzili, że są „inni”. Ale nie byli inni. Nie w tym stopniu, w każdym razie, 
który by pozwolił
jakiemukolwiek dumnemu ze swej przeszłości narodowi zrezygnować z własnej 
niepodległości,
po latach Anglicy rozliczyli się ze sobą po męsku i nakręcili kilka 
przejmujących filmów,
w tym wielki film o Gandhim. Ale kiedy byłem dzieckiem, takich filmów jeszcze 
nie było.
Nasz Anglik, pan Zawadzki, wyglądał tak jak należało: był to Polak urodzony w 
Ameryce,
wysoki, przystojny, gładko uczesany brunet z przedziałkiem po lewej stronie 
głowy. Ubierał
się starannie, przy czym nas, którzy wszyscy chodziliśmy w zdartych od piłki 
nożnej i nie
wyczyszczonych trzewikach, zadziwiało to, że każdego dnia miał na nogach inną 
parę pantofli,
czasem dość niezwykłych, jak na nasze warszawskie doświadczenia. „Dziś jest 
środa” —
szepnął mi kiedyś na lekcji angielskiego Much. „Jesteś pewny?” „Tak. Anglik ma 
czarne
pantofle z białymi noskami”. Jakie pantofle nosił w soboty i niedziele, było 
tajemnicą.
Z nauczaniem szło mu nie bardzo. Za dużo żywił złudzeń: wymyślił sobie, że 
powinniśmy
być lojalni i świadomi w dążeniu do wiedzy, zapewne był przyzwyczajony do tego 
tam, w
swojej Ameryce, a może po prostu przejął się jakimiś utopijnymi teoriami o tym, 
jak powinno
wyglądać idealne nauczanie. My zaś byliśmy, mówiąc prawdę, niesforną bandą, 
którą należało
dopiero ujarzmić. Jak? Nie wiem, niektórym się to udawało. Na lekcji pana 
Zawadzkiego
mało kto uważał, każdy zajmował się swoimi sprawami, stąd stałe turkotanie 
rozmów, podczas
gdy Zawadzki, nie speszony, wypytywał tych dwóch, trzech uczniów, którzy 
chłonęli
każde jego słowo. Niestety, należałem do tych, którzy korzystali ze swobody, 
jaką nam zostawiał.
(Nigdy tego nie odżałuję). Pod koniec roku Zawadzki wybrał się z nami na boisko
koszykówki i tutaj okazał się niezrównanym mistrzem, prawdziwie amerykańskim 
koszykarzem.
Ten nasz podziw mógł bardzo poprawić jego autorytet w klasie, ale było już za 
późno,
pan Zawadzki wrócił do Ameryki, unosząc chyba nie najlepszą opinię o nas, i 
nigdy się już w
Polsce nie pokazał.
Po nim objął lekcje angielskiego młody, wychudły i chorobliwie blady doktor 
Lederer,
mówiący z silnym lwowskich zaśpiewem. Na pierwszej lekcji z tym nowym 
hałasowaliśmy
jeszcze z nawyku, Lederer wrzasnął „cisza!”, aż szyby zadrżały i my też, zrobiło 
się cicho, on
nas zwymyślał od bydła i idiotów, milczeliśmy jak ogłuszeni, i odtąd atmosfera 
już była stale
napięta i wyniki nie lepsze niż przy Zawadzkim. Jeśli nasz Amerykanin chciał nas 
zanurzyć
najpierw w angielszczyźnie (jego słowa) jak początkującego pływaka w basenie i 
starał się do
nas mówić, na później odsuwając gramatykę i pisownię, to Lederer, galicyjski 
doktor, zrobił
odwrotnie. Przydziały, a później testy, składały się z długich szeregów 
czasowników nieregularnych,
których można było wyuczyć się jak wiersza. Podręcznik Grzebieniowskiego wydał
mi się niezbyt mądry, był co się zowie imperialistyczny, ociekał brytyjskim 
patriotyzmem,
„Rule Britania over waves”, było w nim dużo o marynarce wojennej, o Cromwellu,
Robin Hoodzie i o Nelsonie, i o okrętach wojennych, ale nic, na przykład, o 
życiu rodzinnym.
Nawet gdybym wykuł ten podręcznik na pamięć, to i tak nie potrafiłbym zamówić w 
londyńskiej
restauracji kotleta. W późniejszych latach poznałem podręczniki radzieckie, na 
których
podstawie można rozmawiać o walce klas, eksploatacji kolonialnej, o kongresach 
pokoju i
szczęśliwym życiu pionierów na obozach w Arteku. Można zatęsknić za Robin 
Hoodem.
Lederer chyba nie lubił swoich uczniów, pastwił się nad nami, robiąc złośliwe 
uwagi na
temat naszych pryszczyków i w ogóle kłopotów z dojrzewaniem. Z lubością niszczył 
naszą
romantyczność swoim doktorskim cynizmem. Zdaje się, że doktor (tylko lwowski) 
Lederer
przypisywał sobie wybitne poczucie humoru. Ale kiedyś zostało ono wystawione na 
próbę.
Powiedział do mnie, podczas jakiegoś sporu: „A ja ci mówię, ty literato, że ty 
się jeszcze rozkochasz
w angielszczyźnie”. „Raczej w Angielce” — odpowiedziałem z miejsca. Lederer się
nie roześmiał. Zaczął wrzeszczeć. Zwymyślał mnie od domorosłych geniuszów. Drwił 
z nas
bezkarnie, ale kiedy mu zareplikowano dowcipem, nie potrafił go znieść, nagle 
zabrakło mu
poczucia humoru, przypomniał, kto tu pan, a kto sługa.
W jego złośliwych aluzjach do najbardziej intymnych przeżyć chłopców kryła się, 
jak podejrzewałem,
ciekawość lubieżnika. Dlatego bardzo mieliśmy za złe naszej zgrabnej łacinistce,
Bajerównie, w której większość się podkochiwała, że podobno „chodzi” z tym 
draniem
anglikiem, kiedyś nawet widziano ich razem rozbawionych w dorożce. Pamiętam, że 
jeden z
chłopców się popłakał, bo uznał, że został zdradzony. Ale zaraz potem widziano 
Bajerównę w
dorożce z Chłopskim (musiała lubić ten środek lokomocji), i wtedy wszyscy się 
ucieszyli.
Nasza łacinistka miała niski, przyjemny głos, a spojrzenie szaroniebieskich oczu 
przenikało
na wskroś, powodując stan niewytłumaczalnego niepokoju. Nie pozwalała na żadne 
poufało-
ści, umiała osadzić najbardziej pewnych siebie zdobywców. Uznaliśmy, że jest 
nieskazitelna,
tym bardziej pewne domysły podniecały. Co prawda, byli tacy, co przysięgali, że 
Chłopski
jest biseksualny, a może i w ogóle ciota — i rzeczywiście, tulił czasem do 
siebie i wyściskiwał
co zgrabniej szych chłopców, ja sam trochę go o te skłonności podejrzewałem — 
ale to
fakt, że podobał się Bajerównie i moje siostry też były nim zachwycone.
W ogóle życie prywatne profesorów stanowiło ulubiony przedmiot plotek. Kto z kim 
—
odgadywano chętnie, nie szczędząc przy tym dosadnego słownictwa. Co ciekawsze, 
pewne
przypuszczenia sprawdzały się, tak jak to bywa z plotkami politycznymi. Mówiono 
na przykład,
że Rath wzdycha do pięknej sekretarki dyrektora, pani Reny, i wszyscy uważali, 
że jest
bez szans, bo gdzie by taka imponująca pani, do tego sekretarka Dyrka (i tu 
domysły, domysły...)
wiązała się z Grubą Dupą. Ale oto pewnego dnia zaczęto mówić, że tych dwoje się 
jednak
pobrało i że chodzą teraz ulicą pod rękę. Wkrótce nasz wychowawca na wstępie 
jakiejś
lekcji oświadczył, przybierając ton i postawę uroczystą, że czuje się w 
obowiązku zawiadomić
nas, iż wstąpił szczęśliwie w związek małżeński z panią Reną, która odtąd nosi 
jego nazwisko
(podpisywała dokumenty „R.R.”) i chętnie przyjmie od nas gratulacje. Wydawał się
nie tylko szczęśliwy, to się czuło, ale i jakby pysznił się tym zwycięstwem, że 
oto on, nie
amant, nie błyskotliwy uwodziciel (jak Chłopski), on, Gruba Dupa, owładnął 
dziewczyną,
którą wszyscy podziwiali. Co ciekawsze, ona też wydawała się szczęśliwa, 
przyjmowała nas
uśmiechnięta, dziękowała za życzenia, już nie taka zasadnicza, nie tak surowo 
urzędowa jak
przedtem. Czasem zawiadamiała dyskretnie o szykującym się nagłym teście, 
przekazywała
przez któregoś ze swoich ulubieńców egzemplarz wzorcowy, można go było wykuć na 
pamięć.
Nie rozumieliśmy, że przyjęła z ulgą oświadczyny Ratha, bo bardzo chciała 
skończyć
ze staropanieństwem, a Rath, doktor filologii (co prawda tylko lwowski), na 
solidnej posadzie,
był przyzwoitym materiałem na męża. Po kampanii wrześniowej pani Rena przeniosła
się z Rathem do Lwowa. Wiem, co się stało z Rathem (powiesili go Niemcy), nie 
wiem, co
się stało z nią. Jego nazwisko, sporadycznego współpracownika „Wiadomości 
Literackich”
(dość głośny był esej Krasiński w pantoflach), figuruje na pierwszej, jeszcze 
niepełnej, Liście
strat kultury polskiej, tak nazywała się książeczka wydana tuż po wojnie czyimś 
staraniem.
Niedawno natrafiłem w antykwariacie na jego książkę Aleksander A.F. Bronikowski. 
Była to
jego praca doktorska dedykowana Juliuszowi Kleinerowi. Tuż przed wojną dał mi ją 
do przeczytania,
miałem potem trochę kłopotów z komplementowaniem jej. Teraz trzymam ją w domu
przez sentyment dla mojego polonisty.
Przechodziłem z klasy do klasy z wymęczoną trójką z angielskiego, to nie była 
żadna sztuka.
Ale gnębiło mnie, że nie znam właściwie języka, którym mówili do mnie Fredric 
March i
Spencer Tracy. Być może, zależało mi na tym, żeby „udowodnić” coś Ledererowi. To 
ja poprosiłem
rodziców, żebym mógł chodzić na korepetycje z angielskiego. Było to przed samą
wojną. Much zaprotegował mnie u pana Brocha z ulicy Orlej, u którego sam 
pobierał lekcje.
Był to starszy pan (to znaczy, tak mi się wtedy wydawało), nauczyciel gimnazjum 
żeńskiego
Landauowej. Pan Broch, sprawdziwszy stan mojej wiedzy, postanowił zacząć od 
podstaw.
Nagle mi się wszystko usystematyzowało. (Mówiąc „wszystko” oczywiście upraszczam 
—
angielszczyzna jest jak niezmierzone morze). Ponieważ chciałem umieć — umiałem. 
Wszystko
okazało się łatwe i do tego ciekawe. Zawsze lubiłem dokopywać się etymologii 
słów —
angielski to raj dla tropicieli słowa. Wspominam lekcje z panem Brochem jako 
rozkoszne
godziny. Mój korepetytor był ze mnie tak zadowolony, że często przerywał lekcje, 
by mi coś
opowiedzieć, rozmawialiśmy o ,,życiu”, on miał dużo do opowiedzenia o swoich 
uczennicach,
pamiętam, że mówił o nich z lękiem, potrafią być prowokujące, kiedy zależy im na 
dobrym
stopniu; ilekroć któraś przychodziła do niego do pokoju nauczycielskiego, on na 
wszelki
wypadek zostawiał drzwi na korytarz otwarte, i dobrze robił, bo mógł się 
przekonać, że
pani przełożona spacerowała po korytarzu, zerkając raz po raz, czy nic 
niewłaściwego się nie
dzieje. Można sobie wyobrazić, jak chłonąłem te opowieści z tajemniczego świata 
dziewcząt.
Nie wiem, co się stało z panem Brochem. Może uratowała go znajomość języka 
angielskiego? Nie wiem...
Lederer oczywiście spostrzegł, że robię postępy. Już ze mnie nie szydził. Ale 
zostawała
między nami ta sprawa „domorosłego geniusza” czy „geniusza w oczach własnej 
babci”. To,
co pisałem, traktowałem bardzo poważnie, zasługiwało na krytykę, ale nie na 
szyderstwo.
Więc bolało. Kiedyś, podczas jakiejś klasówki, chyba już pod sam koniec roku 
szkolnego,
Lederer przysiadł się do mnie. W milczeniu przyglądał się, jak wypełniam test, 
punkt po
punkcie, bezbłędnie, bez namysłu, po prostu wszystko to wydawało mi się 
dziecinnie łatwe.
Nagle odezwał się: „Czytałem te twoje opowiadania w «Echu Szkolnym». Ta prawdę 
mówili,
żeś jest zdolna bestia”. Wstał i odszedł. Było to piękne zagranie, jednak umiał 
się na nie zdobyć.
Pamiętam, że poczułem się niezmiernie usatysfakcjonowany, jakbym doczekał czegoś
bardzo upragnionego.
Odtąd było między nami coś w rodzaju porozumienia. Może by się to nawet 
przerodziło w
przyjaźń, ale rok szkolny się kończył, dostawaliśmy małe matury Kilka miesięcy 
później
znalazłem się we Lwowie, ale na ślad doktora Lederera już nigdy nie natrafiłem.
Kazimierz M.
Najważniejsza była gimnastyka. Nie sukcesy literackie, ale dotknięcie piłki, 
udany strzał,
brawurowy skok przez skrzynię. Pochwały Ratha czy oklaski kolegów nie powodowały 
zawrotu
głowy, dlatego mogę o nich pisać bez zażenowania, po prostu jako o zapamiętanym
fakcie, dość istotnym teraz, kiedy tropię swoją przeszłość. Zresztą towarzyszyło 
temu tyle
porażek w innych dziedzinach, że nie mogłem wynosić się nad innych. Przeciwnie, 
okresami
sądziłem o sobie, że jestem tępy, bo nie potrafię zrozumieć ani zapamiętać 
najprostszych rzeczy,
które inni jednak zapamiętywali. Mam złe wspomnienia z pracowni biologicznej, 
może z
powodu wiszącej tam ogromnej planszy, ukazującej wnętrzności szczura. Musiałem 
odwracać
wzrok, bo zbierało mi się na wymioty. Nie umiałem też sobie przyswoić różnych 
szczegółów
z botaniki: kształt liści, słupki, pręciki, systematyka — wszystko to ulatniało 
mi się z głowy
— nie udawały mi się doświadczenia, nie umiałem dostrzec niczego pod 
mikroskopem, probówki
wyślizgiwały mi się z ręki (podobno Pasteur też je tłukł), tak samo było z 
fizyką i
chemią. A przecież czytałem z zapałem książki popularnonaukowe i właśnie 
biologiczne.
Połknąłem takie książki jak Łowcy mikrobów de Kruifa, Wróg pod mikroskopem 
Kuzniecowej,
tegoż de Kruifa Nauka w walce ze śmiercią, i Człowiek istota nieznana Carrela, i 
kolejne
zbiory felietonów popularyzatorskich Brunona Winawera. Miałem więc przyzwoite 
rozeznanie
w problematyce naukowej, wiedziałem, czym się zajmują uczeni, wiedziałem o 
rozbiciu
atomu przez lorda Rutheforda, Winawer uprzedzał, jakie mogą być tego 
konsekwencje, wiedziałem,
ku czemu świat idzie, ale w szkole — w szkole nic mi nie wychodziło.
Trzeba było, o wstydzie, wziąć korepetytora, bo w końcu zostałbym na drugi rok w 
pierwszej
klasie. Rath polecił mi ucznia klasy przedmaturalnej, Zysmana. Był to niski, 
czarniawy,
bystry młodzik, znakomity uczeń. (Może przeżył, bo zaraz po maturze wyjechał na 
studia do
Francji, do Tours, a tam już było łatwiej...) Zysman narzucił mi żelazną 
dyscyplinę. Od razu
zapowiedział, że nie będzie się wtrącał do polskiego i historii, bo w tym jestem 
lepszy od niego.
Rozbawiło go, ale i rozzłościło, kiedy się okazało, że nie znam porządnie 
tabliczki mnożenia.
Zadał mi ją po prostu na następny dzień i potem z niej przepytał. Potem zadał 
mi, czyli
kazał wyuczyć się na pamięć, jak funkcjonuje przewód pokarmowy, od przełyku aż 
do odbytu,
i znowu musiałem to wyrecytować.
Nauczył mnie obliczania procentów i pokazał kilka matematycznych sztuczek, 
dzięki którym
łatwiej było rozwiązywać zadania, tak że nawet te napełniające się wodą baseny i 
pędzące
naprzeciw siebie pociągi nie wydały mi się już takie straszne. Zawdzięczam mu 
też początki
algebry. Do następnej klasy przeszedłem z czwórką z matematyki.
Zaczernianie brulionów — to był mój dzień powszedni, mrówcza harówa, cieszyłem 
się,
kiedy coś się udawało, ale częściej się nie udawało. Próbowałem czasem posłać 
coś do
„Szpilek”, jakąś rymowankę lub humoreskę starannie wykaligrafowaną, oczywiście 
pod
pseudonimem, po kilku tygodniach w dziale „Odpowiedzi redakcji” mogłem 
przeczytać „nie
skorzystamy”, albo coś bardziej druzgoczącego, na przykład: „Aleksander Lusin 
(to ja). Żałujemy,
brak zdolności”. Niejaka satysfakcja brała się z faktu, że myśleli, że jestem 
dorosły.
Więc nie z pisaniem były związane moja ambicja i próżność, i przechwałki, ale — 
ze sportem.
Dziwne to, przecież nie miałem nadziei, że zostanę kiedyś mistrzem, dobrze 
wiedziałem,
że nie mam warunków fizycznych, nawet talentu. Zdawałem sobie sprawę, że brak mi 
tego,
co decyduje o sukcesach w piłce — iskry bożej. Dostrzegałem ją u niektórych 
kolegów, talent
do piłki, talent do ping—ponga, talent do ewolucji gimnastycznych. Mundek 
Białostocki,
wysoki, smukłonogi chłopak o ciemnej kędzierzawej czuprynie (stąd przezwisko 
„Negus”,
każdy prawie miał jakieś przezwisko, ja nie), na którego urodę nie były nieczułe 
panie nauczycielki,
szczególnie ta od zajęć praktycznych, otóż on, kiedy pierwszy raz znaleźliśmy 
się
na bieżni, przebiegł po żużlu setkę w 11,7 s., co rokowało świetne wyniki na 
przyszłość. Ja
miałem tylko upór. Byłem wyrobnikiem. Powoli doszedłem do niezłego poziomu w 
piłce
nożnej, w rzucaniu do kosza, w ping—ponga (ale tu przepaść dzieliła mnie od 
takiego Sutina,
który wygrywał z reprezentantami Polski, zresztą także gimnazjalistami).
W tamtych czasach sportu amatorskiego naprawdę nie szło tylko o to, żeby zostać 
mistrzem.
Być w zespole, uczestniczyć — to już dawało satysfakcję. Zapisałem się do sekcji
lekkoatletycznej „Gwiazdy”, która nie miała własnego boiska, trenowaliśmy na 
stadionie robotniczej
„Skry” przy ulicy Okopowej. Kiedy odbywały się zawody z okazji jubileuszu mojego
klubu, zgłosiłem się do biegu juniorów na 1 km. Miałem lat czternaście czy 
piętnaście,
wszyscy uczestnicy byli sporo starsi ode mnie, co rzuciło mi się w oczy na linii 
startu. To
było pierwsze moje szaleństwo, a drugie polegało na tym, że nigdy na treningu 
nie próbowałem
tego dystansu. Kiedy ruszyliśmy tłumnie ze startu, wyobraziłem sobie, że będę, 
wzorem
wielkich mistrzów, trzymał się początkowo z tyłu, a później jak zaatakuję!... 
Ruszyłem więc
truchtem. Ci bezpośrednio przede mną, rośli chłopcy, też się jakoś nie 
śpieszyli, więc zdecydowałem
się wyprzedzić kilku. Tymczasem czołówka bardzo się oddaliła. W połowie dystansu
zrozumiałem, że na żaden atak już się nie zdobędę, bo zaczynam tracić siły. 
Nagle usłyszałem
okrzyki chłopców przy barierce: „Te, chusteczka! Chusteczkę podnieś!” Okazało 
się,
że z tylnej kieszonki spodenek wypadła mi chusteczka. Zamiast biec dalej, 
zawróciłem, podniosłem
chusteczkę i trzymając ją w ręce usiłowałem dogonić uciekającą czołówkę. 
Najgorsze
było ostatnie dwieście metrów, te, których zabrakło mi w treningu. Prawie 
słaniając się,
dobrnąłem jednak do mety. Byłem ostatni, bo ci, których wyprzedziłem, zeszli 
małodusznie z
bieżni. Świnie. Koleżanka Stelli, która znajdowała się na linii mety, podała mi 
plasterek cytryny
i pogroziła: „Poczekaj, powiem siostrze”. Nie rozumiała, że chociaż nie mogłem 
być z
siebie zadowolony (te braki w treningu i ta przeklęta chusteczka), to jednak 
cieszyłem się, że
w ogóle bieg ukończyłem i że dostałem plasterek cytryny, jak wszyscy inni 
uczestnicy.
Naszym gimnastykiem był Kazimierz M., młodzieniec wysoki, giętki jak sprężyna, 
blondyn
ostrzyżony na jeża, absolwent CIWF na Bielanach. Mówiono, że jest góralem, 
niektóre
czasowniki odmieniał inaczej niż my. Nie ma co ukrywać: on z nas zrobił ludzi. 
Byliśy cherlawą,
rozbrykaną bandą — on nas nauczył harmonii ruchów. Sam pokazywał każde 
ćwiczenie,
wykonując je z niezawodną elegancją. Najpierw dawał nam w kość uciążliwą 
gimnastyką,
ostatni kwadrans lekcji przeznaczał na biegi, gry, skoki przez kozła czy 
skrzynię. Żadnych
dwóch ogni, jak przy Beńku Goldbergu, żadnej bezładnej kopaniny w piłkę. 
Skoncentrował
się na koszykówce — i oto my, którzy nie potrafiliśmy wrzucić piłki do kosza, 
zaczęliśmy
grać dokładnie, celnie, a przede wszystkim — wzorem naszego nauczyciela — 
elegancko.
Wkrótce ćwiczenia gimnastyczne zaczęły sprawiać nam satysfakcję, to że 
wykonywaliśmy je
rytmicznie, zgodnie, pod gwizdek Kazimierza M., zupełnie jak orkiestra pod 
batutą dyrygenta.
Kiedy M. pochwalił, dreszcz rozkoszy przebiegał po skórze. Do pochwał zresztą 
był nieskory,
ale i tak go uwielbialiśmy, z wyjątkiem tych, którzy mieli słoniowe nogi, jak 
Flinkier i
Józio Otterman, syn bogatego lekarza i pięknie ubranej mamusi, najlepszy obok 
Dobosza
uczeń, ale słabowity, a może tylko rozpieszczony.
Kazimierz M. poświęcał nam także swoje popołudnia. Prowadził nas na pływalnię 
Kasy
Chorych (na Działdowskiej), albo do sali gier sportowych YMCA, to tam ćwiczył z 
nami koszykówkę,
w Agrykoli przeprowadzał zawody lekkoatletyczne. Zorganizował też międzyklasowy
turniej w trzech skokach gimnastycznych: przez kozła, skrzynię i tak zwany 
„małpi
skok” (moją specjalność; było coś fascynującego w tym locie za skrzynię, w 
nieznane, jak w
przepaść, dopóki wysunięte wprzód dłonie nie trafiły w zbawczy materac i można 
było na
wyprężonych rękach dokonać idealnego obrotu). Komisję sędziowską stanowili 
koledzy z
klas wyższych. Skok przez kozła zupełnie mi nie wyszedł, co nie było dla mnie 
zaskoczeniem,
bo miałem w nim przez długi czas jakieś niezrozumiałe zahamowania, które 
zniknęły
nagle, od jednego udanego skoku, niestety, już po turnieju. Ale tamte dwa 
ćwiczenia wykonywałem
zawsze brawurowo. Tak było i teraz, musiałem za nie dostać wysokie noty, bo w
końcu sklasyfikowano mnie na trzynastym miejscu na sześćdziesięciu czterech 
startujących.
(O tym turnieju, który był dla mnie dramatycznym przeżyciem, wspomniałem po 
latach w
przedmowie do niemieckiego wydania moich opowiadań, i później w niektórych 
recenzjach
mogłem przeczytać: „Józef Hen, który był znanym gimnastykiem...” Bardzo to 
ładnie brzmi,
tylko że „mija się z prawdą”).
Którejś niedzieli pan Kazimierz zabrał nas na wycieczkę do swojej uczelni na 
Bielanach,
na pokaz gimnastyczny. Jechaliśmy małą gromadką tramwajem, to była chyba 
„siedemnastka”.
W kącie wagonu siedział z głową wtuloną w ramiona niepozorny mężczyzna, o 
długim,
charakterystycznie zakrzywionym w bok nosie. Rozpoznałem go: był to Janusz 
Kusociński,
mistrz olimpijski na 10 kilometrów, od kilku lat zmagający się z chorobą 
łękotki. Nasz gimnastyk
śmiało podszedł do niego, znali się z uczelni. Słyszałem, jak spytał: „Co u 
ciebie, Janusz,
wciąż redagujesz gazetę?” „Już trenuję” — odpowiedział mistrz. I dodał z 
przesądnym
westchnieniem: „W imię Boże... A ty co?” Kazimierz M. pokazał za siebie, na 
naszą gromadkę.
„Uczę w żydowskim gimnazjum”. „I jak?” — spytał mistrz. Czekałem na odpowiedź.
„Dobrze mi idzie” — usłyszałem. Nie jestem zresztą pewny. Może wyraził się 
inaczej: „Dobre
chłopaki”. Pamiętam na pewno, że było słowo „dobrze”.
Przed akademiami, na przykład przed 11 listopada, a może i bez okazji, Kazimierz 
M.
uczył nas śpiewania. Powtarzam: śpiewania — nie śpiewu. Zdaje się, że to lubił. 
Czuło się
jego satysfakcję, kiedy posłuszni dyrygującym rękom śpiewaliśmy na dwa głosy 
hymn narodowy
i Pierwszą brygadę — to na akademię — ale także Myśmy przyszłością narodu, 
Czerwony
pas i Jak dobrze nam zdobywać góry i różne inne piosenki harcerskie. Kazimierz 
M.
był patriotą, chyba prorządowcem (skoro najwięcej przyjemności sprawiała mu 
Pierwsza brygada),
prosty góral, który w niepodległej Polsce wyszedł na ludzi, pracując w ulubionym 
fachu,
chociaż tylko z żydowskimi chłopcami.
Po wakacjach zaczęły się plotki, że między naszym gimnastykiem a Dyrkiem wynikły 
jakieś
niesnaski. Mówiło się, że M. odejdzie, w końcu jednak został, przynajmniej przez 
ten rok
szkolny. Bywał co prawda rozdrażniony, łatwiej wpadał w gniew, za „spaźnianie 
się” (jak
mówił) stawiał dwójki. Przerabialiśmy kiedyś w sali gimnastycznej wspinanie się 
po linie.
Dwóch chłopców wspinało się po linach zawieszonych u sufitu, pozostali siedzieli 
w kucki na
wykładanej linoleum podłodze i wyśmiewali się z tamtych. Było dosyć beztrosko, 
na pewno
za głośno. I nagle nasz gimnastyk krzyknął:
— Cisza!
Wszyscy umilkli. On zaś powiedział dobitnie, ważąc każde słowo, niby spokojnie, 
ale
przecież czerwony na twarzy:
— Waszą największą wadą narodową jest to, że wy wszystko krytykujecie.
Cisza zrobiła się jeszcze głębsza, cisza dotkliwa, gniotąca. Jakby w twarz dał. 
Pamiętam, że
pomyślałem: Może ona ma rację. Może nas na czymś przychwycił. Może rzeczywiście 
mamy
nadmierną skłonność do krytyki. Nie wiedziałem przecież, jak zachowują się 
chłopcy w innych
gimnazjach, tych nie naszych. Może tamci są bardziej układni, bardziej wdrożeni 
do
dyscypliny. Jeśli on nasz wspaniały Kazimierz M., tak się wyraził, to 
najwidoczniej tak jest.
Nie przyszło mi wtedy na myśl, bo przyjść nie mogło, że gdyby to była 
„najważniejsza narodowa
wada” z tych, które nam przypisują, to nie byłoby tak źle.
W przerwie chłopcy omawiali, wzburzeni, ten incydent. „Słyszałeś? Słyszałeś?” 
Niektórzy,
bardziej drażliwi, już widzieli w nim antysemitę, inni, między innymi ja, 
uspokajali: „Nic
takiego nie powiedział, nic takiego. Zachowywaliśmy się haniebnie. Miał rację i 
już”. Niektórzy
nawet przypuszczali, że w jego słowach była troska o nas, że miały cel 
wychowawczy.
Wszystko między nami układało się jak przedtem, właśnie wtedy Kazimierz M. 
zorganizował
wspomniany turniej gimnastyczny i szereg innych imprez, z których był bardzo 
zadowolony.
Wiadomo jednak było, że Kazimierz M. będzie tylko do końca roku. Myśleliśmy, że
jego konflikt z Dyrkiem ma podłoże finansowe. Bo akurat w szkole przez jakiś 
czas strajkowali
nauczyciele. Przewodził strajkowi Chłopski, o którego skłonnościach lewicowych 
wiedzieliśmy.
Ale oczywiście nie o oblicze ideowe szkoły szło, ale o płace. Dyrek dowodził, że
gimnazjum jest w tarapatach, że nie stać go na podwyżki. Przez kilka dni 
mogliśmy nie przychodzić
do szkoły, graliśmy w piłkę w parku Traugutta. I wtedy nasz Dyrek zdobył się na
jeszcze jeden radykalny eksperyment: zaproponował przekształcenie swojego 
gimnazjum w
spółdzielnię, z nim jako dyrektorem z wyboru. Komitet strajkowy przystał na to. 
Odtąd Dyrek
za swoją funkcję dostawał pensję, a spółdzielnia płaciła mu też czynsz za lokal, 
który był jego
własnością, poza tym zarabiał lekcjami matematyki i chemii i na pewno miał się 
lepiej niż
przedtem. Jego zastępcą został Chłopski i odtąd jego głowa bolała, żeby szkoła 
wiązała koniec
z końcem. Wszyscy wydawali się zadowoleni. Ale Kazimierz M. musiał odejść.
Po wojnie, kiedy znalazłem się w Krakowie, bo tam wydawano ilustrowany tygodnik, 
w
którym pracowałem, przeczytałem w dzienniku, że w Nowym Targu toczy się proces 
niejakiego
Kazimierza M., oskarżonego o napady z bronią w ręku na działaczy partyjnych na 
Podhalu.
To samo nazwisko i to samo imię. Boże mój, czy to on, nasz ukochany gimnastyk? 
Był
góralem z Podhala, rogatą duszą, tak, on mógł się na coś takiego zdobyć. Wolałem 
nie dowiadywać
się, wolałem zachować złudzenie, że ten Kazimierz M., na którym ciążyło kilka
zabójstw, to inny człowiek o tym samym imieniu i nazwisku, dość przecież 
popularnym. Ale
przebieg procesu śledziłem w prasie. Ów Kazimierz M. z ławy podsądnych dostał 
karę śmierci
przez powieszenie, wyrok wykonano.
Nie wiem, czy to był nasz Kazimierz M. czy inny, ten powieszony, wiem tylko, że 
mojego
gimnastyka nigdy nie spotkałem.
Po latach doszło do wspominek na jego temat — gdzie? — otóż proszę sobie 
wyobrazić,
że w Jerozolimie, z profesorem literatury żydowskiej Chone Szmerukiem, 
absolwentem
„Kryńskiego”. Chone zachował wciąż żywe, sentymentalne przywiązanie do naszego 
gimnazjum.
Dowiedział się ode mnie, że jakiegoś Kazimierza M. powieszono w Nowym Targu, ja
dowiedziałem się, dlaczego M. musiał z nami się rozstać.
Latem 1936 roku Kazimierz M. wyjechał do Berlina z wycieczką na olimpiadę. Z 
olimpiady
Niemcy zrobili pokaz prężności organizacyjnej i sportowej. Kazimierz M. wrócił 
zafascynowany.
Oto jak należy pracować z młodzieżą! Zaimponowały mu kohorty wygimnastykowanych
chłopców maszerujących w nogę, mocny chóralny śpiew. Te obozy lekkoatletyczne,
w których hodowano mistrzów olimpijskich. (Innych obozów jeszcze nie znał.) Te 
łopoczące
na budynkach flagi. Ten młodzieńczy, zdobywczy, bezkrytyczny entuzjazm. „On nie 
mógł
tego zapomnieć” — powiedział Chone. W pokoju nauczycielskim głosił wyższość 
narodowego
socjalizmu nad rozmiękłą demokracją. Wyższość totalitarnego państwa, 
zdyscyplinowanego,
wymusztrowanego (może i wyższość rasy nordyckiej, której sam był pięknym 
okazem).
Tego Michał Kryński nie mógł, rzecz prosta, znieść. Doszło do spięcia, 
powiedziano sobie
wszystko — uzgodniono, że Kazimierz M. musi nas opuścić, ale że będzie jeszcze 
do końca
roku szkolnego.
A przecież wtedy, w tym tramwaju na Bielany, powiedział Kusocińskiemu: „Dobre 
chłopaki”.
Czy też tylko: „Dobrze mi idzie”.
Sędziami jesteśmy my...
Byłem w drugiej gimnazjalnej, kiedy Kryński przeprowadził radiofonizację szkoły. 
W
każdej klasie zawieszono głośniki, studio zaś z mikrofonem znajdowało się w 
dyrektorskim
gabinecie. Wszystko zainstalowali sami uczniowie, mieliśmy w starszych klasach 
utalentowanych
majster—klepków, fizyków, którzy pasjonowali się radiotechniką, elektrotechniką,
jak dzisiaj chłopcy komputerami. Mistrzem radiofonii był licealista Siolek 
Szlamowicz, śniadolicy
brunet, spokojny, rzeczowy chłopak, który dyrygował także maszynerią teatralną.
Z radiofonizacją szkoły Dyrek wiązał nadzieje dydaktyczne, które niezupełnie się 
sprawdziły.
Projektował nadawanie zbiorczych wykładów, seansów poezji, okolicznościowej 
muzyki.
Wszystko to sprowadziło się wkrótce do nadawania sporadycznych komunikatów, bez
konieczności zbierania uczniów w sali rekreacyjnej. W środku lekcji nagle z 
głośnika rozlegał
się chrzęst, kaszel, przeciągły gwizd i wreszcie „Halo, halo, mówi dyrektor 
gimnazjum. Informuję,
że...” I potem znów gwizd, kaszel, chrzęst — i cisza. Pamiętam tylko jedną 
lekcję
polskiego, w której zastosowano nasze szkolne radio. Zauważyłem, że Rath, 
prowadząc lekcję
(a mówił o początkach romantyzmu), raz po raz spoglądał na zegarek. W pewnej 
chwili
powiedział: „A teraz posłuchamy ballady Romantycznosć w wykonaniu Dory 
Kalinówny”.
Siolek okazał się niezawodny. Chrzęst, kaszel, gwizd — i usłyszeliśmy chrypkę 
aktorki:
Słuchaj dzieweczko!
— Ona nie słucha —
To dzień biały! to miasteczko!
Przy tobie nie ma żywego ducha.
Co tam wkoło siebie chwytasz?
Kogo wołasz, z kim się witasz?
— Ona nie słucha. —
Altman później z podziwem mówił o Grubej Dupie, jak to potrafi tak wymierzyć 
swoje
gadanie, żeby wszystko się zgadzało z tym, co umówił z Siolkiem. W tym akurat ja 
nie dostrzegłem
nic nadzwyczajnego. I w ogóle co do użyteczności szkolnej radiofonii w nauce 
żywiłem
sporo sceptycyzmu. Przydawało nam się natomiast radio podczas spotkań 
towarzyskich.
Rath wpadł na pomysł herbatek koleżeńskich z programem rozrywkowym (oczywiście,
uprzednio przez niego zatwierdzonym). Z gabinetu dyrektora nadawaliśmy monologi, 
recytacje
czy nawet małe słuchowiska, na przykład „Dorożką po Warszawie”, żartobliwą 
charakterystykę
pomników wygłaszaną przez warszawskiego dorożkarza, z towarzyszącym temu 
turkotem
kół i odgłosem kopyt podobnym do klekotu. Ja parodiowałem sprawozdania sportowe
Wojciecha Trojanowskiego (to znaczy, ściślej mówiąc, podrabiałem parodie 
odgrywane podczas
„podwieczorków przy mikrofonie”), recytowałem Tuwima (głównie Jarmark rymów, bo
przecież miało być wesoło), Leśmiana i Wierzyńskiego. Z Wierzyńskim, z wyjątkiem 
pięknego
Skoku o tyczce (,,Już się odbił, już płynie! Boską równowagą zatrzepotał na 
drzewcu i
łopocze jak flagą...”), miałem sporo trudności. Rath złościł się, bo z wiersza o 
Hannibalu nie
potrafiłem wycisnąć tego nastroju, o który mu chodziło. Po latach doszedłem do 
wniosku, że
dobrze to wyczuwałem — zarówno piękno Skoku o tyczce, jak i mdłość i płaskość 
wielu innych
wierszy. Za to mówienie Leśmiana sprawiało rozkosz. Leśmiana musieliśmy uczyć 
się
na pamięć, w podręczniku Mówią wieki były jego wiersze, on sam zasiadał w 
Polskiej Aka-
demii Literatury. Po wojnie różni znawcy, skądinąd szacowni, przypisywali sobie 
zasługę
odkrycia Leśmiana. Otóż ja, uczeń gimnazjum Kryńskiego, stwierdzam, że Leśmian 
za życia
był całkiem nieźle odkryty.
Turkot kół i klekot kopyt wykonywał złotowłosy Władek Rajs. Miał pewne zdolności 
aktorskie,
ale prawdziwy talent okazywał w podrabianiu głosów i odgłosów, co, rzecz prosta,
czyniło z niego gwiazdora naszego radia. Rajsów w gimnazjum było trzech, każdy w 
innej
klasie, ale nasz, ten średni, był najfajniejszy. (Myślę, że to słowo najlepiej 
oddaje ton, w jakim
go wspominam). Władek, chłopak średniego wzrostu o fantastycznej muskulaturze, 
złotowłosy,
jak zaznaczyłem, piegowaty, uśmiechnięty, obdarzony był nieprzeciętną siłą i 
małpią
zręcznością. Nasz Kazimierz M. patrzył z zachwytem na dokonywane przez niego 
salta. Być
może, czekałaby go sportowa kariera, ale zdaje się, że nie bardzo go to 
interesowało. Wygrywał
biegi na 400 i 800 metrów, przyśpieszając na finiszu, jakby od niechcenia, samą 
siłą. Ponieważ
wcale nie gimnastykował się więcej niż inni i ponieważ jego bracia nie 
wykazywali
podobnej muskulatury, trudno oprzeć się refleksji, że z pewnymi predyspozycjami 
człowiek
się rodzi. Jak to się zdarza siłaczom, Władek Rajs był chłopcem spokojnym, 
koleżeńskim,
unikał bójek (chyba, że w czyjejś obronie), muchy by nie skrzywdził. Uczył się 
nieźle, czasem
wykazywał nawet dużą lotność umysłu. Przewodził naszemu harcerstwu, to traktował
bardzo poważnie i nikomu nie udało się go namówić do wypalenia papierosa. A może 
zostałby
oficerem zawodowym? Miał w ustach komendę, porucznik Papieski często powierzał 
mu
dowództwo nad naszym hufcem Przysposobienia Wojskowego, tutaj Rajs potrafił być 
wymagający
i bezwzględny.
Nauczyciele lubili jego małpie sztuczki (na przykład kiedy nagle, po udanej 
odpowiedzi,
zrobił salto do tyłu), ale najbardziej lubiły go uczące u nas panie, nawet 
Bajerówna przebaczała
mu toporność w łacinie i kiedy robiła mu wymówki, to na jej ustach kołysał się 
lekki
uśmieszek, całkiem niezgodny z surowością tonu. Nasz Rudy Rajs (tak go 
nazywaliśmy) podobał
się kobietom. W domach, do których przychodził odrabiać lekcje, robił wrażenie 
nie
tylko na służących, ale i na paniach. Nawet moja siostra Mirka wyznała mi 
kiedyś, że ten Rudy
jej się podoba, ma w sobie coś takiego... Łączył siłę fizyczną z pogodą ducha. 
Raz byłem o
niego zazdrosny. Tak się złożyło, że podczas jedynych wakacji, których nie 
spędziłem pod
Warszawą, lecz na kolonii gimnazjalnej w Krościenku, Gina — ta dziewczyna z 
Kaleckiej, w
której się kochałem — była właśnie w Świdrze. I Rajs też tam spędzał lato. 
Wylegiwał się
nad rzeczką obok Giny, opalony, muskularny, niebezpieczny. „Zazdroszczę ci” — 
szepnąłem,
kiedy mi o tym opowiedział. „Nie ma czego — on na to — Rzeczywiście, piękna 
twarzyczka,
ale wiesz — tłumaczył — po dwóch, trzech dniach zaczyna cię ta uroda nudzić”. 
Wcale się
do niej nie umizgiwał, zapewniał mnie, nie przyszło mu to jakoś do głowy. Mimo 
to żałowałem,
że akurat tego lata nie było mnie w Świdrze, niechbym się trochę obok niej 
ponudził. On
miał tam inne zdobycze. To, że Władek potrafił się nudzić w obecności Giny, 
przydawało mu
tylko splendoru. Chyba też poradził mi, żebym sobie dał z nią spokój, ona ma 
przewrócone w
głowie. Mówił jak mąż doświadczony. Wszyscy wiedzieli, że Rajs ma już niejedną 
zdobycz
zaliczoną. Bardzo więc byłem dumny z tego, że darzył mnie przyjaźnią, nie tylko 
współpracowaliśmy
w rozgłośni, ale czasem też odrabialiśmy wspólnie lekcje. Kiedyś, pełen 
rozterki,
zapytałem go, jak to jest właściwie z tymi kobietami, na czym polega jego 
sekret. „Bo widzisz
— odpowiedział — z dziewczynami trzeba umieć postępować”. Przyznał się, że ma
sposób na kobiety, i na moją prośbę wyjawił mi go. Jaki sposób? Ba, kiedy 
zapomniałem!
Zapomniałem na amen, jaki sposób wyjawił mi mój wspaniały kolega, i musiałem 
sobie potem
w życiu radzić sam, bez sposobu. Z wiadomym skutkiem, cholera!...
Rajsowie mieszkali na Nalewkach. Zdaje się, że ich rodzice mieli sklep z 
konfekcją. Nie
wiem, co się z nimi stało. Czy naprawdę się nie uratowali? Czy nie znalazła się 
kobieta, która
by przytuliła Władka i wyrwała go mordercom? Nie wiem, nic nie wiem. Nie ma po 
nich śladu...
Podwieczorek towarzyski, organizowany przez Ratha, był składkowy. Na każdego 
wypadały
dwa ciastka i trochę orzeszków. Herbatę rozlewała do szklanek pani Gajewska. 
Rath
pozwolił nam zaprosić tych nauczycieli, których szczególnie lubiliśmy. 
Zaprosiliśmy Chłopskiego
i Bajerównę, łacinistkę.
Poza częścią radiową i rozmówkami budującymi, kierowanymi przez naszego 
wychowawcę,
mieliśmy w programie jeszcze jeden punkt: odczytanie wyroku sądu koleżeńskiego. 
Nasz
wychowawca, jak to wtedy było w modzie, a może nawet obowiązujące, przeprowadził 
wybory
do samorządu klasowego, który wyłonił z siebie sąd koleżeński. Zostałem 
oczywiście
sekretarzem, samorządu czy sądu — tego już nie pamiętam. Ledwie zdążyliśmy się 
ukonstytuować,
gdy Rath powiedział: „A oto pierwsza sprawa”. Podał do sądu Drejera, bardzo 
spokojnego
chłopca, który niczym się nie wyróżniał, ale zachował się jakoś nieładnie wobec
Grubej Dupy, ten poczuł się urażony, ale zamiast zareagować samemu, uznał, że 
jest to sprawa
dla nas. To my mieliśmy określić winę naszego kolegi i odpowiednio go ukarać.
Zaczęła się niezła heca. Bo przecież ten Drejer — którego imienia nie pamiętam, 
chociaż
podczas ostatnich wakacji w Świdrze spotykaliśmy się codziennie, za to pamiętam, 
że kochał
się w dziewczynie imieniem Pepa, i ona przyznała mi się, że Drejer ją nudzi i 
zdaje się, że
dała mi do zrozumienia, że woli mnie, więc tym bardziej mi teraz przykro — otóż 
ten nudny
Drejer nie zrobił nic takiego, czego myśmy sami nie robili. Jakaś przeciętna 
sztubacka sprawka.
Ale teraz byliśmy sędziami i patrzyliśmy na życie szkolne z wysokości trybunału. 
Ukarać
przykładnie! Ale jak? Może grzywną? (Ale to by była kara dla rodziców). Może 
zostanie
przez kilka dni dłużej w szkole? Może wyłączyć go od tego, może od tamtego? 
Prześcigaliśmy
się w pomysłach, na które nasz wychowawca nigdy by nie wpadł. Ciekawe, że nikt z 
nas
nie przerwał tych surowych sędziowskich debat, żeby powiedzieć: „Chłopaki, 
opamiętajcie
się! Przecież Drejer to nasz kolega, dobry chłopak, trzeba to uwzględnić, wziąć 
pod uwagę,
wystarczy upomnienie, niech przeprosi profesora i sprawa załatwiona”. Nikt tak 
nie powiedział,
cały czas myśleliśmy tylko o karze (mniej o winie). Napiętnowaliśmy haniebny 
czyn
naszego kolegi, który okrył wstydem całą społeczność klasy — tak to 
sformułowaliśmy w
sentencji wyroku — i wymyśliliśmy karę... dwóch tygodni bojkotu. Ni mniej, ni 
więcej. Przez
dwa tygodnie nikt nie ma prawa odzywać się do biednego, sympatycznego Drejera, 
nawet
Altman, z którym Drejer siedział w jednej ławce.
Kiedyś już wobec jednego chłopca zastosowaliśmy bojkot, ale to było bez sądu, 
spontanicznie,
ktoś zaproponował, ktoś podchwycił — tamta sprawa była poważna, o coś naprawdę
szło. Napisałem przedtem w rozpędzie, że lubiłem moich kolegów, otóż 
przesadziłem, bo
przecież nie wszystkich, na przykład nie Mietka G., to był cyniczny złośliwiec, 
nikt go zresztą
nie lubił. Przyszedł do nas z innego gimnazjum (pewnie nie mogli z nim tam 
wytrzymać) i od
razu ustawił się na kontrze, jeden przeciw wszystkim. Nie, to wcale nie 
przemawia za nim,
jak czasem bywa, bo nie była to oznaka niezależności, dumy czy odwagi, tylko 
złośliwego
charakteru. Nigdy nikomu nic nie użyczył (najczęściej przekazywaliśmy sobie 
podczas testu
atrament, pompując go z pióra do pióra, przy okazji podając szeptem jakieś 
rozwiązanie), nie
pokazał wzoru na tablicy, nie podzielił się wiedzą. Wredny sobek. Bo uczył się 
dobrze,
szczególnie z przedmiotów matematyczno—przyrodniczych. Ale nie o to poszło, że 
nigdy w
niczym nie pomógł, tylko o bułki.
Nie pamiętam, kto zorganizował zbieranie bułek dla dzieci ze szkół powszechnych. 
Chłopski
czy może Rajs. W każdym razie zwrócono się do nas, uczniów z domów bądź co bądź
zamożniejszych, żebyśmy przynosili ze sobą do szkoły po jednej bułce więcej — 
dla tamtych,
tych uboższych. Postanowiliśmy, że w tych bułkach będzie zawsze to, co my sami 
jemy; jeśli
my jajko na twardo, to i dla tamtych jajko na twardo, jeśli my z wędliną, to i 
oni z wędliną.
Te bułki zbierano podczas pierwszej pauzy do koszy, a podczas drugiej zanoszono 
je do tamtej
szkoły, nie wiem jakiej, bo to robili inni chłopcy, harcerze od Rajsa.
Otóż Mietek G. nie chciał dać bułki. Powiedział, że nie uznaje filantropii. Ale 
nie powiedział
tego z jakichś powodów światopoglądowych, na przykład jako komunista — że niby
filantropia łagodzi tylko konflikty klasowe, że jest plastrem na rany, oszustwem 
i tak dalej, to
już znaliśmy — nie, on powiedział po prostu, że nie da i już, że w życiu każdy 
musi sobie
radzić sam. Chociaż był to chłop na schwał, ale pobiliśmy go we dwóch ze 
Szternem (tak
było umówione, Mietek G. zgodził się na taką walkę, nas dwóch na niego jednego, 
bo wydawało
mu się, że nas obu załatwi) — z tym Szternem, małym zaciekłym chłopakiem, o tak
wypukłym czole, że prawie potworkowatym, stanowiliśmy tandem nie do pokonania — 
rozłożyliśmy
więc tego G. i wepchnęliśmy mu głowę do spluwaczki, ale i to nie pomogło. Wtedy
zrodził się bojkot. Powstał z odrazy. Ów G. się nie poddał, nadal nie dawał 
bułek dla naszych
podopiecznych. Powoli bojkot się rozmył, a myśmy pogodzili się z tym, że od G. 
nie ma co
domagać się bułek, bo on po prostu jest taki.
Kiedy, podczas podwieczorku, odczytałem nasz wyrok, z właściwym takiemu tekstowi 
namaszczeniem
(co zostało potraktowane jako uzupełnienie części artystycznej), Drejer, blady z
natury, zapewne zzieleniał, Rath zaś zdębiał. (Zwierzył mi się z tego później). 
Nie spodziewał
się po nas takiej bezwzględności. Wstał i cedząc z trudem słowa, jak to on 
zwykle, oświadczył,
że ponieważ, jak mu się wydaje, uczeń żałuje swojego czynu (wciąż nie mogę sobie 
przypomnieć
jakiego), więc on, jako bezpośrednio dotknięty, wnosi o złagodzenie wyroku.
Złagodzić, dobrze — ale jak? Nie mogliśmy przecież nadszarpywać powagi naszego 
sądu.
Udaliśmy się na krótką naradę i zaraz oznajmiliśmy, że biorąc pod uwagę skruchę 
et cetera,
wniosek pana profesora et cetera, sąd koleżeński redukuje karę do bojkotu w 
ciągu dwóch
dni. Wszyscy zrozumieli, że te dwa dni są już tylko symboliczne i zaczęli 
klaskać. W ogóle
naraz zaczęło to wyglądać tak, jakby wszystko było z góry umówione, spektakl ku 
ogólnej
uciesze. Drejer też klaskał.
Nie muszę chyba tłumaczyć, dlaczego o całej tej sprawie tu opowiadam. Uczepiła 
się ona
mojej pamięci, wracała jako jaskrawy przykład ułomności ludzkiej, niemal 
przypowieść. To
wydarzenie, pozornie błahe, prześwietlało mi nieraz pobudki naszego 
postępowania, tak czasem
ciemne. Każdy z nas może opwiedzieć ze swojego życia jakiś przypadek, kiedy był 
surowszy
niż zasługiwała na to przyczyna, bo mu się wydawało, że ambicja, prestiż, gra 
międzyludzka
wymaga bezwzględności. Albo dręczył kogoś nie podejrzewając, że w gruncie
rzeczy dowartościowuje tym siebie. Żołnierze na patrolu, którzy przyczepiają się 
do Bogu
ducha winnego przechodnia i prowadzą go na komendę, trochę z nudy, trochę żeby 
patrolowanie
nabrało sensu, bo nic tak nie wprowadza w zły humor, jak poczucie bezsensownie
marnotrawionego czasu... Mówię o tym, bom to przeżył, kiedy zimą 1942 roku 
patrolowałem
skostniałe z mrozu Millerowo, gdzieś na Kozaczyźnie, wraz z Jerofiejewem, 
wesołym, zezowatym
chłopakiem, dobrodusznym jak mało kto, ja też w końcu nie jestem żaden Neron 
(chociaż...
kto wie?), uzbrojeni w wintowki, patrolowaliśmy głodne, opustoszałe miasto, my 
też
głodni, i wtedy napotkaliśmy faceta w samej marynarce, brudnogranatowej, 
znoszonej — no i
dlaczego w samej marynarce, w taki mróz? — żeby chociaż fufajka, a tu — 
podejrzane —
wasze dokumenty — skąd? dokąd? — czy nie szpion? — ech, chyba jednak szpion — 
dobra,
dobra, pójdziesz z nami, na komendę, a tam razbieriomsja. Patrolowanie nabrało 
wreszcie
sensu. Z haupt——wachty, muszę dodać, przepędził tego biedaka na mróz (wcale mu 
nie
było pilno) nasz dowódca, starszyna Iwanów, ochrypnięty jak większość 
wrzeszczących na
mrozie kaprali i sierżantów, człowiek z doświadczeniem życiowym, a więc i 
obowiązkową
dozą sceptycyzmu, chętnie się wylegujący podczas służby, nie tak gorliwy jak my, 
osiemnastolatkowie.
Kiedy wreszcie wypuściliśmy tego faceta, który zabłąkał się do Millerowa w samej 
marynarce,
przypomniał mi się nasz sąd nad Drejerem. A może nie od razuwtedy mi się 
przypomniał,
tylko później. Jest jednak faktem, daję na to słowo honoru, że zawsze myślę o 
tych
dwóch wydarzeniach łącznie. One się dopełniają. Stały się przestrogą na życie i 
wskazówką.
Dyrek
Z Michałem Kryńskim nie wszystko mi się układało jak należy, raz doszło nawet do 
ostrego
konfliktu. Był to człowiek, którego się szanowało, trochę bało, ale lubić go — 
to już co
innego, z tym było trudniej. Przypominam sobie, że chłopcy śpiewali o nim 
kuplety na melodię
marsza żałobnego („dyrek już nie żyje, czarny grób go kryje”), ale ja, muszę się 
pochwalić,
nie brałem w tych pieniach udziału, dowcip wydał mi się wątpliwy i nazbyt 
makabryczny.
Odnosiłem wrażenie, że Kryński nie zabiegał o miłość uczniów, nie o uczucia mu 
szło, był na
to zbyt zasadniczy i inny być nie potrafił. Do konfliktu zaś doszło z powodu gry 
w kołka. To
znaczy, najpierw panował szał gry w kołka, później w gąbkę. Gdy tylko rozległ 
się dzwonek
na pauzę, przeobrażaliśmy się natychmiast w stado rozhukanych byczków. 
Wyładowywaliśmy
rozsadzającą nas energię; grając nogą w kołka na sali rekreacyjnej, która była 
właściwie
przestronnym hallem. Kołki przynosiło się z pracowni stolarskiej. Brali w tej 
grze udział
wszyscy, niby w zbiorowym opętańczym szale. Kiedy Wdarł się w to dzwonek, 
wracaliśmy
do klasy rozgrzani, spoceni, zadowoleni z życia. Przez kilka tygodni zimowych 
panowała
istna orgia „kołkowa”. Profesorowie udawali, że nic nie widzą, Kryński 
najprawdopodobniej
zatykał uszy, bo jego gabinet znajdował się w sąsiedztwie naszych szaleństw. 
Inaczej jednak
było z gąbką. Grało się w nią w klasie, nie tak zapamiętale, ciszej i w mniej 
osób, z bardzo
wyrafinowanymi regułami jak w kosza. Dwie drużyny starały się rzucić gąbkę do 
kosza na
papiery umieszczonego wysoko pod sufitem. Graliśmy przy zamkniętych drzwiach, 
żeby nauczyciele
nas na tym nie przyłapali. I chyba nie mieli o tej naszej rozrywce pojęcia, 
tylko
woźne skarżyły się, że ściany mają jakieś brudne plamy.
Kiedyś, podczas meczu, Dyrek nieoczekiwanie otworzył drzwi i zobaczył, co się 
dzieje.
Zatrzęsło nim z gniewu. „Uczniowie dokonują aktu wandalizmu! Uczniowie niszczą 
mienie
szkolne!” Nikt nie mógł zaprzeczyć temu, co powiedział, ale gadaj tu do 
niecierpliwie przebierających
nogami ogierków. Ledwo zamknął za sobą drzwi, gra zaczęła się od nowa, ktoś
rzucił gąbką do kosza, nie trafił, gąbka uderzyła w ścianę, zostawiając brudną 
plamę, i spłynęła
na podłogę. Gromb pochylił się, żeby ją zgarnąć, i kiedy uniósł głowę, zobaczył 
utkwione
w siebie oczy Dyrka. Kryński stał znowu w drzwiach z ręką wyciągniętą w stronę 
Gromba.
„Do domu z książkami i nie wracać przez tydzień” — wydał wyrok. Ogarnął nas 
nieprzychylnym
spojrzeniem i odszedł.
Gromb to nie był chłopak sympatyczny. Wysoki, pryszczaty, z wywiniętą wargą, o 
rysach
jakby zdegenerowanych, z małą. głową zawsze odchyloną do tyłu, potrafił być 
nieprzyjemny
i bezinteresownie złośliwy. Powiedziałem przedtem, że lubiłem moich kolegów, do 
niektórych
byłem przywiązany, ale były oczywiście wyjątki; prócz Mietka G., należał do nich
Gromb. Ale on miał w klasie swoją pakę, taką od gry w oczko, w monety (mieliśmy 
swoich
hazardzistów), zdaje się, że to ci sami, co odwiedzali domy publiczne. Uczył się 
marnie, w
domu się nie przelewało, ci chłopcy z jego paki mówili, że Grombowi nie ujdzie 
to na sucho,
może nawet rodzice zabiorą go z gimnazjum. Chłopcy uradzili wysłać do Dyrka 
delegację z
prośbą, żeby darował Grombowi karę, bo przecież nie on jeden grał. Byli gotowi 
nawet ogłosić
strajk. Do delegacji wybrano dwóch kolegów z paki Gromba i mnie, niestety. 
Woźna, pani
Gajewska, poszła zapytać, czy dyrektor nas przyjmie. Zgodził się i poszliśmy od 
razu, musiało
być chyba już po zajęciach.
Kryński wciąż jeszcze znajdował się w podłym nastroju. Wygłosił krótkie 
przemówienie,
w którym powtórzył te same słowa o wandalizmie i niszczeniu mienia szkolnego, i 
że taki
przejaw barbarzyństwa musi zostać ukarany. Przykładnie! Zacząłem tłumaczyć, że 
Gromb
cierpi za nas wszystkich, to nie jest sprawiedliwe, bo przecież prawie wszyscy 
grali. Dodałem
mimochodem, że jeśli Gromb ma być usunięty na tydzień, to my, równie winni co 
on, też
będziemy musieli zostać w domu. Dyrektor na to, że przyłapał go już po wyraźnym 
zakazie,
na ścianie była świeża brudna plama od wilgotnej gąbki. „Ale to nie on rzucił — 
powiedziałem
— on tylko podnosił”. „A więc kto rzucił?” — Moi koledzy pochylili głowy. — 
„Niech
uczeń (długie uuu), który rzucił gąbkę, przyzna się Chcę wiedzieć kto”. I wtedy 
coś mnie
podniosło i wypaliłem dumnie: „Ja”.
Czułem, że koledzy z paki Gromba, którzy przyszli ze mną, oniemieli z wrażenia, 
takiego
zuchwalstwa się nie spodziewali. Jakbym się rzucił gołą piersią na bagnety! 
Dyrektor, z groźnym
błyskiem spoza szkieł, zawyrokował „Dobrze, Gromb może podjąć naukę. A uczeń —
zwrócił się do mnie — uczeń nie pojawi się w szkole w ciągu dwóch tygodni”.
Potem w klasie zbierałem w milczeniu książki. Chłopcy też chyba zaniemówili. 
Moja duma
nagle ze mnie wyparowała. Nie za sprawą nałożonej na mnie kary, ale dlatego, że 
zacząłem
podejrzewać, że w moim postępku było coś nieczystego. Nie lubiłem Gromba, więc 
dlaczego
nadstawiałem za niego łba? Ano, uniosłem się honorem. Musiałem coś takiego 
widzieć
w jakimś filmie. Może amerykańskim, a może był to Młody las, polski film o 
strajku młodzieży.
„Kto zrobił to i to?” Nikt się nie chce przyznać. „Rozstrzelać co dziesiątego”. 
I wtedy
bohater filmu występuje z szeregu, wypinając dumnie pierś: „Ja! Mnie 
rozstrzelajcie”. Czułem.
niesmak po tym wszystkim. Idiota! Za takiego Gromba. Przez próżność!...
Ale, z drugiej strony, czy mogłem postąpić inaczej? Dyrektor najwyraźniej 
prowokował.
Ktoś musiał przecież tego cholernego Gromba ratować Tamci, ci od trzech kart i 
rozpusty,
opuścili głowy. Zostałem ja. Nie było wyjścia z sytuacji Sypnąć rzeczywistego 
sprawcę? To
nie wchodziło w rachubę. Skarżypyctwo u nas nie istniało! Gdybyśmy odeszli z 
niczym, my
delegacja — jak bym wtedy wyglądał? Myślę, rozważając to, że znalazłem się 
poniekąd w
sytuacji przymusowej. Jak niejeden bohater filmowy.
Tak czy owak, miałem siedzieć w domu przez dwa tygodnie. Mama, kiedy się o tym 
dowiedziała,
rzuciła się na mnie z paznokciami (a miała strasznie wyostrzony manikiur). 
Ojciec...
to chyba wtedy doszło do straszliwej awantury, której wspomnienia unikam. To 
musiał
być piątek, kiedy zadzwonił Rajs, kilka dni po tej hecy z Dyrkiem — piątek, bo 
akurat ukazał
się „Mały Przegląd” z moim artykulikiem — zadzwonił do mnie z kancelarii od pani 
Reny,
żeby mi powiedzieć: Słuchaj, przyjdź do szkoły, bo te chłopaki szaleją, chcą w 
przyszłym
tygodniu strajkować z twojego powodu, nie masz pojęcia, jaka awantura, dzisiaj 
uciekli ze
szkoły, Rath gonił za nimi do Ogrodu Saskiego, a ja wiem, że Dyrek chce ci 
darować karę.
Pobiegłem do szkoły, żeby tym wariatom przemówić do rozumu — widocznie znaleźli 
się
jacyś nowi „prowodyrzy” — ale miałem duszę na ramieniu z powodu tego artykuliku, 
nie
byłem pewny, jak go przyjmie nasze ciało nauczycielskie. Artykuł nosił tytuł 
„Lwowska zaraza”
i był żartobliwym. opisem degeneracji, jakiej ulega nasz język pod wpływem 
najazdu
lwowskich nauczycieli. Kończył się tak: „Chłopcy — mówi pan profesor — ta jutro 
pójdzim
do tyjatru, a teraz sobie zaśpiwamy jakumś patriotycznum śpiwankę”. I chłopcy 
zaśpiewali:
„Hulaj braci fajno — gdy harmonia gra — bier baby pod pachy — ta Bóg ci zdrowi 
da...”
Już przed bramą gimnazjum, tej od ulicy Miodowej, natknąłem się na profesora 
Edla, kulawego
matematyka. Kuśtykał obok swej słodkookiej żony. Z daleka zawołał: „Ta co ty, 
nie
podoba ci się nasz lwowski bałak?” „Uwielbiam” — zapewniłem go, zresztą zgodnie 
z prawdą.
„Ta to się czuji” — na to on, a ona obdarzyła mnie ślicznym uśmiechem (kiedy 
odwiedziłem
ich jako uchodźca we Lwowie, miała ten sam śliczny uśmiech, częstując mnie 
pajdami
chleba z marmoladą) i już wiedziałem, że wszystko jest w porządku.
Rath szepnął mi, że „Lwowska zaraza” zrobiła dobrą robotę i że od poniedziałku 
mogę
przychodzić na zajęcia. W domu też napięcie za sprawą „Małego Przeglądu” opadło, 
bo skoro
drukują mnie tak honorowo (na pierwszej stronie!), to może nie jestem ostatni 
nicpoń.
Od poniedziałku byłem więc znowu uczniem. Gdzieś w środku tygodnia, podczas 
lekcji
polskiego rozległ się znajomy chrzęst, gwizd i tak dalej i po chwili rozległ się 
z głośnika
urzędowy głos sekretarki, żony Ratha; usłyszałem swoje nazwisko i polecenie, 
żebym stawił
się w gabinecie dyrektora. Zaczyna się — pomyślałem. Skupione spojrzenie Ratha, 
które
miało mi dodać otuchy, nie wróżyło jednak nic dobrego.
Wszedłem do spowitego w cieniu gabinetu dyrektora, ukłoniłem się przepisowo 
(wtedy
jeszcze się kłaniano, przy czym trzeba było, pochylając w ukłonie tułów, zewrzeć 
stopy u nóg
w pozycji na „baczność”), więc ukłoniłem się jak należy, dyrektor zaś kiwnął 
lekko głową i
wskazał na stolik z mikrofonem, przy którym leżała kartka maszynopisu. „Uczeń 
(długie
„uuu”) — powiedział dyrektor — odczyta ten komunikat”.
To jest zawarcie pokoju, zrozumiałem. Przymierze bez słów. Przecież nie dlatego 
mnie
wezwał, że nie można było znaleźć nikogo lepszego do odczytania komunikatu. Byli 
lepsi,
znałem ich. Włączyłem mikrofon i zacząłem: „Halo, halo, tu rozgłośnia szkolna. 
Komunikat
dyrekcji gimnazjum...”
Kiedy nasza szkoła spłonęła we wrześniu trzydziestego dziewiątego roku, Kryński, 
który
tym samym stracił majątek, nie poddał się. Na początku października rozesłał 
wici, żeby
uczniowie przyszli na spotkanie, bo szkoła rusza. Stawiło się nas 
kilkudziesięciu w jakimś
pustym mieszkaniu, które Kryński sobie upatrzył, na Lesznie. Nauczycieli 
przyszło niewielu,
lwowiacy wracali do swojego miasta. Jednak nastrój był pełen oczekiwania. Nie 
damy się,
wbrew wszystkiemu, będziemy razem mimo grozy niemieckich „Bekanntmachung”, 
którymi
oblepione były mury, mimo nadciągających paragrafów rasowych. Dyrektor przemówił 
właśnie
w tym sensie: że nie wolno się poddawać, że w każdych warunkach można robić 
swoje.
Już wystąpił do władz (nie wiem jakich — chyba miejskich?) o zezwolenie na 
uruchomienie
szkoły tutaj, w tym lokalu. Nie wie jeszcze, ile wyniesie czesne. Na razie 
rozchodzimy się, o
dacie rozpoczęcia nauki zostaniemy powiadomieni.
Wychodziliśmy rozmawiając półgłosem, w nastroju niemal konspiracji, w poczuciu, 
że jesteśmy
uczestnikami czegoś niezwykłego, pionierskiego i że stać nas na to. Much odezwał
się: „Musisz napisać wiersz!” Tak, zgodziłem się, hymn szkoły. W domu od razu 
zacząłem
układać hymn dla naszej garstki, coś bardzo niewymyślnego — najprostsze wezwania 
z pieśni,
których uczył nasz gimnastyk Kazimierz M., stawały się znów aktualne — coś niby 
„myśmy
przyszłością narodu”, naukę zdobytą w szkole trzeba „przenieść do ludu mas” i w 
ogóle
kryńszczacy do pracy!
Zawiadomienie o rozpoczęciu zajęć nigdy nie nadeszło. Przypuszczenie, że Niemcy 
zgodzą
się na otwarcie gimnazjum, i to dla młodzieży żydowskiej, było czystą fantazją. 
W kilka
tygodni później, w Białymstoku, odwiedziłem Chłopskiego, który nauczał w 
miejscowej polskiej
szkole. Przy szklance gorącego herbatolu (była wtedy taka namiastka herbaty) 
Chłopski
przyznał się, że zawsze sprzyjał komunistom (czego się domyślałem), że chociaż 
ma wiele
zastrzeżeń, ale to się jakoś utrze, trudno, wojna, jednak ten ustrój jemu, 
skromnemu nauczycielowi
(jak się wyraził) właściwie odpowiada. U Chłopskiego zastałem jednego z naszych
maturzystów, który dopiero co przybył z Warszawy, wczoraj prześliznął się przez 
granicę
niemiecko—radziecką w okolicach Małkini. Przywiózł list od Kryńskiego, który 
Chłopski mi
odczytał. Dyrektor pisał, że zastanawia się, czy nie przenieść się do 
Białegostoku. Jest gotów
służyć swoim doświadczeniem nowemu szkolnictwu, przeszczepić na teren radziecki 
system
przydziałów i testów. Przy czym można by było wprowadzić innowacje wynikające z 
najnowszych
badań amerykańskich. „W każdej sytuacji można i należy robić swoje” — powtarzał
z uporem ulubioną maksymę Dyrek. Chciałby, żeby pan kolega Chłopski zasięgnął 
informacji
i szybko mu odpowiedział, bo granica staje się coraz szczelniejsza. Odczytawszy
list, Chłopski złożył go i skomentował: „Brak zeszytów dla dzieci, w klasie 
podręcznik ma
tylko nauczyciel, a on chce wprowadzać system przydziałów i testów! I to według 
wzorów
amerykańskich”. Wszyscy trzej odczuliśmy, że nasz dyrektor to marzyciel. 
Chłopski orzekł:
„Lepiej, żeby tu nie przyjeżdżał”.
Kryński został w Warszawie. W getcie stracił rodzinę. Jego samego wydobyła z 
getta
pewna pani, Polka, u której ukrywał się pod zmienionym nazwiskiem, zresztą 
brzmiącym z
niemiecka, i z którą się później ożenił. Kiedy zetknąłem się z nim po wojnie, 
uderzył mnie
wyraz jego szaroniebieskich oczu, malująca się w nich dobroć i naiwność, jakaś 
dziecięca
niemal ufność. (To my, uczniowie, wyobrażaliśmy sobie surowego urzędnika, bo 
taki powinien
był być nasz dyrektor). Przypomniałem sobie wtedy, że nasz przeważnie spięty 
dyrektor,
owszem, czasem się uśmiechał: mianowicie, kiedy widział na tablicy bezbłędnie 
rozwiązane
równanie. Wtedy twarz jego rozjaśniała się, a w rozchylonych w uśmiechu ustach 
błyszczał z
boku złoty ząb. Zdziwiłem się, że zmienił podczas okupacji nazwisko, przecież są 
Kryńscy
Polacy. Tak, w istocie są, ale on wolał jednak zmienić, bo bał się, żeby ktoś 
sobie czegoś nie
skojarzył. I nic go tak nie bolało jak to, że pan kolega Edel ukrywał się pod 
nazwiskiem...
Kryński. On, Kryński autentyczny, przybiera nazwisko trudne do zapamiętania, a 
tamten żyje
sobie najspokojniej przez całą okupację pod nazwiskiem naszego dyrektora! Pienił 
się, kiedy
o tym mówił, uważał, że było to ze strony kolegi Edla nielojalne, nie wiem 
dlaczego, zupełnie
jakby coś zostało sprofanowane, może jego ofiara, może martyrologia rodziny, 
którą utracił.
Człowiek hoduje w sobie czasem takie dziwne urazy, których sam nie potrafi 
wytłumaczyć.
Po wojnie ci nauczyciele, którzy przeżyli, łacinistka i Edel (nie wiem, co się 
stało z jego
słodkooką żoną), nie wrócili już do szkolnictwa — Kryński od razu stawił się do 
pracy. O
systemie przydziałów i testów oczywiście mowy być nie mogło, ale jako 
doświadczony pedagog
Michał Kryński został przyjęty z otwartymi ramionami. W pismach zaczęły się 
pojawiać
jego artykuliki, w których zwracał uwagę na pewne doświadczenia pedagogiki 
amerykańskiej.
Do czasu. Nagle to się urwało. Dostałem list z Gdańska, bo tam właśnie pracował, 
że
ma kłopoty i czy nie mógłbym mu pomóc. Wyobrażał sobie, że skoro wydałem 
książkę, to
mogę strasznie dużo, powinienem mieć dostęp do samego Bieruta. Zjechał nawet w 
tym celu
specjalnie do Warszawy, miły, urzekająco naiwny, bardzo się spodobał młodej 
dziewczynie,
która właśnie została moją żoną. Usunięto go z pracy, oskarżono o uleganie 
burżuazyjnym
nowinkom (co w końcu było prawdą), a także, że ukrył, iż był oficerem kawalerii 
w carskim
wojsku na Kaukazie. Rzeczywiście, takie plotki o nim krążyły w szkole, chłopcy 
popuszczali
chętnie wodze fantazji. Teraz to nasze chłopięce fantazjowanie wracało jak 
bumerang. „Przecież
to bzdura! — pisał do mnie. — Żyd carskim oficerem!... I to kawalerii! 
Absolutnie niemożliwe...”
Słowo „absolutnie”, przypomniałem sobie, było jednym ze słów, których chętnie
używał.
W niczym nie mogłem mu pomóc — ja, daleki od ośrodków władzy — musiał po prostu
przeczekać. W okresie „odwilży” mój dyrektor wrócił do pracy, po Październiku 
został nawet
kuratorem okręgu gdańskiego. Znowu zaczęły się w „Życiu Warszawy” pojawiać jego 
artykuliki
relacjonujące nowinki z Ameryki. Później przeszedł na emeryturę. W Sopocie 
widywałem
go czasem w czytelni pism zagłębionego w „Newsweeku” albo w „Neue Zurcher 
Zeitung”.
Przyglądałem się temu obrazkowi ze wzruszeniem, sam nie zauważony, stary as się
nie poddaje — myślałem. Nie podchodziłem, nie chciałem przeszkadzać. On mnie 
chyba nie
rozpoznawał, tyle lat minęło od naszego ostatniego spotkania po wojnie.
Kiedyś do mnie zadzwonił z Sopotu, nie pamiętam z jakiego powodu, coś 
przeczytał, czegoś
mi gratulował, wspomniał wtedy, że to przecież zaczęło się w gimnazjum, u niego, 
w
„Echu Szkolnym”; jego żona, ta pani, która go uratowała, dużo od niego młodsza, 
przejęła
słuchawkę i zaprosiła mnie w odwiedziny. Obiecałem jej to solennie.
Nie bywałem jednak zbyt często w Sopocie, odwiedziny odkładały się. Mój dyrektor 
czasem
do mnie dzwonił, czuło się, że coraz bardziej zanurza się we wspomnieniach, to 
normalne,
ja byłem jednym z tych, którzy przeżyli, którzy pamiętają, jednym z nielicznych. 
Któregoś
dnia zadzwoniła pani Kryńska: „Michał — tak powiedziała, jakbyśmy byli kolegami, 
nie dy-
rektor i uczeń, lecz równoprawni przyjaciele — Michał dostał wylewu”. Był 
częściowo sparaliżowany,
ale przytomny. ,,Prosił, żebym do pana zadzwoniła”. Minęło kilka tygodni, a może
miesięcy, i znowu telefon z Sopotu. Ktoś mówi powoli, z trudem. On. Wylew cofnął 
się,
odzyskał mowę. Dzwoni, żeby pogratulować pięknej książki, tak, „pięknej”, tego 
słowa użył.
Wszystko to wydusił z siebie z trudem, sylaba po sylabie. Czy szło mu o Teatr 
Heroda, książkę,
której akcja toczy się w przedwojennym gimnazjum? Może. Zresztą, czy to ważne?
Wiem, że byłem bardzo poruszony. Mój Dyrek, surowy zwierzchnik, przeczytał, nic 
nie wytknął,
pochwalił, że „piękne” — a więc piątka, która dosięgła mnie po latach. Zmarł w 
kilka
miesięcy później. Zawiadomiła mnie o jego śmierci spłakana pani Kryńska. „On 
pana tak
czule wspominał” — powiedziała i rozpłakała się.
W ostatnim roku szkolnym, przed samą wojną, połączono u nas obie czwarte klasy, 
„A” i
„B”, w jedną. Tak że ogółem było nas w klasie pięćdziesięciu dwóch!... Przeżyło 
kilku.
Miotła filozofa
To nie sentyment, a w każdym razie nie tylko sentyment powoduje, że tak 
wspominam
moje gimnazjum. Mam na poparcie tych słów dowód na piśmie, przedwojenny, o czym 
za
chwilę. Była to szkoła naprawdę niezwyczajna. Chociaż należy dodać, że 
niezwyczajna i
awangardowa była raczej w formie, nie w treści. Wiadomości, które wyniosłem z 
niej po
czterech latach nauki, kłębiły mi się w głowie raczej chaotycznie, o czym mogłem 
się wkrótce
przekonać. Naturalnie, nie była to wina nauczycieli, lecz moja, ucznia, system 
tu nie interweniował.
Był tylko formą.
Oprócz Ludwika Ratha, w naszej szkole wykładali jeszcze dwaj inni poloniści. 
Jednym z
nich był pan Miller, który przyszedł do nas opromieniony legendą, kiedy bowiem 
uczył w
gimnazjum „Oświata”, zaprotestował, nie będąc Żydem, przeciw gettu ławkowemu, i 
to w ten
sposób, że przeniósł ukrzyżowanego Jezusa na żydowską stronę klasy. Miller był 
zapewne
komunistą, jeśli sądzić po powieści Jego ekscelencja ogląda świat, którą wydał 
nakładem
własnym pod pseudonimem André Sillon, że niby książka napisana w innym kraju, 
ale i tak
można się było domyślić, że jest to cierpka satyra na stosunki w Polsce, a 
tytułowy ekscelencja,
który ogląda ten smutny świat, to prezydent Mościcki. Zdaje się, że książka 
została w
końcu skonfiskowana. Trzecim polonistą był Tadeusz Heller, którego sążniste 
recenzje, zamieszczane
w „Naszym Przeglądzie”, cieszyły się, o ile pamiętam, pewnym autorytetem.
Otóż ci trzej panowie wymyślili z okazji 30—lecia gimnazjum konkurs literacki na 
ten temat.
Zdobyłem pierwszą nagrodę i chyba za nią należał mi się ów tom Słonimskiego, 
który
spłonął w szkole. To oni, nie ja, posłali nagrodzony tekst do „Małego 
Przeglądu”, gdzie został
wydrukowany pod tytułem Moja szkoła. Pamiętam, że ton z lirycznego przechodził 
czasem w
dobrotliwie ironiczny, że użyłem takiego ciągu wykrzykników: „Radiofonizacja! 
Telegrafizacja!
Automatyzacja!... Ciekawe, co jeszcze nam pan dyrektor wymyśli”. Za największy 
jednak
sukces uważałem fakt, że pan Tadeusz Heller, prawdziwy recenzent, przeczytał na 
głos
moją pracę w klasach, w których uczył, o czym donieśli mi koledzy. Otóż pan 
Heller chwalił
przy okazji mój styl, użył w jakimś kontekście słowa „literacki”.
Styl! Rzeczywiście, ten tekst był starannie wystylizowany. Ponieważ rzecz się 
stała, nikt
mi już mojej spalonej nagrody nie odbierze, mogę wyjawić, jakim stylem 
posłużyłem się.
Otóż wzorowałem się na... Obliczu dnia Wandy Wasilewskiej. Wszystko, co pisała 
Wasilewska,
było patetycznie ustylizowane, wszystko na najbardziej dramatycznej nucie, 
szarpiącej
bebechy, zarazem bliskie lamentu ludowego. Bardzo byłem pod wrażeniem tej 
melodyki,
miałem ją w uszach i. postanowiłem zastosować do Mojej szkoły. Zdaje się, że w 
końcu wyznałem
Rathowi, z kogo brałem wzór, ale to nie zmniejszyło jego uznania.
Ale ja odtąd wiem, że jeśli opanuje się technikę pisarską, właśnie stylizacja 
przemienia się
w łatwiznę. Kiedyś Karol Kuryluk o jednym moim wczesnym opowiadaniu powiedział 
krótko:
„Stylizacja” — i ja od razu uświadomiłem sobie, że redaktor ma rację. Kuryluk 
obrzydził
mi to opowiadanie, które różnym ludziom się podobało, bo może i nie najgorsze, i 
dość oryginalne
w treści, ale ja go nigdy nie przedrukowuję, bo czuję, że należałoby je napisać 
na nowo.
Nie jest sztuką stylizować pod Faulknera czy Hemingwaya, sztuką jest umieć się 
od nich
uwolnić.
Rath i Heller czuwali we dwóch nad pismem ;,Echo Szkolne”. Kiedy byłem w drugiej
gimnazjalnej, odbijano je jeszcze na powielaczu, więc najważniejszą osobą była 
dla nas pani
Rena, która powielaczem rozporządzała. Potem nasza gazetka przeszła do 
prawdziwej dru-
karni. Miała odtąd format zeszytowy, podobny do „Newsweeka”, odbijano ją na 
błyszczącym
papierze, z fotografiami, których wyrazistości mogłoby dziś zazdrościć każde 
pismo ilustrowane.
Nie należałem do składu redakcji, moja współpraca z „Echem...” początkowo nie 
bardzo
się układała, pisywałem powieści, które się do pisma szkolnego nie nadają, 
zresztą wstydziłem
się swoich prób, wiedziałem dobrze, że to tylko mierzwa. Później współpraca z
„Echem...” stała się żywsza, a w czwartej gimnazjalnej, ostatniej, byłem już 
bardzo aktywny,
zapraszano mnie na zebrania redakcyjne. Zbliżał się jubileusz trzydziestolecia 
naszego gimnazjum
i to chyba dyrektor wpadł w związku z tym na pomysł, żeby przeprowadzić wywiad z
absolwentem, któremu się w życiu powiodło. Podał nam nazwisko: inżynier 
Jakubowicz,
właściciel fabryki chemicznej „Boraks”. Poszedłem do pana inżyniera z kolegą 
Bursztynem,
korpulentnym sekretarzem naszego pisma, który był o klasę wyżej ode mnie. W 
naszym tandemie
Bursztyn miał reprezentować chemię, a ja dziennikarstwo. Nasz starszy kolega 
przyjął
nas w eleganckim mieszkaniu w alei Trzeciego Maja, pysznił się wspaniałym 
gabinetem, z
zapałem opowiadał o opatentowanych przez siebie ałunach do golenia. Muszę się 
przyznać,
że jako przykład kariery, którą się robi po wyjściu z Kryńskiego, nasz starszy 
kolega jakoś mi
nie zaimponował. Produkował ałuny do golenia i miał duże pieniądze — co w tym 
porywającego?
Kiedyś Rath i Heller napomknęli, że warto by było przeprowadzić wywiad z jakimś 
znanym
pisarzem i oczywiście ja powinienem to zrobić. Było rzeczą naturalną, że od razu 
wszyscy
pomyśleli o Julianie Tuwimie. Ale ja, chociaż uwielbiałem go jak wszyscy inni, 
powiedziałem,
że może dać Tuwimowi spokój, poeta na pewno ma już powyżej uszu dziennikarzy,
sztubackich wielbicieli, może pomyśleć o kimś innym, nie tak wyeksploatowanym, a 
przecież
nam bliskim. Więc kto? Na przykład Bruno Winawer. Winawer był komediopisarzem, 
ale
przede wszystkim popularyzatorem osiągnięć naukowych, a więc kimś, kogo pismo 
szkolne
powinno zainteresować. Myśl chwyciła, ale ja nagle się przestraszyłem, że znajdę 
się oko w
oko z prawdziwym pisarzem, prześmiewcą na dodatek, nie, sam nie pójdę, 
przenigdy, musi ze
mną ktoś pójść, najlepiej znowu Bursztyn. Bursztyna obleciał tchórz: co on ma do 
tego, to ty
jesteś „literat” — mówi — nie ja. Zgoda, ja będę gadał, ale ty musisz być przy 
mnie.
Nazwiska Winawera w książce telefonicznej nie było. Zadzwoniliśmy do „Wiadomości
Literackich”, „Wiadomości” do pisarza, czy mogą udzielić jakimś gimnazjalistom 
numeru
telefonu, całe korowody (które wydawały mi się zresztą naturalne, byłoby dziwne, 
gdyby
każdy pętak mógł podnieść słuchawkę i wykręcić numer znanego pisarza, jak nie 
przymierzając
do Bursztyna czy do mnie), Winawer zgodził się, żebyśmy do niego zadzwonili. 
Kiedy
usłyszał, że chodzi o wywiad, zaczął się wzbraniać. „Ale co ja ciekawego mogę 
wam powiedzieć?
— mówił zmęczonym głosem. — Nie mam w ogóle kontaktu z młodzieżą, nie znam
jej”. Zapewniłem go, że wystarczy, że my jego znamy i że to na pewno będzie 
ciekawe, niech
nam tylko pozwoli przyjść. Zgodził się, niezbyt chętnie, łatwo to było dosłyszeć 
w jego głosie.
Pisarz! Prawdziwy pisarz! I do tego taki popularny, błyskotliwy, erudyta. 
Plotkowano, że
kobiety za nim przepadają, że noce spędza w „Adrii”. To znów przedstawiano go 
jako uczeńca
zatopionego w księgach, studiującego najbardziej ekskluzywne pisma zagraniczne. 
Co to
będzie? — myślałem w panice. O czym ja będę z nim rozmawiał? Przecież głos mi 
uwięźnie
w krtani. Do tego Bursztyn, ten mój partner, wciąż mi przypominał: „Ale to ty 
gadasz, nie ja”.
Tak to wtedy szanowano literata — nie to co dziś, kiedy przez ileś lat 
przyuczano społeczeństwo,
że pisarz ma wobec niego jakieś obowiązki, że powinien odpowiadać na zamówienie
społeczne, a jeśli tego nie robi, to można go na spotkaniu autorskim 
obsztorcować i potem
wręczyć mu na pociechę goździk. Za czasów mojego dzieciństwa tak nie było. 
Człowiek,
który wydawał książki, którego nazwisko pokazywało się w druku, był kimś z 
legendarnego
świata, o wstępie do tego świata można było tylko śnić.
Przed dom, w którym mieszkał pisarz, stawiliśmy się o wiele za wcześnie, co 
sprawdziliśmy
na zegarku, specjalnie na ten cel wypożyczonym przez kolegę Bursztyna od ojca. 
Było
przejmująco zimno. Bursztyn namawiał, żebyśmy już weszli, ale ja wytłumaczyłem 
koledze,
że nie mamy prawa przyjść przed czasem, że dżentelmenów cechuje punktualność. 
Krążyliśmy
więc po ulicy, ziębnąc coraz bardziej. Wreszcie uznaliśmy, że już można. Drzwi 
otworzył
sam Pisarz. Wskazał nam, gdzie mamy powiesić palta, i zaprowadził nas do 
obszernego
gabinetu. Duże biurko, a na nim, tak jak sobie wyobrażałem, grube księgi, 
oprawione roczniki,
czasopism i zagraniczne pisma ilustrowane.
Zdaje się, że niczym nas nie poczęstował (i bardzo dobrze, bo na pewno 
przewróciłbym
filiżankę z herbatą i to by dopiero było). Nikogo prócz niego w mieszkaniu nie 
było i w ogóle
odniosłem wrażenie, pewnie mylne, że odnajmuje gabinet w cudzym mieszkaniu. 
Wydawał
mi się speszony naszą wizytą. Mówił z trudem, bez ożywienia, nie ułatwiał mi 
zadania, a
Bursztynek cały czas milczał, czasem tylko skwapliwie kiwnął głową, że się 
zgadza, że tak to
właśnie jest. Musiało go dziwić, pana Winawera, że nie mam żadnych notatek, że 
zadaję pytania
„z głowy” i nie zapisuję odpowiedzi. Zdaje się, że pochlebiło mu, że znam tyle 
jego
książek, nie tylko te popularnonaukowe, powieści fantastyczne, ale także 
felietony na tematy
literackie. Pojęcia wtedy nie miałem, że jest Żydem, i komplementowałem go za 
jego krytykę
teorii rasistowskiej, co przyjął ze smutnym uśmiechem, który zrozumiałem dopiero 
po wojnie,
kiedy dowiedziałem się, jak cierpiał i jak umarł. Powiedział, pamiętam: „No 
oczywiście,
to absurdalne”, a ja tym bardziej go podziwiałem. W przedpokoju, kiedy byliśmy 
już w paltach,
spytałem: „Jak się odmienia imię Bruno?” Uśmiechnął się znowu: „Bruno, Brunona,
Brunonowi” — odpowiedział. Na schodach odezwałem się do Bursztynka: „To będzie 
puenta
wywiadu”. I tak go też zakończyłem (zakończyliśmy), tym dialogiem na temat 
deklinacji.
Nie mogłem pozbyć się uczucia rozczarowania. Miało być wielkie, olśniewające 
przeżycie,
spotkanie z błyszczącym intelektem, z kimś, kto by przytłoczył fajerwerkiem 
paradoksów,
błyskotliwych myśli, ciętych odpowiedzi, a tu — nic z tego. Zmęczony człowiek, 
który
musiał znieść wizytę dwóch intruzów, prawda, że onieśmielonych. I tak sobie 
myślę, że podobne
rozczarowanie powinien przeżywać każdy czytelnik, szczególnie entuzjasta, kiedy
spotka się z podziwianym autorem...
W gimnazjum od nas, literatów z „Echa Szkolnego”, ważniejsi byli aktorzy. Ci 
naprawdę
cieszyli się podziwem kolegów. Repertuar nasz szkolny teatr miał ambitny: po 
Ptaku Szaniawskiego,
w następnym roku był Rewizor Gogola, a kiedy byłem w trzeciej gimnazjalnej,
wystawiono Mieszczanina szlachcicem. Kostiumy (wypożyczane), dekoracje, 
oświetlenie,
charakteryzacja — wszystko jak w prawdziwym teatrze. Reżyserował pan Berkman, 
nauczyciel
hebrajskiego, stary, brzuchaty, łysy. Uciekł po rewolucji z Rosji, już jako 
mężczyzna
pięćdziesięcioletni, i nigdy nie nauczył się mówić poprawną polszczyzną. Pół 
Warszawy powtarzało
sobie jego żałosne pomyłki, tarzając się ze śmiechu. Berkman był nerwowy i 
niektóre
z tych pomyłek popełniał zapewne w stanie wzburzenia, kiedy cały drżał. 
Pamiętam, że
gdy po jakiejś jego reprymendzie odpowiedziałem mu zuchwale, zakrzyknął czerwony 
na
twarzy: „Milcz, kiedy do mnie mówisz!” — i tupnął nogą. Więc śmieszny. Ale nie 
jako reżyser!
Kto znał pana Berkmana tylko z jego pomyłek w polszczyźnie, nie mógł go 
podejrzewać
o tyle fachowości...
Każde przedstawienie nasz szkolny teatr powtarzał kilkakrotnie: dla uczniów, dla 
rodziców,
dla gości z innych gimnazjów, zwłaszcza żeńskich, i to tych, z których akurat 
grały jakieś
uczennice. Biedne panienki! Musiały przejść niejedną torturę, bo pan Berkman 
krzyczał,
że ruszają się ślamazarnie albo że całują bez namiętności, albo że sztywnieją, 
kiedy pochylając
się w wydekoltowanych sukniach z XVII wieku wypada pokazać więcej piersi. 
„Krrrhowa!”
— krzyczał pan Berkman, gdy dziewczyna była już bliska łez.
Marzyłem o tym, żeby pan Berkman choć raz spróbował, czy ja się do tego nadaję, 
ale on
nigdy się do mnie nie zwracał. Nie myślałem bynajmniej o rolach głównych, 
wykonywali je
chłopcy, których zdolności podziwiałem — nasz Chlestakow, Horodniczy, pan 
Jourdain,
wszyscy znakomici! — chciałem zagrać byle co, najmarniejszy „ogon”, 
najważniejsze to
znaleźć się tam, w gorączce przygotować do spektaklu. Czy pan Berkman w ogóle 
nie słyszał
o moich wyczynach radiowych? Czy nikt mu nie opowiedział, jak deklamowałem (co 
prawda
z przerywnikiem błazeńskim) Odę do młodości ?
To był mój ukryty ból, z którego nikomu się nie zwierzałem. (Gdyby ktoś mi wtedy 
powiedział
na pocieszenie: słuchaj, doczekasz się w życiu o wiele większego bólu — czy to 
by
coś pomogło? Mimo wszystkich filozoficznych starań, żyjemy przede wszystkim 
teraźniejszością,
cierpimy cierpieniem, które jest z nami właśnie teraz). Nie jest wykluczone, że 
pan
Berkman o tym radiu wiedział, tylko nie był wobec mnie najlepiej usposobiony. 
Miał prawo
żywić żal: lekceważyłem jego lekcje. Moje cofanie się w hebrajskim postępowało. 
W gimnazjum
po egzaminie wstępnym zostaliśmy podzieleni na dwie grupy: zaawansowanych i 
tych,
którzy naukę hebrajskiego dopiero zaczynali. W pierwszej gimnazjalnej musiałem 
być, oczywiście,
w grupie zaawansowanych, u Berkmana. (Tamtych, którzy zaczynali od alef—bet,
miał pod swoją pieczą stary pan Handelzalc, gruby, z obwisłym wąsem i obfitymi 
baczkami,
podobny do Flauberta i pewnie jak on impulsywny, o czym kazały przypuszczać 
wypukłe
oczy, chorobliwie żółte. Pan Handelzalc był znanym w kręgach hebrajskich 
literatem i chyba
dlatego znajmował się u nas tymi słabszymi, że był chory). My, ci lepsi, 
korzystaliśmy z grubych
wypisów, już bez kropek oznaczających samogłoski, i ja coraz gorzej czytałem i 
coraz
mniej rozumiałem. Rozgniewany Berkman kazał przyjść na rozmowę „rodzicowi” (tak 
powiedział).
Przyszła moja siostra Stella. Potem w domu opowiedziała, jak pan Berkman skarżył
się na mnie, że ja jestem „taki dzieckowaty”. Rozniosło się to wśród jej 
koleżanek jak
najpyszniejszy szmonces kabaretowy. Ale ja miałbym się nad czym zamyślić, gdybym 
był
dostatecznie dojrzały. Bo podczas gdy dla Ratha byłem na tyle dorosły, że czekał 
czasem na
mnie na Senatorskiej, by razem ze mną iść po lekcjach do domu, to Berkmanowi, u 
którego
źle się uczyłem, jawiłem się jako „dzieckowaty”. Mogła to być pierwsza lekcja 
względności
ludzkich ocen, tego jak różni się wydajemy innym, w zależności od punktu 
widzenia, od tego,
czego od nas oczekują, od emocji wreszcie, które dla nas żywią.
Dwójki z hebrajskiego nie dostałem, bo po co: przeniesiono mnie po roku do tych 
słabszych,
do pana Handelzalca. Tego ja, głupi, właśnie chciałem. Wyobrażałem sobie, że 
tutaj,
nawet nic nie robiąc, będę w czołówce. Ale pomyliłem się: miałem i tu tylko 
trójkę, i to przez
sympatię pana Handelzalca, którą, nie pamiętam czemu zawdzięczałem. Tak oto 
zmarnowałem
szansę zostania znawcą hebrajskiego. Cóż, stało się...
Za to w czwartej gimnazjalnej pan Berkman, już od dawna nie mój nauczyciel, 
zaprosił
mnie nieoczekiwanie do domu. Kiedy przyszedłem, zastałem już Władka Rajsa, który 
w zeszłym
roku wyróżnił się w Mieszczaninie szlachcicem w roli mistrza fechtunku. W tym 
roku
— powiedział pan Berkman, częstując nas herbatą (pamiętam okrągły nagi stół, 
surowość
tego mieszkania, surowość — nie ubóstwo) — więc w tym roku wystawiamy popularną 
adaptację
opowiadania Marka Twaina O człowieku, który redagował gazetę rolniczą. 
Zaproponował
mi rolę farmera, czytelnika tej gazety, który po zastosowaniu rolniczych rad 
nowego
redaktora dostał szału, Rajsowi zaś rolę nieszczęsnego doktora filozofii, 
którego naiwna
prawdomówność zdegradowała do roli służącego. Berkman zrobił nam próbę czytaną i 
był
bardzo zadowolony.
Podczas następnej próby, już w szkole, był jeszcze zadowolony, podczas trzeciej 
trochę
mniej, a podczas czwartej zaczął wrzeszczeć . Ja też czułem, że jest niedobrze. 
Berkman zażądał,
żebym ja pokazał fizycznie, jak bardzo zwariowałem: żebym wydawał dzikie 
okrzyki,
wskoczył znienacka na stół, rzucił się na redaktora, żeby go dusić. Nie 
potrafiłem z siebie
tego wykrzesać. Mogłem grać człowieka, który stracił zmysły, ale tylko cieniując 
jego zachowanie.
Wrzaski mi nie wychodziły (chociaż później, po latach, owszem, kilka razy 
zdarzyło
mi się wrzeszczeć w szale do zachrypnięcia — pan Berkman byłby bardzo, bardzo 
za-
dowolony — ale to było w życiu, nie na scenie). Mowy nie było o tym, żebym 
znienacka
wskoczył na stół. Czułem fałsz i zgrywę tego zachowania, nie mogłem go przemóc, 
po prostu
ja szalałbym inaczej. Ale Reżyser chciał, żeby szaleć dla widowni, żeby 
publiczność pokładała
się ze śmiechu. Niewielką pociechą było, że Berkman wrzeszczał także na 
wykonawczynię
jedynej roli kobiecej — krrhowa! krrhowa! — Musiała się tego nasłuchać miła, 
łykająca
łzy dziewczyna, która w ogóle krowy nie przypominała, bo była wysoka i szczupła, 
chociaż,
prawda, trochę flegmatyczna.
Berkman miał prawo się denerwować, bo próby były zaawansowane, czas uciekał, a 
tu
wciąż szło kulawo. Zdaje się, że Reżyser był już zdecydowany uznać zaangażowanie 
mnie za
pomysł niefortunny i odebrać mi rolę. Co powiem w domu? Jak na mnie spojrzą 
koledzy? A
Rath? Coraz bliżej byłem klęski — i odczuwałem ją (już wspominałem o tym, że to, 
co dziś
wydaje nam się błahe, nie było takie, kiedy rzecz się rozgrywała) — odczuwałem 
jako katastrofę.
Poniżenie.
Znajdowałem się nad brzegiem przepaści, kiedy Władek, któremu też nie bardzo 
szło,
wpadł na genialnie prosty pomysł (genialne pomysły są zawsze proste): żebyśmy 
się zamienili
rolami. Ponieważ obaj znaliśmy całą sztukę na pamięć, wypróbowaliśmy to z 
miejsca.
Berkman przyglądał nam się z narastającym zdumieniem; wszystko odbywało się tak, 
jak
sobie wymarzył: Rajs wrzeszczał, charczał, wydawał z siebie dzikie okrzyki, 
skakał jak małpa
na stół, a ja śmieszyłem jako prawdomówny, naiwny i nieporadny filozof, któremu 
bezczelny,
dopiero co zaangażowany sekretarz redakcji ma prawo powiedzieć: „Życia pan nie 
znasz!”
Nareszcie role były prawidłowo rozdane.
Bezczelnego sekretarza redakcji grał kolega Szterngold z pierwszej licealnej, 
przystojny,
rosły brunet. Grał jak w transie. Temperament, którego mógłby mu pozazdrościć 
Jack Lemmon!
Wspaniały talent. (Nie wiem, co się z nim stało, chyba zginął, bo przecież byśmy 
o nim
usłyszeli). Szterngold miał jedną wadę: nie uczył się roli. Aż do samej premiery 
właściwie nie
nauczył się porządnie tekstu. A miał tam długie, błyskotliwe monologi, nie 
zawalał ich tylko
dzięki niesłychanemu tupetowi, improwizował, co stawiało mnie czasem w trudnej 
sytuacji,
bo musiałem i ja improwizować, a czasem podsuwać mu zręcznie jego własny tekst, 
żeby
akcja się nie rwała, żeby nie zgubiła się puenta (nigdy żadna nie przepadła), aż 
w końcu polubiłem
tę szermierkę. Ten cudowny Szterngold wyżywał się w bezczelnym żonglowaniu, 
podczas
gdy Berkman szalał: „Nie tak! Nie tak!” Przerywał próbę, groził, że zabierze 
Szterngoldowi
rolę — akurat! już to widzę! gdzie by znalazł takiego drugiego! Chyba musiałby 
poszukać
pośród gwiazdorów teatru.
Trzeba powiedzieć otwarcie, że na próbach nie błyszczałem. Grałem poprawnie, ale 
jakby
podświadomie na pół siły. Ponieważ nie była to rola główna (choć spora), Berkman 
uznał, że
wystarczy mu to, co robię. Byłem śmieszny i żałosny, tak jak wynikało z roli. 
Ale oto nadeszła
próba generalna. Wszystko musiało teraz pójść jak z płatka. Otóż była taka 
chwila w
sztuce, kiedy ja, jako woźny—filozof, zostawałem sam na scenie. Miałem 
posprzątać w redakcji.
Berkman nie dał mi co do tego żadnych wskazówek. Mam sprzątać i w pewnej chwili
westchnąć głośno: „Ładna robota dla doktora filozofii!...” Ale zaledwie wziąłem 
miotłę do
ręki, przyszło mi na myśl, że ja przecież nie umiem sprzątać. Ani jako ja, ani 
tym bardziej
jako filozof. Przypomniał mi się Buster Keaton, przypomniał mi się Chaplin, 
złośliwość materii,
która stawiała im opór. I odstawiłem, jeszcze nieśmiało, samotny numer: 
niezręcznego
filozofa, wiecznego nieudacznika, pechowca, któremu życie wcisnęło do ręki 
narzędzie, do
którego nie był przygotowany. (Nie wiedziałem wtedy, że sposobią się do swojej 
życiowej
roli).
Berkman krzyknął po próbie „brawo!”, kolega Szterngold poklepał mnie po 
ramieniu, a ja
czułem, że teraz już wszystko będzie dobrze. Rozśmieszę widownię.
Wszystkie próby, nawet generalna, odbywały się bez charakteryzacji. Tak że 
mogliśmy się
tylko domyślać, jak będziemy wyglądać. Dla mnie przewidziana była broda, bo 
jakże inaczej.
Siedziałem w garderobie przed lustrem z zamkniętymi oczyma, usiłując uchwycić 
tekst, który
raz po raz umykał mi z głowy, podczas gdy charakteryzator nade mną pracował. 
Kiedy skończył,
otworzyłem oczy i zobaczyłem obcą twarz, która na pewno nie była mną. Pamiętam, 
że
uczucie było przykre, nie wiem, jak to przeżywają zawodowi aktorzy, na pewno są 
przyzwyczajeni,
zresztą ich sztuka (jeśli nie są bufonami, którzy głoszą w nadętych wywiadach, 
że
chcą poprzez grę wyrażać siebie albo pełnić misję) — otóż ich sztuka — a 
potwierdzają to
wielcy aktorzy, tacy jak Laurence Olivier czy Alec Guinness — polega na tym, 
żeby odejść
od siebie, żeby grać, czyli udawać, wcielać się w innych, a siebie chronić dla 
życia prywatnego.
Kiedym tak trwał w otumanieniu, wdarła się do garderoby nasza ponętna pani od 
robót
ręcznych, przyjrzała mi się i krzyknęła rozradowana: „Ach, to ty!” Zdziwiłem 
się, że mnie
poznała. „No pewnie — na to ona. — Po oczach!” Nie wiem dlaczego, ale sprawiło 
mi to
przyjemność. Dlatego to zapamiętałem.
Dobrze widziałem, że Szterngold był mocno podenerwowany. Cały drżał, Mnie też 
zjadała
trema. Bałem się, że słowa nie wykrztuszę. Jakie zdanie mam pierwsze? 
Chwileczkę, aha.
Wchodzę na scenę i zaczynam: „Ja w sprawie ogłoszenia”. Do diabła, myślę, jak to 
jest?
Człowiek wchodzi do redakcji i od razu rąbie swój tekst, nawet się nie przywita? 
Podobnie
tamten, kandydat na sekretarza, kolega Szterngold: „Czy to tu potrzebny jest 
sekretarz redakcji?”
Diabelnie zwięzła ta adaptacja. Spytałem Berkmana: „Panie profesorze, czy ja 
mogę na
początku powiedzieć dzień dobry?” Spojrzał na mnie, bladego zapewne ; pod 
charakteryzacją,
i zrozumiał, o co chodzi. „Tak, możesz”. Powtórzyłem to Szterngoldowi. Odetchnął 
z
ulgą. Dialog zacznie się nieobowiązująco i naturalnie. Po pierwszej kwestii — 
odzyskamy
spokój.
Tak to się potoczyło. Ledwie powiedziałem „dzień dobry”, już poczułem, że mam 
normalny
oddech. Zaskoczony kolega, który grał naczelnego redaktora, znalazł się dobrze, 
burknął:
„Dzień dobry, o co chodzi?” Odzyskałem pożądaną nieśmiałość: „Ja w sprawie 
ogłoszenia”. I
już poszło. Wreszcie zostałem sam w redakcji, sam na scenie z miotłą w ręku, sam 
wobec
czerni widowni, której tylko się domyślałem. Pierwszy wybuch śmiechu miał w 
sobie coś
elektryzującego — takiego dreszczu nigdy nie przeżywałem. Zaimprowizowałem kilka 
scenek
nieporadności — i za każdym razem odpowiadał temu wybuch śmiechu przejmujący 
rozkoszą.
Moje rozpaczliwe zmaganie się ze śmieciami było, czułem to grając, pełniejsze 
niż
podczas ostatniej próby, bardziej nasycone, ale też w pewnej chwili usłyszałem 
jakby dzwonek
wewnętrzny sygnalizujący, że trzeba przestać, oprzeć się o miotłę i westchnąć 
żałośnie:
„Ładne zajęcie dla doktora filozofii...” A potem miałem scenkę ze Szterngoldem, 
który znowu
nic sobie nie robił z tekstu i obaj improwizowaliśmy, wywołując raz po raz 
śmiech publiczności.
Kiedy znalazłem się wreszcie za kulisami, Berkman mnie wycałował, podczas gdy 
tam, na
scenie, Szterngold dalej szalał, zatykając swoim tupetem widzom dech w 
piersiach.
Szedłem do domu oszołomiony sukcesem, wciąż nie mogąc uwierzyć, że to, co się 
stało,
stało się naprawdę. Więc tak, świetnie, wygrałem, wygrałem, ale skąd to uczucie 
niedosytu,
skąd ten smutek wsączający się do radości? Nikt z rodziny nie był w teatrze, nie 
widział mojego
zwycięstwa. O tym, że się udało, opowiedziałem w domu powściągliwie, tając na 
dnie
swój żal. Gdybym był starszy, albo gdybym miał taki nawyk, dobrałbym się do 
węgierskiego
wina albo do karafki z wiśniakiem i przynajmniej tak uczcił swój triumf. Może 
był to skutek
tej dawki goryczy, że przypomniawszy sobie wymogi recenzentów teatralnych, 
których artykuły
pilnie czytywałem, pomyślałem, że i ja tę swoją rolę mógłbym jeszcze pogłębić. 
Ta gawiedź
na widowni (tak pomyślałem sobie o kolegach) zanosi się głupkowatym śmiechem na
widok niezgrabiarstwa filozofa z miotłą, a przecież on (kontynuowałem 
rozmyślanie coraz
bardziej dumny z siebie) jest postacią tragiczną. Pozbawiony osobowości, 
zdegradowany,
poniżony i pokrzywdzony. Trzeba to pokazać (myślałem gorączkowo), trzeba to im 
wszystkim
uświadomić — i to dopiero będzie moje zwycięstwo. Jutro!
Nazajutrz wziąłem więc całkiem inny ton. Zagrałem rozedrganego, poniżonego 
człowieka.
Szterngold spoglądał na mnie zdziwiony i plątał się w tekście;
Samotna scena z miotłą miała wykazać nie nieporadność człowieka, który robi to, 
czego
nie umie, lecz wrogość świata. Nikt się nie śmiał. Możliwe, że ktoś ziewnął. 
Robiłem tragiczne
miny, żeby wszyscy rozumieli, o co chodzi, a kwestię „ładne zajęcie dla doktora 
filozofii”
powiedziałem rozdzierająco, nadając zarazem temu refleksyjność Hamleta.
Kiedy schodziłem ze sceny, nie było oklasków, a Berkman mnie nie wyściskał — 
rzucił
się na mnie z pięściami. Wciąż krzyczał: „Co się z tobą stało?! Coś ty 
wyprawiał?!” Wstydziłem
się przyznać, że chciałem „pogłębić”. Powiedziałem, że byłem w złym nastroju, 
matka
chora (była chora). On na to, że jak na trzecim przedstawieniu będę grał tak jak 
dzisiaj, to on
wejdzie na scenę i przepędzi mnie. (Na tym trzecim przedstawieniu miały być 
obecne dziewczęta
z „Jehudijah”, a po teatrze — wieczorek taneczny z bufetem). Nie sprzeczałem się 
z
panem Berkmanem. Zapewniłem go, że wszystko będzie w porządku. Wyglądało na to, 
że mi
uwierzył. Ja dzięki tej klęsce zrozumiałem, że prawda postaci scenicznej nie 
polega na jej
uponurzeniu. Wiedziałem już, że grałem fatalnie, grałem po prostu nie to, co 
trzeba. Został mi
po tym wszystkim pewien uraz na całe życie: ilekroć słyszę życzliwą radę, żeby 
coś „pogłębić”,
dostaję gęsiej skórki.
Chyba temu nowemu doświadczeniu zawdzięczałem rozluźnienie podczas trzeciego 
spektaklu
i to, że poszło wspaniale. Brykałem jak cyrkowy klown. ,,Gawiedź” śmiała się, a 
ja byłem
szczęśliwy. Pojedynek ze Szterngoldem wypadł tak jakbyśmy obaj znajdowali się w 
transie
— każde zdanie podawane z nieoczekiwanym komizmem — czułem, że jestem dziś godny
mojego partnera. Kiedy zszedłem ze sceny, Berkman nie ukrywał swojego szczęścia, 
miał
łzy w oczach, jakbym zagrał najbardziej poniżoną i pokrzywdzoną postać z 
Dostojewskiego.
Także pani, Gajewska, nasza malutka woźna, która czasem pozwalała mi na kredyt 
nabierać
atramentu do wiecznego pióra, spłakała się gratulując mi, i te łzy, dziwne łzy 
naszej woźnej,
tak mi się upamiętniły, że utrwaliłem je w powieści, ale nie mogę o nich nie 
wspomnieć tutaj.
A w ogóle to był wieczór mojego triumfu. Apogeum życiowe, po którym mógł już 
tylko
nastąpić powolny upadek. Bo w antrakcie rozdawano publiczności najnowszy numer 
„Echa
Szkolnego” i tak się złożyło, że miałem w tym numerze aż pięć kawałków (w tym 
owo opowiadanie,
które spodobało się złośliwemu Ledererowi), trudno było tego nagromadzenia nie
zauważyć. Kiedy zaczęły się tańce, zostałem otoczony przez gromadkę dziewcząt, 
które nie
tańczyły, czyli te najbrzydsze. Było to krępujące, bo musiałem taktownie 
ukrywać, że wolałbym
mieć powodzenie u tych innych, z którymi płynęli w posuwistym walcu angielskim 
moi
bardziej otrzaskani w bojach koledzy. A one szczebiotały o literaturze i teatrze 
i wykazywały
tyle egzaltacji! Na szczęście przecisnęła się do mnie tryskająca kobiecością 
pani od robót i
zawołała: „Muszę z nim zatańczyć!” Dobrze się stało, że było to tango, które 
akurat niedawno
przećwiczył ze mną mój brat. Ale i tak tańczyłem cały w strachu, nie tylko żeby 
nie nadepnąć
jej na palce u nóg, ale także — tego bałem się bardziej — żeby nie musnąć 
przypadkiem jej
piersi — no bo dotknę i co ona sobie wtedy pomyśli. Skończyła się wreszcie ta 
męka z panią
od robót i wtedy poprosiła mnie do tańca sama Bajerówna, nasza szczupła i raczej 
płaska łacinistka
(tu nie było obaw, że się czegoś niechcący dotknie), pod której przenikliwym i 
fascynującym
spojrzeniem biedny uczeń giął się w sobie i wewnątrz skowytał.
Taniec z łacinistką przypieczętował mój smutny triumf. Znowu nie było nikogo z 
domu.
Znowu spożywałem owoce zwycięstwa w samotności, jak wielokroć później w życiu. 
(Czy
mam dodawać, że sukces, którego nie można podarować tym, których kochamy, jest 
nader
wątpliwy? Tylko paranoicy podziwiają siebie w lustrze, normalny człowiek — a ja 
jestem
cholernie normalny, wręcz przyziemny, nic z „artysty” — otóż normalny 
człowiek... nie, ani
słowa.więcej). Później zdarzyło się jeszcze coś pamiętnego. Rzecz pozornie 
błaha, ale przecież
— pewnie dlatego, że przeżywałem gorycz swojego sukcesu — coś, co ugodziło mnie 
do
żywego. Mała, chudziutka matematyczka, o twarzy chorobliwie żółtej, młoda 
dziewczyna, ale
którą wszyscy uważali za skazaną na staropanieństwo (nie wiem, czy go dożyła), 
panna Piekarczykówna,
odezwała się ni stąd, ni zowąd, przyglądając mi się z uwagą, kiedy stałem w
gronie kolegów: „Wy wszyscy — mówiła — zawdzięczacie to, do czego doszliście, 
domowi,
rodzicom. Dostaliście staranne wychowanie, dobrobyt, wszystko od rodziców. Ale 
on _
wskazała na mnie, bohatera wieczoru — on wszystko zawdzięcza wyłącznie sobie” 
Więc tak:
ludzie nam się przyglądają i coś sobie na nasz temat myślą. Rysują nasz obraz z 
jakichś zewnętrznych
oznak — najczęściej niedbale spostrzeganych, więc rysują fałszywie, bo nie 
wnikają
w głąb. Poczciwa panna Piekarczykówna! Chciała mi sprawić przyjemność, okazać, 
że
doceniła. Ale ja się chyba zaczerwieniłem, nawet na pewno, bo zrobiło mi się od 
tego komplementu
gorąco, dobrze to pamiętam. Czułem, że w tym pochlebstwie kryje się pogarda dla
moich rodziców, dla ojca ślusarza—hydraulika i matki z Hamplów. Zaprzeczyłem z 
miejsca i
stanowczo. Nie, tak nie jest, proszę pani —jeśli jestem coś wart, to zawdzięczam 
to atmosferze
w domu. Piekarczykówna nie wdawała się w spór — dostrzegła, co się we mnie 
dzieje.
Ale chyba jej nie przekonałem, bo tylko się uśmiechnęła. Aha, jaki honorowy!... 
A przecież tu
nie ma jego rodziców — mogła pomyśleć — nikt z domu nie przyszedł, nikogo nie 
interesuje
— mogła dalej myśleć, pewna swojej racji — co ten chłopak robi, ku czemu idzie. 
Możliwe,
że w sytuacji, w której się nagle znalazłem, otoczony przez kolegów, nie wolno 
mi się było
nawet zastanowić nad jej słowami, poczułem, że muszę bronić opinii o moich 
rodzicach.
Właśnie przez to, że nie przyszli, wszystko stawało się bardziej bolesne. Mogłem 
oczywiście
dumnie zadrzeć głowę i potwierdzić jej ocenę: „Tak, pani profesor, J A wszystko 
zawdzięczam
sobie!”
Dzisiaj jestem przekonany, że nie byłaby to prawda. Czytelnik tej książki też to 
chyba spostrzeże.
Toteż czuję dumę, że tak od razu i stanowczo zaprzeczyłem pochlebstwu 
Piekarczykówny.
Mogę wam, Ewuniu i Tomku, powiedzieć z pełnym przekonaniem, że jeśli coś jestem
wart (jeśli), zawdzięczam to w dużym stopniu domowi, w którym wyrosłem, waszej 
prababci
i waszemu pradziadkowi.
Moje doświadczenia z kobietami
Moje siostry wyrywały sobie książkę, która nazywała się Tragedia biologiczna 
kobiety.
Napisał ją ktoś o rosyjskim nazwisku — czy nie Niemirow? — zapewne jakiś 
emigrant. Potem
Mirka zwłaszcza chodziła zadzierając głowę i prychała wyniośle: „Co ty wiesz! 
Gdybyś
wiedział, jak tragiczną istotą jest kobieta!...”
Wydawałoby się, że kto miał dwie siostry w domu, a wokół siebie hałaśliwe i 
pełne temperamentu
ciotki, kto był świadkiem różnych babskich nerwów i wrzasków, nasłuchał się 
plotek
i skarg na potworne sąsiadki, że taki chłopiec powinien być — wobec kobiet — 
całkiem odromantyczniony.
To, co jest najbliżej, jest takie przyziemne... Kiedy raz podzieliłem się z
ojcem zdziwieniem, że ktoś może tak śmiesznie kochać się w mojej własnej 
siostrze, ojciec
odparł krótko: „Siostra — nie kobieta!” (Kiedy my kochamy, wydaje nam się to 
naturalne —
dziwi nas miłość cudza. Pewna pani, z którą się przyjaźniłem, zwierzyła mi się 
pełna zdumienia:
„Słuchaj, on napisał do mnie, że jestem aniołem!” Zdaje się, że była z lekka 
przerażona:
wiedziała lepiej niż ktokolwiek, że aniołem nie jest).
O tym, jak podłe są w rzeczywistości kobiety, starały się informować powieści 
Kamila
Nordena, dawkowane w odcinkach pełnych intryg i podstępów tej zdradzieckiej 
płci. Ten
facet, który drukował swoje donosy w „Kurierze Czerwonym”, wszystko o kobietach 
wiedział
i bardzo przed nimi przestrzegał. Mama i siostry wydzierały sobie popołudniówkę 
z
kolejnym odcinkiem, jakby to był rozdział Tragedii biologicznej..., my z bratem 
też byliśmy
nie gorsi, ale najbardziej przejmowała się mama i odkładając gazetę wydawała z 
siebie pełne
zdumienia westchnienie: „No popatrz, jaka podła!” Akcja tych powieści toczyła 
się w środowisku
teatralnym, wśród postarzałych, tracących powodzenie gwiazd, wyzyskiwanych przez
żigolaków, i młodych gwiazdeczek, co dla kariery idą do łóżka z dyrektorami 
teatrów, zawsze,
dla dobra akcji, obleśnymi. Dlaczego ten dyrektor nie mógł być pociągający i 
naprawdę
zdolny — nie wiem, widocznie to nie byłoby już takie prawdziwe. (Przypomina mi 
się pewna
początkująca aktoreczka, która zasłynęła powiedzeniem: „Ja wyjdę za mąż tylko z 
miłości.
Ale dlaczego muszę zakochać się w biednym?” Wyjechała do Francji, żeby tam się 
zakochać
w sposób właściwy, nie wiem, czy jej się udało, bo zginęła w wypadku 
samochodowym).
Mama podziwiała Kamila Nordena, jak ten autor zna się na tych sprawach, jak umie 
opisać
strojącą się na bal kobietę, suknie, makijaż, pantofelki, kapelusz, dobrać 
kolory, w końcu się
okazało, że te zjadliwe powieści pisze kobieta, Jadwiga Migowa, babsztyl z 
ogromnym nochalem.
Maupassant, którym się zaczytywałem, mógł rozwiać wszelkie złudzenia co do 
przyzwoitości
kobiet. Lalka Prusa też nie robiła im dobrej opinii. Nie chcą kochać mężczyzn, 
którzy
na miłość zasługują! Wszyscy powtarzają jej, tej podłej egoistce: kochaj go! 
kochaj! zrób to
dla ojczyzny! — a ona nie. Niezdolna do miłości. Co prawda polskie filmy 
patriotyczne pokazywały
inne kobiety: jasnowłose heroiny, które poświęcały się za sprawę, szły na Sybir,
rzucały bombę — i kochały kogo należy. (Opowiadał mi pewien wysoki urzędnik 
ministerstwa
kultury, że kiedyś, w latach pięćdziesiątych, zdarzyło się, że w antyszambrze 
spotkały
się, czekając na audiencję, dwie kobiety: jedna, gruba jejmość, była diwa 
operetkowa, niegdyś
kochanka gubernatora Skałłona; druga, chyba literatka, rzuciła na niego bombę. 
Obie
przyszły po to samo: w sprawie renty dla zasłużonych. Wiedziały o sobie, 
naturalnie, ale
rozmawiały swobodnie, raz po raz wybuchając śmiechem, eks—bombardierka 
komplementowała
eks—diwę. Dwie kulturalne panie. O bombie ani słowa). I były jeszcze kobiety 
Mic-
kiewicza i Słowackiego, a przede wszystkim Sienkiewicza, najskuteczniejszego 
mitotwórcy.
To on narzucił obraz niezłomnej, Polki, pięknej, cnotliwej i wiernej, która, acz 
namiętna, woli
do klasztoru niż sprzeniewierzyć się swojej miłości. Niemniej — najbliżej był 
dom i było
podwórko z ich nieromantyczną codziennością. Ale trzeba zarazem przyznać, że 
były to czasy
większej wstydliwości. Potrzeby naturalne ukrywano. Moje siostry, wracając z 
randki do domu,
pędziły ostatkiem sił do ubikacji i nie daj Boże, jeśli była zajęta! Waliły 
wtedy do drzwi,
jakby je ogień palił. I ja to widziałem. Czyli że tamta płeć powinna być 
całkowicie odbrązowiona
i o żadnej romantyczności nie może być mowy. Otóż niekoniecznie. Dziewczęta, 
które
adorowałem, nie miały fizjologii, ich nie dotyczyła „tragedia biologiczna 
kobiety”. To dom
jest odbrązowiony, nie rozchylone w uśmiechu usta kobiety, nie jej szeroko 
rozwarte oczy.
Tam, za cudzym murem, zawsze znajduje się tajemniczy ogród.
Pierwszą dziewczyną, której urokowi uległem (bo nie należy tu liczyć — wbrew 
insynuacjom
dorosłych — mojej rówieśnicy, pięcioletniej wówczas Halinki Szerman z drugiego
piętra oficyny naprzeciw, córeczki krawca męskiego, z którą bawiliśmy się u niej 
na balkonie
w doktora, o co podniósł się straszny krzyk. Bóg wie dlaczego), otóż tą 
rzeczywiście pierwszą
była złotowłosa Salusia, która zamieszkała z matką w naszej willi w Michalinie. 
Miałem wtedy
dziewięć lat, ona chyba o rok starsza. Złote włosy Salusi ufryzowane były w 
loczki, ja nie
znałem przedtem takiej dziewczynki, u nas na podwórzu prawie nie było 
dziewczynek, więc
te złote włosy (a zapewne i loczki) od razu uczyniły Salusię kimś wyjątkowym, 
aniołkiem z
obrazka, nic tylko się modlić. Już od rana wystawałem przed jej werandą, żeby 
się na nią gapić,
i byłbym uszczęśliwiony, gdyby zechciała ze mną pograć w piłkę albo w serso, 
albo w
krokieta, albo zbudować do spółki szałas. Ale Salusia wcale nie zwracała na mnie 
uwagi i
moje cielęce wybałuszone oczy pewno ją niecierpliwiły. Miałem więc prawo czuć 
się odepchnięty
i nieszczęśliwy, było to nowe uczucie, zupełnie jak w książce, więc w jakiś 
sposób
satysfakcjonujące. Dopiero co przeczytałem Hrabiego Monte Christo, gdzie 
bohater, Edmund
Dantes, kocha się w pięknej Mercedes i do niej porównywałem w swoich rojeniach 
Salusię.
Podejrzewam, że bez tej lektury wcale bym się w Salusi nie zakochał. To, że owa 
Mercedes z
książki zaparła się zdradziecko swojego narzeczonego Dantesa i poślubiła jego 
wroga, uszło
jakoś mojej uwagi. Szkoda, byłoby to ostrzeżenie w samą porę! Bo kiedy, przy 
jakiejś sposobności,
wyznałem Salusi swoje uczucie, nie padła mi w ramiona, nie obiecała, że będzie 
na
mnie czekać, tylko wyniośle i ze wzgardą mnie odtrąciła. O rok starsza i włosy 
ma złote,
ufryzowane w loczki, to od razu myśli o sobie nie wiem co. Syknąłem więc ze 
złością „dumna
krowa!” i odwróciłem się na pięcie. Koniec miłości. O tę „dumną krowę” było 
trochę
awantury, bo Salusia poskarżyła się swojej matce. Ale sam epitet świadczy, że 
niewiele wtedy
jeszcze wiedziałem o charakterze krów. (Później, jako pastuch, miałem je poznać 
lepiej).
Została jednak pamięć o ślicznej, tanecznie poruszającej się dziewczynce, która 
mnie odtrąciła.
W kilka lat później, pod koniec lata, już chyba w Świdrze, spotkaliśmy matkę 
Salusi.
Zaczęło się zwykłe „co u pani?”, „a co u pani?”, Jak dzieci?” — i nagle jej 
matka zwróciła się
do mnie: „Salusia często cię wspomina”. Nie wierzyłem swoim uszom. I wszystko we 
mnie
znowu odżyło, cały tamten zachwyt. A pani jeszcze o tym — tak, tak, często — i 
właściwie
dlaczego nie. miałbyś jej odwiedzić? Moja mama też dołożyła: koniecznie, 
zobaczcie się, to
taka miła dziewczyna — i jaka poważna, dodała jej mama, oczytana, interesuje się 
polityką
— obie mamy, jej i moja, zachowywały się, jakby coś tam knuły, niech się dzieci 
bliżej poznają,
może coś z tego będzie.
Uzgodniono, że po wakacjach Salusia zadzwoni i powie, kiedy mogę ją odwiedzić. 
Zadzwoniła.
W dniu randki od wczesnych godzin wilżyłem i czesałem włosy, sam sobie 
uprasowałem
spodnie i sam, po raz pierwszy w życiu, wyczyściłem na glanc trzewiki, tak że z
trudem potem domyłem poczernione palce. Salusia mieszkała gorzej niż my, bo na 
Miłej,
dość daleko, a przy tym na parterze. Mieszkanie było mroczne i dziewczyna, która 
otworzyła
mi drzwi, mogła być starszą siostrą Salusi, chociaż nie dostrzegłem 
podobieństwa. Ale to była
ona. Nic nie zostało z dawnej Salusi! Przede mną stała pękata, już piersiasta 
dziewczyna,
niewysoka, za to szeroka w biodrach, o chmurnych spojrzeniu. Nie było też 
złotych loczków,
jej włosy bardzo pociemniały. Zestarzała się! Tak, miała co najmniej czternaście 
lat i przestała
być aniołkiem. Kiedy usiadła na starej kanapie, zapadła się w niej i zrobiła się 
bardziej
pękata. Musiała się domyślić, obserwując moje zmieszanie, że nie rozpoznaję w 
niej swojej
dawnej miłości. Ona też niewiele miała mi do powiedzenia. Dostałem herbaty z 
konfiturami,
przy której jakoś wspólnym wysiłkiem podtrzymywaliśmy rozmowę. Nie obiecaliśmy 
sobie,
rozstając się, że się jeszcze kiedyś zobaczymy. Straciliśmy się z oczu. Nie 
wiem, jak ułożyły
się losy Salusi.
Doświadczenia z tajemniczym ogrodem zakwitających dziewcząt ograniczały się do 
wakacji.
Wiadomo, że próby przeniesienia tych zbliżeń do miasta, skazane są na ogół na 
niepowodzenie,
każdy uczestnik „turnusu” mógł tego doświadczyć na własnej skórze. Słońce, 
plaża,
zieleń, burza z piorunami, leniwie ciągnący się dzień, który trzeba jakoś 
zapełnić... Wspólnota
nudy. Intrygowały sekretne szepty dziewcząt, zawsze miały coś sobie do 
powiedzenia na
ucho, ale co, może coś o nas, chłopakach, i co właściwie taka o nas sądzi. Kiedy 
padał deszcz,
dziewczęta sięgały po grę, która nazywała się „Flirt towarzyski”, składała się z 
kart, na których
wydrukowane były wszelkie możliwe wyznania i propozycje, czasem bardzo śmiałe 
(na
przykład: „przyjdź do mnie dziś wieczorem”, na co można było odpowiedzieć: „pan 
zwariował”
albo „zostaw otwarte okno”, albo „nie dla psa kiełbasa”, albo po prostu „dzisiaj 
jestem
zajęta”, albo „kocham innego/inną”), wszystkie zdania ponumerowane i kiedy 
posyłało się
taką kartę partnerce, wymieniało się tylko numer, tak że inni uczestnicy gry nie 
wiedzieli o
rozmiarach intrygi, która właśnie się mota.
Dziewczęta uczyły się przekomarzać z chłopakami z tych właśnie tekstów. Nie 
musiały
same być mądre, dowcipne, wygadane — wystarczyło, że miały w głowie pewną liczbę 
ciętych
porzekadeł, którymi żonglowały. Zabawa we „flirt” przyzwyczajała, że konwersacja
polega właśnie na dokuczaniu złośliwościami. Przebiegłe dziewczyny posyłały 
wszystkim
chłopcom te same numery oznaczające jakieś obietnice miłosne, podnosiły 
temperaturę gry i
potem i one, i chłopcy pękali ze śmiechu.
Ale nie ja. Ja brałem tę zabawę poważnie. Nie wiem, może to był wpływ 
literatury, ale nie
przychodziło mi do głowy, że można wyznawać uczucie dla śmiechu. Raczej 
przyjmowałem,
że gra się we „flirt” po to, żeby wyznać za jego pozłocą to, czego się nie śmie 
powiedzieć
głośno. I kiedy pewnego deszczowego dnia, gdy tak siedzieliśmy wokół stołu na 
werandzie, a
krople tłukące o papę na dachu i woda ściekająca z rynny składały się na tęskne 
preludium,
otrzymałem kartę z przesłaniem „uwielbiam cię”, doznałem czegoś w rodzaju 
zawrotu głowy.
Posłałem więc w odpowiedzi „śnię o tobie”, na co nieuchronna reakcja była w 
następnym
wierszu: „zakochany wygląda jak zaspany”. Poczułem się upokorzony. Zakochany 
wygląda
jak zaspany! Więc taka jest odpowiedź na nasze uczucia. Nie byłem co prawda 
zakochany,
ale mogłem nim być, a zdanie to jest przecież uogólnieniem, mówi o każdym 
zakochanym.
Wbiło mi się też w pamięć. Była to pierwsza lekcja sceptycyzmu — i ostrożności — 
chociaż
bez konsekwencji dla praktyki życia.
Byłem bardzo nieśmiały. Może to wina pierwszego bolesnego doświadczenia — owego
odtrącenia przez Salusię — ale wydawało mi się raczej naturalne, że dziewczęta 
nie zwrócą
na mnie uwagi. Chłopcy mówili przy nich świńskie kawały, one chichotały, czasem 
wydawały
okrzyki zgrozy, „zobaczysz, zobaczysz, powiem mamie” (jeszcze wtedy nie było 
modelu
„równej” dziewczyny, przy której wszystko można), ja nigdy nie świntuszyłem, 
chociaż
znałem te wszystkie dowcipasy, ale nie przepadałem za nimi. Miałem powody 
przypuszczać,
że dziewczęta się ze mną nudzą. Ale chyba tak nie było. Tak już jest, że 
dowiadujemy się o
sobie dzięki innym. Nie tylko o tym, że jesteśmy głupsi, niż o sobie sądzimy 
(tego nie przyjmujemy
do wiadomości, bo to byłby koniec przymierza z sobą), ale czasem, na odwrót, że
jesteśmy więcej warci. Pamiętam, jak pani Ciężarowa, matka Halinki, szczupłej, 
wyrośniętej,
ciemnookiej dziewczyny z długimi warkoczami, powiedziała kiedyś do mamy coś 
bardzo o
mnie pochlebnego. Nie mówiła o mnie jako o dziecku, lecz już jako o młodym 
człowieku,
przyszłym mężczyźnie. To było w Świdrze, miałem prawie trzynaście lat i opinia 
tej pani,
pobrzmiewająca nutką kobiecej domyślności, spadła na mnie jak objawienie. Więc 
to tak?
Więc to o mnie? Przedziwne.
Nie byłem urzeczony urodą Halinki, nie o to chodziło, że chciałem się na nią 
gapić, nawet
się nie zastanawiałem, czy jest ładna czy nie, miała podłużną mysią twarz, 
kanciaste ruchy,
szczupłe długie ręce. Ale musiałem przyznać, że lubię, kiedy spogląda na mnie 
swoimi piwnymi
oczyma. Jej matka szczyciła się inteligencją córki, Halinka miała od góry do 
dołu same
piątki na cenzurze — musieliśmy ją wszyscy obejrzeć — i właśnie zdała do 
gimnazjum. Dobrze
się z nią kolegowało, nie miała fochów, i bardzośmy się lubili. W słoneczne dni 
wybieraliśmy
się razem na plażę nad Świdrem. Kiedy wynurzała się z wody, wełniany 
pomarańczowy
kostium kąpielowy oklejał jej szczupłe ciało, wciskając się niedyskretnie we 
wgłębienia
i dzięki temu dowiedziałem się, jaki t o ma kształt — ach, więc nie jest 
okrągłe, jak
otwór w butelce — i wtedy, spojrzawszy spod oka raz i drugi, starałem się unikać 
patrzenia
tam, chociaż każdy rozumie, że nie było to łatwe. W deszczowe dni uczyłem ją 
grać w ping—
ponga. Poza tym byłem zajęty, kończyłem, siedząc na werandzie, swoją powieść z 
dziejów
Rzymu, Halinka o tym wiedziała, czasem wypytywała mnie o nią i była chyba 
wdzięczna, że
nie każę jej czytać. Nie wstydziłem się tego, że piszę, wstydziłem się tego, co 
piszę.
O zmierzchu bawiliśmy się w zepsuty telefon, kilku chłopców, Halinka i jej 
baryłkowata
koleżanka, skarżypyta, jak się w końcu okazało. Nie wiem, jak się to chłopakom 
udaje, że z
każdego niewinnego słowa, nawet tak długiego jak Konstantynopol, wychodzi im w 
którymś
momencie jakieś czteroliterowe świństwo. Dziewczęta zanosiły się śmiechem, 
więcej może z
powodu zaskakującej bezceremonialności chłopców niż z tego, że nagle — nie 
zawsze w sposób
usprawiedliwiony, zręczny, ale cóż, cel uświęca środki — więc że nagle pojawiła 
się jakaś
„dupa” (chociaż nie, na pewno to było śmieszne, wtedy jeszcze to słowo zachowało 
swoją
moc rozśmieszającą). Była to fajna zabawa, niech skonam, ale wszystko zakończyło 
się bardzo
smutno, straszliwym kacem i wyrzutami sumienia, bo ta koleżanka, może przez 
zazdrość,
naskarżyła, że chłopcy wyrażają się brzydko. Pani Ciężarowa wkroczyła: taki 
wstyd! moja
córka! nigdy nie pozwolę! Moja mama bynajmniej nie była mniej zgorszona. Halince 
zabroniono
się z nami kontaktować. Na plażę chodziliśmy oddzielnie. W niepogodę ja 
pochłonięty
byłem swoją powieścią.
Kilka dni później na naszą werandę przyszedł niespodziewany gość: matka Halinki. 
Spytała,
zaglądając mi głęboko w oczy, czy nie chciałbym z jej córką zagrać w ping—ponga.
Właśnie kupiły nowy komplet do gry. Jeśli tak, to może od razu? Tak to pani 
matka załatwiła:
bez ceremonii przeprosin, jak gdyby nic się nie stało. Poszedłem za nią, Halinka 
w spodniach
treningowych, wysoka, szczupła, czekała już z rakietkami na werandzie, gdzie 
pośrodku długiego
stołu rozpięta była siatka. Uśmiechnęła się — serwus, cześć — zagraliśmy. Potem 
dowiedziałem
się, że podczas tych kilku dni Halinka snuła się osowiała, milcząca (z koleżanką
się pogniewała i tamta znikła z willi), czasem wybuchała płaczem i właśnie, 
kiedy tak płakała,
jej matka odezwała się: „No dobrze, to ci go sprowadzę”. Wtedy nie przypisywałem 
tego
jej płaczu jakiemuś uczuciu, tęsknocie za mną, ot, nudziła się, poczuła się 
skrzywdzona, dopiero
teraz, kiedy o tym piszę, zaczyna się budzić we mnie niejasny domysł, że może to 
było
coś więcej.
Bo przypominam sobie jeszcze coś takiego. Staliśmy w kilkoro obok klombu, 
zmierzchało,
Halinka trzymała coś w dłoni, jakąś kartkę, mieliśmy czymś się zająć i wtedy ona 
powiedziała:
„Skoczę do pokoju, muszę to odłożyć”. Ja na to: „Włóż do kieszeni”. Miała na 
sobie, jak
zazwyczaj, treningowe spodnie z wycięciami u boków. „Nie mam kieszeni” —
powiedziała.
„A to?”.— wskazałem na wycięcie w dresie. „To nie kieszenie. — I nagle ośmieliła 
mnie: —
Możesz sprawdzić”. Włożyłem dłoń w wycięcie spodni i poczułem pod palcami jej 
nagie udo.
Skóra była szorstka w dotyku, co zaskoczyło mnie nieprzyjemnie. Tyle się 
naczytałem o
gładkości skóry kobiecej, aksamit i co tam jeszcze, a tu nagle szorstkość i 
chropowatość.
„Rzeczywiście” — szepnąłem i zabrałem dłoń. Nie domyśliłem się, że udo Halinki 
jest pokryte
gęsią skórką, ze strachu. I że jeśli udawała zuchwałą, pozbawioną pruderii 
dziewczynę
(bo przecież zachęciła mnie — „możesz sprawdzić” — w obecności innych), to w 
rzeczywistości
przeżywała to zetknięcie moich palców z jej udem w napięciu.
Wkrótce potem zerwała się burza, błyskało i grzmiało, ulewa przepędziła nas z 
werandy i
wszyscy zebraliśmy się w pokoju pani Ciężarowej, była tu i moja mama, i nawet 
moja siostra
Mirka. Matka Halinki zamknęła drzwi i okna, światło zgasło i tylko raz po raz 
błyskawice
rozświetlały twarze. Krzeseł było mało, więc to ja, rozumie się, stałem. Nagle 
Halinka odezwała
się: „Siadaj ze mną”. Tak po prostu, przy matce, zawsze zresztą taka była, miła, 
bezpośrednia
i niewinna. Usiadłem koło niej, było niewygodnie, więc trochę się o nią oparłem, 
a
może nie ja o nią, może ona się pochyliła ku mnie — i nagle poczułem błogość w 
łokciu. Tak,
to było to uczucie, od mojego łokcia płynął rozkoszny prąd i rozlewał się 
strumykami po ciele,
ale to łokieć, mój łokieć był tej rozkoszy źródłem. Trwało ono ułamek sekundy, 
to spoczywanie
łokcia na osłoniętej bluzką piersi Halinki, ale nie można zapomnieć cudowności 
tej
chwili. Ogarnięty paniką, czy może niewiarą, że to może trwać, albo też obawą, 
że za chwilę
ona poderwie się oburzona, uwolniłem ramię, błyskawica rozświetliła pokój, 
Halinka siedziała
z głową odchyloną do tyłu, z opuszczonymi powiekami, milczała, jakby na coś 
czekała,
znowu więc wróciłem do poprzedniej pozycji — i znowu ta rozkoszna błogość w 
łokciu
— i wtedy pomyślałem, na pewno to pomyślałem — chociaż być może bez słów — 
pomyślałem:
więc to może być aż takie cudowne, odczuwanie cudzego ciała. I zaraz zaczęło mi 
się
wydawać, że wszyscy zauważą, co tu się dzieje — mój łokieć wparty (leciutko, 
tylko muskając)
w jej pierś — zaraz pani Ciężarowa krzyknie, mama powie „jak ci nie wstyd!” — 
orgia!
orgia dotyku! — i wszystko skrupi się na Halince, wszetecznej, bezwstydnej, 
pozbawionej
ambicji, wstyd! wstyd! — wstałem i usprawiedliwiłem się: „Niewygodnie”.
Nie wiem, co ona sobie wtedy pomyślała, nigdy o tym wieczorze nie rozmawialiśmy. 
Może
ona, w swojej prostoduszności, nawet nie zauważyła mojego napięcia, a wspólne 
siedzenie
na krześle podczas burzy wydawało jej się (podobnie zresztą jak naszym matkom) 
czymś
naturalnym i całkiem niewinnym... czymś, powiedziałbym, bardzo wakacyjnym... 
Wkrótce
też wakacje się skończyły i rozjechaliśmy się.
Zdarzało się, że w Warszawie, kiedy po szkole wracałem do domu ulicą Długą, 
natykałem
się czasem na Halinkę, niestety, zawsze w towarzystwie jakiejś koleżanki. Widzę 
ją w jasnym
gabardynowym płaszczu, wysoką, o smukłych zgrabnych nogach, urzekającą ślicznym
uśmiechem. Kłanialiśmy się sobie, a potem, kiedy się za nią oglądałem, 
widziałem, jak Halinka
pochyla się do ucha swojej koleżanki. Co jej tam naszeptywała? Z czego się 
zwierzała?
Nigdy się nie dowiem. Czy coś znaczyłem w jej życiu? Czy tylko chwaliła się, że 
byłem zakochany?
Nie byłem. A jednak jest ona jednym z najwdzięczniejszych wspomnień tamtego
czasu. (Więc nie trzeba się koniecznie kochać, by z wdzięcznością wspominać). W 
następnych
latach coraz rzadziej ją spotykałem, może zmieniła gimnazjum. Aż w końcu znikła 
mi
zupełnie z oczu...
Co roku było tych dziewcząt podczas wakacji więcej, co chyba znaczy, że my, 
chłopcy,
zaczęliśmy je po prostu zauważać. Następnego lata był już niezły babiniec. 
Mieszkaliśmy
znowu w Świdrze, w willi braci Sznajderów, w której pośród wiecznego cienia 
tęgich liściastych
drzew stało kilka omszałych drewnianych budynków z werandami. W tym, że 
właściciele
willi noszą nazwisko Sznajder, nie było nic nadzwyczajnego, dopiero po pewnym 
czasie
okazało się, że są to Niemcy i nazywają się Schneider. Byli to trzej mrukliwi, 
pedantyczni
starzy kawalerowie, bardzo do siebie podobni, grubokościści, z jasnymi włosami 
gładko zaczesanymi
od czoła, chodzili w zielonych bryczesach i w butach. z cholewami, koszule też
nosili, zielone, grube, i teraz przychodzi mi na myśl, że mogli być leśnikami. 
Widywałem ich,
jak przystawali między klombami, przypatrywali się kwiatom, odpowiadali 
milczącym skinieniem
głowy na powitanie czasem wymieniali parę zdań z moją mamą na temat nasturcji
czy georginii Mama mówiła, że ci Schneiderowie to bardzo przyzwoici ludzie. Po 
wojnie
kiedy rozpytywałem mamę, co się stało z tymi, a co z tamtymi, przypomnieli mi 
się także
właściciele naszej willi, trzej mrukliwi i pedantyczni Niemcy. Jak się 
zachowali, kiedy wkroczyli
ich zwycięscy rodacy? Nie byli przecież jakimiś zwykłymi folksdojczami, byli to 
prawdziwi
Niemcy, Uhrdeutsche. Tak, zaraz po wojnie przeżywali przykre chwile, ale nagle 
to się
urwało, pojawili się Żydzi, którzy świadczyli, że Schneiderowie ich uratowali. 
Jako Niemcy,
byli podczas okupacji niepodejrzani i dzięki temu robili dużo dobrego. Wręczono 
im uroczyście
Krzyże Zasługi, po czym wyjechali do Niemiec.
Wtedy jednak, na dwa lata przed wojną, nikt nie mógł przewidzieć, jakie będą 
losy mieszkańców
cienistej willi za torami ciuchci, przed jaką próbą staną oni i jej właściciele. 
Tego lata
wszystko odbywało się jak zawsze, tylko dziewczęta były bardziej zaokrąglone, 
miały powolniejsze,
bardziej rozkołysane ruchy i więcej między sobą sekretów. Rozmowy były bardziej
potoczyste, już nie musiało się uciekać do gry we „flirt”, bo dało się już 
dyskutować o
książce, filmie i krytycznie wypowiadać o dorosłych. Ruta i Nena to były już 
panny, nie
dziewczynki,. Nena ładniejsza, milsza. Ruta wysoka, miała obfite piersi i 
biodra, chodziła
okryta chustą z frędzlami, jak jej matka, i rozmawiając rzucała powłóczyste 
spojrzenia, z czego
być może nie zdawała sobie sprawy. „Kobieta” — mówiła o wchodzącej w piętnasty 
rok
dziewczynie moja mama i w tym określeniu podziw mieszał się z niechęcią. 
Zupełnie jakby
Ruta była już „przejrzała”. Neny ojciec był rabinem i już dzięki temu budziła u 
mamy szacunek.
Musiał być to bardzo postępowy rabin albo też Nena była jego ukochaniem, skoro 
rodzice
pozwalali jej spędzać długie godziny z chłopcem (to znaczy ze mną) i wracać o 
zmierzchu.
Rabin miał ciemnoblond brodę i pewnie po nim Nena odziedziczyła jasne włosy, 
bladoniebieskie
oczy, zadarty nosek i różową cerę.(Mówiła czystą polszczyzną, więc kto wie, może 
się
uratowała). Spędzaliśmy całe dni we trójkę — Ruta, Nena i ja — ale przyjęło się, 
że ja z Neną
jesteśmy bliżej, a Ruta jest na przyczepkę, matkuje nam, taka dorosła. Ojciec 
rabin witał mnie
bardzo sympatycznie, kiedy zjawiałem się u ich werandy, żeby czekać na Nenę, a 
pani rabinowa,
pobożna kobieta w przepisowej peruce, przyglądając się, jak rozmawiamy, szeptała
sobie coś z moją mamą, coraz bardziej zaszczyconą moim powodzeniem.
Któregoś wieczoru, kiedy Ruta zostawiła nas samych, bo źle się czuła (tego lata 
raz po raz
któraś z dziewczyn skarżyła się, że źle się czuje, dawniej nic takiego nie 
słyszałem), Nena
położyła się na kocu pod drzewem, głowę oparła o zielony aksamitny Jasiek, a ja 
kucnąłem
obok niej. Rozmowa się rwała, czuło się, że oboje myślimy o czymś innym. Nena 
miała bardzo
ładnie zarysowane, pełne usta, przy czym górna warga była lekko odwinięta do 
góry,
jakby się (jak powiadają) o coś prosiła. Spytałem dziewczynę, czy już ją kiedyś 
jakiś chłopiec
pocałował. A może ona o coś takiego spytała mnie. Więc nigdy — ani ona, ani ja. 
„Zróbmy
to” — powiedziała. (A może ja powiedziałem). To, że córka rabina była zwykłą 
dziewczyną i
też chciała odczuć smak pocałunku, i to ze mną, było już samo w sobie niezwykłym 
odkryciem.
Przytknęliśmy wargi do warg — było to przyjemne, ale nie aż tak, jak wokół 
głoszono
— przyjemność była raczej emocjonalna niż fizyczna: aha, więc całuję dziewczynę, 
więc ona
też chce — oboje byliśmy strasznie onieśmieleni — Nena dygotała i oblała się 
potem. Przyglądałem
się zdumiony, jak jej łono faluje, obcisła ciemnoniebieska sukienka podnosiła 
się i
opadała. — przedziwne — zupełnie jakby oddychała brzuchem — a może ona tak 
właśnie
oddycha?... Nagle Nena zerwała się i uciekła. Położyłem się na kocu, wtuliłem 
głowę w poduszeczkę
przesyconą jakimś mdlącym zapachem, nie wiem, co to było, ale ten zapach zatykał
nozdrza, musiałem się podnieść. Zwinąłem koc, a po chwili przybiegła 
siostrzyczka Neny
po zostawione przez nią rzeczy .
To zbliżenie, które śmiało można określić jako nieudane, odepchnęło nas od 
siebie. W
każdym razie ja zacząłem się odnosić do Neny tak, jakby nic nigdy się nie 
zdarzyło. Zaczął
się flirt z Rutą (o dziwo, odwzajemniony) — bardziej naerotyzowany — jakiś 
pocałunek,
jakieś dotknięcie — Nena zaczęła miewać humory i złośliwe odżywki. Znowu pisałem 
powieść
— tym razem współczesną — bohaterem był lekarz, który miał na imię Roger, nic 
więcej
nie pamiętam — obiecałem Rucie, że kiedy skończę, dam jej do przeczytania.
Na werandzie u rabina pojawiła się jeszcze jedna dziewczyna, zdaje się, że 
kuzynka Neny,
chuda, koścista nawet, gadatliwa (Nena była milcząca), wykazywała 
zainteresowania intelektualne
i bodajże polityczne. Z dumą przedstawiła się, że ma—na imię Hadassa. Wyciągnęła
mnie na kilka spacerów — i to by było wszystko, nigdy by nie trafiła do tej 
książki,
gdyby nie to, że podczas jednego z takich spacerów oznajmiła dramatycznym 
głosem, że
mnie kocha.
Sytuacja kłopotliwa. Hadassa wcale mi się nie podobała, nawet jej nie lubiłem. 
Jej miłość
nie olśniła mnie, nie dała tej satysfakcji (której ktoś mógłby się spodziewać), 
że oto ja, taki
jaki jestem, niezbyt wysoko się oceniający, jestem kochany — czyż to nie powinno 
przyprawić
o zawrót głowy? Otóż nie, nic takiego nie odczuwałem, raczej zniecierpliwienie. 
Powiedziałem
coś drwiącego, można rzec, że nie dałem jej żadnej nadziei. (Nadziei na co?) Ale 
to
jeszcze nie.koniec, bo oto do akcji wkroczyła Nena, z kolei ona wyciągnęła mnie 
na spacer i
oskubując listki akacji na wróżbę — „kocha, lubi, szanuje” — oskarżyła mnie o 
to, że jestem
okrutny, bo Hadassa mnie kocha, a ja pozwalam, żeby ona cierpiała. Ciekawe, jak 
one to sobie
wyobrażały: co ja właściwie miałem robić, żeby Hadassa przestała cierpieć? Po 
tej interwencji
Neny zrobiłem się jeszcze okrutniejszy, szyderczy i niesympatyczny wobec 
Hadassy.
Nie chciałem jej miłości i nie wierzyłem w nią. Miałem zresztą, jak się wkrótce 
okazało, rację.
W kilka dni później Hadassa kochała już innego, zdaje się, że chudego, 
piegowatego
Samka, chociaż grał gorzej ode mnie w ping—ponga, nie przeczytał tylu książek i 
nie napisał
ani jednej powieści.
Przypadek z kochliwą Hadassą upamiętnił mi się nie dlatego, że ona wyznała mi 
miłość,
ale że ja zareagowałem zniecierpliwieniem. Może dlatego zakochani boją się 
wyznawać
swoje uczucie. Naprawdę lekko wypowiadają słowo „kocham” ci, którzy kochają 
niezbyt
głęboko albo po prostu kłamią. Każdy, kto przeżył kawałek życia, wie, że szept 
„kocham
cię”, szept do zatracenia, upaja przede wszystkim tego, kto miłość wyznaje, 
rozkosz i satysfakcję
zaś sprawia osobie kochanej tylko wtedy, kiedy wyznania takiego wyczekuje. 
Uświadomienie
sobie tego powoduje, że tyle osób tłamsi swoje uczucie w milczeniu. Wiele 
opowiadań
Hamsuna, to dramaty niedomówień, niemożności wyznania uczuć, jak na 
powściągliwych
Skandynawów przystało. Po latach zdarza się, że ludzie, mocno już przywiędli, 
zaabsorbowani
codzienną gonitwą. i troskami, dowiadują się, że się w sobie nawzajem kochali
nawet tego nie podejrzewając. „Czemuś mi nie powiedziała!” — wybucha rozżalony 
siwy
pan. „Bałam się” — pada odpowiedź wciąż jeszcze drżącej pani. Wypijają do dna 
swoje kawy
i rozchodzą się, każde do swoich spraw, ale z jakimś osadem żalu do życia.
Ruta Borsuk była córką zamożnego krawca z ulicy Pańskiej i tę zamożność widać 
było
zwłaszcza na jej matce, pani Borsukowej. Nawiasem mówiąc krawcem był też ojciec 
Halinki
Ciężar, a jeśli dodać ojca Halinki Szerman, tej dziewczynki, z którą bawiłem się 
na balkonie
w doktora, wyjdzie na to, że tych krawców było w dzielnicy bardzo dużo i wszyscy 
oni mieli
córki, piękne dziewczyny. (I wszyscy ci znajomi krawcy zginęli, i ich żony, i te 
córki, ale ja
wiem tylko, jak zginęła Halinka z drugiego piętra, opowiedziała mi to po wojnie 
moja mama,
ale nie, lepiej o tym nie wspominać, akurat teraz, kiedy piszę o słodyczy 
dziewczęcych oczu i
warg... że też takie okropności cisną mi się pod pióro...) Po wakacjach 
poszedłem do Ruty,
żeby odebrać rękopis powieści. Ruta robiła wrażenie jeszcze dojrzalszej niż 
podczas wakacji,
kobiecość przelewała się przez jej piętnastoletnie ciało, kiedy zagłębiła się w 
miękkim fotelu,
okrywszy ramiona wełnianą chustą z frędzlami, co czyniło ją jeszcze bardziej 
dorosłą, no,
kobieta. Z wyglądem harmonizował sposób wyrażania się, dobierała słowa, a nie 
mówiła,
spokojnie, z namysłem. Niby redaktorka wydawnictwa, której powierzono 
maszynopis, po-
chwaliła go oględnie, tu i ówdzie wytykając potknięcia, pewne fragmenty 
podkreślając, że
robią wrażenie, wobec innych wyrażając wątpliwości, z którymi skwapliwie się 
zgodziłem.
(Byłem już o kilka miesięcy starszy od swojego rękopisu). Mówiono mi, że Ruta ma 
chłopca,
z którym chodzi do kina, licealistę, i chyba tak było, bo podczas naszej rozmowy 
zadzwonił
telefon i odbyła się krótka rozmowa, pełna niedomówień i zaszyfrowanych znaków. 
Zdaje
się, że zostawiłem jej rękopis na pamiątkę, nie byłem już do niego przywiązany, 
już zaprzątał
mnie inny pomysł. Niewiele mnie obeszło, że miała tamtego, Ruta była dziewczyną, 
która
przypominała o istnieniu zmysłów, ale nie kochałem jej. Nie kochałem jeszcze 
żadnej.
Do kina chodziłem zawsze sam. Kilka razy próbowałem wybrać się z kolegą, ale 
zawsze to
kończyło się kłótnią, bo kolega gadał albo koniecznie chciał w kinie dzielić się 
wrażeniami, a
ja tego nie znosiłem. W kinie ważne dla mnie było tylko kino, chłonąłem życie, 
które przewijało
się przede mną na ekranie, w magiczny sposób przenosiłem się do tego innego 
świata i
nie lubiłem, jak mnie z tego wyrywano. W kinie nikt mi nie był potrzebny. Nie 
przyszło mi
na przykład do głowy, żeby zaproponować kino koleżance — Nenie, Rucie albo tej 
dziewczynie
z Kaleckiej, tak, tej samej Ginie, w której miałem się zakochać — zresztą pójść 
z
dziewczyną do kina, zasiąść obok niej w ciemnej sali, to już coś znaczyło, 
świadczyło o bliskości
i nie zawsze rodzice by na coś takiego pozwolili. „Ona z nim chodzi” — kiedy tak
mówiło się o jakiejś parze, znaczyło to, że sprawa zapowiada się poważnie.
A jednak zdarzyło się, że byłem raz w kinie z dziewczyną. Miałem ogromną chęć 
zobaczyć
Rose Marie, amerykańską komedię muzyczną według operetki Rudolfa Frimla z 
Jeanette
MacDonald i Nelsonem Eddy (i młodziutkim jeszcze wtedy Jamesem Stewartem). 
Znałem
wszystkie melodie z tego filmu dzięki radiu, które często je nadawało, a 
wiadomo, że właśnie
to, co się zna, pociąga najbardziej. Nie mogłem się doczekać, aż ten film, który 
cieszył się
wyjątkowym powodzeniem, zejdzie, zdarty i pocięty, do kina „Maska” albo 
„Riviera” na
Lesznie, gdzie bilety były najtańsze, ale obraz skakał, a śpiewowi towarzyszyło 
chrypienie
głośników, wymodliłem u Mirki siedemdziesiąt pięć groszy i pobiegłem na ulicę 
Długą, do
kina, które nazywało się jeszcze po staroświecku KINEMATOGRAF MIEJSKI. Tłum 
hałaśliwej
młodzieży kłębił się na stylowym podwóreczku przed kasą kina, stanąłem pokornie 
w
długiej kolejce i krok za krokiem zbliżałem się do okienka. Byłem już blisko 
kasy, kiedy podeszła
do mnie — nie wiem dlaczego akurat do mnie — szczupła, jasnowłosa dziewczyna w
granatowym bereciku na głowie i spytała, czy byłbym tak uprzejmy i kupił bilet 
również dla
niej. Skinąłem głową i wziąłem pieniądze. Potem, kiedy chciałem jej oddać bilet, 
powiedziała:
„Trzymaj go, wejdziemy razem”. Czekaliśmy na rozpoczęcie seansu w zatłoczonym 
hallu
i podczas gdy ona mówiła ze zgorszeniem, jaka niesforna jest ta młodzież t jaki 
brak wychowania
okazuje, ja mogłem się jej przyjrzeć. Miała chyba szesnaście lat, a może i rok 
więcej,
myślącą twarz, ciemne oczy, długie czarne rzęsy i gęste brwi, także czarne, co 
przy jasnych
włosach (raczej naturalnych) tworzyło uderzające zestawienie. Więc jestem w 
kinie z piękną
dziewczyną, myślałem przejęty, ale i z melancholią, bo przecież wiedziałem, że 
dzieli nas
przepaść, miałem lat nie więcej niż czternaście — ot, taki kaprys tej pani, a 
może po prostu
subtelność dziewczyny, która uznała, że będzie delikatniej (wobec tego chłopca), 
jeśli pozwoli
sobie towarzyszyć. „Niech się pani tylko nie zgubi” — przestrzegałem ją, bo 
miejsca
były nie numerowane. „Och, nie mów mi pani” — powiedziała, a raczej nakazała mi. 
W
ogóle to było tak, że z miejsca poczułem jej przewagę. Ja, mały, nieładny, w 
mundurku z niebieskim
lampasem, niepewny siebie, zagubiony, a ona — śliczna (bo była śliczna), 
poważna,
oryginalna, ze swoim własnym nie znanym mi życiem, prawie dorosłym.. Chciałem 
zasłużyć
jakoś na jej zainteresowanie, ale nic w tym kierunku nie robiłem, bo wiedziałem, 
dobrze wiedziałem
od początku, że to jest tylko dziś, tylko te dwie godziny seansu obok niej, 
wspólne
kino. Ale i za to byłem jej wdzięczny. Otwarto wreszcie drzwi na salę, tłum 
runął do środka i
uniósł nas ze sobą, o mało nie zgubiliśmy się, tak jak to przewidywałem, zdaje 
się, że pociągnąłem
ją za rękę, dotarliśmy do bocznej loży i tu usiedliśmy wreszcie, ja po jej lewej 
stronie,
czyli jak należy. Zgasły światła, pojawiły się filmy reklamowe. Były to, 
pamiętam, na ogół
filmiki reklamujące krem Nivea, mydło Puka, pod rytm muzyki pokazały się 
gołonogie
dziewczyny (bardzo wydłużone, bo siedzieliśmy bokiem do ekranu), w zwiewnych 
peniuarach,
zwróciłem głowę ku mojej sąsiadce i coś jej powiedziałem, bo koniecznie chciałem
pokazać, że one mnie nic nie obchodzą, te z ekranu, ich uda, pośladki i piersi w 
sterczących
stanikach, i w ogóle nie muszę na nie patrzeć. A potem zaczęła się Rose Marie.
Byłem bardzo pochłonięty filmem, jak zwykle, ale tym razem inaczej, bo stale 
wyczuwając
obecność tej dziewczyny obok, słuchała tych samych melodii, oglądała te same 
obrazy co
ja, i było w tym jakieś nowe, nieznane napięcie, jakby za chwilę miało się coś 
stać. Nie wiem,
jak ona to odbierała, chyba w ogóle nie przychodziło jej do głowy, że jest we 
mnie tak ciągle
obecna. Może tylko przemknęło jej przez myśl, że ten chłopak obok jest 
nietowarzyski, milczek
i że to właściwie lepiej, bo nie przeszkadza. A może była trochę urażona? Mówiąc 
„wejdziemy
razem”, czyż nie potraktowała mnie jak kolegę, jak chłopaka z randki? Ale żadne 
tego
typu optymistyczne przypuszczenia nie były w stanie usunąć mojej nieśmiałości. 
(Ta cholerna
Salusia, to przez nią to wszystko!...) Nie muszę dodawać, że w ciągu tych dwóch 
godzin ani
razu jej nie dotknąłem, nawet przypadkiem.
Kiedy pojawił się napis „the end” i zapalono światła, ruszyliśmy w milczeniu do 
wyjścia.
Chciałem się jakoś pożegnać, ale ona zarządziła inaczej. „Odprowadź mnie” — 
nakazała.
Więc się jeszcze nie rozstajemy, więc to trwa. Szliśmy obok siebie i ja, chcąc 
coś powiedzieć,
bo przecież trzeba w końcu coś powiedzieć, coś o tym, co się obejrzało, 
odezwałem się:
„Ładny film”. A na to ona z miejsca: „Melodyjny”. Nigdy tego nie zapomnę: mojej 
banalnej,
prawie idiotycznej odzywki — i jej, właściwej, trafiającej w sedno jednym 
jedynym epitetem.
Na swoją chwałę muszę dodać, że w lot to uchwyciłem, tę różnicę, moją 
bylejakość, jej wyższość.
Od razu mnie ustawiła i zarazem pchnęła w górę (bo odtąd już wiedziałem, że 
słowo
„ładny” nic nie znaczy, należy jeszcze wniknąć w istotę ładności). Szliśmy 
rozmawiając z
ożywieniem, nie zwracałem uwagi, jakie ulice mijam, nic mnie nie obchodziło, 
dokąd idę,
najważniejsze, że wciąż z nią, że to wciąż trwa. W pewnej chwili zatrzymała się 
i powiedziała:
„Dziękuję. Było bardzo miło”. Chciałem krzyknąć „nie, nie odchodź! spotkajmy się 
jeszcze!
wybierzmy się do kina!”, ale nic nie powiedziałem, bo w tym nagłym przypływie 
realizmu,
jaki mnie czasami cechuje, jasności widzenia jak jest naprawdę, poczułem, że 
każda
taka propozycja będzie wygłupem, przecież ona ma siedemnaście lat, należy do 
innego pokolenia.
Zanim podała mi rękę, zaczęła ściągać z prawej dłoni obcisłą czarną rękawiczkę.
Bardzo długo to robiła, na tyle długo, że mogłem to jej mocowanie się z 
rękawiczką zapamiętać.
Zapamiętałem je także dlatego, że wydawało mi się, że było w tym jej geście coś
szczególnego, nie tylko poddanie się temu, co przyjęte, ale także jakiś znak, 
coś nas zbliżającego.
I kiedy podała mi szczupłą, delikatną dłoń mówiąc „dobranoc” i powtórzyła: 
„naprawdę
było bardzo miło”, kiedy przez chwilę przenikało nas wzajemnie ciepło naszych 
palców, i
ona, jeszcze, taka poważna, prawie chmurna, zdobyła się na ujmujący uśmiech, 
wydawało mi
się, że i jej jakoś żal się rozstawać, że i ona chce zapamiętać to dotknięcie.
Nigdy jej już nie spotkałem. Nie wiem nawet, jak miała na imię jedyna 
dziewczyna, z którą
w czasach Nowolipia byłem w kinie, nie przedstawiliśmy się sobie. Ale często mi 
się przypominała,
widziałem ją wyraziście: te jasne włosy zarastające nisko nad czołem, te ciemne
mocne brwi, i jej sylwetka szczupła i raczej wysoka. Później, po latach, kiedy 
rozmawiałem
raz w wydawnictwie z jakąś panią redaktorką, która też miała jasne włosy i 
ciemne brwi i
ładną twarz, wydawało mi się, że rozpoznaję w niej moją dziewczynę z kina. A 
potem jeszcze
inne dwie czy trzy inteligentne twarze wydawały mi się podobne do tamtej i nawet 
czasem
rozpoznawałem te same czarne skórkowe rękawiczki. W filmie Obywatel Kane, który 
był
dziełem Orsona Wellesa, dwudziestokilkuletniego geniusza, pewien stary człowiek 
opowiada
o kobiecie, której nigdy nie zapomniał. Widział ją tylko raz, i to niezbyt 
dokładnie: stał na
pokładzie statku płynącego po rzece, a ona, w białej sukience, znajdowała się na 
pokładzie
statku, który mijali. Mignęła mu tylko — i nigdy jej nie zapomniał. I wciąż do 
niej tęskni, do
kobiety, która przepłynąwszy obok wtopiła się w daleki horyzont.
Żeby zapamiętać kogoś jako zjawisko, które na chwilę rozświetliło życie, nie 
musi się w
tej osobie być zakochanym, nie musi się czegoś po niej oczekiwać, w ogóle nic 
nie musi się
zdarzyć — wystarczy obraz.
Obraz, tak. Widzę ją, kobietę idącą energicznym krokiem przez plac Bankowy. Była 
wczesna
wiosna, jasna od słońca, niedziela, pierwsza niedziela ostatniej przed wojną 
wiosny. To
słońce nie grzało jeszcze zbyt mocno, ludzie nie byli jeszcze zdecydowani, jak 
się ubrać,
większość panów miała na sobie jesionki. Szedłem do domu z Ogrodu Saskiego 
Wierzbową,
minąłem kino „Adria”, przeciąłem jezdnię ulicy Elektoralnej i tak znalazłem się 
na placu
Bankowym, pośrodku którego fontanny chyba jeszcze nie uruchomiono. Było pustawo 
i dlatego,
kiedy ta kobieta wyłoniła się z Rymarskiej, samotna na tle kamiennych pałaców, 
od razu
przyciągnęła wzrok. Była to kobieta młoda, silna, nie w płaszczu, ale do figury, 
w obcisłym
kostiumie, którym rzucała wyzwanie wiosennej świeżości, kostium był koloru, 
który chyba
nazywa się „marengo”, ale na pewno ożywiony ciemnoniebieskim rzucikiem. Szła 
krokiem
mocnym i zarazem tanecznym, krótka spódnica ukazywała kolana i uwydatniała 
rozwinięte
biodra, pośladki energicznie falowały, szła w bladym słońcu właśnie jak 
zapowiedź rosnącego
ciepła, mężczyźni przystawali i oglądali się za nią, ciało, ta kobieta miała 
ciało i wiedziała
o tym, i chciała, żeby wszyscy wiedzieli, że ciało, na jej szerokiej, nieco 
płaskiej jak u Mongołki
twarzy błąkał się lekki uśmiech, satysfakcja wyniosłej samicy, która 
przemieniała przechodniów
w samców, i nikt się nie krępował w okazywaniu swojego zachwytu, przeciwnie,
przekazywaliśmy ją sobie spojrzeniem, jawnym westchnieniem, jeden drugiemu, jak 
w sztafecie,
niby wspólną zdobycz. Tyle osób zapomniałem, tyle wydarzeń, rozmów, gorzkich
przeżyć, tyle rzeczy mi się pomieszało, ale kobietę z placu Bankowego wciąż 
widzę, jak idzie
naprzeciw kołysząc biodrami, mija mnie uśmiechnięta i skręca w boczną 
Elektoralną. Może
to jej, wciąż idącej, należy się pomnik na placu Bankowym.
Tego ostatniego przed wojną lata, będąc w Warszawie między jednym a drugim 
pobytem
w Świdrze, wybrałem się w upalny dzień nad Wisłę, na pływalnię Makabi. Było 
tłoczno, wesoło,
nikt nie przyjmował do wiadomości grozy nadciągającej wojny, mimo trwającej w 
eterze
wojny nerwów. Chyba się w nią jednak nie wierzyło, w tę prawdziwą wojnę, świat,
zwłaszcza tu, na plaży, wydawał się jakoś nazbyt uporządkowany, żeby ktoś 
ośmielił się go
zburzyć, a jeśli już dopuszczało się myśl o wojnie, to o krótkiej i zwycięskiej. 
Słońce, piasek,
woda — lody „Pingwin” na patyku — oranżada — ogórki kiszone — hałas rozmów, 
uderzenia
podbijanej piłki, plusk wioseł kajakarzy — nawoływania — atmosfera beztroski, 
rozleniwienia.
Spokoju... Na tarasie klubowego budynku stały rozśpiewane dziewczęta. 
Przechylone
przez balustradę, śpiewały trzymając się za ręce i kołysząc się pod rytm muzyki. 
Rozróżniłem
sporo znajomych dziewczyn, była ta z Kaleckiej, w której się kochałem, jej 
przyjaciółka Stefa
Pressburger i piękna, delikatna, wysoka i chuda, z długą szyją, Judyta Cukier, 
moja daleka
kuzynka (zamordowana w Treblince), której wspomnienie wracało, ilekroć oglądałem 
Audrey
Hepburn, i prześliczna, ale bardziej różowa, mniej melancholijna Lusia z 
„Dicksteinowej”, i
szereg innych podlotków, których nie znałem. Śpiewały modny Alexander’s Ragtime 
Band
Irvinga Berlina, a potem Continental, przypomniany po latach przez Felliniego. 
Był urzekający
ten dziewczęcy śpiew i to pełne wdzięku rytmiczne kołysanie się i przyglądając 
się im
wiedziałem — już wtedy — że nigdy tego nie zapomnę. Śpiewały, oczywiście, dla 
nas,
chłopców, i dla nas uwodzicielsko kołysały biodrami. One dla nas, a my dla nich. 
Pośrodku
plaży stała na piasku długa skrzynia gimnastyczna i chłopcy zaczęli popisywać 
się skokami.
Dziewczęta, oczywiście, domyśliły się, że to dla nich, przestały śpiewać i 
interesowały się już
tylko popisami chłopców. Wybuchały śmiechem przy bardziej błazeńskim wyczynie, 
czasem
nagradzały kogoś oklaskami. Stałem z boku i przyglądałem się popisom. Właśnie 
czyjś nieudolny
skok, nagrodzony zresztą oklaskami, dodał mi odwagi. Przecież skok przez 
skrzynię
to moja specjalność! Przecież w turnieju zorganizowanym przez Kazimierza M. 
dostałem w
tej konkurencji najwyższe noty! Stanąłem na rozbiegu.
A jak się zbłaźnię? A jeśli usłyszę szydercze śmiechy? Tam na tarasie jest także 
ona.
Dziewczyna z Kaleckiej. Nic o mnie nie wie, o moim pisaniu, o myślach, może 
nawet nie
zauważyła, że się za nią włóczę. Teraz jest szansa zwrócenia uwagi! Musi się 
udać. Stoję
opalony, jak wszyscy tutaj, nie żaden młody intelektualista, nie mól książkowy, 
pisarczyk, ale
półnagi chłopak, który popisuje się przed dziewczętami. Niech pokaże, co umie. 
Może trochę
za długo się skupiałem, bo któraś z dziewcząt (ale nie ta moja) krzyknęła z 
tarasu: „Hej, ty!
Naprzód!”
Poszedłem jak burza. Miotnąłem piasek bosymi stopami, odbiłem się mocno, 
poleciałem
płasko do przodu, nogi nieskazitelnie równo, uderzyłem dłońmi o skrzynię, 
wyskoczyłem
obrotem w powietrze i wylądowałem na piasku miękko, elastycznie, jak uczył mnie 
mój gimnastyk.
Kiedy się wyprostowałem, usłyszałem oklaski, które napełniły mnie szczęściem. 
Był
to na pewno najlepszy skok mojego życia, zasłużyłem na najwyższe noty. Nigdy już 
więcej
nie skakałem.
Pomachałem dziewczętom ręką w porozumiewawczym geście. A one znowu ujęły się pod
ramiona, beztroskie podlotki, rozbawione, promieniujące radością i wdziękiem, i 
znowu zaczęły
śpiewać kołysząc się: Come—on in hill, come—on in hill...
I wciąż tam są, i kołyszą się, i śpiewają na tym tarasie, którego już nie ma, 
ale który wciąż
jest
Bożek
W czwartej gimnazjalnej, czyli tej przed małą maturą, mieliśmy nareszcie 
Przysposobienie
Wojskowe. To była oznaka dojrzałości bardziej przekonywająca niż czerwony lampas 
na
spodniach. Kiedy na podwórzu pojawiałem się w zielonym mundurze PeWu, czułem, 
jak w
oczach Łajbusia i Szmulka rośnie wartość mojej osoby, najbardziej zaś był 
podziwiany pas,
szeroki, z podwójnym zapięciem, prawdziwie oficerski, do takiego mieliśmy prawo. 
Od razu
kilku z naszej klasy pojechało „dziewiątką” w Aleje Ujazdowskie, by tam doznać 
rozkoszy
salutowania oficerom sztabowym. Szliśmy gromadką, czujnie rozglądając się na 
strony, czy
nie pojawi się ktoś o wyższej szarży, czasem nawet któryś z nas przebiegł na 
sąsiedni chodnik,
żeby podłapać jakiegoś majora. Potem przechwalaliśmy się, kto wyższą szarżę 
napotkał
— „ja miałem podpułkownika, niech mnie drzwi!...” — „a ja całego pułkownika!” — 
„bujasz!”
Na generała nigdy nie natrafiłem, takiego szczęścia nie miałem. Panowie 
oficerowie też
w związku z nami przeżywali rozterkę, bo wiedzieli przecież, że chłopaki na nich 
polują, i
stałe podnoszenie dłoni do czapek ich niecierpliwiło, pogadać sobie nawet po 
drodze do Sztabu
Generalnego nie było można, ale niechby któryś z nas przeoczył, obejrzał się za 
koleżanką
zamiast stuknąć obcasami, zaraz przed nim wyrastał surowy oficer, w blasku 
sznurów i
gwiazdek, i słyszało się z jego ust niby grom: „Junak, baczność! To junak nie 
wie, co to dyscyplina?
Wojsko? Odmaszerować!” Żadnych tutaj wykrętów być nie mogło, żadnego 
„przepraszam,
nie zauważyłem”, trzeba było bić przepisowo w dach, aż uśmiech aprobaty wykwitł
na twarzy majora, i odejść dziarskim krokiem („w tył zwrot przez lewe ramię!”).
Naszym PeWu dowodził gimnastyk pan Papieski, podporucznik rezerwy, który jednak 
na
zajęcia wojskowe zakładał mundur. Ale nie on, oczywiście, prowadził musztrę, 
tylko przysłany
z wojska podoficer. Spośród kilku instruktorów, którzy przewinęli się w ciągu 
roku, najbardziej
wrył mi się w pamięć kapral Mysiak. Może dlatego, że traktował nas jak mężczyzn,
co wyrażało się w nieskrępowanym słownictwie. Wprawdzie niezbyt pochlebnie 
oceniał nasze
matki („ja wasz ojciec i ja wasza matka, k... wasza mać”), ale myśmy się nie 
obrażali, nie
skarżyli, wiedzieliśmy, że ma do nas stosunek jak do żołnierzy, a pierwszym 
zadaniem kaprala
jest żołnierza stłamsić, żeby zrozumiał w swoim tępym łbie, że dla pana kaprala 
jest
niczym, tak jak i dla Ojczyzny, ruchomym celem, mięsem armatnim i tak dalej. 
Wszystko to
było nam znane z książek i pogaduszek, ale po raz pierwszy dotyczyło nas samych, 
więc zrozumieliśmy,
że jest to awans życiowy, że dzięki kapralowi Mysiakowi dorośleliśmy. Wszelkie
roztrząsania spraw dyscypliny, miłości ojczyzny, wahania, wątpliwości trzeba 
było porzucić.
Mieliśmy zeszyciki, do których wpisywaliśmy, pod dyktando pana kaprala, 
wszystko, co
o tych sprawach należało wiedzieć. W punktach. Wykuć, zapamiętać — i żadnych 
odstępstw.
„A komu się to nie podoba, to mu taką śrubę wkręcę, że będzie srał i pierdział 
na czerwono”.
Przestrzegał nas kapral Mysiak przed Berezą, która jest właśnie dla takiej 
bolszewickiej zarazy,
co nie słucha kaprala i nie przykłada się do musztry. Był z nas zresztą 
zadowolony i często
chwalił przed panem Papieskim. Miał też świadomość, on jeden, ze w przyszłości 
będziemy
oficerami, szarżą, i kiedy podejrzewał, że sobie z niego pokpiwamy (nie bez 
podstaw),
mówił przez zęby: „Szanujcie mnie, k... wasza mać, jak ja was za cztery lata 
będę szanował!”
Była w tych słowach bardzo prosta dialektyka, która mi się podobała. Poza tym 
kapral
Mysiak nie ukrywał, jak to robili obłudnie nasi wykładowcy, tego zasadniczego 
faktu, że
kobiety służą nam, mężczyznom, dla uciech fizycznych. Kiedy w sali ćwiczeń w 
koszarach
30 Pułku Piechoty, do których nas prowadził, kazał nam przymierzać się „przez 
szczerbinkę i
muszkę w podpunkt celu”, przybliżał nam to zadanie, zwłaszcza rolę szczerbinki, 
w sposób
bardzo soczysty. Miałem już trochę nadpsuty wzrok (o czym nie wiedziałem, bo nie 
przechodziliśmy
badań) i kiedy poskarżyłem mu się, że nie widzę dokładnie czarnego krążka w 
środku
tarczy, kapral Mysiak zamiast się rozeźlić, powiedział mrużąc oko: „A u kobity 
czarne
zobaczysz?” No i byliśmy od razu zrównani, on i ja, mężczyźni.
Miewaliśmy nocne ćwiczenia na Bielanach, na które zwoływaliśmy się według 
opracowanego
przez Rajsa schematu alarmowego. Te ćwiczenia odbywały się tylko w pogodne noce,
kiedy na granatowym niebie wyraźnie lśniły gwiazdy. Szło o to, byśmy nauczyli 
się odnajdywać
Gwiazdę Polarną i orientując się na nią iść w pożądanym kierunku. Nie 
przypuszczałem
wtedy, spoglądając na Wielki Wóz, ze będę go już wkrótce szukać nocą pośród 
ogromu
stepu ukraińskiego i że stanie się on dla mnie jakąś pociechą, punktem, wokół 
którego zaczepi
się moja tęsknota.
Najmniej podczas tych ćwiczeń myślało się o wojnie. Naprawdę wydawała się bliska 
rok
wcześniej, we wrześniu 1938 roku, chociaż żądania Hitlera nie dotyczyły nas, 
tylko Czechosłowacji.
Rozładowało się, dosyć upokarzająco, układem w Monachium, po którym nastąpiło
wkroczenie wojsk polskich na Zaolzie. Mało kto z tego powodu triumfował, sukces 
wydawał
się niezbyt chwalebny, mimo rozklejonych plakatów z Rydzem—Śmigłym w twarzowej 
pelerynie
zapatrzonym dumnie w dal i z napisem: „A Wódz rozkazał MASZEROWAĆ!” Krążyły
pogłoski o starciach z Niemcami w Boguminie, o jakichś pociągach z rannymi na 
Dworcu
Głównym. Te plotki najlepiej określały nastroje, wskazywały, w kim ludzie 
dopatrywali się
wroga.
Potem już w wojnę niezbyt wierzono. Kiedy Beck w maju powiedział w Sejmie, że 
jest coś
ważniejszego niż pokój, kiedy zakończył z mocą „to honor!”, każdy już był 
pewien, że wojny
nie będzie, wystarczy nasze stanowcze „Nie!” Bo dotychczas tamtemu udawało się 
wszystko
bez wystrzału. Nadrenia, Austria, Sudety — wszystko wyciągał szantażem. 
Wierzyliśmy, że
czołgi ma z dykty. Że paliwa starczy mu na dwa tygodnie. Że pięć milionów 
niemieckich
komunistów tylko czeka, żeby zrobić rewolucję. Że żołnierz niemiecki boi się 
polskich bagnetów
i naszej kawalerii. No i że Anglia i Francja... Śpiewano kuplety: „Anglia z 
nami,
Francja z nami, my Hitlera w dupie mamy”. Albo: „Mucha kraulem płynie w zupie, 
my Hitlera
mamy w dupie”. Albo: „Hitler Hache wziął pod pache, zaprowadził go na flache. A 
ten
Hacha z tej uciechy Hitlerowi oddał Czechy...” W kabaretowym monologu pełna 
temperamentu
aktorka triumfowała: „Damy mu korytarz — lecz do malowania!” Wojnę nerwów 
wygrywaliśmy.
Więc nie, nie odważy się.
Nie było wojny w nowej powieści, którą wtedy zacząłem gryzmolić w grubym 
brulionie,
ale było, rzecz szczególna — oddalenie. Po dziesięciu latach nieobecności, kiedy 
z jakichś
powodów znikł rodzinie, dorosły już bohater wraca do domu — ze Lwowa. Widocznie
chciałem sobie wyobrazić, co stanie się z moim otoczeniem za dziesięć lat — co z 
rodzicami,
rodzeństwem, przyjaciółmi, co z dziewczyną z Kaleckiej. W kilka miesięcy po 
napisaniu słowa
„koniec” znalazłem się we Lwowie, większości opisywanych z natury postaci nie 
miałem
już zobaczyć, a co się stało z zostawionym u rodziców na Nowolipiu rękopisem, 
można się
domyślić.
Wszystko szło ku zgubie, ale nikt z nas nie przyjmował tego do wiadomości. 
Wiosna wybuchła
wczesna; pamiętam, w końcu lutego byłem rano na ślizgawce ŻASS—u na Lesznie,
graliśmy w „hokeja”, bez kijków, uderzając w krążek łyżwą, lodowisko topniało w 
trakcie
gry, aż zamieniło się w bajoro, potem wracałem do domu w promieniach słońca, z 
łyżwami
przerzuconymi przez ramię, a ludzie się za mną oglądali jak za dziwakiem. W 
szkole coraz
więcej dawano testów przedegzaminacyjnych. Bajerówna kazała nam się nauczyć na 
pamięć
obowiązkowego w szkole fragmentu Owidiusza, poszliśmy z Muchem do Ogrodu 
Saskiego i
tam skandowaliśmy „Áurea prima sata est aetas...” Bajerówna przeżyła, po wojnie 
spotkałem
ją w pewnym wydawnictwie i opowiedziałem jej, że ta gimnazjalna łacina, chociaż 
nigdy nie
byłem w niej asem, czasem pomagała w ciężkich chwilach, właśnie ten Owidiusz, 
wspominałem
zadany przez nią fragment słowo po słowie — i to krzepiło — zapewniało, że tamto
naprawdę kiedyś istniało, tkwiło wciąż we mnie, nie są to moje urojenia...
Pod koniec roku trzeba było zadeklarować, jaki kierunek licealny się wybiera. 
Wszystkim
wydawało się oczywiste, że ja obiorę kierunek humanistyczny (czyli pożegnam się 
z „Kryńskim”),
i zaskoczenie było ogólne, kiedy okazało się, że „literata” zdecydował się na 
liceum
matematyczno—przyrodmcze. Nasza łacimstka przerwała jedną z pożegnalnych lekcji, 
by ten
fakt poruszyć. „A więc — powiedziała — macie dowód, że humanista w każdej 
dziedzinie
potrafi odnaleźć piękno”. Słuchałem tego zmieszany, bo naprawdę chodziło o to, 
że nie
chciałem się rozstać z kolegami i z „Kryńskim”. Poza tym wiedziałem dobrze, że 
studiowanie
humanistyki nie czyni z nikogo literata, że tajemnice literatury musi się 
poznawać na własną
rękę. W domu zgadzano się ze mną, że lepiej będzie, jak pójdę kiedyś na 
medycynę, ojciec
przebąkiwał nawet, że może wyśle się mnie na studia do Anglii, chociaż to 
wypadałoby drogo.
A ja myślałem sobie: Boy—Żeleński, Czechow, Martin du Gard, Schiller, Céline (i 
wielu
innych, o których jeszcze nie wiedziałem) — wszyscy oni byli lekarzami, zanim 
poświęcili
się pisarstwu.
Rozdanie małych matur zaplanowano bardzo uroczyście, w obecności rodziców (od 
nas
przyszła Mirka), z odegraniem hymnu i występem chóru. Ludwik Rath, nasz 
wychowawca,
wyznaczył mnie do zabrania głosu w imieniu uczniów. Napisałem sobie krótką 
mówkę, dość
swobodną, z dwoma żarcikami i wzruszającym zakończeniem, i przestałem się tym 
przejmować.
Podczas przemówienia Dyrka, który podsumowywał cztery lata pracy z przydziałami 
i
testami, sięgnąłem do wewnętrznej kieszeni marynarki, by wydobyć kartkę ze swoją 
mową —
i struchlałem! Nie było kartki! Zgubiłem! Szukam po wszystkich kieszeniach: nie 
ma! Daję
znaki Rathowi, że coś się stało, wychodzi ze mną na korytarz. „Nie mogę 
przemawiać —
szepczę zbielałymi usty. — Zgubiłem tekst”. „To mów z pamięci”. „Panie 
profesorze...”
„Musisz! Wejdź do klasy obok i skup się. Teraz puszczamy hymn, a potem — jako 
ostatni —
ty. Rozumiesz?!” Tak, zrozumiałem, że byłem w jakimś sensie najważniejszy, 
miałem podziękować
szkole w imieniu kolegów za te cztery lata, które tu spędziliśmy.
To była mała salka, ta obok rekreacyjnej, z kilkoma staroświeckimi ławkami 
szkolnymi.
Nie zapaliłem światła, w ciemności jakoś łatwiej było się skoncentrować, z 
zawieszonego pod
sufitem głośnika słychać było jakiś chrzęst, to kończył swoje przemówienie 
dyrektor, potem
rozbrzmiewał hymn narodowy, ale — może to było moje złudzenie —jakby w 
zwolnionym
tempie... Odnowiłem w pamięci pierwsze zdanie mojego tekstu, potem oba dowcipy, 
zakończenie,
wreszcie odtworzyłem w myśli całość, słowo po słowie. Hymn przebrzmiewał, 
wskoczyłem
na scenę, na której rozsiadło się półkolem grono profesorskie. Kiedy zacząłem 
mówić
— żartobliwie — wyczułem pełne aprobaty zaciekawienie. Co tu się dzieje? 
Dotychczas podczas
podobnych okazji jakiś bardziej obkuty chłopak wygłaszał przemówienie z kartki 
albo
wyuczone na pamięć, dostojne, napuszone, czasem drgające wzruszeniem, ale zawsze 
patetyczne.
Tym razem ton był nie tylko lekki, ale radosny i pełen ciepła dla tych biedaków 
nauczycieli.
Po pierwszym dowcipie, skwitowanym śmiechem, rozluźniłem się — ani śladu
napięcia — każdemu wydawało się, że improwizuję, a ja owszem, improwizowałem, 
ale tylko
interpretację, mówiąc słowo w słowo to, co miałem na tej zgubionej kartce. Kiedy 
powiedziałem
„dziękujemy gronu — albo, jak kto woli — ciału nauczycielskiemu”, odwróciłem się
do nich, żeby im wyrazić to podziękowanie twarzą w twarz, a oni wstali i zaczęli 
ściskać mi
rękę, swojemu uczniowi, który mówił w imieniu innych uczniów. Wytworzyła się 
niewymuszona
atmosfera wspólnoty. Niektóre matki na widowni płakały, woźna oczywiście też. 
Rath
miał łzy w oczach, czerwony i w jakiś sposób dumny. Miał prawo, bo to udało się 
dzięki jego
stanowczemu: „Musisz!”
Ilekroć w późniejszych latach zawieruszył mi się tekst przemówienia (a zdarzało 
mi się to
nieraz), przypominałem sobie to rozdawanie małych matur i dodawałem sobie ducha, 
że skoro
wtedy się udało, to i teraz musi się udać.
Ostatnie lato spędzaliśmy z mamą na ogół w Świdrze, w pensjonacie pani 
Lewinowej, naprzeciwko
stacji. U pani Lewinowej o siódmej rano pokojówka przynosiła do pokoju gorące
mleko i brioche lub rogalik z masłem, potem o dziewiątej schodziło się do 
jadalni na drugie
śniadanie (półmiski śledzia z pomidorami, twarożek ze szczypiorkiem, sery, kleik 
owsiany,
jajka do szklanki lub jajecznica, wędliny), o dwunastej, kto był w pobliżu, mógł 
się poczęstować
herbatą z cytryną i ciastem, o drugiej obiad, o piątej podwieczorek i wreszcie o 
siódmej
gorąca kolacja. Sześć posiłków dziennie! Wieczorem wszyscy, nawet brydżyści, 
zbierali
się przy ogromnym telefunkenie, żeby posłuchać doniesień w różnych językach — w 
eterze
napięcie było coraz większe — ale potem bawiono się beztrosko, ktoś z obecnych 
grał na
pianinie, tańczono lambeth—walk, modna była Ośla serenada Frimia (tego od Rose 
Marie),
To samo niebo Riksnera, Romans w trzech tomach Belzackiego, Takie blade masz 
usta, a
przede wszystkim tango V ioletta na motywie z Traviaty Verdiego. Dziewczyny 
opalające się
na plaży miały już prawdziwe ciała, rozmowy z nimi pełne były niedomówień, 
wycieniowań,
delikatnej melodyjności, ich spojrzenia spod podwiniętych rzęs głębiej wnikały. 
Najdziwniejsze
było to, że te same dziewczyny, które kiedyś wydawały mi się brzydkie, teraz 
zaczęły
emanować czarem, który dotychczas jakoś ukrywały. Na korcie przy pensjonacie 
„Elwirów”
(najdroższym i najbardziej ekskluzywnym w Świdrze — dwanaście złotych za dobę) 
zagrałem
po raz pierwszy w życiu w tenisa z Zygmusiom Olszyną, a z trzech sióstr 
Olszynianek,
szczupłych i urodziwych, najmłodsza Lilka kibicowała mnie, nie jemu. (Może 
dlatego, że
działo się to tuż przed wojną, lazurowość i różowość tego ostatniego lata 
kojarzyła mi się
zawsze z tenisem. Po wojnie, już w Krakowie, za pierwsze zarobione piórem 
pieniądze kupiłem
sobie właśnie rakietę tenisową).
Ale naprawdę zażarcie grałem w futbol. Jakbym czuł, że jest to pożegnanie z 
piłką. Wzięto
mnie do drużyny, której nazwy nie pamiętam, pewnie jakaś „Świdrzanka” lub coś w 
tym rodzaju,
była to zbieranina, ale złożona z miejscowych gwiazd. Ton nadawali trzej bracia 
Margielscy,
synowie przodownika policji — Tadek, Jurek i Heniek — wszyscy trzej znakomici.
Tadek, przystojny, rosły, po maturze, grał z nami z łaski, godził się stać na 
bramce w długich
spodniach, koszuli i czapce na głowie, a ponieważ nie mieliśmy sobie w Świdrze 
równych,
skracał nudę czytaniem „Przeglądu Sportowego”; gdy widział zbliżających się 
przeciwników
i lada chwila mógł paść strzał, kończył z imponującą flegmą zdanie, rzucał 
gazetę w kąt
bramki i zawsze zdążył złapać piłkę. Jurek, średni, był duszą drużyny, kierował 
grą, rozdzielając
piłki z pierwszego uderzenia, jak doświadczony środkowy, widzę go, jak przedłuża 
lot
piłki głową. Wróżyłem mu karierę piłkarską, ale nigdy po wojnie nie natrafiłem 
na jego nazwisko.
Dwunastoletni Heniek, wszędobylski, niezwykle ruchliwy szkrab, wyłuskiwał 
zręcznie
piłkę, jak tylko było jakieś zamieszanie, przypominał mi naszego Mandelbauma, 
też bardzo
małego, ale pingpongistę wirtuoza i znakomitość w grze w „trzy karty” (którego 
dla tych
i innych umiejętności nazywano „Paszko Złodziej”). Nie jestem jednak pewny, czy 
największym
asem drużyny nie był Izio Katz, zwany pieszczotliwie Kacuś, szerokoplecy, 
średniego
wzrostu, zawsze życzliwie uśmiechnięty, koleżeński, piłkarz waleczny, świetny 
drybler i
bombardier. To Kacuś, syn sklepikarza z okolic, wciągnął mnie do tej drużyny, 
być może
przez szacunek dla literatury. Można sobie wyobrazić, jak dumny byłem z tego, że 
zaakceptowano
mnie w tej drużynie nadświdrzańskich asów i chwalono mnie za nieustępliwość, 
którą
wykazywałem na pozycji prawego obrońcy. Liczyło się, być może, to, że odebrawszy 
przeciwnikowi
piłkę nie wykopywałem jej Panu Bogu w okno, jak to było wówczas przyjęte (nawet
w prasie fachowej chwalono obrońców za „oswobadzający wykop”), ale przerzucałem 
ją
starannie do któregoś z naszych.
Najczęściej podawałem piłkę Bożkowi, który grał na pomocy. Bożek był szczupłym, 
niezbyt
wyrośniętym chłopcem, blondynem ostrzyżonym na jeża, z rysów twarzy przypominał
mojego brata Hipka. Grał nie tak finezyjnie jak Kacuś i Jurek Margielski, ale 
ostro i skutecznie.
Podczas gdy Margielscy to byli chłopcy roześmiani, bezpośredni i nawet czasem 
grzeczni,
na tyle, że nie spodziewałem się z ich strony żadnego chuligańskiego wyskoku, to 
z Bożkiem
już było inaczej: ostentacyjnie szorstki, w zachowaniu i słownictwie, zawsze 
skupiony,
bez uśmiechu na twarzy. To z jego powodu bałem się początkowo, czy ja się do tej 
drużyny
nadam. W każdej chwili oczekiwałem jakiegoś chamstwa, wobec którego poczułbym 
się bezradny.
Ale nic takiego się nie stało. Współżycie okazało się łatwe. Bożek raz i drugi 
strzelił
gola dzięki temu, że ja go wypuściłem, i zaczął mnie wyróżniać przyjaźnią. Nie 
mieliśmy
sobie dużo do powiedzenia, to była jakaś inna przyjaźń, obopólna akceptacja, w 
każdym razie,
kiedy spotykaliśmy się przypadkowo na świdrzańskiej uliczce, między malowanymi 
parkanami,
wołaliśmy radośnie, a Bożek nawet obejmował mnie ramieniem. Czułem się bardzo
wyróżniony tą przyjaźnią — i imię jego też mi się w jakiś szczególny sposób 
podobało, smakowałem
je całkiem po literacku, jakoś zrosło się w mojej wyobraźni z tym właśnie 
chłopcem,
niełatwym i tak bardzo dalekim, że czasem zastanawiałem się, dlaczego właściwie 
on
mnie lubi. Ale lubił.
To była druga połowa sierpnia, „wojna nerwów” u szczytu, Kacuś przestał się 
czegoś pojawiać,
bez niego nie chciało nam się grać. Świder zatłoczony jak nigdy, ludzie 
śpieszyli po
wąskim trotuarze w jakimś zapamiętaniu, istne mrowisko, więc to było w tym 
tłoku, kiedy
szliśmy z Bożkiem, o czymś tam gadaliśmy, on trzymał rękę na moim ramieniu, 
można rzec
Leszek i Mieszek, czyli dwaj przyjaciele. Nie wiem, co się stało, nie uchwyciłem 
tego momentu,
kiedy nagle Bożek zdjął rękę z mojego ramienia i zaczął coś z gniewem mówić do
wątłego mężczyzny, który stał naprzeciw nas. Nie mogłem zrozumieć, co tamten 
Bożkowi
zawinił, chyba nic takiego, może Bożek chciał, żeby tamten ustąpił nam drogi na 
tym wąskim
trotuarze, tak wąskim, że dwie osoby z trudem się mieściły, nie wiem. Zobaczyłem 
tylko, że
Bożek sięgnął za pazuchę wiatrówki, wyjął z niej rurkę gumową i zaczął nią 
okładać tego
człowieka. Dokoła wszyscy znieruchomieli, tak jak ja, nikt się do mnie nie 
odezwał, nikt nie
zrobił mi wyrzutu, że ja z nim, z tym, który bije, a ten mężczyzna też nic nie 
mówił, nie bronił
się, zasłaniał tylko twarz rękami. „Zostaw” — wykrztusiłem wreszcie, dotykając 
ramienia
Bożka. Bożek sapnął i schował gumę do wiatrówki. Potem pociągnąwszy mnie za sobą 
powiedział:
„Muszą znać respekt”.
Szedłem jeszcze przez chwilę obok niego, dławiąc się tą sceną, której byłem 
świadkiem,
słowami, których nie powiedziałem i których zresztą nie miałem na podorędziu. 
Tak że szliśmy
milcząc, ale jego milczenie oznaczało coś innego niż moje, właściwie nic nie 
oznaczało,
może tylko satysfakcję. W moim było zmieszanie i bezradność. Wiedziałem tylko 
jedno: on
miał tę gumę przy sobie nieprzypadkowo, miał po to, żeby jej użyć, żeby zrobić 
sobie uciechę
bijąc Żyda, wypatrywał tylko sposobności.
Mruknąłem „no to cześć” i odszedłem. Teraz, kiedy byłem sam, zaczął mnie dusić 
wstyd.
Dlaczego nie umiałem zareagować? Dlaczego nie rzuciłem się na mego? Dlaczego nie 
wrzasnąłem:
„Ty skurwysynu, czego bijesz człowieka?” Dlaczego nie powiedziałem mu: „To bij i
mnie, ja jestem taki sam jak on”? Stojąc tak pośród mrowiącego się tłumu czułem, 
że stało się
coś ważnego: straciłem zaufanie do siebie. Zachowałem się tchórzliwie. Dlaczego? 
Dlaczego?
Przecież fizycznie go się nie bałem, ani tej jego podłej gumy. Dlaczego 
towarzyszyłem mu
jeszcze przez kilkadziesiąt kroków? Skąd ta cholerna małoduszność? Bożek, który 
okładał
przy mnie chuderlawego Żyda, zatruł mi wspomnienie tych ostatnich wakacji. 
Ilekroć chcę je
wspominać z sentymentem, wdziera się właśnie ten wszystko psujący obraz: Bożek 
bije, a ja
stoję bez ruchu, oniemiały, jakby mnie coś sparaliżowało; wreszcie mówię, 
właściwie proszę:
„Zostaw”.
Dziś rozumiem, że to, co się działo we mnie, było o wiele bardziej 
skomplikowane, niż
wtedy myślałem. Byłem za młody, za mało doświadczony, ażeby zaszeregować 
błyskawicznie
to, co się stało. Czy nie czułem więzi z tamtym, tym bitym? Może nie czułem, to 
znaczy
czułem, ale połowicznie. Drugą połową byłem przy Bożku, który mnie przed chwilą 
obejmował.
Tamtego bił, mnie obejmował — bił nie krępując się, jakbym ja winien był to 
aprobować,
jakby mnie od tamtego oddzielał, od wszystkich tamtych, którzy muszą znać 
respekt,
muszą się bać jego. Bożka, a ty — mówił mi tym samym — ty to co innego, ty 
jesteś inny, ty
jak ja, jak my. Jesteś lepszy.
(Oczywiście, nie musiałem się zastanawiać, żeby wiedzieć, że nie jestem 
„lepszy”.
Pamiętam, jak pewien dobry mój przyjaciel, już po wojnie, przyzwoity człowiek, 
światły,
powiedział kiedyś, chcąc mi tym sprawić przyjemność, że jestem inny, „nie masz 
pewnych
cech”. Poczułem cierpki smak w ustach. Nie zachwycają mnie tego typu 
komplementy. Dla
mnie Żydzi nie mają „pewnych cech”. Podobnie jak nie ma dla mnie w żydostwie nic 
fascynującego,
żadnej tajemnicy, dla mnie Żydzi są zwyczajni. Tak jak w kobiecości nie ma nic
niezwykłego dla kobiet. Tylko ci inni, ci z zewnątrz, mogą być zafascynowani 
kobiecością.
Dodam jeszcze coś, co zabrzmi, zdaję sobie z tego sprawę, paradoksalnie: otóż 
mnie się czasem
zdaje, że antysemita to jest taki nieprawdziwy Polak. Że on tylko udaje Polaka. 
Rozum
może nam mówić co innego — odczucie nie podlega rozumowi, prędzej ma coś 
wspólnego ze
zmysłami).
Więc tam, przy Bożku, na skutek tej szatańskiej sytuacji byłem przez chwilę 
lepszy (miałem
lepsze papiery — ale wtedy nikomu się o tym nie śniło, jeszcze przez kilka 
tygodni...),
należałem do wybrańców, którym nic nie grozi, przez tę chwilę, podczas której 
nie chciałem
jeszcze tracić Bożka, jego przyjaźni, którą mnie wyróżniał — nie, nie tak od 
razu, nie za jednym
zamachem, od jednego uderzenia gumy. I jeszcze to, że i ja go lubiłem, wierzyłem 
mu,
ciekawił mnie — tak inny, tak daleki, tak fascynujący. I nagle to wszystko 
traciłem.
To tak, jak kiedy nagle dowiadujecie się o zdradzie ukochanej, kiedy wali się to 
wam na
głowę (chociaż niby podejrzewaliście w niej to od dawna, ale przecież nie, nie 
robiła tego, te
dziwne słówka, gesty, kłamstwa, brak czasu, wszystko co budziło podejrzenie, to 
mogły być
takie zabiegi taktyczne albo wasze przywidzenia), do tej chwili jeszcze była 
twoja — miałeś
ją, mimo wszystko — najdroższa, najważniejsza, twoja i ty jej. Reakcja nigdy nie 
jest natychmiastowa:
jeszcze czepiamy się tego, cośmy mieli, jeszcze myślimy, że coś się wyjaśni,
odmieni. Zdradzony, porzucony, powtarzasz sobie: nie, to nie tak — to nie może 
być ostateczna
prawda — ona wróci. Coś z tamtego wciąż w tobie trwa i wciąż nie wypowiadasz
słów, od których nie ma odwrotu, zostawiasz uchylone drzwi i czujesz, że ona 
kładzie ci głowę
na ramieniu, słyszysz szept „głuptasie, przecież jestem przy tobie” i już nie 
wiesz, która z
tych rzeczywistości jest prawdziwa, ta z bezlitosnej jawy, czy ta z czułych 
snów.
Kiedy w wiele lat później przystąpiłem do pisania powieści, której bohaterowi 
użyczyłem
moich najbardziej dramatycznych przeżyć, który myślał jak ja i czuł jak ja 
wtedy, podczas
wojny, wybrałem dla niego imię „Bożek”. Diabli wiedzą dlaczego.
Opór
Przed piątkiem 1 września wszystko jeszcze było zabawą albo taką harcerską grą w 
podchody.
Mimo paktu Ribbentrop—Mołotow, który zmieniał całkowicie sytuację, co każdy na
Nowolipiu rozumiał, wciąż jeszcze spodziewano się, że w ostatniej chwili tamten 
się cofnie.
Przez trzy dni kopaliśmy na skwerach rowy przeciwlotnicze, nieźle się przy tym 
wygłupiając.
Tyle że od zajadłej roboty dostałem bąbli na palcach, i to mnie speszyło: a więc 
tak to jest, nie
wystarczy chcieć, trzeba jeszcze, żeby dłonie były stwardniałe. W środę zaczęto 
rozlepiać
obwieszczenia mobilizacyjne, ale coś się tam stało u nich na górze i 
obwieszczenia zerwano.
Za to w czwartek mobilizację wreszcie ogłoszono. U nas na podwórzu, na polecenie 
dzielnicowego,
odbyło się zebranie lokatorów. Zeszli się w tej bramie ludzie ze wszystkich 
pięter,
latami się niektórzy nie znali, nie pamiętali swoich twarzy, nie kłaniali się 
sobie. Ale teraz
nad wszystkimi zawisła wspólna bomba i unieważniła podział na lepszych i 
gorszych.
Wybrano komendanta domu, chuderlawego pana, urzędnika gminy żydowskiej, 
popularnego
głównie z tego powodu, że u nich służyła roześmiana Terka, cycata dziewczyna, 
która
pozwalała wyściskiwać się chłopakom podczas rozwieszania bielizny. Ja zostałem 
łącznikiem
komendanta i wszystko to Halinka Szerman wypisała na tablicy ogłoszeń w bramie.
Wieczorem obowiązywało już zaciemnienie. Zgasł jedyny na Nowolipiu neon nad 
apteką,
na Marszałkowskiej schował się w czerni mój ulubiony jeleń skaczący Schichta. 
Dyżurowałem
przed bramą z opaską na rękawie, wypatrując szpiegów i sabotażystów, obok mnie 
stał
Łajbuś, syn krawca z parteru („szyk paryski”). Wojna przypomniała, że kiedyś 
razem się bawiliśmy.
Staliśmy zafascynowani widokiem świetlistych smug, które szukały czegoś w czerni
nieba, kołysząc się na nim i krzyżując. Wtedy, stojąc pośród domów bez świateł, 
uświadomiłem
sobie, że nie pamiętam, kiedy przestałem bać się ciemności — odeszło to jakoś 
samo —
mogę wleźć w najbardziej smolistą ciemność bez lęku. Tak, w przeddzień wojny (w 
przedwieczór)
byłem inny niż ten chłopiec z freblówki.
1 września o szóstej rano obudziły nas syreny alarmu. Nic nie nadleciało, alarm 
wkrótce
odwołano, więc wszyscy myśleli, że to znowu jakieś ćwiczenia. Ale zaraz potem 
było
oświadczenie Prezydenta, że wróg wdarł się w granice państwa i że trwają zażarte 
walki. Jest
wojna. Znowu był alarm — „uwaga nadchodzi”, głosiło radio, i za chwilę „uwaga 
przeszedł”
— tym razem już było wiadomo, że wszystko jest na serio, zaczęto schodzić do 
piwnic, odezwały
się pykania dział przeciwlotniczych, słychać było dalekie głuche detonacje, 
bomby
spadły na Wolę, do nas się nie przedarli. A po południu bombardowano Pragę i 
tam, na
wschodzie, rozmazała się o zmierzchu na niebie purpurowa łuna. Wojna. Chleb 
jeszcze był.
Ale potem to już nie, coraz trudniej się robiło. O tym, że chleba czasem nie ma, 
wiedziało
się z historii albo z jakichś długich opowieści przeróżnych wujków, którzy się 
tym brakiem
chleba pysznili. Teraz to było doświadczenie własne.
W porządku, znamy to. Bardziej dotkliwym doświadczeniem było to, że chleb można
ukryć, że można powiedzieć: „nie mamy”, nie podzielić się. Kłamią w żywe oczy: 
ach, gdybym
tylko miała... Szesnastolatek, który jest tego świadkiem, czuje, jak dojrzewa w 
ciągu
kwadransa, myśli mężnieją, usta zacinają się. Pani Krzyżewska z czwartego 
piętra, szewcowa,
która ma zięcia pułkownika, zeszła do nas z połówką złocistego chleba, nie 
proszona, i spytała
przez uchylone drzwi: „Potrzebuje pani?” Mama się wzruszyła, a ja już 
wiedziałem, że
tego pani; Krzyżewskiej nie zapomnę. Dostałem pajdę chleba z powidłami — nigdy 
nie cią-
gnęło mnie do powideł, teraz wydały mi się przesmaczne. Zjadłem. Zjadłbym 
jeszcze. Dlaczego
nie obżerałem się jak bydlę jeszcze kilka dni temu, kiedy wszystkiego było w 
bród? Idiota.
Syreny wyją. Przeszedł, przeszedł, nadciąga ciężki pomruk, przechodzi w 
rytmiczne stękanie,
gdzieś niedaleko rozlega się wycie, a potem przeciągły świst — i huk. Ziemia 
drży. A
więc są nad nami, myślę, a właściwie nie są to myśli tylko błyski świadomości, 
krążą nad
naszymi głowami, nie ominie nas to, nie ominie dziewczyny, która dyżuruje na 
dachu. Otwiera
się brama, wbiega kilka zdyszanych osób, wśród nich półprzytomna Mirka. „Gdzie 
byłaś?”
— pytam, ale ona nie odpowiada, chwyta moją dłoń i ściska ją kurczowo, długie 
ostre paznokcie
wpijają mi się w skórę. Ale prawie nie czuję bólu. Ziemia drży.
Jeszcze żyjemy. Warkot ulatuje w głąb nieba. Koniec bombardowania, tłucze się 
nadzieja
(błysk świadomości, strzęp myśli), odlecieli, udało się. „Szukałam chleba” — 
mówi zdyszana
siostra, chce jeszcze coś wyjaśnić, ale twarz jej zastyga, przerażenie tężeje w 
oczach. Znów
nadciąga pomruk, to właśnie widzę w jej oczach, ona powtarza „szukałam chleba”, 
usiłując
opanować rozdygotanie szczęk. Teraz i ja słyszę zbliżający się pomruk i 
powtarzam w myśli:
„Nie bój się, nic się nie stanie”, myślę zaklęciami, ściskam mocniej dłoń 
siostry, chcę jej
udzielić trochę męskiego spokoju, ja, który znowu z minuty na minutę dorośleję, 
podczas
tego bombardowania. Słyszę, jak lekki poświst odrywa się tam w górze od nieba, 
narasta i
pędzi w przepaść, wyje waląc się na dno, zderzenie, huk, ziemia drży. Trzymam 
dłoń Mirki w
swojej dłoni i czuję drgawki ziemi w jej palcach. Jeśli zginiemy, myślę, to 
oboje, trzymając
się za ręce — i ta myśl dodaje mi otuchy — i wiem, na pewno wiem, że ona czuje 
tak samo.
Pomruk znów się zbliża, przerasta w stękanie — żegnaj, świecie, skończyło się — 
paznokcie
Mirki znów wpijają mi się w palce — samolot przerykuje nad uchem — i nagle ulga, 
poleciał
dalej, nic na nas nie zrzucił — a jednak ziemia drży, drżą palce Mirki, drżenie 
przebiega
wzdłuż moich nóg — bomba spadła gdzieś dalej, zdmuchnęła inny dom i inne życie — 
nie
myślę czyje, nie moje, nie mojej siostry, pod czaszką błąka się lęk za tę chwilę 
ulgi, przeczucie
kary za grzeszne pragnienie przerzucenia śmierci na kogoś innego. Jaki on jest — 
ten, co
tam w górze rozdziela bomby — i jak je rozdziela? — z namysłem czy bez? Kogo 
wybiera?
Według jakiego klucza? UWAGA, STRZEŻ SIĘ, nadlatuje pomruk, warczy jambicznym
rytmem, BLUŹNIŁEŚ, STRZEŻ SIĘ, będę krzyczeć z bólu, bo siostra rozdziera mi 
naskórek
na palcach. Ziemia w drgawkach. Mirka z krzykiem chowa głowę na mojej piersi. 
Ja, mężczyzna,
psiakrew. Tuląc siostrę do siebie, oglądam wykładaną żółtymi kafelkami bramę, 
jakbym
widział ją po raz pierwszy. Czy strop wytrzyma? Czy nie lepiej przejść na 
podwórze,
gdzie w ogródku wykopaliśmy rowy? A jeśli bomba poszuka nas właśnie tam? 
Zostańmy tu.
A jeśli spadnie tu?... Chcę powiedzieć Mirce, że może lepiej będzie na podwórzu, 
w ogródku,
kiedy nagle ją widzę, tę naszą bombę, widzę, jak odrywa się od samolotu, leci w 
dół, rośnie,
szuka nas, goni, i dopędza właśnie na podwórzu, a potem robi się cisza i w tej 
ciszy bomba
unosi nas ze sobą rozdartych na strzępy. Nie ruszam się z miejsca. Mirka podnosi 
głowę znad
mojej piersi. „Odlecieli?” — pyta zaglądając mi w oczy. Jest blada i zmęczona 
jak po ciężkiej
pracy. Cisza, nic nie warczy, nic nie wyje. Mirka uśmiecha się skruszona: „Ale 
ze mnie
tchórz. Ciągle nie mogę się przyzwyczaić”.
Ojciec postanawia, że przeniesiemy się do warsztatu, w suterenie pod 
pięćdziesiątym.
Mama na to, że ona zostanie w mieszkaniu z Celiną i tutaj, na swojej kuchni z 
czterema fajerkami,
będzie nam gotować ryż (w przeddzień wojny Edzia M., dziewczyna mojego brata,
wystarała się dla nas o pięciokilowy woreczek ryżu, teraz to skarb). Nasz 
warsztat składa się z
dwóch odrapanych izb, do których przesącza się zimne światło z okienek 
osłoniętych kratą,
umieszczonych wysoko, prawie pod sufitem. Pachnie tutaj wilgocią, roztopionym 
ołowiem,
którym sztamuje się rury, i monterem panem Leonardem: jego tytoniem, jego 
przepoconym,
zesztywniałym od smarów kombinezonem. Ja kropię cementową wyboistą podłogę, 
ojciec
sprząta miotełką ciężko posapując. Więc tak: schron gotowy, wracamy do 
mieszkania.
Z radia sączy się żołnierska melodia. Gdyby nie te natrętnie wciskające się pod 
czaszkę
śpiewanki, mogłoby się wydawać, że od kilku godzin wojny już nie ma. Żadnych 
alarmów,
żadnych bombardowań. Czemu nie odezwie się pułkownikowski tenor, który przez 
kilka dni
dowodził, że Niemcy są w gorszej sytuacji, bo mają oficerów albo steranych 
wiekiem, albo
zbyt młodych, bez doświadczenia bojowego. A ropy mają tylko na czternaście dni. 
„Żołnierze,
strzelajcie celnie. Strzelajcie powoli”. Mija szósty dzień wojny. Przetrzymać 
jeszcze
osiem.
„Światło!” — wrzeszczy z podwórza Maniek Krzyżewski. Światła gasną. Cała ściana 
kamienicy
jest już ciemna, przechyla się nad nami zwalista i posępna jak ocieniona, 
kamienna
ściana górska. Rodzice nie śpią, słyszę leżąc na tapczanie, jak drepczą po 
mieszkaniu, otwierają
szafy, zatrzaskują szuflady, to ich druga wojna, myślę, powinni wiedzieć, mieć 
doświadczenie
— czemu wydają się tacy bezradni? Od radia, które cicho nuci w kącie, pada na 
posadzkę
miękka pomarańczowa smuga. Przymykam powieki. Będę spał. Będę o czymś śnił.
Kobieta. Sen różowy i falujący. Która? Gina? Halinka? Słyszę warczenie wujka 
Hampla:
Niemcy o kilkadziesiąt kilometrów od Warszawy, naszych samolotów już nie ma, 
dział przeciwlotniczych
nie ma, urzędnicy opuścili ministerstwa, wszyscy po cichu się wynoszą. Wstaję.
Sięgam po mundur PeWu złożony w kostkę obok tapczanu. W milczeniu przepasuję 
bluzę
szerokim skórzanym pasem. Twarze obecnych nurzają się w miękkim półmroku jak w 
puchowej
poduszce. Brzuch wujka sunie pomarańczową smugą do radia. Warszawa Druga milczy.
Niecierpliwe palce wujka wyławiają wielojęzyczne rzężenia, urywki marszów i 
propagandowych
wrzasków, w eterze kotłuje się. I nagle: „Wszyscy mężczyźni zdolni do noszenia
broni...” Przemywam twarz zimną wodą. Mężczyźni, a więc i ja. „Uwaga, powtarzam. 
Rozkazuję,
aby wszyscy mężczyźni zdolni do noszenia broni opuścili stolicę i udali się na
wschód”. Klęska, myślę, klęska zupełna, stało się prędzej, niż ktokolwiek mógł 
przypuścić.
Poruszamy się w jedwabnym półmroku jak duchy. Radio sączy teraz swą zwykłą 
melancholię.
Pójdźże, Maryś, nie bójże się, nie bójże się, nie bójże się... Na podwórzu 
zbierają się koledzy
Hipka, wołają go do siebie.
Wyciągam plecak spod łóżka w sypialni. Słyszę, jak ojciec otwiera skarb——
szufladę i
szczęka złotą papierośnicą. Sąsiad z drugiego piętra, przystojny, wychuchany 
inżynier, przybiega
i mówi, że to wszystko jest szaleństwo. Karabinów brak dla żołnierzy — mówi — a 
tu
jeszcze tysiące łazęgów i niedorajd, bez pojęcia, o służbie liniowej, zapełnimy 
tylko drogi.
Hipek mówi, że ja nie mam prawa iść, ojciec ma kartę powołania, kobiety zostaną 
wtedy same,
rozumiesz, dzieciaku? I kończy się to prostym: „Dawaj plecak”. Bohaterem tej 
rozedrganej,
pulsującej melodią ciemności jest już tylko on, mój brat. Ojciec wciska mu do 
dłoni biały
rulonik, dwadzieścia pięć srebrnych dwuzłotówek. Brat waha się. „Dam sobie radę” 
— mówi
lekceważąco. Weź, weź, kto wie, co się stanie”. To znaczy, że możemy się więcej 
nie zobaczyć.
Mirka wybucha płaczem. Czuję twardą dłoń brata na ramieniu. I nagle obejmujemy 
się,
pierwszy raz w życiu, myślę, czując jak Hipek pociera swój chropowaty policzek o 
mój. „Faceciku”
— szepcze.
Ojciec, który wyszedł z Hipkiem na schody, długo czegoś nie wraca. Poszukam go, 
myślę,
przyprowadzę z powrotem do domu. W ciemnej sieni znajduję po omacku ścianę. 
Słyszę
ciężkie posapywanie, gdzieś obok, nie, może dalej. Macając ścianę sunę w ciemną 
czeluść,
stopień po stopniu. Aż wreszcie u okna pierwszego piętra widzę krępy cień ojca i 
słyszę jego
ciężki oddech. Cień stoi pochylony, na wysokości oczu połyskuje coś białego. 
Kiedy odzywam
się, to białe przy oczach ojca faluje pośpiesznie i znika.
Ja nie płaczę. Tylko gdzieś w środku wzbiera głucha, bolesna rozpacz, ropieje 
jak wrzód.
Boże, jacyśmy bezsilni.
Mój ojciec jest obok mnie. Ja, syn gorszy i lekceważony, uzyskałem 
pierworództwo, nie za
misę soczewicy, ale z rozkazu pułkownika Umiastowskiego. Ostatni raz powtarza, 
że „wszyscy
mężczyźni zdolni do noszenia broni”, i ostatni raz myślę z uporem, że to jeszcze 
nie ko-
niec, coś się jeszcze stanie. Ojciec wciska mi do ręki coś, co jest obłe, 
ciężkie i w papierowym
opakowaniu. Dwa ruloniki. „Lepiej, żebyś miał to przy sobie. Nigdy nic nie 
wiadomo”.
Kupa forsy, myślę. Jak żyję, nie miałem tyle w ręku. Ściskam te ruloniki, dłonie 
mi się pocą.
Pieniądze — pasowanie na mężczyznę. Przez chwilę czuję się, jakby mnie wypędzono 
z
domu. Odpowiadasz za siebie, szczeniaku.
Radio. Spiker nie daje teraz żadnych rozkazów, mówi o czym innym. Dziesięć lat z 
nami
rozmawiał, znamy jego głos i powinniśmy mieć do niego zaufanie. Czeka nas wiele 
ciężkich
przejść, wiele wysiłku, ale wojna będzie wygrana. On, nasz spiker, żegna się z 
nami, gdyż za
chwilę stacja będzie zniszczona. „Żegnam państwa” — mówi zduszonym głosem. Po 
czym
następuje głucha cisza. Teraz dopiero łzy napływają mi do oczu. Klęska, klęska. 
Próbuję złapać
Warszawę Drugą — bezskutecznie, uszkodzona. Z ulicy dochodzi bełkotliwy, 
jednostajny
szum, płynie wezbrana rzeka, szurgocze po kocich łbach. Mężczyźni wychodzą z 
miasta.
Pan Pinchenson radzi zamknąć bramę, jakiś porządek musi być. A co z naszym 
komendantem?
Idziemy do niego z Halinką. Zdumiewające, jak bardzo mieszkanie komendanta jest
w tej chwili podobne do naszego. Ten sam mrok, taka sama pomarańczowa smuga 
ścieląca
się na podłodze, ciężka atmosfera klęski i milczenia. Gospodarz jest w pasiastej 
piżamie, zdenerwowany.
„Nie jestem żadnym komendantem — mówi — bardzo proszę, żebyście się tak
do mnie nie zwracali, zapomnijcie o tym”. Jest spokojnym człowiekiem, nigdy nie 
szukał
awantur, przyjął swój ciężki obowiązek, ale kto mógł przewidzieć, że to nie 
będzie wojna
tylko pogrom... Domyślam się tylko lotu komendanckiej opaski, która wyskoczyła 
spod radia
wprost w mrok, udaje mi się jednak ją chwycić.
Potem mamy w bramie zebranie. Z osiem osób, nie więcej. Pan Pinchenson radzi, 
żeby
władzę oddać młodym ludziom; kiedy Niemcy wejdą, dzieciaków nie będą się 
czepiać. I proponuje
mnie. Halina kładzie mi dłoń na ramieniu: „Zgódź się”. A więc zgoda, uległem 
dziewczęcej
namowie. Halina kaligrafuje skład nowego komitetu domowego na arkuszu papieru.
„Na skutek zdekompletowania poprzedniego komitetu”, tak to podajemy dla tych, 
którzy śpią.
A o naszym zamachu stanu bezosobowo: „...ukonstytuował się nowy komitet w 
składzie...”
Z czyjego polecenia, kiedy i jak — ani słowa. Jesteśmy, rządzimy, musicie nas 
słuchać.
Ktoś przychodzi z wiadomością, że koło Smoczej stawiają barykadę.
Wypadamy na ulicę. Ogarnia nas zazdrość: że też tym wpadło to do głowy! Ktoś był 
i powiedział,
że trzeba stawiać barykadę, cała Warszawa stawia. Dźwigają na plecach stare 
graty,
rzucają deski, kloce, worki z piaskiem, materace, nawet kolorowy wózek dziecinny 
i trzykołowy
rower. Czy to znaczy, pytam, że Warszawa będzie się bronić? Tak, właśnie to, i 
tutaj
Niemcy skręcą sobie kark.
Biję w szynę. Gong, walka się zaczyna! Nareszcie. Rzucamy się i my w sam ogień. 
Kto by
się spodziewał, że ludzie mają tyle niepotrzebnych gratów! Wygląda na to, że 
ogarnął ich
szał, duch samozniszczenia, wciąż coś innego wywleka się z mieszkań, jeszcze 
wczoraj było
to nieodzowne, trudno sobie było; bez tego życie wyobrazić — i nagle nic, 
drobiazg, rzecz
nabyta, grunt to zdrowie, niech leci na barykadę, jeśli tylko wróg może się o to 
potknąć, jeśli
tylko dzięki temu będzie można stawić opór.
Łom dzwoni o kocie łby, wyważa je, kładziemy stos kamieni przed naszą barykadą 
gratów.
Przydałoby się coś żelaznego, podsuwa ktoś. Przechodzimy na podwórko, żeby 
wyłamać
z ogródka balustradę. Gospodarz się wścieknie, ale kto by go pytał, dzisiaj nie 
ma nic świętego,
nic własnego, jest tylko ta barykada, stawianie oporu. Ciągnę żelazny pręt 
balustrady, aż
dłonie drętwieją. Nagle słyszę: „Posuń się”. Mój ojciec. Myślałem, że śpi, 
trochę snu mu się
należy po tych wszystkich wzruszeniach, ale nie, przyszedł do nas, chociaż go 
nie wołaliśmy,
przyszedł i stanął obok mnie. Słyszę jego oddech, szybszy i krótszy od mojego, 
widzę jego
twarz, spąsowiałą z napięcia. A potem wynosimy razem sztachetę na ulicę.
O świcie alarm, poranne bombardowanie, pobudka dla miasta. Z daleka słychać 
syrenę
garbarni, potem słabszą, ale bliższą — wytwórni fornirów. Radio milczy, szkoda, 
w takiej
chwili chciałoby się słyszeć monotonne „nadchodzi — przeszedł”, odczuwać 
działanie mechanizmu
zorganizowanego oporu.
Wokół naszej barykady sprężystym krokiem krąży przystojny i mocno opięty 
porucznik.
Rozebrać mi to świństwo, mówi, psu na budę taka robota, wszystko zbudować trzeba 
od nowa.
To saper, okazuje się, chodzi od barykady do barykady i instruuje. Ta stodoła, 
powiada,
którą panowie nazywacie barykadą, ten śmietnik, ta gnojówka jest zagrożeniem dla 
mieszkańców
ulicy. Zabrać mi wszystkie graty, żadnych pluskiew tu nie trzeba, barykada ma 
być
czysta jak złoto, sposobna do walki, a nie takie nagromadzenie drewna, które po 
pierwszym
pocisku pójdzie z dymem albo rozleci się na drzazgi. Porucznik wyraża się 
metaforycznie, nie
o czystość gratów chodzi, tylko o materiał: mają być kamienie, piasek, a przed 
barykadą rów.
Rów powstaje w niemrawej robocie. Wolą ofiarować ulubioną komodę niż wygarniać 
łopatą
ziemię. Ofiarować — to właściwe słowo. Tak to jest: żeby opór mógł być 
skuteczny,
trzeba dlań jakichś ofiar. Jak dla żarłocznego bóstwa. Od strony Woli zbliża się 
pomruk. Syreny
milczą, ale ziemia drży i ugina się, ucieka spod stóp, huk bomb, pykanie dział 
przeciwlotniczych
— więc jakieś są — czysta toń nieba obsiewa się fioletowymi dymkami. Który to
już alarm! Nuda. Stęchlizna piwnicy, zaduch, plotki. Wszyscy to znają i mają po 
uszy. To
głupie, że można zginąć w czymś tak powszednim jak bombardowanie. Umierać się 
powinno
w okolicznościach nadzwyczajnych, na przykład po długiej chorobie, w łóżku. Albo 
na uwiąd
starczy. To dopiero niezwykłe. Działa przeciwlotnicze biją coraz rzadziej, 
pewnie oszczędzają
amunicji.
Nazajutrz znowu trochę bombardowań. Wysoko w niebie snują się leniwe, ciężkie 
dymy.
Wiatr przywiewa smolną woń pogorzeliska. Mamy w dyżurce radio, próbujemy coś 
złapać —
i nagle co za niespodzianka: „Tu Warszawa Druga!” Spiker, ten sam, który wczoraj 
się z nami
żegnał, mówi wybijając słowa, że Warszawa będzie się bronić, ewakuacja mężczyzn 
odwołana,
Komisarz Cywilny Stefan Starzyński wzywa wszystkich urzędników i pracowników
miejskich do powrotu na stanowiska pracy, wzywa do otwarcia sklepów, 
restauracji, piekarni,
ogłasza zaciąg do Straży Obywatelskiej, uwaga, uwaga, pracownicy Polskiego 
Radia, Warszawa
Druga działa, wzywamy do powrotu, uwaga, pracownicy miejscy... I muzyka.
Ulicą snują się żołnierze z porozbijanych jednostek, świadkowie klęski. Ziemię, 
powiadają,
czołgi zryły tak, że trzy lata trawą nie porośnie! Zupełnie, jakby się tym 
chełpili. Dosłyszał
to przechodzący właśnie kapitan i wsiadł na żołnierza, że panikę szerzy. „Do 
cytadeli marsz,
tam dostaniecie rynsztunek i przydział do jednostki”. Bardzo dziarski był ten 
kapitan i
wszystkich nas to ucieszyło, a kapitan jeszcze zwrócił się do nas: „Wszystko 
świetnie. Nasza
kawaleria wdarła się do Prus Wschodnich. Tam gdzie dochodzi do bagnetów, Niemiec 
musi
uznać naszą wyższość”.
Kilka dni później śpieszymy z ojcem na gaszenie pożaru pod czterdziestym 
szóstym: forniry
się palą! Wytwórnia fornirów należy do Niemca, jego samego nie ma — może jest w 
Berlinie?
może uciekł przed rodakami? — w każdym razie to, że my musimy gasić zapasy 
zgromadzone
w jego fabryczce, ma swoją pikanterię. Pali się w drugim podwórzu, za drucianym
ogrodzeniem. Spod grubej warstwy fornirów, kiedy tylko się zrobi szczelinę, 
strzela w górę
snop iskier. Jest sporo mężczyzn po czterdziestce, policjant w wysokich butach i 
stary cieć z
sikawką, której nie można doprowadzić do miejsca, gdzie się pali, bo hydrant 
jest za daleko.
„Uformować łańcuszek, panowie — komenderuje policjant. — Podawać wiaderka z 
rączki do
rączki”. Ogień droczy się z nami, ugaszony w jednym miejscu, strzela z nową siłą 
w innym i
kładzie się na twarzy gorącym blaskiem. Łańcuch ludzki łamie się i wykrusza, 
jest nas coraz
mniej. „Zabrać mi tę stertę!” — rozkazuje policjant. Rzucamy się na tlejącą 
brzegami stertę,
ojciec, ja i jeszcze kilku, odciągamy ją — i ledwie mamy czas uskoczyć, od spodu 
bucha gorąco,
czuję swąd przypieczonych włosów. Bluzę mam na piersi poczerniałą, spodnie na 
udach
i kolanach przylepiły się do ciała. „Woda! woda!” — wydzieramy się. Dostajemy 
kilka wiader
wody i zalewamy ognistą szczelinę. Znowu robi się ciemno, powietrze stygnie, 
mokre
spodnie na kolanach ziębną — wszystko na chwilę, bo pod każdą warstwą fornirów 
czyha
spętany żar, by wybuchnąć płomieniem przy napływie powietrza. Dogaszanie jest 
teraz czynnością
monotonną, na przemian ciemność i światłość, chłód i gorąco, noce i brzaski, coś 
dla
poetów, coś dla piromanów, niech to diabli, pić mi się chce, jeść, zimno, 
gorąco, dłonie mam
poparzone, w ustach cierpki smak spalenizny. ,,Jeszcze dwa kubełki” — prosi 
policjant. Głos
jego jest pieszczotliwy, zabiegający o sympatię, jeszcze kubełeczek, jeszcze tu 
i tu. Większość
się rozeszła, zostaliśmy tylko my, nieustępliwcy. Jeszcze kubełeczek. „Dobranoc, 
panowie.
Dziękuję w imieniu służby”. Policjant podaje wszystkim kolejno rękę. Mnie 
szczypie
w policzek. „Ty, ty — mówi — zajadły jesteś”. Order, myślę szczęśliwy. Wracamy 
bez pośpiechu
do domu. Kamienice stoją ciemne, daleko na zachodzie podgryza niebo czerwona
łuna.
Nadszedł dzień, w którym ojciec miał się stawić w punkcie mobilizacyjnym. 
Ostatnia
rozmowa z mamą dotyczy spraw rzeczowych: klucze, kwity, wykupić weksel u pana 
Pracowitego,
to, tamto. Żadnych czułości, nie wypada przy dzieciach. Potem kroczymy w 
milczeniu
obok siebie — mój ojciec i ja. Pod pachą dźwigam starą teczkę z jego rzeczami. 
Kiedy się
rozstaniemy, pierwszy raz w życiu, będę jedynym mężczyzną w domu, opiekunem 
niezdarnych
istot. Chodzimy, rozglądamy się, a tajemnice cudzych mieszkań stoją przed nami 
otworem.
Z rozdartej ściany na trzecim piętrze jakiegoś domu wychyla się niebezpiecznie 
fortepian.
Za przegródką lśni w słońcu porcelanowa wanna i białe kafle, którymi wyłożona 
jest
ściana.
Gdzieś na Muranowskiej rozstajemy się. „Powodzenia w wojsku” ——mówię. „Ładny ze
mnie żołnierz” — kpi ojciec sam z siebie. Spoglądam za nim, kiedy się oddala: 
tęgi, krępy
pan, czterdzieści osiem lat, ciężki, powolny chód, zaprzeczenie żołnierskiej 
sprężystości. Nie
mogę go sobie wyobrazić w mundurze.
Radio: „Sytuacja jest jasna: nasze siły rosną, siły hitlerowskie słabną, każdy 
wygrany
dzień przesuwa szalę na naszą korzyść”. No to świetnie. Wychodzę z dyżurki na 
podwórze,
okaleczało po wydarciu z ogródka żelaznego ogrodzenia. Nagły wybuch bomby, grom 
z jasnego
nieba, stoję na otwartym podwórzu skołowacony, jakby mi niespodziewanie spadła 
na
głowę cegła: bomba, skąd bomba, kiedy bomba, przecież było tak cicho, a jednak 
słyszałem
wybuch, i dopiero po chwili przebija się ku nam ciężki pomruk bombowców, a potem 
rzadkie
pykanie dział przeciwlotniczych i suchy trzask karabinów maszynowych. Ziemia 
drży. A
działa, czemu milkną działa? Mam posłać kogoś na dach. Cholera, po co zgodziłem 
się wziąć
to na siebie? Dałem to sobie wcisnąć, idiota. Nie sztuka samemu się narażać, 
trzeba umieć
wybrać kogoś i przeznaczyć na grożące śmiercią zadanie, i tego właśnie nie 
potrafię...
Otwiera się brama i wpada moja siostra. To już było, myślę. „Ojciec wrócił! — 
woła. —
Odesłali go do domu. Podobno śmieli się i klepali po ramieniu, że taki gorliwy”.
Byłem pewny, że zastanę w warsztacie taki właśnie widok: ojciec, w koszuli 
rozchełstanej
na piersi, z podwiniętymi nogawkami spodni, moczy stopy w misce z ciepłą wodą i 
popija
herbatę, rozkoszując się jej zapachem i kolorem. Oczywiście, mocząc nogi w 
misce, ojciec
nie może skoczyć ku mnie z otwartymi ramionami, zresztą mój ojciec nigdy do 
skoczków nie
należał, chociaż teraz, trzeba przyznać, jest wyraźnie szczuplejszy i nie ma już 
skłonności do
niebezpiecznego czerwienienia się.
Radio: Zestrzeleni lotnicy niemieccy skarżą się na złą jakość paliwa. Wkrótce go 
zabraknie
— twierdzi porucznik Blankenheim. Wojska francuskie przygotowują się do 
generalnego
natarcia. Opinia publiczna w Stanach Zjednoczonych domaga się zdecydowanej akcji 
antyniemieckiej.
Straty hitlerowskie w Polsce są trzy razy większe od tych, których spodziewał
się sztab niemiecki —jak twierdzą w Berlinie w kołach dobrze poinformowanych. Na 
odcinku
Kutno—Łowicz armia „Poznań” zatrzymała brunatną nawałnicę, trwają zażarte walki.
Nie we wszystko wierzymy, ale Stefanowi Starzyńskiemu się wierzy. Rozkazuje raz 
jeszcze
— tym swoim coraz bardziej ochrypłym głosem (który tak porusza mieszkańców, że
przysyłają mu syropy i nawet kogel—mogel) — rozkazuje wszystkim zostać na 
stanowiskach,
a tym, którzy opuścili miasto, wrócić w ciągu dwunastu godzin. „Stańcie wszyscy 
do
pracy! W pracy odnajdziecie siebie, spokój i drogę do zwycięstwa!”
W wolnej chwili biorę cienki zeszyt w kratkę i zaczynam pisać. Nie wiem, co to 
jest —
powieść, dokument, notatnik — nie wiem, zapisuję to, co widzę, co czuję, co się 
wokół dzieje.
Napisałem tytuł: O P Ó R. To najważniejsze: sprzeciwić się. Nie dać im wejść. 
Cokolwiek
robimy, wszystko składa się na opór. Palimy śmiecie pośrodku ogródka. Tak kazał 
Starzyński.
Mój rękopis zaczyna się od palenia śmieci, niebieskiego mdlącego dymku. Nie 
wspomina
się o śmieciach w oblężonym Zbarażu ani podczas obrony Częstochowy. A przecież i 
oni je
mieli — co z nimi robili? U mnie to będzie, u mnie będzie niejedno, co 
dotychczas przemilczano.
Ten sąsiad z drugiego piętra, który znalazł schronienie u nas w suterenie, ten 
młody,
przystojny czarnooki inżynier, neurastenik z przekrwionymi oczyma, widząc, że ja 
piszę, domyślił
się, dostał histerii — to donos na wszystkich, na całą kamienicę, wydaje nas 
wprost w
ręce gestapo — Podarł mój zeszyt i spalił. Zacząłem to od nowa pisać w niewiele 
ponad rok
później na Wołyniu, w domu starego pobożnego rzezaka z Dąbrowicy, ten nie miał 
mi nic za
złe, a ja znowu nazwałem to „Opór” i znowu zacząłem od palenia śmieci. 
Zaczynałem „Opór”
jeszcze dwukrotnie i zawsze nie od początku wojny, od pierwszego września, tylko 
od szóstego,
od uświadomienia sobie klęski podczas tej nocy wrześniowej, kiedy pułkownik 
Umiastowski
wezwał „wszystkich mężczyzn zdolnych do noszenia broni” do opuszczenia Warszawy,
myśmy spodziewali się wejścia Niemców, a ten sąsiad histeryzował i zmuszał do 
palenia
„Wiadomości Literackich”, które mogą doprowadzić gestapo do furii. Ostatecznie 
zabrałem
się do tego po raz piąty, już jako profesjonalny autor, czterdziestoletni, 
którego to
wieku nie miałem nadziei dożyć. Najpierw napisałem tytuł. Bez zmian: OPÓR.
(Teraz piszę to po raz szósty. Zapożyczam całe zdania ze swojej książki. 
Właściwie plagiatuję
sam siebie. Ale przeżyłem to oblężenie jeden raz i w jeden sposób. Nie potrafię 
udawać,
że mogę je opisać inaczej, niż już raz opisałem. Trudno, wracam do opowieści).
Jest dwudziesty czwarty września, niedziela. Moje miasto dogorywa. Kłęby dymu 
zaciemniają
niebo. Ja z gąsiorem pełnym wody. Tępy ból w przedramieniu.
Po wodę musiałem iść aż na Młynarską, gdzie znalazła się ręczna pompa. Brnę 
chodnikiem
pokrytym łupinami od pestek. Będę myśleć o wszystkim, byle nie o nieznośnej 
drętwocie
ramienia. Pociski wybuchają z monotonną regularnością, oblężone miasto jest 
ostrzeliwane
z dział. Spoglądam z zazdrością na białe kubły, w których kołysze się przykryta 
liściem
łopianu woda. Ja z tym gąsiorem jak idiota. Mam żal do rodziców, że u nas w domu 
nie ma
wiadra. Co oni sobie myśleli, kiedy to wszystko się zaczynało — że rozkosze 
cywilizacji są
nie do zdarcia? Od wczoraj jesteśmy bez elektryczności. Dzisiaj ustał dopływ 
wody. Nie ma
gazet. Milczy radio. To jest gorsze niż brak jedzenia. Mama pomieszała mąkę z 
otrębami i
upiekła jakiś zakalec. Ohydne, całe szczęście zresztą, nie żre się tyle, a 
otręby też się kiedyś
skończą. Mogli przewidzieć, że będzie głód, przecież podczas tamtej wojny jedli 
obierki. Tak,
zgadza się mama, ale nie zaraz na początku. Leci, leci, słyszę lot szrapnela, 
uuuch, i zaraz
ba—bach! Chyba nie doniosę tego gąsiora. Płacimy za komfort i ufność.
Pestki! Skąd tyle tego świństwa w Warszawie! Wszystkie chodniki zapaskudzone. 
Można
dostać poza tym śledzie i ogórki konserwowe, bo zapaliły się składy, gdzie to 
przechowywano,
ale lepiej się tym nie opychać, bo pić się chce. Ba—bach! Ba—bach! 
Najgroźniejsze są
pociski zapalające, bo nie ma czym gasić. Widzę, że niespokojny krater 
Śródmieścia wciąż
dymi. W ustach gorzki smak spalenizny.
Na środku ulicy stoi furmanka, a na niej zachrypnięty woźnica sprzedaje wodę z 
beczki.
Człowiek z inicjatywą. Nowe możliwości otwierają się przed tymi, którzy mają 
konia i beczkę.
Ludzie pchają się do wozu — pół złotego wiadro, odchodzą z wodą zieloną, mętną, 
wiślaną.
Nie ma gazet. Ileż razy za ich sprawą byliśmy u szczytu szczęścia!... Lotnictwo 
francuskie
w Polsce! Sukcesy w bitwie pod Kutnem! Działalność partyzancka. Angielskie 
okręty w pobliżu
Gdyni. „Robotnik”: „Turcja otworzyła Dardanele. Płyną transporty broni 
pancernej,
czołgi”. Potem rzucamy się do radia. Turyn, Paryż, Moskwa. W ekstazie rozumiałem 
komunikaty
w każdym języku. Ani słowa o interwencji Roosevelta, Dardanelach, lotnictwie, 
marynarce,
ofensywie! Po wybuchu nadziei — strącenie w rozpacz. Wypędzono nas z raju wprost
w otchłanie piekieł. Ta okrutna operacja powtarza się kilkakrotnie. Nie wiem 
zresztą, co wypada
mówić oblężonym: Trwajcie, za kilka dni przyjdzie wybawienie — czy też: 
Trwajcie,
nie wolno ulec bez walki, będziemy się bić do ostatniego naboju, tego wymaga 
nasz honor i
nasza nienawiść. W przemówieniach Starzyńskiego słyszę raczej tę drugą nutę. I 
ją wolę.
Nasz warsztat nabity jest ludźmi, zwalili się tu ze swoim strachem i ze swoimi 
tobołkami
krewni i znajomi. Jest nawet babcia (na Solnej pożary), siedzi na łóżku i 
drzemie z opuszczoną
na pierś głową. Dziadek nie przyszedł, dziadek jak bohater pilnuje mieszkania, 
wokół którego
skwierczą bele sąsiednich kamienic. Sąsiad z drugiego piętra wygłasza monolog 
polityczny:
„Całą Europę zaleją Sowiety! No i dobrze, ja nic przeciwko nim nie mam. Czy ja
mam fabrykę, kamienicę, sklep? — To ostatnie jest zwrócone przeciw wujowi 
Hamplowi. —
Ja pracuję sam u kapitalisty, jestem najemnym inżynierem, mnie się nic nie może 
stać”.
Palimy śmiecie. (Przepisuję to z tamtej książki). Kiedy wieje wiatr, dymek się 
ugina i rozprasza,
atakując nas jak gaz bojowy — zapachem mdlącym i ostrym. Chce się rzygać, ale 
nie
poddajemy się, wynosimy na widłach wielotygodniowy fetor i rzucamy na ognisko. 
Skąd tyle
tego, kiedy nie ma co żreć? Kochać się też nie możemy, nasze dziewczyny słaniają 
się w podmuchach
wiejącego na nie smrodu. Zresztą, Halina ma żal do mnie, że przegrywamy —jakbym
ja był wszystkiemu winien. Możliwe. Czegoś nie przewidziałem. Mea culpa. 
Wierzyłem
w zwycięstwo. Wiara w automatyzm dziejów: zwycięża dobro, przegrywa zło.
Wieczorem, kiedy wszyscy kładą się spać, czytam przy świeczce Pogrom Zoli. Opis 
jest
przejmujący, znajduje we mnie odzew, bo opowiada o czymś znajomym. Czy w ogóle 
istnieje
obiektywny odbiór sztuki? Zaczynam wątpić. Tekst o klęsce jest mi teraz bliższy 
od najbardziej
poetyckiego romansu. Ile znajomych szczegółów!... Myślałem, że przeżywamy coś 
takiego,
czego nie zna historia. Czyżbyśmy tylko powtarzali? Zamykam w gniewie książkę.
Czuję się prawie obrażony.
Rano, po przebudzeniu w piwnicznej szarości, myślę: jeszcze jedna noc wydarta 
nieprzyjacielowi.
Czy aby na pewno? — ogarnia mnie nagle niepokój. Pomruk samolotu i huk bomby
rozpraszają wątpliwości. Bronimy się. Dwudziesty piąty dzień wojny, 
poniedziałek, godzina
siódma. Dostaję kubek wody, żeby przemyć twarz i zęby. Żelazny piecyk zimny, 
mama
nie pozwala rozpalać ognia podczas bombardowania.
Wychodzę na dwór i widzę brudne dymy przesłaniające niebo za dalekimi dachami. 
Powietrze
jest gęste i gorzkie jak w parowozowni. Z dymnej zasłony wyskakuje mały komar,
prując niebo przerasta w jaskółkę, zbliża się ciężkim pomrukiem, nisko leci, 
myślę, kiedy
bombowiec ukazuje się niewiele ponad kominem garbarni. Widać czarne krzyże pod 
skrzydłami.
Artyleria przeciwlotnicza milczy. Ten z krzyżami przelatuje, słyszę, że zrzucił 
bombę,
zawraca. Znowu znajduje się nad moją głową, wydaje się, że za chwilę lotnik 
wychyli się z
kabiny i pozdrowi mnie ręką. Kogo zobaczę? Jasnowłosego, czupurnego dzieciaka 
czy żądnego
mordu fanatyka? Bombie wszystko jedno, kto ją zrzuca. Nam też.
„Najlepiej stać w sieni — mówi inżynier z drugiego piętra, chowając się do 
małego korytarzyka
między izbami. — W tym miejscu w stropie jest dodatkowa belka. Żelazna”. Mama,
która już rozpaliła w piecyku, żeby ugotować coś gorącego, zalewa teraz piecyk 
wodą, unosi
się swąd, ryczy bombowiec, w nas, teraz na pewno w nas. Przeleciał. Wszyscy 
stoją ubrani,
blisko progu, czekamy na naszą bombę. Nadlatuje. Przeleciał. Bombardowanie trwa. 
Nic tu
nie poradzisz, myślę, zajmij się czym innym. Otwieram książkę Zoli. Nie 
napadnięto ich
znienacka, czołgów wtedy nie znano, lotnictwa nie było, mogli walczyć, człowiek 
przeciw
człowiekowi, karabin z karabinem. „On czyta” — słyszę zdumiony głos jednej z 
cioć, chyba
cioci Dory. „On czyta. Zabrońcie mu czytać. To nie jest chwila do czytania”.
Kładę się na łóżku, zanurzam głowę w poduszce. Łoskoty z miejsca cichną, tylko 
drżenie
ziemi staje się bliższe, chociaż delikatniejsze. Staram się wyobrazić sobie 
plażę, czysty nurt
rzeczki, ławicę srebrnych rybek, złotoskóre dziewczyny o leniwych, nagich 
biodrach. Korowód
osypanych kwieciem drzew. Jaśminy, w ustach słodko od snu i gęstej białości, 
jaśminy,
ptak gwiżdże, biało, słodko, gwizd, jaśmin, gwizd, gwizd, ten gwizd jest coraz 
jękliwszy,
narasta od dołu, od poduszki, wwierca się w ucho i świdruje bębenki, bije w 
zęby, zrywam się
z łóżka i nim zdążę się wyprostować, ogłuszający cios w kark rzuca mnie z 
powrotem na łóżko.
Trafiło, błyska mi w mózgu poprzez drgawki i huk, trafiło, ściany w ataku 
epilepsji, dzieci
krzyczą, w uszach ból, ziemia skacze pode mną, z sufitu spada tynk, od podłogi 
wzbija się
mgła, trafiło, myślę, więc to tak wygląda, jeszcze żyjemy, umiera się powoli, 
tak jak się rozpada
dom, w drgawkach i rzężeniach. Wszyscy mają zadarte głowy, patrzą w sufit, który 
ma
się rozpęknąć i runąć nam na głowy. Ale nic takiego się nie staje. Wapienna mgła 
stopniowo
osiada, ściany uspokajają się, pod nogami mamy już nie kipiącą lawę, ale twardy 
beton, trochę
jeszcze pomrukujący, jakby przebiegały przezeń nerwowe drżenia. „Spać w takiej 
chwili”
— słyszę zrzędzenie którejś z cioć i myślę sobie: chyba nie trafiło. Trafiło 
obok. Oglądamy z
ojcem szeroki lej w głębi podwórza, pod murkiem. obok spalonego przed samą wojną 
garażu.
Ojciec mówi z sarkazmem: „Taka ciężka bomba i spadła na spaloną budę. Zmarnowane 
pieniądze”.
W dyżurce Łajbuś pokazuje niemiecką ulotkę. Powiada się w niej, że albo się 
poddamy,
albo zostanie zastosowana zasada zbiorowej odpowiedzialności. Jesteśmy bowiem 
obrońcami
twierdzy Warszawa. Wszyscy są żołnierzami (w porządku, ja to też tak odczuwam). 
„Festung
Warschau” — mówi się o nas.
Możliwe, że niebo jest pogodne, możliwe, że świeci słońce, ale nie nad naszą 
twierdzą.
Nie widzę nieba. Podmuch gorącego powietrza uderza w twarz, gdy wychodzę z 
pasażu na
Leszno. Od strony Solnej sunie kurtyna ognia, powiewając płomieniami. Z dymu 
wyłania się
pochylona postać babki, cała w czerni, ciągnie za sobą barczystego starca — nic 
się nie zmienił
mój dziadek, którego lata całe nie widziałem. „Chodź — namawia go babka ciągnąc 
—
chodź, życie ważniejsze, niech się wszystko spali, masz tylko jedno życie”. 
Dziadek idzie, ale
wciąż ogląda się za siebie.
O zmierzchu samoloty odlatują i wtedy natychmiast odzywa się artyleria. Nie ma 
odpoczynku
dla storturowanych uszu. Na ulicy koczują bezdomne rodziny. Rozbijają zielone
puszki z ogórkami, młócą w ustach pestki. Nikt nie płacze, nawet staruchy 
ukrywają łzy. Sąsiad
z żoną wracają na noc do siebie, podobnie wuj Hampel. Robotnik, którego nazywają 
Kupiec,
a pochodzi z Radzynia, więc bliski ojcu, śpi na schodach, z policzkiem 
przytulonym do
ściany. Bombardowanie artyleryjskie trwa dwie doby. Któregoś popołudnia zadziwia 
mnie, że
jest cicho. Już wiem: rozejm. Na podwórzu dziewczyny, kiedy dowiadują się, że 
nie będzie
strzelaniny, obejmują się i całują. Potem ogarnia je zawstydzenie: bo ten rozejm 
oznacza, że
się poddajemy.
Ale niekoniecznie. Maniek Krzyżewski, młodszy syn szewca z czwartego piętra, 
przybiega
z sensacyjnymi wiadomościami. Głowa do góry, marszałek Śmigły—Rydz zbliża się do 
Warszawy
na czele wojsk sowieckich! A w Niemczech rozruchy. Mówią, że Adolf jest pod klu-
czem. W Sztokholmie spotkali się potajemnie wysłannicy sztabów generalnych... 
Teraz dopiero
można się całować! Ale ja wiem, że to brednie. Marszałek Śmigły—Rydz na czele
wojsk sowieckich — ale wykombinował!
Potem okazuje się, że Niemcy wcale nie śpieszą się z wkroczeniem: stawiają 
warunki, tacy
kapryśni. Najpierw musimy rozebrać barykady. Przychodzi policjant i szuka 
komendanta domu.
Już nie mnie, na szczęście. Czas młodzieży minął, teraz trzeba ludzi 
statecznych, zapowiedziano
przydziały chleba i tłuszczów, komitet ma zajmować się sprawiedliwym dzieleniem
tych skarbów. Policjant pomaga panu Pinchensonowi ściągać ludzi do zburzenia 
barykady.
Idą, skoro tak trzeba, ja też, oczywiście, ale to już całkiem co innego, praca 
wlecze się,
kto może, pryska na bok. Barykada kurczy się coraz bardziej, wkrótce sięgnie dna 
ulicy.
Ścielemy się zwycięzcy do stóp, droga równa, choć usłana drzazgami po 
barykadzie. Nic nie
zostało oszczędzone ukrzyżowanemu miastu, najpierw egzekucja, potem czara z 
octem.
Wchodzą. Wjeżdżają na zwalistych, wielokołowych ciężarówkach, jasnowłosi i 
niebieskoocy,
jak na fotografiach propagandowych, w eleganckich mundurach koloru morskiej 
wody,
zakuci w swoje stalowe hełmy. Zwycięscy półbogowie.
Stoimy w milczeniu. Nie kończący się wąż ciężarówek wysuwa się z ulicy Żelaznej 
mija
krótki odcinek Nowolipia i skręca w Smoczą. Żołnierze, którzy siedzą obok 
kierowcy, wysuwają
na zewnątrz biało—czerwone lizaki, sygnalizując zakręt. Od warkotu diesli, 
przelewającego
się w nieustanny grzmot niby artyleryjska nawała, od sztywnych postaci 
żołnierzy, od
ich wzgardliwej obojętności — tchnie groźną obcością, niepojętą organizacją 
istot wyższych.
Bestie z nieznanych światów.
Terka, służąca eks—komendanta domu, wbiega do bramy z dwukilowym komiśnym 
chlebem.
Niemiecki, opowiada szczęśliwa, że ją otaczają, wypytują. Na Woli była, koło 
„Wenecji”.
A narodu tam!... „Niemcy z ciężarówek rzucają chleb, a ludziska wyciągają ręce i 
łapią.
A one śmieją się z głodnego narodu. A naokoło chodzi ich kilku z aparatami, 
świecą lampami
w oczy i kino kręcą, jak te ludzie chleb łapią”.
Pędzę do siebie, na trzecie piętro, przeglądać moje papiery. Palę ich trochę, 
ale niedużo, bo
mi się żal robi, i po namyśle resztę zostawiam. A potem przypominam sobie o 
zielonej furażerce
Przysposobienia Wojskowego, a właściwie o metalowym orzełku na niej. Odpinam go 
i
schodzę do piwnicy. Nie dostaną mojego orzełka! Odgarniam łopatą warstwę miału, 
a potem
wykopuję w piachu dołek, niegłęboki, bo nie chcę długo szukać swojego orzełka, 
kiedy
przyjdzie na niego czas.
Gdy przylecą sikorki
Pożary wygasły, warsztat opustoszał, wszyscy wrócili do swoich mieszkań. Dom na 
Solnej
9 stał nienaruszony, ogień go nie tknął, także mieszkanie Szulima i Dory na 
Grzybowskiej
było całe i nie splądrowane. Czasem pojawił się na Nowolipiu żołnierz niemiecki, 
skręcał do
bazaru, kupował śledzie albo jabłka, które mu odsprzedawano za grosze. Jeśli 
wykazywał
chętkę do rozmowy, otaczali go ludzie, tłumaczyli mu coś, święcie przekonani, że 
mówią po
niemiecku. Można było żywić złudzenia, że wcale nie musi być tak źle, jak grozi 
Hitler. Powiadano,
że specjaliści niemieccy pomagali uruchomić w Warszawie sieć wodociągową, gaz,
elektryczność, sieć tramwajową, zupełnie jakby nie było naszych specjalistów. 
Wszyscy łudzili
się co do możliwości rzeczowej współpracy z okupantem i sam Starzyński też.
Pierwszy niemiecki plakat propagandowy powinien był otrzeźwić tych, którzy 
woleli być
optymistami. Byliśmy przyzwyczajeni do tego, że propaganda ma swój własny język 
i własną
logikę, ale nie znaliśmy czegoś tak bezczelnego, tak bezwstydnie kłamliwego jak 
to, czym
nas uraczyli hitlerowcy. Na rozlepionych na wszystkich murach plakatach ranny w 
głowę
żołnierz polski pokazywał Chamberlainowi ruiny Warszawy i mówił: ANGLIO, TO 
TWOJE
DZIEŁO. Po kilku dniach można było zobaczyć, że większość plakatów — nawet jeden 
taki
tuż za wartownikiem niemieckim — miała oderwane słowo ANGLIO, zostało TO TWOJE
DZIEŁO. Myśmy dobrze wiedzieli, czyim dziełem były ruiny Warszawy, więc to 
zręczne —
jak się Goebbelsowi zdawało — kłamstwo, mijało się z celem, wywoływało tylko 
wściekłość.
(A może o to chodziło?) Dla mnie było to doświadczenie, które mi się czasem 
przypominało,
na przykład w 1968 roku, nie byłem zaskoczony, że można cynicznie odwracać kota 
ogonem.
A przy tym ten ton, ten bezwzględny, przepojony pychą ton rozlepianych 
obwieszczeń,
groźny ton wszystkich tych „Bekanntmachung” powinien był przestrzec, że włada 
nie okupant,
ale wróg, złośliwy jak szatan. Pojawiły się różne zakazy i szykany. Podano do 
wiadomości
listę zakładników, ludzi czcigodnych, którym groziła śmierć na wypadek, gdyby... 
Od
Żydów zażądano kontrybucji.
Ktoś widział, jak na Nalewkach umundurowani młodzieńcy zabawiali się obcinaniem 
bród
nożyczkami, które w tym celu nosili ze sobą. Ja sam widziałem na Solnej dwóch 
żołnierzy w
oliwkowych mundurach z opaskami „SD” na ramionach, jak złapali między siebie w 
kleszcze
jakiegoś mężczyznę. Co prawda trzeci ich mitygował: zostawcie go. Wypuścili 
biedaka z
kleszczy i odeszli rechocząc. Więc niby nic takiego się nie stało, ale ja miałem 
wciąż w
oczach tego biedaka w kleszczach między dwoma byczkami, którym wszystko wolno,
wszystko im wolno, i w uszach ten ich rechot (wciąż go słyszę). I pomyślałem: 
nie wytrzymam.
Kiedy wuj Mendełe do nas przyszedł, nie od razu mogliśmy go poznać: zgolił 
brodę, a zamiast
czapki miał na głowie popielaty kapelusz. Bóg wybaczy. Ale czuło się, że 
Mendełe,
chociaż wyraźnie bez tej brody odmłodzony, jest wstrząśnięty tym, na co się 
zdobył, tą twarzą,
którą widzi w lustrze. To ktoś obcy, ktoś inny, już nie bezwzględnie uległy 
Bogu, ale
rozgrywający z nim partię, swarzący się, chytrzący. Naga twarz wujka Mendełe 
była sygnałem
tego, że niebezpieczeństwo jest nad głową.
Ja też postanowiłem się jakoś zakamuflować. Zawsze podobała mi się czapka 
gimnazjalna
„Collegium”, granatowa rogatywka wydłużona z tyłu, z białymi wypustkami w formie 
krzyża
na deklu czapki. Długi spiczasty daszek osłaniał oczy. W tej czapce i w 
skórzanej kurtce, którą
przehandlował mi sąsiad z drugiego piętra, chodziłem bez strachu po okupowanym 
mie-
ście, nie rozpoznany, zaglądałem mijanym Niemcom bezczelnie w oczy, bardzo pewny 
siebie,
i dzisiaj myślę, że nie czapka mnie kryła, ale właśnie ta śmiałość, ona była 
najlepszym
kamuflażem. „Collegium” miało swój własny przestronny budynek na rogu Leszna i 
Smoczej
w głębi dużego, osłoniętego drucianą siatką dziedzińca. Teraz w tym budynku 
skoszarowana
była jednostka niemiecka. Przyglądałem się przez siatkę, jak żołnierze ćwiczą na 
dziedzińcu.
Nic w tej mustrze nie było imponującego, nic, co by odsłaniało tajemnicę ich 
sukcesu; ćwiczyli
kolejno oddawanie honorów, z przytupem i z wyciągniętą po hitlerowsku ręką. Tyle 
że
ichni kapral Mysiak był bardziej zwalisty od naszego, tubalniej wrzeszczał, a 
oni energiczniej
tupotali podkutymi buciorami. To robiło pewne wrażenie: byczkowatości, 
rozsadzającej energii
i gotowości do podporządkowania się każdemu rozkazowi. Więc nic w tym takiego 
nie
było, ale ja, przyglądając się, poczułem ciężar w piersi i znów pomyślałem: nie 
wytrzymam.
Z jedzeniem się poprawiło, pojawiły się baby sprzedające bochny wiejskiego 
chleba,
wkrótce potem furmanki z kartoflami, najpierw po dwadzieścia złotych kilo — kto 
niecierpliwszy
to od razu się na nie rzucał — następnego dnia już po dziesięć, potem pięć, aż 
doszło
do prawie przedoblężeniowej ceny. Jakieś drobne przydziały — tłuszcze, cukier — 
rozdzielał
komitet domowy na czele z panem Pinchensonem, trzeba było zejść po nie do 
sutereny, w
której mieściła się jego wytwórnia materacy; teraz, kiedy władzę domową przejęli 
ojcowie
rodzin, my młodzi, przestaliśmy się gromadzić na podwórzu. I w ogóle lepiej za 
dużo się nie
wałęsać, bo zaczęło się wyłapywanie na roboty, zwykle przy usuwaniu gruzu.
Przemówienie triumfującego Hitlera było pełne obelg („w Polsce zastałem tylko 
trzy miliony
zawszonych Żydów”), nienawiści, wojnie był winien międzynarodowy kapitał 
żydowski
(już nie komuna), a przedłużanie jej nikomu nic nie da, spowoduje tylko 
obustronne
zniszczenia, on, kanclerz, wyciąga rękę do pokoju. Baliśmy się tylko tego, żeby 
Anglia i
Francja nie dały się nabrać na ten pokojowy numer. Chociaż tam, na Zachodzie, na 
froncie
nic się nie działo, ale wiedzieliśmy dobrze, że to nie na długo, że na wiosnę 
ruszy anglo—
francuska ofensywa, setki samolotów zbombardują Berlin — tak jak oni 
zbombardowali Warszawę
— i dobro zatriumfuje. Sąsiedzi przychodzili do nas słuchać radia, Paryża i 
Londynu,
dowiedzieliśmy się, kto dotarł do Paryża i że jest nowy rząd, i że „na wiosnę 
przylecą sikorki”.
Zygmunt Krzyżewski, pracownik firmy „Krzysztof Brun i syn”, cieszył się z powodu
Sikorskiego, bo chociaż był zawsze piłsudczykiem, jak nam to dobitnie 
oświadczał, i miał
szwagra pułkownika sztabowego, ale wściekał się na myśl o Rydzu, Sławoju i 
Becku, lepiej,
by się nie podwinęli pod ręce — rozszarpałbym. Bóg mi świadkiem — goryczy w nim 
było
może więcej niż wściekłości — sprzedawali za granicę bombowce, sprzedawali 
działa przeciwlotnicze,
kiedy trzeba było się zbroić — czy więc nie wierzyli w wojnę? Tak sobie 
debatowaliśmy
wokół naszego „Ambasadora”, aż tu pewnego dnia ukazało się „Bekanntmachung”,
że ludność musi oddawać odbiorniki. Dzielnicowy miał tego osobiście dopilnować.
Oczywiście, były przewidziane surowe kary za ukrywanie radia. To ja miałem 
zanieść naszego
wspaniałego „Ambasadora” na Nowolipki 54, gdzie mieścił się Trzeci Komisariat. 
Odbierano
nam naszą pociechę, naszą nadzieję, nasz kontakt z cywilizowanym światem. 
Rąbnąłem
odbiornikiem o bruk podwórza, skruszyły się wszystkie lampy, podniosłem go i 
jeszcze raz
nim rąbnąłem, dla pewności, i dopiero wtedy poszedłem do komisariatu, a mały 
Szmulek
obok mnie, żeby mi było raźniej. Tam, na miejscu, tłoczno, ludzie znoszą 
odbiorniki, policjanci
wypisują pokwitowania, co niektórym dodaje animuszu, bo może na wiosnę (jak 
przylecą
sikorki) aparat wróci do nich. Ale ja — nie, żebym nie miał nadziei, bo miałem, 
i to może
więcej niż inni — ale wracałem z tego komisariatu z ciężkim sercem — nie 
wytrzymam,
nie wytrzymam — czułem, że stało się coś doniosłego, wilkołak wyszczerzył kły.
Zaczęli wracać ci, którzy wyszli z miasta szóstego września na rozkaz pułkownika 
Umiastowskiego.
Ojciec krążył niespokojnie po mieszkaniu, nic nie mówił, ale myśmy się 
domyślali:
wszyscy wracają, a gdzie Hipek? Ale oto i on! Ożywiony, zmężniały, wygłodniały, 
pałaszuje
za trzech — to ojciec mu coś podsuwał, to mama, on się rozkoszował, pił herbatę,
moczył nogi, jak to zwykle żołnierz po marszu — i strasznie dużo miał do 
opowiedzenia. Nie,
nie walczył, przygarnęli ich co prawda do jakiejś jednostki gdzieś w okolicach 
Zamościa,
leżał nawet którejś nocy wraz z innymi ochotnikami w okopie, wypatrując Niemców, 
ale bez
karabinów, a nazajutrz kazano im iść, bo karabinów ani mundurów nie będzie. 
Byłem dumny
z mojego brata, bo chociaż nie udało mu się dorwać do karabinu, ale przecież 
chciał, palił się
do wojaczki, z tego byłem dumny i trochę zazdrosny, bez sensu, bo my tu pod 
bombami przeżyliśmy
na pewno więcej — i Hipek ze zgrozą słuchał naszych opowieści.
Kiedy ta jednostka, w której krótko byli, rozpierzchła się, w Zamościu pojawili 
się krasnoarmiejcy
w spiczastych budionnówkach na głowie, ale po dwóch dniach wycofali się — 
mówiono,
że Ribbentrop znowu jest w Moskwie, że pośpiesznie interweniuje w sprawie linii
oddzielającej oba wojska, że nie na Wiśle tylko na Bugu — no i rzeczywiście, 
sprawdziło się,
ludzie zawsze wiedzieli, o czym się mówi w tajnych gabinetach, przyszli Niemcy. 
Ci Niemcy,
opowiadał mój brat, to byli Saksończycy, i brat mówił, że zachowywali się 
całkiem przyzwoicie,
nawet dawali do zrozumienia, że oni są inni, „Sachsen gute Menschen” — tak o 
sobie
mówili, opowiadał mój brat. I tak tworzyły się opowieści, że ci są lepsi, tamci 
gorsi, zależy
na kogo się natrafi, więc może jakoś to będzie.
Pojawiali się ludzie, którzy pobywali po tamtej, sowieckiej stronie. Podnieceni, 
powtarzali
rozmowy z krasnoarmiejcami: Nienawidzą „germańskich faszystów” tak samo jak my, 
wot
my ich, uwiditie — wygrażali się — albo taki dowcip: Kto eto takoj, na początku 
„G”, na
końcu miękki znak? — Gitler, job jewo mat’ — opowiadali ze smakiem przybysze 
niby najcudowniejszą
muzykę — jak ruszymy na nich, wygrażali krasnoarmiejcy, to śladu z nich nie
zostanie — a pięć milionów komunistów eto tiebie toże nie chuj sobaczyj — 
dodawali. Zupełnie
tak samo jak pułkownik komentator podczas oblężenia, chociaż nieco innymi 
słowami.
Była mowa o tym, że Żyd też jest człowiekiem, „u nas wsie rawny”, ktoś nawet 
rozmawiał z
lotnikiem Żydem. Niektórzy młodzi ludzie, podjadłszy sobie w domu, zapakowali 
plecaki,
walizki i znów wyszli z Warszawy, na tamtą, sowiecką stronę, za Bug, przez wciąż 
otwartą
granicę. Dziewczyna Hipka, Edzia M. — czysta, delikatna, inteligentna twarz, 
pamiętam tę
Edzię w popielatym kostiumie z wyłożonym białym kołnierzem bluzki — otóż ta 
dziewczyna
pośpieszyła na tamtą stronę, żeby wziąć czynny udział w budowie ojczyzny 
światowego proletariatu.
Zawiadomiła o tym Hipka czy nie? Trudno mi to teraz rozstrzygnąć. W każdym
razie mój brat któregoś dnia oświadczył, że przenosi się do Białegostoku. Niech 
ojciec się o
niego nie martwi, przecież nauczył się u niego fachu, dadzą sobie radę. Zaczęło 
się skraplane
łzami pakowanie. Brat wyruszył, Stella wkrótce po nim, z węzełkami, na wszelki 
wypadek
przebrana za chłopkę, żeby Niemcy się nie czepiali — trzeba było się decydować, 
póki granica
otwarta, bo już było wiadomo, że wkrótce, pod koniec października, zamkną.
Ja i Mirka zostaliśmy. Ojciec znowu zrobił się dla mnie tkliwy, rano przynosił 
mi herbatę
do łóżka, bo wstawał wcześnie, tak jak dawniej, kiedy była robota, ruch 
budowlany, inaczej
nie umiał, miał w sobie taki budzik. Dreptał po mieszkaniu osowiały, biadał, że 
nic się nie
dzieje, firma nie ma zamówień, ot czasem komuś kran wymienić albo pakunek zrobić 
konopiany,
i nie o dochody ojcu chodziło, tylko właśnie o ten codzienny ruch, który był 
treścią
jego dotychczasowego życia. Nigdy mu do głowy nie przyszło, że można wziąć urlop 
najwyżej
brał dwa dni wypoczynku, latem, kiedy byliśmy w Michalinie ale żeby jakieś góry, 
morze,
wylegiwanie się w piasku, to dobre dla kobiet — w ogóle o tym nigdy nie było 
mowy. Teraz
urlop przyszedł do niego, wznoszone domy stały nie wykończone, bez instalacji, 
podobno do
niektórych wprowadzili się dzicy lokatorzy — idź, prawuj się z nimi, znajdziesz 
sprawiedliwość,
akurat — pan Gutgeld, Warman i inni ludzie, którzy budowali domy czynszowe na
sprzedaż, dzięki którym była robota, wynieśli się za granicę i tak prędko nie 
wrócą, najwcześniej
na wiosnę, gdy przylecą sikorki.
Ale co robić do tego czasu? Jak zapełnić dni? Co mam robić ze sobą ja? Z 
uruchomieniem
szkoły Kryńskiemu się nie udało. Gazety, które były naszym pokarmem, przestały 
wycho-
dzić. Nie ma „Małego Przeglądu” ani „Przeglądu Sportowego”, ani oczywiście 
„Wiadomości
Literackich”. Zawalił się świat, a ten dzisiejszy — z Niemcami na ulicy — wydaje 
się, przy
całej swojej realnej dokuczliwości (jeszcze nie grozie), jakiś nierzeczywisty, 
jakby to wszystko
tylko się śniło, trochę wysiłku i obudzisz się, wszystko to zniknie. Ale nie 
znikało. Zalew
gniewnych komunikatów, złośliwych rozporządzeń, już są jakieś bicia, znęcania 
się, nawet
rozstrzeliwania. Schroniłem się w lekturze. Wprawdzie pan Wirgin, właściciel 
czytelni „Wirginia”
na Elektoralnej, popełnił samobójstwo, kiedy Niemcy weszli do Warszawy, ale jego
żona i córki, wszystkie trzy w czerni, uruchomiły znowu czytelnię dla starych 
abonentów.
Wpłaciłem kaucję i odtąd codziennie zmieniałem książkę. Czytałem tak 
intensywnie, jak nigdy
przedtem. Co dzień rano — na Elektoralną i z powrotem, z książką pod pachą. To 
wtedy
po raz pierwszy przeczytałem W stronę Swanna. Wymagało to pewnego wysiłku, 
stałego napięcia
uwagi, tu nie dało się nic przepuścić, żeby wiedzieć co dalej. Rytm tej prozy, 
powolna
narracja prawie bez dialogów — to było coś nowego w moich doświadczeniach 
czytelniczych.
Ale pamiętam, że byłem pod urokiem. Z tej pierwszej lektury Prousta w pamięci 
została
mi ciocia Leonia, która przez okno obserwuje życie miasteczka. I to, że jej 
ambicją było,
że nie może spać, a kiedy przyłapywano ją na tym, że jednak śpi, zaprzeczała. 
Czasem, kiedy
szedłem w swojej skórzanej kurtce i rogatywce z „Collegium”, z książką pod 
pachą, jakieś
kobiety przechodząc ostrzegały: „Uwaga, łapią!” — i trzeba było schronić się do 
bramy,
przeczekać, albo skręcić w boczną uliczkę. Znowu czułem się kimś gorszym, kimś 
uzależnionym,
igraszką w czyichś łapach, i myślałem z gniewem: nie wytrzymam.
Kiedy odniosłem pierwszy tom W stronę Swanna, pani Wirginowa (której śniadą 
twarz z
ciemnymi oczami pamiętam) zwróciła mi pieniądze za kaucję. „Likwidujemy się — 
powiedziała.
— Wyjeżdżam z córkami na sowiecką stronę”. Nie zapytałem, co się stanie z 
tysiącami
tomów, które tu zgromadziła. Zapewne je komuś pośpiesznie odsprzedała... Ona 
dodała,
jakby czytając w moich myślach: „Ja tu nie mogę wytrzymać”. (A przecież nic 
takiego jeszcze
się nie stało. Ujawniono nam tylko, że jesteśmy poza prawem, nic więcej). I 
spytała: „A
pan?” Odpowiedziałem (jak mi się zdaje), że muszę zostać przy rodzicach, bo 
Stella i Hipek
już ich opuścili, a Mirka chyba wkrótce wyjedzie, bo Marian — ten mały inżynier, 
który się
w niej kochał i chciał ją poślubić — otóż Marian Torończyk przysłał przez 
kolegów wiadomość,
że nie może bez niej żyć, jest pod Lwowem, pracuje przy budowie automagistrali i
czeka na nią.
Później, z powieści pt. Pokolenie, dowiedziałem się, że w tej samej czytelni na 
Elektoralnej
wypożyczał książki Bohdan Czeszko i że prowadził rozmowy z panem Wirginem. Nie
wiedział jednak, że pan Wirgin popełnił samobójstwo, a pani Wirginowa z córkami 
wyjechały
do Białegostoku. Bardzo żałował, że dowiedział się o tym za późno, miałby piękną 
puentę do
tego epizodu. To, że braliśmy książki z jednej czytelni, zbliżyło nas jakoś z 
Bohdanem do
siebie, na pewno on miał nieraz w ręku tom poplamiony herbatą przeze mnie, a ja 
egzemplarz
z rogiem założonym przez niego. Wprawdzie później nasze drogi się rozeszły, 
jakaś sympatia
jednak pozostała i wiele sobie wybaczyliśmy.
Gdzieś w połowie października wybrałem się do Ratha. Mieszkał na Lesznie w 
pobliżu
Żelaznej i po drodze trzeba było przejść obok kina „Maska” i obok domu, w 
którym, naprzeciw
Sądów, mieszkała dziewczyna z Kaleckiej. Zobaczyłem ją, jak idzie w moją stronę, 
jasnowłosa,
w popielatym kostiumie, który dodawał jej lat, w każdym razie w tym kostiumie
nie była już gimnazjalistką, była młodą kobietą, a może to ten miesiąc oblężenia 
uczynił z
niej kobietę, a jeszcze pewniej te dwa tygodnie okupacji hitlerowskiej, kiedy 
nagle pozbawiono
ją praw. Szła pośpiesznie, nie dostrzegła mnie, a ja nie krzyknąłem: „Gina!” Nie 
przyszło
mi na myśl, że to spotkanie jest ostatnią okazją w naszym życiu, by z sobą 
porozmawiać,
więcej jej już nigdy nie zobaczyłem. Czemu jej wtedy nie zatrzymałem, czemu nie 
krzyknąłem:
„Dziewczyno, uciekaj z tej ulicy, ratuj się!” Pewnie dlatego, że tak bardzo się 
śpieszyła.
Może do kogoś. Może tak właśnie pomyślałem i poczułem się dotknięty.
Rathowie, rozmawiając ze mną, siedzieli na tapczanie i trzymali się za ręce. W 
kącie pokoju
stały walizki... Wybierali się do Lwowa, gdzie mieszkali rodzice mojego 
profesora i jego
bracia. Właściwie miał to być powrót do siebie. Większość naszych nauczycieli 
wracała teraz
do swoich domów, do Lwowa. „A ty co?” — zagadnął mnie mój profesor. Nie umiałem 
odpowiedzieć.
Jeśli znajdziesz się we Lwowie — powiedział solennie mój nauczyciel (właściwie
to on zawsze wypowiadał się solennie, ale tym razem to miało swoje znaczenie) — 
więc
jeśli zawędruję do Lwowa, to mam zgłosić się do niego, nie zostawi mnie na 
ulicy. I podał
adres: Na Bajkach, dom numer 16. Przedziwna nazwa ulicy. Znalazłem się wkrótce 
we Lwowie,
pamiętałem ten adres bez zapisywania, było po północy, kiedy zaszedłem do nich, 
nie
zdziwili się, ani on, ani jego rodzice, przez kilka dni udzielali mi schronienia 
w swoim domu,
przy ulicy o dziwnej nazwie: Na Bajkach.
Wtedy, w Warszawie, w której byli Niemcy, spotykałem się czasem z Muchem, 
bladym,
chudym, niezbyt lotnym chłopcem, z którym w swoim czasie uczęszczaliśmy razem na 
korepetycje.
Zastanawialiśmy się, co robić. Były pogłoski, że będzie getto. Ktoś może wątpić, 
bo
to jeszcze nie był ten czas, ale przysięgam, że tak było, pogłoski zawsze na 
długo wyprzedzały
oficjalne decyzje. Nie dam się zamknąć w getcie! — buntowałem się. Nie dam się 
osaczyć.
Oczywiście, pojęcia nie mogłem mieć, czym to się wszystko skończy. Wystarczyło 
mi
to, że mam być naznaczony. Buntowało się we mnie poczucie godności i wolności, 
to
wszystko. Powiedziałem o tym Muchowi. Pójdę na sowiecką stronę, wszyscy 
pójdziemy,
namówię rodziców. On na to, że pójdzie ze mną. Miałem go zawiadomić, kiedy będę 
szedł.
Na nasze podwórze zajechała furmanką urodziwa chłopka z perkatym noskiem, moja 
siostra
Stella, w chuście na głowie, kilku spódnicach, trochę tylko może zbyt wychuchana 
na
buzi jak na spracowaną wiejską niewiastę. Wpadła do Warszawy po zegarki, tak, 
zegarki, to
najlepiej tam idzie, krasnoarmiejcy, urzędnicy w futrzanych czapach wciąż 
wypytują chciwie
o „czasy”, trzeba też zabrać pościel, cukier, kakao, ubrania, co się da, o 
wszystko jest trudno,
chociaż tam się mówi, że wsio jest’. Patrole niemieckie zatrzymują furmanki, ale 
im wystarczy
dać kostkę mydła do prania albo woreczek soli, i przepuszczają. Granica już 
zamknięta,
ale Niemcy, o dziwo, nie traktują tego rygorystycznie, trzeba tylko powiedzieć, 
że się wraca
do domu, który jest po sowieckiej stronie, za to krasnoarmiejcy znają tylko 
jedno: dawaj nazad.
Ale furman Stelli, pan Krajewski ze wsi Rostki za Bugiem, przedstawi ją jako 
swoją kuzynkę
i jakoś to będzie. Opowiadała o Hipku, że pracuje w Białymstoku przy budowie 
domu
jako hydraulik. Ona mieszka ze znajomym małżeństwem w centrum miasta.
„Ja też jadę” — powiedziałem znienacka. Mirka się obruszyła: jak to, więc 
rodzice zostaną
sami? Ja na to, że wszyscy powinniśmy jechać, rodzice też. Rodzice na to: 
dobrze, jedźcie
wszyscy, tak będzie bezpieczniej, ale my zostajemy popilnować mieszkania. Bo 
inaczej do
czego na wiosnę wrócicie? To było takie pewne, że cała ta wyprawa jest tylko do 
wiosny,
kiedy front ruszy i przylecą sikorki.
Umówiliśmy się z siostrą, że nie jesteśmy rodzeństwem, bo ja doprawdy na 
wiejskiego
chłopaka nie wyglądałem. Ot, znajomy pana Krajewskiego. Pan Krajewski, 
czterdziestoletni,
silnie zbudowany blondyn, był człowiekiem poczciwym, nie chciwcem, trochę powoli 
myślał,
ale sytuację rozumiał i na wszystko chętnie się zgadzał. Więc ułożyliśmy, że nie 
będę
jego rodziną, ale z tej samej wsi, on poświadczy, uczyłem się po gimnazjach i 
teraz wracam,
bo jaka dziś nauka. Ja do niego: mam tu jeszcze kolegę, też chciałby jechać. Pan 
Krajewski i
na to się zgadza. W porządku, idę do Mucha i powiadam: „Jest furmanka. Jedziesz 
czy nie?”
„Jadę”. „To bądź u nas o siódmej”.
W domu wydobywam z apteczki wodę utlenioną, rozrzedzam ją i moczę moje czarne 
włosy.
W ostatniej chwili żal mi się zrobiło brwi. Nikt tego tlenienia włosów nie 
widział, wszystko
w tajemnicy. Fryzjer zgolił mi ciemny meszek nad wargą, pierwszy raz w życiu 
brzytwa
dotknęła mojego zarostu. Jeszcze wizyta u ojca pięknej Judyty Cukier (moja 
daleka kuzynka,
przyjaciółka Giny), żeby przed wyjazdem wyrwać dokuczliwy ząb. Potem do późna w 
nocy
pakowanie i rozmowy. Ojciec kupił dla Stelli cały woreczek tanich zegarków. 
Jakoś rozumiało
się samo przez się, że „kasę” trzyma ona i opiekuje się mną. Pamiętam, że 
wsunąłem
do kieszeni zapasową bateryjkę do latarki elektrycznej, którą miała Stella, a do 
portmonetki
zdjęcie Giny, była na nim ze swoją przyjaciółką Stefą, kazałem je zrobić 
ulicznemu fotografowi
w maju, kiedy spacerowały koło Łazienek.
Rano sprawdziłem w lustrze, jak wyglądam: miałem złote włosy! Pokazałem mamie i
Stelli, wcale nie miały zamiaru podziwiać, mama omal się nie popłakała: co on ze 
sobą zrobił!
A ja pomyślałem: fajno jest, poczułem się bezpieczniejszy. Potem nerwy, bo 
siódma minęła,
a mojego niemrawego kolegi nie było. Stella: „Po co ci on?” Nie wiem po co, ale 
przecież
umówiliśmy się. Pobiegłem do niego, w końcu to niedaleko, mieszkał na Zamenhofa,
dziesięć minut drogi. Wchodzę do mrocznego mieszkania, a Much leży w łóżku. 
„Wstawaj —
poganiam go — czekamy na ciebie”. „Eee — on na to ziewając — nie pojadę, spać mi 
się
chce”. I odwrócił się do ściany. Nigdy już o nim nie usłyszałem.
Kiedy wychodziłem z naszego mieszkania na trzecim piętrze, chyba mu się nawet 
nie
przypatrzyłem. Żadnego sentymentalnego pożegnania, najmniejszej próby utrwalenia 
go sobie
w pamięci, ani mebli, ani ścian, ani moich książek. Czyli i ja byłem przekonany, 
że
wszystko to zastanę za kilka miesięcy. Z mamą pożegnałem się w mieszkaniu, bez 
łez, ojciec
zszedł ze mną aż do bramy. Furmanka czekała na ulicy, a na niej rozsiadła się 
moja siostra
udająca chłopkę. W bramie ojciec objął mnie i zalał się łzami. Boże mój, po co 
płakał? W tej
ostatniej chwili lepiej by zrobił, gdyby szybko udzielił mi jakichś ważnych rad, 
powiedział
coś, czego nigdy bym nie miał zapomnieć, podzielił się jakimś doświadczeniem, na 
przykład
pouczył, jak nie dopuścić do zawszenia, albo — nie wiem, no nie wiem — tyle razy 
później
myślałem o tym, że szedłem na swoją tułaczkę nie wyposażony, nawet bez 
pieniędzy. Ale
ojciec o tym nie pomyślał. Mój ojciec płakał. Może on jeden przeczuwał, że nigdy 
się już nie
zobaczymy.
Był 7 listopada 1939 roku. Nazajutrz miałem skończyć szesnaście lat.
Znaki
Jehaliśmy naszą furmanką na Radzymin. Właściwie były dwie furmanki, a w tej 
drugiej
jeszcze jedna młoda kobieta o mlecznej cerze i w chłopskiej chuście na głowie. W 
Radzyminie
konie wypoczywały, myśmy jedli chleb z kiełbasą i pili herbatę. Po raz pierwszy 
w życiu
widziałem chłopski jarmark. O zmierzchu, kiedy znowu znaleźliśmy się na szosie, 
wjechaliśmy
w gęste przenikające do kości opary. Jazdy poprzez opary doświadczyłem też po 
raz
pierwszy w życiu. Dotychczas znałem to tylko z dziewiętnastowiecznej literatury. 
Turkot kół,
stękanie i prychanie koni. Odtąd wiele rzeczy było po raz pierwszy w życiu.
Coraz ciemniej, ja na tej furmance kulący się z zimna, ciekaw — trochę tak po 
literacku —
co mnie czeka, ku jakiej przygodzie dążę — ale zarazem z gnębiącym poczuciem 
uzależnienia
od innych. Popadam w zbawczą drzemkę, gdy nagle wdziera się w nią wrzask: „Halt!
Halt!” Buciory. To znaczy, nie widzę ich, ale słyszę je wokół mnie, widzę 
krzyżujące się
strugi światła latarek elektrycznych. „Złaź! Raus!” — słyszę. Mówią po polsku. 
Mazurzy.
Siostra im coś tłumaczy, jest niepodejrzana, ja jestem obcy, z sąsiedniej wsi. 
Jest ich dwóch,
jeden przy tamtej furmance z tą drugą panią, co też udaje chłopkę, o coś ją 
rozpytuje. Ten
nasz, kiedy schodzę z furmanki, świeci mi latarką w oczy, nie widzę go, tylko 
wyczuwam.
Domyślam się jego butów, w nich zawarta jest cała jego złość i siła. „Jude?! 
Jude?!” — krzyczy
oślepiając mnie latarką. A ja: „Że co proszę?” Nic nie rozumiem, absolutnie nic 
po niemiecku,
nawet słowa Jude, które zdążył opanować każdy szczeniak. Chłopkę na furmance to
śmieszy: „Proszę pana, jaki tam z niego Jude, on z naszej wsi”, a ja powtarzam 
jak ostatni
tępak: „Że co proszę? Że co proszę?” Strasznie warszawskim akcentem, 
rozpaczliwie warszawskim,
ale czy on się na tym zna, taki Mazur? Czuję tylko jedno, stojąc tak pośrodku 
szosy,
oślepiony: swój brzuch. Bezbronny, nie osłonięty brzuch. I że za chwilę dostanę 
w ten
brzuch potwornego kopa i zwalę się na szosę. Ale oto widzę, że Niemiec sięga 
dłonią do mojej
czapki, podnosi ją, ogląda w świetle latarki moje włosy i zaraz ściąga mi czapkę 
z powrotem
na czoło, i krzyczy do tego drugiego: „Kein Jude!” „Ja, ja!” — odpowiada tamten, 
zupełnie
jakby jego kolega był ekspertem od Jude—nie—Jude.
Gramolę się bez pośpiechu na wóz, podczas gdy ci dwaj dopytują się łapczywie: 
„Soli
mata? Mydło mata?” Moja siostra, która dobrze wie, czego trzeba patrolującym 
szosę Niemcom
— wie, że wygłodzeni, że w ich rodzinnej wsi nic nie ma, wszystko poszło w 
armaty —
wciska im przygotowane zawczasu kostki mydła do prania i woreczki z solą. Tamci 
szybko to
chowają do plecaków, życzą dobrej drogi, „z Bogiem, z Bogiem”. Potem furmanki 
turkoczą,
konie ciągną krok za krokiem, a my z siostrą milczymy. Oboje myślimy o tym 
samym: o złocie
moich włosów.
Trochę później Krajewski i ten drugi furman skręcają do lasu, wyprzęgają konie — 
i tu
obozujemy. O świcie ruszamy dalej, ale ja oddzielnie, sam, na piechtę, tak 
będzie bezpieczniej
— uzgadniamy z siostrą. Umówiliśmy się, gdzie spotkamy się w Małkini, u jakiegoś 
kolejarza
— i teraz muszę sobie dawać radę sam.
Niemcy. Musi się obok nich przechodzić. Trzeba więc ich przeniknąć. Domyślić 
się, jak
mogą zareagować. Podjąć błyskawicznie decyzję. Głupiec, nic o nich nie 
wiedziałem. (Może
oni o sobie też jeszcze nie wiedzieli). Na drewnianym moście przez Bug stoją 
dwaj żołnierze
Wehrmachtu i rozmawiają z miejscowymi chłopakami. Śmieją się. Przechodzę obok 
tej grupki,
nikt nie zwraca na mnie uwagi. To ja się odzywam, ale do tych chłopaków, nie do 
Niemców:
„Panowie, do Małkini dobrze idę?” „Dobrze, dobrze”. Ulgowo. Dopiero dalej, 
gdzieś u
rozstaju dróg, obok kapliczki przydrożnej — groźny wartownik na posterunku. Na 
ramieniu
karabin (mauzer, znam ten typ), on sam przysadzisty, twarz kwadratowa (albo taka 
wydaje się
w hełmie), oczy patrzą tępo przed siebie. Co zrobić, jeśli zawoła „halt”? Jeśli 
zacznie badać
— Jude czy nie Jude? Już się domyśliłem, że drogi patrolują żołnierze choć 
trochę znający
język polski, niekoniecznie Mazurzy, ale z tych okolic. Podejmuję decyzję i idę 
śmiałym krokiem
do wartownika — tak, ja do niego, uprzedzam atak. Salutuję do czapki i pytam: 
„Proszę
pana, a gdzie granica?” Wręcz tak. A on wyrzuca w bok rękę: „A tamuj!” To 
„tamuj” zabrzmiało
służbiście, ale zarazem oczywiście swojsko. Podziękowałem i winszując sobie 
pomysłu
odszedłem spokojnie (to znaczy udając spokój) we wskazanym kierunku.
W Małkini, w domku kolejarza — mała narada. Mlecznobiałe kobiety o zadartych 
noskach,
teraz już niemal siostry, postanowiły przejechać obie granice na jednej 
furmance, tego
kuzyna czy przyjaciela pana Krajewskiego. Ja miałem spróbować trochę później, z 
panem
Krajewskim, jako jego krajan, który wraca do domu w Kostkach. Panu Krajewskiemu 
nie
bardzo się wprawdzie ta bliskość uśmiechała, ale ostatecznie nic nie ryzykował: 
on naprawdę
wracał do siebie. Problemem podobno nie byli Niemcy, którzy nie robili 
przeszkód, lecz krasnoarmiejcy.
Ci najchętniej odsyłali wszystkich z powrotem, na kilkusetmetrowy pas ziemi
niczyjej, gdzie stało trochę chałup, których mieszkańcy zajmowali się 
przemycaniem ludzi na
sowiecką stronę.
Kiedy w jakiś czas po odjeździe furmanki z paniami udającymi chłopki dotarliśmy 
z panem
Krajewskim (najwyraźniej z lekka strwożonym) do niemieckiej granicy, zatrzymał 
nas
wartownik, starszy już mężczyzna, pewnie zmobilizowany raczej pogodny, z 
wąsikiem ŕ la
Hitler, czyli takim, jaki nosili ówcześni rzemieślnicy, mój ojciec także. Pan 
Krajewski, jak
było do przewidzenia, nie wzbudził żadnych podejrzeń, natomiast mnie zaczął ów 
wartownik
rozpytywać: dokąd jadę (do domu), co robiłem w Warszawie (uczyłem się), dlaczego 
dopiero
teraz (było oblężenie), u kogo byłem w Warszawie (u ciotki), dlaczego z panem 
Krajewskim
(bo z jednej wsi). Ale najbardziej tego zmobilizowanego Niemca interesowało, czy 
nie jestem
przypadkiem Jude. Tym razem nie udawałem, że nie rozumiem nawet rzeczonego słowa 
—
przecież nie byłem zaskoczony, jak wtedy na szosie — uśmiechnąłem się tylko, 
jakbym usłyszał
coś absurdalnego: ja Jude? chyba pan żartuje... I wtedy wartownik wypalił nagle 
po niemiecku,
ostro, jak z karabinu maszynowego: „Hast Du Deutsches Geld?” Gdybym z 
zaskoczenia
odpowiedział mu z niemiecka: nein, kein Geld — już by wiedział: aha, Jude! 
rozumie
po niemiecku! Ale ja znowu swoje: „Że co proszę?” On na to, uznawszy, że jednak 
nie rozumiem,
odzywa się swoją polszczyzną: „Masz niemieczkie pieniondże?” Nie miałem w ogóle
pieniędzy. (To wtedy uświadomiłem sobie, że siostra nie dała mi żadnych 
pieniędzy, ale
wcale się tym nie przejąłem). Otworzyłem portmonetkę, żeby pokazać Niemcowi na 
posterunku,
że mam tylko pięćdziesiąt groszy, i wtedy on dostrzegł zdjęcie. „Co to jest?” — 
zapytał,
jakby mnie na czymś przyłapał. „Fotografia”. „Pokaż!” Przez chwilę przyglądał 
się zdjęciu
dziewczyny z Kaleckiej. „Kto to jest?” — spytał. „Ta wyższa to moja dziewczyna”. 
Powiedziałem
mu to tonem poufnym, jakbym dopuszczał go do ważnego sekretu. Żołnierz, starszy
bądź co bądź człowiek, pokręcił głową zgorszony: „Wcześnie zaczynasz”. Potem 
ocenił:
„Ładna panienka”. Zwróciwszy mi zdjęcie, machnął przyzwalająco ręką: „Możecie 
jechać”.
W ten sposób moje eteryczne uczucie nieoczekiwanie mi pomogło na przejściu 
granicznym.
Miłość się wypłaciła. Cóż, nawet na małej fotografii można było dostrzec, że 
włosy
Giny są jasne i puszyste. Dziewczyna z Kaleckiej miała dobry wygląd. Mogła się 
uratować.
Kiedyśmy się oddalili, pana Krajewskiego, który cały czas milczał, ale pewno 
swoje przeżył,
nagle opuściły siły. To nie on był przepytywany, ale to z niego cała para 
wyszła. Słuchaj
— powiada — dalej jadę sam, a ty tu zostaniesz, nie możesz jechać ze mną, jaki 
tam z ciebie
kuzyn czy krajan, przecież widać, żeś miastowy, bolszewicy na pewno powiedzą 
dawaj nazad.
— Mam wracać do Warszawy? — Po co od razu wracać? — na to pan Krajewski. Pokazał
mi grupkę ludzi, która szwendała się po łące na ziemi niczyjej. Oni wszyscy 
czekają —
objaśnił mi — do wieczora, żeby po ciemku z przemytnikiem przejść na sowiecką 
stronę,
pójdziesz z nimi.
Zlazłem z furmanki, on trzasnął batem i ruszył w kierunku przejścia granicznego, 
którego
pilnowali, obserwowałem to nie zanadto oddalony, dwaj żołnierze w szarych 
spiczastych budionnówkach
na głowie. Oni o coś go zapytali, on im coś odpowiedział, usłyszałem jego
ochocze „wista” i furka pomknęła. Ponieważ wciąż się gapiłem, jeden z żołnierzy 
do mnie
zawołał: „A ty szto? Dawaj nazad”. Nawet niegroźnie. Dołączyłem do mieszczuchów, 
którzy
łazili po łące niczyjej, rozprawiając o tym, kiedy się przejdzie i za ile. 
Dowiedziałem się, że
przewodnik bierze piętnaście złotych od osoby, a ja miałem pięćdziesiąt groszy i 
zdjęcie Giny,
które tym razem już nie mogło pomóc. Ktoś powiedział, że ktoś inny mu 
powiedział, że
słyszał, iż zdarza się, że komandir sowiecki nagle wychodzi ku czekającym i 
wszystkich
przepuszcza — więc może i dziś tak będzie.
Rzeczywiście, tuż przed zachodem słońca wyszedł ku nam komandir, wszyscy się 
ucieszyli,
ale zaraz się okazało, że przyszedł sobie tylko pogadać. Był to postawny młody 
mężczyzna,
na lewym rękawie grubej sukiennej bluzy miał naszytą pięcioramienną gwiazdę z
sierpem i młotem. Osoby bardziej oblatane szepnęły, że ta naszywka oznacza 
politruka, czyli
kogoś, kto z urzędu ma robić propagandę. Nie wydało mi się, żeby ten komandir 
właśnie po
to do nas wyszedł, domyślałem się, że był nas po prostu ciekaw, dziwnych stworów 
z kapitalistycznego
obozu. Zasypywano go jednak pytaniami, więc chcąc nie chcąc musiał udzielać
jakichś uspokajających wyjaśnień. Wtedy to, na tej ziemi niczyjej, w 
listopadowym słońcu
połyskującym na wciąż jeszcze soczystej zieleni łąk, usłyszałem po raz pierwszy, 
że „wsio
jest” albo „wsio budiet”. Mówione to było rzeczowo, bez agitacyjnego 
podniecenia, czasem z
uśmiechem, jakby powtarzał dobrze znany dowcip. Ten pierwszy widziany przeze 
mnie Politruk
był przystojny, inteligentny, cytował znanych pisarzy, a jego spokój świadczył 
za nim.
Pewna młoda elegancka kobieta, raczej nazbyt elegancka jak na taką okazję, którą 
korciło,
żeby dowiedzieć się, jak to jest na co dzień w socjalizmie, zwróciła się doń: 
„Niech pan powie,
towariszcz, to jest oczywiście tak, że robotnik po pracy w fabryce przebiera się 
w smoking
i idzie na dansing potańczyć, prawda?” W tym momencie Politruk, może szukając 
odsieczy,
zerknął na mnie — ja na niego — obaj odczuliśmy to samo, jakieś porozumienie 
krzyżowało
się w naszych spojrzeniach, wspólna wiedza o tej idiotce — i oto Politruk, 
zbrojąc się
w powagę, mówi: „Kanieszno, kanieszno. Po pracy obowiązkowo, oczywiście, czarny 
garniturek
i na dansing”. Idiotka była zachwycona — perspektywy były olśniewające, kraj 
komunizmu
rozpościerał się przed nią zgodnie z jej wyobrażeniami o ziemi obiecanej. Ze 
wszystkich
pytań, którymi wtedy zasypano Politruka, zapamiętałem tylko to jedno, pewno 
dlatego,
że dla mnie było szokujące. Nawet najbardziej propagandowe wersje nie używały 
tego typu
lukru, przeciwnie, podkreślały romantyzm wyrzeczeń, wytrzymałość na trudy. Ta 
pani jednak
wyobraziła sobie kraj rewolucji, jak muzułmanin wyobraża sobie raj, ze 
wszystkimi ziemskimi
uciechami. Ponieważ jednak pani miała ładną twarzyczkę, Politruk przytomnie 
spytał: „A
muż u was jest’?” Z niejasnej odpowiedzi pani można było wywnioskować, że jest 
wolna. Na
co Politruk: „Dawajtie, ja budu muż”. I zapewnił ją, że będą co wieczór chodzić 
razem na
dansing. Wtedy właśnie, żołnierz w spiczastej budionnówce na głowie zawołał 
Politruka na
tamtą stronę granicy — i do małżeństwa nie doszło.
Słońce siadło, łąki pociemniały, zaczął siąpić deszczyk. Schroniłem się wraz z 
innymi do
wskazanej nam chałupy, gdzie przy naftowej lampie zebrało się kilkudziesięciu 
chętnych. Na
dworze panowała głęboka dżdżysta noc, kiedy do izby weszli dwaj mężczyźni w 
kożuszkach
— to ci, co mieli nas przeprowadzić przez granicę. Zaczęli zbierać od obecnych 
po piętnaście
złotych. Zwróciłem się do jednego z nich: „Zna pan Krajewskich w Kostkach?” „A 
tak, bo
co?” „Bo ja nie mam przy sobie pieniędzy, ale u pana Krajewskiego czeka moja 
siostra i ona
zapłaci”. „A jak siostra nie zechce zapłacić?” „Jak to nie zechce? Tak się 
umówiliśmy”. „No,
a jak nie zechce?” — powtórzył przewodnik. „To weźmie pan to palto!” — 
wykrzyknąłem.
Mężczyzna w kożuszku pomacał moje palto i powiedział: „Dobra. Idziemy”.
Szliśmy w ciemnościach bezładną gromadką zatajając oddechy, starając się 
wyciszać kroki.
Czasem tylko któryś z przewodników coś mruknął sprawdzając, czyśmy się nie 
pogubili.
Nie wiem, dlaczego wyobrażałem sobie, że będziemy brnąć przez błota lub iść 
brodem przez
rzekę, tymczasem cały czas szliśmy jakimiś piaszczystymi ścieżkami lub po 
mlaszczącej trawie.
Naszą jedyną osłoną były ciemności, a jedyne, co słyszeliśmy, to własne 
przyśpieszone
oddechy. Wszystko to nie trwało zbyt długo, chyba mniej niż pół godziny. Wyrósł 
przed nami
cień chałupy, przewodnik zapukał, otworzyły się drzwi — i wszyscy, ilu nas było, 
pomieściliśmy
się w obszernej izbie skąpo oświetlonej naftową lampą. Znajdowaliśmy się po 
sowieckiej
stronie — i tu, w tej chałupie, mieliśmy przesiedzieć do rana.
Ale nie ja. Bo ja miałem przecież pójść z przewodnikiem do chałupy pana 
Krajewskiego,
gdzie czekała moja siostra. Jednak mężczyźnie w kożuszku coś się odmieniło. „Nie 
znam
żadnego Krajewskiego — powiedział. — Dawaj palto!” „Przecież pan mówił, że pan 
zna!”
„Nie znam. — Wyciągnął rękę. — Zdejmuj palto!” Pod nogami rozwarła mi się 
otchłań. Tak
oto mi się zaczynało moje samodzielne życie: od brutalności i bezwzględności 
mężczyzny w
kożuszku. Ale jeszcze nie rezygnowałem. „Nie mogę przecież zostać bez palta”. 
Jego to nie
obchodziło: „Umówiliśmy się!” „Ale pan miał znaleźć Krajewskich. Mogę oddać 
marynarkę”
— powiedziałem nagle. Ponieważ słuchało nas kilka osób, mężczyzna w kożuszku 
zdał sobie
sprawę, że nie spoglądają na niego przychylnie. „Dawaj” — zgodził się. Oddałem 
brązową
marynarkę z cienkiego materiału i nawet specjalnie jej nie żałowałem. Przez 
chwilę wydawało
mi się, że to ja jego oszukałem.
Gospodyni zaczęła zbierać po dwa złote od osoby za przesiedzenie nocy. Kiedy 
doszła do
mnie, musiałem przyznać się, że mam tylko pięćdziesiąt groszy. Mimo świeżego 
doświadczenia
z przewodnikiem, nie spodziewałem się, że może mi nie pozwolić przesiedzieć w 
chałupie
do rana z powodu braku tych głupich dwóch złotych. Ale ona jednak kazała mi 
wyjść. Nikt
się nie odezwał, kiedy wychodziłem w ciemną noc z chałupy, nikt nie zaofiarował 
się, że za
mnie zapłaci.
Stałem pod okapem strzechy i słuchałem szmeru deszczu, który spływał strużką z 
rynny do
stojącego pod nią wiadra. Ciemno, wilgotno, przejmujące zimno — jednym słowem, 
dość
beznadziejnie. Ale nie poddawałem się. Muszę dotrwać do świtu — tylko jak? 
Odwróciłem
wiadro i usiadłem na denku. Pomyślałem, że zaczyna się to wszystko niezbyt 
zachęcająco.
Druga noc poza Nowolipiem — i wciąż wpadam w tarapaty. Siedzę więc tak pod 
okapem, ja
jeden, wybraniec, podczas gdy wszyscy inni są tam, w ciepłej chacie i drzemią 
przy stole. A
może ruszyć się stąd, spróbować poszukać czegoś? Z ciemności, poprzez przesłonę 
mżawki,
mrugało z jakiegoś okna światełko. Tylko kilkadziesiąt kroków. Spróbuję — 
postanowiłem.
Nie zaszczekał w obejściu pies, było cicho. Tam, w tej chacie, przed której 
ogaconymi
drzwiami stałem, ludzie jeszcze nie spali, paliło się światło. Zastukałem. Po 
chwili uchyliły
się drzwi, ukazała się w nich szczupła wysoka kobieta, ubrana raczej po miejsku, 
może nauczycielka
tutejsza (tak mi to teraz przyszło do głowy). „Proszę pani — mówię — nie mam
pieniędzy, mam tylko pięćdziesiąt groszy i bateryjkę do latarki, mogę ją oddać. 
Czy pozwoli
mi pani przesiedzieć do rana?” „Wejdź” — powiedziała pani, a może: „Niech pan 
wejdzie”,
bo już nie pamiętam, jak się wtedy do mnie odzywano. Ale pamiętam, że prawie ją 
rozśmieszyła
ta bateryjka, którą trzymałem w ręku.
W izbie przy stole siedział mąż tej pani i jeszcze jakieś małżeństwo, które 
miało tu przenocować
podobnie jak ja. Nikt o nic mnie nie pytał. To ja sam opowiedziałem, że nie 
pozwolono
mi w tamtej chałupie przenocować, bo nie miałem dwóch złotych. Dostałem gorącej 
herbaty
z kostką cukru. Herbata była z samowara. (Pierwszy raz w życiu piłem herbatę z 
samowara).
Potem gospodarze zaprowadzili to małżeństwo i mnie do sąsiedniej izby, gdzie 
rozścielili
nam na podłodze słomę. Zwaliłem się na posłanie i natychmiast zasnąłem.
Nie słyszałem, jak tamci wstali, spałem mocno, gospodyni musiała mnie obudzić. 
Wyprowadziła
mnie na drogę i pokazała, jak się idzie do Rostek. Mów, kiedy spotkasz patrol, 
„ja
zdzieszni” — pouczała mnie — to znaczy tutejszy „Aha, jeszcze coś. Do tamtej 
chałupy, w
której nie chcieli cię przenocować. przyszedł w nocy patrol sowiecki i 
wszystkich przepędził
z powrotem na ziemią niczyją”. Nie umiałem wydobyć z siebie słowa, w tej nowinie 
było coś
oszałamiającego. Więc gdybym miał te dwa złote... Albo gdyby gospodyni była 
bardziej
wielkoduszna... Czułem się tak, jakby ktoś nieznany wziął mnie za rękę i 
wyprowadził z tej
złej chałupy. I zaprowadził do tej drugiej, tej dobrej, której gospodyni stała 
oto przede mną
uśmiechając się („no widzisz, jak to bywa”), a ja chyba nie umiałem jej nawet 
podziękować.
No więc teraz dziękuję.
Szedłem drogą lekki, już pewny siebie, a kiedy napotykałem pograniczników w 
budionnówkach,
którzy pytali: „Ty kuda?”, odpowiadałem sprytnie: „Do Germanii”, na co oni:
„Dawaj nazad”, pokazując właśnie ten kierunek, w którym chciałem iść, i w ten 
sposób doszedłem
do wsi Rostki. Przed chatą stała moja siostra, trochę, trzeba przyznać, 
niespokojna. A
mnie nawet nie bardzo chciało się opowiadać, co się zdarzyło, jakoś mi się to od 
razu wszystko
zrobiło odległe i błahe, a może po prostu byłem zmęczony, siedziałem już 
bezpieczny u
państwa Krajewskich przy stole, pijąc parzone mleko z półlitrowego kubka i 
zajadając grubą
pajdę razowego chleba. Po raz pierwszy w życiu gorące mleko wydało mi się 
cudowne w
smaku...
W Białymstoku moja siostra mieszkała w jednej kwaterze nie z jednym, jak się 
okazało,
ale już z dwoma znajomymi małżeństwami: bieżeńców przybywało. Było ciasno, to 
prawda,
starałem się nie zajmować miejsca, spałem na polowym łóżku w korytarzu. Ale już 
nazajutrz
zaczęły się kwasy i przebąkiwania, że co ja tu robię, byłem nie przewidziany, 
nie zameldowany,
nie ukrywano przede mną, że jestem intruzem. Po raz pierwszy w życiu doznałem
uczucia, że jestem niechciany, zawadzam. Zacząłem żałować, że opuściłem rodzinny 
dom.
Hipka odnalazłem na budowie kamienicy. Padliśmy sobie w objęcia, tak, poczuliśmy
wspólnotę, mój szorstki brat był bliski łez. Pokazał mi stwardniałe od odcisków 
dłonie, jego
praca polegała na tym, że kuł w murze otwory dla rur wodociągowych. To może 
robić —
tłumaczył z goryczą — czarny robotnik, nie potrzeba do tego fachowego 
hydraulika. Dostawał
pięć rubli czterdzieści kopiejek dziennie, dokładnie tyle, ile wydawał, żeby się 
najeść i
opłacić nocleg u kolejarza, pana Nowaka. Ja jednak byłem dumny ze swojego brata, 
który
poszedł do ciężkiej pracy, żeby czynnie, nie na gębę, wcielać swoją ideę, to 
znaczy budowę
socjalizmu. Brat jednak był wyraźnie spochmurniały. Jakby zupełnie nie 
dostrzegał żadnej
wzniosłości w swojej harówie. Po fajerancie zaprowadził mnie na przedmieście, do 
swojego
kolejarza. Po drodze, kiedy powiedziałem, że w Warszawie z nudów, na podstawie 
słownika
ortograficznego, poznałem alfabet rosyjski (czym mu cholernie zaimponowałem), 
kupił
„Prawdę”, żebyśmy się mogli dowiedzieć, co na froncie. Znaleźliśmy mały „ 
Kommiuniké
naczelnego dowództwa germańskiego”, z którego wynikało, że na linii Maginota 
prowadzone
są akcje rozpoznawcze i że zatopiono dwa angielskie statki handlowe o takiej to 
a takiej wyporności.
Dowiedzieliśmy się jeszcze, że Finlandia zagraża Związkowi Radzieckiemu i że
Związek Radziecki nie może tego tolerować. Po raz kolejny mogłem zauważyć, że 
jakoś to
tak jest, że zawsze małe państwa zagrażają wielkim, nigdy odwrotnie, i że te 
wielkie biedactwa
zmuszone są w końcu do samoobrony.
Kolejarz, u którego brat odnajmował żelazne łóżko za trzydzieści rubli 
miesięcznie, był
sympatycznie mrukliwy i nie miał nic przeciwko temu, żebym przenocował. Spaliśmy 
na wąskim
łóżku przykryci kolejarskim kożuchem.
Nazajutrz brat wciąż był pochmurny. „Rzucę tę robotę w diabły — powiedział 
odprowadzając
mnie do Stelli. — Wyjadę do Lwowa”. „Znajdziesz tam lepszą pracę” — pocieszyłem
go. „Nie, nie zwariowałem. Wiesz, co będę robić? Handlować”. I dodał: „Zegarki. 
Teraz naj-
lepszy interes to zegarki”. „A co na to Edzia?” „Nie ma Edzi” — usłyszałem. 
Kiedy on dotarł
do Białegostoku, dowiedział się, że Edzi już nie ma. Zdążyła wyjść za mąż za 
inżyniera S., z
którym wyjechała na posadę w głąb Rosji. Z inżynierem zawsze się tego socjalizmu 
więcej
nabuduje niż z frajerem, który kuje dziury w murze.
Teraz zrozumiałem. Mój brat został zdradzony. Wszystko straciło sens. Wyjechał 
do
Lwowa i rzucił się na te zegarki. Był codziennym bywalcem w Pasażu Mikolascha. W 
końcu
maja następnego roku, kiedy NKWD we Lwowie przyszło po moją siostrę, 
zaaresztowano i
jego, nigdzie nie pracującego. Stellę zesłano do Jakucji (co ją uratowało), ale 
jego do łagru w
Rybińsku, bez prawa korespondencji. Kiedy uzyskał te prawa i dostaliśmy 
wreszcie, ja i Mirka,
kartkę nagryzmoloną ołówkiem, okazało się, że dostał wyrok „za nielegalne 
przekroczenie
granicy” (sowiecko—niemieckiej). Ponieważ to nie on przekraczał granicę, tylko 
raczej wojska
dwóch mocarstw, adwokat z Równego robił nadzieję, że jakoś to się uda w 
odwołaniu
wyjaśnić. W kilka dni po tej krzepiącej rozmowie z adwokatem nastąpiła inwazja 
niemiecka
na ZSRR, kontakt znów się urwał, tym razem na zawsze. Nigdy nie natrafiłem na 
ślad mojego
brata.
W Białymstoku tymczasem odnalazł się jeden z robotników ojca, wspomniany Józek,
zwany Kupcem, i opowiedział, że Mirka szczęśliwie przeszła Bug w okolicach 
Brześcia i już
jest w drodze do Mariana. Marian czeka na nią w miasteczku Busk koło Lwowa i 
wszystko
jest przygotowane do skromnego ślubu. Mirka wreszcie pogodziła się z tym, że 
Marian nie
wygląda na amanta, ale wiedziała, że ma wiele innych zalet, w tym niebywałe 
poczucie humoru,
i bardzo go w końcu pokochała. Słyszałem czasem tę jej miłość, jej nasycony 
namiętnością
oddech, słyszałem to, kiedy nocowałem z nimi w jednym pokoju (już w Dąbrowicy na
Wołyniu), mój własny oddech zamierał, cały zastygałem, żeby myśleli, że śpię, 
słyszałem to i
byłem bardzo szczęśliwy. Lubiłem Mariana, wszyscy go lubili, był zdolny, 
błyskotliwy,
uczynny, wesoły, otwarty, wynalazczy jako inżynier, zarazem zdecydowany i 
rzetelny. Tak,
wszyscy go lubili, Polacy, Rosjanie, ortodoksyjni Żydzi i miejscowi Ukraińcy. 
Kiedy w
czerwcu 1941 roku Niemcy zbliżali się już do Dąbrowicy i ukraińską szkołę 
pedagogiczną, w
której, dzięki jakiemuś ciągowi przypadków, się uczyłem, miano w popłochu 
ewakuować
przez Sarny do Kijowa, zabębniłem wieczorem w okna Mirki. „Chodźcie! — 
nalegałem. —
Ubierajcie się i uciekajcie z nami!” Powiedziała mi wtedy, że oni nie pójdą na 
tułaczkę, bo
Marian ma chore serce, może wrócą do Warszawy. „Ale słuchajcie, tu będzie 
pogrom!” Nie
boją się żadnego pogromu — tłumaczyła Mirka — bo Marian ma świetne stosunki z 
Ukraińcami,
nie spotka ich żadna krzywda, obiecano im to. Odszedłem więc od okna i pobiegłem 
za
swoimi szkolnymi kolegami. Szliśmy do Sarn nocą przez ukraińskie wsie pozornie 
uśpione,
ale przecież wiedzieliśmy, że groźne, kluczyliśmy okrężną drogą, a prowadzili 
nas dwaj miejscowi
koledzy Ukraińcy, którzy znali wszystkie te ścieżki na wylot, obaj rośli i 
szerokoplecy,
Momot i Frusowicz. Nigdy im tej koleżeńskiej solidarności nie zapomnę, niech 
więc te nazwiska
zostaną tu wpisane. (W tym świecie, w którym przeważa zło, dobro musi być 
pokazane.
Że można i tak, że bywa i tak. Wiem, że ta dygresja mąci moją opowieść, jest 
błędem z
punktu widzenia kunsztu narracyjnego. Ale do diabła z kunsztem! Niech to będzie 
gorzej
opowiedziane, ale niech padną słowa istotne. Co tu, ostatecznie, jest 
ważniejsze: zręczność
literacka czy nasza ludzka tragedia? Więc powtarzam: niech będą wspomniani Momot 
i Frusowicz).
Mirce i Marianowi rzeczywiście na razie nic się nie stało. Mama opowiedziała mi, 
że
nawet wtedy przez pewien czas z nimi korespondowała, pracowali u Niemców, ale po 
roku
korespondencja się urwała i do mamy dotarła wiadomość, że Mirkę i Mariana 
zagażowano. (I
wtedy rodzice już wiedzieli, że jedno z ich dzieci zginęło, i że nadzieja jest w 
przeżyciu tych,
którzy są nie wiadomo gdzie.) A ja, usłyszawszy to wszystko, pomyślałem, że 
gdyby Marian
nie był taki lubiany, taki fajny chłop, gdyby bał się Ukraińców i pogromów, 
oboje by uciekli
wtedy ze mną na wschód i może by się uratowali.
Wtedy jednak, w Białymstoku, w listopadzie 1939 roku, nikt nie podejrzewał, co 
się miało
stać, w ogóle mało kto myślał o dalekiej przyszłości, szło o to, żeby jakoś 
przeczekać do wiosny,
kiedy wreszcie ci cholerni sprzymierzeńcy zachodni ruszą do ofensywy — kto wie, 
może
przy udziale wielkiego państwa socjalistycznego, które ujawni, po czyjej 
naprawdę jest stronie
— i wróci się do domu. Wtedy, w Białymstoku, ów Józek zwany Kupcem wyrzucał nam,
że jak mogliśmy tak wszyscy czworo opuścić dom, że mama jak mama, trzyma się 
zadziwiająco,
ale ojciec popłakuje po kątach, wstydliwie, żeby nikt nie widział.
Zrobiliśmy więc naradę rodzinną — Stella, Hipek i ja — i zgodziliśmy się, że 
jedno z nas
musi wrócić do Warszawy i oczywiście powinienem to być ja, jako najmłodszy. A 
także jako
ten, który nie ma tu nic do roboty, jest intruzem, zawadza. Tak, pojadę, 
myślałem z ulgą, stęskniony
za swoim domem, Nowolipiem, za czułością rodziców, dość miałem przebywania w
tym wspólnym mieszkaniu, gdzie tak niechętnie na mnie patrzono. Jeden z 
przyjaciół Kupca
miał się nazajutrz przemknąć na tamtą stronę i zgodził się zabrać mnie ze sobą.
Tej nocy byłem w Warszawie. Jechałem furmanką przez jakieś dziwne miasto, o 
którym
wszyscy mówili, że to Warszawa. Wciąż zatrzymywaliśmy się na skrzyżowaniach 
ulic, a na
skrzyżowaniu stał umundurowany Niemiec i regulował ruch, wymachując białą gumową 
pałką.
I każdy z tych regulujących ruch Niemców miał wąsik i loczek opadający na czoło, 
każdy
był Hitlerem.
Kiedy się obudziłem, chwilę przetrawiałem w sobie ten sen. Zrozumiałem (ja, 
czytelnik
Freuda): n i e c h c e s z w r a c a ć. Sen ujawnił mi zepchnięte w 
podświadomość przekonanie:
tam na każdym rogu jest jakiś Hitler. Tak o tym myślisz, i dlatego jest ci tak 
ciężko na
duszy. Nie możesz wracać.
Nie pamiętam, czy opowiedziałem siostrze mój sen, czy tylko podzieliłem się moim 
postanowieniem.
Nie dyskutowała ze mną: nie to nie, może ja mam rację. Mimo wszystko, to była
zbyt poważna sytuacja, żeby ktokolwiek mógł brać na siebie odpowiedzialność za 
czyjąś decyzję.
Powiedziałem siostrze, że najlepiej będzie, jeśli pojadę do Lwowa, do mojego 
nauczyciela,
co dalej, to się zobaczy, może będę się uczyć, może pracować na tej szosie, 
którą buduje
Marian.
Zaczęła się tułaczka. Nie wróciłem nigdy na swoje Nowolipie. Nie widziałem, jak 
ono
umiera.
Kwiecień 1990.
Aby rozpocząć lekturę,
kliknij na taki przycisk ,
który da ci pełny dostęp do spisu treści książki.
Jeśli chcesz połączyć się z Portem Wydawniczym
LITERATURA.NET.PL
kliknij na logo poniżej.
Józef Hen
Nowolipie
Tower Press 2000
Copyright by Tower Press, Gdańsk 2000
Ewie i Tomkowi
Słoneczna plama
Obok był ojciec. Trzymał mnie za rękę, rozmawiając z jakimś towarzystwem, a 
matka —
tak, mama też tam była — ja zaś przypatrywałem się dużej jasnej plamie, która 
kołysała się
na chropowatej ścianie domu. Musiałem się okropnie nudzić, skoro ta plama od 
słońca tak
mnie zaciekawiła, a może ona naprawdę była niezwykła. Ta jasna plama na szarym 
murze to
jest najdawniejszy obraz, jaki pamiętam. To od tej chwili mam świadomość, że 
jestem.
Utrwaliła mi się ta scena jak fragment filmu, który nagle zatrzymał się w biegu. 
Zdaje się,
że już wtedy wiedziałem, gdzie się znajdujemy: na bazarze łączącym Nowolipie z 
Lesznem.
Musiała być sobota, bo dookoła było pusto, stragany zamknięte. Tak, na pewno 
była sobota
(myślę sobie dzisiaj, kiedy o tym piszę), bo inaczej skąd by się wziął ojciec, w 
każdy inny
dzień nie miałby na taki spacer czasu. A jeśli sobota, to znaczy, że szliśmy 
przez bazar do
babci na Solną (tej ulicy już nie ma). Było zimno, ja w paletku, pewno jesień 
(więc mam
około dwóch lat), słoneczna plama na szarym chropowatym tynku raz większa, raz 
mniejsza,
więc chyba wiatr pędził chmury, pomiędzy którymi otwierały się prześwity na 
czyste niebo.
Stałem twarzą w kierunku Leszna, słoneczna plama kołysała się na murze po mojej 
prawej
ręce, mogę więc dziś nawet z grubsza określić, która to była godzina — jedenasta 
chyba —
wszystko się zgadza, szliśmy do babci Hamplowej na czulent, a czulent był zawsze 
o dwunastej.
A tam, w mieszkaniu na Solnej 9, będzie łaskotanie brody dziadka i wilgotne 
pocałunki
babci, których dziecko nie lubi, jej zachwyty, po których musiało nastąpić 
opryskiwanie kropelkami
śliny: „tfu, tfu, od złego oka!” Bardzo dziwne było to mieszkanie dziadków, tak 
inne
od naszego, wchodziło się przez kuchnię, w której stało łóżko cioci Sabiny, 
tęgiej, piersiastej
dziewczyny o mlecznej cerze, a potem był długi pokój, tylko jeden, i doprawdy 
nie wiem,
jakim cudem wszystko się tam mieściło: okrągły rozsuwany w miarę potrzeby stół, 
krzesła,
kredens, szafy, komoda, a przede wszystkim dwa drewniane łóżka stojące wzdłuż 
ściany,
głowami do siebie; chyba dlatego tak ustawione, żeby było przyzwoiciej, bo 
widziałem podobnie
stojące łóżka i w niektórych innych żydowskich domach, gdzie gospodarze byli już 
w
podeszłym wieku, nie wypadało chyba, żeby dziadek i babka spali obok siebie. Z 
pokoju wychodziło
się na balkon, na którym czułem się niezbyt pewnie. Myśmy mieszkali na trzecim
piętrze, a babcia i dziadek na pierwszym, więc ich balkon był bliżej ziemi niż 
nasz, i ja to tak
odczuwałem, jakby ziemia ku mnie podpływała. To, że na balkonie pierwszego 
piętra czułem
się nieswojo i na czwartym piętrze u Basiuków też się czułem dziwnie, a tylko u 
nas na trzecim
wszystko było jak trzeba, świadczy o tym, że lęk u dziecka wzbudza nie tyle 
wysokość,
ile inność. U nas jest zawsze tak, jak powinno być, i jeśli u sąsiadów jest 
inaczej — w kuchni,
przy stole czy w sypialni — to to się wydaje dziwne. Jakoś nie w porządku.
Trzeba powiedzieć — nie krępując się posądzeń o megalomanię — że od tego 
sobotniego
popołudnia na bazarze nie tylko ja jestem, ale i świat jest. Bo przecież skoro 
my trwamy w
niebycie, to i świat trwa w niebycie. Nigdy by ten świat nie stał się 
rzeczywistością, gdybym
się nie był urodził. Aż strach o tym pomyśleć. Możemy światu wybaczyć, że będzie 
trwał bez
nas, nawet pragniemy, żeby trwał (i zachował jakąś pamięć o nas), ale czasem 
trudniej darować
światu, że tak długo był obojętny na to, że nas nie było.
Moja mama wcale się nie przejmowała tym, że świat beze mnie nie istnieje — 
uważała, że
jak najbardziej jest, skoro i ona jest — miała już troje dzieci, i kiedy jeszcze 
raz zaszła w ciążę,
nie zachwyciło jej to bynajmniej. Skakała ze stołu — sama mi to później 
opowiadała —
żeby mnie się pozbyć, ale się nie udało, trzymałem się mocno życia. Świat uparł 
się, żeby
przeze mnie zaistnieć.
Mama była wielką miłośniczką teatru, i to w teatrze chwyciły ją bóle porodowe. 
Odwieziono
ją dorożką do domu, zawołano akuszerkę, panią Basiukową, która mieszkała nad 
nami
— i tak przyszedłem na świat w noc z 7 na 8 listopada 1923 roku. Dopiero grubo 
po wojnie,
w Polsce rządzonej przez marksistów, dowiedziałem się, że jestem spod znaku 
Skorpiona i
jak w związku z tym powinien się układać mój los i charakter. W naszym otoczeniu 
nikt znakami
zodiaku się nie zajmował. Za to mówiono, że skoro urodziłem się z wtorku na 
środę, to
mam być mądry i bogaty. Nie bardzo się to sprawdziło.
Pani Basiukowa, wysoka, chuda jak tyka energiczna pani, jeszcze nieraz schodziła 
do nas
odbierać u położnicy dziecko, bo na przykład ciocia Sabina po wyjściu za mąż u 
nas urodziła
Halinkę, a potem Mareczka. Ciocia lubiła sobie powrzeszczeć, krzyczała do nas 
przez ścianę:
„Odmawiajcie psalmy! Chłopcy, miejcie litość, psalmy!” I później ulubioną naszą 
zabawą,
moją i starszego brata, było odgrywanie porodu, on wrzeszczał, a ja 
wyśpiewywałem psalmy
własnej kompozycji.
Moje starsze rodzeństwo to były dwie siostry i właśnie ten brat, więc w końcu 
rodzice
ucieszyli się, że przyszedł na świat drugi syn. Ludzie im zazdrościli, że tak to 
się ułożyło, po
parze, a w ogóle twierdzono, że nie mogło być inaczej, bo w naszym domu przy 
ulicy Nowolipie
53 rodzili się sami chłopcy. (Moje siostry przyszły na świat, kiedy rodzice 
mieszkali
gdzie indziej). Konowie mieli trzech synów, Gorynowie trzech, Rozenkierowie 
trzech, Kacowie
aż czterech — od parteru aż po piąte piętro sami chłopcy. Krzyżewscy, ci z 
czwartego
piętra, mieli wprawdzie, prócz dwóch przystojnych synów, jeszcze piękną córkę, 
która zrobiła
karierę, bo wyszła za mąż za pułkownika i wcale nie krępowała się przychodzić z 
nim do
swojego ojca szewca, ale ona, tak samo jak moje siostry, też urodziła się nie w 
tym domu.
W osiem dni po moich narodzinach rodzice wydali ucztę, jak każe zwyczaj, z 
okazji obrzezania
chłopca. Jedli i pili radując się, że świat raz jeszcze powołano do życia, ale 
mnie w
późniejszych opowieściach mamy najbardziej zafrapowało to, że rozrzucano między 
gośćmi
cukierki. „A dla mnie zostawiliście?” — dopytywałem się. Na pewno zostawili. 
Szukałem w
kredensie tych swoich cukierków, ale nigdzie ani śladu. Okazało się, że w ogóle 
o tym nie
pomyśleli. I długo jeszcze odczuwałem żal, że podczas tego balu obce dzieci 
częstowano cukierkami,
tylko mnie nie. A najdziwniejsze w tym wszystkim było to, że wcale za cukierkami
nie przepadałem.
Mój starszy o trzy lata brat, Hipek, łobuziak i żartowniś, lubił droczyć się z 
mamą: „A ja
mamę na swoje wesele nie zaproszę”. Mama się trochę martwiła, narzekała, że 
rośnie niedobry
chłopiec, żadnej wdzięczności dla rodziców, wreszcie kiedyś spokojniej 
spytała:,,
Dlaczego?” „Bo mama mnie na swoje nie zaprosiła”. Coś jak z tymi cukierkami. 
Mama
rzeczywiście nie była na jego weselu, brat po pobycie w obozie w Rybińsku 
przepadł gdzieś
w Rosji — nie wiem, co się z nim stało — mama zaś podczas wojny była w getcie w 
Warszawie.
Może nie należy tak żartować?...
A te dzieci, które urodziły się u nas w dziecinnym pokoju, Halinka i Mareczek, 
bardzo
udane, śliczne dzieci, oboje wywieziono do Treblinki.
Smutne oczy
Jedno zdjęcie z mojego wczesnego dzieciństwa się uratowało. Tylko dlatego, że 
odbitkę
mieli wujostwo w Argentynie, w Santa Fe. Jestem na nim z rodzicami i 
rodzeństwem. Michalin,
lato, mam trzy i pół roku, przykucnąłem w pierwszym rzędzie z piłką w ręku, 
patrzę w
obiektyw szeroko rozwartymi oczyma, w których maluje się bezbrzeżny smutek. To 
moje
uważne i smutne spojrzenie czasami irytowało ojca. „Wystawił parę swoich 
cielęcych oczu!”
— warczał. Myślę, że ludzi, którzy przejawiają energię w życiu, chcą coś 
osiągnąć, zdobyć,
nieważne co, drażni czyjś smutek, jak drażni inne widzenie świata. A mnie, kiedy 
ojciec tak
się gniewał, robiło się jeszcze smutniej.
Nie chcę nikomu wmawiać, że w smutnych oczach dziecka wyrażało się przeczucie 
tego,
co nastąpi, z nim i z wszystkimi dokoła. Nie, nikt takiego przeczucia mieć nie 
mógł. Podczas
wakacji krążyły po letniskach Cyganki, od których bił mocny zapach, 
charakterystyczny,
wcale przyjemny, wróżyły z kart, przepowiadały długie życie. Dajmy na to, że 
utrafiły z
„brunetem wieczorową porą” albo z „daleką podróżą w ciepłe kraje” — i to 
wszystko. Matki
dopytywały się, czy dziecko wyrośnie na doktora, czy pójdzie do fachu, czy dać 
je do gimnazjum
czy raczej do stolarza, nieświadome tego, że Potwór już czyhał, czekał tylko na 
swój
czas.
Gdybym teraz spotkał to dziecko z Nowolipia i mógł mu opowiedzieć o nim samym, 
byłaby
to opowieść dla niego niewiarygodna, wręcz fantastyczna — i zarazem 
rozczarowująca.
Bo dużo w tym życiu jest z bicia głową w mur.
Smutek, który trapił dziecko, był bardziej zwyczajny. Ulepiono człowieczka, 
porwano z
niebytu, zadano gwałt jego nieistnieniu. Jesteś, żyj sobie, oto twój świat, 
właśnie ten, innego
nie ma. Otóż ten świat mnie, dziecku, wydał się trudny, mało zachęcający. Wcale 
się nim nie
cieszyłem, odkąd już jako osobniczek trochę świadomy musiałem stawić mu czoło. 
Strasznie
trudno jest być dzieckiem, wiedział o tym Korczak, domagał się szacunku dla 
dzieci, ale bardzo
często nie wiedzą o tym dorośli i nie zawsze wiedzą dzieci, z których wiele jest 
bezmyślnie
zadowolonych z siebie.
Ja nie byłem zadowolony. Lękałem się świata i jego wymagań. Czasem wydawało mi 
się,
że w głowie wiruje mi z zawrotną szybkością coś niby płyta gramofonowa, zupełnie 
jakby
zbliżała się jakaś katastrofa. Kiedy indziej znowu miałem wrażenie, że wszystko 
wokół dzieje
się w sposób przyśpieszony i ludzie też mówią nienaturalnie szybko, nie wiem, 
jak długo to
trwało, pewnie tylko parę minut, ale było bardzo męczące, a na dodatek nikt mi 
nie wierzył.
Odczuwałem, że jestem malutki, słabiutki, uzależniony, bo bez nich, dorosłych, 
bezradny.
I myślę, przypatrując się mojej wnuczce Ewuni, że dzieci na ogół o tym wiedzą, 
szukają
schronienia, opieki, czułości, czasem sprytnie przypochlebiają się, kokietują — 
o, bez obaw,
dzieci znają swoje interesy. Dziecko wie, że jest uwięzione w ciele — słabym, 
podatnym na
choroby — że ciało potrafi być wrogiem — wie w sposób naturalny to, do czego 
filozof dochodzi
po latach rozmyślań z powodu choroby nerek. Ile pułapek, ile przykrości szykuje 
mu
to podstępne ciało. Dlaczego gorączka? Dlaczego bolesne opuchnięcie od świnki? 
Duszący
koklusz? Dlaczego katar z nieznośnymi gilami, kaszel, oparzenia, swędzenia?
Ja zaś szczególnie byłem nieudolny, niezręczny, wszystko wymykało mi się z rąk. 
Mój
nieustraszony brat robił koziołki, stawał na rękach i tak chodził, wykonywał 
karkołomne obroty
na trzepaku, wdrapywał się na drzewo i skakał z gałęzi na ziemię. Raz nawet 
stanął na
parapecie otwartego okna na trzecim piętrze, kiedy indziej zawisł na 
balustradzie balkonu
głową w dół — i co się wtedy działo z mamą, można sobie wyobrazić. (Mnie się 
czasem śniło,
że przechodzę po desce z naszego balkonu na balkon Gorynów i nagle ryps, lecę w 
przepaść
— nie żyję — budziłem się w otchłani, wciąż nieżywy — długo nie mogłem uwierzyć,
że to był tylko sen). Mój brat, który zbiegał ze schodów skokami, aż dudniło, 
głowę ostrzyżoną
na zero miał pełną guzów, czym bardzo się pysznił. Kiedy krew trysnęła z głowy, 
mówiło
się, że ma w niej dziurę, mama pobiegła z nim do pogotowia na Lesznie, gdzie 
dyżurny felczer,
a może nawet sam pan woźny, którego wszyscy się bali, zrobił mu opatrunek, 
obficie
zalewając ranę jodyną, brat zaś zaciął zęby i ani krzyknął. Czułem się 
upokorzony, bo brat
strasznie się tym bandażem na głowie chełpił. Na szczęście któregoś ranka, kiedy 
stanąłem
zaspany na łóżku, zachwiałem się i wyrżnąłem głową w metalowy kant ozdobnego 
pieca kaflowego
(był zielony, pamiętam), trysnęła krew — dziura w głowie! dziura w głowie! —
mama w panice pobiegła ze mną nie ubranym do pogotowia — pan woźny (a może 
jednak
dyżurny felczer), sapiąc i przygadując, przyłożył nasyconą jodyną gazę do rany 
(chyba też
zacisnąłem zęby), a potem zabandażował głowę jak należy i mogłem z dumą wrócić 
na Nowolipie.
Doprawdy, nie wiem, skąd mi się przy tej powieści wziął ten lekki ton, widać to 
już taki
pisarski nawyk, wcale tu nie na miejscu — więc jednak piszę o tym z pobłażliwym 
dystansem
dorosłego człowieka, podczas gdy moje życie dziecka pamiętam jako przykre bez 
niczyjej
winy, przykre i pełne strachów. Przez pewien czas prześladował mnie trup sąsiada 
z drugiego
piętra, bałem się przechodzić koło tych drzwi, on na mnie czyhał, wołałem brata 
albo Emilkę,
żeby po mnie zeszli.
Żadne tłumaczenia nie pomagały, wiedziałem swoje: on tam stał, niewidzialny dla 
innych,
stał i wyciągał po mnie rozczapierzoną dłoń.
Nie tylko od brata byłem gorszy. We freblówce — tak nazywano wtedy przedszkole — 
też
byłem nieporadny. Inne dzieci składały z patyków dwupłatowe aeroplany albo 
domki, płoty,
psie budy, a mnie nigdy nic się nie udawało. Inne dzieci umiały rysować, 
niektóre nawet ładnie
malowały, a mnie zawsze wszystko wychodziło krzywo, farbki się rozlewały i 
wszystko
plamiły. Palce miałem zawsze ubarwione, a na brystolu zamiast dzbanka w piękne 
kolorowe
kwiaty jak u innych — bezkształtne rozlewisko koloru pomyj w rynsztoku. Wuj 
Kuba, mąż
cioci Sabiny, przyprowadzał do nas czasem dziesięcioletniego siostrzeńca, żeby 
pochwalić się
nim, bo pięknie rysował, szczególnie konie — mnie po dzień dzisiejszy, kiedy 
chcę wnuczce
narysować konia, wychodzi jakiś niedorozwinięty pies — patrzyłem na te jego 
cudownie
zręczne palce, na te konie pełne urody, ruchu — i rozumiałem, że jest 
utalentowany, on tak, a
ja nie, ani trochę, dobrze że chociaż mama mnie kocha. A jak spostrzeże się, że 
jestem do
niczego i przestanie kochać?
Wstydziłem się mówić, że chcę do ubikacji, i zdarzało mi się robić w majty, 
dzieci od razu
to odkrywały i zatykały sobie nos, a mnie, płaczącego ze wstydu, odprowadzano do 
domu.
To, że zdarzała się katastrofa, uważałem za jedną z udręk właściwą istnieniu, 
mojemu istnieniu
w szczególności. Do tego mama chciała, żebym był elegancki, kupiła mi komplecik 
składający
się z niebieskich spodenek i błękitnej bluzki, spinanych na guziki z tyłu, 
strasznie
trudno to było odpiąć i nic dziwnego, że nie można było zdążyć — więc właściwie 
kto był
winien, dziecko czy bezmyślni projektanci niepraktycznych ubranek? A gdy mowa o 
ubranku,
to pamiętam też garniturek z brązowej surowej wełny, brzegi krótkich spodenek 
obcierały
mi uda, które stawały się czerwone, pamiętam swój płacz, że nie chcę tego nosić, 
bo piecze, a
mama, że piękne, drogie, czysta wełna, i nerwy, jakie to niedobre, złośliwe 
dziecko. (Czuła
się winna, prawda? Trudno przyznać się do pomyłki). Nigdy tego ubranka nie 
zapomniałem. I
dlatego myślę, że jeśli dziecko nie chce czegoś na siebie włożyć, to prawie 
zawsze ma rację.
Miałem starą nianię, nazywano ją Michałowa, i wiem, że ją kochałem, jak to 
często zdarza
się dzieciom wobec starych, pełnych czułości kobiet. Widzę, jak Michałowa karmi 
mnie z
białej miseczki bułką maczaną w mleku — nie lubiłem tego, bo które dziecko to 
lubi — ale
starałem się jeść, żeby sprawić jej przyjemność. Potem, kiedy odeszła, już 
zapewne niepotrzebna,
a może nazbyt stara, tęskniłem za nią i pytałem, kiedy przyjdzie. A i ona chyba 
się do
mnie przywiązała, bo kiedyś nas odwiedziła, żeby zobaczyć, co ze mną. Jakbym był 
jej.
Wkrótce potem zmarła. Dlaczego o niej piszę? Pewnie dlatego: była taka dobra 
Michałowa w
moim życiu, żyła i przeminęła, tysiące takich prostych, starych, cudownie 
czułych kobiet harowało
i przeminęło, nic nie zawdzięczają światu, świat wiele zawdzięcza im — więc ją 
tę
moją tu wspomnę, poświadczę. Przywilej pisarza: móc kogoś wyróżnić.
Moja freblówka znajdowała się na Nowolipkach, naprzeciw kościoła z czerwonej 
cegły,
jedynego budynku, który przetrwał getto i sterczał potem smutno nad usypiskiem 
gruzów.
Kierowniczką i właścicielką była wysoka, masywna pani, poruszająca się o lasce. 
Kiedy
uczyła nas wierszyków (w tym akurat byłem niezły i mama często kazała mi się 
popisywać
przed ciotkami i wujkami podczas zgromadzeń rodzinnych), stała pośrodku salonu, 
myśmy
krążyli wokół niej, recytując lub śpiewając, a ona wybijała rytm laską o 
podłogę. Rzadko nas
zaszczycała swoją osobą. Tak naprawdę to zajmowała się nami jej pomocnica, 
szczupła młoda
dziewczyna, którą lubiłem. Za to pani kierowniczki bardzo się bałem, inne dzieci 
też, tak
to już było urządzone, że kierownika, potem dyrektora, trzeba się bać, sama 
nazwa tych funkcji
zatykała dzieciom dech z lęku, zresztą paniom nauczycielkom także. Miałem taką 
cylindryczną
skrzyneczkę z dykty — nosiło się to na sznurku przez ramię. W skrzyneczce 
mieściło
się jajko, kajzerka z masłem i butelka mleka. Pani zbierała te nasze 
skrzyneczki, a potem jej
pomocnica gotowała jajka i mleko. Mdliło mnie od tych śniadań, od zapachu jajek 
i mleka,
pani kierowniczka narzekała przed mamą, że ja nic nie jem, byłem blady i rosłem 
opornie. W
pogodne dni szliśmy z młodą panią do Ogrodu Krasińskich. Tutaj najbardziej 
fascynował
mnie pałac i płaskorzeźby na tympanonie, nie mogłem oderwać od nich oczu, tacy 
inni byli ci
ludzie, piękni, wysmukli, w spódniczkach albo prawie nadzy, z dziwnymi 
kamiennymi oczyma.
Był też w ogrodzie ślicznie bełkoczący wodospad, ale był też pagórek, z którego 
zimą
dzieci zjeżdżały na sankach, a ja się bałem pędu i znowu byłem gorszy, i znowu 
czegoś ode
mnie wymagano, co powiększało udrękę. (Dziś myślę, że ja po prostu byłem sporo 
młodszy
od innych dzieci, za wcześnie mnie tam posłano, ale ja się tego nie domyślałem i 
pogodziłem
się z tym, że tamci są lepsi).
Kiedy w porze obiadowej zabierano dzieci do domu, to po mnie — często się tak 
zdarzało
— długo nikt nie przychodził. Zostawałem sam jeden w dużym salonie, na wieszaku 
wisiało
już tylko moje paletko, pani kierowniczka jadła w milczeniu obiad, ja siedziałem 
smutny, z
poczuciem krzywdy, ale nie pamiętam, abym płakał. Czas mijał, na ulicy robiło 
się ciemno, a
ja stawałem się coraz nieszczęśliwszy. Zapomniano o mnie! Może mnie nie chcieli? 
Byłem
porzucony, tak, już wtedy, porzucony przez najbliższych. Wreszcie drzwi się 
nagle otwierały,
wpadała któraś z sióstr i w popłochu mnie ubierała — bo czuła, że w domu czeka 
ją bura.
Zdarzało się, że pani kierowniczka, litując się nade mną (a może nad sobą), 
pozwalała mi
samemu iść do domu, ale to musiało być później, kiedy miałem już pięć lat i 
można mi było
zaufać, że przejdę przez wyłożoną kocimi łbami jezdnię, nie wpadając pod 
furmankę.
Najbardziej pamiętnym wydarzeniem w mojej freblówce było nasze przedstawienie.
Wszystkim się zajmował mąż pani kierowniczki. Zjawiał się rzadko, wtedy 
wszystkie dzieci
milkły, bardzo go się bano, jeszcze bardziej niż naszej utykającej pani, bo on 
nie mówił, tylko
wydawał rozkazy, marszczył brwi i nosił okulary, a okulary, zwłaszcza rogowe, 
były rzadkością
na Nowolipiu. Nazywaliśmy go panem kierownikiem, tak się przyjęło. 
Przedstawienie
miało być o Jasiu i Małgosi i babie—jadze. Pan kierownik nie przydzielił mi 
roli, co mnie
wcale nie dotknęło, były dzieci starsze i na pewno zdolniejsze, ja z kilkorgiem 
innych dzieci
mieliśmy grać aniołków, które zaopiekowały się śpiącymi w lesie Jasiem i 
Małgosią. Nauczono
nas odpowiedniej piosenki, na próbach kazano nam poruszać rękami falistym 
ruchem,
co, jak powszechnie wiadomo, robią aniołki, unosząc się nad ziemią. Na 
przedstawienie kazano
mi przynieść białą koszulkę i białe kalesonki. Pan kierownik przyczepił mi do 
pleców
białe papierowe skrzydełka i na dany znak wypchnął naszą grupę na scenę. Nie 
uprzedzono
mnie jednak, że zobaczę nad sobą granatowe niebo, złote gwiazdki i pośród tego 
srebrny,
świecący księżyc. Stanąłem z rozdziawionymi ustami, zapomniałem o piosence, o 
machaniu
rękami. Wszystkie dzieci krążyły wokół Jasia i Małgosi, śpiących pod tekturowym 
drzewem,
i śpiewały co należy, i tylko ja, ten najgłupszy, stałem jak wryty, przyglądając 
się cudowi
księżyca. Szturchnięto mnie i wypchnięto ze sceny, bo już należało iść, mama 
najadła się
wstydu, pan kierownik mnie zbeształ. Znowu porażka, znowu łzy. Nie, stanowczo 
życie było
zbyt trudne.
Ale może nie dlatego mam na fotografii smutne oczy, akurat to zdjęcie może o 
niczym nie
świadczy; zapewne rozwierałem szeroko oczy, żeby zobaczyć ptaszka, który miał 
wylecieć z
pudła aparatu, kiedy pan od fotografii momentalnej (tak wykrzykiwał obchodząc 
michalińskie
wille: „Fo—tografia! Mo—mentalna!”) odsłoni obiektyw i poruszając bezgłośnie 
wargami
odliczy potrzebne sekundy. Tak nas, dzieci, bezczelnie oszukiwano, żebyśmy się 
nie wierciły
i spoglądały gdzie trzeba. Szybkośmy się z bratem połapali, że to tylko takie 
nabieranie gości
— bujać to my, ale nie nas, jak mówiła moja najstarsza siostra, już 
gimnazjalistka — bez tych
oszukaństw też zachowywaliśmy się spokojnie, bo wystarczająco czarował nas 
niezwykły
świat fotografii. Najpierw ten pan wyciągał z pudła negatyw — mogliśmy się temu 
przyjrzeć,
wszystko tam było odwrotnie — potem, do wysuniętej z pudła deseczki przyklejał 
go do góry
nogami — znowu odsłanianie obiektywu (czy też naciskanie gumowej gruszki) — i 
hokus—
pokus, wyciąganie kartoników, na których w kuwecie z odczynnikami powoli 
wyłaniały się
nasze twarze. Cuda! Matka nieodmiennie się krzywiła, że dzieci nie tak wyszły, 
ona sama ma
zafrasowaną buzię zamiast uśmiechniętej — „za takie zdjęcie pan powinien mi 
dopłacić” —
ale w końcu godzono się na pięć czy sześć odbitek, bo trzeba posłać jedną do 
Argentyny, jedną
do wujka w Rosji i do rodziców ojca — w Radzyniu.
Chcę tu wspomnieć o jeszcze jednej michalińskiej fotografii, właściwie o dwóch, 
których
nie mam, ale je zapamiętałem. Na obu zdjęciach nasza czwórka jest ustawiona 
jedno za drugim,
według wzrostu, ja oczywiście pierwszy, za mną mój brat, dalej czarnooka Mirka i
wreszcie Stella, z długą szyją, bo bardzo wyrosła, a szyja najbardziej. Na 
jednym zdjęciu ja
trzymam piłkę, a brat ma karabin przyciśnięty do ramienia, i ja płaczę, a on 
śmieje się uszczęśliwiony,
a na drugim ja trzymam dumnie karabin w pozycji na ramię broń, za to Hipek, 
upokorzony
trzymaną w ręku piłką, płacze rzewnymi łzami!
No i proszę! Przecież mój brat Hipek wcale nie chciał być żołnierzem, wtedy 
obiecywał
sobie, że będzie furmanem, ale wszyscy przyznają, że fotografia z piłką to 
jednak nie to, co z
karabinem. Strzelaliśmy z korkowców i z pistoletów kapiszonowych, ja marzyłem o 
szabli,
mama kupiła mi ułańskie czako, Hipek sam majstrował sobie proce, z których 
celnie strzelał,
tak że nawet była awantura, bo kiedyś zza płotu trafił jednego pana 
niebezpiecznie, ale żaden
z nas nie stał się militarystą. Chociaż w Przysposobieniu Wojskowym, a później w 
wojsku
zawsze byłem pilnym i zdyscyplinowanym żołnierzem, ale to przecież inna historia 
— dobrze
mówię: historia, słowo na miejscu.
Dlatego kręcę głową, kiedy słyszę biadolenia, że dzieci bawią się pistoletami 
automatycznymi,
czołgami i niby dlatego zostaje w nich zapał do wojaczki. Sam kupiłem kiedyś 
synkowi
wspaniale iskrzący się pistolet i nawet mu go trochę zazdrościłem, bo za moich 
czasów takich
cudowności chyba nie produkowano, a już na pewno nie docierały na Nowolipie. 
Myślę, że
chłopcy, którzy w dzieciństwie pobawili się tra—ta—ta—ta, pif—paf i tak dalej, 
później,
kiedy dojrzeją (jeśli dojrzeją, trzeba się zastrzec) będą dokładnie tacy, jacy 
byliby, gdyby się
tym nie bawili, a może nawet leciutko pod tym względem lepsi. Sprawdzone na 
sobie.
Ci z Radzynia i ci z Warszawy
Usłyszałem wołanie „lemoniada—piwo!” — i obudziłem się. Leżałem na kolanach 
matki
siedzącej w zatłoczonym, pełnym betów wagonie. Ten zatłoczony wagon i wołanie 
przekupniów
za oknem — to jest drugie najdawniejsze wspomnienie. Jest tak wyraziste, tak 
jedyne w
swojej melodyjności, że rozbrzmiewa ono dla mnie jeszcze dzisiaj nie 
zafałszowane niby ów
dzwonek z lat dziecinnych, który usłyszał po latach stary Marcel z wielkiej 
księgi Prousta.
„Lemoniada—piwo!” — słyszę to wołanie, z naciskiem na początkowe „le” i końcowe 
„wo”,
słyszę pisząc tę książkę. Po co utrwalam? Nie wiem, nikomu to przecież 
niepotrzebne, tylko
mnie, autorowi tej książki. Ale może tłumaczy mnie to, że każde budzenie się do 
życia składa
się z takich wyrywkowych sygnałów, z dźwięków, obrazów, które nie wiadomo czemu 
zostają.
Mama wiozła naszą czwórkę do Radzynia, do rodziców ojca. Mieliśmy ze sobą 
pościel i
pewno mnóstwo drobiazgów. Z Radzynia pamiętam niewiele: uliczkę z niskimi 
domkami i
przedstawienie w remizie strażackiej z różnymi dziwnymi sztuczkami na scenie, 
nawet z zainscenizowanym
pożarem; oczywiście zasnąłem i pamiętam, że obudził mnie huk dobywający
się z połyskującej miedzią ogromnej trąby. Reszta wrażeń tonie w magmie. 
Dziadkowie
mieli, jak się domyślam, taki sam domek jak wszyscy inni i oborę z kilkoma 
krowami, zajmowali
się wytwarzaniem i sprzedażą masła. Na pewno im się nie przelewało. Dziadek z 
Radzynia
był statecznym, pięknym mężczyzną o długiej czarnej, już srebrniejącej brodzie i 
mądrych,
tkliwych oczach. Lubiłem go, chociaż nic z naszego obcowania nie pamiętam. Za to
babka (o Boże, nie pamiętam jej imienia), czyli teściowa matki, była 
rygorystycznie pobożna,
ponura, apodyktyczna (jak na teściową przystało), i wydaje mi się, że mama za 
nią nie przepadała.
Przyjeżdżała do nas czasem przed świętami Pesach (czyli wielkanocnymi), żeby 
dopilnować,
aby wszystkie przygotowania odbywały się zgodnie z przepisami. Naczynia używane
przez cały rok odstawiano do spiżarni, która znajdowała się na klatce schodowej, 
i wyciągano
z niej na osiem dni świąt inne naczynia, pesachowe, wcale nie piękniejsze, 
przeciwnie,
byle jakie, z fajansu koloru brudnej bieli i bez ozdób. Jeśli musiało się używać 
w czasie
Paschy talerzy i garnków z dni powszednich, należało je wpierw ukoszernić, czyli 
wyparzyć
solidnie we wrzątku. Od tego byli domokrążni specjaliści. Pojawiał się taki na 
podwórzu z
kotłem na kółkach, w którym wrzała woda, i krzyczał: „Koszeruję! Koszeruję!” 
Można też
było spalić w ogniu pod kotłem „chumec”, czyli jakieś drobiazgi, co do których 
były wątpliwości,
czy nie strefnią świąt. My, dzieci, paliliśmy czasem połamane zabawki, a kiedyś 
jakiś
chłopak wymyślił, że „trefne” są łatwopalne klisze filmowe, którymi przez cały 
rok bawiliśmy
się, kolekcjonując je i wymieniając między sobą. Trudno, trzeba je było 
poświęcić! Rozsypaliśmy
te klisze wokół podwórza i podpaliliśmy z jednej strony. Dozorca, pan Jan 
Śnioch,
ruszył z miotłą na płomień, który przed nim uciekał, no i było na co 
popatrzeć!...
Nazajutrz, już po sederze wielkanocnym, zbieraliśmy się w bramie domu i 
krytycznym
okiem ocenialiśmy nowe, świąteczne ubranka, które mieliśmy na sobie. Potem grało 
się w
orzechy na opartej pochyło o mur desce. Szło o to, żeby opuszczony po desce 
orzech uderzył
w inny, już leżący na bruku — komu się to udało, zabierał wszystkie. Wracałem do 
domu
zawsze bez orzechów.
Kiedy babka z Radzynia przygotowywała święta, przepędzała mamę i służącą z 
kuchni i
piekła jakieś postne ciastka przetykane cebulą, najbardziej zaś dumna była z 
przaśnych jak
maca placków, które przed wypiekiem nakłuwała widelcem. Potem kazała nam to 
jeść, ale
nikomu nie smakowało z wyjątkiem ojca. Nauczyła mamę gotować krupnik z knedlami 
z
tartych kartofli, i to było naprawdę dobre. Ale poza tym jej kuchnia była chyba 
prosta, chłopska
(po polsku babka z Radzynia mówiła miejscową gwarą, pamiętam, że mówiła „wun” 
zamiast
„on”) i tylko ojciec wspominał jej zupy z sentymentem. Mamę to denerwowało: 
„Naturalnie,
twojej matce nigdy nie dorównam!” Bardzo lubiliśmy, kiedy babka z Radzynia 
wyjeżdżała,
bo wtedy dla każdego wysupływała z chusteczki (zawiązanej na supełek — więc 
chyba
stąd to słowo) po monecie pięćdziesięciogroszowej. Takie pieniądze nazywały się 
„na wyjezdnym”.
Zakończenie więc jej pobytu było miłe.
Kiedy babka z Radzynia zachorowała i przestała do nas przyjeżdżać, w domu 
odczuło się
rozluźnienie rygorów wielkanocnych. Ale przedtem zmarł dziadek — i to u nas w 
mieszkaniu.
Chorował na raka żołądka, niedługo, z godnością, nigdy na nic się nie skarżył 
ani nie
utyskiwał. Zdaje się, że mama go uwielbiała. Miałem wtedy cztery lata, ale ta 
śmierć mnie nie
wystraszyła, cień dziadka nie czyhał na mnie, pewnie dlatego, że dziadek w ogóle 
był dobry,
a po śmierci leżał tak spokojnie na podłodze w małym pokoju (tym samym, w którym 
ciocia
Sabina odbywała swoje porody), a potem przyszli jacyś czarno ubrani mężczyźni, 
wynieśli
dziadka spowitego w czarny całun, na podwórzu stał czarny karawan zaprzężony w 
czarne
konie, a kiedy karawan ruszył, zostały po koniach parujące ceglastego koloru 
jabłka, które
pan Śnioch zgarnął miotłą na śmietniczkę. Często potem oglądaliśmy zdjęcia 
dziadka i stąd
wiem, że był przystojny i miał piękne oczy, a na szyi jedwabny szal w czarno—
białe pasy z
frędzlami. To, ze dziadek już nie żyje, nie powodowało we mnie, kiedy mu się 
przypatrywałem,
skurczu serca, dla dziecka jest rzeczą naturalną, że twarze ze starych 
fotografii należą do
ludzi, których już nie ma.
Ojciec miał sporo braci i jedną siostrę, ale ani jedno z nich nie zostało z 
rodzicami w Radzyniu,
w którym najwidoczniej nie było co robić. Pierwszy uciekł mój ojciec (a wasz 
pradziadek),
miał wtedy lat piętnaście, więc musiało to być w 1906 roku. Uciekł najzupełniej
dosłownie. Pobił się z jakimś wiejskim chłopakiem, rąbnął go kamieniem, tamten 
padł i wasz
pradziadek, niezły widać gagatek, był pewny że go zabił. Stąd ucieczka do 
Warszawy — tutaj
najłatwiej było się ukryć, zatonąć w tłumie. Potem okazało się, że tamten żyje, 
ale mój ojciec
— czy bał się zemsty, czy też zdążył zasmakować w warszawskiej wolności — do 
Radzynia
już nie wrócił. Dostał pracę w firmie instalacyjnej pana Manna, tu się wyuczył 
zawodu ślusarza
—hydraulika. O tym panu Mannie, warszawskim Niemcu, dobroczyńcy mojego ojca, 
słyszałem
cuda, jaki to porządny człowiek. Wyzwolił mojego tatę na czeladnika, a później 
mój
ojciec, z błogosławieństwem pana Manna, został samodzielnym panem majstrem. 
Powodziło
mu się dobrze, bo w Warszawie przed samą wielką wojną 1914 roku był duży ruch 
budowlany.
Jeszcze lepiej zaczęło mu się powodzić, jak Rosjanie odeszli i wkroczyli Niemcy. 
Robota
była, a pieniądz miał jeszcze swoją wartość. Ojciec tak się dorobił, że kupił 
nawet w Wilanowie
sad ze stawem, po którym mama pływała łódką. Często o stawie i łódce opowiadała 
(zauważyłem,
że wszystkie dobre rzeczy działy się, kiedy mnie jeszcze nie było na świecie),
zakładała białą sukienkę i wyglądało to jak na obrazku. Później w Warszawie 
zrobiło się
głodno, chleb pieczono z otrębami, jedzono obierki, a Niemcy konfiskowali 
klamki, bo mosiądz
był im potrzebny do armat i karabinów maszynowych.
Ślub rodziców odbył się tuż przed wojną. Ojciec uznał, że solidny 
dwudziestotrzyletni
przedsiębiorca powinien założyć rodzinę, więc naturalnym rzeczy porządkiem 
zwrócił się do
swata, a ten zaprowadził go do znanego mi mieszkania na Solnej 9, żeby przyjrzał 
się pewnej
nieśmiałej pannie o dużych ciemnych oczach. Takie spotkanie nazywało się 
„widzeniem”. Do
tej panny zalecał się ktoś inny, jakiś kupiec, podobno niebezpieczny uwodziciel. 
Myślałem
czasami ze zgrozą o tym, że ten „specjalista od handlu świeżym powietrzem” — jak 
go określił
kiedyś ojciec podczas sprzeczki z mamą, że on mógł być moim tatusiem. Podobno 
nigdy
mamy nie zapomniał, dopytywał się, co się z nią dzieje, a ojciec czasem 
wypominał jej jadowicie
to zauroczenie niebieskim ptakiem, który tak nadawał się do małżeństwa jak on na
feldmarszałka. Małżeństwo było swatane, ale wiadomo, że to nie wyklucza miłości. 
Podobno
ojciec po tym pierwszym widzeniu z panną Ewą (po której ty, Ewuniu, nosisz imię) 
powiedział
na schodach do swata: „Ta albo żadna!”
(Swaty! Ojciec miał klienta, bogatego fabrykanta luster, pana D., który bolał 
nad losem
swojej brzydkiej córki. Kiedy więc znaleziono wreszcie młodego lekarza bez 
pieniędzy, swat
doprowadził do ślubu. Spisano intercyzę, jak kazał zwyczaj. Otóż w tej 
intercyzie, zadbał o to
ojciec panny, był punkt zobowiązujący przyszłego małżonka do określonej liczby 
zbliżeń i do
czułych pocałunków na dzień dobry i dobranoc. Nic nie pozostawiono przypadkowi. 
Nie
wiem, co się stało z panem D., jego córką i jej mężem lekarzem).
Nie dotarło do mnie, czy nieśmiała panienka też przysięgła, że ten albo żaden, 
czy raczej
serce jej krwawiło na wspomnienie owego niebieskiego ptaka, co dużo gadał, a do 
żeniaczki
się nie śpieszył, ale za mąż poszła i swojego męża pokochała. Była grzeczną 
panienką, kiedy
szła za mąż, zupełnie do życia nie przygotowana, bo jej lekkomyślna, wiecznie 
nucąca matka
(a wasza praprababka) nie nauczyła jej ani gotować, ani niczego, co powinna 
wiedzieć młoda
kobieta. Gotować to ją nauczyła pierwsza służąca, którą mama wspominała z 
rozrzewnieniem,
a co do innych rzeczy, to chyba wystarczył instynkt zdrowej kobiety i rozkochany 
namiętny
mąż. Dobrze się działo w ich sypialni, co do mnie mimo mojej woli docierało. I 
działo
się tak, chociaż ojciec był zapracowany i pochłonięty interesami.
Muszę tu koniecznie wtrącić, że pożycie małżeńskie moich rodziców nie 
wykoślawiło w
żaden sposób mojej osobowości. Mogę kiwać ze zrozumieniem głową, kiedy 
opowiadają mi
o czyimś „kompleksie Edypa”, ale nie znajduję najmniejszych śladów tego w moim 
dzieciństwie.
Matka nie stanowiła dla mnie nigdy przedmiotu pożądania, ojciec nie był moim 
rywalem
i nigdy nie miałem ochoty go zabić. (Chociaż jemu zdarzało się krzyczeć w 
gniewie, że
mnie zabije, ale to już inna sprawa). Myślę, że większość zwykłych ludzi powie 
to samo co
ja, wszystkie te zawiłości z kompleksem Edypa znają na ogół tylko z kina.
Rodzicom mamy się nie przelewało i posag, który dostała, musiał być tylko 
symboliczny,
a może żaden, w każdym razie nie było opowieści na ten temat. Za to słyszałem 
dużo o poduszkach.
Bo mama, jak każda oblubienica, dostała wyprawę: pościel, bieliznę i ręczniki.
Jeszcze w dwadzieścia lat po ślubie ojciec, ile razy kładł się do łóżka w złym 
humorze, sarkał:
„Kamienie — nie poduszki! To ma być gęsi puch? Zawsze musi oszukać ta twoja 
matka, ma
to we krwi!”
W ogóle ta rodzina mamy, ci Hamplowie! To byli warszawiacy z dziada pradziada, 
setki
lat w stolicy, tak! — w każdym razie dłużej od niejednego faceta, który 
wywrzaskuje, że to
on jest „prawdziwym Polakiem”. Mama chełpiła się, że jej rodzina pochodzi od 
arystokratycznych
Mendelssohnów, od jakichś mitycznych Spielvoglów, ni mniej, ni więcej! Ale 
ojciec
wzruszał ramionami: Spielvogel! Mendelssohn! Jakoś nie zauważył, żeby się do 
Hamplów
przyznawali. I nic dziwnego: handlują szumem od rosołu i zeszłorocznym śniegiem. 
Bo
to były dwa przeciwstawne klany, dwie biegunowo różne mentalności: rodzina matki 
— i
rodzina ojca. Ci pierwsi — ruchliwi, krzykliwi, zadziorni, kupcy bez kapitału, 
niemal straganiarscy,
ale zawsze weseli, rozśpiewani, muzykalni, niepoważni, pyskaci. Łatwo się 
kłócili,
ale i łatwo przepraszali.
Zawsze z nimi było dużo śmiechu. Przepuszczali pieniądze na dobre jedzenie 
(znowu pełno
żarcia — wypominał ojciec — jak się nie ma pieniędzy, to nie należy się 
zapożyczać na
ucztowanie, tylko gotować gęsty krupnik, żeby było dla całej rodziny, ale gadaj 
do lampy,
nigdy nie myślą co będzie jutro). W sobotę wieczorem zbierali się na karty, raz 
u jednych, raz
u drugich, najchętniej zwalali się do nas, bo wiedzieli, że nie zabraknie 
gorących racuchów
albo kanapek z wędliną, których mistrzowskim przyrządzaniem zajmował się wuj 
Kuba, chudy,
długonogi mąż cioci Sabiny. Grano najczęściej w „diewiatyj wał”, rodzaj 
karcianej rulety,
w której nawet dzieci mogły wygrać, trzeba było po prostu szczęśliwie obstawić, 
co wyjdzie,
i tutaj śmiechy, hałaśliwe kłótnie, bo Hamplowie uwielbiali szachrować, i to 
nachalnie, na
oczach, a każdy wpadunek kwitowali głośnym śmiechem. Nawet babcia (czyli wasza 
praprababcia)
cichaczem szachrowała, z niewinną minką wycofywała pieniądze, które postawiła
niefortunnie na jasne walety, ale jej uchodziło, wszyscy udawali, że nie widzą 
ukradkowego
ruchu dłoni, tylko my, dzieci, nieświadome głuptasy, wykrzykiwaliśmy czasem: 
„Babcia szachruje!
Babcia szachruje!”
Babcia z Solnej — to po niej chyba Hamplowie odziedziczyli temperament i 
muzykalność,
bo co do dziadka, to nie pamiętam, żeby powiedział choć jedno zdanie, które by 
mnie urzekło.
Za to babcia, ta to nuciła melodie z operetek Lehara i Kalmana (chociaż na pewno 
tych
nazwisk nie pamiętała). Kiedy zaś pojawiło się radio z głośnikiem, babcia miała 
do tego stosunek
jak do jakiegoś dziwnego gramofonu i prosiła: „Nastaw jakieś tango”.
W soboty po obiedzie babcia z Solnej szukała u nas schronienia przed swoim 
zrzędliwym
mężem, moim dziadkiem. Podczas tych wizyt babcia chłeptała głośno herbatę, którą 
nalewała
sobie ze szklanki do spodeczka, tak jak to podobno robili rosyjscy kupcy („czaj 
iz bliudeczka”),
i z rosyjska też trzymała kawałek cukru w ustach. Podczas gdy babcia z Radzynia 
nosiła
perukę w kolorze kasztanowym, babcia z Solnej miała perukę lśniąco czarną. 
Ponieważ miała
ciemne oczy i rumiane policzki z widocznymi na nich krwistymi żyłkami, wszyscy 
mówili, że
babcia bez uroku pięknie wygląda, dopiero później zrozumiałem, że te rumieńce na 
policzkach
wcale nie są oznaką zdrowia. Nie zastanawiałem się też, jak babcia może wyglądać 
bez
peruki. Toteż kiedy raz, przez zapomnienie, ukazała mi swą łysą prawie czaszkę z 
rzadkimi
pasemkami białych włosów, doznałem wstrząsu. Babcia też się zawstydziła i 
przepędziła
mnie z pokoju. Do herbaty lubiła konfitury, czasem częstowała się jabłkiem, 
które jadła tylko
tarte, bo nie miała zębów. Nikomu nie przyszło do głowy, że babci można by 
sprawić zęby.
Po co jej zęby, kiedy jest babcią? To były czasy, gdy ludzie nie tylko godzili 
się ze swoim
miejscem w społeczeństwie, ale i ze swoim wiekiem. Kiedy babcia napiła się już 
herbaty i
zjadła swoje tarte jabłko, kładła się na którejś z kanap i zasypiała. Czasem 
babcia pytała przed
snem, czy nie ma czegoś do przyszycia, ale to była tylko chęć przypodobania się, 
bo naprawdę
miała zbyt słaby wzrok, żeby szyć. Nikomu nie przyszło do głowy, że babci można 
by
sprawić okulary, chociaż okulary u babć są akurat przysłowiowe i występują w 
wielu wierszach
dla dzieci. Ale moja babcia nie była z wiersza — była prawdziwa.
Babcia nie zawsze wystawała przy straganie. Kiedy ją poznałem (bo to jest chyba 
tak, że
dziecko powoli poznaje swoje otoczenie, zupełnie jak przybysz z obcej krainy), 
dziadkowie
jeszcze tak nie zubożeli, mieli wciąż sklep z porcelaną i fajansem na Gnojnej 
(którą to ulicę
przemianowano później na bardziej elegancką Rynkową), a prócz tego sklepik ze 
słodyczami
i napojami gazowanymi za Żelazną Bramą, w tym sklepiku próbowała swoich sił jako 
kupcowa
ciocia Sabina, wtedy młoda żoneczka. Dla mamy było to bardzo wygodne, bo mogła
tam wstępować, idąc ze mną do Ogrodu Saskiego, a czasem zostawić mnie pod opieką 
cioci.
Naprzeciw sklepu znajdowała się pętla tramwajowa, usadzano mnie na stołeczku i 
mogłem
przypatrywać się zakręcającym tramwajom. Pamiętam, że był tam tramwaj,,5” i 
tramwaj „2”,
co mnie wprawiało w pewien niepokój, bo byłem pewny, że to przekręcone „5” i 
korciło
mnie, żeby to jakoś doprowadzić do porządku. To się zaczęło już wtedy, ta chęć 
naprawiania
świata. Babcia albo ciocia Sabina częstowały mnie cukierkami w czekoladzie, 
przyjmowałem
to ufnie, ale za chwilę plułem, bo w cukierku był likier. Na szczęście, dawano 
mi też wodę
sodową i mogłem spłukać szczypiącą w język czekoladę. Jest rzeczą zadziwiającą, 
a zarazem
przecież raczej zwykłą, że zapamiętałem na całe życie smak tego rozczarowania: 
nęcący cukierek
czekoladowy, chwila błogości, i zaraz piekące podniebienie... Za to cioci 
Sabinie
wszystko w jej własnym sklepiku smakowało. Zrobiła się bardzo gruba, piersi jej 
zogromniały,
były ciężkie, siedząc opierała je o stół. Sprzedano w końcu sklepik, bo ciocia 
Sabina —
tak mówiono — więcej wyżarła niż sprzedała.
Czasem wpadał do sklepiku wujek Heniek i widząc mnie wykrzykiwał: „O, 
Kościuszko!”,
bo miałem wtedy zadarty nos. Bardzo mnie ten nos martwił i martwiło to 
przezwisko, dopiero
później, kiedy w podręczniku Mirki zobaczyłem portret Kościuszki, zrozumiałem, 
że nie ma
powodu do zmartwienia, chociaż w tym czasie nikt mnie już tak nie przezywał, nie 
wiem dlaczego,
może kształt nosa mi się zmienił.
Po co o tym nosie? Bo piszę o zmartwieniach dziecka, a dla dziecka jest 
zmartwieniem
wszystko, co je poniża. Jeśli szydzą, to znaczy, że jest gorsze. Powód nie ma 
znaczenia. Delikatność
uczuć to coś w owym świecie nieznanego (chociaż było rozwinięte miłosierdzie 
instytucjonalne
— opieka nad sierotami, nieposażnymi pannami — to są dwa oddzielne zagadnienia).
Wiedzą o tym ci, co wyrośli na wsi, i wiedzieli w starożytnym Rzymie ci, co byli
przedmiotem szyderstw różnych dowcipnisiów w rodzaju Marcjalisa. Wyśmiewano 
słabe
strony bez litości. Wyśmiewano kuternogi, jąkały, okularników, łysych. Drwiono 
(w Rzymie
zwłaszcza) ze starości, choroby, impotencji, znęcano się nad rogaczami. Nie 
uczono dzieci
taktu, nieliczni byli rodzice, którzy wpajali dziecku wyrozumiałość (jeśli nie 
współczucie) dla
kalectwa. Do tego trzeba było dojść samemu, w zmaganiach ze światem.
Rodzina ojca, ci przybysze z Radzynia, była dokładną odwrotnością tych z Solnej. 
Solidni
rzemieślnicy, cedzący słowa z powagą, z zastanowieniem, a w ogóle raczej 
milkliwi, sceptyczni,
w sprawach publicznych serio, z poczuciem obowiązku wobec społeczności, był 
między
nimi prezes stowarzyszenia drobnych kupców, którego zdjęcie zamieszczono w 
dodatku
ilustrowanym „Naszego Przeglądu”, był technik dentystyczny, sławny na 
Nowolipkach, tak
zręcznie wyrywał zęby. Poza tym ci z Radzynia byli wyjątkowo przystojni, 
czarnoocy,| męscy,
zadbani, przypominali amantów hollywoodzkich, nie tacy rozchełstani jak ci 
podskakiewicze
Hamplowie. To oczywiste, że oba klany wzajemnie sobą pogardzały. Rzemieślnicy
kupczykami, że wolą lekki chleb, że rzucają się w różne awantury. Hamplowie zaś 
tamtymi
— właśnie że rzemieślnicy. W ogóle tak to już było, że wszyscy wszystkimi z 
lekka pogardzali
i stawiali wyżej własny fach. Hamplowie przekonywali nas, dzieci, że kupcy są 
wolnymi
ludźmi, nawet handlarz uliczny jest sam| sobie szefem, chce — handluje, nie chce 
— idzie
do domu i się wysypia, a już nie ma niższego zawodu niż ślusarz, czyli mój 
ojciec. Na naszym
podwórku było co najmniej dwóch szewców, obaj w suterenach wychodzących na 
ulicę,
żyli z łatania starych butów — i ci na pewno znajdowali się najniżej w 
hierarchii miejscowej.
Mieszkania w suterenie były jakby symbolem miejsca na dole. Krawców zaś w naszej 
kamienicy
było trzech czy czterech, co mówię, było pięciu, doprawdy nie wiem, z czego oni 
żyli,
bo nie z nas, bo jeśli mama coś nam szyła, to zawsze gdzie indziej, poza naszym 
domem,
mimo że jeden z krawców wywiesił koło bramy szyldzik z napisem „SZYK PARYSKI, w
podwórzu, na parterze”. My, dzieci, wykłócałyśmy się w bramie domu, czyi rodzice 
są ważniejsi.
„Twój ojciec babrze się w gównie” — powiedzieli mi tamci, żeby mnie dobić, bo 
firma
tatusia instalowała miski klozetowe. Przeżyłem wtedy wielkie upokorzenie, 
chociaż wiedziałem,
że to nieprawda. Ojciec czasem mawiał: „szewcy, krawcy nie ludzie”, a czasem: 
„żadna
praca nie hańbi”, zależnie od okoliczności. Ale jedno jest pewne: że kiedy byłem 
dzieckiem,
ludzie jeszcze znali swoje miejsce, tak jak je znali za króla Ćwieczka.
Ci z Radzynia mało udzielali się towarzysko — każdy szedł swoją drogą — za to 
Hamplowie,
wiecznie skłóceni i awanturujący się, nie mogli bez siebie żyć. Latali do 
teatrów,
szczególnie na wesołe sztuki, mieli gramofony na tubę z kolekcją płyt, 
najczęściej były to
szlagiery z operetek i walce Straussa (zawdzięczam im pierwsze kontakty z 
muzyką), czytali
łapczywie gazety, polskie i żydowskie, przejmowali się losami bohaterek powieści 
odcinkowych,
próbowali odgadnąć, co będzie dalej, zaśmiewali się z humoresek, uwielbiali 
jakichś
nie zanych mi ciętych felietonistów i krzykliwie rozprawiali o polityce. — 
Hitler! Hitler! —
to nabrzmiałe już wtedy grozą słowo usłyszałem po raz pierwszy z ust wujka 
Heńka, który
ostrzegał przed ziejącą stamtąd nienawiścią. Na inny sposób dreszcz wstrząsał, 
kiedy się słyszało
o bolszewikach (chociaż jeden z braci ojca uciekł przez granicę właśnie na tamtą 
stronę).
I jeszcze były takie słowa, jak „rewolucja”, „czrezwyczajka” i „Dzierżyński”. 
Mimo to
wujek Heniek, obieżyświat, który będąc kawalerem zawędrował aż do Palestyny, 
został cha-
lucem w kibucu, pracował z kilofem w ręku przy budowie szosy (co było 
poświadczone fotografią,
na której miał rozchełstaną bluzę i krótkie spodenki, a obok niego stał Arab w 
kraciastej
chuście na głowie), otóż ten rzutki kupiec Heniek namiętnie wykrzykiwał, że jest 
komunistą.
W swoim sklepie szkła i porcelany, który przejął od babci, zajmował się hurtem. 
Miał
też jednego subiekta, płacił mu trzydzieści pięć złotych tygodniowo. Bywałem 
świadkiem
zaciętych sporów politycznych między szefem i subiektem. Subiekt, stojąc wysoko 
na drabinie
i zdejmując niemal spod sufitu jakiś żądany komplet fajansowy, bronił ustroju 
kapitalistycznego,
szef zaś, mój wujek, krzyczał, że kapitalistów trzeba wywłaszczyć, a całą władzę
oddać w ręce rad — i tylko w ten sposób ustanie wyzysk człowieka przez 
człowieka. Na co
subiekt, obrońca kapitalizmu, zupełnie logicznie: „To dlaczego pan mi płaci 
trzydzieści pięć
złotych tygodniowo, kiedy sam zarabia nie wiem ile”. „A to co innego” — 
odpowiadał na to
wujek. Słyszałem później nieraz „a to co innego”, ilekroć komuś coś się nie 
mieściło w ulubionym
schemacie. I zaraz przypominał mi się mój wujek Heniek i jego subiekt stojący na
drabinie pod samym sufitem.
Co do babci z Solnej, to miała szczęście, bo zmarła wkrótce po wejściu Niemców 
do Warszawy,
nie musiała być w getcie i można jej było wyprawić przyzwoity pogrzeb, na który, 
jak
mi opowiedziała po wojnie mama, przyszło wielu ludzi, wszyscy kupcy spod 
Żelaznej Bramy.
O dziadku wiem tylko, że stawił się na Umschlagplatzu, kiedy przyszła jego 
kolej, i pojechał
do Treblinki.
Na strychu i na podwórzu
Mój brat, Hipek, stale przebywał na podwórzu, wracał z niego do domu umorusany, 
cały w
siniakach i zadrapaniach, z wilczym apetytem, więc czasem miotał świeżo 
przyswojone wyrazy,
o których mówiło się, że są brudne. Jeśli mama się poskarżyła ojcu, dostawał 
lanie pasem,
ale tylko za to, nie za psoty. Ojciec nie znosił wulgarnego słownictwa, jak cała 
jego rodzina,
nigdy ich z jego ust nie słyszałem. (Dlatego po dzień dzisiejszy czuję opór 
wobec
rynsztokowej mowy i jeśli czasem jej w prozie używam, to z powodu naiwnej wiary, 
że podziała
szokująco; czyli z powodów, które można by nazwać „artystycznymi”. Dlatego kiedy
mówią mi, że słownictwo niektórych młodych pisarzy, to jest właśnie język 
mówiony, wzruszam
ramionami: u mnie w domu tak się nie mówiło). Mnie, w przeciwieństwie do Hipka,
chwalono, że jestem grzeczny, „kuchenny Maciuś”, bo lubiłem przesiadywać w 
kuchni i
przyglądać się, jak mama odrapuje karpia z łuski, jak ocierając łzy kroi cebulę 
(tej czynności
nie powierzyłaby żadnej służącej) albo jak porusza się pyszczek u już odciętej 
rybiej głowy, a
rybie serce długo jeszcze bije na spodeczku. Kupiono mi nawet blaszaną kuchenkę 
z fajerkami
i rondelkami, żebym się mógł bawić w gotowanie. Wstawiłem do kuchenki zapaloną
świeczkę, postawiłem rondelek z kartofelkami, ale woda się nie zagotowała i 
więcej nie
chciałem się tą kuchenką bawić. Taki byłem spokojny, że raz czy drugi 
usłyszałem, że jestem
mamusi synek (co brzmiało jak maminsynek), ukochany łagodny kotuś, podczas gdy 
Hipek to
podwórzowy łobuz. Wszystko to obrażało moją dumę, więc kiedyś wypaliłem (co 
obiegło
całą rodzinę): „Ja też jestem łobuz, tylko salonowy!”
Później jednak wyczułem, że w słowie,,salonowy” nie ma nic zaszczytnego, 
upierałem się
już tylko przy tym „łobuzie”, bez dodatkowych przymiotników. Bardzo wcześnie 
więc doświadczyłem,
że przymiotniki w gruncie rzeczy osłabiają wyrazistość rzeczownika.
Brat pewnie uważał, że w domu jest nudno, ale wcale tak nie było i nikt nie 
musiał się ze
mną bawić. W pokoju dziecinnym, w którym okresami mieszkaliśmy wszyscy czworo, 
pod
sufitem ciągnął się szlaczek przedstawiający krajobraz wiejski (zdaje się, że 
opisałem to już w
powieści). Nie było trudno znaleźć się w środku tego pejzażu, iść boso przez 
łąkę z wiejskimi
dziećmi, pędzić witką gęsi do stawu albo rozpalać ognisko i piec w popiele 
kartofle. Była też
w tym pokoju inna atrakcja: nisza z małym zakratowanym oknem — z widokiem na 
obce
dziwne podwórze. Zupełnie jak wejście do tajemniczego ogrodu. Na tym niewielkim 
podwórzu
nic takiego się nie działo, nie pokazywały się żadne dzieci nikt się nie 
awanturował, czasem
zajeżdżała zaprzężona w konie furgonetka, do której ładowano chleb z podwórzowej
piekarni, poza tym było cicho, czysto, jakże inaczej niż na naszym hałaśliwym 
podwórku, i
już przez to samo był to świat inny, trochę nierzeczywisty, jakby zaczarowany, a 
oto ja podpatrywałem
go nie zauważony, nikt nie wiedział, że tajemnicze podwórze, furgonetka i konie
są moją własnością.
Przez to moje okno można było zobaczyć wieżę strażacką na placu Mirowskim, na 
której
pokazywał się czasem na balkoniku strażak w błyszczącym kasku i rozglądał się 
dokoła, czy
nie widać gdzieś pożaru. Pewnie to wypatrywanie ognia z wieży było pozostałością 
z czasów,
gdy jeszcze nie było telefonów, a strażak trąbieniem alarmował „pali się!”
Kiedy mnie jeszcze nie było na świecie, nasz pokój dziecinny był ciemną alkową. 
Ojciec
kazał przebić okno w murze, i wtedy właściciel posesji domu z ulicy Leszno, 
którego podwórze
tak mnie fascynowało, podał ojca do sądu za to, że korzysta ze światła z jego 
posesji.
Chociaż to może się dzisiaj wydać niepojęte, prawo było po jego stronie, ojciec 
proces prze-
grał, ale wyrok był niesurowy: jakieś odszkodowanie i okratowanie okna jako 
symbol zamurowania.
Tym lepiej, bo dzięki tej kracie ja mogłem sobie bezpiecznie wysiadywać w niszy.
Jeszcze ciekawsze były widoki ze strychu, na którym służące rozwieszały mokrą, 
pachnącą
chlorkiem bieliznę. (Klucze od strychu były w wielkim poszanowaniu, bo na 
suszącą się bieliznę
czyhali specjalizujący się w niej złodzieje zwani „pajęczarzami”). Ze strychu, 
poprzez
wąskie prześwity okienek, jeszcze lepiej można się było przyjrzeć strażakowi w 
błyszczącym
kasku. Odkrywało się też inny, nieznany świat, niewidoczny w codziennym życiu: 
blaszaną
krainę dachów, o fascynujących ostrych kształtach (czy nie z paryskich dachów 
czerpali natchnienie
kubiści?), z bogactwem rynien, kominów, obracających się kurków. Był to świat
fascynujący i zagadkowy, kuszący, żeby go odkryć, emanujący fizyczne piękno, tak 
jak piękne
wydawały mi się wspomniane już dachy Paryża. Byłem dzieckiem na wskroś miejskim 
—
i w mieście, w jego gęstej zabudowie odnajdywałem uroczyska, tajemne, 
przyśpieszające
bicie serca miejsca, tak jak dziecko wiejskie odnajduje je w ciemnym lesie.
Ci, którzy spacerowali sobie po dachu pięciopiętrowej kamienicy, wzbudzali mój 
podziw:
nie tylko kominiarze, ale na przykład Maniek Krzyżewski i Bolek Niemirowski, 
kiedy przeciągali
antenę z dachu jednej oficyny na dach drugiej. Balansowali na skraju, 
pokrzykując
jeden na drugiego, i wciąż się zdawało, że za chwilę obsuną się w przepaść 
podwórzowej
studni. Potem mi się to chodzenie po dachu śniło i to ja leciałem w dół aż do 
przebudzenia, a
kiedy opowiadałem swój sen mamie, mówiła, że rosnę, naprawdę zaś to były 
„resztki dnia”.
Czasem śnił mi się ogromny zeppelin sunący nad dachami, przesłaniający niebo 
niby apokaliptyczny
potwór, od którego robiło się ciemno. Czy jednak aby naprawdę to mi się tylko
śniło? Przecież sunący przez niebo sterowiec widziałem kiedyś na pewno! I za 
mojej pamięci
nad Nowym Jorkiem stanął w płomieniach zeppelin i wszyscy znajdujący się tam 
pasażerowie
zginęli. Uchwycili to operatorzy filmowi i później w kinach pokazywano, jak ów 
napowietrzny
potwór zwijał się, skręcał i spływał na ziemię, i przysiągłbyś, że słyszysz 
krzyki
ginących w ogniu ludzi. I czy można się dziwić, że w snach dziecka wracał ten 
obraz koszmarem?
Zejdźmy na podwórze. Warto, bo tutaj odbywało się nieustające widowisko. Życie 
publiczne,
wszystko na ludzkich oczach, żadnej biedy ani żadnej hańby nie dało się ukryć.
Zwłaszcza ci z parteru, wietrzący kuchnię przez otwarte okno, musieli się 
pogodzić z tym, że
wszyscy wiedzą, co się u nich dzieje. Wystarczyło pociągnąć nosem: aha, dziś 
kapuśniak albo
krupnik, kartoflanka ze smażoną cebulą, wytapianie gęsich skwarek. Każda kłótnia 
rodzinna
była odnotowana, każde nerwowe trzaśniecie drzwiami. Ba, wystarczyło, że coś się 
działo na
Nowolipiu o kilka bram dalej, by przybiegł zadyszany Łajbuś od Kaców (tych od 
„szyku paryskiego”)
czy Szmulek od gazownika z sutereny z wrzaskiem: „Chłopcy, draka!” Pędziliśmy
po kocich łbach w stronę Smoczej albo jeszcze dalej, do Żelaznej, gdzie można 
było porozkoszować
się soczystymi wyzwiskami, którymi zionęli tragarze opasani sznurem, tutaj mieli
swój postój, czasem dochodziło też do bójki — nie, nie było lepszego teatru. To 
znów perszeron
(„koń belgijski” — tak mówiono na naszej ulicy) nie mógł pociągnąć przeładowanej 
węglem
platformy, rozjuszony furman (a może tylko zawstydzony, zadraśnięty w swojej 
furmańskiej
próżności) smagał go bezlitośnie batem, aż na skórze wykwitły obrzmiałe krwią
cięcia. Koń przebierał bezsilnie nogami, a ja przypatrywałem się temu przerażony 
i już wiedziałem,
że chociaż źle jest być małym dzieckiem, to jeszcze gorzej urodzić się koniem. W
tamtych czasach niewolnictwa koni ludziom na ulicy nie przychodziło do głowy, że 
to smaganie
zwierzęcia jest okrucieństwem, nie ma na nie innego sposobu, wiadomo, jest 
leniwe i
niewdzięczne, dostaje przecież za pracę obrok i opiekę — wreszcie przypatrujący 
się scenie
mężczyźni zakasywali rękawy i gromkim „hooop!” pomagali platformę ruszyć z 
miejsca.
Kiedy byłem bardzo mały, rytm życia na podwórku wyznaczały święta. Później, w 
latach
trzydziestych, coraz więcej rodzin zaczęło chyłkiem omijać tradycję, wiele form 
współżycia
religijnego zniknęło. Kiedy byłem mały, najprzyjemniejsze wydawało mi się Święto 
Szałasów.
Przez osiem dni całe podwórko było zastawione drewnianymi kuczkami, z 
nakładanymi
na nie dachami z liści tataraku, stały tak ciasno, że przecisnąć się można było 
tylko wąskim
korytarzykiem. Państwo Krzyżewscy, o ile pamiętam, wcale nie narzekali, podwórko 
wyglądało
naprawdę malowniczo, a dzieci miały wtedy używanie, tyle było możliwości przy 
zabawie
w chowanego. Przez cały okres świąt trzeba było jadać w tych kuczkach, pod 
zielonym
dachem, przez który prześwitywało niebo, tak jak nasi przodkowie — tłumaczyli 
dorośli —
jadali w namiotach, albo pod gołym niebem po wyjściu z Egiptu.
Były oczywiście kuczki lepsze i gorsze. Były klecone byle jak, z nie heblowanych 
desek
zbitych gwoździami, ustawione wprost na bruku podwórza, bez podłogi. Siadywali w 
nich
krawcy i szewcy, kapcani podwórzowi, głośno jedli i głośno śpiewali zmires, 
czyli świąteczne
pieśni. Ale były i kuczki bardziej wymyślne. Najpiękniejszą miał pan Kohn, 
brodaty, pobożny
bogacz z pierwszego piętra od frontu (bo był i drugi Kon, tak się pisał, też z 
pierwszego
piętra, ale z oficyny, i ten był niedowiarek i kapcan, w kuczce nie siadywał). 
Przez cały rok
kuczka pana Kohna czekała w piwnicy. Na święta wyjmowano ją i składano w ciągu 
godziny,
bez użycia gwoździa. Była dębowa, solidnie malowana na jasny brąz, miała 
pastowaną podłogę
i dach, który się otwierał, więc nie było w niej duszno. Była też lampa 
elektryczna, do
której monter przeprowadzał drut. Chociaż to mogło budzić wątpliwości, bo nasi 
praojcowie
na pustyni obywali się bez światła...
Bolałem nad tym, że mój tata nie miał żadnych ambicji, gdy idzie o kuczki, nigdy 
na czas
nie sklecił własnej, nic mu nie przeszkadzało siadywać razem z kapcanami z 
parteru, wydaje
mi się teraz, że uważał te całe święta za uciążliwy obowiązek. Ja zaś byłem 
bardzo dumny,
kiedy frontowy pan Kohn zapraszał ojca, by z nim razem spożył świąteczną 
kolację, bo to
znaczyło, że mój tata to jest ktoś. Siedziałem przy ojcu zesztywniały, wszyscy w 
kuczce pana
Kohna byli zesztywniali, mama też czuła się nieswojo, kiedy wnosiła wazę z 
gorącym rosołem,
wszyscy jedli w milczeniu, potem pan Kohn raczył nucić, bębniąc palcami po 
blacie
dębowego stołu, w końcu pan Kohn dziękował ojcu za miłe towarzystwo i 
błogosławił Najwyższego.
Może nie było tu tak swobodnie, jak w tych nie heblowanych kuczkach, ale za to
było się czym pysznić.
Przed samą wojną było na podwórzu więcej przestrzeni podczas tych świąt, ludzie 
rezygnowali
z jadania w szałasach, nie mieli na to czasu ani głowy, nikt im tego nie 
wypominał,
znikła też dębowa kuczka pana Kohna — zdaje się, że pan Kohn zmarł.
Nikt chyba nie orientował się w kalendarzu żydowskich świąt tak na wyrywki jak 
pan
Śnioch, nasz dozorca. Wysoki, chudy, ze szpakowatą grzywką spadającą na czoło 
spod daszka
maciejówki, z obwisłymi wąsami niby filmowy Pat, w kamizelce przykrywającej 
szelki,
czasem w fartuchu jak na obrazkach starych pism ilustrowanych, jednym słowem 
wyglądał
tak, jak powinien wyglądać stróż, który przeszedł do nas z carskich czasów. 
Miał, jak trzeba,
Jan na imię, i piosenka „Panie Janie, panie Janie...” nadawała się do tego, żeby 
go drażnić.
Bardzo się denerwował, kiedyśmy to śpiewali, gonił za nami, trzeszcząc w 
rozpędzie słowami
zupełnie niezrozumiałymi, a kiedy już było pewne, że nas nie dogoni, rzucał 
miotłą, kosząc z
nóg ostatniego. Ale tak w ogóle to był dobry dla dzieci, w upał raczył polać nas 
z sikawki, a
czasem dawał nawet sikawkę potrzymać, co stanowiło najwyższe wyróżnienie. 
Trotuar i
jezdnię do połowy musiał pan Śnioch w upalne dni polewać co dzień, bo niechby 
tego zaniedbał
— no, no, dzielnicowy od razu pasek pod brodę i leci mandat. Tę drugą połowę 
jezdni
polewał cieć z naprzeciwka, ze strony parzystej. Sikawce tamtego przyglądaliśmy 
się z pogardą,
nie miała mosiężnego zakończenia jak nasza. Pan Śnioch, z żoną i kilkorgiem już 
dorastających
dzieci, zajmował długą wąską izbę na parterze, w której, jak u mojej babci z 
Solnej,
mieściło się wszystko: kuchnia, szafa, łóżka i chyba kołyska, stół pod ścianą, 
święte obrazy
na ścianach, na Boże Narodzenie jeszcze duża choinka. Powietrze w dozorcówce 
było gęste
od zapachu kapuśniaku i wytapianej słoniny. W piątki dozorca chodził od 
mieszkania do
mieszkania po „piątkowe”, zwykłe dwadzieścia groszy. Pewnie ten zwyczaj 
przetrwał z czasów,
kiedy dozorca chrześcijanin zapalał Żydom w piątkowy wieczór światło albo 
rozpalał
ogień, ale teraz tego już nie robił, niektórzy lokatorzy mieli służące, a 
większość innych to
byli grzesznicy, którzy nic sobie z zakazów nie robili, sami rozpalali ogień w 
kuchni, a jeśli
jedli czulent, który w piątek o zmierzchu wstawiało się do pieca u piekarza, a 
odbierało się
nazajutrz brązowiutki, gorący za numerkiem (nigdy nie było wiadomo, czy czulent 
się „uda”,
czy kartofle nie będą surowe albo na odwrót — spieczone na węgiel, istna 
loteria, i stąd żale,
wybuchy gniewu, pretensje do piekarza, że postawił garnek za blisko żaru albo za 
daleko),
więc jeśli jedli ten czulent, to dlatego, że go po prostu jeść lubili.
Z Wackiem Śniochem, który miał kilkanaście lat i dobrze się bił, mój brat się 
przyjaźnił, a
potem Wacek nawet przez pewien czas uczył się u mojego ojca fachu. Później, jak 
pan Jan
umarł (mówili, że na skręt kiszek), Śniochowie się wyprowadzili, straciłem Wacka 
i jego rodzeństwo
z oczu, a do owej podługowatej izby wprowadził się nowy dozorca, dużo młodszy,
przystojny mężczyzna z czarnym, cienko przystrzyżonym wąsikiem, też Jan, ale 
jego baliśmy
się i nikt go nie drażnił piosenką „panie Janie”, a może po prostu 
wydorośleliśmy. W dozorcówce
przy nowym panu Janie było tak samo ciasno i tak samo gęstniał zapach gotowanej
kwaśnej kapusty i wytapianej słoniny. Ale kiedy zbliżało się Boże Narodzenie, w 
izbie wyrastała
u okna bajecznie rozbłyskana choinka, jeszcze wyższa niż u Śniochów, 
przyglądałem jej
się oczarowany stojąc na ulicy, czasem miałem sposobność znaleźć się w izbie, i 
wtedy musiałem
przyznać, że u nich jest ładniej niż u nas.
Nie było zwyczaju, żeby lokatorzy mieli klucz od bramy, byłby to zamach na 
władzę i dochody
dozorcy. O jedenastej zamykało się bramę i każdy, kto przyszedł później, musiał 
zapłacić
dwudziestaka (młodzi mogli mieć ulgę) za otwarcie. W ten sposób każdy pan Jan 
dobrze
wiedział, kto jak się prowadzi. Kiedy moja starsza siostra zaczęła randkować i 
przychodzić
do domu po północy, najmocniejszym argumentem ojca było: „Wstyd przed dozorcą!”
Możliwe, że i na naszym podwórku były godziny, kiedy powietrze zastygało z nudy, 
ale teraz,
we wspomnieniu, które kondensuje przeszłe wydarzenia, przedstawia mi się ono 
jako nieustający
festiwal. Wiadomo, że przychodzili domokrążcy, handlarze starzyzną, żebracy.
Zwłaszcza w piątki tych żebraków było dużo. Pamiętam niemowę, który wydawał z 
siebie
przeraźliwe jęki, i ten dostawał najszybciej i najwięcej, byleby sobie poszedł.
Nas, dzieciaków, fascynowało lutowanie garnków albo ostrzenie noży. Przychodziła
dziewczyna z koszem gorących, jeszcze pachnących plecionych bajgli, obwarzanków, 
które
podczas jedzenia można było rozplatać, co stanowiło dodatkową rozrywkę. Ta 
sprzedawała
bajgla za piątaka, ale przebijała ją konkurentka wykrzykując: „Trzy za 
dziesiątkę! trzy za
dziesiątkę!” Wspinał się do nas na trzecie piętro tęgi, siwy pan z małą 
walizeczką. Kiedy ją
otwierał, wionął zapach herbaty „Cejlon” i czekolady „Domańskiego”. Bardzo tego 
grubasa
lubiłem, nie pamiętam już dlaczego, mama zresztą też go lubiła, wyglądał 
solidnie i uczciwie
(choć zastanawiam się, skąd brał towar — czy aby na pewno od hurtownika?), kiedy 
się na to
trzecie piętro wgramolił, był tak zasapany, że mama prosiła, żeby usiadł i napił 
się herbaty, tej
samej, którą u niego kupowała. Doprawdy nie wiem, dlaczego o nim piszę. Kogo to 
obchodzi,
że był jakiś gruby stary mężczyzna, który utrzymywał siebie i kilkunastoletnią 
córkę (jak nam
opowiadał) z tego, że roznosił w walizeczce herbatę i czekoladę? Dlaczego czuję 
potrzebę,
żeby o nim tu wspomnieć?
Należał do krajobrazu mego dzieciństwa, do krajobrazu Nowolipia. Należał też do 
niego
przysadzisty, wąsaty mężczyzna, który przynosił węgiel w koszu uwiązanym do 
pleców.
Mieliśmy, jak wszyscy, zapas węgla na zimę w piwnicy, ale oprócz tego na klatce 
schodowej
była zamykana na kłódkę spiżarnia. W górnej jej części stały gąsiory z 
nalewkami, słoje z
konfiturami, a także pokryte kurzem talerze czekające na święta Pesach. Dolna 
część spiżarni
była otwartą skrzynią, do której mężczyzna zsypywał zawartość swojego kosza: pół 
cetnara
węgla. Za węgiel i wiązkę drew płaciło się u węglarza pod pięćdziesiątym, a on, 
ten mocarz
wnosił to na trzecie piętro. Nie wiem, kto to był, jak się nazywał, czy miał 
rodzinę, dzieci, nie
pamiętam jego głosu i chyba nigdy nie słyszałem, żeby cokolwiek powiedział. 
Pamiętam tyl-
ko to: ciężki pojękujący kosz na pochylonych plecach, a potem łoskot zsypywanego 
węgla i
unoszący się zeń czarny pył, który oblepiał spoconą twarz mężczyzny.
Przychodzili sztukmistrze i akrobaci, rozkładali dywaniki, na których dokonywali 
zapierających
dech wyczynów. Połykacze ognia, noży, magicy w czarnych cylindrach i czerwonych
pelerynach. Raz i drugi przyszedł pan z przenośnym kinem. Było to duże pudło z 
ekranem
w środku. Kiedy za dziesięć groszy zajrzało się przez czarny rękaw do pudła, 
można
było zobaczyć Toma Mixa na białym koniu, pędzącego w kurzu za bandytami, albo 
zmyślnego
psa Rintintina, jak tuż pod nosem nadjeżdżającej lokomotywy odciąga z torów 
zawiniątko
z niemowlęciem. Nic więcej nie trzeba było: to; że te obrazki w ogóle się 
poruszały i jeszcze
o czymś opowiadały, dostarczało już dreszczu rozkoszy.
Pamiętam dwóch muzykantów, z których jeden miał bęben przytwierdzony do pleców.
Kiedy rytmicznie poruszał nogą, unosił się w górę młoteczek na sprężynie i 
wybijał takt.
Później, kiedy zobaczyłem bęben w prawdziwej orkiestrze, byłem rozczarowany, że 
nie nosi
się go na plecach.
Mogły się przytrafić i występy całkiem szczególne, jak na przykład tego 
ekshibicjonisty,
który zawędrował na podwórko dziadków przy ulicy Solnej. Ciocia Sabina 
znajdowała się
akurat na balkonie, gdy nagle usłyszałem jej przeraźliwy krzyk: „Policja! Łapać 
go! Łapać!”
Wybiegliśmy na balkon, ja i wuj Kuba, a ciocia, falując obfitą piersią, 
pokazywała umykającego
przez bramę chudego mężczyznę: „Tam, tam... To on! Wyjął swoją porcję i pokazał 
mi!
— (Pamiętam dokładnie, że użyła tego słowa: porcja). — Pędź za nim! — krzyknęła 
histerycznie.
— Łap go!” Na co wuj Kuba spytał z flegmą: „Czy to było aż takie nadzwyczajne?”
Ciotka Sabina dostała spazmów ze złości.
Co do śpiewów, to bywał i polityczny. Bezręki mężczyzna w zielonym żołnierskim 
mundurze
bez naszywek opowiadał o wojnie dwudziestego roku, o tym, jak kazali się bić za 
ojczyznę,
ale kiedy wrócił bez ręki, nie było dla niego w Ojczyźnie miejsca. Po czym 
zaczynał
śpiewać mocnym, mściwym barytonem:
Nie ma chleba,
a żyć trzeba,
robotnika ciężki los.
W twarde tony
biją dzwony,
to kajdanów słychać głos!
Czasem, ku mojej radości, zachodziła na podwórze para rosyjskich 
białogwardzistów. O
nim szeptano, że był kiedyś generałem, chyba dlatego, że wyglądał tak jak 
przystało na carskiego
generała, miał krótką bródkę, ubrany był w rosyjską kosoworotkę, pas na grubym
brzuchu i wojskowe bryczesy wpuszczone w buty z cholewami. Śpiewał głębokim 
basem
(„drugi Szalapin” — zachwycała się babcia), podczas gdy kobieta, dużo odeń 
młodsza, ciemnowłosa,
urodziwa i zgrabna, śpiewała dźwięcznym sopranem, akompaniując obojgu na 
gitarze.
Śpiewali „Połnym ach połnaja ty, moja koroboczka...”, i „Moj kastior w tumanie 
swietit...”,
i „Wołga, Wołga, mat’ rodnaja, Wołga russkaja rieka...”, i „Po dikim stiepiam 
Zabajkalja”,
tak że później, kiedy znalazłem się podczas wojny w Rosji, wiele pieśni 
pobrzmiewało
mi już znajomo i mogłem przy szklance samogonu oddawać się smętnemu zawodzeniu 
tak
jak inni. Nikt nie wystawiał tym dwojgu rachunku za zabory, tłumione powstania, 
rusyfikację.
Sybir, nikt nie mówił „dobrze wam tak, draniom”, to naprawdę były inne czasy, 
przyjmowano
ich ze współczuciem, monety zawinięte w gazetę sypały się ze wszystkich okien.
Czy on był przedtem, w przedrewolucyjnym wcieleniu, jakąś znaczną osobistością? 
Całkiem
możliwe. Natrafiłem na ich ślad, albo na ślad ich sobowtórów, w wydanych 
niedawno przedwojennych
reportażach Konrada Wrzosa Oko w oko z kryzysem. Jego rozmówcy mieszkali w
„Cyrku”, domu noclegowym, w którym chroniła się nędza. Kiedy o nich myślę, 
wspominam
ze szczególnym podziwem (i ściśniętym sercem) ją, młodą, ze szlachetną urodą, a 
przecież
towarzyszyła swojemu przegranemu mężczyźnie w jego wygnańczym życiu.
Orkiestr podwórzowych, z modną wówczas mandoliną, nie zliczę. Ach, skrwawione 
serce,
zdeptane w tłumie!... Ach, ileż westchnień, przysiąg, zdrad, ile łez i 
goryczy... Służące miały
swoich ulubieńców. Zwykle solista od szlagierów miłosnych miał przylizane 
tłuszczem ciemne
włosy, z wyrazistą jasną krechą przedziałka, czasem pośrodku fryzury. „Drugi 
Rudolf Valentino”
—zachwycano się wtedy, a mój brat łobuziak nazywał takiego wyśpiewującego 
falsetem
wzdychacza (albo, żeby wypadło bardziej elegancko, śpiewającego przez nos): 
„Walenty
Rudolfino”. (Nikt nie śpiewał swoim głosem, swobodnie, naturalnie, zawsze to 
było
udawanie kogoś innego; w ogóle subkultury na ogół kogoś podrabiają, małpują, o 
czym można
przekonać się i dziś). Jeden z tych Valentinów zawsze występował boso, w 
największy
mróz przebierał bosymi stopami po bruku, wzbudzając współczucie gapiących się z 
okien
kobiet, podczas gdy jego koledzy obojętnie brzdąkali na swoich mandolinach. Już 
wtedy domyślałem
się, że jest to tylko chwyt, żeby wzruszyć serca słuchaczy, przecież to 
niemożliwe,
żeby nie znalazły się dla niego choćby jakieś stare łapcie, ten chłopak musiał 
być po prostu
diablo zahartowany, ale efekt był niezawodny, na podwórko raz po raz padały 
monety.
Służące miały bardziej otwarte serca i były wrażliwsze na muzykę niż ich panie. 
Niektóre
zbierały wydrukowane teksty szlagierów, które można było dostać za piątaka, żeby 
wyuczyć
się słów na pamięć. Były takie, co ze swoich oszczędności kupowały patefony i 
płyty. U nas
też był, oczywiście, gramofon, najpierw z tubą, potem już tuby nie trzeba było, 
ale sprężyna i
tak wciąż pękała, i wuj Kuba, specjalista od wkładania nowej, miał co robić. 
Płyty były najczęściej
firmy „His master’s voice”, na których etykietce wymalowany pies słuchał z tuby
głosu swojego pana.
Nie dość, że życie na podwórzu było głośne, to jeszcze w otwartych oknach darli 
się piosenkarze
z gramofonów, dumnie prezentowanych przez właścicielki. A przecież nikomu nie
przychodziło na myśl, żeby krzyknąć: „Cicho tam!” Wszystkim wydawało się to 
naturalne:
tak jest i kropka. Jak czasem dziś jeszcze gdzieś we Włoszech. Żaden pisarz nie 
mógłby zamieszkać
w tym domu, dostałby szału. Na szczęście, nie było tam pisarza. Mieszkało 
dziecko.
Do wszystkiego
Najpiękniejsza była ta pierwsza: Genia. To znaczy pierwsza, którą pamiętam. 
Ciemnowłosa,
miała kształtny, trochę zadarty i spiczasy nos, czystą cerę, pięknie wykrojone 
niebieskie
oczy pod ciemnymi brwiami, owalny podbródek, widzę ją w granatowej sukience z 
białym
fartuszkiem, widzę wyraziście zarysowane biodra i mocne ramiona. Przypominała 
gwiazdę
filmową. Doprawdy, trudno zrozumieć — dzisiaj, kiedy ładne dziewczyny mają tyle 
szans —
co ją pchnęło do tego, by zostać służącą. Widać, inaczej być nie mogło. Bo 
ponadto Genia
miała zdolności, co najmniej zdolności — malarskie. Pamiętam, jak wspaniale 
rysowała portrety
Piłsudskiego — mogłaby je sprzedawać — w mundurze, z orderami, w maciejówce albo
bez, ze sterczącymi na jeża włosami, pełen był zadumy i dostojeństwa — i takim 
go właśnie
najsilniej zapamiętałem: nie z fotografii, nie z oficjalnego portretu Kossaka, 
ale z rysunku
naszej Geni. Rysowała też piękne twarze kobiece, trochę podobne do niej samej, 
noski miały
lekko zadarte, oczy melancholijnie zamyślone, zamalowane na niebiesko. Odrabiała 
za moje
siostry prace domowe z rysunków, wszystkie ich piątki za kwiaty, dzbany, drzewa, 
to były jej
piątki, tak, trzeba to wreszcie powiedzieć. Więc ją podziwialiśmy, dumni byliśmy 
z takiej
służącej, wszyscy Hamplowie nam jej zazdrościli, a ona wieczorem siadywała z 
nami przy
stole w jadalnym, malując lub haftując kolorowe kwiaty na granatowym aksamicie 
jaśków i
gawędząc z mamą. W tamtych czasach w jadalni obok żyrandola wisiał przycisk do 
dzwonka,
który rozlegał się w kuchni, na służącą się dzwoniło, kiedy miała coś podać czy 
zrobić, ale
nie dotyczyło to Geni, na Genię nie dzwoniono, to był zupełnie inny rodzaj 
stosunków.
Ojciec na pewno znajdował się pod jej urokiem, tak teraz myślę, nigdy nie 
okazywał przy
niej złego humoru, ale mama chyba nie miała mu tego za złe, bo sama Genią się 
zachwycała.
Do tego Genia była wątłej konstrukcji psychicznej. Czasem miewała łzy w oczach, 
kilka razy
zemdlała. Mama pośpiesznie rozpinała jej wtedy bluzkę, kropiła wodą piersi i 
dawała jej
amoniak do wąchania. Wszyscy byliśmy wtedy bardzo przejęci. (Były to czasy, 
kiedy kobiety
jeszcze mdlały. Moja starsza siostra o byle co „ach, ach, słabo mi” — zupełnie 
jak w kinie —
i osuwała się na krzesło. Ja i mój brat uważaliśy to za bujdę, bo dlaczego my 
nigdy nie mdleliśmy,
co? I dlaczego Stella nigdy nie osunęła się na podłogę tylko zawsze na jakieś 
krzesło?)
Potem pojawił się w życiu Geni mężczyzna: przystojny blondyn, elektryk, ojciec 
szepnął mi
w zaufaniu, że to komunista. Ta szalona Genia nie miała już kogo sobie znaleźć! 
Genia opuściła
nasz dom, czule żegnana, później czasem wpadała na chwilę, kiedyś przyszła blada 
jak
po chorobie, ale wciąż piękna: mąż w więzieniu. Może chciała do nas wrócić, ale 
nic nie powiedziała,
bo spostrzegła, że jej miejsce jest zajęte. Nie wiem. Nigdy więcej jej nie 
widziałem.
Mama, która czasem ją spotykała na bazarze, mówiła, że Genia boryka się z 
życiem.
Chyba w końcu wróciła na wieś...
Kiedy odchodziła służąca, nie dawało się ogłoszenia do gazety „pomoc domowa do
wszystkiego potrzebna od zaraz”, tylko szło się do rajfurki. (W Warszawie słowo 
to oznaczało
pośredniczkę, a nie, jak w niektórych innych miastach, stręczycielkę). Rajfurka 
mieszkała
w obszernej izbie w suterenie pod czterdziestym dziewiątym. Podłogi były tam nie 
pastowane,
szare od starości, w ogóle niewiele pamiętam z tamtej izby, do której zszedłem z
mamą po schodkach, tylko właśnie tę szarość, może spowodowaną skąpym światłem 
przesączającym
się przez okienka umieszczone na poziomie chodnika ulicznego. Pamiętam szarą
chustkę na głowie rajfurki i szare dziewczyny siedzące z opuszczonymi głowami na 
żelaznych
łóżkach, z węzełkami u nóg, czasem z odrapanymi walizkami.
Mama z rajfurką sobie poszeptały i potem rajfurka zjawiała się w domu z 
kandydatką. Zaczynało
się przepytywanie. Czy umie gotować. Czy czysta. Czy uczciwa. Czy samodzielna.
Dlaczego od tamtych państwa odeszła. Czy nie latawica, żadnych odwiedzin sobie 
nie życzę.
Rajfurka nie była gadatliwa. Zapewniała tylko, że kandydatka to chodzące złoto. 
Będzie paniusia
zadowolona. Niech nie doczekam jutrzejszego dnia... Czy ja nie wiem, kogo pani 
trza
przysłać? I jeszcze do tamtej: będziesz miała taką panią, jakiej w życiu nie 
miałaś; błogosławić
będziesz ten dzień, w którym weszłaś do tego mieszkania. Łyżka cukru więcej nie 
ma tu
znaczenia. (Była to prawda. Przed służącą wszystko stało otworem i mamie przez 
myśl by nie
przeszło żałować jej jedzenia albo coś odliczać czy trzymać pod kluczem). Teraz 
referencje.
Kandydatka otwierała torebkę, wyjmowała płócienne zawiniątko, a z niego 
pożółkłe, posklejane
„rekomendacje”, zawsze takie same: że samodzielna, że uczciwa i tak dalej. Ja 
się tylko
dziwiłem, że skoro one wszystkie są takie nadzwyczajne, to czemu tak często 
zmieniają miejsce.
Dla mamy najtrudniejsza rzecz, to było przyzwyczaić się do nowego imienia, długo 
jeszcze
po Geni nazywała jej następczynię „Genią”, a kiedy wreszcie przyzwyczaiła się do
„Emilki”, nastawała jakaś następna i mówiła, że jest „Weronką” albo jeszcze 
inaczej. Opowiadano
sobie o pani, która nie chciała uznać imienia służącej i przy każdej nowej 
zastrzegała
się: „U mnie będzie Marysia!”
Dla nas, dla mnie i dla Hipka, rekomendacje się nie liczyły, najważniejsze, żeby 
była ładna.
Zresztą i dla moich sióstr to też było nie bez znaczenia: służąca musiała 
przyjemnie wyglądać.
Kiedyś mama przyjęła doświadczoną ponoć kucharkę, przysadzistą, z płaską twarzą,
całą w dziobach po ospie. Nie przetrwała ani tygodnia. Kiedy wchodziła do 
stołowego z wazą,
my odwracaliśmy głowy, żeby na nią nie patrzeć. Mówiliśmy mamie, że nie mamy 
przez
nią apetytu. Nie było rady: mama musiała ją zwolnić, ale była bardzo 
podenerwowana i długo
nam to pamiętała. Ale i ja zapamiętałem tę upokorzoną przez nas kobietę, 
zapamiętałem do
dziś, i dlatego o niej piszę.
Kiedyś przyszły do nas od rajfurki dwie naraz kobiety, starsza i młodziutka, 
matka z córką:
były to Rosjanki, uciekinierki z bolszewickiego piekła, jak mówiła ta starsza. 
Służącą miała
być córka, dziewiętnastoletnia, wysoka, szczupła, czarnowłosa Natasza. Jej 
energiczna i wygadana
matka miała tylko uzgodnić warunki. Natasza była uśmiechnięta, beztroska, pełna 
dla
mnie czułości, kiedy zachorowałem na szkarlatynę, znała różne rosyjskie 
wierszyki, które
utrwaliła mi w pamięci, wszyscyśmy ją lubili, ale z jej matką było nie do 
wytrzymania. Przybiegała
codziennie, zadyszana, by sprawdzić, czy jej dziecku (które pamiętało lepsze 
czasy, o
tak, szanowna pani, mieliśmy własny osobniak i pięcioro służby) nie dzieje się 
krzywda.
Można zrozumieć serce matki tygrysicy, ale ten stały nadzór stawał się 
nieznośny. „Moje
dziecko pierze!” „Moje dziecko wynosi śmieci!” Dochodziło do awantur między nią 
a naszą
mamą. Natasza zawstydzona płakała, powtarzała szlochając: „Idi, idi, ja tie 
gawariu...” Ale
nic nie pomagało. Jej matka wypominała moim rodzicom niski stan, i że jej córka, 
ziemiańskie
dziecko, musi komuś takiemu usługiwać, co wpuszczany był do domu tylko „czornym
wchodom”, ręce niszczy, i że kiedyś jeszcze moi rodzice pożałują, zostaną 
ukarani, moja
mama zaś (ku mojemu z kolei wstydowi) krzyczała: ,,Wynosić się! Tu nie 
Bolszewia!” Nie
było to zbyt logiczne, skoro tamte uciekły właśnie od bolszewików, ale takie 
wrzaski rządzą
się własną logiką. Zresztą, kto wie, czy w powiedzeniu mamy nie zawierała się 
jakaś racja.
Czy ta starsza Rosjanka, grożąca w końcu swoim pracodawcom jakimś mglistym 
„dniem zapłaty”,
nie zdążyła się już zarazić bolszewizmem?
Dziewczyna, ku mojemu żalowi, musiała odejść, we łzach i po straszliwej 
awanturze swojej
matki piekielnicy, ale jeśli w ogóle Nataszę pamiętam, to przecież właśnie 
dzięki tej matce,
dzięki temu niecodziennemu układowi: córka, ładna, wypieszczona, idzie do 
„służby”, bo
trzeba z czegoś żyć, a matka, która ją do tej służby wprowadza, nie może zarazem 
się z tym
pogodzić. Powód do histerycznych zachowań bardzo prosty.
Nie pamiętam, żeby ojciec brał udział w takich awanturach. Żeby wtrącił choć 
słowo.
Chyba uważał to za niegodne mężczyzny. Czasem tylko mógł zjawić się na progu 
kuchni i
polecić nieśmiało (stawał się wtedy nieśmiały): „Emilka! Niech Emilka zrobi mi 
szklankę
mocnej, inteligentnej herbaty”. (Emilka! To imię nagle wystrzeliło mi z otchłani 
pamięci.
Dwa lata u nas była, niby ktoś z rodziny, każda, co była dłużej, stawała się 
częścią rodziny,
dlatego tyle o nich piszę, zresztą nie ja pierwszy; czyż sam Marcel Proust nie 
poświęcił wielu
stron na scharakteryzowanie służącej Franciszki?) Dlaczego ojciec lubił mówić, 
oczywiście
żartem, że chce „inteligentnej” herbaty? Pewnie uważał, że ten epitet określa 
najwyższą miarę
jakości! Był koneserem herbaty, a w ogóle mama narzekała, że wybredny, 
grymaśnik, czasem
pytała jadowicie: „Przyznaj się, w której restauracji straciłeś apetyt?” Ojciec 
bynajmniej się
za grymaśnika nie uważał. Kiedy dochodziło do scysji na temat kosztów 
utrzymania, ojciec
przysięgał, że jemu osobiście nic nie trzeba, żadnych frykasów. „Kawałek chleba 
z masłem
mi wystarczy!” Ale ile korowodu było wokół tego masła i kawałka chleba. Pantofle 
tato nosił
tylko na zamówienie, przy czym szewc przychodził do domu brać miarę. Czasem, 
kiedy ojciec
był przeziębiony, przychodził do domu i fryzjer, golić i strzyc na miejscu.
To wszystko nie znaczy, że ojciec nie poświęcał służącym jednej myśli. 
Przeciwnie, rozmyślanie
nad grożącymi im niebezpieczeństwami doprowadziło go do zrobienia wynalazku,
który opatentował. Były to skórzane pasy ze specjalnym okuciem, które, 
przyczepione do
futryny, miały służyć podczas mycia okien. Bardzo byłem dumny z tego, że mój 
ojciec wymyślił
taką rzecz, nawet Hamplowie go podziwiali, ojciec liczył, że odpowiednie władze
uznają mycie okien w jego pasach za obowiązkowe, ale władze jakoś się z tym nie 
śpieszyły.
Wkrótce ukazały się inne pasy, brezentowe, tańsze od tych, które zaproponował 
mój ojciec,
zaprojektowane przez magistrat. Ojciec na próżno dowodził, że ukradziono mu 
wynalazek.
Magistrat już się postarał, żeby ojciec nic na swoim patencie nie zarobił. 
Wyszło rozporządzenie,
że żadna służąca nie może myć okien bez magistrackiego pasa pod taką a taką 
karą.
Czasem, kiedy wysoki wuj Kuba nosił mnie na ramionach i mogłem głową niemal 
dotknąć
sufitu, widziałem leżące na szafie w kurzu nikomu niepotrzebne skórzane pasy, 
opatentowany
wynalazek mego ojca, tak samo niepotrzebne jak wyglądające spod nich skrzypce 
mojego
brata, których nie chciał brać do ręki, nie chciał na nich uczyć się grać, 
zrywał z nich struny,
w ogóle doprowadzał do rozpaczy mamę, tak chciała, żeby Hipek umiał grać, 
przecież był
muzykalny, „żeby pani słyszała, jak on gwiżdże!”
Moja mama lubiła sobie czasem poleżeć w łóżku i poczytać „Nasz Przegląd”, który 
przed
siódmą podsuwał pod drzwi roznosiciel gazet. Wtedy służąca stawała z koszykiem w
drzwiach sypialni i pytała: „To co, proszę pani, dzisiaj?” Mama dawała 
dyspozycje, a służąca
szła po kajzerki, mleko, masło i sery do sklepu pana Hochgelerntera, pod 
pięćdziesiąty drugi.
Był też sklepik spożywczy pod pięćdziesiątym pierwszym, bliżej, do którego nie 
trzeba było
przechodzić przez jezdnię, ale mama miała zaufanie tylko do pana H., jego sklep 
był przestronny
i lśnił czystością, miał posadzkę z białych i czarnych kafelków. Samo zresztą 
jego
niezwykłe i trudne do wymówienia nazwisko (które znaczyło „wybitnie 
wykształcony”) już
budziło respekt i dawało satysfakcję kupującym. Kiedy mieliśmy służącą 
doświadczoną, dostawała
do ręki dwuzłotówkę i sama płaciła, ale gdy zdarzył się akurat tępy garkotłuk, 
wówczas
pan Hochgelernter wpisywał jej zakupy do książeczki, a pod koniec tygodnia oboje 
z
mamą przeglądali zeszycik i mama regulowała rachunek. Co do pieczywa, to mój 
ojciec,
wielki znawca, uważał, że najlepsze jest w pewnym małym sklepiku na 
Karmelickiej, ale
mama się tym nie przejmowała, więc kiedy czasem dochodziło do sprzeczek na innym 
tle,
wracała również sprawa pieczywa, które m o g ł o b y być lepsze. O ile pamiętam, 
mama
nigdy nie raczyła usatysfakcjonować tej nostalgii ojca.
W soboty pan Hochgelernter, jak wszyscy żydowscy kupcy, miał sklep zamknięty, w 
niedzielę
zaś handel był zabroniony. W tamtych czasach nikomu nie przychodziło do głowy, 
że
można odpoczywać dwa dni w tygodniu, w Biblii wyraźnie mówi się o sześciu dniach 
pracy i
jednym wypoczynku — ale nie tylko o Pięcioksiąg idzie, ale o to, że każdy dzień, 
kiedy sklep
był zamknięty, był stratą dla całej rodziny. Po ósmej wieczór też nie wolno było 
handlować.
Znowu straty!... Na szczęście, sklep pana H. przylegał do jego mieszkania na 
parterze —
zwykle tak się urządzano — więc stałym swoim klientom mógł sprzedawać towar od 
podwórza.
Tylko że nie mogła iść po takie zakupy służąca, bo od razu wszystko by się 
wydało, szłyśmy
my, dzieci. Były to prawdziwe bohaterskie wyprawy, zaraz powiem dlaczego. Trzeba
było przejść przez całe wąskie, schludne podwórze, by dojść do klatki schodowej 
w jego głębi
— pod samym nosem władzy! — bo tam, naprzeciw tej klatki mieszkał — no właśnie,
mieszkał policjant. I nie byle jaki, ale pan przodownik. Widziałem go kiedyś: 
wysoki, barczysty,
w błyszczących butach z cholewami, spojrzenie surowe, przenikliwe, sam jego 
wygląd
powodował trzepot serca. Do tego w oknie czuwał pies, tęgi wilczur. 
Przechodziłem obok
tego groźnego psa patrząc przed siebie, jakbym wcale nie widział ani psa, ani 
policjanta i w
ogóle tak jakby i mnie nie było. Wchodziłem do ciemnej klatki schodowej, pukałem 
do drzwi
po prawej stronie. Uchylały się, a w wąskiej szparze pojawiała się córeczka pana 
H., najczęściej
ona. Wręczałem jej moją szkolną teczkę, odpowiednią monetę i zamawiałem 
szybciutko:
„Chleb, dziesięć deka masła, piętnaście deka szwajcarskiego sera”. (Wcale wtedy 
nie znaliśmy
się na serach, o każdym żółtym serze mówiło się, że jest „szwajcarski”). 
Czekałem cierpliwie
kilka minut, potem drzwi znów się uchylały, dostawałem swoją teczkę, już 
naładowaną,
i resztę. Teraz było to najgorsze: trzeba było prześliznąć się pod oknem 
policjanta z wypchaną
teczką. A jak mi nagle zagrodzi drogę i wskazując na teczkę zapyta: „A to co?” 
Dopiero
na ulicy mogłem odetchnąć spokojniej: tu już nikt mnie nie zaczepi.
W wiele lat później przyszło mi na myśl, że to wcale nie było takie groźne, pan 
przodownik
na pewno został obłaskawiony.
Życie jakoś toczyło się mimo czujności policjanta. Ten chleb, kupowany przecież 
w niedzielę,
wcale nie był czerstwy, przeciwnie, świeżutki, pachnący, ze złotawą skórką, a 
więc
ktoś go piekł w nocy i jakoś do sklepu dostarczał. Pan Hochgelernter w ogóle był 
niezawodny.
Jeśli o dziesiątej wieczór zwalili się goście na karty albo jakieś koleżanki do 
Stelli na
nocne wkuwanie lekcji, i trzeba było pośpiesznie przyrządzać kanapki (czasem 
nazywano je
„sznytki”), szło się również do pana H. — pukanie, on otwierał drzwi sam, czasem 
już w długich
kalesonach z tasiemkami u stóp — nie złościł się, nie mruczał przekleństw pod 
nosem.
Senny, zmęczony, zawsze był gotów sprzedawać. (Nie wiem, jak zginął — on, jego 
żona i
córki).
Oni, sklepikarze, byli dla nas, ale i myśmy byli dla nich. Kiedy w domu odbywał 
się ślub
jakiejś ubogiej krewnej i miało być huczne przyjęcie, nie wolno było pominąć w 
zamówieniach
żadnego z okolicznych sklepikarzy. Każdy powinien był trochę utargować. Kupcy
przychodzili do domu, by na miejscu uzgodnić, co dostarczą. A potem znosili 
skrzynki lemoniady,
wodę sodową, piwo, czy ja wiem zresztą co. Płacić? Po co od razu płacić? Pan 
weźmie,
pan zje i przepije ze swoimi gośćmi, niech im pójdzie na zdrowie, i potem pan 
zapłaci.
No, może mały zadatek, żebym miał za co kupić towar...
Z winem było inaczej, od wina był czarnobrody Chaskiel. Młody człowiek, 
niezwykle
przystojny, z oczyma pełnymi blasku, zawsze uśmiechnięty. Chaskiel odwiedzał 
klientów
przed każdym świętem i spisywał zamówienia. Jakie wino, ile butelek. Miał na 
Nowolipiu
ładny sklep, ale wolał nie czekać, aż klient wstąpi, Chaskiel wolał wstąpić do 
klienta.
Handlował tylko winem koszernym, odpowiednim do odmawiania błogosławieństw, 
zalecone
było wino „Karmel”, słodkie, z Ziemi Izraela, w smaku przypominające aperitif 
„StRaphael”
czy „Bartissol”. Pewnie przez tę koszerność swoich win Chaskiel musiał się nosić 
ortodoksyjnie,
więc w czarnej kapocie i brzydkiej czapce, czego moje siostry nie mogły 
odżałować,
taki był piękny. Kiedy Chaskiel przychodził do nas przyjmować zamówienie, moje
siostry zaczynały wykazywać ogromne zainteresowanie dla win, siadały przy stole, 
gapiąc się
w jego czarne błyszczące oczy, a mama podawała mu herbatę z babką piaskową. I 
potem,
kiedy on wychodził, wszystkie trzy się zachwycały: „Co za oczy!...”
Innym mężczyzną, którego przyjście budziło niepokój żeńskiej połowy naszego 
domu, był
pan Borensztajn. Otaczała go ciemna sława. „To donżuan” — mówiła o nim ze zgrozą 
mama
i mnie od razu też ogarniał lęk, chociaż nie wiedziałem, co to słowo znaczy. 
Jakiś zajadły
facet. Ktoś, czyje ukąszenie może być jadowite. Pan Borensztajn pracował jako 
buchalter w
pewnej firmie towarów żelaznych, miał już prawie trzydzieści lat i wciąż jeszcze 
był kawalerem,
w żaden sposób nie można było go skłonić, żeby się ożenił. Z kwiatka na kwiatek, 
coś
podobnego! I każdą kobietę świdruje bezwstydnie wzrokiem. Kiedy ojciec 
zapowiedział po
raz pierwszy jego przyjście, siostry i matkę ogarnęło dziwne podniecenie, 
zupełnie jakby
miało się stać coś strasznego, najazd tatarski czy coś w tym rodzaju. Ja też 
strasznie byłem go
ciekaw. Przyszedł dość zażywny blondyn, na pewno krótkowzroczny, nosił grube 
szkła (spoza
których tak świdrował ślepiami, że panie czuły się oblepione spojrzeniem, wprost 
nagie) w
rogowej oprawie („amerykańskie okulary” — pochwalił się, a mama natychmiast 
przyrównała
go do Harolda Lloyda), ani trochę nie demoniczny, raczej miał pewną rozmiękłość 
w
twarzy, mięsisty nos i grube, wilgotne wargi. Może te wargi... Zdaje się, że 
dość był speszony
swoją opinią, zrobioną mu „gębą” (chociaż nie znało się jeszcze wtedy tego 
Gombrowiczowskiego
pojęcia), chyba o niej wiedział, zwłaszcza że mama nie szczędziła mu przycinków.
Jego szef, czarnowłosy dryblas o gęstych brwiach, pan Świeca, nie ustawał w 
robieniu pikantnych
aluzji, jakby mu zależało na tym gorszącym podziwie dla człowieka, który u niego
był na pensji.
Chociaż moje siostry jakby nie wykazywały rozczarowania, tak oczywiste dla nich 
było,
że pan Borensztajn, wraz ze swoimi okularami w rogowej oprawie, jest osobnikiem 
zepsutym
do szpiku kości, ja poczułem się oszukany. Więc ten nieciekawy facet to ma być 
zdobywca
serc niewieścich? Którego spojrzenie przepala i doprowadza do omdlenia? Więc 
tych parę
dowcipasów (bo jednak, na skutek nalegań swojego szefa, pan B. wymamrotał kilka 
ryzykownych
dowcipów), to ma być owo zepsucie? Muszę wyznać, że ów pierwszy widziany
przeze mnie „donżuan” spowodował moją nieufność do tego gatunku na całe życie.
Pan B. znikł nam później z oczu. Zdaje się, że mówiono, iż się w końcu ożenił, i 
to wcale
dobrze. Nie wiem, co się ostatecznie z nim stało. Nie wiem, jak zginął.
Nie wiem też, co się stało z przemiłym, pięknookim, zawsze uśmiechniętym 
Chaskielem
— sprzedawcą koszernych win.
Pan Balbus i pan Doktór
Nas, dzieci, choroba wcale nie przerażała. Stawaliśmy się dzięki niej strasznie 
ważni.
Oczywiście, nic przyjemnego — gorączka, wymioty, ból okolic ucha z powodu 
świnki,
okropne zaglądanie do gardła za pomocą łyżki — ale warto było to znosić, bo 
rodzice się
martwili i mówili łagodnie. Kiedy ja chorowałem, to ja byłem ważny, a brat 
musiał się odpowiednio
zachowywać, a kiedy on chorował, to on stawał się ważny, i ja już się nie 
liczyłem.
Wtedy ten zdrowy zazdrościł choremu i mówił: popatrz, jaki ważny.
Kiedy zdarzyła się choroba, wzywano domowego felczera: był nim pan Balbus, w 
którego
mama wierzyła bardziej niż w stu doktorów, gruby, sapiący, z bródką podobną do 
tej, którą
miał tamten białogwardyjski generał, co śpiewał na podwórzu. Pan Balbus (starszy 
felczer,
taki był pełny jego tytuł) brał chorego za puls, otwierał kopertę dużego zegarka 
wiszącego na
dewizce na brzuchu i liczył prawie bezgłośnie. Wszyscy wiedzieli, że to taka 
zgrywa, bo żadnego
pulsu nie ma, tylko doktorzy udają, żeby oszukać chorych, i starszy felczer 
Balbus, chociaż
uczciwy człowiek, też musiał udawać. Potem zaczynało się opukiwanie, 
osłuchwanie,
proszę łyżeczkę, powiedz „aaa”, szerzej usta, jeszcze raz „aaa”, gardło 
obłożone. Później pan
Balbus chwilę zastanawiał się w skupieniu, podczas gdy mama wpatrywała się w 
niego jak w
obraz. Pan Balbus nakazywał nacieranie, płukanie gardła, czasem bańki, wreszcie 
sępiąc
krzaczaste brwi wypisywał receptę, do której przykładał rzetelnie obchuchaną 
pieczątkę ze
swoim nazwiskiem. Lekarstwo! Na samą myśl o tym, co mnie czeka, robiło mi się 
mdło. Pięć
razy dziennie po łyżce stołowej. Coraz bliższy byłem mdłościom. Aha, myślałem 
sobie, trzeba
będzie się poawanturować, żeby to była łyżeczka od herbaty. Z receptą biegło się 
na Karmelicką,
bo kiedy byłem mały, na Nowolipiu nie było jeszcze apteki. Dopiero na kilka lat
przed wojną otworzono wyłożoną orzechową boazerią aptekę, nad jej wejściem 
został zainstalowany
zielony napis neonowy i był to jedyny neon na naszej ulicy, widoczny przez to z
bardzo daleka, jego blask nas fascynował i stanowił przedmiot dumy. Pana 
magistra, wąsatego
Sarmaty, dzieci trochę się bały, bo surowym głosem nakazywał ciszę, gdy tylko 
ktoś się
zapomniał, i rzeczywiście było w tej aptece tak cicho, że robiło się od tego 
nieswojo, zupełnie
jakby ktoś miał zaraz umrzeć.
Najpierw pan Balbus skazywał chorego na głodówkę. Po dwóch—trzech dniach składał
wizytę, znowu coś kombinował z tym rzekomym pulsem, zaglądał do gardła, 
oświadczał, że
jest lepiej, i pozwalał dać trochę rosołu z kury z jajkiem (nazywało się to 
„grzybek na rosole”),
kartofelki tłuczone z masłem, może być ze zsiadłym mlekiem. Żadnego mięsa, nic 
smażonego.
Później bułka z kiełkiem owsianym. Pojutrze da mu pani skrzydełko od kury. Nikt
nie śmiał niczego zmieniać w zaleceniach pana Balbusa, tym bardziej że leczenie 
okazywało
się naprawdę skuteczne. Do tego stopnia wszelka gorączka łączyła mi się z surową 
dietą, że
kiedy na kolonii gimnazjalnej w Krościenku dano mi, choremu na anginę, galaretkę 
z nóżek,
uznałem to za oburzające lekceważenie mojego zdrowia. Zjadłem jednak, namówiony 
do tego
przez pannę Ninę, czarnooką córkę kierowniczki kolonii, studentkę konserwatorium 
lwowskiego,
która cieszyła się ogromnym autorytetem, bo i urocza była, i cudnie grała dla 
nas
nokturny Chopina... na fujarce. Więc zjadłem i nic mi się nie stało — i to 
zachwiało moją
wiarę w metody starszego felczera pana Balbusa.
Ale to było sporo lat później. Na razie trzeba było łykać wstrętną miksturę 
przepisaną
przez pana felczera. Pewnie zawierała anyżek, bo po latach odnalazłem smak tego 
lekarstwa
w pernodzie, który Francuzi tak uwielbiają, a ja, rzecz prosta, nie znoszę — ku 
ich zdumieniu,
ale wytłumacz im, że mnie on się kojarzy z dziecięcą anginą. Za każdą wypitą 
łyżeczkę dostawałem
pięć groszy, za „wiedeński trunek”, taką okropność na przeczyszczenie, rodzice,
żeby mnie ubłagać, płacili podwójnie, i jeśli choroba szczęśliwie się 
przeciągała, mogłem
uzbierać do dwóch złotych. Kiedy gorączka była wysoka, ojciec otwierał swoją 
najtajniejszą
szufladkę przy nocnym stoliku i dawał mi do zabawy złotą papierośnicę i inne 
cenne rzeczy,
których nie pamiętam. A ja obmyślałem, co sobie kupię, kiedy wyzdrowieję. Może 
drukarkę,
żebym mógł drukować książki, które sam napiszę? (Miałem potem drukarkę, była 
niedroga,
ale układanie z gumowych czcionek zdania trwało godziny całe, czcionki się 
wymykały i gubiły
na podłodze, palce miałem powalane tuszem — przedsięwzięcie okazało się 
całkowitym
niewypałem). Kiedy wracałem do zdrowia i kończyło się branie lekarstw, mama 
zwykle mówiła:
„Daj te pieniądze, ja ci je przechowam”, a potem jakoś tak się robiło, że nigdy 
do mnie
nie wracały, mama nie mogła ich znaleźć czy co ...
Czasami choroba była poważniejsza, i wtedy pan Balbus mówił wzdychając: „Proszę 
wezwać
doktora”. Mina matki, kiedy starszy felczer przyznawał się do swojej 
bezsilności! To
tak, jakby powiedział: „Wszystko jest w ręku Boga”. Lekarz, którego wzywano, 
nazywał się
Doktor Zaks, był to pan szczupły, ascetyczny, już szpakowaty, o skupionym 
spojrzeniu spoza
binokli. Mył ręce dłużej niż starszy felczer, nie uśmiechał się, wydawał 
dyspozycje jak rozkazy
i nie tyle mamie, co panu Balbusowi. Budził lęk nawet u mamy, tak że nie śmiała 
nigdy
pytać „ile?” Zresztą, po co pytać, wiadomo było, że honorarium wynosi dziesięć 
złotych plus
złotówka za dorożkę, i mama wręczała te pieniądze w przedpokoju, kiedy pan 
Doktor już
wychodził. Inaczej było z kochanym panem Balbusem: można się było potargować, 
czasem
pan Balbus brał pięć złotych, to kiedy sprawa była poważna, czasem dwa, kiedy 
było zwykłe
przeziębienie, czasem zaś, jeśli akurat panowała grypa i pan Balbus był 
rozrywany, więc nie
przychodził ze swojego domu na Nowolipiu, ale od pacjenta, trzeba było i jemu 
zwrócić za
dorożkę. Jednym słowem pan Zaks wyglądał i zachowywał się jak doktór, a pan 
Balbus jak
felczer. Zdaje się, że kiedy byłem mały, ludzie w ogóle wyglądali tak, jak 
powinni byli wyglądać.
Jak się tego od nich oczekiwało. Chłopcy nosili krótkie spodenki albo pumpy poza
kolana, dziewczynki plisowane spódniczki i warkocze ze wstążkami, w gimnazjach 
mieliśmy
mundury, a potem, im bliżej świadectwa dojrzałości, każdy śpieszył się, żeby 
wreszcie być
dorosłym, żeby wbić się w prawdziwy garnitur, lakierki, krawat, spinki, nałożyć 
kapelusz
albo nawet melonik, zawiesić zegarek z dewizką, getry na pantoflach (we Lwowie 
na getry
mówiło się „kamasze”, podczas gdy w Warszawie kamasze to były trzewiki), 
zapuścić wąsik,
kiedy tylko coś się tam nad wargą sypnęło. A już ojciec rodziny to przede 
wszystkim musiał
wyglądać solidnie, szczególnie jeśli miał stanąć za ladą sklepową. Nikt nie 
starał się udawać
młodszego niż był.
Ci z pobożnych domów najwcześniej wcielali się w dorosłość. Trzynastoletni 
chłopiec
przechodził publiczną „bar—micwe”, czyli uroczystość konfirmacji, musiał wtedy 
odczytywać
kawałek Tory, potem wyprawiano ucztę, a jeśli chłopak był z zamożnego domu, 
uszczęśliwiano
go zegarkiem, to był prezent oznaczający dorosłość. Odtąd miał prawo uważać się 
za
mężczyznę, przynajmniej jeśli idzie o samodzielne modły. Dostawał więc 
modlitewnik („sydur”)
w teczuszce z aksamitu z wyhaftowaną na niej gwiazdą Dawida i mógł zachowywać 
się
w bóżnicy jak każdy inny modlący się. Kołysał się na prawo i lewo, w przód i w 
tył, tak jak to
widział u starych pobożnych Żydów, tak jak oni stosował mruczankę, przelatując 
wersety
mniej dla Pana Boga ważne, a kiedy my, ci młodsi, coś tam sobie chichocząc 
szeptaliśmy
albo krążyliśmy niespokojnie między ławkami, odwracał się oburzony i uciszał 
nas, naśladując
surowy głos ojców: „Sza! Sza, niedobre dzieci!” Myślę, że była to dla takiego 
chłopca
chwila prawie szczęścia.
Widziałem potem takich młodych starców w Jerozolimie u Ściany Płaczu. Ta sama 
gra w
dorosłość, to samo zapamiętanie w tej grze. Obok garstki rozmodlonych, w 
tradycyjnej czerni,
rozciągał się kraj, który pulsował mocnym życiem, tak bardzo nowoczesnym. 
Napisałem
zresztą o tym na gorąco, próbując dotrzeć do istoty tego zjawiska, uchwycić je, 
zrozumieć
swoje odczucia, kiedy tak na nich patrzyłem, a więc zrozumieć samego siebie.
Zdrada Szulima
Ojciec wstawał pierwszy, przed siódmą, bo wtedy gromadzili się w przedpokoju 
monterzy,
którym ojciec przydzielał robotę. Ołów do szlamowania rur brali z domu, leżał u 
rodziców w
sypialni, dopiero przed samą wojną zaczęto poszeptywać, że to niezdrowo, że ołów 
promieniuje.
Gwintownice, rury i ciężkie narzędzia znajdowały się w składzie, tak nazywano 
przestronną,
dwuizbową suterenę, gdzie na betonowej podłodze stały bormaszyny i śrubsztaki,
pachniało żelastwem i smarami. Czasem robotnicy dostawali na dorożkę, jeśli 
trzeba było
przewieźć armaturę delikatną, częściej jeździli tramwajem. Godziny liczyły się 
od przybycia
na budowę, a nie od stawienia się po narzędzia. Ale zarobki w tym fachu były 
przyzwoite,
monter dostawał dwa złote za godzinę, a taki co nic nie umiał i nie miał głowy, 
żeby wyuczyć
się zawodu, czyli kopacz, sześdziesiąt pięć groszy. Z kopaczami był kłopot, bo 
zimą brakło
dla nich roboty. Czasem ojciec coś wykombinował, czasem udało im się załapać do 
wywózki
śniegu.
Wypłaty odbywały się w piątki po fajerancie. Kiedy byłem całkiem mały, listę 
płacy przygotowywała
moja kuzynka Ewa, córka pobożnego Mendla, którego zadaniem życiowym było
modlić się i zasługiwać u Pana Boga za nas wszystkich. To trwało, dopóki Ewa 
była niezamężna,
wreszcie znalazł się narzeczony, w samą porę, bo już obawiano się, że zostanie 
starą
panną, to był tkacz i mój ojciec wyposażył ich w maszynę tkacką, by mogli 
uprawiać małą
konfekcję (wkrótce zresztą zbankrutowali), więc kiedy ta miła Ewa, która była 
jak własna
córka, odeszła na swoje, sekretarką ojca została moja czarnowłosa siostra Mirka 
i ona listę
płacy sporządzała. Lubiłem asystować przy wypłatach, które odbywały się w 
stołowym pokoju,
i zdaje się, że lubiłem naszych robotników. Arkusz z listą Mirka starannie 
poliniowała,
podzieliła na rubryki: nazwisko i imię — liczbę przepracowanych godzin — stawka 
za godzinę
— potrącenie na Kasę Chorych — do wypłaty — podpis. Podpisywali się czytelnie, 
nie
lekceważyli swoich nazwisk. Musiały te listy płac być sporządzane rzetelnie, bo 
nie przypominam
sobie żadnych scysji, żadnych targów. W pewnym okresie, już za rządów Mirki, i 
może
z jej inicjatywy, weszło w zwyczaj, że przy wypłacie można było wypić kieliszek 
wódki.
Na stole stały nalane kieliszki, półmisek z dzwonkami śledzia na wykałaczce, 
kromki chleba
z masłem. Pito najczęściej zdrowie pana majstra (czyli mojego tatusia) i oby nam 
się.
Wszystko porządnie, bez ekscesów, bez głupich dowcipasów. Ten kieliszek wódki z 
dzwonkiem
śledzia przy wypłacie wytwarzał szczególną atmosferę między szefem i 
robotnikami,
rodzinną.
Dwaj najlepsi monterzy nosili ziemiańskie nazwiska, i to nie byle jakie: 
Miciński i Czajkowski.
Czajkowski był już posiwiały, wysoki, suchy, bardziej zgryźliwy od pana 
Leonarda,
czyli Micińskiego, który lubił pożartować, a w ogóle znał się na swoim fachu i 
miał złote ręce.
Niestety, pan Miciński, ciemnowłosy, z przedziałkiem i cienko wystrzyżonym 
wąsikiem,
często zawalał robotę, bo był straszny pijak. Zamiast robić, co do niego 
należało, po wychyleniu
ćwiartki padał jak kłoda do jakiejś nie zainstalowanej jeszcze wanny, „ja to 
tego, a wy
chłopcy róbcie, wiecie co”. Miciński lubił posłusznego Michała Zaorbrajta, 
którego dziwne
nazwisko wbiło mi się w pamięć, dlatego go lubił, że był posłuszny, pozwalał się 
zwymyślać,
niezdolny, więc niegroźny, ale pracowity, pokorny, zadowalał się pozycją 
pomocnika montera,
do niczego więcej nie aspirował, miał okrągłą czerwoną twarz z jasnymi rzęsami i 
zawsze
mi się kojarzył z poczciwym, a durnym Michałkiem z noweli Prusa. Tylko że nasz 
Zaorbrajt
postawił sobie w końcu domek w Młocinach, z czego miał prawo być dumny. Ojciec 
pojechał
na oblewanie, co pomocnikowi montera jeszcze dodało splendoru. Za to pan 
Miciński strasznie
bolał nad tym, że ojciec zaczął wyróżniać tego gówniarza Bolka Niemirowskiego, 
który
jeszcze kilka lat temu zaczynał jako uczeń, przyjęty z litości, bo sierota po 
przyjacielu ojca,
pętał się pod nogami i podglądał, jak powinna wyglądać dobra robota, a teraz pan 
majster
stale powtarza, że Bolek to, Bolek tamto, robi czysto i dokładnie, chociaż 
trochę powoli, „zegarmistrz”,
i do klientów inteligentnych, z drogą armaturą, zawsze posyła jego. Któregoś 
wieczora,
kiedy rodzice byli w teatrze, a rodzeństwo Bóg wie gdzie, musiała to być sobota 
i ja
byłem sam w domu tylko z Emilką, zwalił nam się pan Miciński i zaczął się 
awanturować.
Wydał mi się bardzo duży i bardzo groźny. Krzyczał, że jest stale krzywdzony, bo 
majster
płaci mu gotówką, a on wie, że dla Bolka to są czasem weksle. Dla Bolka weksle, 
a dla niego
gotówka, zawsze gotówka! Bardzo się czuł tym, widać, upokorzony, że nigdy go nie 
zaszczycono
wekslem. Emilka prosiła go, żeby sobie poszedł, bo przecież państwa nie ma w 
domu, a
on nie, doczeka się majstra i wszystko mu wygarnie, tak! Gdyby Emilka miała parę 
złotych,
dałaby mu, żeby poszedł pić, ale nie miała nic. Pan Miciński jeszcze trochę się 
poawanturował,
wyżalił się i nagle runął na podłogę, w wąskie przejście między stołem a 
kredensem.
Cud, że nic sobie nie zrobił padając! Wydał mi się ogromny, kiedy tak leżał, 
straszliwy w
swoim bezwładzie. Ale spał mocno, więc zrozumiałem, że nic nam nie grozi. 
Rodzice przyszli
z teatru rozbawieni — można sobie wyobrazić, w jaki popłoch wpadli widząc 
bezwładnego
pijaka na podłodze w jadalni. „Dzwoń po policję!” — krzyczała mama. Przyszedł 
policjant
z trzeciego komisariatu na Nowolipkach. Mogłem się przyjrzeć, jak sprawnie 
przywrócił pana
Leonarda do przytomności: po prostu natarł mu uszu. Potem dźwignął go, wykręcił 
do tyłu
ręce, aż pan Miciński zaskowytał, i zaprowadził do komisariatu.
Trzeba było jakoś, oczywiście, wyprowadzić pijaka z porządnego domu, gdzie 
straszył
dziecko, ale mimo to, pamiętam, rodzice mieli miny nietęgie, ojciec zwłaszcza. 
Więc kiedy
nazajutrz rano rozległo się pukanie do drzwi, ojciec uchylił je nie bez obaw. 
„Kto tam?” „Miciński”
— usłyszałem pokorny głos montera. Ojciec rozmawiał z nim przez łańcuch. „Co
Miciński jeszcze tu chce? Wdarł się do mieszkania, wystraszył dziecko...” „Panie 
majstrze,
jak rany... gdyby pięć złotych... odrobię...” Przepił wczoraj wszystko, to było 
jasne. Może
lepiej naprawdę wypłacać mu wekslami, mówił potem ojciec ze śmiechem. Ułożył się 
z panią
Micińską, że ona będzie w piątki przychodzić po wypłatę wraz z mężem, żeby nie 
mógł przepić
wszystkiego.
Rozstawali się jeszcze ze sobą kilkakrotnie, ojciec i jego najlepszy monter, 
jednak pan Miciński
zawsze wracał, a ojciec go przyjmował. Jakby firma nie mogła bez niego 
istnieć...
Zresztą, na krótko przed wojną konflikty ustały, pan Miciński zaczął pić 
bardziej powściągliwie,
to znaczy w południe, podczas przerwy, wypijał pod chleb z kiełbasą setę z małej 
buteleczki
produkcji Monopolu Spirytusowego. Nosił stale w kieszeni komunizujący „Dziennik
Popularny”, a potem „Ludowy”, czytał w odcinku powieść satyryczną Tadeusza 
Hollendra
Polska bez Żydów. Przychodził czasem w niedzielę z synkiem — zdaje się, że 
niezbyt rozgarniętym
— przychodził, żeby pochwalić się zażyłością z majstrem, ale także po to, żeby 
mu
pokazać mnie, „popatrz i bierz przykład”, synek odpowiadał „no!”, a jego ojciec 
wyciągał z
marynarki gazetę i mówił: „Panie majstrze, ja mu to właśnie powiadam: zobacz jak 
to będzie,
jak Żydzi nas opuszczą, ciemna mogiła będzie, żyć się nie da, rozumiesz?” „No!” 
— odpowiadał
synek wystraszony. Ani on, ani my nie przeczuwaliśmy, że w tej powieści, w jej 
tytule
przynajmniej, nie ma nic fantastycznego. Ani nic śmiesznego.
Nie wiem, gdzie się podział pan Miciński. Pewno przeżył wojnę. Jeśli się całkiem 
nie rozpił,
to możliwe, że jego złote ręce przydały się w odbudowie Warszawy. Jego synek 
wyrósł
może na dzielnego człowieka, nie jest też wykluczone, że on albo wnuki pana 
Leonarda przeczytają
to, co napisałem o ich dziadku, z imieniem i nazwiskiem. Proszę ich, by nie 
wzięli mi
tego za złe. Wspominam go z sentymentem, a owo wieczorne najście opisuję, żeby 
opowiedzieć
o Strachu dziecka. O lęku przed nieprzytomnym człowiekiem.
Kiedy byłem zupełnie mały, mówiono, że zawód hydraulika jest nie dla Żyda. 
Ślusarka —
tak, ale wodociągi i kanalizacja — to już nie. Nie wiem dlaczego. Nawet ojciec 
to powtarzał,
a przecież on sam był dowodem na to, że to tylko takie gadanie. Ale tak już 
jest, że o sobie
człowiek myśli, że jest wyjątkiem, „ze mną to co innego”. I Żydzi, i Polacy 
często bardzo źle
mówią o swoim narodzie, a jak im zadać proste pytanie: no dobrze, a ty, a ja? — 
odpowiedź
jest zawsze taka sama: to co innego. Ale oto ojciec przyjął do nauki Bolka 
Niemirowskiego,
bo trzeba było się nim zaopiekować, kiedy został osierocony. Potem przyszła 
kolej na jego
własnych braci i jakichś dalekich kuzynów, którzy nie mieli co robić w Radzyniu. 
Najpierw
Szulim, wysoki, barczysty, o jasnej ładnej twarzy. Szulim trochę się jąkał, 
zwłaszcza jak się
zdenerwował. Było z tym dużo śmiechu. O jąkałach krążyło prawie tyle dowcipów, 
co o teściowych,
tylko trzeba było je umieć opowiadać. Mój brat doszedł w tym do mistrzostwa.
Poza tym Szulima lubiliśmy, był zupełnie inny niż rodzina matki, ci zwariowani 
Hamplowie,
spokojny, rzeczowy, po męsku skupiony, ojciec mógł na nim polegać. Tak się 
przynajmniej
wydawało. I mama go też lubiła — i potem będzie ją bardzo bolało, że wyhodowała 
żmiję na
własnym łonie. Szulim ożenił się z córką przekupki, wysoką, piersiastą i 
biodrzastą Dorą,
która zachowywała się hałaśliwie i raz po raz wybuchała śmiechem, od którego 
szyby dzwoniły.
Nie wiem, ile za nią wziął posagu i czy w ogóle był jakiś posag, bo Szulim za 
Dorą
przepadał: tyle naraz kobiety w jednej dziewczynie!... Pamiętam, że mama mówiła 
(ze zgorszeniem),
że Szulim jest całkiem pod pantoflem. Ale chociaż o cioci Dorze przebąkiwano, że
ordynarna, że bez wychowania, to przecież jej synkowie, pierwszy Fredek i 
następny Wituś,
byli chłopcami niezwykłej delikatności, łagodni i dobrze ułożeni.
Kiedy miałem pięć lat, Fredek miał ich dwa i był prześlicznym dzidziusiem, z 
jasnymi lokami
i niebieskimi oczami. Nie było dla mnie większej nagrody niż pójść w sobotę z 
mamą
albo służącą na Mylną, gdzie Szulimowie mieszkali. Potem wychodziliśmy razem na 
spacer,
do Ogrodu Krasińskich, ja, starszy kuzyn, trzymałem Fredka za rączkę, i wszyscy 
się dziwili,
jak bardzo się kochamy. Później Fredek urósł, stracił swoje amorkowate rysy, 
zrobił się jakiś
klocowały, drażniła mnie też jego flegmatyczność, bliska tępocie. Wituś, który 
urodził się
dwa lata po nim, był inny. Ciemnooki, chuderlawy, właściwie patyk, był dzieckiem 
roześmianym,
żywym, sympatycznie rozdokazywanym.
Będzie jeszcze o nich mowa, bo odegrali pewną rolę w moim życiu, na razie ciągnę 
opowieść
o Szulimie, chociaż on sam szczególnej roli w moim życiu nie odegrał. Szulim 
nauczył
się nie tylko fachu, ale i zarządzania przedsiębiorstwem ojca, był pierwszym 
jego zastępcą,
miał wszystkie pełnomocnictwa, tak go przedstawiał ojciec inżynierom i budującym 
nowe
czynszowe domy kapitalistom. Nie wiem, co się właściwie stało — czy poszło o 
wyższą pensję,
czy może Szulim domagał się udziału w zyskach, a może zagrały ambicje, które 
podbechtywała
ciocia Dora — ale pewnego dnia Szulim zerwał z ojcem i poszedł na swoje. 
Przeciągnął
od nas dwóch czy trzech robotników, w tym drugiego Kubę, dalekiego mojego kuzyna
z rodziny ojca, który najpierw trochę boksował w „Makabi”, miał nawet zdjęcie w 
postawie
bokserskiej i w rękawicach, na którym prezentował pięknie wysklepioną pierś, jak 
„drugi
Zygmunt Brajtbard” (to był taki siłacz żydowski, występował w cyrku, a zmarł 
niespodziewanie
na zakażenie krwi). Kuba—bokser wyprawił się z grupą rówieśników na rowerach do
Palestyny i dotarł aż do Grecji, stamtąd też przywiózł fotografię, trzech 
wychudłych z niedojadania
chłopców stało z rękami opartymi na kierownicach rowerów, to w Salonikach — 
objaśniał
mi Kuba, a później Kuba służył w wojsku i dostał nagrodę za strzelanie, prawo do 
noszenia
akselbantów czy jak się to tam nazywa, z wojska zdjęcia nie przyniósł, sam za to 
zjawił
się w mundurze, bo dostał za jakieś kolejne wyróżnienie przepustkę, wtedy mogłem 
zobaczyć
te naszywki, on zdjął pas z bagnetem, którym pozwolił mi się bawić. Mama mówiła, 
że
Kuba jest „stawiak”, tak nazywano na Nowolipiu tych, którzy lubili się chwalić, 
ja kiedyś mu
to powtórzyłem („a mama powiedziała, że ty...” i tak dalej), było trochę 
awantury, mama wypierała
się w żywe oczy, wszystko zrzuciła na mnie, kłamliwe dziecko, no i jakoś się to 
zała-
godziło, bo Kuba wiedział, że on naprawdę mi imponuje —jako bokser, podróżnik, 
żołnierz i
w ogóle — jeśli się stawiał, to miał czym. Po wyjściu z wojska w stopniu 
starszego szeregowca
Kuba—bokser nie miał co ze sobą robić, nic mu nie pomogły sznury za strzelanie, 
i
przyszedł do nas do roboty. Był muskularny, więc szybko wyspecjalizował się w 
wybijaniu w
murze dziur pod okucia balkonów. I teraz ten Kuba zdradził: odszedł z Szulimem. 
Szulim zaś,
kiedy słyszał, że jest jakaś nowa robota u dawnego naszego klienta, pędził tam i 
natychmiast
ją podejmował, a klient często nie wiedział, że Szulim już nie pracuje dla nas 
tylko dla siebie.
Czasem wiedział, ale nic sobie z tego nie robił. Szulim był tańszy, bo długo się 
nie rejestrował,
figurował pod nazwiskiem taty i nie płacił podatków. Zdrada, czysta zdrada! 
Ojciec
spotykał czasem Szulima z Kubą na ulicy, jak szli z przewieszonymi przez ramię 
skrzyneczkami
na narzędzia — udawali, że się nie znają — brat nie rozpoznawał brata! — ale 
skoro
brat zdradził... Wróci tu, przywlecze się na kolanach — mówiła mama — zobaczy, 
jak to
słodko jest samemu prowadzić firmę... Czy to na jego głowę, biednego jąkały? 
Wszyscy się
od niego odwrócą, jak tylko sknoci robotę. Ale klienci (zdrajcy!) wcale nie 
uważali, że Szulim
knoci robotę. Mówiono, że jego firma prosperuje, rozwija się, że Szulim już sam 
nie pracuje,
tylko odwiedza budowę w ciemnym garniturze i kapeluszu. Nie zauważyłem, żeby 
ojciec
się tym martwił. Bo kto nauczył fachu Szulima, jeśli nie on sam? Roboty jest 
dużo. Warszawa
się buduje, starczy dla mnie i starczy dla niego. Ale dalej się nie znali, bo 
zdrada jest
zdradą, a zresztą, kto tu ma zrobić pierwszy krok?
Nie znosiłem wszystkich tych swarów rodzinnych, nie podzielałem obowiązkowej 
niechęci
do Szulima, a poza tym bolałem, że nie mogę się widywać z Fredkiem (Wituś już 
nie żył) i
nawet z tą hałaśliwą ciocią Dorą, która wydawała mi się bardzo zabawna. Kiedyś 
mama po
powrocie z bazaru opowiedziała, że spotkała Dorę, że długo z nią rozmawiała, o 
Fredku, o
sukniach i służących, dowiedziała się, że przeprowadzili się z Mylnej do dużego 
mieszkania
na Grzybowskiej, a kiedy się rozstały, to wprawdzie bez czułości, ale i nie w 
nienawiści.
We wrześniu 1939 roku, podczas czarnego poniedziałku, na pięć dni przed 
kapitulacją
Warszawy, kiedy bombowce niemieckie latały bezkarnie nad dachami miasta, Szulim 
z żoną i
dziećmi przedarli się do nas tak jak stali, z jednym węzełkiem. „Przyjmiecie 
nas?” — spytała
ciocia Dora, stojąc u progu sutereny, w której przebywaliśmy. I zaraz rozległ 
się jej głośny
szloch, rzuciła się ojcu na piersi, ojciec też się popłakał, i byli z nami w tej 
suterenie aż do
wejścia Niemców. Potem wrócili na Grzybowską, odprowadziłem ich do mieszkania, 
które
stało nienaruszone...
Później, kiedy zlikwidowano małe getto, w obrębie którego była Grzybowska, 
musieli zapewne
je opuścić. Od mamy się dowiedziałem, że Dorę i Fredka wywieziono z
Umschlagplatzu do Treblinki. Szulim jeszcze się uratował, dotrwał do powstania w 
getcie,
potem znalazł się w Majdanku, ale — wiesz co z nim było? — opowiadała mama — nie 
mógł
ustać podczas apelu, wiercił się w szeregu, bo miał wrzód na kolanie, pewnie z 
niedożywienia.
Chciała, żebym się sam domyślił, co się stało, ale ja, który wojnę spędziłem w 
Rosji, nie
potrafiłem się domyślić. Musiała opowiedzieć do końca wszystko, co się stało z 
Szulimem.
Ten esesman od apelu, zniecierpliwiony żydowskim brakiem dyscypliny, go 
zatrzelił.
Mój ojciec, kiedy był w Majdanku, nie miał żadnych wrzodów, podczas apelu stał 
prosto,
przeszedł szczęśliwie selekcję, bo był dobrze odżywiony, po selekcji wysłano go 
do Skarżyska
—Kamiennej, do fabryki amunicji. Mama też się w tej fabryce znalazła, na bloku 
kobiecym.
Później, w styczniu 1945 roku, kiedy miała się zacząć ofensywa Armii Czerwonej,
Niemcy ewakuowali więźniów z tej fabryki. Kobiety wywieziono do Lipska — i 
dzięki temu
mama przeżyła. Spotkałem ją w sierpniu czterdziestego piątego roku na ulicy, na 
Targowej.
Byłem w mundurze porucznika — i mama mnie nie poznała. Stanąłem przed nią na 
rozkraczonych
nogach, więc ona też przystanęła, zdziwiona, czego chce od niej ten młody 
oficer,
wykrztusiłem: „Mama...” I łzy trysnęły mi z oczu — właśnie trysnęły, a nie 
pociekły, zamoczyły
bruk. Przechodnie, którzy byli świadkami tej sceny, też płakali.
Mężczyzn wywieziono z obozu w Skarżysku—Kamiennej w nieznanym kierunku. Nie
wiem, co się stało z moim ojcem. Czekaliśmy na niego długo po wojnie, wreszcie 
zaczęliśmy
tracić nadzieję, że przeżył. Nie wiem, gdzie jest grób mojego ojca. Mówiono, że 
wszystkich
ich rozstrzelano w okolicach Częstochowy i że tam są jakieś masowe groby. Tak 
niewiele
dzieliło go od przeżycia. Może dzień, dwa.
Mojsze był młodszy od mojego ojca, ale starszy od Szulima. Odwiedzał nas w 
soboty. Był
szczupły, nosił krótko strzyżoną brodę. Siedział przy stole w kapeluszu, ale 
wcale nie był
pobożny, złorzeczył rabinom i wygadywał na świętoszków. Przez cały tydzień 
trzeba było
odkładać dla niego gazety, w sobotę zaś, po herbacie z ciastem, kładł się w 
stołowym na kanapie
— i wtedy musiałem być cicho, bo wuj Mojsze czytał. Ale już po chwili można było
zachowywać się swobodniej, bo wuj Mojsze spał.
Te wizyty u nas były może ucieczką od tęgiej, zaborczej żony i hałaśliwej 
córeczki tłuściochy
— nareszcie mógł poczytać gazetę i chrapać do woli. Z czego żył? Miał sklepik 
spożywczy,
wąziutką norę przy ulicy Muranowskiej. Utkwiły mi w pamięci złote szproty i 
piklingi
leżące równiutko w drewnianych skrzyneczkach. Po przeciwnej stronie ulicy 
znajdowała
się tania, popularna restauracja. Ile razy szliśmy gromadką z naszego podwórka 
przez
Muranowską na plac Broni, żeby pograć w piłkę — najpierw szmacianką, a w 
późniejszych
latach futbolówką — zatrzymywaliśmy się przy tej restauracji, by podziwiać nie 
zapachy
krupniku czy kapuśniaku, ale reklamowe malowidło w oknie. Przedstawiało dwóch 
facetów, z
których jeden był chudy, ponury i żółty na twarzy, drugi gruby, z dołeczkami w 
rumianych
policzkach, rozkosznie uśmiechnięty. Chudy pytał grubego: „Gdzieś się tak 
upasł?” „U Chaskielberga!”
Odgrywaliśmy sobie czasem ze śmiechem tę scenę na podwórzu. Wystarczyło
zapytać: „Gdzieś się tak upasł?”, i zaraz padała odpowiedź: „U Chaskielberga!” 
Albo: „Czego
tak żresz? Nie jesteś u Chaskielberga!” Jeszcze wtedy ludzie nie obliczali tak 
skrupulatnie
kalorii. W pensjonacie Lewinowej w Świdrze, pamiętam, pani w średnim wieku, 
całkiem zażywna,
na wyjezdnym robiła wymówki właścicielowi: „Panie L., ja nic nie przytyłam, 
tylko
pół kilo! Za co ja właściwie płaciłam te pieniądze?”
Wuj Mojsze nie jadał chyba u Chaskielberga, bo chudł coraz bardziej, a w jego 
krótkiej
brodzie pojawiły się srebrne nitki. Czemu by nie miał oddać sklepu i nauczyć się 
fachu tak
jak Szulim? Ale Szulim był silny, prostoduszny, nie taki rozpolitykowany 
pożeracz gazet.
Ten Mojsze — mówił tata — hydraulikiem nigdy nie zostanie, ale może się na 
budowie przydać.
Mojsze wycofał się ze swojego sklepiku, przystrzygł jeszcze krócej brodę i 
zaczął prowadzić
trudne życie wartownika na budowie. Miał tam szopę z żelaznym piecykiem i 
polowym
łóżkiem, kożuch, lampę naftową i gazety. Zarabiał skromnie, ale stale, nie 
musiał targować
się, przypochlebiać klientom z powodu paru marnych śledzi, był zadowolony. 
Zahartował
się, wzmocnił fizycznie, czasem chwytał za łopatę i dorabiał akordowo jako 
kopacz,
przyzwyczaił się do obcowania z ludźmi o stwardniałych rękach i szorstkim 
języku, sam też
został przez nich zaakceptowany, powoli przyuczał się do fachu, dostał podwyżkę. 
Mój ojciec
nie zawsze bywał dla niego przyjemny — Mojsze początkowo powodował straty — ale 
stopniowo,
zgodnie z przewidywaniami, stawał się wartościowym nabytkiem, oko i ucho 
„starego”,
wierny i uczciwy. Tak, uczciwy, to ważne, bo odtąd droga armatura znajdowała się 
pod
jego pieczą. I wierny, bo kiedy Szulim zdradził, Mojsze za nim nie poszedł, bez 
wahania został
przy ojcu. Nie wiem, jak zginął Mojsze ani jego gruba despotyczna żona, ani 
córeczka
tłuściocha. Tyle wiem, że żadne z nich nie przeżyło.
Jedynym bratem, którego ojciec nie zatrudnił u siebie, był najstarszy Mendel, a 
właściwie
Mendełe, pieszczotliwie, bo taki był drobny. Mendełe miał długą strzępiastą 
brodę, ciemną ze
złotymi nitkami, był pobożny i uczony, to znaczy znał Pięcioksiąg i wszystkie 
komentarze z
Miszny, pewnie i Talmud, chociaż za to już nie ręczę. Wynikało z tego, że 
Mendełe miał
obowiązek modlić się za całą rodzinę, szczególnie za zamożnego brata, czyli 
mojego ojca
(waszego pradziadka), bo wiadomo, że ten brat nie zawsze ma czas, żeby być wobec 
Pana
Boga w porządku. Jako Żyd uczony i bogobojny, Mendełe był mełamedem, ale nie w 
chederze,
na posadzie, do czego brakło mu chyba kwalifikacji, ale prywatnie, po domach. 
Nędza
mełamedów, mimo że szanowanych ze względu na rangę, jaką przypisywano uczoności, 
była
przysłowiowa. W czwartki wieczorem Mendełe przychodził do swojego zamożnego 
brata po
dziesięć złotych na piątkową kolację. Byłoby brakiem szacunku dla dobroci 
boskiej, gdyby
nie powitał sabbatu kolacją z rybą, rosołem z kury, kawałkiem pieczonej gęsi i 
słodkim piernikiem.
A nazajutrz, w sobotę — siekana wątróbka z cebulką i czulent. I do tego musi się
przecież przynajmniej zamoczyć usta w słodkim winie, kiedy odmawia się 
błogosławieństwa.
To, że Mendełe musiał skrupulatnie wypełniać to, czego sobie Pan Bóg życzył, 
rozumiało się
samo przez się. W ogóle jeśli ojciec w stosunku do któregoś z braci poczuwał się 
do jakichś
obowiązków, to wobec niego, tego starszego. Mój ojciec (wasz pradziadek) był to, 
uczciwszy
uszy, nieuk, nie potrafił usiedzieć na ławce szkolnej, Hipek miał to po nim, i 
pewno dlatego
ojciec (wasz pradziadek) czuł taki respekt dla Mendla (którym mama gardziła jako 
darmozjadem).
Kiedy skończyłem cztery lata, Mendełe podjął się nauczenia mnie świętego 
alfabetu, tak
żebym mógł się potem modlić z książeczki. Na pierwszą lekcję przyniósł kartkę, 
na której
wydrukowany był cały alef—bet. Nauka szła mi jednak niesporo. Mendełe nie mówił, 
tylko
mamrotał pod nosem, szybko, niewyraźnie, a kiedy denerwował się, to już w ogóle 
nic nie
można było zrozumieć. Kazał mi się nauczyć stąd dotąd: od alef do dalet, jak 
przypuszczam, i
zapowiedział, że jak przyjdzie za tydzień, to mam to znać za pamięć. Ale ja 
zgubiłem gdzieś
tę kartkę z alef—bet, za którą Mendełe zapłacił pięć groszy. Mendełe skrzyczał 
mnie, a potem
wyjął z kieszeni nową kartkę — i wszystko zaczęło się od początku. Nie wiem 
dlaczego, ale
druga kartka znowu mi się zawieruszyła i tak co tydzień. Mendełe krzyczał, bił 
mnie po łapach
(miał prawo, to było przyjęte), ale nic nie pomogło: albo ja byłem taki tępy, 
albo on miał
fatalne metody pedagogiczne. Płakałem, że nic nie rozumiem, więc zdecydowano, że 
jestem
tępy — mama przytuliła mnie do siebie, bo przecież wiadomo, że najbardziej kocha 
się
dziecko niewydarzone — i zrezygnowano z tych lekcji, które były męką dla nas 
obu.
Mendel mieszkał z liczną rodziną na Wołyńskiej, w drewnianym domu, w którym 
zajmował
jedną dużą izbę, gdzie była i kuchnia, i zlew, stół i drewniane łóżka oddzielone 
zasłonami,
które straciły kolor i wygląły jak brudne ścierki. Żyli w półmroku, w ciemnej, 
przygnębiającej
sepii, choć oni sami nie wydawali się przygnębieni.
Kiedy córki podrosły, zaczęło tam być trochę lepiej, bo obie były zaradne i 
pracowite.
(Dźwięk tego słowa odezwał się we mnie natychmiast echem: bo był taki pan, który 
nazywał
się Pracowity, był to lichwiarz mieszkający na Nowolipiu, więc lichwiarz pan 
Pracowity —
żaden literat nie odważyłby się dać tak wątpliwej postaci podobnego nazwiska). Z 
trzech jego
synów największe nadzieje łączono z Symchą (imię to znaczy: „radość”). Symcha 
był niziutki,
ale mocno zbudowany, i miał ładną twarz. Od dzieciństwa asystował chazenowi w 
bóżnicy
i sam chciał zostać chazenem. Mendełe przyprowadzał go do nas, żebyśmy 
posłuchali jego
śpiewu. Symcha nie dawał się prosić, wyśpiewywał modlitewne pieśni ku zachwytowi 
babci
z Solnej („drugi Kusewicki! drugi Kiepura!”), wyciągał górne „Ce”, aż żyły mu 
nabrzmiewały
na szyi. Mnie się zdawało, że Symcha trochę zanadto ryczy, wszystko na siłę, ale 
niech
będzie, że ja się nie znam. Mimo to Symcha kariery nie zrobił, chociaż uszyto mu 
ciemny
garnitur i kupiono czarną muszkę. Kantorem nie został, zresztą byłoby to zajęcie 
tylko sobotnie,
w dużym stopniu amatorskie, Symcha znalazł pracę w wytwórni konfekcji męskiej i 
powinien
był za nią dziękować Bogu. Jego brat Abramek, silny chłopak i szczęśliwie bez 
żadnych
artystycznych ciągot, przyszedł w końcu do nas, żeby nauczyć się fachu, i był 
już całkiem
wprawnym hydraulikiem, kiedy zaczęło się oblężenie.
Potem... Nie wiem, co się działo z nimi potem. Mama niechętnie mi opowiadała. 
Nie
wiem, czy wykosił ich tyfus czy głód, czy stawili się posłusznie na 
Umschlagplatzu. Nie mieli
żadnych szans, to pewne. Jeden Symcha, niedoszły kantor, się uratował, bo 
przeszedł przez
Bug na sowiecką stronę. W 1940 roku dostałem od niego list z Wyborgu: pracował w 
fabryce
włókienniczej, ożenił się. Po wojnie dotarł jakoś do mnie list od rodziców jego 
żony: syn
mełameda Mendla poległ, walcząc w Armii Czerwonej, żona (ich córka) zmarła na 
tyfus, pozostał
syn pogrobowiec, którego wychowują oni, dziadkowie. Kiedy udało mi się w 1956
roku przyjechać do Moskwy, już podczas Chruszczowowskiej „odwilży”, posłałem 
jakieś
pieniądze dziadkom chłopca, którzy wychowywali jedynego żyjącego wnuka 
bogobojnego
Mendla. Pamiętam, że napisałem do chłopca, że te pieniądze są na rower i że jego 
ojciec był
dzielnym człowiekiem i miał piękny głos. I że jego imię znaczyło „radość”. 
Później kontakt
się urwał...
Pani
W połowie września tego roku, w którym miałem skończyć sześć lat, mama 
upudrowała
się i uszminkowała, mnie też ubrała starannie i trzymając za rękę zaprowadziła 
do szkoły pana
Krelmana na Nowolipki 24. Była to szkoła męska, czterooddziałowa, „klasy” 
zaczynały
się później, dopiero w gimnazjum. Pan Krelman przyjął nas w kancelarii, która z 
miejsca napełniła
mnie poczuciem małości własnej, pewnie z powodu panującego w niej dzięki ciężkim
storom półmroku i masywnego biurka ze stojącą na nim mosiężną lampą i wyszukanym 
garniturem
do pisania, którego ozdobą była ogromna suszka.
Pan Krelman — wysoki, tęgi, ze szpakowatą bródką, podobny do starszego felczera 
Balbusa,
ale bez jego dobroduszności, no i nie tak sapiący, bo sporo młodszy i zdrowszy — 
wstał
z fotela, zbliżył się do mnie, zupełnie jakby miał zacząć badanie, i spytał, co 
umiem. Dzięki
mojemu uporowi wobec Mendla, nic nie umiałem, co zostało dobrze przyjęte. Potem 
musiałem
mu powiedzieć, jak się nazywam i gdzie mieszkam, co wcale nie było trudne, każdy 
głupi
by odpowiedział, ale pan Krelman promieniował zadowoleniem, jakbym się okazał 
nie wiem
jakim mędrcem, a może tylko chciał mamie sprawić przyjemność. „Dwadzieścia 
złotych” —
usłyszałem w pewnym momencie. Mama miała ochotę się potargować, ale z miny pana
Krelmana odgadła, że jego słowo jest zawsze ostateczne. Mama też z miejsca 
powzięła szacunek
dla pana Krelmana (powiedziała potem ojcu, że tam się czuje, że dzieci dostaną 
dobre
wychowanie, nie to, co ta bandycka szkoła pana Karpa na Nowolipiu, do której 
chodził mój
brat, gdzie się biją na pauzie i nigdy nie wiadomo, czy dziecko nie wróci kaleką 
do domu),
mama więc posłusznie wydobyła ze swojej najbardziej wizytowej torebki banknot z 
Emilią
Plater, pan Krelman zaś zanurzył długie pióro, udające gęsie, w kałamarzu i 
wpisał mnie do
rejestru, potem starannie osuszył wpis tą wspaniałą suszką. Pogładził mnie po 
policzku i powiedział:
„Jesteś już uczniem. Chodź”.
I wziął mnie za rękę. Mama odeszła, a ja, już bez lęku, świadomy tego, że to 
jest ważny
dzień, dałem się zaprowadzić do klasy, czyli do pierwszego oddziału, gdzie pan 
Krelman
przedstawił mnie jako nowego. Nie pamiętam zupełnie, jak to zostało przyjęte, 
pewnie w ciszy,
bo pana Krelmana wszyscy się bali, a najbardziej bała go się Pani. Ale pamiętam, 
że ona
sama od razu mi się spodobała. Była strasznie wysoka, chuda, nosiła długi czarny 
fartuch. Nie
była ani szczególnie łagodna, ani przymilna, ale bardzo spokojna, rzeczowa, bez 
niepotrzebnej
surowości. Ja nie miałem ze sobą nic, ani zeszytu, ani ołówka (dopiero pan 
Krelman powiedział
mamie, co trzeba kupić), siedziałem więc cichuteńko i tylko przyglądałem się, 
jak
Pani pisała na tablicy „As” i wszystkie dzieci starały się to samo napisać w 
zeszytach. (Piórem
zaczynało się pisać dopiero pod koniec roku, kiedy znało się już cały alfabet, 
wtedy
można już było zacząć walkę z kleksami i łamiącymi się stalówkami — dzieliły się 
na „krzyżówki”
i „mandolinówki” — skarżyć się na włos, który uczepił się stalówki, i błagać 
kolegę o
kawałek bibuły”. W ogóle byłem cichy i spokojny i nie bardzo rozumiałem, 
dlaczego podczas
pauz niektórzy muszą tak hasać i wrzeszczeć, co powodowało pojawianie się pana 
Krelmana
na progu kancelarii i marszczenie brwi, od którego się truchlało.
Pani miała z nami dwie godziny dziennie, uczyła nas pisać, czytać, dodawać i 
odejmować,
uczyła nas rysunków i śpiewu, chociaż w następnych latach przychodziła inna pani 
od śpiewu,
tęga, czarnowłosa, o słodkim uśmiechu, i wszyscy się w niej kochaliśmy. 
Pozostałe dwie
godziny były poświęcone na hebrajski i różne wiadomości z religii. O tym 
później, na razie
jeszcze o Pani. Najbardziej lubiliśmy, kiedy czytała nam bajki. Wtedy wszyscy 
byli cicho,
nawet ci, co zawsze musieli się wiercić. Kiedy przeszedłem do drugiego oddziału, 
okazało
się, że Pani nie będzie już prowadzić naszej klasy, że ona zawsze zaczyna z 
nowymi. Było mi
tak smutno, jakbym stracił najdroższą. Ale Pani czasem miała u nas lekcje 
zastępcze, kiedy
ten nowy pan, którego nigdy nie polubiliśmy, bo był nerwowy i krzyczał, 
chorował. Nigdy ta
zastępcza lekcja nie mogła być normalna, bo chłopcy od razu zaczynali krzyczeć: 
„Pani przeczyta
nam bajkę!” I wszyscy: „Bajkę! Bajkę!” Pani się załamywała i podczas tych 
zastępstw
zawsze, taka kochana, czytała nam bajki, więc tym bardziej życzyliśmy sobie, 
żeby ten pan
Glanc (będzie jeszcze o nim mowa) chorował, i to długo. Ostatnią bajką, którą 
nam czytała,
był Tomcio Paluch. Słuchałem jej zachwycony, śmiałem się i łzy miałem w oczach, 
może
dlatego, że sam byłem takim Tomciem Paluchem, najmniejszym w klasie. Wszyscy 
zresztą
sprzyjali Tomciowi, bo przecież żaden z nas nie miał więcej niż osiem lat, i 
dlatego, kiedy
wdarł się w to wszystko dzwonek na przerwę, można było usłyszeć chóralne 
westchnienie.
Pani obiecała, że kiedyś przyjdzie i dokończy nam opowieść o Tomciu Paluchu. Ale 
nigdy
jakoś do tego nie doszło. Przez długie lata czekałem na zakończenie tej 
opowieści. Na próżno.
Ile razy wspomnę Tomcia Palucha, odczuwam to jako swoją dziecięcą krzywdę. Jakby 
mi coś
zabrano. Tak że po dzień dzisiejszy nie wiem, jak się kończy opowieść o Tomciu 
Paluchu.
Mogłem, oczywiście, później sam po tę bajkę sięgnąć i dowiedzieć się, co się z 
Tomciem
stało, ale jakoś nigdy na to się nie zdobyłem. Czułem najwidoczniej, że to już 
nie będzie to co
wtedy, kiedy bajkę czytała nasza Pani.
Sam pan Krelman miał z nami lekcje tylko przed świętami. Wtedy przez całą 
godzinę
opowiadał, na pamiątkę czego są te święta, jak dziecko ma się zachować przy 
stole, jakie pytanie
zadać. Na ogół święta były bardzo wesołe, bo upamiętniały dni grozy, które za 
sprawą
Boga zamieniły się w triumf: na przykład późnojesienna Chanuka, na pamiątkę 
zwycięstwa
powstania Makabeuszów, kiedy wieczorami powierzało się dzieciom zapalanie 
kolorowych
świeczek, najpierw dwie świeczki, a potem co wieczór o jedną świeczkę więcej, aż 
doszliśmy
do ośmiu i to był koniec świąt. Albo Purim, święto wczesnowiosenne, na pamiątkę 
triumfu
królowej perskiej Estery nad złym Hamanem, który chciał zgładzić wszystkich 
Żydów, to
było naprawdę święto dzieci, chodziliśmy od drzwi do drzwi w kartonowych maskach 
na twarzy
i wyśpiewywaliśmy chórem purimowe piosenki, żądając za nie pieniędzy, jak 
chrześcijańscy
chłopcy w zapusty, zresztą odbywało się to mniej więcej w tym samym czasie. 
(Kiedy
w Niemczech objął władzę Hitler, pobożni Żydzi mówili, że to jest drugi Haman i 
Pan Bóg
rozprawi się z nim tak samo jak z tamtym. Więc można było się nie martwić). 
Przed świętem
Pesach, czyli Wielkanocą, pan Krelman uczył nas czterech hebrajskich pytań, 
które mieliśmy
zadać odprawującemu seder ojcu. Zaczynała się ta litania od pytania „Ma 
nisztana?”, co znaczy:
„Czym się różni...?” Czym się różni ta noc od wszystkich innych nocy w roku? W 
odpowiedzi
na to ojciec otwierał Hagadę i zaczynał pośpiesznie czytać zawartą w niej 
historię
wyjścia z Egiptu, różne anegdoty o mądrości rabinów i o tym, jak dyskutowali 
zapamiętale
nad wielkością Boga i dopiero pianie kogutów uświadomiło im, że nie jedli i nie 
spali. Chociaż
Hagada była bardzo zajmująca i zawierała zabawne piosenki, w sam raz dla dzieci, 
ale
nie mogliśmy się doczekać, kiedy ojciec skończy, bo dopiero wtedy wolno było 
zjeść jajko na
twardo moczone w słonej wodzie, a potem rosół z pulpetami z macowej mąki. Ojciec 
czytając
przyśpieszał, łykał całe zdania, przemrukując je niewyraźnie, czym mama była 
zgorszona i
stale powtarzała popularne powiedzonko, że ojcu nie idzie o Hagadę tylko o 
pulpety.
Pan Krelman miał młodszego brata, którego zadaniem było pilnowanie porządku w 
szkole.
Nie mówiono o nim, że jest to pan Krelman młodszy, tylko po prostu Jankiel, tak 
jak go nazywał
przy nas starszy brat. Przy nas też robił mu wymówki, co oczywiście nie 
podnosiło
jego i tak marnego autorytetu. Bo ten Jankiel (który oficjalnie miał tytuł 
belfra, co przeszło do
nas z jakichś zamierzchłych czasów) doprawdy nie był zbyt udany. Właściwie dla 
pana Krelmana,
który miał posturę senatorską, kompromitujący. Chudy, z ruszającym się nerwowo w
grdyce „jabłkiem Adama”, zawsze w brązowym niechlujnym garniturze, ten gorszy 
brat pana
Krelmana prowadził lekcję tylko wtedy, kiedy brak było jakiegoś nauczyciela. 
Właściwie
jedynym jego zadaniem było utrzymać spokój w klasie, i to właśnie mu się nie 
udawało. Jak
tylko do klasy wchodził belfer pan Jankiel, stawaliśmy się nieznośni. Jankiel 
się denerwował,
czerwienił, grdyka mu latała, wrzeszczał, wyciągał chłopca z ławki za ucho, co 
było bardzo
bolesne, i bił metalową linijką po łapach. Nic nie pomagało. I wcale nie było 
tak, żebyśmy go
nie lubili czy nienawidzili. Po prostu nie szanowaliśmy go. Był dla nas gorszym 
bratem pana
Krelmana, belfrem od zastępowania prawdziwych nauczycieli, i to wszystko.
Hebrajskiego uczył nas pan Becher. Jego lekcje nie miały charakteru religijnego, 
o żadnych
świętach nigdy się nie mówiło, uczył nas tak, jak się uczy każdego innego 
języka, nie
zaś mowy świętej. Pan Becher był wysoki, miał jasne rzadkie włosy, pamiętam go w 
beżowym
garniturze i pamiętam, że kiedy mówił, zbierała mu się w kącikach ust ślina. 
Chłopcy
poszeptywali, że ma gruźlicę, i nie wiem, czy to z powodu tych szeptów, czy z 
powodu tej
śliny, ale nie lubiłem, kiedy brał mnie na kolana i gładził wilgotną dłonią po 
głowie. Ale to
było później. Na razie pan Becher uczył nas słówek. Powiesił na ścianie różne 
obrazki i
wskazując na nie pałeczką objaśniał: kogut — tarnygol, kura — tarnygolet, koń — 
sus, tablica
— luach, ściana — kir, ptaszek — cypor, okno — chalon, stół — szulchan, i tak 
dalej, a
myśmy te słowa głośno za nim powtarzali. I tak przez kilka tygodni. Siedziałem 
przez cały
ten czas cichutko, a jeśli już powtarzałem za panem Becherem, to szeptem. Nie 
miałem do
siebie ani trochę zaufania, wiedziałem przecież, że nic mi się nie udaje. Więc i 
tutaj chciałem
tylko dorównać innym, nic więcej. Co prawda, znałem z freblówki mnóstwo 
wierszyków na
pamięć i nawet sam układałem wierszyki (jak większość dzieci), i czasem podczas 
zebrań
rodzinnych kazano mi deklamować i trzymano się za boki, a babcia jak zwykle mnie 
opluwała
i wołała: „tfu, tfu, bez uroku”, ale to nie zmieniało w niczym mojej nieufności 
do siebie i
do świata, który nadal wydawał mi się nieprzyjazny i skłonny do szyderstw. Aż 
nastał dzień,
kiedy pan Becher postanowił sprawdzić, co zapamiętaliśmy. Wywołał do tablicy 
kilku chłopców
i ci jakoś, pamiętam, nie za bardzo się spisali. Jak któryś wiedział, jak się 
mówi na okno
czy tablicę, stół czy ścianę, to załamywał się na kogucie albo kurze. Pamiętam, 
jak podszedł
do tablicy taki chłopiec nazwiskiem Robinson. Pamiętam, bo uderzyło mnie, że 
szedł tanecznie,
prawie podskakując. Wciąż mam go przed oczyma i nawet teraz, po sześćdziesięciu 
blisko
latach, mógłbym naśladować jego chód. Jak kapryśna, jak wybiórcza jest pamięć! 
Tyle
nazwisk zapomniałem, a Robinsona, z którym w ogóle się nie przyjaźniłem, 
pamiętam, bo
miał taki dziwny chód. Czy więc dziwność, odmienność jest warunkiem, żeby ktoś 
się utrwalił
w naszej pamięci?... Mógłbym napisać całą rozprawkę o tym, jak różnie ludzie 
chodzą, ale
po co, skoro o tym wie każdy aktor. Ile wydobywał ze sposobu chodzenia swojego 
bohatera
Charlie Chaplin!... A stary szeryf Gary Cooper w filmie W samo południe... Więc 
ten Robinson
podszedł do tablicy tanecznym krokiem, jakby podskakiwał, ale okazało się, że 
nic nie
umie. Byłem bardzo zdziwiony, bo przecież to wszystko było takie łatwe. Ale 
czasem jest tak,
że dziecku jakby kto mózg zatkał... Po Robinsonie pan Becher wywołał mnie. Chyba 
bez nadziei,
że będę lepszy od Robinsona, bo przecież siedziałem cichutko i nigdy nie 
podnosiłem
dwóch palców do odpowiedzi. Ale w miarę jak pan Becher wskazywał różne 
przedmioty,
promieniał coraz bardziej, jego pałeczka skakała, a ja wszystko, wszyściuteńsko 
wiedziałem.
Wreszcie doszliśmy do koguta i kury — tarnygol! tarnygolet! — pan Becher chwycił 
mnie za
ramiona, postawił na stole i pokazał mnie całej klasie. Patrzcie, podziwiajcie! 
Potem ucałował
mnie w oba policzki (czym wcale nie byłem zachwycony) i zapisał w dzienniku 
najwyższy
stopień: pięć plus.
Miało to jeszcze inne konsekwencje. Mama wróciła z pierwszej wywiadówki 
podniecona:
pan Becher powiedział jej, że jestem „geniusz”. Właściwie powiedział „gieniuś”, 
bo nie zawsze
czysto wymawiał pewne słowa, i ja od razu stałem się przedmiotem drwin mojego 
brata
(„gieniuś! gieniuś!”), który z dumą obnosił swoje dwóje. Muszę powiedzieć, że 
entuzjazm
pana Bechera wprawiał mnie w zakłopotanie, nie widziałem nic nadzwyczajnego w 
tym, że
zapamiętałem pewną liczbę słówek, które same wchodzą do głowy. Za to, kiedy w 
latach następnych
zaniedbywałem naukę, mówiło się na wywiadówkach, że zepsuły mnie sukcesy i że,
dosłownie, „on jeździ na opinii”. Co też było nieprawdą.
Zresztą życie od razu się postarało, żebym za dobrze o sobie nie myślał. Stałem 
w bramie
domu, w którym mieściła się szkoła Krelmana, chyba na kogoś czekałem, miałem na 
plecach
tornister, kiedy przebiegająca obok mnie dziewczynka warknęła: „Ty parszywy 
Żydzie...” Od
razu zniknęła mi z oczu, tak że nawet nie mogłem zapytać, o co jej chodzi. Nie 
znaliśmy się,
wiedziałem tylko (czy raczej domyśliłem się), że jest córką dozorcy, miała chyba 
osiem lat.
Musiałem się zdziwić — przecież ona mnie nie zna — czego ode mnie chce? 
Domyśliłem się
jednak, że to dlatego, że jestem kimś gorszym. Nie wiem dlaczego — ale jednak 
gorszym.
Właściwie musiałem się z tym od razu pogodzić. Że to taki wyróżnik — na całe 
życie. Przekleństwo
od dzieciństwa. Nie znaczy to, że każdej chwili i o każdej godzinie o tym 
pamiętałem.
Ale jakimś ciężarem to się położyło na pewno. Tłumaczy to też niejedno moje 
zachowanie.
Nieraz czegoś zaniechałem, za czymś nie poszedłem — właśnie dlatego. Były potem
straszniejsze rzeczy, ale ja słyszę wciąż warknięcie tej ośmioletniej 
dziewczynki, która mnie
nie znała.
Jadwiga i Jagiełło
Chyba pod koniec lutego, w każdym razie w drugiej połowie roku szkolnego, 
dostałem dużej
gorączki i sprowadzono pana Balbusa. Pan Balbus orzekł, że jestem przeziębiony, 
kazał
trzymać mnie w łóżku, karmić kleikiem owsianym, zapisał ten ohydny wiedeński 
trunek, za
który płacono podwójnie, wuj Kuba postawił bańki. Po kilku dniach zrobiło mi się 
gorzej, pan
Balbus zatroskany powiedział, że trzeba sprowadzić doktora Zaksa, ten przyszedł, 
dostał nowy
ręcznik, w mieszkaniu panowała napięta cisza, mama bała się głośno oddychać, pan 
Zaks
obejrzał mnie, nawet nie potrzebował opukać, by oznajmić: „Szkarlatyna”. Po czym 
dał różne
wskazówki panu Balbusowi. A ja już wiedziałem, że tym razem lekarstw będzie dużo 
i jak
wyzdrowieję, będę sobie mógł kupić jakąś wymarzoną zabawkę. Śniłem o drezynie, 
ale nigdy
mi jej nie kupiono, „nie jestem Rotszyldem” — prychał ojciec, i kiedy niedawno, 
już jako
wasz dziadek, Ewuniu i Tomku, zobaczyłem w parku Ujazdowskim szczęśliwego 
chłopczyka
na drezynie, właśnie takiej, o jakiej ja marzyłem, nie mogłem się oprzeć 
uczuciu, że zostałem
jakoś skrzywdzony.
Chorowałem cały miesiąc. Potem dowiedziałem się, że była chwila, kiedy starszy 
felczer
Balbus powiedział: „Wszystko w ręku Boga”. Pamiętam z okresu rekonwalescencji 
nieprzyjemną
szorstkość łuszczącej się skóry. Mama kupiła blaszaną wanienkę z wysokim 
oparciem,
można w niej było siedzieć jak w fotelu, i w niej mnie kąpała. I mydełko miałem 
specjalne, i
własne ręczniki, w które mama mnie otulała po wyjęciu z wanny, a potem siadała 
ze mną
przy oknie, trzymając mnie opatulonego na kolanach, żebym mógł przyglądać się, 
jak chłopcy
ślizgają się na podwórku albo obrzucają się śniegiem. Mama już wcale nie 
ukrywała, że
jestem jej ukochanym maminsynkiem, a pan Wysocki z panem Dobrzańskim, dwaj 
technicy
budowlani, kiedy przychodzili do ojca, żeby przy wódce i karpiu faszerowanym 
uzgadniać
plany instalacji, mówili o mnie „beniaminek”. Przede wszystkim mama skrupulatnie 
wypełniała
każde zalecenie pana Balbusa: odetchnęła z ulgą, kiedy wreszcie pozwolił jej, 
żeby dała
rosół z bułeczką, potem skrzydełko, kartofelki z masłem — tak, wracałem do 
zdrowia, a w
skarbonce—śwince miałem coraz więcej pięciogroszówek.
Podczas choroby przeczytałem do końca cały elementarz. Wcale nie szło o sztukę 
składania
literek, tylko o nowy pociągający świat. Zupełnie jak tamto spozieranie przez 
okno na
nieznane podwórko. Ala z elementarza była prawdziwą dziewczynką, a As prawdziwym
psem. I był tam prawdziwy śnieg, z ogromnymi płatkami i z dziećmi na ślizgawce — 
zima w
czytance stawała się prawdziwsza od tej za oknem. Jej opis wciskał się w 
wyobraźnię i nakładał
na tamtą zimę, tę z ulicy. Dzięki elementarzowi poznałem dobrze tę dziwną Alę, 
najpierw
znaną mi tylko z rysunków, potem wyczarowaną już z literek. Czarodziejski ogród 
z literkami...
Myślę, że potem szuka się w życiu tego, z czym spotkało się w czytankach — 
takiej
dziewczynki, takiej wsi, takiej rzeczki — nie zaś w czytance potwierdzenia tego, 
co się widziało
i odczuwało w życiu.
Kiedy przeczytałem raz i drugi cały elementarz, zacząłem się nudzić. Wtedy mama 
przyniosła
mi kupioną na straganie opowieść zeszytową, na szarym papierze i z niewyraźnym
drukiem, opowieść o cudownej piękności królowej, która była dla wszystkich 
dobra, najbardziej
zaś dla ubogich. Królowa miała na imię Jadwiga, mieszkała na zamku w Krakowie i
była żoną króla rodem z Litwy. Czytałem tę wzruszającą opowieść do bólu oczu, 
zresztą i tak
mnie zapiekły od łez, bo szlachetna królowa Jadwiga, opiekunka ubogich, młodo 
zmarła. Postanowiłem
sobie, że i ja będę rozdawał pieniądze ubogim — o ile zostanę królem, rzecz pro-
sta, na co w głębi ducha liczyłem. (Życie lubi opowiastki z puentą, więc tak się 
złożyło, że po
wielu latach wróciłem do swojej pierwszej książeczki historycznej —jako 
scenarzysta serialu
o królu Jagielle). Potem mama kupiła mi na straganie jakąś ubiegłowieczną 
historię Polski —
była bez okładek, więc nawet nie wiem, kto ją ułożył — taką, co miała 
zaznajamiać dzieci
pod zaborem z ojczystymi dziejami, budzić w nich ducha patriotycznego. Nie wiem, 
jak to
wpłynęło na te dzieci z ubiegłego wieku, ale ze mną się udało. Triumfowałem przy 
zwycięskich
szarżach husarii, a płakałem rzewnie, czytając opis pożegnania umierającego 
Czarnieckiego
z białym koniem. Zapamiętałem mnóstwo zdań takich, jak „jam nie z soli ani z 
roli”,
czy też „chłopcy, wziąć mi te armaty!” Nie rozumiałem tylko ulubionego przez 
autorów tego
opracowania słowa „atoli”. Co to właściwie znaczy? Nikt wokół mnie nie używał 
tego słowa,
nie tylko Hamplowie czy Wacek Śnioch, ale nawet człowiek tak wykształcony jak 
doktór
Zaks.
Kiedy po chorobie wróciłem do szkoły, moi koledzy liczyli już w „słupkach” do 
dziesięciu
i zaczęli pisać atramentem, co dla mnie stało się udręką, ale za to ja byłem 
rozczytany, elementarz
nie miał dla mnie żadnych tajemnic. Brałem od moich sióstr podręczniki do 
historii,
były ilustrowane — pamiętam jeden z nich, „Gebert i Gebertowa” — zawsze 
podręcznik nazywano
od nazwisk autorów, przy tym musiało być ich dwóch: „Tync i Gołąbek”, „Balicki i
Maykowski”, a podręcznik do matematyki w wyższych klasach miał nawet trzech 
autorów:
„Banach, Stożek i Sierpiński”. (Wielkie nazwiska w światowej matematyce, ale 
myśmy z
tego nie zdawali sobie sprawy). Najbardziej pobudzały wyobraźnię ryciny, one 
właściwie
przesądzały o sympatiach małego czytelnika. Król Stanisław August był elegancki 
i wypielęgnowany,
Kościuszko delikatny i szlachetny i pięknie wyglądał przysięgając na rynku 
krakowskim.
Okropny był książę Konstanty, za to car Aleksander piękny, budził sympatię, o
carze Mikołaju I wiedziałem, że był okrutny i nie lubił Polaków, i odnajdywałem 
to w jego
rysach. Wielopolski był odpychający, zresztą wszyscy z bokobrodami wydawali mi 
się nieprzyjemni,
Traugutt zaś, dyktator w okularach, to jakby ktoś od nas, przypominał pana 
Ołtuskiego,
buchaltera, który raz do roku porządkował ojcu księgi, pięknie je kaligrafując, 
ten
Traugutt był bohaterem dziwnym i nieszczęsnym. Przede wszystkim jednak byłem 
bonapartystą
i trochę zostałem nim po dziś. Nie mogłem odżałować klęski Napoleona w Moskwie,
bolałem nad jego losem na Wyspie Świętej Heleny. Byłem pewny, że ja nie 
opuściłbym go
jak inni, że trwałbym przy nim do końca na tej dalekiej wyspie. Dla dziecka 
„kult jednostki”
jest czymś naturalnym. Przecież to w końcu kult bohatera, który zaszczepiają nam 
wszystkie
powieści przygodowe. Dla dziecka jest także czymś naturalnym, że ten kto rządzi 
— król,
cesarz czy generał — robi, co chce, krzyczy, rozkazuje, a wszyscy go się 
słuchają i się boją,
bo przecież nie inaczej jest w domu, gdzie królem jest ojciec, rządzi, krzyczy, 
rozkazuje i
wszyscy są mu podporządkowani. Byłem więc też piłsudczykiem, bo Piłsudski nami 
rządził,
miał wygląd piękny i bohaterski i nie pozwalał krzywdzić Żydów. „Piłsudczykiem” 
nigdy
zresztą nie przestałem być i kiedy, już jako stary chłop, usłyszałem po raz 
pierwszy po kilkudziesięciu
latach Pierwszą brygadę, to przy słowach: „a z nami był nasz dzielny wódz” —
wzruszyłem się. Bardzo, trudno wyzbyć się pierwszej miłości. I czy warto? Czy 
zawsze jest
dla kogo?
Dzięki podręcznikom starszych sióstr, które były moją ulubioną lekturą, wcześnie 
i całkiem
dobrze poznałem dzieje powszechne. W późniejszych latach czytałem z wypiekami na
twarzy (w Historii Powszechnej Zakrzewskiego) rozdział o walce papieży z 
cesarzami rzymskimi
narodu niemieckiego („spór o inwestyturę” — zapamiętałem trudne słowo), a w 
podręczniku
historii nowożytnej Czesława Nankego o wyzwaniu Lutra. Myślę, że łatwość, z jaką
już jako pisarz zwracałem się ku przeszłości, zawdzięczałem tym pasjom z czasów 
dzieciństwa.
Kiedyś, w drugim chyba oddziale (a więc musiałem mieć siedem lat), coś 
nabroiłem, nie
pamiętam co, ale pan Krelman musiał się pewnie bardzo rozgniewać, bo kazał mi 
zostać po
lekcjach w kancelarii. To była kara, którą czasem nakładał: godzina po lekcjach 
w kancelarii,
albo i dwie. Rodzice o tym wiedzieli i nie niepokoili się. Byliśmy więc we dwóch 
w kancelarii,
pan Krelman i ja, on siedział za biurkiem i coś tam zapisywał w rozłożonej 
grubej księdze,
raz po raz wzdychał, jakby te zapisy składały się na jakąś smutną całość, ja 
zaś, siedząc pod
ścianą na krześle, gapiłem się na kolorową mapę biblijnej Palestyny, na której 
zaznaczona
była każda wspomniana w Biblii miejscowość. Niebieska żyłka Jordanu przechodziła 
przez
liropodobne jezioro Genezaret (nazwa „Kineret” oznacza właśnie skrzypce), a 
potem w białe
Morze Martwe, które po hebrajsku nazywa się Słone. Myślę, że w ciągu tych dwóch 
godzin
stężonej, karnej nudy mogłem nieźle tę mapę wystudiować. Naraz pan Krelman 
podniósł się z
krzesła wziął laskę i powiedział: „Idziemy”. Na ulicy oznajmił, że teraz pójdę 
do niego do
domu. Kara wydłużała się, a mnie ogarnął strach. Co tam będzie, w tym jego domu? 
Zamknie
do komórki? A może będą rózgi? Wiedzieliśmy, że pan Krelman mieszka na 
Nowolipkach, w
pobliżu kościoła. Przez całą drogę pan Krelman nie odezwał się ani słowem. 
Czułem, że stanie
się coś strasznego.
W swoim domu pan Krelman zaprowadził mnie do stołowego pokoju Potem zawezwał
całą rodzinę: żonę, córkę i syna, z którego był bardzo dumny, bo już chodził do 
gimnazjum.
Zaraz się zacznie — pomyślałem struchlały. Pan Krelman odezwał się: 
„Posłuchajcie”. I
zwrócił się do mnie: „Opowiedz o Bolesławie Chrobrym”.
Zacząłem szybko mówić, połykając słowa, bo myślałem, że to miała być taka kara 
dla
mnie. Po latach zrozumiałem, że wcale mu już nie zależało na tym, żeby mnie 
ukarać. Kiedy
skończyłem, mruknął coś do swoich dzieci, coś jakby „słyszeliście?”, i polecił 
synowi gimnazjaliście,
żeby mnie odprowadził do domu.
Nie wiem, jaki był los pana Krelmana ani jego gorszego brata Jankla, ani żony, 
córki, ani
syna, który tak znakomicie się uczył w gimnazjum i miał zostać profesorem. Nie 
wiem, kto
się z nich uratował. Nic nie wiem.
Praojciec Abraham
Czasami przychodził do nas, do pierwszego oddziału, na zastępstwo pan Akerman, 
który
naszym nauczycielem miał być później, dopiero po wakacjach. Pan Akerman był 
niewysoki,
miał wąsik i trochę ciemnego zarostu na podbródku, nosił wytarty garnitur i 
krawat, o którym
nawet ja wiedziałem, że był niechlujnie zawiązany. Ponieważ mówił o Bogu, miał 
podczas
lekcji na głowie kapelusz, ale nie był chyba zbyt pobożny, bo sam widziałem, że 
w pokoju
nauczycielskim jadł nie mając na głowie nic. Mówił bardzo źle po polsku. 
„Aszkelon, Gad...
— wyliczał grody filistyńskie. — Co to jest Aszkelon? — zadawał głośne pytanie. 
— Taka
miasta” — odpowiadał sam sobie. „Taka miasta” — dźwięczy mi wciąż w uszach.
Nikt się nie śmiał. Wybaczaliśmy panu Akermanowi jego potknięcia, wybaczaliśmy 
więcej
nawet, bo pan Akerman — to może kogoś zaskoczyć po tym, co opowiedziałem — był
prawdziwym czarodziejem słowa. Lekcja z panem Akermanem to prawdziwe święto. 
Albo,
mówiąc ściślej: świetny teatr. Każda jego opowieść odznaczała się dramaturgią, 
wciągała,
powodowała napięcie albo śmieszyła. Dzwonek na przerwę witaliśmy westchnieniem 
żalu.
Pan Akerman, opowiadając tragiczne epizody z dziejów biblijnych, przejmował się 
tak, jakby
to się działo teraz, dostawał wypieków na twarzy, pot zraszał mu czoło, głos 
drżał, tak że i
mnie dreszcz przenikał. Pamiętam, że kiedy opowiadał o Chanie, co straciła 
kolejno siedmiu
synów, którzy nie chcieli wyzbyć się wiary ojców, a potem popełniła samobójstwo, 
w jego
oczach pojawiły się łzy. No i oczywiście my też wszyscy płakaliśmy. W takiej 
chwili i ja
oczywiście wolałbym zostać rozszarpany przez greckich żołdaków Antiocha 
Epifanesa niż
zaprzeć się wiary przodków.
Mimo tych tragicznych epizodów historia Żydów w wykonaniu pana Akermana była 
raczej
obłaskawiona. Pan Akerman znał wszystkie tajemnice myśli boskiej, wiedział, 
kiedy Bóg
gniewał się na swój ulubiony naród (a gniewał się zawsze sprawiedliwie, bo naród 
był
krnąbrny i grzeszny, i lekkomyślny, trochę rozpuszczony, jak nieznośny uczeń z 
ostatniej
ławki, który „jechał na opinii”), ale przecież kochał go, więc w końcu mu 
wybaczał i dopuszczał
do łask. W opowieściach pana Akermana Bóg miał duże poczucie humoru. Lubił 
wypróbowywać
swój lud, ale lubił też robić kawały, szczególnie jego wrogom.
Ucieszna była opowieść pana Akermana — apokryficzna, nie ma jej w Pięcioksięgu — 
jak
młody Abram (późniejszy Abraham) porozbijał nosy glinianym bożkom, którymi 
handlował
jego ojciec Terach, a kiedy tato go zapytał, co z tymi nosami, to Abram z 
niewinną minką
mówi: „Oni się pobili między sobą”, na co ojciec: „Co ty gadasz, przecież oni są 
z gliny”,
„Aha — na to sprytny Abram — więc jednak nie są to bóstwa”. Albo jak Pan Bóg we 
śnie
pojawił się królowi Abimelechowi, który chciał Abrahamowi zabrać jego Sarę, 
myśląc
zresztą, że to jego siostra, i Pan Bóg pogroził mu palcem: „Nie tykaj jej! To 
żona!”
W ogóle Pięcioksiąg pełen był takich uciesznych chytrości, przebieranek, targów 
z Bogiem,
niebezpiecznych wędrówek, złych ludzi z Sodomy i Gomory, krnąbrnych żon 
zamienionych
w słup soli, czarodziejskich sztuczek, płonących krzaków, gadających oślic, 
aniołów
szlachetnych i aniołów walczących, buntów, bitew, pojedynków i zakochanych 
praojców, i
zazdrosnych pramatek — i całym tym bogactwem mieniły się opowieści pana 
Akermana.
Zwłaszcza w drugim i trzecim oddziale, kiedy przerabialiśmy dwie pierwsze księgi 
Tory (które
ja znałem w oryginale prawie na pamięć), bo potem to już się to stawało trochę 
nudne, długie
wywody, co wolno, a czego nie wolno, albo powtórzenia. Lubiłem jednak wyliczanie 
ro-
dowodów, fascynowały mnie malownicze imiona przodków Noego, a to, że żyli sobie 
po
pięćset i więcej lat, też tworzyło jakąś przedziwną, bajkową krainę.
Ale nie tylko dzieje Żydów były w tych opowieściach obłaskawione, również ich 
wrogowie
byli często tylko zabawni. Na przykład owe historie z dziesięcioma plagami 
egipskimi.
Były to plagi dokuczliwe, ale, dzięki twórczej wyobraźni pana Akermana i jego 
talentowi
komediowemu, nie wydawały nam się okrutne. Egipcjanie najedli się śledzi, pić im 
się
chciało, a tu klops, bo zamiast wody mieli w szklance krew. Chcieli ugotować 
sobie coś do
zjedzenia, a oto ze wszystkich garnków żaby wyskakują. Albo głowy mają pełne 
wszy — no i
dobrze im tak, ale to przecież nic strasznego, bo wszy i dzieciom się zdarzają, 
i nawet do ich
wyczesywania były specjalne gęste grzebienie. Albo ciemności się robiły takie 
egipskie, że
wszyscy nosy sobie rozbijali o kant szafy. Śmieliśmy się do rozpuku z tych plag 
i z dowcipu
Pana Boga. Co prawda, na końcu przeleciał nad domami egipskimi anioł śmierci, od 
czego
ginęli wszyscy pierworodni, ale tego naprawdę nikt nie chciał, tu już winien był 
sam faraon,
który próbował po raz ostatni oszukać Wiekuistego i nie wypuścić ludu wybranego 
z Egiptu.
A potem było przejście suchą nogą przez Morze Czerwone. W ostatniej chwili 
umknęli
śmierci — zupełnie jak na kowbojskim filmie z Kenem Maynardem, którego nad samą 
przepaścią
ratuje jego biały koń Tarzan!
Te dwie historie — Polski i biblijna — wcale ze sobą nie rywalizowały, 
przeciwnie, jedna
wspierała w moim sercu drugą. Zresztą wydawały mi się, nie bez powodu, dosyć 
podobne. Tu
i tam wszystko dążyło od potęgi do upadku, każde powstanie kończyło się klęską 
(w historii
Żydów było jednak powstanie zwycięskie — Makabeuszów — które wskrzesiło prawie 
na
dwieście lat państwo judejskie), niewola, wywózki, męczeństwo, bohaterstwo. A 
przede
wszystkim — złe moce, które w ostatniej chwili zamieniają już zarysowujący się 
triumf w
katastrofę, zwyciężają okrutni i potężni najeźdźcy, tam kolejno Asyryjczycy, 
Babilończycy,
Rzymianie, zburzenie dwóch świątyń, tu zaś zawsze zwycięscy Moskale i Prusacy. 
Ja, zapamiętały
czytelnik podręcznikowej historii, znałem tylko tragiczne rozwiązania. Ale oto, 
czytam,
nastała wojna ludów, po wrogach nic nie zostało. Komendant Piłsudski wrócił z 
Magdeburga
i wszyscy błagali go, żeby zechciał rządzić Polską, która znowu jest. Dla 
dziecka było
oczywiste, że i tamta historia zakończy się pomyślnie — nie może być inaczej! — 
z tym, że
to trudniejsze, bo po dwóch tysiącach lat obcego panowania i rozsypki, i do tego 
tamten kraj
jest tak daleko.
Nie wyobrażałem sobie wtedy, że jakiś naród może mieć inną historię niż taka; 
klęski, najazdy,
powstania i niewola — to jest naturalny bieg rzeczy, inaczej podręcznik nie 
miałby o czym opowiadać.
Dopiero później spostrzegłem, że np. Francuzi, Anglicy czy Hiszpanie, chociaż 
nie brak w ich
historii krwawych i gwałtownych stron, jednak mają innego typu doświadczenia.
Nie wiem, czy to za sprawą pana Akermana, ale moim ulubionym praojcem był 
Abraham,
a nie ci późniejsi. Wyobrażałem go sobie, pewno pod wpływem rycin, jak kroczy na 
czele
stada owiec, w otoczeniu sług, wysoki, siwobrody, w powłóczystej szacie, z 
kosturem w ręku.
W ogóle te krajobrazy, które roztaczała Biblia, były urzekające i czasami 
wydawało mi się, że
je skądś znam, że już kiedyś wśród nich byłem. Piaszczyste wydmy, studnie w 
cieniu pojedynczych
palm, wielbłądy, stada owiec na wzgórzach, gdzie tak blisko do nieba, boskiej 
siedziby,
a nad tym wszystkim piekące słońce. Nie przeszkadzała mi wcale historia z 
Izaakiem,
którego Abraham miał złożyć w ofierze Bogu. To, co wzburza dorosłych i powoduje 
ich
sceptycyzm, dziecko przyjmuje jako rzecz naturalną: Bóg kazał, bo Bóg tak chciał 
i już, musiał
przecież wypróbować oddanie Abrahama, opowieść zatykała dech w piersi i 
wyciskała z
oczu łzy. Czułem się małym Izaakiem, który niewinnymi oczyma przygląda się ojcu 
składającemu
drwa na stos i który pyta: „Ojcze, jest stos, a gdzie jest baran ofiarny?” 
Ojciec nie odpowiada
i już wiem, że to ja mam być złożony w ofierze. Płaczę, ale nie buntuję się, 
nawet
troszeczkę się tym pysznię. Kiedy wszystko dobrze się skończyło i Pan Bóg 
zabronił składania
ofiar z ludzi, nabrałem pewności, że Abraham od początku nie wątpił, że Pan Bóg 
w
ostatniej chwili uratuje jego syna. Przecież Abraham wymyślił nową religię i 
zawarł przymierze
z Panem. Możliwe, że optymizm tej opowieści wielu ludzi zgubił...
Ja też chciałem wymyślić nową religię, a przynajmniej zawrzeć przymierze z 
Panem. Nie
miałem wątpliwości, że takie jest moje przeznaczenie. Wszak (to archaiczne słowo 
jest tu
bardziej na miejscu niż na przykład w dzienniku telewizyjnym)... wszak byłem 
bogobojny i
przejmowałem się tym, co opowiadał pan Akerman. Bóg powinien mnie wypróbować. 
Powinien
mi dać zadanie, w którym mógłbym wykazać swoje posłuszeństwo. Moja wyobraźnia
zapełniona była scenami religijnymi, rysowałem całe fabuły (chociaż nie znaliśmy 
jeszcze
komiksów), których bohaterami były brodate postacie praojców między namiotami na 
pustyni.
Nikt mnie za nie nie pochwalił, bo zawsze rysowałem nieudolnie, ale mnie to nie 
przeszkadzało,
dawałem upust swojej wyobraźni.
I oto pewnej nocy nawiedził mnie we śnie Pan. Znajdowałem się sam jeden na 
kamienistej
pustynnej równinie, nade mną wisiała kopuła granatowego nieba usianego 
gwiazdami, a wokół
mnie była jasność. Czułem we śnie niesamowitość tej scenerii, maluczkość i 
samotność
swoją wobec ogromu owej świetlistej, pustej przestrzeni. I usłyszałem głos z 
nieba: Klęknij.
Ukląkłem, a głos kazał mi zebrać do misy wszystkie szklanki i spodeczki z 
kuchni, potłuc je i
wynieść na pustynię. Zgroza, miałem z woli owego Głosu narazić się rodzicom i 
wytłuc im
całe szkło! Zrozumiałem, że zostałem poddany próbie. I po chwili znów byłem na 
pustyni,
klęcząc obok misy z potłuczonym szkłem i unosząc wzrok ku rozpościerającemu się 
nade
mną granatowemu niebu.
Kiedy się obudziłem, nie powiedziałem sobie „aha, to był tylko sen”, nie, 
uznałem że
przymierze zostało zawarte. Nie byłem tym ani trochę oszołomiony, przeciwnie, 
wydało mi
się czymś oczywistym, że mam być w bliskich stosunkach z Bogiem. Nikomu o tym 
nie
opowiedziałem, bo po co (dopiero teraz po raz pierwszy opowiadam, i to wam, 
żebyście wiedzieli,
kim był wasz dziadek, kiedy był jeszcze dzieckiem), nie przyszło mi też na myśl, 
aby
zalecenie otrzymane we śnie wykonać na jawie, po przebudzeniu. Sen był też 
rzeczywistością,
możecie się o tym przekonać czytając Biblię. Pan Bóg pojawia się wybranym osobom
we śnie i te rozmowy, które w ten sposób z nimi prowadzi, są bardzo istotne. Po 
prostu Pan
Bóg, kiedy śnimy, wydaje swoje rozporządzenia. Bo na jawie któż by przeżył 
spotkanie z
Bogiem? Tak postąpił i ze mną. Skoro we śnie byłem Panu posłuszny i natłukłem 
domowego
szkła, tym samym wykonałem boski rozkaz. Byłem już prorokiem. Jak praojciec 
Abraham.
Nie miało to żadnego wpływu na moje usposobienie ani na dzień powszedni. Nie 
pamiętam,
żebym się tym pysznił czy przeraził. Zostałem prorokiem, bo to było 
nieuniknione, tak samo jak
zostałem synem majstra i mieszkańcem Nowolipia 53. Mimo to, ile razy przypominał 
mi się
tamten sen, czułem pewien ciężar na duszy. I dreszcz, jakiego doznaje się wobec 
Niepojętego.
Mój ojciec ani się domyślał, że jego syn jest już naznaczony, ale jedno wiedział 
na pewno:
ten szczeniak zna całe kawały Pięcioksięgu na pamięć i kto wie, co z niego 
wyrośnie. Co do
Hipka, to wszystko było jasne. Łobuz, nie chce się uczyć — będzie pracował w 
firmie. Uważałem,
że ojciec wyróżnia mojego brata, a ze mnie jest jakby niezadowolony. Dzisiaj, 
dzięki
pewnym obrazom, które nagle wyskakują w pamięci, nie jestem już tego tak pewny. 
Oto nagle
widzę, jak ojciec kładzie za ucho papierosa, którego właśnie miał zapalić, i 
podśpiewując,
starannie (wszystko, co robił, robił zawsze starannie i bez pośpiechu) temperuje 
dla mnie
ołówek scyzorykiem, który był przedmiotem mojego zachwytu. Nikt nie umiał 
zatemperować
tak cienkiego szpica w ołówku jak ojciec. Albo widzę, jak ojciec obiera ze 
skórki pomarańczę
i podaje mi ją przed snem do łóżka. Musiał to być akt tkliwości, powściągliwej, 
męskiej, dla
której zbędne były wyznania. Teraz myślę, że ojciec, który w dzieciństwie na 
pewno nie jadał
pomarańczy (chociaż gruszek, jabłek i śliwek, rwanych po przeróżnych sadach, 
pewno było
zatrzęsienie), musiał być dumny z tego, że może swojemu dziecku zapewnić tak 
drogi i piękny
owoc. Kiedy zaś do domu przychodził jakiś pobożny Żyd (co zdarzało się jednak 
nieczęsto),
ojciec podawał mi „chumesz” (czyli Biblię) i kazał się popisywać. Wybierałem 
zwykle
targi Abrahama z Bogiem o liczbę sprawiedliwych w Sodomie, konieczną do 
uratowania miasta
od zagłady, bo ten kawałek miał żywość scenki teatralnej i rytmikę poematu.
Kiedy dziś wspominam swoją dziecinną pobożność, stwierdzam ze zdziwieniem (i nie 
bez
pewnej dumy), że była ona pozbawiona bigoterii. Chociaż pan Krelman wyuczył nas 
różnych
stosownych modlitw na ranek, wieczór i południe, i błogosławieństw przed 
jedzeniem, piciem,
myciem, wcale to nie znaczy, że ja skrupulatnie je odmawiałem. Najwidoczniej 
byłem
zdania, że Pan Bóg, mój dobry opiekun, wcale ich ode mnie nie wymaga. 
Przeciwnie, ludzie z
mgłą w oczach mamroczący modlitwy wydawali mi się komiczni, podobnie jak mojemu 
bratu,
i do naszych ulubionych zabaw należało udawanie bóżnicy, z czego robiliśmy 
niezłą hecę i
nawet mamę brzuch bolał od śmiechu.
W najważniejsze święta lubiłem jednak chodzić do bóżnicy, bo miałem swoje 
ulubione
modlitwy. Ojciec wynajmował miejsce w skromnym przybytku modłów na Nowolipkach,
który, prawdę mówiąc, był izbą szkolną. Wcale z tego powodu nie czułem się 
poniżony, bo w
tej bóżnicy najważniejsze modlitwy śpiewało dwóch kantorów, że „niech się 
Kusewicki razem
z Sirotą schowają” — mówiła moja mama. Jeden z tych kantorów, pan Wierzbicki, 
miał
przepiękny jedwabisty tenor, za którym mama przepadała, i jeśli Kol—Nidre, 
przejmująca
pieśń otwierająca Sądny Dzień, wypadała tego roku nie na niego, tylko na tego 
drugiego, była
niepocieszona i bliska żądania zwrotu pieniędzy za miejsce w bóżnicy. Mama w 
wieczór
Sądnego Dnia szła do bóżnicy jak na koncert, najważniejszy był dla niej występ 
kantora, potem
dzieliła się wrażeniami, to znaczy swoim zachwytem, i trochę i nas do tego 
przyzwyczaiła.
Ten pan Wierzbicki, wysoki, elegancki i uśmiechnięty blondyn, gładko ogolony, 
który
podczas modłów nakrywał się drogim jedwabnym tałesem, wcale nie musiał dorabiać 
sobie
jako kantor, uprawiał to z czystego amatorstwa, był to bowiem bogaty 
przemysłowiec, podobno
nawet niezbyt wierzący, w każdym razie podpatrzono go jak raz w Sądny Dzień 
przyjechał
do bóżnicy dorożką. Ale wszyscy tak go uwielbiali, że nikt słowa nie powiedział. 
Lubił
kilka razy do roku popisywać się swoim niezwykłym głosem. Po modłach przyjmował 
podziękowania
i gratulacje i pamiętam, jak błyskał w uśmiechu rzędem złotych zębów.
Ojciec wolał tego drugiego. Ten drugi, którego nazwiska nie pamiętam, był to 
mężczyzna
atletycznie zbudowany, ciemnowłosy, z krótko strzyżoną brodą, a głos miał nie 
jedwabisty,
jak tamten, ale niski, mocny i chrapliwy, który, w miarę jak się modlił, 
zdzierał się coraz bardziej.
Ale ten kantor o głosie Armstronga powoli nas do siebie przekonywał. Jego śpiew, 
nawet
owo piękne Kol—Nidre, które, mogło się wydawać, było przeznaczone wyłącznie dla
pana Wierzbickiego, był bardziej dramatyczny, bardziej przejmował grozą. Kiedy 
krzyczał do
Boga, kiedy bijąc się w pierś wychrapywał z siebie „tak, zgrzeszyliśmy, 
zgładziliśmy, ukradliśmy”,
wyliczając za każdym uderzeniem nową kolejną zbrodnię, głos jego nabrzmiewał
cierpieniem, dochodzącym do spazmu w pełnym łez „slach lanu! mechal lanu! kaper 
lanu!”,
czyli „zmiłuj się! wybacz nam! odpuść nam!”, wtedy ciarki przechodziły przez 
skórę, i podziw
i wdzięczność ogarniały dla odprawiającego modły. Mama też w końcu nabrała do 
niego
przekonania, przyznawała, że ten kantor o nadszarpniętym głosie łatwiej 
przyprawia ją o łzy,
o co w końcu chodziło. Ja myślę, że zwycięstwo „Armstronga” w miarę upływu czasu 
to
znak, że się coś zmieniało. W gustach i dokoła nas.
Mniejsza o moją własną religijność — wybaczałem sobie jej koślawość — ale co do 
ojca,
to chciałem, żeby był wzorem pobożności. Żeby modlił się żarliwie i głośno, żeby 
wielbił
Boga tak, by ludzie go za to podziwiali. A ojciec jakoś nie bardzo. Aby zbyć. 
Raczej tylko
poddawał się tradycji. Modły odbębniał. Później bywały oznaki, że jadał na 
mieście wieprzowinę.
Pewnie z panem Dobrzańskim i Wysockim, tymi technikami budowlanymi, co z
firmą współpracowali. Ojciec wracał wówczas z miasta dziwnie wesoły, bo 
oczywiście nie
mogło obyć się bez wódki, obejmował czule mamę, która go odpychała od siebie. 
Ojciec w
takich chwilach nazywał ją „swoją małą kobietką”, i to się zgadzało, bo 
rzeczywiście była
niewysoka.
Kiedyś w Sądny Dzień, podczas którego obowiązywał absolutny post przez okrągłą 
dobę,
wymknął się z bóżnicy i zaczął myszkować w kuchni. Ukroił sobie kromkę chleba i 
szybko ją
pochłonął. A kiedy zobaczył mnie stojącego w drzwiach, położył palec na ustach i 
szepnął:
„Tsss... nie mów mamie...” W ten sposób stałem się wspólnikiem jego grzechu. 
Byłem już
wtedy kilkunastoletnim sceptykiem i ojciec mógł na mnie liczyć. Trzeba dodać, że 
w naszym
domu (nie wiem jak w innych) post dzieci zawsze był traktowany ulgowo. Tylko że 
chłopcy
sami rwali się do tego, żeby pościć, przechwalali się potem, kto dłużej 
wytrzymał — do której
pościłeś? — a ty do której? — kłamiesz! — i naprawdę zalewali, zupełnie jak po 
meczu w
szmaciankę.
Więc to fakt, że ojciec z biegiem lat tracił wiarę. Czy stopniowo — poprzez 
rozmyślania,
zobojętnienie — czy też przeżył jakiś wstrząs? Może ani jedno, ani drugie. 
Ojciec był z usposobienia
racjonalistą i domyślam się, że w obcowaniu z ludźmi i w konfrontacji ze zwykłym
życiem powoli zrzucał z siebie to, co uważał za niepotrzebne obciążenie. Bóg nie 
wymaga od
nas modłów — Bóg wymaga, żebyśmy byli porządnymi ludźmi.
W soboty i dni świąteczne bardzo ważną częścią nabożeństwa było publiczne 
odczytywanie
przypadającego na ten tydzień fragmentu Tory, czyli Pięcioksięgu. Najbardziej 
szanowani
uczestnicy wyjmowali ukoronowane zwoje Tory z szafki, która miała wyobrażać 
świątynną
arkę przymierza, i obnosili ją dokoła izby, a obecni dotykali jej aksamitnego 
okrycia końcami
palców, które następnie całowali. Po czym rozkładano zwoje świętej księgi na 
stole umieszczonym
na podwyższeniu i rozpoczynano licytację. Kto da więcej, temu przypadnie 
zaszczyt
odczytania fragmentu. Pieniądze miały iść na utrzymanie bóżnicy. Zaczynało się 
nisko, stopniowo
namiętności się rozpalały, jakby licytowano nie wiem jakie dobro. „Reb Mosze dwa
złote. Dwa złote po raz pierwszy, po raz drugi” — mówił monotonnym głosem 
zarządzający
bóżnicy, czyli „gabe”. „Dwa pięćdziesiąt” — rzucał ktoś. „Dwa pięćdziesiąt po 
raz pierwszy...
dwa pięćdziesiąt po raz drugi”... „Trzy złote!” Podbechtywałem tatusia, żeby 
brał udział
w licytacji, żeby wszystkich zadziwił hojnością, ale na próżno. Przykro mi było, 
że w tym
wyścigu do zaszczytu, nigdy nie chciał uczestniczyć. To znaczy, owszem, czasem 
bąknął jakąś
sumę w początkowej fazie licytacji, ale potem, kiedy stawka rosła, już się nie 
odzywał. I
kto inny wstępował na bimę i odczytywał, jąkając się, zalewając się z emocji 
potem, wskazany
mu pałeczką przez gabego odpowiedni fragment Tory. A mój ojciec, kiedy ja, 
rozczarowany
i zawstydzony, robiłem mu nieśmiałe wyrzuty, wzruszał tylko ramionami.
W tamtych czasach myślałem, że ojcu żal tych pięciu czy siedmiu złotych na coś, 
co jest
tylko przejawem próżności. Ale dziś myślę, że mój tata po prostu bał się 
kompromitacji.
Przecież był nieukiem. Może dlatego tak podziwiał moją biegłość. Trzeba dodać, 
że Tora w
pergaminowym zwoju była ręcznie kaligrafowana, litery miały trochę inny kształt 
niż te z
żydowskich gazet, które ojciec czytywał w wolne dni, cytując mamie kawałki ze 
swoich ulubionych
felietonistów. A do tego trzeba było czytać ze specjalnym zaśpiewem, zgodnie ze
znakami tonalnymi, którymi opatrzono Pięcioksiąg bodaj w średniowieczu. Jednym 
słowem,
coś dla prymusów, nie dla mojego taty.
Ojciec nawet i po polsku nie umiał czytać; w tej radzyńskiej szkole, w której 
zresztą nie
wysiedział, nie uczono polskich liter. A potem jakoś tak się zeszło, że już jako 
dorosły nigdy
tego nie uzupełnił. Czytał po żydowsku i pewnie znał rosyjski alfabet, skoro 
podpisując się
stawiał dziwne literki zarywające „grażdanką”, ale po polsku jakoś nie. Zdarzało 
się, że na
budowie albo w poważnym biurze inżynier podsuwał mu jakiś papier, umowę czy coś 
takiego
mówiąc: „Niech pan to przestudiuje i podpisze”, wtedy ojciec zaczynał obmacywać 
kieszenie,
a po chwili odzywał się zafrasowany: „Zapomniałem okularów. Czy może mi pan to 
przeczytać,
panie inżynierze?” Albo mówił: „To ważna sprawa. Muszę się poradzić mojej 
Ewuni.”
To znaczy mojej mamy. Ta rzekoma zależność ojca od „Ewuni” stała się w końcu 
przysłowiowa
i stanowiła w środowisku przedmiot łagodnych kpin. Aż do końca, to znaczy aż do
samej wojny, żaden ze współpracowników firmy, nawet panowie Wysocki i 
Dobrzański, nie
połapał się, że ojciec po prostu nie umie czytać po polsku. A my, jego dzieci, 
uważaliśmy to
za rzecz naturalną, mimo że troszkę wstydliwą.
Cała ta sprawa wróciła do mnie nagle podczas wojny, dokładnie w roku 1940, kiedy 
znalazłem
się na Wołyniu, a ojciec z matką zostali w Warszawie. Wróciła falą wstydu. Jak 
mogłem
na to pozwolić! Dlaczego ja — szczeniak pochłonięty książkami, bazgrotaniem — 
ja, czytelnik
arcydzieł — dlaczego nie powiedziałem po prostu: „Tato, bierzmy się do roboty!” 
Przecież
ojciec opanowałby wszystko, co trzeba, w ciągu tygodnia i zaczął czytać. I 
przyszło mi
na myśl, że on na taką inicjatywę czekał, że był zbyt ambitny i zarazem 
wstydliwy, by mi to
samemu zaproponować. Jak mogliśmy pozwolić, my, jego dzieci, na te wszystkie 
upokorzenia,
których doznawał! Moje siostry!... A mama!... Czemu nie przyszło jej na myśl, 
żeby poświęcić
mu kilka wieczorów, zmusić go do opanowania alfabetu? Jakby na całe życie musiał
już zostać tym nicponiem, który kiedyś tam nie chciał się uczyć. Powiem 
dlaczego: bo ojciec
był w domu despotycznym władcą, a przez ten jego brak każde z nas mogło mieć 
małe poczucie
wyższości. Tam, w Dąbrowicy, przysiągłem sobie, że gdy tylko wrócę po wojnie do
Warszawy, natychmiast zabierzemy się do nauki. I nawet ułożyłem zestaw książek, 
które ojciec
będzie m u s i a ł przeczytać. Po inne sięgnie sam. Cóż, nigdy już go nie 
zobaczyłem.
Chociaż ojciec był nieuczony, ale szanowano go powszechnie i uchodził nawet za 
mędrca.
(Nie bez udziału jego zamożności, umiarkowanej, ale pewnej i pochodzącej z 
uczciwych źródeł).
Ludzie zwracali się do niego dość często, by rozsądził jakiś przewlekły spór. 
Był to zaszczyt,
od którego ojciec się nie uchylał, chyba że miał do czynienia z wrednymi 
pieniaczami.
Słowo „din—tojra”, czyli „sąd według Tory”, przeszło z hebrajskiego do żargonu 
złodziejskiego,
zdegenerowało się i stało się, wbrew swojemu znaczeniu, synonimem bezwzględnej
rozprawy. Ale na Nowolipiu oznaczało ono jeszcze sąd polubowny, czyniony przez 
mądrego
człowieka, którego obie strony darzyły całkowitym zaufaniem. I takim człowiekiem 
był mój
ojciec, a wasz pradziadek. Nie macie więc powodu się go wstydzić. Jeśli 
przeciwnicy spotykali
się w naszym mieszkaniu, mogłem i ja się dintojrze przypatrywać. Ojciec najpierw 
szeptał
sobie na stronie z jednym, potem z drugim. Czasem ojciec wychodził z którymś z 
nich do
sypialni, żeby tam, za szczelnie zamkniętymi drzwiami, podebatować, trwało to 
długo i wtedy
ten drugi czekał w jadalni blady, niespokojny, łamiąc palce albo parząc się 
herbatą, którą podawała
mama. Potem było na odwrót: ten drugi wchodził z ojcem do sypialni, a ten 
pierwszy
czekał podenerwowany. To mogło się powtarzać po kilka razy. Wreszcie ojciec 
wydawał wyrok,
od którego nie było odwołania: podporządkowanie się wyrokowi było założone w 
samym
fakcie zgody na sąd polubowny. Strony podawały sobie ręce i razem dopijały 
herbatę.
Najczęściej spory dotyczyły spraw pieniężnych. Czasem bywał to spór honorowy: 
kto ma
przeprosić i czy publicznie, czy wystarczy prywatnie, w obecności rozjemcy, 
czyli mojego
ojca. Czasem była to sprawa odszkodowania za nie dotrzymaną obietnicę 
małżeństwa, zwrotu
prezentów, poniesionych wydatków albo wyłącznie odszkodowania moralnego za łzy 
niedoszłej
oblubienicy. Ojciec nakazywał wtedy, zgodnie ze zwyczajem, wpłacenie jakiejś 
sumy do
kasy gminy, na biednych.
Po takim rozstrzygnięciu nie wolno było już chować do siebie urazy. Zresztą, 
zdarzało się,
że z usług sądu polubownego korzystali nie umiejący rozstrzygnąć sporu 
przyjaciele. Inna
rzecz, że już po podaniu sobie rąk i wypiciu herbaty czy kieliszka wina, któryś 
z nich mógł
szepnąć do siebie: A jednak ten gość to kawał łobuza!... No, ale to już była 
jego sprawa. Mój
ojciec nic o tym wiedzieć nie mógł.
Michalin
Na kilka tygodni przed końcem roku szkolnego mama zwolniła mnie u pana Krelmana 
i
zabrała na letnisko. Po wakacjach zrobiła podobnie: wszyscy już chodzili do 
szkoły, a tylko ja
wciąż jeszcze korzystałem ze „świeżego powietrza”. Mama w ogóle nie pomyślała o 
tym, że
mogę przez to mieć jakieś braki — i tak przejdzie do następnej klasy, zresztą 
czegóż takiego
ważnego można nauczyć dziecko w ciągu trzech tygodni, czego mój synek nie 
nadrobi — ale
mnie było przykro, zupełnie jakbyśmy się uważali za coś lepszego, a poza tym 
okazywało się
potem, że jednak oni coś umieją, czego ja nie umiem, pojawiały się jakieś słowa, 
o których
oni coś wiedzieli, a ja nie. Żeby przynajmniej to świeże powietrze w czymś 
pomagało, ale nie
— nadal byłem blady, nie miałem apetytu i marnie rosłem.
Za to lubiłem samą przeprowadzkę. Wczesnym rankiem wjeżdżał na podwórko po 
rzeczy
drabiniasty wóz żydowskiego furmana z Wiązowny. Zaczynało się ładowanie 
pościeli, ubrań,
garnków i talerzy, znosiliśmy leżaki i hamak, piłkę, nocnik, szczotkę do 
zamiatania, w domu
robił się straszny bałagan, pustoszały szafy, a na koniec ten furman, który miał 
szorstki sposób
bycia, a z postury przypominał Tewjego Mleczarza, nakrywał wszystko plandeką i 
przewiązywał
linami, żeby po drodze od trzęsiączki nic się nie zgubiło. Mój brat wywalczył 
sobie,
że pojedzie do Michalina furmanką, siedział na rzeczach obok woźnicy, dostawał 
do ręki bat,
którym poganiał konia, a czasem nawet i lejce i chwalił się później, że sam 
powoził, a ten Żyd
z Wiązowny nie zaprzeczał. „Będzie z niego furman!” — przepowiadał ten pan z 
wieszczą
iskrą w oku, a ojciec przyjmował to z satysfakcją, co wtedy mnie nie dziwiło, a 
dzisiaj trochę
tak. Mowy nie było, żeby mama pozwoliła mi na coś podobnego. Ja musiałem być 
przy niej,
tak samo jak siostry.
Michalin to było letnisko na linii do Otwocka, to znaczy najpierw była stacja 
Wawer —
nazwę wykrzykiwał konduktor — potem Radość, Miedzeszyn, Falenica (którą 
przyjaciółki
Stelli nazywały ironicznie Faleniceą) — teraz trzeba się szykować, na następnym 
wysiadamy
— dalej właśnie Michalin (one nazywały go z francuska Michelin) — a za 
Michalinem, co
przez długi czas w ogóle mnie nie interesowało, Józefów, Świder i wreszcie 
Otwock. Cały ten
ciąg stacyjek nazywano „Linią” — Żydzi upodobali sobie letniska właśnie na 
Linii. Jechało
się wtedy jeszcze z Dworca Gdańskiego. Podczas wojny niedaleko tego dworca 
znajdował się
Umschlagplatz, skąd warszawscy Żydzi jechali do Treblinki. A w 1968 roku znowu 
na Dworcu
Gdańskim pojawili się Żydzi, już ci ostatni, stąd odchodziły pociągi przez 
Wiedeń do Izraela.
Jechaliśmy zawsze wagonem trzeciej klasy (były kiedyś nawet i czwartej) z 
twardymi
ławkami, a te w klasie drugiej i trzeciej miały miękkie siedzenia z kolorowym 
obiciem, co
widzieliśmy czasem, zaglądając z zewnątrz przez okno, widzieliśmy także bogaczy, 
którzy się
na nich wygodnie rozsiadali ze strasznie wyniosłymi minami. Nasze bilety były z 
byle jakiego
kartonu, ale tamci, ci bogacze z drugiej klasy, mieli bilety niebieskie albo 
zielone, czasem
nawet błyszczące. Zdobyć taki bilet od pasażera, który wysiadł w Michalinie, to 
wśród nas się
liczyło, trzeba było mieć śmiałość go zaczepić, a przecież taki bogacz mógł 
ofuknąć i brzydko
nazwać, bo bogacze bardzo nie lubili, kiedy im się przeszkadzało. Potem 
porównywaliśmy,
kto więcej tych biletów zdobył.
Ze stacji w Michalinie mama brała bryczkę, chociaż jechało się niedaleko, ale 
inaczej nie
mogło być, zawsze mieliśmy jeszcze ze sobą sporo pakunków, pudeł, najdroższe i 
najkruchsze
rzeczy mama brała ze sobą, za nic nie powierzyłaby ich furmance. „Ten Michalin 
jest
wart wszystkich pieniędzy” — mówiła mama rozglądając się dokoła i wdychając 
zapach ży-
wicy i sosnowych igieł. „Co za powietrze!” — zachwycała się. Bryczka kołysała 
się w wyboistych
koleinach piaszczystej „polskiej drogi”, a kurz unoszący się spod końskich kopyt
zatykał nozdrza. Ale mamie to nie przeszkadzało. „Miód nie powietrze” — 
przekonywała
samą siebie.
Zwykle, kiedy przyjeżdżaliśmy na letnisko, furmanka już czekała, woźnica drzemał 
pod
sosną z czapką opuszczoną na oczy, mój brat wycinał scyzorykiem wzory na 
lepiącym się od
żywicy kiju, koń zaś, wyprzągnięty, szczypał skąpą trawę. Ale nie zawsze tak 
było. Zdarzało
się, że oto my już dawno jesteśmy na miejscu, siedzimy na werandzie willi, która 
nazywa się
„Kronówka” (bo właścicielem był pan Kron), a furmanki z rzeczami wciąż nie ma. 
Potrzebne
są garnki, trzeba dziecku coś ugotować, a ten gdzieś się włóczy. A może coś się 
stało? Kiedy
wreszcie furmanka się pojawia, mama już wszystko wie. Tamten wziął na furmankę 
rzeczy
jeszcze innych klientów! Co za chucpa! Przecież mama wynajmowała go tylko dla 
siebie!
Furman z chmurną miną wyjaśniał, że jeszcze jedni państwo chcieli, i jeszcze 
jedni, niedużo
mają rzeczy, na moje sumienie, nie mógł odmówić („za darmo pan tego nie 
zrobił!”), niech
się pani uspokoi, droga klientko, zaraz wyładujemy, już się robi. Nie bardzo 
rozumiałem
przyczynę gniewu mamy, co nam szkodzi, że on wziął jeszcze czyjeś rzeczy, w 
ogóle nie
czułem się tym urażony (już wtedy wiedziałem, że ludzie psują sobie krew z 
powodu
głupstw), więc ja nie czułem się urażony, ale mama tak, była oburzona, czuła się 
oszukana w
swoim prawie do wyłączności. Zauważyłem tylko, że koń furmana z Wiązowny był 
bardzo
zziajany.
Miałem cztery czy pięć lat, kiedy w „Kronówce” wybuchł pożar. Zapalił się 
sąsiedni dom.
Mama była akurat w Warszawie, z nami została Genia. Obudziła nas w nocy, 
spakowała rzeczy
w różne węzełki, bo trzeba było opuścić dom który mógł się zapalić od tamtego. 
Biegliśmy
z tymi węzełkami w rozjarzonej pożarem nocy i pamiętam gęsty, kłębiasty dym, 
który
nas gonił. W sąsiedniej willi pozwolono nam przycupnąć na naszych węzełkach i 
tak trwaliśmy
aż do rana, kiedy z tamtego domu nic już nie zostało, tylko tlące się jeszcze 
pogorzelisko
i gorzki zapach spalenizny, którego nigdy nie zapomniałem.
Wróciliśmy do swojego pokoju, gdzie zostały niektóre rzeczy, szczęśliwie nic nie 
ukradziono.
Pożar — to było dla dziecka szokujące przeżycie, i dlatego zapamiętałem nazwę 
tej
willi. W południe przyjechała z Warszawy mama, poszła z nami obejrzeć zgliszcza 
tego domu,
spłonęło wszystko do fundamentów, w piwnicach tlił się jeszcze tu i ówdzie 
ogienek,
ludzie przyglądali się i rozmawiali o tym pożarze, jedni mówili, że budynek 
spłonął od przewróconego
prymusa, drudzy że od naftowej lampy, ale inni mówili, że na pewno właściciel
sam podpalił. Trudno mi było uwierzyć, żeby gospodarz był aż taki głupi, ale 
tamci mówili,
że przeciwnie, straszny chytrus, tylko że nie wiadomo, czy mu się ta cała 
kombinacja z wypłatą
ubezpieczenia uda, bo trochę o tym za głośno.
Tak się skończyło z wynajmowaniem „letniaków” w cudzych willach. Ojciec 
postanowił
wybudować własną. Był to szczytowy okres prosperity, zwłaszcza u ojca, bo 
podczas niezwykle
surowej zimy 1929 roku (wtedy jeszcze nie mówiono, że jakaś zima jest 
„stulecia”)
rury pękały aż miło, roboty było strasznie dużo, telefon się urywał, żeby 
przysłać ludzi i ratować,
pan Miciński z Czajkowskim uwijali się, trzeba było jeszcze przyjąć robotników, 
jednym
słowem — błogosławieństwo boże. Ojciec kupił morgę piaszczystego gruntu w 
Michalinie
i pośród sosen zaczął stawiać willę. Powiedział mamie, że to będzie „willa z 
wszelkimi
wygodami” (tak pisano w ogłoszeniach), z kuchenkami na drzewo i węgiel, z 
elektrycznością,
a nie lampami naftowymi, z bieżącą wodą w pokojach i ze skanalizowanymi 
ubikacjami za
budynkiem głównym. Komfort! I dotrzymał słowa.
Było tam dziesięć mieszkań, sześć z nich z werandami, tylko dwie „kawalerki”, 
jak je nazywano,
nie miały kuchni, a w pozostałych wszystkie kuchnie wychodziły na jedną stronę,
tak że służące i paniusie mogły, siedząc na schodkach, paplać, a panowie, 
siedząc na werandzie
od frontu, niczego nie musieli słyszeć. Postawiono oddzielny domek dla dozorcy, 
była w
nim duża izba i kuchnia, i wkrótce wprowadziło się doń młode małżeństwo, 
szczęśliwe z takiego
obrotu rzeczy. Józef był niezbyt urodziwy, miękkowłosy blondyn z zadartym nosem,
pracowity i zręczny, wszystkie prace ciesielskie przy wykańczaniu werand 
wykonywał sam,
piłą wycinał serca i romby, „złota rączka” — nie mogła się go nachwalić mama. 
Jej imienia
nie pamiętam, ale jak mogę pamiętać, skoro żony często nie miewały imienia, 
mówiło się po
prostu „Józefowa”, Józefowa to, Józefowa tamto, ale pamiętam że była ładna, 
hoża, biodrzasta,
czasem, kiedy do nich niespodziewanie zaszedłem a oni oboje leżeli pod pierzyną, 
czerwona
na twarzy aż po korzonki jasnych włosów. I to pamiętam, że posypały się dzieci.
Dostawali, jeśli się nie mylę, dwadzieścia złotych miesięcznie, ale prócz tego 
Józef co tydzień
zbierał od lokatorów „piątkowe” i obsiewał jeszcze warzywami kawałek 
piaszczystego
gruntu (innego tam nie było), który mama mu wydzieliła. Dokoła działki rosły 
słoneczniki, a
w środku ogórki, banie z pestkami, cebula i pewno kartofle, bo jakże bez tego.
Dwa razy dziennie Józef całą godzinę pompował ręcznie wodę do umieszczonego na 
wieżyczce
zbiornika, a my, chłopcy, lubiliśmy go w tym wyręczać. Pompa, pomalowana na
czerwono, nazywała się MIRA, czyli tak jak jedna z moich sióstr, ta młodsza, co 
czyniło mi ją
jakoś bliską.
Ojciec dbał o to, żeby parkan był zawsze ładnie pomalowany, ścieżki wytyczone i 
wysprzątane,
chronił sosny, zasadził wokół domu akacje i jarzębiny, za to mama wyżywała się w
kwiatach. To oznaczało wspólnictwo z Józefem, wielkim specjalistą od kwiatów i 
klombów.
Razem z mamą wytyczali klomby i klombiki, Józef ogradzał je pomalowanymi białym 
wapnem
cegłami. W klombach było jaskrawo, wesoło i pachnąco — od dzwonków, bratków,
lwiej paszczy, nasturcji, piwonii, georginii (które czemuś najbardziej lubiłem), 
wreszcie przychodziła
kolej na astry i róże, i kiedy z gramofonu płynął czuły śpiew: „jesienne róże, 
róże
piękne herbaciane...”, byłem pewny, że śpiew dotyczy naszych róż, żadnych 
innych. Wieczorem,
kiedy Józef spryskiwał z dużych konwi kwiaty, a dzieci mu w tym pomagały, 
pachniały
odurzająco maciejki. Potem ja miałem własną willę, ulepiłem ją z piachu — 
wystarczyło wykopać
niewiele ponad pół metra ziemi, by dotrzeć do żółciutkiego, wilgotnego piachu — 
lepiłem
takie same wille jak ta prawdziwa, z klombami, ścieżkami i ogrodzeniem z dwiema
furtkami.
Pod koniec maja zaczynali zjeżdżać się letnicy, ale mama musiała bywać w willi 
już w
kwietniu, żeby im pokoje wynająć. Najgorzej było z rodziną, ciocia Sabina 
oczywiście
chciała korzystać z letniska z dziećmi, ciocia Dora też, i naturalnie za pół 
ceny, żadna przyjemność,
skoro miało się ich po uszy przez cały rok. Normalnych letników przyprowadzali
pośrednicy, których nazywano maklerami albo faktorami. Byli to ludzie niezwykle 
wygadani,
natarczywi, energiczni, którzy czyhali na klientów na stacji i sprowadzali ich 
do nas, obiecując
złote góry i wszelki komfort. Tu, u nas, na miejscu, pokazywali rozkosze 
skanalizowanej
ubikacji, piorunochron, odkręcali kurki, by zademonstrować cud bieżącej wody, 
zapalali
światło elektryczne, co miało oszołomić przyszłego lokatora, szafa, kredens, 
kuchnia ze stołem
i taboretami, nawet pomalowane na żółto okiennice — wszystko w ich ustach było 
czymś
niesłychanym. Luksus! I za jakie pieniądze!... A materace, niech pani tylko 
dotknie tych materacy!...
Od stacji nie za daleko, ale i nie za blisko, nie słychać przejeżdżających 
pociągów
(owszem, było słychać) — komfort, kultura — tutaj byle łapserdak nie zamieszka, 
pani Ewa
(czyli moja mama, a wasza prababcia) po prostu mu nie odnajmie. Po czym faktor 
wychwalał
przed mamą przyszłą letniczkę, o której przecież nic nie wiedział. Jak to nic? 
Szanowna pani
— przypominał — mieszkała przed rokiem naprzeciw u Rynga, a jeszcze przed 
rokiem...
Wszystko pamiętał! I zawsze — teraz zwracał się do mojej mamy — gospodarze byli 
z tych
państwa zadowoleni, oby tacy letnicy się mnożyli, dzieci grzeczne, nie śmiecą, 
nie niszczą, to
jest warte małego rabatu... I faktor zaczynał pracować na dwie strony: szeptem 
do klienta, że
to jest okazja, za bezcen, taka willa, nowa, bez pluskiew, trzeba szybko się 
decydować, bo za
tydzień będzie wszystko wynajęte — i szeptem do mamy, żeby coś opuściła, 
lokatorów trzeba
łapać, ceny lecą w dół, kryzys. A potem, kiedy dochodziło do zgody i pani 
wpłacała mamie
zadatek, faktor brał chyłkiem za pośrednictwo i życząc szczęścia pędził na 
stację po następnych
klientów, podczas gdy jego kolega, z którym mijał się na chodniku, często 
gniewnie się
przekrzykując, prowadził swoich lokatorów — i zaraz zaczynał się podobny 
spektakl z odkręcaniem
kurków, zapalaniem światła i zachwalaniem kultury mojej mamy. Podziwiałem
tych faktorów, i to tak bardzo, że nigdy nie marzyłem, by zostać jednym z nich, 
bo wiedziałem,
że im nie dorównam. Mama miała wśród nich swoich ulubieńców, których wymowę i
spryt szczególnie podziwiała. Tylko co oni robili, kiedy wszystkie letniaki we 
wszystkich
willach były już odnajęte? Z czego żyli? Pojęcia nie mam.
Za salon letniska mogła uchodzić stacja. Wtedy, jeszcze przed elektryfikacją 
linii, był to
goły żwirowaty peron, na którym stała tylko budka dla kasjera i dwie latarnie, 
które budziły
lęk, kiedy o zmierzchu dyżurny opuszczał je na skrzypiącej linie, żeby zapalić 
umieszczone w
nich lampy naftowe. Na stacji dużo się działo. Chłopcy przychodzili tu niby 
wyczekiwać na
kogoś, kto miał przyjechać, a naprawdę popatrywać na dziewczyny, schludniutkie i 
zawsze
spacerujące parami. W upalne, suche wieczory peron pełen był młodzieży, 
pachniało bzami,
potem akacją, potem jaśminem, lipami i maciejką, a zawsze mieszał się z tym 
słodkawy zapach
gnojówki z drewnianego WC. Kręcił się między młodymi, zaglądając wszystkim 
przenikliwie
w oczy, jakby chciał z nich odczytać coś najbardziej ukrytego, pewien facet z 
ciemnymi
baczkami i falistą czupryną, o którym powiedziano mi szeptem: „To nasz tajny 
agent,
szuka komunistów”, on nie zaprzeczał, a wszyscy omijali go na wszelki wypadek z 
daleka. Po
kilku latach, kiedy ruszył na tej linii pociąg elektryczny, postawiono na 
peronie budynek stacyjny,
w którym można było schronić się przed deszczem, gapić się na plakaty 
ostrzegające
przed zgubnymi skutkami picia denaturatu i kupić w bufecie dropsy Fruzińskiego, 
oranżadę
„Orsi” i nawet „Przegląd Sportowy”. Zamiast latarni z pykającymi niemiło lampami 
naftowymi
postawiono elektryczne i tak znikło cowieczorne misterium rozjarzania lamp i w 
ogóle
dużo rzeczy znikło. Ale myśmy już wtedy opuścili Michalin, więc nie ma tu czego 
biadolić.
Mnie najbardziej fascynowały biegnące w stronę Otwocka szyny. Kiedy stawałem na 
peronie
i patrzyłem w dal, w kierunku nie znanych mi miejscowości, widziałem wyraźnie,
mógłbym na to przysiąc, że szyny się zwężają, żeby gdzieś tam w oddali zetknąć 
się ze sobą.
A przecież pociągi jechały w tamtym kierunku i nawet o pewnej stałej godzinie 
mknął jak
huragan kurier Warszawa—Lwów—Bukareszt, za którym unosił się kurz i pędziły 
skrawki
papieru. Jak im się to udawało? Zwierzyłem się z moich wątpliwości koledze z 
willi Rynga i
obaj postanowiliśmy przekonać się, co się tam dalej dzieje z szynami. Uszliśmy 
torem kawałek
drogi, ale one wciąż się nie zwężały. Za to gdzieś tam dalej znowu pojawiało się 
zwężenie.
Szliśmy więc nadal, podczas gdy to zwężenie ciągle przed nami uciekało, jakby to 
była
jakaś czarodziejska sztuczka. I tak doszliśmy, dwaj malcy, torem do Józefowa. Tu 
zrobiła się
awantura, bo na stacji w Józefowie spostrzegli się, że są jacyś obcy chłopcy. 
Zjawił się policjant
i wsadził nas do pociągu do Michalina. Wróciliśmy do domu zmęczeni i dumni z 
siebie.
Dostałem lanie, a kiedy usprawiedliwiałem się, że chciałem tylko zobaczyć 
miejsce, gdzie
szyny się zbiegają i jak sobie z tym radzą pociągi, powiedziano mi, że jestem 
głupi i że żadnego
zwężenia nie ma. Było w tym jakieś oszustwo dorosłych. Później miało być tych 
złudzeń
i oszustw więcej.
Koło mojej starszej siostry, która miała już kilkanaście lat i była bardzo 
wyrośnięta, kręcili
się chłopcy, których służące nazywały kawalerami. Nie mieszkali w Michalinie, 
przyjeżdżali
z Warszawy, ale nie pociągiem, lecz szosą, na rowerach, dwaj z nich już nawet 
brali udział w
wyścigach. Mieli inne rowery niż zwykli chłopcy, śmigłe, z wysoko umieszczonymi 
siodełkami,
a do kierownicy przytwierdzone były bidony z jakimś odżywczym napojem. Chodzili
w pumpach, kolorowych koszulach, a na głowie mieli żółte czapeczki z 
celuloidowymi daszkami.
Najsilniejszy z nich, wysoki, barczysty, z potężnymi łydami Henryk Golde brał 
nawet
udział w wyścigu Dookoła Polski, ale go nie ukończył... Mimo to imponował mi tak 
bardzo,
że gdyby został narzeczonym Stelli, na pewno bym się tym pysznił. Ale wolałem, 
prawdę
mówiąc, szczupłego Lopka, który wprawdzie milczał, ale sadzał mnie na ramę 
swojego roweru
i długo mnie woził. Rama uciskała mi uda, ale ja się nie skarżyłem, nigdy nie 
miałem dosyć
tej jazdy, podczas której wszystko było upajające: trzeszczenie poszycia 
usłanego suchym
igliwiem, uporczywe wspinanie się pod górkę, zjazd w dół, kiedy rower dostawał 
skrzydeł, a
w uszach świszczało, podskakiwanie roweru na wystających korzeniach sosen, 
oddech milczącego
Lopka i bliskość jego silnych, opiekuńczych ramion. Pamiętam, że tak jadąc na 
tej
ramie byłem szczęśliwy. Człowiek rzadko wie, że jest szczęśliwy. Ja wtedy 
wiedziałem.
Lopek chyba dlatego mnie tak woził, że kochał się w mojej siostrze, ale kochał 
się w milczeniu,
cierpliwie, więc bez szans, a to, że woził brata swojej ukochanej na rowerze, 
okazało
się bez znaczenia. Niełatwo jest zasłużyć sobie na miłość.
Minęło lato, rowerzyści się rozjechali, a na następne wakacje siostra nie 
chciała już przyjechać
do własnej willi, skarżyła się, że w Michalinie jest nudno, nie ma towarzystwa, 
do Świderka
jest trzy kilometry, a nawet nie ma gdzie popływać, bo woda jest tam do czoła,
owszem, ale jak się stanie na głowie, i inne takie znane powiedzonka i 
narzekania. Kiedy ojciec
odpowiadał, że nie ma pieniędzy na kaprysy, to siostra mówiła, że ojciec jest 
burżuj,
świat idzie ku rewolucji i wkrótce wszystko będzie inaczej. Nie bardzo 
rozumiałem, i dziś też
nie rozumiem, co miało jedno do drugiego, wakacje w Michalinie i rewolucja, ale 
wiedziałem,
że siostra poznała jednego bogatego chłopca, co właśnie chciał robić rewolucję, 
odebrać
swojemu ojcu kamienice, siedział nawet w więzieniu i Stella mogła z dumą 
oświadczyć, że
ona też jest komunistką, i powtórzyć, że ojciec to burżuj. Wywalczyła sobie, że 
ojciec fundował
jej wakacje letnie w Kazimierzu, Krynicy albo na kolonii gimnazjalnej w 
Jaremczu, zimą
zaś obie siostry wyjeżdżały do Zakopanego na narty, gdzie towarzystwo było jak 
należy, ludzie
postępowi, inteligentni, chociaż nie wszyscy spragnieni rewolucji. Z każdej 
takiej podróży
przywoziły mi pamiątkową laskę albo piórnik z odpowiednim napisem, no i pełne 
przygód
opowieści, jak się zjeżdżało na złamanie karku na „oślej łące”. Michalin był 
więc tylko dla
nas, chłopców.
Wakacje ciągnęły się i ciągnęły, ale ja się nie nudziłem. Nawet kiedy był deszcz 
i dzieci
grały w loteryjkę, której nie lubiłem, może dlatego, że zawsze przegrywałem, ja 
wolałem
przebywać sam, wyobrażałem sobie wtedy różne rzeczy... Zabawy chłopców podczas 
wakacji
są zawsze z grubsza podobne, więc nie chcę wyliczać moich, bo to nic osobliwego. 
Mama też
się nie nudziła, bab było tyle, że raczej trzymaj język za zębami. Kłopotów z 
zaopatrzeniem
również nie miała, obok willi był sklepik, w którym można było dostać absolutnie 
wszystko
— nie tylko nabiał, wędlinę, warzywa, kartofle, słodycze, mydło i naftę, ale 
nawet zeszyt,
pióro i atrament, żeby dzieci mogły pisać. Poza tym przybywały z ciężkimi 
koszami handlary
z Otwocka i Karczewa, Żydówki i nie—Żydówki, przynosiły kury i przeróżne owoce, 
już z
daleka wykrzykując, z czym idą. W soboty i niedziele pojawiał się młody człowiek 
z pudłami
ciastek z otwockiej cukierni, które nosił na głowie, a we wszystkie dni krążyli 
lodziarze z
lodami waniliowymi, które nakładali na wafel tak sprytnie, że wydawało się, że 
jest dużo, a
potem, jak się parę razy liznęło, okazywało się, że sam wafel jest pusty. Ale 
smak tych lodów
waniliowych był jakiś inny niż warszawskich, niepowtarzalny smak wakacyjnych 
lodów,
czuję go w ustach nawet teraz, kiedy o nich po tylu latach piszę.
Mniej sympatycznie był przez nas witany wędrowny fryzjer, który zawiązywał nam 
wokół
szyi poszarzałe prześcieradło i dobierał się do włosów tępą maszynką. 
Krzyczeliśmy „szczypie!
szczypie!”, bo rzeczywiście szczypało, a fryzjer wił się pod bezlitośnie 
krytycznym
okiem mamy. „Ta jego grzywka... co pan zrobił z tej grzywki?” Ale było już za 
późno, zło się
stało, grzywki nikt nie przyklei, zresztą odrośnie, zapewniam panią. „Jak to 
dziecko wyglą-
da!” — biadała mama ku rozpaczy fryzjera, zupełnie tak, jakby przedtem to 
dziecko było cudem
piękności — mógł wybuchnąć fryzjer, ale milczał, nie będzie obrażał klientki, 
pytał, czy
pokropić, mama się właśnie zastanawiała, bo za skropienie wodą kolońską płaciło 
się dodatkowo,
ale fryzjer nie czekając odpowiedzi już rozpylał na mojej głowie pachnidło, i to 
mi
wynagradzało całą tę mękę. Obwąchiwaliśmy się potem z rozkoszą i dumą. 
Podsuwałem
głowę tatusiowi pod nos: „Powąchaj. Ładnie?” Byłem głupszy niż wy, moje wnuki.
W świąteczne dni, kiedy ojcowie rodzin zjeżdżali do Michalina, pojawiały się też 
chmary
żebraków. Szli całymi gromadami od willi do willi, mieli swoich przywódców. 
Niektórzy byli
całkiem schludni i grzeczni, ale byli i obrzydliwcy, natarczywi, agresywni, 
łaskę robili, że
brali te dwugroszówki (które letnicy z góry przygotowywali na ten cel), dając do 
zrozumienia,
że robią to dla nas, zatwardziałych grzeszników, którym ułatwiają otrzymanie 
przebaczenia
boskiego. Bo kto daje jałmużnę, ten ma zasługę w oczach Boga. Gdyby nie było 
biedy,
żebraków, bogacz nie miałby żadnych szans — i w Izraelu, odkąd z ulic zniknęli 
żebracy,
skruszeni bogacze mają kłopot z odkupieniem swoich win. Pamiętam jednego rudego 
żebraka
w chasydzkiej kapocie, który miotał straszliwe przekleństwa, wszyscy go się bali 
i dawali mu
więcej niż innym. (,,Panie Rotszyld — mówi w znanym dowcipie natarczywy żebrak — 
pan
sobie możesz być milionerem, ale żebrać to pan mnie nie będziesz uczył”). Mama, 
jak zwykle,
miała swojego faworyta, był to szpakowaty zażywny mężczyzna, ojciec dwóch 
córeczek,
które mu czasem towarzyszyły, i mama zawsze częstowała go gęstą zupą fasolową, 
specjalnie
dla niego zostawiała; widzę go, jak siedząc na schodkach obciera rękawem usta i 
zwraca pusty
talerz, i dziękuje mamie, chwaląc smak zupy. To był żebrak jak się patrzy, brał, 
co dawali,
także obiad, a nie jak ci inni, co chcieli tylko grosiaki, a na propozycję 
poczęstunku obruszali
się, jakby poniżano ich żebracką godność.
Po tamtej stronie torów (czyli po zachodniej) mniej było letników z 
warszawskiego Muranowa,
więcej chłopaków miejscowych, jasnowłosych, szyderczych i skorych do bitki. Było
też mniej drewnianych willi z werandami, za to zdarzały się murowane domki z 
kolumienkami,
własność panów inżynierów czy lekarzy, i o takich domkach mówiło się, że to 
„pałacyki”.
Było też po tamtej stronie torów więcej przestrzeni do gry w piłkę i później, 
kiedy byliśmy
doroślejsi, zapuszczaliśmy się tam, żeby obserwować jakiś miejscowy „Wicher”, 
„Piorun”
czy „Michaliniankę”, bo zwykle takie nazwy nadawali chłopcy swoim drużynom. 
Trafiłem
też raz na zawody lekkoatletyczne o mistrzostwo Michalina. Kilka pań, już 
mężatek, z krzyżykami
na rozkołysanych piersiach, biegło 60 metrów po zielonej łące aż do taśmy, którą 
rozciągnęli
dwaj panowie, inny pan mierzył im czas na stoperze i powiedział, że to rekord 
Michalina,
potem te same panie skakały przez sznurek, a potem uroczyście rozdano żetony za
zwycięstwo. Jedna z pań, długonoga szczapa o męskim wyglądzie, nawet popłakała 
się ze
wzruszenia. Tak, to byt sport, nie to co dzisiaj...
Jeśli jednak zapamiętałem „tamtą stronę”, to z powodu zaproszenia do teatru. 
„Zaproszenie”,
tak się tylko mówi, naprawdę to trzeba było zapłacić kilka dni wcześniej za 
bilet, wyrwany
z różowego bloczku, dziesięć czy piętnaście groszy. Wszystko odbywało się w 
jakiejś
salce, chyba miejscowej szkoły. Była kurtyna z prześcieradeł i jakiś chudy 
młodzieniec zapowiadał
poszczególne numery. Najpierw uraczono nas dramatyczną opowieścią o dziewczynie,
co wyszła z domu na krakowskim rynku i się zgubiła, mama czeka, godziny mijają 
(odliczane
hejnałem z wieży Mariackiej), mama cierpi, szlocha, wreszcie pada w natchnieniu 
na
kolana i modli się do Matki Boskiej — i oto cud, dziewczynka się pojawia. Potem 
oklaskiwano
dwoje dzieci, które odtańczyły krakowiaka, śpiewając „Jestem sobie krakowianka” 
i dziarsko
przytupując, szczególnie dziewczynka się podobała, z wdziękiem unosiła w tańcu 
krótką
spódniczkę, pokazując białe majteczki z falbankami. A potem szły różne numery 
komiczne, z
których najwięcej uciechy wzbudziła scenka o krzywoustej rodzinie: wszyscy 
kolejno próbowali
zgasić upartą świecę, ale nie udawało im się, bo dmuchali obok i każdy krzywiąc 
usta
skarżył się bełkotliwie: „Nie mogę zgasić świecy — co robić?” Widzowie pokładali 
się ze
śmiechu, tak niezrozumiale wymawiali słowa, który to numer — myślę o złym 
wymawianiu
słów — jeszcze dzisiaj zażywa wzięcia u pewnych rozkochanych w sobie 
konferansjerów.
Wreszcie nadszedł ten jedyny prostousty, dmuchnął — i świecę zgasił. Oklaski, 
oklaski, tamci
wychodzą przed kurtynę i się kłaniają. W tym miejscu mogę się pochwalić, że mnie 
się ta
scenka nie podobała. Wcale się nie śmiałem. Czułem się tak, jakby nade mną ktoś 
się znęcał.
Właśnie dlatego wbiła mi się ta scenka w pamięć — i ile razy wspominam ów teatr, 
od razu
słyszę owo dręczące, wyduszane przez wykrzywione usta: „Nie mogę zgasić świecy — 
co
robić?”
Od razu postanowiliśmy, że i my w naszej willi zrobimy przedstawienie. Tamci 
mogą, to i
my możemy. I żeby nas też oklaskiwano. Zazdrość — tak, z tego to się wzięło. 
Dzieci potrafią
być zazdrosne o różne niespodziewane rzeczy . Więc my też zrobimy teatr i też 
będziemy
sprzedawać bilety. Wymyśliliśmy nawet cel, na który przeznaczymy dochód. To było 
zresztą
w tym wszystkim najbardziej zajmujące: chodzenie po sąsiednich willach z 
bloczkiem i wciskanie
matkom biletów dla pociech. Żądaliśmy po piętnaście groszy, ale godziliśmy się i 
na
dziesięć, mówiliśmy że to „ulgowy”. Czasem nas przepędzano, ale w końcu 
sprzedaliśmy
trochę biletów — i można było robić teatr.
Termin niebezpiecznie się zbliżał, a my nie mieliśmy pojęcia, jakie to będzie 
przedstawienie.
Chcieliśmy zrobić nasz teatr na werandzie, ale żaden z lokatorów nie chciał dać 
swojej,
mama też nie. Postanowiliśmy grać na powietrzu. Między dwoma drzewami zawiesi 
się kurtynę
z prześcieradła, po jednej stronie będzie się grać, a po drugiej stronie będą 
stać widzowie.
A repertuar? Jak to, czyż nie widzieliśmy, co tamci robili? Cały nasz program 
miał być
jednym plagiatem. Więc będzie o zagubionej dziewczynce (tylko nie może być 
klękania
przed obrazem Matki Boskiej, ale po prostu modlitwa do Pana Boga), i będzie 
odtańczenie
krakowiaka i kilku scenek humorystycznych. Udało mi się udowodnić, że ze 
względów technicznych
nie możemy powtórzyć scenki z gaszeniem świecy. Znalazła się dziewczynka, która
potrafiła tańczyć, ale nie miała krakowskiego kostiumu, od czegóż jednak ambicja 
matki, coś
jej tam zeszyła, zrobiliśmy próbę i wszyscy mówili, że całkiem nieźle. Ale nie 
mieliśmy nikogo
do roli rozpaczającej matki, więc postanowiliśmy, że będzie rozpaczał jej brat i 
że będę
nim ja. W ten sposób powstał tekst, w którym chłopiec mówi: „Dziewiąta godzina 
wybiła już,
a mojej Maryśki jeszcze nie ma!” Miałem to mówić tak rozdzierająco, żeby było 
równie
przejmujące, jak z matką.
Ci z tamtej strony torów mieli jakiegoś dorosłego, który im teatr prowadził, był 
to, o ile
pamiętam, nauczyciel, u nas nikogo takiego nie było i panowała kompletna 
anarchia. Nikomu
nie chciało się próbować, mój brat tylko przeszkadzał, ale zapewniał, żebym się 
o nic nie bał,
już on wszystko powie tak jak trzeba. Wreszcie nadszedł ten straszny dzień, bo 
już nie ulegało
wątpliwości, że wszystko zakończy się katastrofą. Była niedziela, przyszło 
całkiem sporo
ludzi, mamuś z dziećmi, chłopaków z sąsiednich willi i nawet ci od Fryda (z 
którymi toczyliśmy
wojnę), chociaż na pewno nie sprzedaliśmy im biletów.
Były kłopoty z kurtyną, ale nie tego najbardziej się obawiałem. Zagubiona 
Maryśka jakoś
przeleciała, numer „Jestem sobie krakowianka” wypadł dosyć żałośnie, widzowie 
dzielili się
głośno niepochlebnymi uwagami, jednak najgorsze miało dopiero nastąpić. Ja i mój 
brat w
humorystycznej scence. On jako gość w restauracji, a ja jako kelner przebrany za 
Chaplina.
Oczywiście, jestem niezgrabiasz, mam mu wylać zupę na głowę, on mnie goni dokoła 
stołu,
stół się wywraca, ja mu daję kopa w tyłek i tak dalej. Ale najpierw miało się to 
zacząć od zamówienia
przez gościa zupy, które nigdy nie nastąpiło. Mój brat dusił się ze śmiechu i 
nie
mógł wypowiedzieć słowa. Chciał mówić — i nie mógł. Ja podpowiadam, szturcham 
go, kopię,
a on nic, pęka ze śmiechu. Publiczność też zaczyna się śmiać, rozlega się gwizd, 
ja mówię
za niego („ach, więc szanowny pan zamawia kapuśniak”), brat kręci głową, śmieje 
się i
nagle wybiega, trzymając się za pierś. „Dawać forsę!” — krzyczą widzowie, a 
najgłośniej ci
od Fryda, co grosza nie zapłacili. Pod gwizdy, ze łzami w oczach, podrabiam 
Chaplina, ale
oni gwiżdżą i wrzeszczą i byłoby nie wiem co, gdyby nie to, że lunął deszcz i 
wszyscy się
rozbiegli. Deszcz nas uratował. Ale klęska została.
„Bo z tobą nic nie można!” — rozkrzyczałem się na brata, który wcale się nie 
przejął naszą
kompromitacją. Nie było to całkowitą prawdą, że z Hipkiem nic nie można, bo 
czasem udawało
nam się we dwóch wygrać wojnę. Do wojny mój brat był naprawdę zmyślny i 
szaleńczo
odważny, czym zaskakiwał przeciwników. Prowadziliśmy zaciekłą wojnę z willą 
Fryda,
głównie dlatego, że Felek, ich przywódca, szczupły, wysoki, giętki jak trzcina 
chłopak, chodząc
tak energicznie wywijał rękami, jakby cały świat do niego należał, i w ogóle był 
taki
strasznie pewny siebie, że to nas drażniło. Dwa pojedynki brata z Felkiem na 
kije skończyły
się niczym, ale podczas trzeciego Hipkowi udało się wciągnąć Felka do naszej 
willi i wziąć
go do niewoli. Teraz się zaczęło. Brat skrępował Felkowi ręce i przywiązał go do 
drzewa jego
własnym paskiem od spodni. Felek stał ze zwieszoną głową, a brat upokarzał go, 
wciąż powtarzając:
„Masz szczęście, że jestem wspaniałomyślny, taki mam charakter”. Kiedy to 
zobaczyła
moja siostra Mirka, podniosła krzyk, trzeba było oddać Felkowi pasek i wypuścić 
go z
niewoli, ale więcej już się nie pokazał. Nie wiem, czy nadal, chodząc, 
wymachiwał tak dziarsko
rękami jak przed tą swoją klęską.
My na Nowolipiu też toczyliśmy z innymi domami wojny, zawieraliśmy sojusze, 
gromadziliśmy
broń. Poza umówioną między stronami bitwą nic nie groziło, można było przejść
ulicą nie obawiając się, że z wrogiej bramy ktoś zaatakuje. Szanowano ustalone 
reguły. Kiedy
napisałem książeczkę o naszych nowolipiańskich bojach, zarzucono mi, że 
przypomina ona
Chłopców z placu Broni. Ale ja opisywałem wojny, które naprawdę toczyłem. 
Najbardziej
zapamiętałem to, że najpierw biegliśmy po zwycięstwo, machając maczugami i 
krzycząc „hura!”,
a potem, nie wiem dlaczego, zawróciliśmy i uciekaliśmy w panice, a tamci pędzili 
za
nami, wymachując maczugami i krzycząc „hura!”. A kiedy tak uciekałem, stary 
ślusarz
Rachmil (którego okulary zapamiętałem, bo były w drucianej oprawie), ten Rachmil 
złapał
mnie za ramię i potrząsnął mną: „Chłopaku, co ty wyprawiasz? Opowiem ojcu!” W 
tej chwili
— może dlatego, że przeraziła mnie ta panika, powstała w tak niewytłumaczony 
sposób —
uświadomiłem sobie idiotyzm tej zabawy — nie zabawy (bo jednak podniecenie było 
rzeczywiste).
Jakbym przeżył wstrząs. Wydoroślałem błyskawicznie.
A jednak trzeba było porzucić Michalin. Podczas gdy mama z Józefem upiększali 
klomby,
w kraju narastał kryzys, bezrobocie i było coraz więcej biedy. To był inny 
kryzys niż dzisiaj:
ceny spadały, towar był, tylko ludzie nie mieli pieniędzy. Ustał ruch budowlany. 
Ojciec,
wzdychając, wspominał tamtą mroźną zimę, kiedy trzeba było kilkudziesięciu 
robotników,
żeby sprostać zamówieniom, teraz zostało ich kilku i dla tych też nie zawsze 
była robota.
Przychodzili codziennie rano, jak dawniej, stali w przedpokoju, mnąc w rękach 
czapki, wzdychali,
usiłowali żartować, wreszcie pan Miciński się odzywał: „No to jak, panie 
majstrze,
chyba do jutra, co?” A ojciec drapał się w głowę, bo nie mógł nic wymyślić. 
Ojciec tłumaczył
mi kiedyś, co to jest kryzys — właśnie, że nie ma żadnego ruchu w interesach, bo 
wszyscy
oszczędzają zamiast wydawać. Ceny dalej spadały, ludzie godzili się na coraz 
niższe zarobki,
kurczył się więc zastęp nabywców... Przy stole rodzice dyskutowali o tym, jak 
ograniczyć
wydatki. Nie można było odprawić służącej, przy czworgu dzieciach mama sama nie 
dałaby
rady — zresztą, służąca akurat to nie był taki Bóg wie jaki wydatek. Moja 
starsza siostra przerwała
naukę w gimnazjum Dicksteinowej, ojciec postarał się, żeby pan Wolanow dał jej 
pracę
w swojej kolekturze loteryjnej, za siedemdziesiąt pięć złotych miesięcznie 
Stella adresowała
przez osiem godzin dziennie koperty z losami — wszyscy wtedy grali na loterii, 
można było
kupić ćwiartkę losu i jeszcze z kimś do spółki, dawano szansę Panu Bogu, jak 
mówiono —
ale później pan Wolanow zwolnił siostrę, bo, jak powiedział ojcu, ona potrzebuje 
tych pieniędzy
tylko na swoje osobiste wydatki, a jest cały zastęp dziewcząt, które nie mają z 
czego żyć.
A poza tym jej się zdarza opowiadać tym dziewczętom o Zakopanem, dansingach i 
strojach,
co on uważa za szkodliwe dla firmy. Po roku siostra wróciła więc do gimnazjum, 
żeby zrobić
maturę. Na maturze miała specjalnie uszytą sukienkę z paskiem z kieszonkami do 
składanych
w harmonijkę ściągawek, a ja jej te ściągawki pracowicie przepisywałem z innych 
ściągawek
i dobrze pamiętam, że czasem poprawiałem styl i nawet treść. Ale to było 
później, kiedy cieszyłem
się już sławą domowego literata.
Kiedy pojechaliśmy z mamą do Michalina na kolejne wakacje, rodzice na ten czas 
odnajęli
jeden pokój jakiemuś małżeństwu. Byli to ludzie z inteligencji, rodzina znanego 
poety, i ojciec
był dumny z takich lokatorów. A później zapadła cicha decyzja, że musimy się 
ścieśnić,
zamienić mieszkanie na mniejsze. W „Naszym Przeglądzie” rubryka „Mieszkania 
ofiarowane”
zajmowała czasem całą stronę. Mama wzięła mnie ze sobą, kiedy poszła oglądać te
„mieszkania ofiarowane”. Oglądałem obce podwórka, cudze pokoje, cudze meble — i
wszystko wydało mi się odpychające i dziwaczne. Nic mi się nie podobało, nic. 
Sama myśl,
że moglibyśmy porzucić nasze mieszkanie i przeprowadzić się do któregoś z tych 
„ofiarowanych”,
wydała mi się upokarzająca. Nie ukrywałem swojej niechęci ani przygnębienia. 
Mamie
zresztą też się te mieszkania nie podobały, wszędzie wyczuwała wilgoć i jakieś 
odstręczające
zapachy — i wszystko to powiedziała tatusiowi. No i nie wyprowadziliśmy się. 
Dzięki
temu to nasze mieszkanie wciąż jest moje, także dzisiaj, kiedy wraca do mnie w 
snach.
Skoro trzeba było oszczędzać, więc mowy być nie mogło o kupieniu mi nowego 
palta.
Mama postanowiła przenicować dla mnie jasnobeżowe palto mojej starszej siostry. 
Nie podobał
mi się ten pomysł, wszyscy koledzy mieli granatowe paletka, ale mama zapewniła 
mnie:
„,Będzie ślicznie, zobaczysz.” Poszliśmy z mamą aż na ulicę Gęsią do pewnego 
krawca, który
zajmował się wyłącznie przeróbkami. To był prawdziwy mistrz, można mu było 
przynieść
garnitur w strzępach, a on jeszcze coś z niego obiecywał wykroić i zapewniał: 
„Będzie jak
nowe”. Ten krawiec miał łagodną, sympatyczną, gładko ogoloną twarz, pamiętam 
ciepłe spojrzenie
jego ciemnych oczu. Wiedziałem, że dlatego przyjmował każdą przeróbkę, bo był 
biedakiem,
ale znosił swój los z godnością, oglądał materiał z troską, mówił powoli i 
rozważnie,
bez przymilania się, rzeczowo. Pamiętam też, że kiedy wspinaliśmy się do niego 
po schodach
(przesyconych zapachem pary unoszącej się spod żelazka), widziałem przyklejoną 
jakby do
ściany chudą, nieśmiałą dziewczynkę, jego córeczkę, a moja mama szepnęła mi do 
ucha:
„Ona ma suchoty”. Musiało mnie to słowo przejąć grozą, skoro tak utkwiło mi w 
pamięci. I
jeszcze bardziej zrobiło mi się żal mistrza od przeróbek.
Krawiec wziął miarę, zacenił pięć złotych, mama się nie targowała, bo przecież 
palto będzie
jak nowe, taniej już naprawdę nie może być. Potem, kiedy mama odebrała od krawca
palto, nachwalić się go nie mogła. Przez kilka dni chodziłem w nim do szkoły, 
cierpliwie
znosząc kąśliwe uwagi kolegów. Wreszcie nastąpiła katastrofa. Wszedłem któregoś 
dnia do
„dystrybucji” pod pięćdziesiątym pierwszym (czyli do sklepu z materiałami 
piśmiennymi),
żeby kupić obłożenie do zeszytów. W dystrybucji zawsze trzeba było trochę 
poczekać, bo
dzieci kupowały tu naklejki, gumki z „myszką”, klej guma—arabika, kalejdoskop i 
inne cuda,
więc i teraz czekałem — i nagle usłyszałem, jak właścicielka zwraca się do mnie: 
„Dziewczynko,
a co dla ciebie?” Wybiegłem ze sklepu jak oparzony. Wpadłem do domu, zrzuciłem
palto z siebie i zanosząc się od płaczu krzyknąłem, że nigdy, przenigdy go nie 
założę. „Ta
pani myślała, że jestem dziewczynką!” Rozszlochałem się na dobre.
Mama już nie próbowała mnie przekonywać. Widać uznała swoją winę. Nie udało się,
mimo kryzysu, na mnie zaoszczędzić, trzeba było mi kupić nowe palto. Całe 
szczęście, że nie
rosłem zbyt szybko.
Ojciec przez kilka lat zmagał się z chętką sprzedania willi. Kilkakrotnie 
nachodzili go pośrednicy,
ale dawali za mało, za każdym razem coraz mniej. Więc ojciec wycofał się, mówił,
że trzeba czekać, aż będzie odpowiednia koniunktura, ale kryzys wciąż się 
pogłębiał, ceny
spadały, od letników brało się już niewiele za wynajęte pokoje. Ojciec 
zdecydował się na
sprzedaż wtedy, kiedy cena doszła do dna. Pamiętam tego obrzydliwca, 
zadowolonego z siebie
kapitalistę, który zapłacił za naszą ukochaną willę siedemnaście tysięcy 
złotych, a kosz-
towała — obliczał ojciec — czterdzieści tysięcy. No, ale cóż, trochę radości 
było — pocieszał
nas i siebie ojciec — i trochę korzyści też, nie ma się czym przejmować, do 
prowadzenia interesu
potrzebna jest gotówka, a nie drzewa i parkan. Jeszcze trzeba było trochę grosza 
odstąpić
pośrednikowi i poczęstować tego rabusia kolacją.
Ale za to, kiedy tylko te pieniądze znalazły się w banku na koncie ojca, 
kapitalik, jak za
dotknięciem różdżki czarodziejskiej, zaczął profitować. Znów wszczął się ruch 
budowlany.
Kapitaliści budowali czynszowe domy.
Nigdy już więcej nie pojechaliśmy do Michalina. Mama nie chciała nawet spojrzeć 
na
willę, w której panoszyli się obcy ludzie. Jakby ta willa ją zdradziła — 
wszystko jej było jedno,
kto nią włada. Na wakacje jeździliśmy odtąd do Świdra, do cudzych willi, ale za 
to blisko
rzeczki z piaszczystą plażą. Podczas okupacji okoliczna ludność rozebrała 
większość drewnianych
budynków, zniknęły wille z werandami i malowane parkany. Józef podobno zabrany
został do Oświęcimia, skąd już nie wrócił.
Walka kogutów
Nie sztuka mieć piątki w pierwszym oddziale — mówiły moje starsze siostry — 
zobaczysz,
co to będzie, jak się zaczną ułamki, przekonasz się. Obie zawzięcie straszyły 
mnie
ułamkami — i to tak skutecznie, że lęk przed mianownikiem i licznikiem 
przedzielonym kreską
został mi na długo. Na sam widok ułamka mózg mi kostniał. Był to na pewno odruch 
warunkowy,
o czym może świadczyć fakt, że nie miałem żadnych kłopotów z ułamkami 
dziesiętnymi:
szybko je sobie przyswoiłem i nawet polubiłem, zwłaszcza w wynikach 
lekkoatletycznych.
Również tabliczka mnożenia jawiła mi się, na skutek pełnych grozy opowieści 
moich
sióstr, jako obszar wiedzy tajemnej nie do zdobycia i na dobrą sprawę opanowałem 
ją dopiero
w pierwszej gimnazjalnej, kiedy miałem już dwanaście lat. Później okazało się, 
że nie jestem
aż takim durniem matematycznym, jak to sobie wmówiłem, potrzeba ujawniła we mnie 
nawet
pewne zdolności. Dlatego myślę, że każdy człowiek o niejakiej inteligencji może 
opanować
to co konieczne z matematyki, ale chyba będzie jeszcze okazja o tym porozmawiać.
Naprawdę jednak odstręczały mnie od rachunków nie moje siostry, ale pan Glanc, 
który
był naszym nauczycielem w drugim oddziale. Pan Glanc, niski, barczysty, łysawy, 
jeszcze
dość młody, łatwo wpadał w gniew i wtedy wybuchał, wyzywając nas od idiotów. 
Chwytał za
ucho i pchał wściekle do kąta, i tam kazał klęczeć do pauzy. Po naszej Pani, 
która mnie wyróżniała,
było to dla mnie coś niepojętego, katastrofa życiowa. A kiedy pan Glanc się 
dowiedział,
że u Pani byłem najlepszym uczniem, zaczął wrzeszczeć, że jego nikt nie oszuka i 
tak
dalej. Nienawidziłem go i on mnie chyba też. Nie odrabiałem rachunków, 
przestałem je rozumieć
i dostawałem dwóje, całkiem zasłużenie.
Któregoś ranka obudziłem się zbuntowany. Powiedziałem mamie, że nie chcę więcej 
chodzić
do szkoły. Inne dzieci w moim wieku dopiero teraz zaczynają naukę, a ja już od 
roku
mam obowiązki zamiast się bawić, muszę rano wstawać, odrabiać lekcje, a jeszcze 
przedtem
— i tu poczucie krzywdy doprowadziło mnie do łez — przedtem musiałem przez dwa 
lata
chodzić do freblówki. I na dodatek Mendel męczył mnie swoim alef—bet. „Ja w 
ogóle nie
miałem dzieciństwa” — krzyczałem zalewając się łzami, napawając się swoim 
nieszczęśliwym
życiem. „Więc nie chcesz chodzić do szkoły?” — upewniła się mama. „Nie chcę!” 
„To
nie chodź”.
Zostałem w domu. Miałem się bawić, używać życia, żeby się tak wyrazić, ale jakoś 
nie
umiałem się do tego zabrać. Chłopcy z podwórza, kiedy im powiedziałem, że 
rzuciłem szkołę,
popatrzyli na mnie dziwnie. Mama na ten temat nic nie mówiła, żadnych uwag ani 
wymówek.
Rano dom opustoszał, wszyscy szli do swoich zajęć, ja zostawałem z Emilką, 
szwendałem
się po mieszkaniu, ale było mi coraz bardziej nieswojo. Po kilku dniach, nic 
nikomu nie
oznajmując, zapakowałem tornister i poszedłem do szkoły pana Krelmana. Mama nie 
otrąbiła
zwycięstwa. Nikt z rodzeństwa nie powiedział z satysfakcją: „A widzisz”. Pan 
Glanc postawił
mi kolejną dwóję za nie odrobione lekcje i wszystko było jak przedtem.
Pan Krelman żywił pewne ambicje co do swojej szkoły. Starał się o kształcące 
rozrywki.
Przychodził na przykład pan z kinem. Najpierw zbierano od dzieci po dwadzieścia 
groszy,
potem ten pan rozwieszał na ścianie prześcieradło i zaciemniał okna. Aparat 
zaczynał terkotać
— i oto na ekranie z przymglenia pojawiali się rozchybotani: chudy Pat i gruby 
Patachon albo
okularnik Harold Lloyd w samochodzie jadącym do tym, a czasem sam Charlie 
Chaplin. Kiedy
indziej Pani zaprowadziła wszystkich do teatru, na operetkę Krysia leśniczanka. 
Miało
nam się to podobać, bo kolorowe i melodyjne, ale mnie się nie podobało, nic mnie 
nie obchodziła
ta dziewczyna, która śpiewała „Cesaaarzu, cesaaarzu?”, resztę słów połykała, a 
melodia
była taka sobie, wcale nie mogłem jej zapamiętać. O tym, że szkoła pana Krelmana 
była
prawdziwą szkołą, najlepiej świadczy to, że raz i drugi odwiedził ją Wizytator, 
szczupły pan
w czarnym garniturze i ze złymi błyskami spoza okularów. Nawet gdyby nie miał 
tych złych
błysków, to i tak wszyscy umieraliby ze strachu. Najbardziej bali się go 
nauczyciele. U nas
lekcję przy Wizytatorze prowadziła Pani, bo pan Glanc źle się poczuł i pan 
Krelman powiedział,
że lepiej będzie, jak sobie pójdzie do domu. Wizytatora nie obchodziły nasze 
postępy w
religii ani hebrajskim — chciał wiedzieć, czy umiemy czytać i pisać, co wiemy o 
Mieszku
Pierwszym i do ilu umiemy liczyć. Na szczęście nie mnie zapytał o tabliczkę 
mnożenia, tylko
Lewinsona, ładnego i sympatycznego chłopca, jeszcze młodszego ode mnie, który 
naprawdę,
był zdolny, wszystko umiał, ale mimo to Pani, stojąc za plecami Wizytatora blada 
i rozedrgana,
pokazywała Lewinsonowi na palcach, ile jest trzy razy cztery. Ja mógłbym 
odpowiadać z
historii i nawet geografii, ale mnie o nic Wizytator nie zapytał, inni jąkali 
się odpowiadając, a
Wizytator ciężko wzdychał. Nie wiem, czy domyślił się, że to wszystko ze 
strachu, ale wiem,
że kiedy trzeba było nas postraszyć, to nie diabłem, ani policjantem, ani nawet 
dwójką w
dzienniczku, tylko tym, że przyjdzie Wizytator i wtedy zobaczycie.
Nie pamiętam, czy to już wówczas, czy dopiero w następnym roku zaczęła nas 
obowiązywać
gimnastyka. W lokalu pana Krelmana nie było odpowiedniej sali, chodziliśmy więc 
na
gimnastykę dwa razy w tygodniu do innej szkoły, i to po lekcjach. Mimo to nigdy 
żadnej lekcji
gimnastyki nie opuściłem. Naszym nauczycielem był krótko ostrzyżony, niski, 
muskularny
młodzieniec, świeżo po studiach w instytucie wychowania fizycznego na Bielanach, 
pan Beniek
Goldberg. Był sam znakomicie wyćwiczony, a poza tym grał na obronie (wtedy 
mówiło
się „na beku”) w robotniczej „Gwieździe”, najlepszej wówczas drużynie okręgu 
warszawskiego,
która dwukrotnie próbowała dostać się do ligi. Czasem nawet pan Beniek grywał w
reprezentacji Warszawy, obok samego Martyny! To dawało mu, oczywiście, 
niesłychany autorytet,
wykonywaliśmy posłusznie wszelkie żądane łamańce pod rytmiczne poszczekiwanie
jego gwizdka czując, że się coś z nami dzięki niemu dzieje: z cherlaków, którzy 
uprawiali
tylko „kiwanie się” szmacianką na ciasnym, dusznym podwórzu albo walki 
zapaśnicze z podstawianiem
nogi na ciemnych schodach, stajemy się normalnie sprawnymi chłopakami.
Beniek Goldberg wymyślał różne rozluźniające gry, dzielił nas na zespoły, żeby 
podniecić
współzawodnictwo, i w ogóle przejawiał dużą pomysłowość. Ale największym 
przeżyciem
były zmagania indywidualne w walce kogutów. Dwie drużyny stały naprzeciw siebie, 
od
najmniejszego do największego, jak według kategorii wagowych w boksie. Walka 
polegała
na tym, by skacząc na jednej nodze, z rękami założonymi do tyłu, uderzyć piersią 
w pierś
przeciwnika tak, żeby zmusić go do opuszczenia drugiej nogi. Naprzeciw mnie stał 
chłopiec
mojego wzrostu, taki sam chudzielec jak ja, Icek Fiszer. Icek nie wyróżniał się 
w klasie niczym
szczególnym, nie był ani tępy, ani specjalnie błyskotliwy, mówił niewiele, bez 
przechwałek,
czytał dość dużo, w piłce nożnej był na pewno słabszy ode mnie. Może dlatego 
wyobraziłem
sobie, że pokonam go bez trudu. Ruszyłem ostro, Fiszer zaatakował — i poniosłem
sromotną porażkę. Na następnej lekcji znowu mi przypadł jako przeciwnik on. 
Teraz byłem
już ostrożniejszy, ale znowu przegrałem. Najbardziej martwiło mnie to, że 
kompromituję się
w oczach pana Beńka. Ćwiczyłem odtąd skakanie na jednej nodze, wymyśliłem też, 
że dobrze
będzie upozorować tylko atak, a potem, kiedy on ruszy, zrobić uskok, powinien 
stracić równowagę.
Zdaje się, że za trzecim naszym spotkaniem Icek, dwukrotny już zwycięzca, był 
nazbyt
pewny siebie. Spokojnie wykonałem swój plan walki i kiedy on się zachwiał, 
przyskoczyłem
z boku i uderzyłem go piersią. Fiszer przyklęknął — ja wygrałem i przysporzyłem
naszej drużynie punktu. I odtąd było dla wszystkich jasne, że narodziła się 
nieubłagana rywalizacja.
Jak Kusocińskiego z Petkiewiczem. Jak Dempseya z Tunneyem. Jak Tildena z 
Cochetem.
Jak później Rotholca z Czortkiem. Ja — i Icek Fiszer. Za każdym razem, kiedy 
miała
się zacząć walka kogutów, chłopcy najbardziej się pasjonowali naszym spotkaniem. 
Wielcy
przeciwnicy znowu się zwarli! Wynik był zawsze niewiadomą. Raz zwyciężał on, raz 
ja, żadnemu
z nas nie udało się osiągnąć decydującej przewagi.
Nie jest wykluczone, że się nie znosiliśmy. Ale pamiętam, że nigdy między nami 
nie było
żadnych starć poza salą gimnastyczną. Zachowywaliśmy się wobec siebie chłodno, 
ale poprawnie.
Żadnych kawałów, ani jednego brzydkiego słowa. Wszystko wyładowywaliśmy
tam, w walce kogutów.
Ale oto pewnego dnia przeczytałem w „Małym Przeglądzie” w dziale „Co u nas 
słychać?”,
list podpisany „Icek z Nowolipek”. Wiedziałem że to on, bo zapowiedział, ze coś 
dla nich
pisze. Nóż w samo serce! On — w moim Małym Przeglądzie”! I to w okresie, kiedy 
mnie
wyraźnie tam nie szło, coś mi odrzucono współpraca się urwała, nic nie umiałem 
dla nich
napisać. A po kilku tygodniach— znowu w piątek „Mały Przegląd” z listem 
podpisanym
„Icek z Nowolipek” Wygrał. Tak, on wygrał. Nie potrafiłem nic mu przeciwstawić. 
Trzeba
było napisać coś do „Małego Przeglądu” — ale co? W głowie pustka.
Kiedy już skończyłem cztery oddziały, pan Krelman postarał się, żeby pozwolono 
mu uruchomić
oddział piąty. Wydzielił na to małą izdebkę, w której było nas pięciu uczniów, 
ze
znakomitym Lewinsonem, ale już bez Icka. Straciłem go z oczu. Skończyły się 
nasze walki.
W „Małym Przeglądzie” nie natrafiałem już więcej na liściki podpisane przez 
„Icka z Nowolipek”.
Może, kiedy skończyła się rywalizacja na sali gimnastycznej, przestał odczuwać 
potrzebę
rywalizacji w druku?
Tak, że nie wiem, co się stało z moim rywalem. Może przeżył i wspomina czasem 
nasze
współzawodnictwo? A może w ogóle go nie zauważył?... Nie wiem.
Ezaw, mój brat
Kiedy zacząłem chodzić do szkoły, mój brat był o dwa oddziały wyżej, ale nie w 
mojej
szkole, tylko w innej, pana Karpa na Nowolipiu, gdzieś za Karmelicką. Ten 
przybytek pana
Karpa nazywano czasem lekceważąco „chederem”, czego by nigdy nie powiedziano o 
szkole
pana Krelmana. W każdym razie wiadomo było, że u Karpa jest taniej i chodzi tam 
najgorsza
łobuzeria, wyrzutki nie szanujące ojca—matki, nauczyciele biją linijką po 
łapach, a nawet
używają rózgi. Kiedyś przyszedłem tam z mamą, którą wezwał chudy, zmęczony pan 
Karp z
długą kozią bródką, żeby poskarżyć się na mojego brata, akurat była pauza i — 
ludzie! —
wciąż to mam przed oczyma, tych chłopców pędzących na złamanie karku po 
schodach, rozwrzeszczanych,
zwalających się jeden na drugiego. Szczęśliwy się poczułem, że jestem nie u
nich, tylko w szacownej bądź co bądź szkole pana Krelmana.
Wśród tych łobuzów mój brat, proszę sobie wyobrazić, jeszcze się wyróżniał. 
Został też na
drugi rok w tej samej trzeciej klasie, nawet rózga pana Karpa nie pomogła. Mama 
przeniosła
go do Krelmana. Ale niewiele to pomogło: i tutaj nigdy nie odrobił żadnej 
lekcji. Siedzieć w
ławce szkolnej było dla niego torturą. Uciekał z teczką na plac Broni, albo do 
klubu pingpongowego
„Maraton” na Bielańskiej, albo włóczył się po mieście, bił się w bramie z 
chłopakami,
byle nie siedzieć w szkole. Uparł się, żeby nic nie umieć, nie chciał zapamiętać 
nawet
daty bitwy pod Grunwaldem, nie wiedział nic o Łokietku ani o Kazimierzu Wielkim, 
nie znał
ani jednego wersetu z Biblii. Znowu więc został w tym samym trzecim oddziale na 
następny
rok, ja przeszedłem (mimo dwójki z rachunków u pana Glanca) — i w ten sposób 
znaleźliśmy
się w jednej klasie. Ja i mój starszy o trzy lata brat.
Czułem się nieswojo, jakbym ja był temu winien. Tym bardziej że pan Becher lubił 
podkreślać
tę różnicę między nami, żeby pastwić się nad moim bratem. Bo mój brat nadal nic 
nie
chciał umieć. Tak, nie chciał. Upokorzony wytworzoną sytuacją, zawziął się tym 
bardziej.
Znowu znikał ze szkoły. Tylko na wagarach czuł się dobrze — i jeszcze na 
rowerze. Nie zależało
mi na tym, żeby go upokarzać, w ogóle tego nie chciałem, raz się to zdarzyło, 
ale przecież
byłem małym chłopcem, miałem dopiero osiem lat i brakło mi (tak jak i dzisiaj) 
błyskawicznego
refleksu, mimo że czułem, że dzieje się coś niedobrego na oczach klasy, i 
pamiętam,
że byłem rozżalony na pana Bechera za tę jątrzącą pokazówkę. Tak, pamiętam swoje
przygnębienie, a później niesmak, że dałem się w to wciągnąć, że dokuczyłem 
mojemu starszemu
bratu.
Kiedy więc zaczęło się zanosić na to, że Hipek będzie powtarzał trzeci oddział 
po raz
czwarty (co chyba byłoby jakimś rekordem), rodzice zabrali go ze szkoły. 
„Pójdzie do roboty”
— zdecydował ojciec i, być może, pomyślał: moja krew, ja byłem taki sam. Ojciec 
nie
tylko nie objawił żadnego gniewu, ale przeciwnie, jeszcze więcej okazywał bratu 
przywiązania,
odkąd Hipek zaczął pracować w firmie, to znaczy, chodzić na budowy i przyuczać 
się do
fachu. Już było wiadomo, że będą z niego ludzie, nie przepadnie w życiu, już 
jest z niego pociecha,
bo umie gwintować rurę czy posłużyć się sztamajzą, podczas gdy moja przyszłość
stanowiła wielką niewiadomą. (Któż mógł przypuścić, że ta wielka niewiadoma 
dotyczyła
losu wszystkich, absolutnie wszystkich). W ogóle ojciec jakby dokonał nareszcie 
wyboru:
wolał brata ode mnie, a moją młodszą siostrę Mirkę od Stelli. Ukrywał się za tym 
wyborem
pewien powód racjonalny: moja starsza siostra była córką kosztowną — gimnazjum, 
stroje,
Zakopane i tak dalej — otoczona wielbicielami, wracała późno z modnych 
dansingów, wypalała
ojcu papierosy — grywała z koleżankami w brydża, przy czym wtedy wszystkie 
cztery
panny kurzyły, i to tak, że w pokoju robiło się niebiesko od dymu — firma nic z 
niej nie
miała. Lubiłem zresztą te koleżanki Stelli, wszystkie ładne i pachnące, Dianka 
Świder nawet
piękna, wysoka, zgrabna, czarnowłosa, prawdziwa Diana łowczyni, one też 
objawiały jakiś
czuły stosunek do mnie i kiedy kładłem się spać, przychodziły do mnie i 
obsypywały pocałunkami,
najwięcej właśnie Dianka Świder, którą skrycie kochałem (a może ona się tego 
domyślała?),
i te pocałunki były odurzające, o czym one nie miały pojęcia (chociaż... może 
jednak?...),
traktowały mnie jak dziecko, całując dawały upust budzącym się w nich instynktom
macierzyńskim, ale przecież ja miałem już dziesięć czy jedenaście lat, dla mnie 
to były śliczne
dziewczyny, cudowne i niepokojące istoty płci odmiennej... Nie wiem, co się z 
nimi stało,
ale o Diance Świder słyszałem, że się uratowała, jest gdzieś na drugiej półkuli 
i dzięki Bogu
za to.
Mirka była zupełnie inna niż Stella. Nieśmiała, przywiązana do domu, z 
kompleksami
(czarnowłosa, czarnooka, pojęcia nie miała, że ma prześliczną buźkę, niska, 
trochę nazbyt
piersista, ale za to jakie przezgrabne nogi! I jaki uśmiech olśniewająco białych 
zębów!), Mirka
była nerwowa, często miewała migreny (wtedy musiałem biec do składu aptecznego 
p.
Frankensteina po proszek od bólu głowy z kogutkiem), podziwiała też swoją 
elegancką i
szczęśliwszą od siebie siostrę. Po ukończeniu siedmiooddziałowej szkoły 
powszechnej Mirka,
która świetnie się uczyła, zgodziła się potulnie przerwać naukę i pomagać ojcu w 
firmie.
Okazała się bardzo sprawną pracownicą, niektórzy robotnicy zwracali się do niej 
per „szefowa”,
bo to ona sporządzała listę płacy i ona trzymała kasę. Ojciec podziwiał jej 
gospodarność,
z aprobatą podnosił, że jest oszczędna, może nawet skąpa, można jej zawierzyć 
nie wiem ile,
ona nie roztrwoni i grosza nie zmarnuje. Nie muszę chyba dodawać, że stała się 
jego ukochaną
córeczką. Ale i ja z nią trzymałem sztamę, Mirka mi kibicowała, bodaj ona 
najbardziej, a
kiedy potrzebowałem na kino czy coś innego, to mogłem na nią liczyć, wydzielała 
mi z domowej
kasy na swoją odpowiedzialność. Podkochiwali się w niej niektórzy chłopcy z 
podwórka
(„kawalerowie”), ale wszyscy raczej niewydarzeni, co mamę bardzo denerwowało, bo
tylko czas zabierali. Mama miała trochę żalu do Stelli, że wcale się nie 
interesuje przyszłością
swojej siostry, pozwala jej siedzieć wieczorami w domu, podczas gdy sama szaleje 
na dansingu,
więc Stella w końcu zabrała Mirkę raz i drugi do „Paradisu”, a może nawet do 
„Adrii”,
ale nie przypominam sobie, żeby coś ważnego z tego wynikło. Przed samą wojną 
mama zaczęła
skupować prześcieradła i włochate ręczniki na wyprawę dla Mirki, wydzieliła na 
to specjalną
półkę w szafie w pokoju sypialnym i co pewien czas przeglądała nagromadzone 
dobro.
Skoro ojciec uwielbiał Mirkę i Hipka, to siłą rzeczy mama musiała faworyzować 
Stellę i
mnie. Taki był naturalny podział, czasem nawet dość ostro się zarysowujący, 
kiedy ojciec
dawał wyraz swojej niechęci do darmozjadów. Matka szczyciła się Stellą, bo 
obracała się w
wyższych sferach i uczyła się w gimnazjum po francusku. Co do mnie, to nie 
obracałem się w
żadnych sferach, ale byłem blady i najmłodszy, później może znalazłyby się 
jeszcze inne
przymioty tłumaczące słabość matki, na razie te musiały wystarczyć, zwłaszcza 
gdy w pewnym
okresie ojciec już bez zahamowań przeniósł wyraźnie całą miłość na brata.
Skądś znałem tę sytuację, musiałem gdzieś o niej czytać czy nawet już przeżywać 
— było
w niej coś znajomego i aż tradycyjnego — i naraz uderzyła mnie analogia z 
opowieścią biblijną
o Jakubie i Ezawie. Ja byłem owym delikatnym, do niczego nieprzydatnym, a więc
niekochanym, Jakubem, mój brat zaś był szorstkim, wiecznie posiniaczonym, 
obrosłym
szczeciną Ezawem, ukochanym starego ojca Izaaka, zręcznym myśliwym, co 
zaopatrywał
dom w dziczyznę. Moja mama bolała nad tym tak, jak bolała pramatka Rebeka, ale 
ja, skoro
uświadomiłem sobie, że mój los mieści się w tak szlachetnym schemacie, poczułem 
coś w
rodzaju dumy i zamiast walczyć o miłość ojcowską, postanowiłem pozostawić sprawę 
czasowi.
Jeszcze się przekona, jeszcze zobaczy — obiecywałem sobie. Ale łatwo mi nie było 
— i
czasem z ojcem dochodziło do ostrych spięć. Nie zachowywałem się jak posłuszny 
syn, o nie;
ani nie umiałem być przymilny — zamiast uznać, że nie ma ze mnie żadnej 
korzyści, tylko
wydatki, same wydatki, i żebym się chociaż przyzwoicie uczył, ale i to nie, otóż 
zamiast potulnie
to uznać, zgodzić się, że jestem kimś w rodzaju pasożyta, przyrzec poprawę w 
nauce i
posłuszeństwo (tak, posłuszeństwo to najważniejsze, szacunek dla ojca—matki — 
mówił
podniesionym głosem ojciec, mając oczywiście w tym zestawieniu na myśli ojca, 
swoją despotyczną
władzę), zamiast więc się ukorzyć, ja skakałem do oczu, broniłem swoich racji,
swojego honoru, swoich zajęć, czasem unosząc się i wypowiadając słowa, których 
później
żałowałem. Potem przez kilka dni nie odzywaliśmy się do siebie. Atmosfera 
panowała ciężka,
ja czułem się wyrzutkiem, pamiętam, że przenikało mnie wewnętrzne zimno, 
chodziłem skurczony,
jakbym przemarzł do szpiku kości, żal mi było ojca, ale i żal mi było siebie, 
miałem
poczucie winy, ale zarazem i poczucie, że dzieje się tu jakaś niesprawiedliwość, 
że przecież ja
inny być nie mogę i że wszystko co robię, te moje pogardzane zajęcia, to dla 
mnie szalenie
ważne. To Mirka doprowadzała zwykle do zgody, ja przepraszałem, w domu wyglądało 
potem
tak, jakby się nic nie wydarzyło, ale to były pozory, pozostawał chłód i 
nieufność.
Ale, ale... ja się tu wyraźnie zapędziłem, te konflikty przecież narosły 
później, dopiero w
czasach gimnazjalnych, a ja miałem opowiedzieć, jak to było z moim bratem, kiedy 
rzucił
szkołę i zaczął się uczyć fachu. Mój brat, nieuk i łobuziak, miał jednak, co 
może dziwić, fajnych
kolegów, inteligentnych i oczytanych. On sam też dużo czytał, i to nie pierwsze 
z brzegu
książki, tylko Hamsuna i Feuchtwangera, a przede wszystkim rosyjską literaturę 
porewolucyjną
— Gładkow, Niewierow (Taszkient, miasto chleba), Erenburg, Pilniak, później 
Szołochow
— to były te nazwiska, które podtykał mi pod nos, kiedy ja zaskakiwałem go 
pytaniem
o datę bitwy pod Płowcami. Pewnego dnia usłyszałem od mamy, że Hipek zapisał się 
do
szkoły wieczorowej dla pracujących i przyjęty został — nie wiem, jak mu się to 
udało — od
razu do piątego oddziału. W ciągu trzech lat uczęszczał pilnie po pracy do 
swojej wieczorówki,
notował wykłady w grubych brulionach i bez kłopotów ją skończył. W ten sposób 
utarł mi
nosa, przez co nawet nabrał większej do mnie sympatii. Nazywał mnie „Facecik”, 
ale nie z
ironią, ale właśnie czule. Nie wiem, dlaczego mnie tak nazywał, nie byłem 
elegantem, nosiłem
już wtedy mundurek gimnazjalny z niebieskimi wypustkami, dół nogawek był zawsze
postrzępiony od piłki nożnej, tak jak i buty (mocne trzewiki, kupowaliśmy je 
zawsze u tego
samego chrześcijańskiego szewca na Wielopolu, miał tam swój kram z wyrobem 
własnym
wśród licznych żydowskich kramów, co świadczy o całkiem jeszcze normalnym 
współżyciu,
bez tych drastycznych konfliktów, które miały nadejść w przyszłości; moja mama 
zresztą
uważała, że jeśli nie ma jak żydowski krawiec, to tego samego nie da się 
powiedzieć o szewcach,
mistrzami szewstwa są Polacy). Może jemu szło właśnie o elegancję tych 
niebieskich
wypustek albo o to, że zwilżałem włosy przed czesaniem i miałem już przedziałek, 
a może o
to, że on sam, początkujący ślusarz—hydraulik, wracał z roboty umorusany, 
przesycony zapachem
żelaza i smarów?
Ale roweru swojego nie chciał mi użyczyć. Ten rower, który kupił za własne 
zarobione
pieniądze (ojciec co prawda się dołożył), z hamulcem nożnym „torpedo”, był jego 
dumą i
bożyszczem, a dla mnie przedmiotem westchnień. Czasem pozwolił mi łaskawie 
zrobić kilka
rund na podwórzu, dokoła otoczonego żelazną balustradą ogródka, i to wszystko. 
Przypatrywał
mi się surowym okiem posiadacza i właśnie w chwili, kiedy zaczynałem się 
rozpędzać,
kiedy już wyobrażałem sobie, że ścigam się z Kapiakiem, Kiełbasą i Napierałą, 
słyszałem
budzący mnie do rzeczywistości głos: „Już!” Mój brat, jak każdy kapitalista, był 
bardzo stanowczy
i mowy być nie mogło, żeby wyprosić jeszcze kilka „kółek”. Zresztą, uważałbym to
za poniżenie, gdybym miał się napraszać.
Jeździć na rowerze nauczyłem się na welodromie na Nowolipiu 30. Można tam było 
wypożyczyć
stary gruchot na pół godziny albo na dziesięć minut, a nawet na pięć. Kilka rund
wokół parkanu welodromu i już pan majster wychodzi z szatni i krzyczy: „Czas!” W 
szatni
znajdowały się rowery na każdy wzrost. Zimą właściciel zalewał plac wodą i 
robiła się ślizgawka.
Świeciły nad ślizgawką kolorowe żarówki, z głośników płynęła muzyka, najczęściej
walce, żeby można było tańczyć parami, a w szatni, w której majstrowa 
sprzedawała gorącą
herbatę i musującą oranżadę, grzaliśmy się przy rozpalonym do czerwoności 
piecyku i suszyliśmy
mokre od śniegu rękawice. Łyżwy można było wypożyczyć, trzeba było tylko mieć
blaszki przybite do butów. Drugi taki welodrom, który zimą zmieniał się w 
ślizgawkę, był
niedaleko, na Nowolipkach, tamten uchodził za szykowniejszy, bo był własnością 
bogatego
mieszczańskiego klubu „Makabi”. Poza tym szło się na ślizgawkę na boisku gier 
sportowych
ŻASS—u na Lesznie 21, w duży mróz także do Ogrodu Saskiego, gdzie ślizgawka była 
na
stawie, moja starsza siostra chodziła z najlepszym towarzystwem do Doliny 
Szwajcarskiej
przy Alejach Ujazdowskich. Warszawa nie miała sztucznego lodowiska, ale 
powiedzmy to
szczerze wprost, że dzieciom łatwiej było się poślizgać niż dzisiaj, w czasach 
gigantycznych
sportowych inwestycji.
Kiedy brat wychodził z domu zostawiając w przedpokoju rower, pokusa, by na nim 
pojeździć,
była nie do odparcia. Zresztą, uważałem to za niesprawiedliwe, że on ma, a ja 
nie. Robiłem
więc pod jego nieobecność niezliczone rundy na podwórzu, wygrywałem z Napierałą,
Więckiem i Kapiakiem, wygrywałem nawet Tour de France, nie pamiętam już z kim. 
Potem,
usatysfakcjonowany, czyściłem starannie rower, ale niewiele to pomagało. Brat, 
ledwie się
pokazał w drzwiach, rzucał spojrzenie na rower i od razu orzekał: „Jeździłeś!” 
Ja zaprzeczałem,
on mi nie wierzył, pokazywał ślady — o, tu i tu i jeszcze tu — kończyło się na 
awanturze,
czasem na bitce. Stale tak samo. Miałem tego dość, postanowiłem się zbuntować i 
któregoś
dnia, kiedy brat ostro mnie spytał: „jeździłeś?”, powiedziałem po prostu: 
„Jeździłem”.
Brata zatkała ta bezczelność, po chwili uśmiechnął się domyślnie: „Zalewasz”. 
„Nie — upierałem
się —jeździłem. Z pół godziny” — dodałem, coraz bezczelniejszy. Brat rzucił 
okiem na
rower, na którym tego dnia nie zatarłem śladów eskapady, i mimo to nie uwierzył. 
„Udajesz”
— powiedział i machnął ręką. Nie nabiorę go, niech mi się nie zdaje. Po raz 
pierwszy nie było
awantury. Zapamiętałem ten epizod na całe życie. Przedziwna funkcja prawdy, 
która broni
skuteczniej niż kłamstwo. Która zastępuje kłamstwo.
Zdaje się, że kiedy postanowiłem się przyznać zuchwale do jazdy na rowerze, 
liczyłem w
głębi ducha na taką właśnie reakcję brata. Byłem już początkującym psychologiem, 
uważnym
obserwatorem ludzkich słabości. Zresztą, co mi dawały kłamstwa? Tylko awantury. 
Spróbujmy
więc, jak podziała prawda. Dlatego myślę, że warto było tę błahą historyjkę 
opowiedzieć.
Dla mnie, dla mojego rozumienia świata — nie była błaha.
Poza rowerem, mój brat, chłopiec muskularny, wygimnastykowany, skory do bitki z 
chuliganami,
nie uprawiał żadnych sportów, żadnych gier. W piłkę nożną grałem lepiej niż on,
miałem nieźle opanowaną sztukę dribblingu, grę głową i w ogóle byłem bardziej 
oswojony z
piłką. Kiedy się „kiwaliśmy”, nigdy nie potrafił odebrać mi piłki, chyba że 
podstawił mi nogę,
w czym można się dopatrzyć pewnego prekursorstwa wobec dzisiejszego futbolu. Ale
zdarzyło się, że raz, jeszcze w Michalinie, postawiliśmy go na bramce — i mój 
brat miał swój
wspaniały dzień. Nie sposób mu było strzelić gola. Okazało się, że ma niezwykły 
refleks i jest
nieustraszony. Rzucał się między graczy z kaskaderską zuchwałością, padał na 
korzenie (bo
przecież graliśmy w lasku, nie na boisku), obrywał butem w głowę, ale piłka była 
zawsze
jego. Wszyscy potem mówili, że był bohaterem meczu, i ja, diabli wiedzą czemu, 
chodziłem z
tego powodu dumny jak paw.
Kiedyśmy później rozmawiali na ten temat, brat skwitował swój sukces ulubionym 
powiedzonkiem:
„Pan Bóg jest sprawiedliwy: jeśli komuś daje jedną nogę krótszą, to mu za to 
daje
drugą dłuższą”. Miał w zapasie dużo takich dowcipnych powiedzonek. Wieczorem, 
przed
snem, w ciemnym pokoju, wygwizdywał czasem sentymentalne melodie (dziś myślę, że 
był
zakochany), czynił to z dużym kunsztem, zawdzięczał temu powodzenie u dziewcząt. 
Najbardziej
jednak te wieczorne gwizdane serenady urzekały mamę i już po wojnie, kiedy 
słyszała
jakąś starą, chwytającą za serce melodię, wspominała: „To gwizdał Hipek”, i 
zaczynała płakać.
Nikogo nie zdziwi, że taki nieposkromiony chłopak chciał zmieniać świat. W domu 
pojawiły
się, za sprawą jego oczytanych przyjaciół, różne broszurki w czerwonych 
okładkach, z
których brat się dokształcał, pamiętam tytuł jednej z nich — 18 Brumaire’a 
Ludwika Bonaparte
— pamiętam, że zabrałem ją do Świdra na wakacje i uznałem, że autor bynajmniej 
nie
jest nudziarzem, lecz pełnym temperamentu polemistą. Kiedy zaczęła się wojna 
domowa w
Hiszpanii, brat znikł z domu, tak samo jak kilku jego kolegów. Dotarli aż do 
Łodzi — wtedy
mówiono na to „aż” — stamtąd zawróciła ich policja, zaalarmowana przez moich 
małodusznych
rodziców. Byłem na wakacjach w Świdrze, kiedy w naszym mieszkaniu na Nowolipiu
przeprowadzono rewizję. W tapczanie brata znaleziono trochę bibuły. Brat został 
aresztowany,
wypuszczono go po dwudziestu czterech godzinach zalecając ojcu, żeby złoił mu 
skórę.
Widać policjant trzeźwo uznał, że chłopak z solidnej rzemieślniczej rodziny nie 
powinien być
materiałem na groźnego komunistę. Kolega brata z podwórka. Kubuś, syn 
bezrobotnego inteligenta,
bardziej widać zaangażowany w „młodzieżówce”, nie miał już tego szczęścia, 
dostał
spory wyrok i wyszedł z więzienia dopiero w przeddzień wybuchu wojny. Ojciec 
wprawdzie
nie złoił bratu skóry, nie obeszło się jednak bez wymówek, a stan nerwów mamy 
wyraźnie się
pogorszył. Co tylko utwierdziło Hipka w jego samopoczuciu cierpiętnika za 
sprawę.
Największym osiągnięciem Hipka na polu walki z kapitalizmem był udział w strajku 
w naszej
firmie. Nie poszedłbym tak daleko, by twierdzić, że to on właśnie, mój brat, ten 
strajk
zainicjował, w każdym razie przyłączył się do niego i bardzo go to pasjonowało. 
Szło o podwyższenie
stawek. W domu ojciec na temat strajku z Hipkiem nie dyskutował, życie rodzinne
toczyło się normalnie, rano Hipek wraz z innymi robotnikami szedł na budowę, 
żeby tam
przesiedzieć przepisane osiem godzin. Pan Miciński i kilku innych monterów po 
cichu zapewniało
ojca, że oni są przeciw, krzywdy tu nie mają, tylko tym młodym zachciało się 
walki
klas, tak jak to napisano w „Dzienniku Popularnym”. Ojciec zgodził się na 
arbitraż związku
zawodowego. Pamiętam tego pana ze związku, który przyszedł do naszego mieszkania 
dla
sporządzenia umowy zbiorowej, szczupły trzydziestolatek, blondyn gładko 
uczesany, w jasnym
garniturze i z krawatem. Okazało się, że obowiązujące oficjalnie stawki są 
częstokroć
niższe od tych, które wypłacał ojciec, i niektórzy strajkujący wyszli na tym jak 
Zabłocki na
mydle. Brat przebąkiwał, że nic dziwnego, bo ten związek jest pepesiacki, więc 
klasowo podejrzany,
socjalzdrajcy i tak dalej. Za to ojciec był po tej całej hecy w świetnym 
humorze.
Zresztą, przez cały czas strajku nie zauważyłem, żeby chociaż przez chwilę się 
niepokoił.
Udział Hipka przyjmował z filozoficzną wyrozumiałością.
Między mną a bratem dochodziło do gorących dyskusji, kiedy zaczęły się procesy 
moskiewskie.
Gazety dużo się o nich rozpisywały. Nie mogłem jakoś uwierzyć, aby dawni 
rewolucjoniści,
których nazwiska te procesy spopularyzowały — Bucharin, Rykow, Radek,
Tomski, Piatakow, Tuchaczewski — mogli być szpiegami japońskimi czy 
hitlerowskimi, aby
mogli działać na szkodę państwa, które sami zakładali i w którym byli 
dygnitarzami. Premier,
który chce zniszczyć własne państwo — nie, to niemożliwe. Bolszewik, który chce 
wprowadzić
ustrój kapitalistyczny — to także było trudne do uwierzenia. Ludzie, z którymi 
się stykałem,
byli na ogół całkiem zwykli, nie diabły i nie demony, bywali nieprzyjemni i 
próżni,
owszem, ale nikomu z nich nie przyszłoby na myśl coś tak szatańskiego jak to, do 
czego
przyznawali się ci rewolucjoniści. Dlaczego się przyznawali? To było 
najtrudniejsze do zrozumienia.
Dymitrow w procesie lipskim o rzekome podpalenie Reichstagu zaatakował z ławy
podsądnych świadka Goeringa, zdumiał i zachwycił cały świat — pisano o nim 
książki, układano
pieśni, sam czytałem błyskawicznie wydaną broszurę — nic się nie bał, ten 
komunista, a
dlaczego ci komuniści, wobec caratu tak nieustraszeni, przyznają się do jakichś 
niesamowitych
bzdur? Dlaczego się boją?! Więc kiedy powiedziałem bratu, że nie wierzę w te 
wszystkie
oskarżenia, on, pełen wyższości, powiedział: „Naiwny jesteś. Nie wiesz, do czego 
zdolny jest
międzynarodowy imperializm”.
Nie przekonał mnie, zostałem przy swoim. Co niemożliwe, to niemożliwe. Byłem już 
wtedy
czytelnikiem Boya—Żeleńskiego, Słonimskiego, Shawa, odpowiadało mi rozumowanie
sceptyków. Jako mały racjonalista odrzucałem fanatyzm i nienawiść, a fanatyzmem 
i nienawiścią
tchnęły przemówienia prokuratora. Były to przemówienia szaleńca i kłamcy — tak
reagował na nie mój chłopięcy rozsądek. Zaraz po wojnie czytałem książkę Wielki 
spisek
przeciw ZSRR, która usiłowała udokumentować to, co w tytule. Ale i ta zręcznie 
napisana
książka mnie nie przekonała, chociaż autorami byli dwaj Amerykanie, dwaj biedni 
frajerzy.
Gdyby mówili tylko, że tamci chcieli usunąć Stalina, że walczyli o władzę, może 
przyjąłbym
to do wiadomości. Ale mieszanie do tego szpiegostwa, sabotażu, kontrrewolucji, 
spisku z
Hitlerem i Anglikami wskazywało od razu, że wszystko jest kłamstwem, że idzie o 
zniszczenie
ludzi. Dziwiłem się dorosłym ludziom, że mogą powtarzać takie brednie. (Potem 
dowiedziałem
się, że niektóre żony oskarżonych uwierzyły w winę własnych mężów. Łatwiej 
wierzyła
taka opętana fanatyczka, że jej mężczyzna był zbrodniarzem, niż żeby Stalin mógł 
się
mylić. To znaczy, żeby ona mogła się mylić...)
Więc niech będzie, że jestem naiwny — pomyślałem sobie. Od tego czasu podoba mi 
się ta
rola. Trwam przy niej do dzisiaj. Bronię swego prawa do zadawania naiwnych, 
pełnych zdziwienia
pytań. Pytań najprostszych.
A mój biedny brat? Czy wracał czasem myślą do naszych dyskusji?...
Kleksy
W Michalinie przylegał do naszej willi nie zabudowany teren, ogrodzony parkanem. 
Właściciel
nie zdecydował się na budowę, bo akurat zrobił się kryzys. Początkowo ojciec 
obiecywał
sobie, że dokupi ten plac i czego on tam nie wybuduje, może nawet pensjonat. To 
na
terenie tego placu lepiłem z wilgotnego piasku swoje pałace. Tam też ćwiczyłem 
niezmordowanie
biegi, sunąc susami wzdłuż parkanu, bo niedawno temu Kusociński wygrał 10 
kilometrów
w Los Angeles i wydał swoje pamiętniki. Starałem się unosić wysoko kolana, tak 
jak on
zalecał, a potem dotykać miękko stopą bieżni. I muszę powiedzieć, że te 
ćwiczenia nie pozostały
bez wpływu na mój sposób biegania. Wszystko to robiłem nie podglądany, więc 
mogłem
być i odkrywcą nowych lądów. Przybijałem do wybrzeży Ameryki, wrzosowisko było
Meksykiem, zagajnik puszczą, piaszczysta polana pustynią w Arizonie, którą 
pokazywano na
kowbojskich filmach. Samotny krzak sosny przemieniał się w sterczący kaktus. 
Ginąc z braku
wody, docierałem w ostatniej chwili do oazy, w której biło źródło cudownie 
chłodnej wody.
Byłem uratowany!
Również w piłkę grałem sam. Główkowałem, bo byłem Nawrotem, szedłem na przebój 
po
lewym skrzydle jako Kisieliński, w późniejszych latach wcielałem się w 
Wilimowskiego,
lekkim zwodem ciała myliłem bramkarza i piłka zawsze trzepotała w siatce. (Ten 
Wilimowski
podczas wojny grał w reprezentacji Niemiec hitlerowskich — było to dotkliwe 
rozczarowanie,
nie tylko dla mnie). Po którymś powrocie z wakacji okazało się, że piłka, jak to 
się
mówi, klei mi się do nogi, na podwórku byłem zdecydowanie najlepszy, więc te 
samotne zabawy
odniosły jakiś skutek.
W domu też najbardziej lubiłem, kiedy wszyscy wychodzili, a służąca zwalała się 
na swoje
łóżko w kuchni, skąd donosiły się jej urywane pochrapywania. Wtedy pokój stołowy 
stawał
się od razu rozległą, pofałdowaną prerią, po której parowami uciekali bandyci, a 
wałek od
kanapy przemieniał się w dzielnego konia. Goniłem ich, wydając ustami 
odpowiednie dźwięki,
jak to robią małe dzieci — udawałem to tętent pojedynczego rumaka, to bezładny 
tupot
kopyt całego tabunu — a przecież byłem już dużym chłopcem, rozczytanym, w 
obecności
innych całkiem rozsądnym, więc się tych wypraw mojej wyobraźni wstydziłem,. 
dlatego właśnie
chciałem być sam. Wiedziałem, że to dziecinne, że będą się śmiać, czułem, że 
jest w tym
jakaś słabość, że się jej poddaję jak grzesznik pokusie.
I właśnie jak grzesznik pogardzałem swoją słabością, czułem się gorszy od 
innych, którzy
od takich pokus byli wolni — byli dojrzali, normalni, ja nie. Jeszcze dziś czuję 
zawstydzenie,
kiedy to wspominam, ale postanowiłem to opowiedzieć, bo nie mogę pominąć 
dziwności.
Każdy sobie coś oczywiście wyobraża, i to do samego kresu, rzecz w tym, że mnie 
wyobrażanie
sobie nie wystarczało, musiałem to jeszcze zrealizować, znaleźć się w środku 
tego filmu,
który rozwijał mi się w mózgu.
Pierwszy raz w kinie byłem z babcią z Solnej, kiedy miałem lat pięć, na filmie, 
który się
nazywał Skrzydlata flota, z Ramonem Novarro. Babcia miała wtedy ze mną iść do 
Ogrodu
Saskiego, żebym zażył powietrza, ale po drodze skręciła ukradkiem na Długą, do 
Kinematografu
Miejskiego, bo chciała popatrzeć na mężczyznę z bajki. Pod peruką pobożnej 
Żydówki
kłębiły się nie zaspokojone pragnienia kobiece, zwyczajne marzenia i wrażliwość. 
Ramon
Novarro kołysał się w powietrzu na dwupłatowcu, miał na sobie twarzowy hełm, a 
wokół szyi
powiewający szal. Samoloty latały i latały i trochę to wszystko było monotonne, 
ale nie zasnąłem.
Zostałem kinomanem.
Na Dzielnej, obok teatru „Scala”, znajdowało się kino „Promień”, właścicielem 
obu sal był
pan Goldszlak. Mój tata przeprowadzał tam instalacje hydrauliczne i dlatego 
zapamiętałem
nazwisko właściciela. Kiedy męczyłem ojca, żeby mi dał na bilet do kina, 
odpowiadał, żebym
zapytał biletera o pana Goldszlaka, to mnie wpuszczą. Rzeczywiście tak było, pan 
Goldszlak
albo jego bileter w czerwonej liberii pozwalali mi wejść na ciemną salę, ale 
mnie to jednak
coraz bardziej krępowało, bo pan Goldszlak raczej nie miał zadowolonej miny i w 
ogóle coś
w tym było nieprzyjemnego. Kiedy trochę podrosłem, repertuar kina „Promień” 
przestał mi
odpowiadać, przeniosłem się do „Maski” albo „Riviery” na Lesznie, albo do kina 
„Lux” na
Elektoralną, albo wyprawiałem się nawet na Chłodną do kina „Czary”. Można było 
tam obejrzeć
dwa filmy za pięćdziesiąt cztery grosze, kopie bywały wyraźnie podcięte, żeby 
mieściło
się to w ciągu dwóch godzin, byliśmy do tego przyzwyczajeni, że nagle akcja 
skakała bez
usprawiedliwienia. W kinie „Maska” dawano na ogół melodramaty, dozwolone od lat 
osiemnastu,
prowadzono więc smarkaczy do ostatniego rzędu, blisko wyjścia na podwórze, 
żebyśmy
się mogli wymknąć na wypadek kontroli. Tak że w ogóle nie widziałem napisów, 
domyślałem
się tylko akcji, ale to nie była żadna sztuka, na przykład w filmie rewiowym, 
który był
niedozwolony chyba dlatego, że dziewczęta pokazywały gołe nogi po szyję, od razu 
było
wiadomo, że reżyser Clark Gable będzie miał kłopoty ze zmontowaniem widowiska, 
bo lansowana
przez właściciela gwiazda ma kaprysy i wszystko może się rozlecieć, ale oto w 
tłumie
tych nóg, pośladków i wypiętych biustonoszy ślepy dotychczas Clark dostrzegł 
wreszcie Joan
Crawford (którą ja z miejsca przyuważyłem) — „to ta!” — powiedział 
przedstawiając ją grubasowi
z cygarem w ustach (co miało oznaczać, że jest bogaty i wszystko od niego 
zależy) —
i to naprawdę była ta, próby ruszyły z kopyta, rewia odniosła sukces niebywały, 
a na dodatek
Joan Crawford po cichu podkochiwała się w Clarku, o co miałem do niej pretensję, 
bo Clark
Gable wcale mi się nie podobał, nie lubiłem bezczelnych brutali, którzy tak 
podobają się głupim
gęsiom, uwielbiałem Fredrica Marcha i Gary Coopera.
Tak więc scenariusz nie był trudny do przeniknięcia, a jeśli tworzyła się jakaś 
luka, to i tak
dawało się ją wypełnić. Kiedy rozstałem się ze szkołą Krelmana i zacząłem 
uczęszczać do
szkoły na Zamenhofa, droga prowadziła przez Dzielną, obok kina „Promień”, gdzie 
wystawiano
fotosy z wyświetlanych akurat filmów. Jeśli o filmie mówiono, że ciekawy, i 
koledzy
wzdychali, że, niestety, niedozwolony, ja naturalnie pognębiałem ich 
przechwałką, że film
oglądałem, bo pan Goldszlak mnie wpuścił — tego mi naprawdę zazdrościli, 
znajomość z
właścicielem kina — to miało magię z niczym nieporównywalną — więc jeśli chcą, 
to mogę
im wszystko opowiedzieć. I zaraz, na podstawie oglądanych fotosów, snułem swoją 
własną
opowieść, a oni tak bywali rozciekawieni, że odprowadzali mnie do domu i czasem 
nawet
nosili moją teczkę, żebym miał większą swobodę w odgrywaniu akcji. Pamiętam, że 
pewien
film, tylko nie pamiętam jaki, opowiadałem im przez cztery kolejne dni, 
komplikując fabułę,
mnożąc niebezpieczeństwa, zanim raczyłem ich usatysfakcjonować obowiązkowym 
happy
endem.
Ale był film, którym się nie chwaliłem, bo nie chciałem przyglądać się fotosom. 
To był
Frankenstein z Borisem Karloffem. Wystarczyło mi jedno spojrzenie na tę 
przerażającą maskę
i ciarki mi przechodziły przez plecy. Nigdy nie lubiłem horrorów i teraz też nie 
bardzo
rozumiem, dlaczego ludzie je oglądają, do czego im to potrzebne — w tym świecie, 
w którym
tyle jest.horroru... Co do Frankensteina, to obejrzałem go sobie po wojnie, żeby 
spojrzeć w
oczy tej twarzy, która tak mnie prześladowała, i wydał mi się filmem raczej 
łagodnym, chwilami
sentymentalnym i nie pozbawionym głębszej myśli.
Kiedy pierwszy raz napisałem do „Małego Przeglądu”, miałem lat dziewięć, może 
trochę
mniej i wcale nie o to chodziło, żeby być pisarzem. Oczywiście, chciałem być 
sławny, bo kto
nie chce, tym bardziej że przeczytałem w podręczniku mojej siostry, że 
dziewięcioletni Julek
Słowacki modlił się o sławę, więc ja chciałem tak samo jak on, i to bez 
modlitwy, ale nie jako
wieszcz, bo wieszczem można było być dawniej, kiedy Polska znajdowała się w 
niewoli, a
nie teraz, sławni pisarze to byli kiedyś, a dzisiaj są tacy sobie, drukują w 
gazetach i w ogóle
żyją, czyli nie bardzo się liczą. Myślałem więc o tym, że może uda się zostać 
słynnym śpiewakiem,
jak Kiepura, albo piłkarzem, albo ministrem, któremu wszyscy muszą się kłaniać.
Do „Małego Przeglądu” napisałem dlatego, że tam była taka rubryka „Po raz 
pierwszy do nas
napisali”, gdzie wyliczano, kto napisał, z nazwiskiem. Później, kiedy zaczynała 
się prawdziwa
współpraca, już nie podawano nazwisk, tylko redaktor Jerzy Abramow (późniejszy 
znakomity
pisarz Igor Newerly), któremu Janusz Korczak oddał redakcję założonego przez 
siebie
pisma, wymyślał nieskomplikowane pseudonimy: Szlamek z Otwocka, Saluniek z 
Brukowej,
Lusia z Częstochowy i tak dalej... (Jerzy Abramow, Polak rosyjskiego 
pochodzenia, z matki
Czeszki, redaktorem pisma żydowskich dzieci, dodatku do mieszczańskiego „Naszego 
Przeglądu”
— jak to musiało się podobać Korczakowi, jak podniecać jego zmysł eksperymentu i
jaką dawać mu satysfakcję, że eksperyment się udał, na przekór szowinistom i 
durniom!) Nie
pamiętam, kto mi poradził, co trzeba po raz pierwszy napisać, w każdym razie 
starannie wykaligrafowałem,
że ja też chcę być współpracownikiem, podpisałem się, włożyłem kartkę do
koperty i z bijącym sercem zaniosłem na Nowolipki 7, gdzie na drzwiach redakcji 
wisiała
skrzynka na listy. Bardzo się bałem, że ktoś podpatrzy, jak wrzucam list, ale 
nikogo nie było.
A w dwa tygodnie później w rubryce „Po raz pierwszy do nas napisali” wydrukowano 
moje
imię i nazwisko. Wszyscy mogli to zobaczyć i podziwiać, rodzice i rodzeństwo, i 
chłopcy na
podwórku. Ci chłopcy też zapragnęli zobaczyć swoje nazwisko w „Małym 
Przeglądzie”, powiedziałem
im, że to żadna sztuka, na klatce schodowej podyktowałem im trzy jednakowe
teksty, każdy podpisał swój i potem zanieśliśmy je na Nowolipki 7, do znanej mi 
już skrzynki,
a po kilku tygodniach ich nazwiska też wydrukowano w rubryce „Po raz pierwszy do 
nas
napisali”. To ich zadowoliło i na tym skończyli.
Ale nie ja. Po powrocie z wakacji opisałem naszego willowego psa, groźnego 
wilczura,
który zasługiwał na swoje imię Lord. W nocy Józef spuszczał go z łańcucha, i 
wtedy nikt z
lokatorów nosa nie wyściubił za drzwi. W dzień czasem prowadziliśmy z bratem 
Lorda na
spacer, Józef zdołał go widać przekonać, że jesteśmy swoi, poza tym nasz wilczur 
nie uznawał
nikogo, nie przyjmował żarcia od obcych, idealny pies do stróżowania majątku. 
Pamiętam,
jak powstawał ten opis. Siedziałem przy dużym stole w jadalni, rodzina byłą 
zebrana,
wszyscy o czymś tak sobie gadali, mnie to nie przeszkadzało, ja mozoliłem się 
nad kartką
wyrwaną z zeszytu. Potem przepisałem to na czysto. Dlaczego opisałem Lorda, 
który nie był
mi szczególnie bliski? Widocznie uznałem, że to „temat”. W ogóle nie wiem, co 
mnie pchało
do współpracy z „Małym Przeglądem”. Bo przecież nie pragnienie sławy, już o tym 
wspominałem
— raczej chęć współuczestniczenia. Żeby być jak tamci. Mama bardziej się 
pyszniła
moimi drukowanymi „liścikami”, nielicznymi zresztą, niż ja. Nie uważałem się za 
cudowne
dziecko — i nie byłem nim. Z trudem wymyślałem jakiś przedmiot wart opisu. 
Podziwiałem
tych wszystkich stałych współpracowników „Małego Przeglądu” — Ludwika, Emkotta,
Edwina, którzy prowadzili dyskusje jak doświadczeni żurnaliści, Lejzora z 
Gęsiej, pyskatą
Aneri, Efraima, który recenzował filmy jak dorosły i dostał przez to bezpłatny 
wstęp do kina,
albo Leona G—rga, który w odcinkach opisywał swoje przygody bezrobotnego 
młodzieńca.
Byli to moi ulubieni autorzy, przez myśl mi nie przeszło, żeby się z nimi 
porównywać, jedyne
o czym marzyłem, to żeby kiedyś znaleźć się blisko nich, to już by było dosyć do 
szczęścia. O
czym pisać? Dziecku toczące się wokół niego życie wydaje się nieciekawe, a 
redakcja żądała
właśnie tego: pisania o sprawach własnych, najbliższych. Dlatego podziwiałem (i 
wciąż podziwiam)
jedenastoletnią Dycię z Zamościa, która napisała odcinkową powieść z życia 
swojej
rodziny i dostała za nią pierwszą nagrodę.
Ja na ten konkurs posłałem niebieski zeszycik (w jakim zapisywało się słówka) z 
powieścią
o tenisie. Powieści drukował czasem „Przegląd Sportowy”. Miałem w domu rocznik
„Przeglądu Sportowego” z roku 1930, a więc sprzed trzech lat, który podarował mi 
jeden z
wielbicieli siostry, kiedy zachorowałem na anginę. W ogóle wiele przełomowych 
chwil w
moim dojrzewaniu kojarzy mi się z jakąś grypą czy anginą. Tutaj miałem okazję 
doświadczyć,
jak podstępnie odciska się w świadomości czas, to co minęło — zwłaszcza w życiu
dziecka, zwłaszcza w dziedzinie tak ulotnej, jak wydarzenia sportowe. Gazety 
sprzed trzech
lat, a dla mnie wszystko tak odległe jak za króla Sasa! Przestudiowałem ten 
rocznik od deski
do deski, znałem lepiej bohaterów owego zamierzchłego roku 1930 niż swoich 
współczesnych.
Nie mogłem przeboleć, że zdążyli zniknąć: gdzie wspaniały Petkiewicz, który 
wygrał
na finiszu z Nurmim? Gdzie sam Nurmi? Następstwem tego było, że zredagowałem w 
grubym
brulionie Rocznik 1934 wymyślonego przeze mnie „Kuriera Sportowego”. Ułożyłem
ligę, rozegrałem turnieje tenisowe w Paryżu i Wimbledonie. Moi ulubieńcy wrócili 
na korty i
boiska, żeby triumfować jak za dawnych czasów (to znaczy cztery lata temu). 
Wymyśliłem
kilku zadziwiających debiutantów, talenty z bożej łaski, szesnastoletni chłopcy 
strzelali gole
(co się czasem naprawdę zdarza) i skakali na złamanie karku z Krokwi. 
Faworyzowałem jednak
tenis. Ci panowie, którzy fotografowali się u siatki uśmiechnięci, w białych 
długich
spodniach i swetrach z kolorowym spiczastym otokiem wokół dekoltu, i te zgrabne 
panie w
białych spódnicach, najpierw długich, potem coraz krótszych... Te słowa 
eleganckie, tajemnicze
a tak urzekające: serwis, backhand, forhand, smecz, volley, passing—shot, drop—
shot,
gem... Sprawozdawca z turniejów w Wimbledonie, którego zdjęcie czasem 
pokazywano, miał
czarne, błyszczące od brylantyny włosy z idealnie równiutkim przedziałkiem z 
boku i palił
fajkę jak sam Sherlock Holmes. Poznałem go po wojnie i czasem zamawiałem u niego 
artykulik
o tenisie lub boksie, przez sentyment dla swojego dawnego podziwu. W moim piśmie
miałem swój stały felieton, w którym, wzorem asów dziennikarstwa sportowego, 
przewidywałem
przyszłe wyniki, kto ma jaką szansę w mistrzostwach bokserskich Polski, i 
doradzałem
reprezentacji piłkarskiej, jaką taktykę ma zastosować z Czechosłowacją czy 
Niemcami.
Używałem przy tym języka stosowanego przez tych, których podziwiałem. Figle 
pamięci! Do
dziś utkwiło mi, niby wiersz wyuczony, zdanie z artykułu pewnego asa od wróżb 
przed mistrzostwami
Polski: „Arski przegra z Seweryniakiem, Seweryniak ulegnie Garncarkowi. 
Antidotum
na Garncarka to Pisarski”. Co za niesłychana pewność prognozy! I najdziwniejsze, 
że
stało się dokładnie tak, jak wytypował ów dziennikarz. To był fachowiec. Tylko 
że w gazecie
był błąd drukarski: wydrukowano „antitodum” i ja przez wiele lat z upodobaniem i 
w dobrej
wierze tak wymawiałem to trudne słowo.
Przez kilka długich tygodni zajmowałem się tylko moim rocznikiem, łamałem go, 
wypisywałem
kolorowymi ołówkami tytuły, wklejałem zdjęcia, kaligrafowałem podpisy. W 
sypialni
moich rodziców, u okna wychodzącego na wnękę podwórza, był długi i szeroki blat,
który mi służył za biurko. Kiedyś prowadziłem na nim wojny za pomocą guzików, z 
których
tworzyłem różne formacje, teraz ślęczałem przy nim nad swoim rocznikiem. Byłem 
bardzo
zajętym dzieckiem i doprawdy pretensje rodziców, że po całych dniach nic nie 
robię, trzeba
uznać za krzywdzące.
Tak więc, jak się rzekło, napisałem powieść o turnieju tenisowym. Nie byłem z 
niej zadowolony,
bo czułem, że idzie jak z kamienia. Mój bohater kochał się w tenisistce, która 
go nie
chciała, więc on jej na złość wygrywał mecz za meczem, aż doszedł do finału 
turnieju, w którym
miał zagrać o tytuł przeciw niej. Czym się to skończyło, nie pamiętam, może 
czyjąś
śmiercią. Bo już wtedy zrozumiałem, że najlepiej jest bohatera zamordować, jeśli 
nie można
go szczęśliwie ożenić. Po rozstrzygnięciu konkursu, który wygrała wspomniana już 
jedenastoletnia
Dycia z Zamościa, znalazłem w „Małym Przeglądzie” zawiadomienie, że redaktor
Jerzy Abramow prosi mnie na rozmowę. W pokoju, który służył za sekretariat, 
zobaczyłem
kilku chłopców i dziewczynę w białej bluzce, starszych ode mnie, zachowywali się 
swobodnie,
widać stali współpracownicy. Mnie powiedzieli, że mam zaczekać i więcej się mną 
nie
zajmowali. Pamiętam, że redaktor Abramow, który wstał na moje powitanie zza 
biurka, miał
pociągłą i ujmującą twarz. Tego, że kulał, wtedy nie zauważyłem. Najpierw 
zapytał mnie, czy
widziałem kiedyś mecz tenisowy. Przyznałem, że nie. Nie byłem na tyle pyskaty, 
żeby mu
powiedzieć, że nie muszę oglądać tenisa, bo mam stary rocznik „Przeglądu 
Sportowego” i
czytuję poniedziałkowy dodatek do „Naszego Przeglądu”. Wynikało co prawda z tych 
lektur,
że w turniejach tenisowych kobiety grają tylko z kobietami, a mężczyźni z 
mężczyznami, ale
ja potrzebowałem, żeby w finale spotkał się on z nią, bo tak było dramatyczniej. 
Redaktor
zaczął mówić o tym, że należy pisać o rzeczach, które się zna, bardzo usiłował 
mnie do tego
przekonać, ja kiwałem głową i nie potrafiłem wykrztusić słowa. Gardło miałem 
ściśnięte z
tremy i upokorzenia. Mój rękopis był po prostu niezdarny i niemądry — 
zrozumiałem to słuchając
redaktora, od wrzucenia rękopisu do skrzynki na Nowolipkach minęło kilka 
miesięcy,
a w tym wieku dojrzewa się szybko. Wyszedłem z redakcji zawstydzony i 
zniechęcony: wiedziałem,
że nie potrafię sprostać temu, czego żąda redaktor. (Planowałem właśnie powieść 
o
dżentelmenie włamywaczu, z ucieczką z więzienia, pościgiem policji, miłością i 
tak dalej).
Moja współpraca z „Małym Przeglądem” zaczęła kuleć. I wtedy właśnie zabłysnął 
Icek Fiszer,
przynajmniej dla mnie.
Chociaż i później od czasu do czasu coś tam drukowałem i nawet na krótko przed 
wojną
znalazłem się na grupowej fotografii wybijających się współpracowników, 
zamieszczonej w
dodatku ilustrowanym do „Naszego Przeglądu”, jednak nie bardzo się do tego pisma 
nadawałem
i nasze drogi właściwie się rozeszły. Poza tym Igor Newerly (tak go już będę 
nazywał)
zmieniał mi od jednego razu do następnego pseudonim, więc tym bardziej nie 
mogłem się
utrwalić w pamięci czytelników. Ani w jego własnej.
W ostatnich latach swojego życia Igor przysyłał mi kolejne wydania swoich 
książek z długimi
dedykacjami, które były zarazem recenzjami jakichś ostatnich moich pozycji. 
Podczas
którychś jego urodzin, kiedyśmy sobie popijali pod te wszystkie wspaniałości 
stołu, których
Igor był takim znawcą, wyjawił obecnym, że od razu na mnie zwrócił uwagę. „Dałem 
mu —
powiedział — nagrodę w konkursie. Pamiętam, jak przyjechał do mnie z ojcem z 
Białegostoku,
nieśmiały. malutki, a ja przepowiedziałem, że będzie z niego pisarz”. 
Usłyszawszy to,
zrozumiałem, że Igor bierze mnie za kogoś innego. Co miałem zrobić? Powiedzieć. 
że nie
pochodzę z Białegostoku, że nigdy nie przyszedłem do niego z ojcem, a konkurs 
sromotnie
zawaliłem? Igorowi tamten chłopiec, któremu przepowiedział pisarską przyszłość, 
zrealizował
się we mnie. Dzięki mnie, nie zapamiętanemu (bo niby jak?), nie pomylił się w 
swojej
przepowiedni. Więc niech już tak zostanie! Niech będzie, że ja to tamten, a nie 
autor niefortunnej
powieści tenisowej. I tak do końca jego dni wcielałem dla niego zwycięski finał 
tamtego
chłopca, co do którego się nie pomylił. Ten chłopiec, po którym ślad przepadł, 
dla Igora
przeżył i trwał — dzięki mnie...
Tylko czasem myślę sobie: Któż to mógł być, tamten chłopiec z Białegostoku? Co 
się z
nim stało? Zginął? Rozpłynął się? A może go nigdy nie było?...
A jednak była taka chwila, w czwartym oddziale, miałem wtedy dziewięć lat, kiedy 
poczułem,
że coś się we mnie dzieje, coś, co mnie wyróżnia. Zadano nam do domu 
streszczenie
czytanki, która się nazywała coś tak jakby „Prawdziwy bohater”, o chłopcu, który 
wygrał
bitwę na kule śnieżne, i o panu, który wyniósł z pożaru dziecko. Pisałem to 
streszczenie z
wielkim przejęciem, jakbym tworzył nową opowieść o tych dwóch bohaterach, 
domniemanym,
chłopięcym, i o prawdziwym, który narażał swoje życie. Pan Kibel, nasz ówczesny 
nauczyciel,
dał mi za nie czwórkę, nawet z minusem (bo był jakiś błąd ortograficzny i dwa 
kleksy),
ale kazał mi przeczytać moje wypracowanie na głos w klasie. Kolegom kleksy, 
oczywiście,
nie przeszkadzały i zdaje się, że osądzili, że opowieść jest piękna, prawie jak 
ta czytanka.
Mogłem się o tym przekonać jeszcze tego samego dnia. Nasza wysoka Pani, ta z 
pierwszego
oddziału, która czasem do nas zachodziła, z przywiązania czy przez ciekawość, 
tego
dnia też się pojawiła na dużej pauzie, żeby spytać, co u nas słychać. I wtedy 
chłopcy, wskazując
na mnie, zaczęli wykrzykiwać: „Psze pani, psze pani, niech pani przeczyta, jakie 
wypracowanie
on napisał!” Pani otworzyła mój zeszyt, przebiegła wzrokiem zakleksione gry-
zmoły i mruknęła coś w rodzaju: „No, no...” Była wyraźnie zadowolona, jakby to 
miało jakiś
związek z nią. A mnie zalała fala szczęścia. Coś się stało.
Leżałem w łóżku chory, jakaś grypa, kiedy do domu przyszli dwaj chłopcy z 
„Małego
Przeglądu”. Bo redaktor zaprzęgał do roboty, niekoniecznie dla oszczędności, 
chętnych do
takiej współpracy. Przynieśli mi nagrodę za moje liściki, książkę — pamiętam 
dobrze: Przygody
kapitana Korkorana, autorstwa Assolanta — i jeszcze pocztówkę z wymalowanymi na
niej wisienkami. Ta pocztówka uprawniała do wejścia na seans filmowy 
organizowany przez
redakcję i wprowadzenie dodatkowo dwóch osób. Redakcja, jak to było w zwyczaju 
Starego
Doktora, odwracała porządek rzeczy : nie rodzice zabierają dziecko do kina, ale 
dziecko funduje
kino rodzicom. Strasznie więc byłem ważny. Poszliśmy z mamą i Hipkiem.
Mój brat sprawiał wrażenie, że się nudzi. Może czuł się upokorzony, że to nie on 
dostał
pocztówkę z wisienkami. Może chciał mi pokazać, że to żadne mecyje, to moje 
kino. Znalazł
sobie rozrywkę w kopaniu po łydkach pana, który siedział przed nim. Pan odwrócił 
się i
upomniał go, żeby się uspokoił. I wtedy zobaczyłem, że tym panem z bródką, 
którego kopał
mój brat, jest Janusz Korczak. Szepnąłem: „Przestań, to Korczak”. Brat nie 
zwracał uwagi,
być może, że ta wiadomość tylko go podnieciła. Byłem w rozpaczy. Bo przecież 
wiedziałem,
że Korczak kocha dzieci. I teraz sobie pomyśli, że może nie bardzo jest za co. 
Pan z bródką
raz jeszcze upomniał mojego brata, ale nie dał mu rady: zamiast wychować złe 
dziecko —
przesiadł się po prostu do innego rzędu.
Później, grubo później, wracałem czasem myślami do tej sceny. Dręczyła mnie. 
Myślałem
o Korczaku, który poszedł na śmierć z dziećmi, i myślałem o moim bracie, który 
też zginął
podczas wojny, tylko nie wiem jak. Myślałem o tym, czytając pamiętnik Korczaka z 
getta, w
którym zapisał, że bywają i złe dzieci, że potrafi nawet jakieś znienawidzić. 
Ale mam nadzieję,
że nie pomyślał tak o moim bracie. To nie był zły chłopiec, tylko lubił uchodzić 
za
łobuziaka. I myślę, że Korczak to rozumiał, i dlatego przesiadł się po prostu do 
innego rzędu.
Nie lubiłem odrabiać lekcji, ale klasówki z polskiego lubiłem. W piątym oddziale 
nowa
nauczycielka, pani Nudelmanowa, energiczna, jasnowłosa, niska, ale mocno 
zbudowana
osóbka o rumianej cerze i niskim głosie, zadała nam wypracowanie klasowe raczej 
banalne:
„Kim chciałbym być w przyszłości?” Koledzy wypowiedzieli się w ciągu kwadransa i 
czekali,
aż pani zbierze zeszyty i będzie można wyjść z klasy —ja jeszcze pisałem. 
Miałem, jak się
okazało, sporo do powiedzenia. Nie wiem, czym chcieli być w przyszłości moi 
koledzy, pewnie
któryś chciał zostać lekarzem, inny adwokatem, może nauczycielem, a może 
lotnikiem —
ja napisałem, że będę rolnikiem. To znaczy latem rolnikiem, a zimą, kiedy robota 
w polu
ustaje, stolarzem. Pani się bardzo zdziwiła, ale wypracowanie jej się podobało i 
postawiła mi
piątkę. Rodzice też się zdziwili: po raz pierwszy dowiedzieli się, że chcę być 
rolnikiem. I
stolarzem — ja! — który młotka w dłoni nie umiałem trzymać! Zadziwiające.
Ja też mogłem czuć się swoim wyborem zaskoczony. Bo przecież nigdy o tym nie 
myślałem,
by zostać rolnikiem i jeszcze łącząc to ze stolarstwem. Myślę, że wszystko 
odbyło się
tak. Jest klasówka, podany został temat, ma to być jakoś ciekawie napisane. 
Czyje życie jest
naprawdę ciekawe? Co nadaje się do malowniczego, tęsknego opisu? Wieś, życie 
rolnika. I w
trakcie pisania zrodziła się we mnie nostalgia za wsią, poczułem zapach ziemi, 
zobaczyłem
kołyszące się łany, a wśród nich siebie, z kosą w ręku, pracowitego chłopka, 
który własnym
trudem zarabia na życie. I tak się rozpędziłem w tym umiłowanym trudzie i 
zgrzebności, że i
hebel do ręki wziąłem, poleciały z desek pachnące ostrużyny, powstały pod moją 
sprawną
dłonią proste sprzęty domowe.
To prawda: chociaż pochłaniałem Dumasa i wszystkie możliwe powieści przygodowe i
oglądałem filmy z życia wyższych sfer, nigdy jakoś nie śniłem o tym, by być 
hrabią, milione-
rem czy nawet zręcznym włamywaczem dżentelmenem. Bardziej romantyczne wydawało 
mi
się życie w głodzie, niedostatek. Mieliśmy w wypisach taką czytankę „Antek 
śmieciarz” i
pamiętam, że kiedy po pracy ten Antek z braciszkiem, którym się opiekował, 
zajadali ze smakiem
nie nasmarowany chleb z białym serem, to i ja poczułem apetyt i coś na kształt 
zazdrości.
Ach, to by mi smakowało!... Albo być pionierem, przedzierać się przez dżunglę 
czy wytrwać
na pustyni bez wody. Zadowalać się byle czym, znosić cierpliwie nędzę — to 
oddziaływało
na moją wyobraźnię. Podziwiałem tych bohaterów, którzy wiedli życie o chlebie i
wodzie, i postanowiłem i ja do takiego życia się przygotować. Przez kilka 
wieczorów hartowałem
się na oczach całej rodziny, jedząc na kolację tylko kromkę suchego chleba i 
popijając
wodą z emaliowanej kwarty. Pamiętam słonawy smak chleba popijanego wodą. Nie 
było to
dobre...
Czytałem również książki mające głód w tytule: Glód Hamsuna, Jestem głodny 
Georga
Finka i Wielki głód Johana Bojera. Ta ostatnia powieść mnie rozczarowała, bo 
okazało się, że
idzie o głód duchowy. Przed samą wojną przeczytałem tom Stanisława Łukasiewicza 
Głód
niezaspokojony i zapamiętałem właśnie to opowiadanie tytułowe. Szykowałem się 
najwyraźniej
do tego, by cierpieć głód i chodzić boso. Udało się.
W kilka tygodni później znów mieliśmy wypracowanie klasowe i znowu temat raczej 
banalny:
„Wiosna”. Pani wyjaśniła, że idzie o to, żeby każdy napisał, czego po wiośnie 
oczekuje,
z czym mu się ona kojarzy. Gryzłem obsadkę pióra. Wiosna, wiosna — z czym mi się 
kojarzy?
Przecież wszyscy wiedzą, co to jest wiosna — dlaczego pani zadaje taki 
wyświechtany
temat? I nagle — mam! I znowu pisałem długo i z przejęciem, tamci czterej już 
dawno oddali
zeszyty i musieli przeze mnie wciąż siedzieć w ławkach i pani też musiała 
siedzieć, aż ja raczę
się wypisać. Aleja miałem coś bardzo ważnego do powiedzenia. Napisałem więc, że 
wiosna
wcale nie wszystkich cieszy. Nie cieszy bezrobotnych, bo zimą jest przynajmniej 
uprzątanie
śniegu i pomoc zimowa. Nie cieszy też tych, którzy nie mają na zapłacenie 
komornego, bo
na wiosnę ustaje ochrona lokatorów i zaczynają się eksmisje. I opisałem taką 
rodzinę, która
znalazła się na bruku, na węzełkach, z płaczącymi dziećmi — dzisiaj nie wiem, 
czy opisałem
ją z fantazji, czy naprawdę taką rodzinę widziałem. Ale pamiętam swój opis. 
Oddałem zeszyt
wyczerpany.
Dostałem piątkę, ale pani Nudelmanowa kazała przyjść do szkoły mojej matce. Mama
wróciła do domu podenerwowana: pani Nudelmanowa chwaliła moje wypracowanie, ale 
powiedziała,
że jestem „altruista”. W domu powstał popłoch, mnie też ogarnął niepokój.
Wszystkiego można się było po mnie spodziewać, ale nie, że jestem jakimś — jak 
to ona powiedziała?...
To chyba gorsze niż bolszewik. Dopiero, kiedy moja starsza siostra dopytała się
w gimnazjum o znaczenie tego słowa, mama trochę się uspokoiła. Ale nie do końca, 
bo i tak
to nic dobrego nie wróżyło.
Jakiś uraz we mnie jednak pozostał. Nie lubię tego słowa.
Pożegnanie pana Akermana
Pewnego wieczoru, kiedy kładliśmy się spać, mój brat powiedział mi, że Boga nie 
ma. O
tym, że Boga nie ma, dowiedział się w „jaczejce” na Muranowie, do której 
wstąpił. Dawniej
biliśmy się przed spaniem z błahszych powodów, teraz jednak nie było 
wymachiwania pięściami,
zaczęła się dyskusja. Pamiętam, leżeliśmy w łóżkach, w pokoju było ciemno, a ja 
zapytałem
brata, trochę zadziornie, kto w takim razie stworzył niebo, słońce i gwiazdy — 
no
powiedz, kto — a kto stworzył człowieka i skąd się wzięły różne cuda. Brat nie 
umiał mi na
to odpowiedzieć. Upierał się tylko przy tym, że Boga nie ma. Świat istnieje 
miliony lat, dowiedli
tego uczeni, a w Biblii napisano, że pięć tysięcy z kawałkiem, no to policz 
sobie, mówił,
nic tu się nie zgadza i dlaczego dzisiaj nie ma cudów, co? Sprzeczaliśmy się 
długo, ale
bez nerwów, spokojnie. On wiedział swoje, ja swoje. Ale ziarno zwątpienia 
zostało zasiane.
Nie znaczy to, że zacząłem przeżywać jakieś rozterki na tle religijnym. Nie 
byłem z natury
„bogoiskatielem”, a moje przekonanie, że jestem prorokiem, z czasem się 
ulotniło, sam nie
wiem kiedy. (To, że przepisów religijnych nie należy brać dosłownie, że są 
przestarzałe i nie
pasują do naszego czasu, rozumiało się bez konieczności dyskutowania. Na 
Nowolipiu i
Lesznie ludzie stawali się coraz bardziej „postępowi” — takiego słowa się 
używało, a więc
mówiono o tym z aprobatą — co nie znaczy, że zrywali z Bogiem. Wiadomo już było, 
że
przyznawanie się do żydostwa to sprawa świadomości, nie wymaga ani 
ortodoksyjności, ani
religijności, ani kultywowania przepisowego jadła, stroju czy zwyczajów, ani 
nawet języka.
To jest wyłącznie wewnętrzna sprawa, poczucia tego, kim się jest — i zewnętrzna, 
to znaczy
tych, co się Żydowi przyglądają. Późniejsze lata wszystko to potwierdziły. Ale 
takich właśnie
Żydów, którzy są jak wszyscy inni ludzie w Europie, którzy grają w koszykówkę, 
hokeja,
boksują, pływają i zdolni są do przeciętnych europejskich świństw nie lubi świat 
pozażydowski.
Ten świat gotów jest rozczulić się na widok Żyda pejsatego, malutkiego, z 
powiewającymi
spod kamizelki cycesami, pobożnego, trawiącego czas nad starymi anachronicznymi
księgami, lub Żyda, wobec którego mógłby czuć wyższość zaprawioną pogardą. Żyda, 
do
którego się mówiło „ty”. Z dawnego szlacheckiego nawyku, niektórym wciąż jeszcze 
się
zdawało, że Żyd to pachciarz i można go bezceremonialnie tykać, nawet kiedy jest 
w marynarce
i z krawatem, i z tytułem naukowym. Słyszałem to, tak ktoś odezwał się w mojej 
obecności
— i pamiętam, że zrobiło mi się gorąco. Ale mój ojciec w ogóle nie zareagował, 
przyjął
to z filozoficznym spokojem.)
(Jeszcze jeden nawias, chyba konieczny. Sprawa wyznania odgrywała w naszych 
rozterkach
religijnych rolę drugorzędną. Szło o samo współżycie z Bogiem, mniejsza czy 
według
zaleceń Mojżesza czy Kościoła. Kiedy miałem lat dziewięć, pożyczyłem od kolegi 
Quo vadis
Sienkiewicza. Było to wydanie młodzieżowe, ilustrowane, szczególnie pieściwie 
została
przedstawiona naga zemdlona Ligia na grzbiecie tura, którego rogi cisnął do 
piasku areny
Ursus. Nie znałem jeszcze wtedy litery „Q” i powiedziałem mamie, że czytam 
książkę „Ouo
wadis”. Mama też ją przeczytała i też była pod wrażeniem. Trudno mi było marzyć 
o tym, że
ukręcę łeb żubrowi, byłem jednak gotów ponieść męczeństwo za wiarę, na krzyżu 
lub na stosie.
To, że nie byłem ochrzczony, wcale mi nie przeszkadzało, zresztą właśnie od 
Sienkiewicza
dowiedziałem się, że ci pierwsi chrześcijanie i apostołowie Piotr i Paweł, że 
wszystko to
byli Żydzi i nazywano ich Nazaretańczykami. Przejęty duchem dziecięcego 
ekumenizmu —
a, być może, jako przyszły człowiek kompromisu — nie widziałem przeszkód, aby 
obie religie,
wielbiące tego samego Boga, splotły się jakoś. Hebrajskie słowa „hosanna”, 
„amen” i
„alleluja” są wspólne dla obu religii. Jakże chciałem, żeby wszyscy się jakoś ze 
sobą pogodzili
i pokochali — rabini i księża, biskupi z cadykami i syjonistą Żabotyńskim — 
niechby
wszyscy czuli dla siebie miłość, jak tego nauczali apostołowie Sienkiewicza! Quo 
vadis na
długo pozostało moją ulubioną książką. Teraz nie potrafię jej czytać. Nazbyt to 
ustylizowane
na rzekomą antyczną prostotę. Prostota na koturnach).
Więc aż dwa nawiasy, za które przepraszam. Wracam do opowieści. Fredek, syn 
Szulima i
Dory, mój złotowłosy ulubieniec, wyrósł na niezgrabnego i flegmatycznego 
chłopca. Nie miał
już złotych pukli, ostrzyżono go na zero z grzywką, oczy miał senne, wargi grube 
(po cioci
Dorze), stracił wszelki urok. W szkole mu nie szło i ciocia Dora zwróciła się do 
mnie, czy nie
mógłbym mu trochę pomóc. (Było to jeszcze przed ich niecną zdradą). Dostanę za 
to, kusiła,
pięćdziesiąt groszy tygodniowo. To było prawie na kino, a poza tym chciałem się 
przekonać,
czy dam radę go czegoś nauczyć. Nie szło mi łatwo, nieraz doprowadzał mnie do 
złości leniwy
umysł tego chłopca, ale szybko przywoływałem się do porządku, przypominając 
sobie
pana Glanca i to, jak krzykiem odstraszył mnie od rachunków. Wyciągnąłem go za 
uszy z
dwójek, nie tylko dostawał piątki, ale wyprzedził program.
Poświęcałem mu wszystkie swoje popołudnia, nie odrabiałem więc własnych lekcji i 
obrywałem
dwóje. Wdała się w to w końcu mama, zrobiła się straszna awantura, ciocia Dora 
się
obraziła i zdaje się, że urwała mi ostatnie pięćdziesiąt groszy. Ale Fredek 
przeszedł do drugiego
oddziału.
Naszym lekcjom przypatrywał się Wituś, ten roześmiany figlarz. Czasem powiedział 
coś
śmiesznego, ale wcale nie przeszkadzał. Kiedy już kończyłem zajęcia z Fredkiem, 
Wituś zachorował.
Najpierw mówiło się, że ma grypę. Potem, że ma zapalenie opon mózgowych. Potem,
że to gruźlica mózgu i że to beznadziejne. Odwiedzałem go czasem i zapewniałem, 
że
wyzdrowieje. Poprosiłem o to Boga. Przecież Wituś był takim miłym dzieckiem i 
nic złego
nikomu nie zrobił. Jeśli Bóg jest, to go uratuje. Właściwie postawiłem Bogu 
ultimatum. Uratuj
Witusia, zlituj się, pokaż, co potrafisz! (Nie wiedziałem jeszcze wtedy, że o 
krzywdę
dziecka wadzili się z Bogiem bohaterowie Dostojewskiego). Ale stan Witusia 
ciągle się pogarszał.
Dziecko oślepło, potem przestało mówić. Ja wciąż czekałem na interwencję Pana
Boga. Wciąż jej się domagałem. Nic nie nastąpiło: Wituś gasł coraz bardziej, aż 
wreszcie
umarł. Odtąd przestałem się zajmować swoim stosunkiem do Boga. Nie było to 
bynajmniej
podobne do jakiejś rozterki. Wokół tej sprawy po prostu wytworzyła się pustka. 
Dla dziecka
Bóg wszechmocny jest czymś naturalnym, wszechmoc nie budzi zdumienia. Świat 
rządzony
przez Boga jest światem oczywistym. Wiara dziecka jest wiarą naturalną, czymś 
danym —
jak przywiązanie do rodziców.
Dopiero świat bez Boga albo z Bogiem słabym czy z Bogiem obojętnym — jest czymś, 
co
budzi zdumienie. Czymś trudnym do zrozumienia i na co nie ma zgody. Jest 
odkryciem pustki.
To nie znaczy, że stałem się ateistą. Nigdy nie byłem nieprzyjacielem Pana Boga, 
nigdy
nie usiłowałem nikogo przekonać do mojej niewiary. Zresztą, podobnie jak nie ma 
doskonałej
wiary, tak nie ma i doskonałej niewiary. Pełen rozpaczy szept „Mój Boże...” 
wymknie się
każdemu. Czasem, podczas wojny, miałem takie uczucie, jakby prowadziła mnie — 
przez
niebezpieczeństwa i próby — ręka Opatrzności. Przecież przeżyłem... Zresztą 
każdy z nas,
kto przeżył, może o sobie to powiedzieć: złożyły się na to wydarzenia i 
przypadki mające w
sobie coś z cudu.
W jednej z moich powieści, której akcja toczy się podczas wojny, kiedy decydują 
się losy
bohatera, jego przyjaciel namawia go, żeby ukląkł przed ołtarzem i pomodlił się 
— „bo a nuż
pomoże”. Mój bohater nie ukląkł, „kolana mam sztywne” — powiedział. Ten fragment 
podobał
się Andrzejowi Kijowskiemu, znakomitemu pisarzowi i głęboko wierzącemu 
katolikowi.
Czy Bogu potrzebne są nasze modły? Czy Oko boskie nie widzi bez naszych wołań 
nędzy i
cierpienia, czy nie powinno się nad nim pochylić? Człowiek, w swojej małości, 
traktuje Boga
jak próżnego władcę o twardym sercu, który łaknie pochlebstw, chwalby, 
psalmicznych tonów
i uniżonych próśb, tarzania się przez nas w prochu i bicia się w piersi. Nasze 
łzy mają go
rozmiękczyć...
Mój bohater odmawiał ukorzenia się. Nie przyszło mu jednak na myśl, że jego 
modlitwa
może nie Bogu jest potrzebna, ale jemu samemu. To jemu własne łzy mają przynieść 
nadzieję
— i ulgę. Jak przynoszą one dziecku, które się wypłacze...
Tak się złożyło, że moje zobojętnienie dla spraw boskich przypadło na okres, 
kiedy zacząłem
zaniedbywać naukę języka hebrajskiego. Łagodnie powiedziane, bo naprawdę 
zachodził
przedziwny proces: cofania się wiedzy. Nie tylko nie nadążałem za nauką, ale 
coraz
mniej umiałem, zapominałem słówek, zdań i tych stron Pięcioksięgu, które bywały 
moją specjalnością.
Zupełnie, jakbym dostał takiej wybiórczej sklerozy. Czytałem wtedy dużo, 
czytałem
książki moich starszych sióstr, które wypożyczały je w czytelni „Renaissance” na 
Lesznie
albo w „Wirginii” (państwa Wirginów) na Elektoralnej, ja sam zapisałem się do 
wypożyczalni
„Parnas” na Nowolipiu, prowadziła ją młoda przystojna para, która miała ambicję 
kierować
lekturami swoich abonentów. Tak się więc złożyło, że nigdy nie czytałem Karola 
Maya
i J.F. Coopera, za to czytałem Hamsuna, pierwszą jego powieścią były Włóczęgi, 
wypożyczyła
ją moja siostra Mirka, nie mogłem się od tej książki oderwać, czytałem ją 
wielokrotnie i
na długo zapamiętałem obraz bosonogiej Lowisy i zakochanego w niej Edewarta, 
kiedy ona,
by udowodnić mu swoje uczucie, rozpina zgrzebną spódnicę i wszystko dzieje się w 
smutku.
Otóż w miarę jak pochłaniała mnie literatura współczesna, europejska, jak 
zacząłem się z nią
utożsamiać, ten hebrajski stawał się obciążeniem, jakąś koniecznością, którą 
trzeba było spłacać
szkole, do której mnie posłano, ale czymś, co uznałem za niekonieczne. (Nigdy 
tego nie
odżałuję).
Nie byłoby jednak do tego doszło, gdyby nie brak pana Akermana. Nauczyciel 
decyduje o
wszystkim. Pan Akerman umiał mnie rozpalić do każdego przedmiotu, którego 
nauczał. Nawet
różne talmudyczne komentarze, których przesłanie wydaje się nam raczej jałowe i 
rozczarowujące,
umiał podać tak, że słuchało się tego w napięciu. Jednak pan Akerman bywał
coraz bardziej podenerwowany, rozkojarzony, czuło się, że coś go trapi. W końcu 
go nam
zabrano. Naszą klasę, pięciu chłopców w piątym oddziale, dostał tęgi pan 
Korngold, człowiek
nadęty i nudny, ale za to nowy wspólnik pana Krelmana; najwidoczniej szkoła 
znalazła się u
progu bankructwa i pan Krelman musiał ją ratować, dobierając sobie wspólnika. 
Nieszczęściem,
ten wspólnik miał ambicje pedagogiczne, a może uznał, że zabierając panu 
Akermanowi
kilka godzin tygodniowo, podreperuje stan finansów szkoły, w każdym razie ja 
odczułem
to boleśnie. Nie lubiliśmy nudnego pana Korngolda, lekcje z nim były męczące, 
posypały
się dwójki i wszystko razem odbiło się fatalnie na mojej wiedzy.
Pan Akerman z rzadka zachodził do naszej klasy — tylko na zastępstwo — ale 
niczego
wówczas nie uczył, czytał nam za to jakieś zabawne rzeczy (okazało się później, 
że Szolem—
Alejchema), a myśmy zaśmiewali się do łez i jeszcze bardziej go za to 
kochaliśmy. Kiedy
więc nastało wesołe święto Purim, połączone z zapustami, podczas których 
tradycja zaleca
Żydom pić tyle wina, żeby nie mogli odróżnić, kto był owym pobożnym, dzielnym 
Żydem,
który stanął w obronie swojego narodu, a kto tym zbrodniarzem, co chciał lud 
Boży wymordować,
otóż my wtedy złożyliśmy się na mały tort dla naszego byłego nauczyciela. 
Wybraliśmy
się do niego wszyscy, cała piątka. Pan Akerman powinien się poczuć tym 
przywiązaniem
poruszony, bo przecież już nie był naszym nauczycielem, nie mógł nawet postawić 
ani dwói,
ani piątki. Mieszkał, jak się okazało, na Stawkach, ulicy nędzy, gdzie nie było 
takich solidnych
kilkupiętrowych kamienic z żółtymi kafelkami, z ozdobnymi balkonami, jak na 
przykład
nasza i kilkanaście innych na Nowolipiu. Wiedziałem, jak tam jest, niedaleko 
Stawek mieszkał
przecież Mendełe, jakie tam są domki i rynsztoki, i kocie łby, ale mimo wszystko 
spodziewaliśmy
się, że nasz pan Akerman, który nie był żadnym mamroczącym pod nosem mełamedem,
ale nauczycielem całą gębą, najważniejszą figurą w szkole pana Krelmana, że pan
Akerman mieszka dużo lepiej. To, co zobaczyliśmy, wstrząsnęło nami. Długi, wąski 
zagracony
pokój, jak u naszego dozorcy, ale u dozorcy było jasno, a tutaj wszystko jakby 
pokryte
kopciem. I pan Akerman, w kamizelce, wyraźnie zmieszany, przyłapany na czymś 
wstydliwym.
Na pewno był poruszony naszą pamięcią, kiedy brał od nas tort, ale i 
zakłopotany, nie
bardzo wiedział, co robić dalej. Myśmy zachowali się jak należy, to znaczy 
życzyliśmy mu
wesołych świąt — i pośpiesznie się wycofali.
Odtąd miłość do naszego nauczyciela zaprawiona była jakimś uczuciem przykrości, 
może
świadomością nietaktu, jaki popełniliśmy niechcący — nie należało wdzierać się w 
jego własne
życie, odsłaniać to, co dotychczas było —przesłonięte kolorowym fajerwerkiem 
jego cudownych
lekcji. Tym więcej nie znosiliśmy teraz grubego i nudnego pana Korngolda — jakby
to on wszystkiemu był winien...
Obcy
Szóstego oddziału u pana Krelmana już nie było. Mama zapisała mnie do Zrzeszenia 
Nauczycieli
przy ulicy Gęsiej, spółdzielczej szkoły, o której mówiono, że jest postępowa. I 
tak
rzeczywiście było. Już zewnętrznie wyglądało to inaczej: u Krelmana było tylko 
kilka małych
izb, w których ślęczało się nad książkami, a w Zrzeszeniu, które zgrupowało 
ambitnych,
zbuntowanych nauczycieli, były i przeróżne pracownie: przyrodniczo—fizyczna, 
robót ręcznych,
i nawet sala gimnastyczna z drabinkami na ścianie. Zrzeszenie postarało się też 
o własne
poletko, ćwierć morgi gdzieś na Grochowie, ale to wystarczyło, byśmy na wiosnę 
mieli
co przekopywać, robić zagony, sadzić, polewać, pielić. Kierownikiem był pan 
Gurewicz, polonista
i historyk, przystojny, już łysiejący, energiczny mężczyzna poniżej 
czterdziestki, o
którym chłopcy mówili (z podziwem), że jest podporucznikiem rezerwy i ma w domu 
prawdziwy
pistolet, nie żaden straszak.
W nowej szkole spotykały mnie same porażki. Ponieważ przyszedłem od „Krelmana”, 
o
którym w Zrzeszeniu wyrażano się — co mnie zaskoczyło — z pogardą, stawało się 
rzeczą
oczywistą, że i ja jestem niewiele wart. Już pierwsze moje wypracowanie, o 
którym myślałem
z nadzieją, że zrobi wrażenie, bo jest oryginalne, pan Gurewicz opatrzył uwagą 
„nie na temat”
i postawił mi dwóję. Z następnego dostałem trójkę minus. Do udziału w gazetce 
szkolnej w
ogóle mnie nie zaproszono, oni tam mieli swoich gwiazdorów, a ja byłem kimś 
spoza ich
grona, przybłędą. Gazetkę ścienną robili utalentowani rysownicy, była, jak sobie 
przypominam,
pomysłowo łamana i ubarwiana — liczyła się tu grafika, liternictwo, nie tekst. 
Pan Gurewicz
mi imponował, słuchałem z zajęciem jego wykładów historycznych, ale on mnie nie
uznawał. Im bardziej się starałem, im bardziej chciałem uprzytomnić mu, że 
przecież tam, u
Krelmana, byłem kimś, tym bardziej okazywał bezwzględność, tym częściej 
znajdowałem na
marginesie swoich wypracować uwagi w rodzaju: „nie o to szło!”, „styl!” i 
sakramentalne:
„nie na temat!” Ze zdumieniem obserwowałem, jak niektórzy moi koledzy, autorzy 
poprawnych,
ale szarych klasówek, dostają piątki, podczas gdy ja, as pani Nudelmanowej, jadę 
cały
czas na trójkach.
Tak samo było z historią. Moja wiedza nie imponowała panu Gurewiczowi. Żądał, 
aby odpowiadać
tak, jak on wykładał. Pińczewski, chasydzki syn, zresztą zdolny chłopak i dobry
kolega, był w tym lepszy: co powiedział pan Gurewicz, zawsze zapamiętał i potem 
bezbłędnie
oddawał. Pokłóciliśmy się z panem Gurewiczem o Napoleona. Pan Gurewicz, który 
chyba
pochłonął takie książki jak Napoleon a Polska Askenazego, nie miał ani trochę 
względów dla
mojego idola. Szczególnie ostro mówił, pamiętam, o wyprawie na Moskwę. Stał przy 
mapie i
pałeczką pokazywał całą drogę odwrotu i jak Napoleon zgubił wojsko. Była potem 
klasówka,
w której nie uwzględniłem jego zastrzeżeń. Nie miałem racji, ale byłem 
samodzielny. Dostałem
tróję z dwoma minusami.
Zrozumiałem, że czeka mnie długa, mozolna droga, jeśli chcę go przekonać do 
siebie. Że
muszę być cierpliwy. Zrozumiałem też, chociaż na pewno nie sformułowałem sobie 
tego w
tych słowach, jak wpływa na ocenę uprzedzenie, powzięte z góry przekonanie, że 
coś nie może
być dobre. To doświadczenie przydało się w późniejszych latach. Nie znaczy, że 
było mi
od tego lżej, ale przynajmniej mogłem widzieć rzeczy, jakimi są. Tym bardziej to 
było bolesne,
że nie uważałem pana Gurewicza za idiotę, który na niczym się nie zna, 
przeciwnie, widziałem,
że jest inteligentny, oczytany, świetnie opowiada, że jest uczciwy i dzielny, 
prowadzi
szkołę znakomicie i z ogromną energią. Wierzcie lub nie, ale wiedziałem w czym 
rzecz:
nie byłem jego wychowankiem, byłem z tej gorszej szkoły, więc nie miałem prawa 
być lepszy.
Pierwszy raz w życiu poczułem się odtrącony, tak, zawiedziony w uczuciu. Ale nie 
rozpaczałem.
Przycichłem, przestałem wierzgać. Nie walczyłem już o uczucie pana Gurewicza.
Ostatecznie, nie wszystko sprowadzało się do szkoły: żyłem jeszcze innym życiem, 
pozaszkolnym,
wcale intensywnym.
W szkole nie pomógł mi nawet triumf, jaki dość nieoczekiwanie odniosłem w „Małym
Przeglądzie”. Było tak. Na naszej klatce schodowej lubił wystawać sparaliżowany 
Jankiel,
wysoki młody człowiek, którego dziwaczne ruchy dużych, pająkowatych rąk 
napełniały mnie
przerażeniem, bo wyglądało tak, jakby brał się do bicia. Jankiel rzeczywiście 
wpadał czasem
w gniew i wtedy jego huczący głos, miotający niezrozumiałe słowa, przemieniał 
się w ryk.
Bałem się Jankla bardziej niż trupa z drugiego piętra i kiedy znienacka 
wyrastała przede mną
jego rozczapierzona postać stracha na wróble, zupełnie jakby na mnie czyhał, 
serce we mnie
zamierało i szybko wycofywałem się na podwórze. Starałem się, żeby to nie 
wyglądało na
ucieczkę, ale było ucieczką. Słyszałem, jak mówiono, że Jankiel to „paralityk”, 
i samo to
słowo brzmiało dla dziecka okropnie, bałem się, że kiedy mnie dotknie, coś złego 
się ze mną
stanie, może i ja zostanę paralitykiem.
Mogłem jednak zauważyć, że nie wszyscy omijają Jankla tak jak ja. Niektórzy 
zapalali mu
papierosa, przynosili gazety, bo Jankiel czytał, rozprawiali z nim o polityce i 
nawet słyszałem,
że Jankiel jest komunistą. Może miał nadzieję, że jak na całym świecie zapanuje 
komunizm,
to nie będzie paralityków, może ktoś go o tym przekonał. Chociaż nadal wolałem 
go
nie dotykać, ale przestałem go się bać, już mogłem się domyślić, że Jankiel mnie 
złośliwie nie
zaatakuje, mówiłem mu nawet „dzień dobry”, on wykrzywiając usta i śliniąc się 
odpowiadał
ambitnie: „Czeeeść”, co nie jest przecież słowem łatwym, dla nikogo. Kiedyś 
poprosił mnie,
żebym go sprowadził z piętra na parter, do mieszkania. To był, można rzec, mój 
chrzest bojowy.
Podziękował mi uśmiechem, tak jak potrafił. Innym razem poprosił, żebym mu wyjął 
z
kieszonki papierosa i włożył do ust. Pomogłem mu zapalić, a on krztusząc się 
zapytał, co porabiam.
Czego się uczę. Co czytam. I tak zaczęły się nasze rozmowy. To znaczy, on 
wypytywał,
a ja opowiadałem. Kiedyś zapytał, dlaczego przed nim uciekałem. Skłamałem, że 
nie,
nigdy, skądże znowu. Ale on chyba wiedział, że kłamię, tylko że nie mogę 
powiedzieć dlaczego,
i więcej do tego nie wracał. Był bardzo chłonny, spragniony tych rozmów, może
wszelkich rozmów, a ja nie mogłem się pozbyć uczucia, że jestem mu coś winien, 
za ten mój
lęk, o którym wiedział, który go bolał, za te ucieczki, które sprawiały mu 
przykrość, bo przecież
nie był głupcem i domyślał się, z czego to się brało.
I kiedy Jankiel umarł — a umarł dość nagle, na zapalenie płuc, którego się 
nabawił wystając
na klatce schodowej — więc kiedy Jankiel zniknął z naszego życia, pomyślałem, że 
trzeba
o nim napisać, jak o kimś, kogo będzie nam na podwórzu brak. Może gdybym przed 
nim kiedyś
nie uciekał, gdybym mu nie był zadał cholernego bólu, nie poczuwałbym się do 
tego
obowiązku. Ale musiałem go jakoś przeprosić za tamto wszystko. Napisałem 
wspomnienie,
zatytułowałem je „Jankiel kaleka” i wrzuciłem list do skrzynki na drzwiach 
redakcji „Małego
Przeglądu”, chociaż ostatnio tak mi się z nimi nie układało. Była to, jak dotąd, 
najdłuższa
rzecz, jaką im posłałem, i przygotowany byłem na to, że redaktor sporo skreśli.
Wydrukowano całość, bez żadnych skreśleń, ale jako materiał jeszcze nie 
zakwalifikowany
do druku. To był taki eksperyment, zapraszający wszystkich czytelników do 
udziału w
redagowaniu. Zamieszczono kilkanaście prac i zrobiono konkurs między 
czytelnikami: oceńcie,
czy należy te rzeczy drukować, czy nie.. Znalazłem się więc, wraz z innymi 
małymi autorami,
w sytuacji szczególnej: bo materiały nasze były wydrukowane, ale zarazem jakby 
nie
były. Gdzieś czytałem, że to był pomysł Korczaka (na co mi wygląda), że on sam 
czytał później
te wszystkie recenzje, więc mogłem się czuć dumny, że Korczak czytał i mnie, i o 
mnie,
ale ktoś niedawno zsadził mnie z tego wysokiego konia mówiąc, że Newerły po 
prostu chciał
iść na urlop, nie miał czasu na redagowanie materiału, więc wpadł na pomysł: wy 
redagujcie,
a ja na kajaki.
Kiedy w któryś piątek znalazł się pod naszymi drzwiami numer zawierający te 
wszystkie
recenzje, było to duże przeżycie, nie taję. Mojego „Jankla kalekę” dzieci 
obsypały komplementami.
Chwalono wszystko: postać bohatera, prostotę narracji, styl, atmosferę — no,
wszystko. Tak więc miałem pierwsze w życiu recenzje — i jak dotąd najlepsze.
Na panu Gurewiczu nie zrobiło to żadnego wrażenia. Może na odwrót. Może pomyślał 
sobie,
że teraz dopiero przewróci mi się w głowie i trzeba mnie przygasić. Nigdy nie 
udało mi
się u niego wyjść z polskiego poza trójkę i tylko ostatniemu wypracowaniu dał 
łaskawie
czwórkę minus. Dziwne, że takie rzeczy się pamięta. Dziwne jest też, że chociaż 
przez cały
rok pan Gurewicz prześladował mnie trójkami z dodatkiem minusów, to na cenzurze 
wystawił
mi z polskiego i historii czwórki.
W tej szkole trwał nadal proces mojego cofania się w hebrajszczyźnie. Nie 
przywiązywano
widać do niej wagi, skoro nauczycielem był nieciekawy, oschły pan, chudy i ze 
szpakowatą
bródką w szpic, z wyglądu przypominający Don Kichota. Gdzież mu do pana 
Akermana! Ten
nauczyciel, którego nazwisko nie trzymało się i wtedy mojej pamięci, uczył także 
religii.
Wszystkim musiał wystawić piątki, więc nieważne było, jak myśmy się uczyli, bo 
zły stopień
z religii źle był widziany przez kuratorium i mógł utrudnić wstąpienie do 
państwowego gimnazjum.
Drugą piątkę na cenzurze dostałem z gimnastyki. Nauczycielem był ten sam Beniek 
Goldberg,
co u Krelmana, on jeden mnie znał i wyróżniał, trochę dlatego, że uważał, że 
jemu zawdzięczam
okrzepnięcie fizyczne, co może było prawdą. Miałem szybki, instynktowny refleks,
w „dwa ognie” byłem niemal nie do trafienia, zawsze lepszy w obronie niż w 
ataku.
Dlatego pan Beniek brał mnie do swojej drużyny i zdarzało się, że po utrąceniu 
wszystkich,
zostawaliśmy we dwóch na placu boju i wygrywaliśmy całą partię. Z chłopcami też 
miałem
dobre stosunki, dzięki piłce nożnej, w Zrzeszeniu było kilku naprawdę świetnych 
piłkarzy,
lubili ze mną grać, bo byłem nieustępliwy w obronie i dokładnie podawałem. Coraz 
bardziej
byłem przebojowy, tak, zmieniałem się, nabierałem zaufania do siebie; kiedy 
szedłem z piłką
na przebój, chłopcy wołali: — Uwaga, Dziki idzie! „Dziki”! Wzniecałem popłoch 
pod bramką
przeciwnika, strzelałem gole, często głową.
O rozkoszy zwycięstwa! Iluż rzeczy nie pamiętam, a każde zwycięstwo piłkarskie, 
każdy
gol wciąż widzę...
Te moje przewagi piłkarskie, prawdziwe czy tylko mniemane, łączą się z pewnym 
przykrym
wspomnieniem. Właściwie waham się, czy je tu wyjawiać. Ale czy wolno mi je 
pomijać?
W moim ówczesnym życiu, jeszcze tak bezgrzesznym, to była ciężka przewina, 
trudna
do wybaczenia...
Naszym wychowawcą był pan Bl., matematyk, średniego wzrostu, szczupły, łysawy, 
niechlujny,
chyba też czterdziestolatek. Chodził w pomiętym garniturze, koszulę czasami miał
niezbyt świeżą. Gdzież mu do elegancji i uroków pana Gurewicza! Ale nie o to 
szło, tylko o
ton, jaki przybierał rozmawiając z uczniem. Zawsze ironiczny, czasem wręcz 
szyderczy. Innych
chłopców to jakby nie raziło — widocznie uważali, że nauczyciel ma prawo do 
wyższości,
do ironii, do ostrzenia sobie dowcipu kosztem ucznia, cóż, w końcu jest 
nauczycielem,
szafarzem wiedzy i stopni — ja tego nie znosiłem. Wydaje mi się, że jest dużo 
dzieci wrażliwych
czy ambitnych na punkcie swojej godności osobistej, często tak bezmyślnie 
poniewieranej.
Ten chłopiec, którym byłem wtedy (co nie znaczy, że zawsze go aprobuję, ba, 
nawet
nie zawsze jest mi bliski), otóż on był chyba bardzo wyczulony na tym punkcie.
Nie uznawałem więc prawa pana Bl. do szyderczego tonu i on ten mój bunt 
odgadywał.
Nie przejmowałem się jednak nim zbytnio, bo miałem mnóstwo innych spraw, 
starałem się go
po prostu omijać. Dopiero na kolonii szkolnej w Michalinie, na którą mama mnie 
posłała (nie
mieliśmy już wówczas naszej willi), zostałem na niego skazany. Pan Bl. był 
wychowawcą na
tej kolonii wraz z panem Gliksztokiem, tym samym, który uczył nas robót 
ręcznych, a potrafiłby
uczyć i wielu innych rzeczy. Pan Gliksztok, przysadzisty, silny mężczyzna, 
spokojny,
rzeczowy, ale i twardy, cieszył się u chłopców autorytetem; pan Bl., kapryśny, 
zmienny —
żadnym. Zdaje się, że na tej kolonii było dość nudno, niełatwo było coś wymyślić 
oprócz piłki
nożnej na polanie leśnej. Poza tym kolonia kojarzy mi się z rozlewanym do 
śniadania z
dzbanów kakao, na którego samo wspomnienie robi mi się mdło.
Ratowała piłka nożna. Podzieliliśmy się na dwie drużyny, które stale ze sobą 
współzawodniczyły.
Mecz główny, uroczysty, odbył się w obecności rodziców. Moja drużyna wygrała
jeden zero i tego jednego gola strzeliłem ja z wolnego. Bramka mieściła się 
między dwoma
drzewami, górnej poprzeczki oczywiście nie było, „balon” był wtedy, kiedy 
bramkarz nie
mógł dosięgnąć piłki. Należało więc tak strzelać wolne, by bramkarz dotknął 
piłki czubkami
palców, ale obronić jej nie mógł. Robiłem to bez pudła i taki strzał udał mi się 
na oczach rodziców
(ale nie moich).
Chyba nazajutrz po tym meczu doszło do scysji między mną a naszym wychowawcą. 
Czy
szło o piłkę nożną? Nie pamiętam. Czy pan Bl. drwił z mojego zwycięskiego gola? 
Czy chciał
mnie usadzić? Czy może drwił z mojej pisaniny? Nie pamiętam, nie pamiętam. Ale 
drwił.
Otaczali nas chłopcy, ton sprzeczki stawał się coraz ostrzejszy, z jego ust 
padły jakieś obraźliwe
słowa. I wtedy ja go spoliczkowałem.
Ledwie to uczyniłem, już wiedziałem, że stało się coś okropnego. Coś haniebnego. 
Pan Bl.
był tak zdumiony — i oczywiście wstrząśnięty — że nie zareagował. Odwrócił się i 
odszedł.
Ja zostałem sam, bo chłopcy się rozeszli, zostałem z przygniatającym uczuciem, 
że jestem
wyrzutkiem. Wiedziałem, że żadne nerwy nie mogą mnie usprawiedliwić. Zrobiłem 
coś, czego
się nie robi. Upokorzyłem swojego nauczyciela.
Najdziwniejsze w tym wszystkim było to, że ja wcale nie należałem do chłopców 
rozwydrzonych.
Mieliśmy takich, ale nie byłem wśród nich ja. Nikt się na mnie nie skarżył. 
Jeśli w
scysji z panem Bl. występowałem niejako w imieniu wszystkich, to dlatego, że 
chłopcy oddali
w moje ręce przewodnictwo. Aha, to było tak: sprawa, o którą poszło, była nie 
moja, ale
wspólna. Tylko że pan Bl. obraził mnie. A znowu ja, z tym swoim nieszczęsnym 
wyczuleniem...
Nie, nie ma co szukać usprawiedliwienia. Zrobiłem coś, co natychmiast postawiło
mnie poza nawiasem społeczności i co jeszcze teraz przejmuje mnie wstydem.
Fatalna sprawa. Pan Bl. się zamknął i nie chciał do nas wychodzić. Pan Gliksztok 
wezwał
mnie do siebie i spytał, czy chcę przeprosić pana Bl., czy wolę wyjechać z 
kolonii. Wolałem
wyjechać.
Zatelefonowano po moją matkę. Nie wiem, jak jej przedstawiono sprawę, ale nie 
robiła mi
wyrzutów, w ogólne nic nie mówiła, milczała. Ja też milczałem, nie próbowałem 
się tłumaczyć.
Już mówiłem: czułem się wyrzutkiem. Pamiętam, przez cały czas jazdy dorożką z
Dworca Głównego do domu, oboje milczeliśmy. Przypatrywałem się ludziom snującym 
się w
zaduchu pod szarością murów i myślałem: jacy oni bladzi...
Z panem Bl. zetknąłem się raz jeszcze w następnym roku, kiedy chodziłem już do 
gimnazjum.
Zrzeszenie Nauczycieli, szkoła z ambicjami, raz do roku przygotowywało 
przedstawienie
teatralne. I nie byle jakie, tylko ni mniej, ni więcej... operę. Kto pisał 
libretto, nie wiem,
może pan Gurewicz, muzykę zapożyczano wedle gustu, po latach na przykład okazało 
się, że
chóralna pieśń, która mi się tak podobała, była z Beethovena, z Symfonii 
Pastoralnej. Reżyserował
też nie jakiś amator, tylko zawodowiec, pan Andrzej Marek, na którego nazwisko 
natykałem
się, czytając recenzje teatralne. Nie wytypowano mnie do udziału w tej operze, 
byłem
przecież obcy, zresztą główny bohater miał prześliczny chłopięcy głos, szczerze 
go podziwiałem.
Przyglądałem się czasem próbom, trwały kilka tygodni, zupełnie jak w prawdziwym
teatrze. Potem, chyba z okazji świąt chanukowych, odbyła się premiera. 
Zaproszono na nią
rodziców oraz kilkunastu wyrośniętych chłopców, okazało się, że są to 
abiturienci, to znaczy
ci, którzy już szkołę skończyli. Zaproszono ich dla podtrzymania więzi.
I oto stało się tak, że kiedy ja już byłem w gimnazjum, to i mnie zaproszono dla 
podtrzymania
więzi. Nie spodziewałem się tej łaski, ja, potępieniec. Ale czy iść? Jak 
spojrzeć w oczy
panu Bl.? Zostać zaś w domu — to znaczy stchórzyć. Mój honor (honor!!) wymagał, 
żebym
poszedł i stawił czoło.
Nie pamiętam, co to było za przedstawienie, najwidoczniej nie ono mnie 
przejmowało,
tylko to, co się stanie podczas przerwy, jeśli... No właśnie. I stało się: w 
przerwie napatoczyłem
się na pana Bl. Powiedziałem „dzień dobry, panie profesorze” i od razu 
pomyślałem: niedobrze,
on pomyśli, że kpisz, przecież on nie jest żadnym profesorem, zawsze do niego 
mówiło
się „proszę pana”, profesor to dopiero w gimnazjum. Pan Bl. odpowiedział lekko, 
coś w
rodzaju „serwus, jak się masz”, i absolutnie nieszyderczo spytał, jak mi idzie. 
Ani wzmianki o
tym, co między nami zaszło. Ja też nic, ani słowa, powinienem był go przeprosić, 
ale on zachowywał
się tak, jakby w ogóle tamtego nie pamiętał. Może sobie myślał: „Szczeniaku, 
wygłupiłeś
się, trudno, pewno ci się zdaje, żeś był bohaterem, a ja, jak widzisz, mam to 
gdzieś”.
Może na tym polegała jego zemsta. Rozmawialiśmy jeszcze trochę, ja wciąż z 
rozpędu nazywałem
go „panem profesorem”, i to mnie później trochę gryzło, to, że on mógł pomyśleć, 
że
ja sobie z niego podrwiwam.
Ile razy wspominałem później pana Bl., myślałem z wdzięcznością o tej rozmowie. 
Ile
wykazał w tej sprawie wielkoduszności... Nie wiem, co się z nim stało. Widywałem 
po wojnie
w prasie artykuły podpisane jego nazwiskiem, może to był on, może jego syn, może 
zupełnie
ktoś obcy, artykuły nie podobały mi się, były napisane bez polotu i 
upowszechniały
myśli zalecane.
Pan Gliksztok przeżył wojnę na Syberii, spotkałem go kiedyś na osiedlu 
mokotowskim,
poznałem go natychmiast, miał tak charakterystyczne, mocno wyrzeźbione rysy 
twarzy, tylko
okazał się dużo niższy niż ten, którego zapamiętałem. On także mnie rozpoznał, 
to znaczy
przypomniał sobie, że miał takiego ucznia. Wcale nie zdziwił się, że zostałem 
pisarzem,
owszem, czytywał, owszem, on sam zajął się historią filmu. Tamtego haniebnego 
czynu na
kolonii jak gdyby nie pamiętał. Inni pewno też nie zapamiętali. Tylko ja.
„Kryński”
Na Nowolipiu — zmiany. Cały odcinek od Żelaznej aż po Smoczą pokryto asfaltem, 
zniknęły
pamiętające cara „kocie łby”. Zrobiło się ciszej, tym bardziej że zakazano do 
Warszawy
wjazdu furmankom z żelaznymi obręczami u kół. Gazowe latarnie zastąpiono 
elektrycznymi.
Prawda, że zachowała się wciąż jeszcze, po parzystej stronie Nowolipia, 
krowiarnia, z której
zaraz po porannym udoju dostarczano mleko do sklepu pana Hochgelerntera, a pod 
pięćdziesiątym,
gdzie były aż trzy podwórka, wciąż jeszcze utrzymywała się stajnia z 
perszeronami i
platformami ciężarowymi. Właściciel tej firmy furmańskiej, z której usług 
korzystał czasem
ojciec do przewożenia żeliwnych rur, zatrudniał trzech synów, przychodzili do 
nas, żeby odebrać
zamówienia albo podliczać należności, i pamiętam, że wszyscy trzej radośnie 
rżeli, ukazując
duże żółte siekacze. Tak że mama mówiła, że to przez to furmaństwo, że kobieta 
może
się zapatrzyć.
W domu zamiast detektora pojawiło się radio głośnikowe „Telefunken—Ambasador”.
Nowa służąca, gruba i robotna Celina, prasując nie parzyła się już 
zeszłowiecznym żelazkiem
na rozżarzoną „duszę” —już było elektryczne i dzięki niemu ja sam potrafiłem 
sobie zaprasować
kant u spodni, co prawda spodnie po tym błyszczały, ale może to komu 
przeszkadza,
bo mnie nie. W kuchni, pod unoszonym blatem stołu, mój wynalazczy ojciec 
zainstalował
wannę na bojler, balia powędrowała do piwnicy. Nie pamiętam dokładnie, kiedy 
ojciec przestał
chodzić w sobotę do bóżnicy, a mama błogosławić w piątki świece w srebrnych 
lichtarzach,
pewnie na kilka lat przed wojną. Zrobiło się to jakoś samo, kiedy mama 
zachorowała
na kamienie żółciowe i zaczęła jeździć do Morszyna, a rządy w domu przejęła 
gruba służąca.
Od pewnego czasu, żeby zatelefonować, nie trzeba już było zamawiać rozmowy u 
pani w
centrali, już były aparaty z tarczą do wykręcania numeru. Zadzwoniłem kiedyś do 
premiera
Janusza Jędrzejewicza (numer był w książce telefonicznej), bo chciałem mu 
powiedzieć, że w
kraju źle się dzieje, że to, co wyprawia się na uniwersytecie, to hańba, numer 
jednak był zajęty,
do rozmowy więc nie doszło, bo ja miałem czas się rozmyślić, i w kraju nadal źle 
się
działo.
Od kiedy zacząłem chodzić do gimnazjum, stosunek chłopców z podwórka do mnie też 
jakoś
się zmienił. Nie, żeby był niechętny. Tylko że zrobiłem im się daleki. Z 
szacunkiem oglądali
niebieską tarczę z numerem „100” na rękawie mojego gimnazjalnego mundurka. 
Rozpytywali
nieśmiało, czego się uczę, czy może trygonometrii, która porażała ich samą nazwą
(mnie zresztą też). Łajbuś i jego brat z parteru (od tego krawca z „szykiem 
paryskim”), Natek
Goryn z trzeciego piętra, lilipuci Szmulek od Mendla z sutereny, kiedy z nimi 
rozmawiałem,
zachowywali się tak, jakbym się zniżał, jakbym raczył, obsypywali mnie 
komplementami,
wyrażali podziw, nie okazywali zazdrości ani buntu, że oni nie a ja tak, znali, 
psiakrew, swoje
miejsce, i to było najbardziej deprymujące. Zresztą naprawdę byłem lepszy — 
lepszy we
wszystkim. Więcej wiedziałem, więcej czytałem, oglądałem filmy, opowiadałem 
anegdotki,
żonglowałem nazwiskami królów, wodzów i ministrów, poetów, publicystów, 
drukowałem
się w „Małym Przeglądzie”, częstowałem ich hojnie irysami „Alfa”, a kiedy 
prosiłem któregoś,
żeby stanął na bramce, rąbałem gole bez litości. Byli jak worek treningowy do 
obijania,
jak widownia oszałamiana zręcznością magika. Starałem się, żeby oni tego tak nie 
odczuwali,
żeby myśleli, że nic się między nami nie zmieniło, ale się zmieniło, oni o tym 
wiedzieli — ten
Natek, Szmulek, Łajbuś i dwaj inni — wiedzieli, że ja już nie jestem tym 
chłopcem, z którym
zręczny (choć stale zasmarkany) Łajbuś wygrywał walki zapaśnicze przez 
podstawienie nogi
czy też którego nieskończenie przewyższał w grze w klipę. Może ja to wszystko 
trochę demonizuję,
może to, co było długotrwałym procesem, ścisnęło mi się w opisie i nabrało 
kondensacji.
Niemniej, tak było. Zostałem gimnazjalistą, szedłem więc dokądś, ku jakiejś 
przyszłości,
oni nie — i to było najważniejsze.
Przebywałem akurat w Świdrze, chyba po tym nieszczęsnym powrocie z kolonii, sam 
w
wynajętym przez mamę pokoju z werandą, w.drewnianej zmurszałej willi, ocienionej 
wysokimi
sosnami — gdzież jej do jasności i kolorowości naszej! — otóż tam byłem, kiedy 
Stella
zatelefonowała z domu, że mam natychmiast wracać do Warszawy, zdawać egzamin do 
gimnazjum
Kryńskiego. Nie wiem, jak to się stało, że mama zapisała mnie właśnie do tego 
groźnego
gimnazjum, może przez snobizm, bo „Kryński” słynął jako szkoła wymagająca, i to 
o
profilu matematyczno—przyrodniczym, więc niby zupełnie nie dla mnie. Wprawdzie 
teraz,
po reformie, wszystkie gimnazja, aż do małej matury, miały jeden program 
ogólnokształcący,
ale wiadomo, że dla profilu szkoły najważniejsza jest tradycja. Tak więc (bez 
śniadania, ale i
tak nie mógłbym nic przełknąć), pojechałem na nowy jeszcze Dworzec Główny — z 
duszą na
ramieniu, ale i nie bez dumy.
Wszystko było inaczej niż u Krelmana i w Zrzeszeniu. Najpierw zdawaliśmy 
geografię, ale
nie w klasie, ale w specjalnej pracowni, z rozwieszonymi na ścianach mapami, 
przy długich,
jasnych stołach. Profesor Arseniusz Piryński, uchodźca z Bolszewii (jak ten kraj 
nazywał),
rozdał nam powielone testy. Pierwszy raz w życiu miałem wypełnić test — tę 
innowację
wprowadził dyrektor gimnazjum, pan Michał Kryński — bardzo mi się ta nowość 
spodobała,
ale tutaj na wstępie od razu wybuchł konflikt. Mówię „wybuchł” ze względu na 
temperament
pana Piryńskiego. Przynieśliśmy na egzamin, jak zwykle do szkoły, piórniki ze 
wszystkim, co
potrzebne, ale oto okazało się, że nie daje się tu atramentu. Nie od razu 
zrozumieliśmy, o co
chodzi, kiedy pan Piryński się rozwrzeszczał: „Przepraszam poproszę! uczeń 
absolutnie! pióra,
wieczne pióra! tu nie cheder! to gimnazjum! zapomnieć proszę — absolutnie!” 
Jeszcze
grzmiał tak kilka minut, przejmując nas drżeniem, także przez to, że tak bardzo 
poczerwieniał,
aż wreszcie po tych wszystkich „przepraszam proszę” wezwał woźną i kazał jej 
przynieść
kałamarze. Jakoś się więc znalazły. Test wypełniłem dobrze, może nawet na 
piątkę, bo
głównie chodziło w nim o wymienienie państw, stolic, rzek i gór, a ja zawsze 
lubiłem podróżować
palcem po mapie.
Potem był polski. Wypracowanie. Egzaminu doglądał przystojny, wysoki szatyn, ze 
złotawym
szczeciniastym wąsikiem, wcale nie polonista, ale, jak się potem okazało, 
historyk, profesor
Chłopski. Z kilku zaproponowanych tematów wybrałem „Pamiętny dzień w moim 
życiu”.
Ale jakie dwunastoletni chłopiec może mieć pamiętne przeżycie? — wszystko 
wydawało
mi się nieciekawe — dopiero po latach, kiedy rozpatruje się swoje dzieciństwo z 
dystansu,
umie się wskazać, które przeżycie zasługiwało na pamięć. Opisałem wydarzenie 
sprzed
kilku miesięcy: pogrzeb marszałka Piłsudskiego. Maj tego roku był wyjątkowo 
zimny, kilka
dni przed śmiercią marszałka spadł nawet śnieg i ludzie uznali, że dzieje się 
coś niezwykłego.
Zgromadzono nas na placu Zamkowym, skąd mieliśmy się udać do katedry dla oddania 
hołdu
zwłokom marszałka. Ale wciąż przepuszczano inne szkoły, myśmy stali koło 
kamienicy Johna,
gdzie dzisiaj są ruchome schody, staliśmy w naszych mundurkowych paletkach i 
ziębli. W
końcu pan Gurewicz ułożył się z kimś, kto tym wszystkim dyrygował, że możemy iść 
do domu,
a będzie się liczyło, żeśmy byli i hołd oddali. To właśnie opisałem, nie 
zapomniawszy
dodać o wrażeniu, jakie śmierć Józefa Piłsudskiego zrobiła u nas w domu.
Nie wiem, co napisali inni, ale moje wypracowanie musiało wypaść dobrze, bo 
nazajutrz,
podczas klasówki z rachunków, pan profesor Chłopski, widząc że się męczę, 
przysiadł się do
mnie, spojrzał na to, co napisałem, i szepnął: „Nie tak”. Pewnie szło o jakiś 
napełniający się
wodą basen czy o dwa pociągi, które zbliżają się do siebie z różną szybkością z 
dwóch przeciwległych
stacji, w każdym razie o coś, co z miejsca sparaliżowało mi mózg. Chłopski 
zaczął
mi podpowiadać: napisz to, zapytaj o to — teraz dodaj — podziel — daj tamto w 
mia-
nowniku... Po czym, uznawszy że już dalej pójdzie łatwo, odszedł uspokojony. Nic 
nie pomogło:
wszystko w końcu poplątałem i oddałem zadanie nie rozwiązane. Opowiedziałem w
domu mamie, że nie umiałem poradzić sobie z zadaniem, że w ogóle nie wiedziałem, 
jak się
do tego zabrać, mama załamała ręce i spytała, czy będę zdawać dalej. Nazajutrz 
miał być ustny
z polskiego i chyba z matematyki. Zdawało się przed komisją, najważniejszy był 
Chłopski,
odpowiadałem z gramatyki i historii, po każdej mojej odpowiedzi kiwali głowami, 
a Chłopski
najwyraźniej starał się im wmówić, że odpowiadam znakomicie, postawił mi jakieś 
pytanie z
matematyki, odpowiedziałem jak tuman, on jednak to zręcznie podchwycił, 
powiedział coś w
rodzaju „a więc twierdzisz, że — i tu dał prawidłową odpowiedź — bardzo dobrze, 
dziękuję”.
Wyszedłem z sali wiedząc, że zostałem przyjęty. Do Kryńskiego, mimo oblania 
pisemnego
zadania z rachunków, niesłychane!
Potem dano nam do wypełnienia jeszcze jeden test, osobisty, ułożony przez 
szkolnego
psychologa — Michał Kryński zatrudniał takiego. Zapamiętałem, że w rubryce „czy 
jesteś
śmiały nieśmiały niepotrzebne skreślić” skreśliłem bez wahania słowo „śmiały”. 
Zapamiętałem,
bo w rok później przypomniał mi to nasz wychowawca, doktor Ludwik Rath, 
polonista.
„Ty literato bezczelny!” — zawołał wobec całej.klasy. „Ta ty jeden jedyny z nich 
wszystkich
— jeden jedyny! — napisałeś o sobie, że jesteś «nieśmiały», a teraz co?” — 
zapytywał dramatycznie,
nawiązując do jakiegoś mojego zuchwalstwa.
Myślę, że nie było w moim wyznaniu żadnej kokieterii. Chciałem odpowiedzieć 
uczciwie.
Znałem siebie, wiedziałem, że jestem nieśmiały. Co przecież nie wyklucza jakichś 
desperackich
wyskoków. Gwałtów na własnej osobowości. Bardziej mnie zastanowiło to, że różni 
moi
raczej niemrawi koledzy, maminsynkowie, pieszczochy, podlizuchy, że Flinkier, 
Otterman,
Drejer, Lewinson, wszyscy oni uważają się za śmiałych. Zrozumiałem — po tym, co 
ujawnił
Rath — jak mało znamy siebie. Albo że nie mamy odwagi spojrzeć na siebie 
uczciwie. Że
chętnie widzimy się takimi, jakimi chcielibyśmy być.
Ale oto spostrzegam, że zatrącam o sprawy poruszone już w Teatrze Heroda, w 
pierwszej,
„gimnazjalnej” części tego cyklu. Muszę uważać, żeby jej nie powtarzać. Zarazem 
zwalnia
mnie to od poruszania spraw, które są już w niej opisane.
„Dzisiejsza elegantka”
Nasze gimnazjum założył, chyba w roku 1909, Magnus Kryński, matematyk, jako 
prywatną
szkołę średnią dla dzieci żydowskich z „dobrych domów”, z językiem wykładowym 
polskim,
ale z uwzględnieniem hebrajskiego i historii Żydów, której uczyliśmy się 
najpierw z
podręcznika Dubnowa, a później Bałabana. Gimnazjum nasze znajdowało się w domu 
na rogu
ulicy Miodowej (5) i Senatorskiej (4), można było wejść z tej albo z tamtej 
bramy, co
miało swoje atrakcje. Szkoła spłonęła od bomby zapalającej we wrześniu 
trzydziestego dziewiątego
roku, pobiegłem gasić, ale było już za późno. Staliśmy przed szkołą z kilkoma 
kolegami,
którzy przybiegli tu tak samo jak ja, i przyglądaliśmy się jej dogorywaniu, a 
gryzący
dym wyciskał nam z oczu łzy. Pamiętam, że na parapecie okna na drugim piętrze, 
gdzie znajdowała
się pracownia chemiczna, połyskiwała bielą ognioodporna parowniczka i było w tej
ognioodpornej bieli coś wyzywającego. Pomyślałem sobie też, że w tym pożarze 
spłonęła w
pokoju nauczycielskim nagroda, jaką wymyślił dla mnie Rath za jakieś konkursowe 
wypracowanie
— tom Poezji wybranych Słonimskiego — której nie zdążyłem odebrać przed wyjazdem
na wakacje. (Dziwne, że nigdy o tym Słonimskiemu nie opowiedziałem, pewno by go
to poruszyło, może by nawet uznał ten spalony tom swoich utworów za temat do 
wiersza). Po
wojnie gmach szkoły, najwidoczniej zabytkowy, odbudowano, choć w innym trochę 
kształcie,
już bez sklepu od ulicy Senatorskiej, gdzie za naszych czasów były włoskie lody, 
„gelateria
Veneziana”, dwadzieścia groszy porcja, ale jakie!... Na murze budynku jest dziś 
tablica, że
mieściło się w nim gimnazjum żeńskie — rzeczywiście, było takie, w drugim 
podwórzu, żadnych
kontaktów jednak między nami nie było, właściwie zdumiewające, żadnych prób 
flirtu,
one sobie, a my sobie, widocznie bariery, prawdziwe czy wyobrażone, nazbyt 
onieśmielały —
otóż ku pamięci naszego gimnazjum żadnej tablicy nie ma, nie było komu się 
postarać, za
mało nas przeżyło.
Nasz dyrektor, Michał Kryński, syn Magnusa, chemik z wykształcenia, był to 
wysoki i
szczupły ciemny szatyn o przerzedzonych włosach, srebrniejących na skroniach, z 
przystrzyżonym
z angielska wąsem, ubrany nieskazitelnie, wysławiający się starannie, surowy i
usztywniony, jak na dyrektora przystało. Kontynuował dzieło swojego ojca, ale 
najmniej obchodziła
go specyfika etniczna uczącej się tu młodzieży, tę odziedziczył po ojcu z 
dobrodziejstwem
inwentarza, pochłaniały go problemy pedagogiki. Pasjonował się poszukiwaniami 
nowych
form nauczania, usiłował przeszczepić na nasz grunt doświadczenia Daltona. (Co 
do
owych spraw „etnicznych”, to poszeptywano sobie nawet, że jest wychrzczony, ale 
to nie
mogła być prawda, nie zgadzałoby się z przeznaczeniem szkoły). Swoją metodę 
nazwał
Kryński systemem półdaltońskim, a więc nieco skorygowanym przez większy udział 
nauczyciela.
Dowiedzieliśmy się o tym od razu po wakacjach, na pierwszej lekcji — nie 
pamiętam,
czy chodziło o historię, przyrodę czy geografię — kiedy rozdano nam grube pliki 
powielonych
maszynopisów, które dyrektor nazwał „przydziałem pracy”, i kazano zabrać się do 
nich
samodzielnie. Wstępna część przydziału stanowiła skondensowany wykład 
nauczycielski. Po
przeczytaniu go, można było zadawać pytania, nauczyciel udzielał wyjaśnień. 
Potem zaczynała
się część testowa. Test w metodzie Kryńskiego nazywał się OSW, czyli „Obiektywny
Sprawdzian Wiadomości”. Po wypełnieniu testu, opartego na owym wykładzie 
wstępnym i
odpowiednim rozdziale z podręcznika, czytało go się w klasie na głos, na 
wyrywki, a nauczyciel
stawiał stopnie w nostesiku, i to odbywało się już jak najbardziej tradycyjnie.
Testy—klasówki oceniał nauczyciel według skali stupunktowej. Ponieważ były 
pytania
łatwiejsze i trudniejsze, więc niektóre oceniono „drożej”, uczeń zawsze 
wiedział, z jakim pytaniem
się zmaga, czy źle odpowiadając traci dziesięć procent czy tylko dwa. Dotyczyło 
to
także wypracowań z polskiego i historii. Wszystko usystematyzowane. O b i e k t 
y w n e!...
Ocenę z wypracowań pisemnych dostawaliśmy na zielonych druczkach, gdzie 
punktowano
czystość (5, 4 i 0), czytelność (podobnie), przestankowanie, ortografię, 
gramatykę, styl, treść,
może i samodzielność ujęcia. Poniżej sześćdziesięciu procent była dwójka, 
powyżej zaczynało
się mozolne wspinanie ocen po tabeli w górę, by wreszcie przy dziewięćdziesięciu 
procentach
osiągnąć piątkę.
Łatwo spostrzegliśmy, że Kryński rozkochany był w swojej metodzie, propagował ją 
w
prasie suchymi jak pieprz artykułami, dowodził, że nasz system wdraża ucznia do 
samodzielności,
że jest bardziej wydajny od tradycyjnych zajęć. Zabiegał o to, żeby kuratorium 
przyznało
naszemu gimnazjum prawo do czterdziestominutowej lekcji, bo dzięki jego 
systemowi
zdąży się o wiele więcej materiału przerobić i więcej uczniów przepytać. O te 
pięć minut walczył
nieustępliwie, zmusił w końcu urzędników i przedstawicieli innych szkół do 
przyjścia na
lekcje pokazowe. Kilka razy podczas takich pokazówek wyrywano mnie, żebym się 
popisał,
na polskim to, owszem, się udało, błysnąłem imponującą jak na trzynastolatka 
wiedzą (która
jednak nie miała nic wspólnego z metodą przydziałów i testów, o czym Rath 
wiedział, ale
nasi goście nie), za to na lekcji geografii zawaliłem sromotnie, Piryński 
spąsowiał tak, że myśleliśmy,
że go szlag trafi, o mało nie pogrzebałem wszystkich starań naszego dyrektora! W
końcu jednak Kryński wywalczył dla nas tę ulgę: byliśmy podobno jedyną w kraju 
szkołą z
zatwierdzoną lekcją czterdziestominutową.
A było o co walczyć. Bo na skutek tej naszej dwoistości (a także jego, 
Kryńskiego), mieliśmy
wolne dwa dni w tygodniu, być może także jako jedyne gimnazjum w Polsce. Sobota
musiała być wolna jako sabat, wolna zaś niedziela wynikała już chyba z owych 
utajonych
skłonności dyrektora, a także z faktu, że byli u nas przecież nauczyciele 
chrześcijanie, nie
wspominając już o woźnych, na czele z malutką panią Gajewską, która objawiała 
dla mnie
wiele czułości. Pięć dni — na cały normalny, ogólnopolski program plus zajęcia z 
hebrajskiego!
(Mieliśmy więc na ogół po siedem lekcji dziennie, a w środy nawet osiem, kiedy 
dwie
ostatnie godziny poświęcone były zajęciom praktycznym. Z tych ostatnich godzin 
najchętniej
też wymykaliśmy się do parku albo do „Maratonu” na Bielańskiej na ping—ponga. 
Nauczycielką
była wprawdzie młoda, urodziwa, imponująco zbudowana kobieta, zawsze w fartuchu
z brązowej tafty, przyjemnym w dotyku, kiedy komuś udało się otrzeć o jej mocne 
biodro
albo pochylając się wspólnie nad warsztatem stolarskim dotknąć niby niechcący 
piersi, a ona,
śmiejąc się, tylko palcem przygrażała — więc chociaż ta nauczycielka była 
pociągająca, to
przecież nie aż tak, żeby bez przerwy wybałuszać oczy i nie wagarować. Byłem 
chyba u niej
najgorszy. Jedyną robotą, którą udało mi się doprowadzić do końca, był 
śrubokręt, co bardzo
zemściło się na domu, bo dumny z osiągnięcia sprawdziłem, czy naprawdę można nim 
się
posługiwać — o dziwo, działał jak prawdziwy! — no i odkręciłem w mieszkaniu 
wszystko,
co się dało). Mieliśmy więc dwa dni w tygodniu wolne, rzecz nieznana w żadnym 
zakładzie
pracy. Widocznie dyrekcja nie mogła tego przeboleć, a może uznano, że nie należy 
nas rozpaskudzać,
bo kazano nam jednak przychodzić w niedzielę na jedną godzinę — wychowawczą.
Można sobie wyobrazić, ile powodowało to nagłych bólów głowy, mimo że absencja 
(słowo,
którego lubił używać dyrektor) groziła obniżeniem stopnia ze sprawowania. O czym 
Rath z
nami podczas takiej godziny rozmawiał? O etyce. Dobro — zło — ludzie — bogi... 
Nic nie
pamiętam! Czyli: nie godziny wychowawcze mnie wychowały. W niektóre niedziele, 
zwłaszcza
wiosną, zamiast lekcji wychowawczej mieliśmy zajęcia z ćwiczeń fizycznych — 
tylko dla
tych, których to interesowało — i wtedy my, sportowcy, stawialiśmy się 
gremialnie na boisku
w ogródku Raua w Ogrodzie Saskim albo na Agrykoli, tego to nikt z nas nie 
opuszczał.
Nie ma się co dziwić, że Dyrek koniecznie chciał wiedzieć, co ci nowi o jego 
systemie
myślą. I kiedy któregoś dnia nasz polonista zachorował, Dyrek we własnej osobie 
zjawił się
na zastępstwo i zadał nam wypracowanie klasowe: „Co myślę o systemie przydziałów 
i testów”.
Nie wiem, co napisali koledzy — chyba to, czego od nich oczekiwano — ale mnie,
który miałem w pamięci lekcje pana; Akermana, a także wykłady pana Gurewicza, 
diabeł
podkusił i pochwaliwszy testy jako istotnie „obiektywny sprawdzian wiadomości”, 
wyraziłem
wątpliwość, czy system przydziałów rzeczywiście wdraża do samodzielnej pracy, 
czy szansa
wyuczenia się „przydziału” na pamięć nie tworzy kujonów. Czy nie pozbawia ucznia 
okazji
obcowania z osobowością nauczyciela. (Pisałem to na pewno w innym języku, 
prostszym i
pewnie przez to lepszym, ale w tym duchu).
Chłopcy, kiedy się dowiedzieli, że skrytykowałem ukochany system „przydziałów” 
(zdaje
się, że niektórzy ostrożnie wyrazili wątpliwości co do testów, ale „przydziałów” 
nikt nie ruszył),
puknęli się w czoło, spodziewając się dla mnie najgorszego. Dostałem piątkę. 
Nie, żebym
Dyrka o czymś przekonał. Dostałem piątkę za odwagę i „temperament”, jak się 
wyraził.
Ale był dotknięty. Zwracając mi zeszyt powiedział: „Więc uczniowi (słowo „uczeń” 
wymawiał
zawsze śpiewnie, wydłużając akcentowaną zgłoskę), uczniowi nie podoba się system
przydziałów?” Bąknąłem coś, że to niezupełnie tak, tylko... Nie wiem, co z tego 
zrozumiał,
ale wiem, że urazę zachował. Nie miało to jednak żadnych konsekwencji. Nasz 
Dyrek był
wzorem dżentelmena — i sam o tym wiedział, co istotne. Człowiek kultywuje w 
sobie to, co
uważa za cenne. Miałem się o tym przekonać wkrótce.
(Dżentelmeneria naszego dyrektora okazała się demoralizująca. Kiepsko 
przygotowywała
do życia. Zbyt często liczyłem później na grę fair, co spowodowało niejedno 
rozczarowanie).
Na półroczu Dyrek zaaranżował pewien ciekawy eksperyment — wychowawczy? 
społeczny?
— najważniejsze, że udany, i dlatego warto o nim opowiedzieć. Były u nas dwie
pierwsze klasy: „A” i „B”. W każdej z tych klas, naturalną rzeczy koleją, 
ujawnili się uczniowie
lepsi i gorsi. Otóż w połowie roku Kryński zarządził wielkie przemieszczenie: 
wszystkich
lepszych uczniów zgrupował w klasie „A”, wszystkich gorszych w klasie „B”, w tym 
także
znanych łobuzów. Grzeczni, ulizani znaleźli się w grupie „A”. Miało to fatalny 
wpływ na
rywalizację sportową — prawie cała czołówka piłkarska znalazła się w tej gorszej 
grupie —
ale tego Dyrek jakoś nie brał pod uwagę. Natomiast stało się coś bardzo 
dziwnego: z czasem
w obu klasach utworzyły się nowe podziały. W grupie „B” na czoło wysunęła się 
nowa elita
wybijających się chłopców, w klasie „A” wyłoniła się grupa zaniedbujących się 
(chociaż nieliczna).
Nawet w piłce nożnej przepaść między grupami zaczęła się wyrównywać, dzięki 
zajadłości
nowych adeptów, tym razem z grzecznej grupy „A”. Nie wiem, czy Kryńskiemu o to
chodziło — możliwe, że chciał po prostu zgromadzić całą łobuzerię w jednej 
klasie pod jedną
mocną ręką — w każdym razie to, co się stało, było bardzo pouczające i nieraz mi 
się przypominało,
kiedy rozmyślałem o tworzeniu się elity. Nam wtedy proces ten wydawał się 
całkiem
naturalny.
Chciałem bardzo znaleźć się w tej gorszej grupie, z najlepszymi piłkarzami. 
Miałem szansę,
bo na półrocze cenzura była okropna: piątki z polskiego i historii, chyba 
czwórka z geografii,
a poza tym trojki i dwójki. (Pisałem wówczas powieść z historii Rzymu i Judei, 
studiowałem
materiały „źródłowe” i oczywiście nie miałem czasu na jakąś tam naukę). Poza tym
wiadomo było, że grupę bandziorów prowadzić będzie profesor Chłopski, którego 
wszyscy
uwielbiają. Chłopski potrafił, rozdawszy na początku lekcji „przydziały”, 
powiedzieć: „róbcie,
co chcecie, tylko nie zawracajcie mi głowy”, albo przerwać wykład, żeby 
opowiedzieć
parę żydowskich kawałów. Potrafił też użyć języka nieprofesorskiego, to znaczy, 
powiedzieć
„morda w kubeł!”, a nawet syknąć przez zęby: „a go...!” Kiedy na zebraniu 
klasowym Rath
wyczytywał z namaszczeniem nazwiska tych, którzy przejdą do klasy dwójkowiczów, 
nie
czynił tego według alfabetu, ale posługując się jakąś tajemniczą tabelą 
klasyfikacyjną, za-
pewne pomysłu Dyrka. Wciąż czekałem, że padnie moje nazwisko, ale Rath doszedł 
do końca
listy i nic. Byłem pewny, że mnie po prostu przeoczył. Wstałem i spytałem: „A 
ja?” „Zostaniesz z nami”.
To była jego sprawka, na pewno. Oczywiście, za dżentelmeńskim przyzwoleniem 
Dyrka.
Doktor Ludwik Rath (przezwisko „Gruba Dupa”), młody, tęgawy, zawsze gładko 
wygolony
aż do zaróżowienia okrągłych policzków, byt rodem ze Lwowa, jak większość 
naszych nauczycieli
młodszej generacji i asystentów. (We Lwowie było chyba więcej młodej 
zasymilowanej
inteligencji żydowskiej, z tytułami doktorskimi, o które w dawnej Galicji było 
łatwiej
— i bezrobotnej; kończyli uniwersytety i nie mieli co robić, przybywali więc do 
stolicy, gdzie
jednak możliwości było więcej, mieszkali w pokojach sublokatorskich, ambitni, 
świetnie wykształceni,
często jednak zarywający lwowskim akcentem, w którego podrabianiu ja się 
specjalizowałem.
Kupa śmiechu). Rath tylko pozornie posługiwał się systemem przydziałów,
który do przedmiotów humanistycznych był mniej przydatny. Zwykle na początku 
lekcji
czytał jakiś tekst literacki, potem przeprowadzał nad nim dyskusję, którą 
prowadził tak zręcznie,
że zawsze dawała oczekiwaną przez niego konkluzję. W ten sposób stwarzał 
złudzenie,
że sami wyciągamy wnioski. Jeśli chodzi o jego upodobania estetyczne, to dzisiaj 
myślę, że
był kimś w rodzaju „klasyka”. Cenił wiersz solidnie zbudowany, dowodził nam, że 
najważniejsze
w linijce powinno być słowo rymujące się, że odczytując na przykład same rymy
można już się zorientować, o czym wiersz jest. Czytał starannie, właściwie 
ładnie, na szczęście
bez prób interpretacji aktorskiej, która najczęściej kładzie wiersze, odziera je 
z rytmu,
wyrywa z aury poetyckiej. (Wiersz powinno się chyba czytać tak, jak został 
napisany, to znaczy
jak go słyszał w sobie poeta pisząc). Nie przypominam sobie, żeby wspomniał 
kiedykolwiek
o istnieniu awangardy, żeby padło z jego ust nazwisko Przybosia, Wata czy 
Peipera.
Pamiętam, że aprobował asonanse, cytując przy tym oczywiście Tuwima. Zdaje się, 
że za
szczyty poezji uważał „Młodą Polskę”. Bardzo ładnie przeczytał nam kiedyś Deszcz 
jesienny
Staffa. Czytał nam też Kasprowicza, Tetmajera, Koraba—Brzozowskiego. Z 
renesansu: Kochanowskiego
(Czego chcesz od nas, Panie, za Twe hojne dary) — i chyba tylko jego.
Początkowo nic nie zapowiadało, że stosunki między nami dwoma, nauczycielem i
uczniem, ułożą się tak niezwyczajnie. Siedziałem na jego lekcjach cichutko, 
słuchałem pilnie,
co mówi, zgadzałem się, że zna przedmiot, żałując zarazem że to nie Chłopski 
albo pan
Akerman. Raz tylko, kiedy coś cytował, odezwałem się: „to tak jak w Anhellim”. 
(Uwielbiałem
wtedy Anhellego, później mi to przeszło). Rath przerwał wykład. „Ty znasz 
Anhellego?”
— spytał zdziwiony. Nie rozumiałem, czemu się dziwi. „No pewnie”. „Kto jeszcze 
zna?”
Nikt się nie odezwał.
Do klasówek z polskiego trzeba było mieć oddzielny zeszyt, gruby, w czarnym 
matowym
obłożeniu pokrytym celofanem. Temat inauguracyjnej klasówki łatwo można 
odgadnąć:
„Pierwszy miesiąc w nowej szkole”. Doświadczony porażkami doznanymi od 
Gurewicza,
przystąpiłem do pisania bez specjalnego zapału, temat też nieszczególny, kiedy 
oddawałem
zeszyt Rathowi, czułem się bardzo niepewnie.
Co napisałem, nie pamiętam. Może o tym, że wszystko tu było inne niż u Krelmana. 
Na
przykład w gimnazjum w swoich klasach przebywaliśmy głównie podczas pauzy, bo 
wiele
lekcji odbywało się w pracowniach — przyrodniczej, geograficznej, fizycznej, 
chemicznej —
i tak wędrowaliśmy z teczkami od pracowni do pracowni jak tułacze na pustyni. 
Samo poranne
przyjście do szkoły też wyglądało inaczej: żadnych usprawiedliwień w rodzaju 
„proszę
pana, tramwaj się wywrócił” albo „zegarek stanął”, nikt tego nie słuchał, w 
korytarzu był zegar
do wybijania czasu przyjścia, jak w fabryce, każdy z nas miał swoją kartę, a 
potem sekretarka,
jasnowłosa pani Rena, wysoka i zgrabna, przeglądała nasze karty i odnotowywała
spóźnienia w dzienniku. Przy tablicy pod zegarem dyżurował codziennie inny 
profesor, mowy
nie było, żeby kolega załatwił ci wybicie, chyba że sam nauczyciel, co w 
późniejszych
latach robił za mnie Rath albo Chłopski.
Prócz profesora dyżurnego, w korytarzu przy zegarze często czuwała stara pani 
Helena
Kryńska, wdowa po założycielu gimnazjum. Czyhała na tych, co zalegali z czesnym. 
Było
nas w gimnazjum ponad czterystu, a przecież ona każdego znała po nazwisku — to 
był
zresztą jedyny jej obowiązek — wiedziała, kto ile jest winien, i zdarzało się, 
że niektórych
odsyłała do domu. „Należy się za trzy miesiące, niech mama przyjdzie i zapłaci, 
bez zapłaty
nie ma nauki” — mówiła. Czasami dodawała z dumą: „Jak Kryński jest za drogi, to 
trzeba się
przenieść do Finkla”.
Chyba pod koniec roku szkolnego pani Helena Kryńska zmarła, na jej pogrzebie 
była delegacja
uczniów ze starszych klas, a myśmy mieli dzień wolny od nauki. Odtąd nikt już 
nie
wyłapywał przy zegarze w korytarzu tych, którzy zalegali z czesnym, a mimo to 
jakoś to szło.
Może napisałem w wypracowaniu o tym zegarze, może o nowych kolegach, a może o 
tym,
że zamiast nauczycieli byli teraz panowie profesorowie, a może o mundurkach. 
Mieliśmy
granatowe mundurki z niebieskimi wypustkami na rękawach i wzdłuż spodni, i 
metalowe
guziki i granatowe jesionki, też z wypustkami, i przepisowe czapki w kształcie 
legionowych
maciejówek. I oczywiście obowiązkowe niebieskie tarcze z numerem szkoły na lewym 
ramieniu.
Ja wiem, ze powrót do tego w dzisiejszym rozbarwionym świecie jest niemożliwy,
ale w gimnazjum, do którego chodzili i biedni, i bogaci (dla biedniejszych, z 
dobrymi stopniami,
nawet „Kryński” przewidywał ulgi w opłatach), nie było przynajmniej 
współzawodnictwa
w ciuchach. Wszyscy jednakowi. Mogła być różnica w jakości materiału, na której
my, chłopcy, nie znaliśmy się, była dla nas bez znaczenia. Mundury kupowało się 
w niezliczonych
sklepikach żydowskich na Wielopolu albo na Nalewkach, sprzedających wyłącznie
odzież szkolną, gdzie można było, odchodząc i wracając, utargować z ceny 
złotówkę albo i
dwie. Moja mama bardzo lubiła obrzęd targowania się, ja tego nie znosiłem, 
szarpałem ją za
rękę, szeptałem „chodźmy już”, ale mama tylko udawała, że odchodzi, kupiec 
dobrze o tym
wiedział, wybiegał za nią na ulicę, przytrzymywał, krzyczał: „Czy ja mam do tego 
dołożyć?
Pani widzi, co to za materiał! Przecież to gabardyna!” „Tak, leżało obok 
gabardyny” — odpowiadała
moja mama sceptyczka. „Guziki oksydowane!” „Po co mu gabardyna? Po co mu
guziki oksydowane? — Te swoje dwójki może mieć w byle jakiej szmacie! I tak 
wszystko
podrze przez swój futbol!” Wszystko to była prawda i prawdą też było to, że mnie 
wcale nie
zależało na jakiejś gabardynie, a w futbol graliśmy w spodniach i nogawki miałem 
od tego
zawsze postrzępione.
(W liceum, do którego się przechodziło po czterech gimnazjalnych, ale ja już nie 
zdążyłem,
bo wybuchła wojna, wypustki i tarcze były czerwone. Jak trudno było się tej 
bordowej
czerwieni doczekać! Co roślejsi chłopcy już w trzeciej gimnazjalnej kupowali 
sobie mundurki
z czerwonymi lampasami, żeby zadawać szyku albo wejść do kina od lat szesnastu, 
a przede
wszystkim, żeby zaimponować dziewczętom. To był powszechny zwyczaj, w czwartej 
gimnazjalnej
tylko ostatni maminsynek mógł mieć mundur z przepisowym niebieskim lampasem.
To samo robiły dziewczęta, żadna nie chciała być za smarkulę, każda wolała 
odgrywać licealistkę.
Profesorowie, trzeba przyznać, patrzyli na to nadużycie przez palce. Nie 
pamiętam
przypadku, żeby kogoś odesłano do domu za tarczę w niewłaściwym kolorze).Nie 
było mnie
w szkole, kiedy Rath zwracał zeszyty z wypracowaniami, chorowałem. Nie 
zadzwoniłem do
nikogo, żeby dowiedzieć się, jaki mam stopień, jakoś się tą klasówką nie 
pasjonowałem. Kiedy
po tygodniu przyszedłem do klasy, jeden z kolegów (ale kto to był?) wręczył mi 
mój zeszyt,
miał przy tym tajemniczą minę. Bałem się otworzyć. „Co tam jest? — spytałem. 
„Dziewięćdziesiąt
dziewięć procent”. Wtedy otworzyłem zeszyt i spojrzałem na zielony druczek,
nie wierząc własnym oczom: otrzymałem same najwyższe noty niby mistrz w skokach 
do
wody. Tylko z przestankowania miałem urwany punkt, jakiś przecinek wydał się 
profesorowi
zbędny. Podczas gdy ja, ogłuszony tym niespodziewanym sukcesem, wpatrywałem się 
w
zielony druczek z ocenami, mój kolega (tylko kto to był, u licha?) opowiadał: 
„On długo mó-
wił o tym twoim wypracowaniu, a potem przeczytał je nam”. Aha, przeczytał im, to 
mogło
zaniepokoić, spytałem: „No i jak?” „Fajne” — odpowiedział.
To chyba był brzuchaty, okrągły na buzi Altman, który siedział z bladym i 
piegowatym
Drejerem w pierwszej ławce. Przyjaźnili się ze sobą, Altman był lepszym uczniem, 
przede
wszystkim z matematyki. To jest przyczyna, dla której chłopcy nie tylko 
aprobowali moje
wyróżnianie się w pisaniu, ale wręcz mu sprzyjali. Chociaż to komuś może wydać 
się niewiarygodne,
ale myśmy się w klasie lubili. Nikt mi nie zazdrościł ani ja nikomu. Może to 
wynikało
z tradycji tego gimnazjum, że ja byłem jedynym w klasie humanistą — nie do 
wiary,
prawda? — chociaż wszyscy chłopcy sporo czytali, brali książki w 
wypożyczalniach, ale
skłonności do pisania nie przejawiał nikt, Rath nawet czasem odczytywał co 
bardziej nieporadne
kawałki (w rodzaju: „idąc ulicą zawalił się dom”), za to wszyscy byli świetnymi 
matematykami,
kilku wręcz genialnych, szczególnie niejaki Dobosz, na imię miał Menachem,
chłopak masywny, z biednego chasydzkiego domu, niezwykły talent, wspaniały 
uczeń, pamięć
wstrząsająca: wyrwany do odpowiedzi potrafił wyrecytować całe stronice z 
podręcznika
czy z „przydziału”. Był przy tym uczynny, pomagał kolegom, mówił: Jak to, 
takiego głupstwa
nie potrafisz zrozumieć? W czwartej klasie udzielał już co bogatszym matołom 
płatnych
korepetycji, z poręki nauczyciela. Ale ten genialny chłopiec z niczego się tak 
nie cieszył, jak
ze swoich sukcesów w koszykówce i z tego, że wstawiałem go na obronę do drużyny 
piłkarskiej,
gdzie walczył bardzo ambitnie.. Nie wiem, co się z nim stało. Chyba się nie 
uratował,
bo by dał o sobie słyszeć...
Tak to już jest, że własne umiejętności każdy uważa za naturalne, jeden dziwi 
się, że komuś
ułożenie zdania przychodzi z trudnością, inny, że inteligentny zdawałoby się 
chłopak nie
potrafi rozwiązać czegoś, co jest oczywiste. Ja podziwiałem uzdolnienia moich 
kolegów, a
oni moje. Odczytywanie na głos moich wypracowań weszło u Ratha w zwyczaj. Pewien 
sukces
utrwalił mi się w pamięci. W podręczniku do polskiego Mówią wieki (kto z niego 
się nie
uczył, niech żałuje!) była czytanka o matce Grakchów. Nie pamiętam, jaki autor 
napisał tę
czytankę, w której szło o to, że elegancka, korzystająca z życia przyjaciółka 
pani Kornelii z
rodu Scypionów wytyka jej ascetyzm i odcięcie się od świata. Rath zadał nam 
wypracowanie
domowe, w którym powinniśmy byli opisać dzisiejszą elegantkę. Taki miał być 
tytuł wypracowania:
„Dzisiejsza elegantka”.
Opisałem swoją siostrę Stellę. Był to portret złośliwy, z różnymi szczegółami 
podpatrzonymi
w domu, satyra na własną siostrę. Stella potraktowała swój obraz wielkodusznie, 
nawet
z humorem. W klasie pierwszy czytał swoje wypracowanie Altman, trzeba było jakoś 
przez to
przejść, zresztą chłopcy się śmiali, potem Rath kazał czytać mnie. Po pierwszych 
dwóch zdaniach
przerwał mi i kazał podejść z zeszytem do tablicy i stąd czytać, twarzą do całej 
klasy.
Chłopcy raz po raz wybuchali śmiechem, a kiedy skończyłem, zerwały się oklaski, 
klaskał też
Altman. Żadna piątka nie mogła mnie tak uszczęśliwić, jak te oklaski moich 
kolegów. Jacyż
to jednak byli dobrzy chłopcy!...
Hollywood
Moja starsza siostra Stella uczyła się u Dicksteinowej francuskiego i to jej 
„parle—franse”
było ukrytym powodem dumy mamy i pewnej nieśmiałości ojca. Był to też powód 
jednego
więcej kompleksu Mirki, ona liznęła w powszechniaku trochę niemieckiego, miała 
piątkę, ale
niemiecki, każdy przyzna, to już nie to. Nikt nie wątpił, że kiedy znajdę się w 
gimnazjum, to i
ja dostąpię zaszczytu uczenia się po francusku.
Ale „Kryński” szykował niespodziankę: mogliśmy, jak się okazało, wybierać między
trzema językami, a tym trzecim — rzadkość w ówczesnych czasach — był angielski. 
Świat
się zmieniał, wyzbywał się arystokratyzmu kulturowego i nasz dyrektor, pedagog 
prawdziwie
nowoczesny, który czytywał specjalistyczne pisma amerykańskie, doskonale to 
wyczuwał.
Że on to wyczuwał, to nie dziwota, ciekawsze, że wyczuliśmy to także my, 
smarkacze, że
potrafiliśmy zlekceważyć zestarzałe hierarchie, stawić czoło snobizmom. 
Większość wybrała
angielski. Pamiętam, że przeżywałem chwile rozterki. Francuski, francuski — 
elita kraju
znajdowała się wciąż jeszcze pod hipnozą kultury francuskiej. W domu nikt mi nie 
potrafił
pomóc, nikt mnie o niczym nie przekonywał — decyzja należała do mnie. Wybrałem 
angielski.
Koledzy, którzy wybrali tak samo jak ja, powoływali się w rozmowach na względy
praktyczne. Wielkie imperium brytyjskie (każdy mógł się przekonać jak wielkie na 
mapie
politycznej Romera — jedna czwarta świata zamalowana na kolor brązowy!), w tym 
różne
pociągające egzotyczne kraje (Indie! Afryka!), Australia, Kanada, no i Ameryka, 
gdzie
wszystko jest największe na świecie. Nie bez wpływu było to, że Anglicy panowali 
w Palestynie.
Przyszłość należy do angielskiego — my, dwunastolatki, dobrze o tym 
wiedzieliśmy.
Ale tak naprawdę zadecydowało kino. Hollywood. Językiem kina był angielski. Inne 
filmy
się nie liczyły. Owszem, były jeszcze filmy polskie, swojskie, lecz żałosne, 
bliskie ze względu
na kilku ulubionych aktorów (Dymsza, Bodo, a przede wszystkim bohaterski, 
pięknooki
Brodzisz i po wiejsku śliczna Maria Bogda, dumna patriotka), czasem robił 
karierę jakiś film
bolszewicki, rzadziej francuski, chociaż nigdy wśród nas. Wychowało nas kino 
amerykańskie.
Bohaterowie mówili po angielsku. Mówili niewiele, mamrotali pod nosem, 
powściągliwie,
monosylabicznie. Kochali mocno, ale wyrażali swą miłość powściągliwie. Byli 
gotowi do
poświęceń dla ukochanej, potrafili też usunąć się w cień, gdy ich miłość jej 
ciążyła albo stawała
się niehonorowa albo krzywdząca dla przyjaciela, ale pojawiali się w samą porę, 
kiedy
groziło niebezpieczeństwo. Podczas wojny każdy trwał na stanowisku do ostatniego 
naboju,
bez szemrania szli na śmierć, wykonując powierzone sobie zadanie, przystojni 
marynarze
dusili się w łodzi podwodnej, ani na chwilę nie sprzeniewierzając się 
dyscyplinie, oficerowie,
tonąc, przestrzegali form i objawiali nawet poczucie humoru. Imponowała mi ich 
odporność
na ból, objawianie zewnętrznego spokoju. Chciałem być jak oni. Kinu 
amerykańskiemu zawdzięczam
niechęć do przejawów histerii. Do wszelkiej egzaltacji — religijnej czy 
politycznej
— wszystko jedno — nadmierne objawianie emocji wydaje mi się czymś 
nieprzyzwoitym
(w polityce szkodliwym). Może dlatego byłem później tak mało podatny na „kult 
jednostki”,
zbiorowe skandowania, które wydawały mi się zawstydzające dla dorosłych ludzi, i 
wszelkie
inne kulty i entuzjazmy. Sprzęgło się to odwzorowanie powściągliwości bohaterów 
kina ze
szkołą myślenia sceptycznego Boya—Żeleńskiego. Ale czuję, że znowu się 
zapędziłem...
Bo trzeba dodać, że było to kino białego człowieka. Głosiło jego chwałę i chwałę 
imperium
brytyjskiego. To biali byli honorowi, szlachetni, powściągliwi, odważni; 
kolorowi zaś
podstępni, kłamliwi, okrutni i dzicy (to ostatnie bywało prawdą, ale prawdą 
wyrwaną z kon-
tekstu, nazbyt gołą, więc też fałszywą). My wszyscy (prócz tej garstki, która 
już znalazła się
pod wpływem komunistów) byliśmy, w kinie przynajmniej, po stronie imperium. 
Uznawaliśmy
za naturalne to, co Kipling określał jako „obowiązek białego człowieka” — opieki 
i panowania
nad młodszymi braćmi. Byłem więc małym imperialistą, chociaż o tym nie 
wiedziałem,
i pewnie, gdyby mi ktoś to zarzucił (a nikt nie zarzucił, niestety), bardzo bym 
się oburzył.
W filmie Henry’ego Hathawaya Bengali z Gary Cooperem i Franchotem Tone 
(wiedziałem,
że ten subtelny żołnierz to mąż Joan Crawford, i jakże mogłem go nie 
podziwiać!),
Anglicy reprezentowali cywilizację, kulturę, szlachetność, Hindusi zaś byli 
podstępni i zdradzieccy,
chcieli mianowicie zrzucić dobroczynne angielskie panowanie. Czasem taki tubylec
udawał serdeczność, mówił słodko, ale naprawdę knuł zdradę, można to było poznać 
po jego
rozbieganych oczkach, przy drapieżnym błysku białych zębów. (Prekursorem tego 
schematu
wydaje się Sienkiewicz, zwłaszcza w postaci Azji Melechowicza w Panu 
Wołodyjowskim).
Byli i prawdziwie dobrzy Hindusi, o nich też pisał Kipling, ci kochali Anglików, 
ci uznawali
pokornie swoją niższość, służyli wiernie, przyjmowali wdzięcznie każde miło 
słowo delikatnej
białej lady, którą uwielbiali. Jednym słowem, dobrzy byli ci Hindusi, którzy 
mieli dusze
służalcze i kolaborowali.
Spróbujmy wyobrazić sobie, jak wyglądałby film w dziewiętnastowiecznej carskiej 
Rosji
(gdyby było już wtedy kino) o powstaniu styczniowym — z grubsza tak właśnie. Z 
podstępnymi,
niewdzięcznymi i okrutnymi Polakami — i szlachetnymi, wypucowanymi (przez 
ordynansów)
oficerami rosyjskimi, którzy z wersetami Puszkina na ustach giną za cara. 
Optymistyczny
finał: powstanie zdławione, niewinna i piękna Rosjanka (mogłaby być nawet Polka,
ale kochająca rosyjskiego oficera) uratowana, polscy bandyci zawiśli na stokach 
cytadeli. I
znalazłby się pismak, który by taki scenariusz sklecił, reżyser nakręcił i 
aktor, który by Traugutta
odpowiednio zagrał.
Nie przychodziło mi na myśl (chociaż czytałem książkę Romain Rollanda o 
Gandhim), nie
przychodziło mi więc na myśl, że ci Hindusi mają prawo do niepodległości tak 
samo jak Polacy.
Czy dlatego nie przychodziło mi to na myśl, że byli kolorowi? Nie wiem. (No tak, 
ale ja
przecież byłem dzieckiem poznającym świat poprzez kino. Gorzej, że starym bykom, 
odpowiedzialnym
za politykę państwa, też to na myśl nie przychodziło. Ci ludzie, którzy do nazwy
organizacji „Liga Morska...” dodali słowa „...i Kolonialna”, nic nie rozumieli z 
tego świata,
tkwili rozumieniem w XIX wieku. I tak oto Polska, która dopiero co odzyskała 
niepodległość,
domagała się dla siebie kolonii czyli niewoli dla innych narodów. Całe 
szczęście, że nam ich
nie dali — co by się teraz działo! — musielibyśmy posyłać na jakiś Madagaskar a 
to masło, a
to żyletki czy inne zapałki, żeby ratować temtejszy rynek). W filmie Bengali 
Gary Cooper
ginie bohatersko, wysadzając coś tam razem ze sobą (znów Pan Wołodyjowski!) i 
szepcząc
słowo „poezja”. Kolorowi umierają brzydko, przewracają się jak kukiełki, to nie 
jest śmierć
ludzi tylko rozbieganych insektów.
Może byłoby sprawiedliwiej, gdybym tu oddzielił przeżycia w ciemnej sali kina od 
świadomości
chłopca poza kinem. Na pewno nie szedłem tak daleko, by dać temu, co oglądałem
w kinie, wykładnię rasistowską. Byłem po stronie białego człowieka, bo byłem 
Europejczykiem,
należałem do europejskiej kultury, moje serce Europejczyka łudziło się, że 
panowanie
angielskie było „inne”, lepsze, i że Anglicy byli „inni”, i że właściwie Hindusi 
byliby zadowoleni
z ich panowania, gdyby... Zdaje się, że sami Anglicy też się co do tego łudzili. 
Też
sądzili, że są „inni”. Ale nie byli inni. Nie w tym stopniu, w każdym razie, 
który by pozwolił
jakiemukolwiek dumnemu ze swej przeszłości narodowi zrezygnować z własnej 
niepodległości,
po latach Anglicy rozliczyli się ze sobą po męsku i nakręcili kilka 
przejmujących filmów,
w tym wielki film o Gandhim. Ale kiedy byłem dzieckiem, takich filmów jeszcze 
nie było.
Nasz Anglik, pan Zawadzki, wyglądał tak jak należało: był to Polak urodzony w 
Ameryce,
wysoki, przystojny, gładko uczesany brunet z przedziałkiem po lewej stronie 
głowy. Ubierał
się starannie, przy czym nas, którzy wszyscy chodziliśmy w zdartych od piłki 
nożnej i nie
wyczyszczonych trzewikach, zadziwiało to, że każdego dnia miał na nogach inną 
parę pantofli,
czasem dość niezwykłych, jak na nasze warszawskie doświadczenia. „Dziś jest 
środa” —
szepnął mi kiedyś na lekcji angielskiego Much. „Jesteś pewny?” „Tak. Anglik ma 
czarne
pantofle z białymi noskami”. Jakie pantofle nosił w soboty i niedziele, było 
tajemnicą.
Z nauczaniem szło mu nie bardzo. Za dużo żywił złudzeń: wymyślił sobie, że 
powinniśmy
być lojalni i świadomi w dążeniu do wiedzy, zapewne był przyzwyczajony do tego 
tam, w
swojej Ameryce, a może po prostu przejął się jakimiś utopijnymi teoriami o tym, 
jak powinno
wyglądać idealne nauczanie. My zaś byliśmy, mówiąc prawdę, niesforną bandą, 
którą należało
dopiero ujarzmić. Jak? Nie wiem, niektórym się to udawało. Na lekcji pana 
Zawadzkiego
mało kto uważał, każdy zajmował się swoimi sprawami, stąd stałe turkotanie 
rozmów, podczas
gdy Zawadzki, nie speszony, wypytywał tych dwóch, trzech uczniów, którzy 
chłonęli
każde jego słowo. Niestety, należałem do tych, którzy korzystali ze swobody, 
jaką nam zostawiał.
(Nigdy tego nie odżałuję). Pod koniec roku Zawadzki wybrał się z nami na boisko
koszykówki i tutaj okazał się niezrównanym mistrzem, prawdziwie amerykańskim 
koszykarzem.
Ten nasz podziw mógł bardzo poprawić jego autorytet w klasie, ale było już za 
późno,
pan Zawadzki wrócił do Ameryki, unosząc chyba nie najlepszą opinię o nas, i 
nigdy się już w
Polsce nie pokazał.
Po nim objął lekcje angielskiego młody, wychudły i chorobliwie blady doktor 
Lederer,
mówiący z silnym lwowskich zaśpiewem. Na pierwszej lekcji z tym nowym 
hałasowaliśmy
jeszcze z nawyku, Lederer wrzasnął „cisza!”, aż szyby zadrżały i my też, zrobiło 
się cicho, on
nas zwymyślał od bydła i idiotów, milczeliśmy jak ogłuszeni, i odtąd atmosfera 
już była stale
napięta i wyniki nie lepsze niż przy Zawadzkim. Jeśli nasz Amerykanin chciał nas 
zanurzyć
najpierw w angielszczyźnie (jego słowa) jak początkującego pływaka w basenie i 
starał się do
nas mówić, na później odsuwając gramatykę i pisownię, to Lederer, galicyjski 
doktor, zrobił
odwrotnie. Przydziały, a później testy, składały się z długich szeregów 
czasowników nieregularnych,
których można było wyuczyć się jak wiersza. Podręcznik Grzebieniowskiego wydał
mi się niezbyt mądry, był co się zowie imperialistyczny, ociekał brytyjskim 
patriotyzmem,
„Rule Britania over waves”, było w nim dużo o marynarce wojennej, o Cromwellu,
Robin Hoodzie i o Nelsonie, i o okrętach wojennych, ale nic, na przykład, o 
życiu rodzinnym.
Nawet gdybym wykuł ten podręcznik na pamięć, to i tak nie potrafiłbym zamówić w 
londyńskiej
restauracji kotleta. W późniejszych latach poznałem podręczniki radzieckie, na 
których
podstawie można rozmawiać o walce klas, eksploatacji kolonialnej, o kongresach 
pokoju i
szczęśliwym życiu pionierów na obozach w Arteku. Można zatęsknić za Robin 
Hoodem.
Lederer chyba nie lubił swoich uczniów, pastwił się nad nami, robiąc złośliwe 
uwagi na
temat naszych pryszczyków i w ogóle kłopotów z dojrzewaniem. Z lubością niszczył 
naszą
romantyczność swoim doktorskim cynizmem. Zdaje się, że doktor (tylko lwowski) 
Lederer
przypisywał sobie wybitne poczucie humoru. Ale kiedyś zostało ono wystawione na 
próbę.
Powiedział do mnie, podczas jakiegoś sporu: „A ja ci mówię, ty literato, że ty 
się jeszcze rozkochasz
w angielszczyźnie”. „Raczej w Angielce” — odpowiedziałem z miejsca. Lederer się
nie roześmiał. Zaczął wrzeszczeć. Zwymyślał mnie od domorosłych geniuszów. Drwił 
z nas
bezkarnie, ale kiedy mu zareplikowano dowcipem, nie potrafił go znieść, nagle 
zabrakło mu
poczucia humoru, przypomniał, kto tu pan, a kto sługa.
W jego złośliwych aluzjach do najbardziej intymnych przeżyć chłopców kryła się, 
jak podejrzewałem,
ciekawość lubieżnika. Dlatego bardzo mieliśmy za złe naszej zgrabnej łacinistce,
Bajerównie, w której większość się podkochiwała, że podobno „chodzi” z tym 
draniem
anglikiem, kiedyś nawet widziano ich razem rozbawionych w dorożce. Pamiętam, że 
jeden z
chłopców się popłakał, bo uznał, że został zdradzony. Ale zaraz potem widziano 
Bajerównę w
dorożce z Chłopskim (musiała lubić ten środek lokomocji), i wtedy wszyscy się 
ucieszyli.
Nasza łacinistka miała niski, przyjemny głos, a spojrzenie szaroniebieskich oczu 
przenikało
na wskroś, powodując stan niewytłumaczalnego niepokoju. Nie pozwalała na żadne 
poufało-
ści, umiała osadzić najbardziej pewnych siebie zdobywców. Uznaliśmy, że jest 
nieskazitelna,
tym bardziej pewne domysły podniecały. Co prawda, byli tacy, co przysięgali, że 
Chłopski
jest biseksualny, a może i w ogóle ciota — i rzeczywiście, tulił czasem do 
siebie i wyściskiwał
co zgrabniej szych chłopców, ja sam trochę go o te skłonności podejrzewałem — 
ale to
fakt, że podobał się Bajerównie i moje siostry też były nim zachwycone.
W ogóle życie prywatne profesorów stanowiło ulubiony przedmiot plotek. Kto z kim 
—
odgadywano chętnie, nie szczędząc przy tym dosadnego słownictwa. Co ciekawsze, 
pewne
przypuszczenia sprawdzały się, tak jak to bywa z plotkami politycznymi. Mówiono 
na przykład,
że Rath wzdycha do pięknej sekretarki dyrektora, pani Reny, i wszyscy uważali, 
że jest
bez szans, bo gdzie by taka imponująca pani, do tego sekretarka Dyrka (i tu 
domysły, domysły...)
wiązała się z Grubą Dupą. Ale oto pewnego dnia zaczęto mówić, że tych dwoje się 
jednak
pobrało i że chodzą teraz ulicą pod rękę. Wkrótce nasz wychowawca na wstępie 
jakiejś
lekcji oświadczył, przybierając ton i postawę uroczystą, że czuje się w 
obowiązku zawiadomić
nas, iż wstąpił szczęśliwie w związek małżeński z panią Reną, która odtąd nosi 
jego nazwisko
(podpisywała dokumenty „R.R.”) i chętnie przyjmie od nas gratulacje. Wydawał się
nie tylko szczęśliwy, to się czuło, ale i jakby pysznił się tym zwycięstwem, że 
oto on, nie
amant, nie błyskotliwy uwodziciel (jak Chłopski), on, Gruba Dupa, owładnął 
dziewczyną,
którą wszyscy podziwiali. Co ciekawsze, ona też wydawała się szczęśliwa, 
przyjmowała nas
uśmiechnięta, dziękowała za życzenia, już nie taka zasadnicza, nie tak surowo 
urzędowa jak
przedtem. Czasem zawiadamiała dyskretnie o szykującym się nagłym teście, 
przekazywała
przez któregoś ze swoich ulubieńców egzemplarz wzorcowy, można go było wykuć na 
pamięć.
Nie rozumieliśmy, że przyjęła z ulgą oświadczyny Ratha, bo bardzo chciała 
skończyć
ze staropanieństwem, a Rath, doktor filologii (co prawda tylko lwowski), na 
solidnej posadzie,
był przyzwoitym materiałem na męża. Po kampanii wrześniowej pani Rena przeniosła
się z Rathem do Lwowa. Wiem, co się stało z Rathem (powiesili go Niemcy), nie 
wiem, co
się stało z nią. Jego nazwisko, sporadycznego współpracownika „Wiadomości 
Literackich”
(dość głośny był esej Krasiński w pantoflach), figuruje na pierwszej, jeszcze 
niepełnej, Liście
strat kultury polskiej, tak nazywała się książeczka wydana tuż po wojnie czyimś 
staraniem.
Niedawno natrafiłem w antykwariacie na jego książkę Aleksander A.F. Bronikowski. 
Była to
jego praca doktorska dedykowana Juliuszowi Kleinerowi. Tuż przed wojną dał mi ją 
do przeczytania,
miałem potem trochę kłopotów z komplementowaniem jej. Teraz trzymam ją w domu
przez sentyment dla mojego polonisty.
Przechodziłem z klasy do klasy z wymęczoną trójką z angielskiego, to nie była 
żadna sztuka.
Ale gnębiło mnie, że nie znam właściwie języka, którym mówili do mnie Fredric 
March i
Spencer Tracy. Być może, zależało mi na tym, żeby „udowodnić” coś Ledererowi. To 
ja poprosiłem
rodziców, żebym mógł chodzić na korepetycje z angielskiego. Było to przed samą
wojną. Much zaprotegował mnie u pana Brocha z ulicy Orlej, u którego sam 
pobierał lekcje.
Był to starszy pan (to znaczy, tak mi się wtedy wydawało), nauczyciel gimnazjum 
żeńskiego
Landauowej. Pan Broch, sprawdziwszy stan mojej wiedzy, postanowił zacząć od 
podstaw.
Nagle mi się wszystko usystematyzowało. (Mówiąc „wszystko” oczywiście upraszczam 
—
angielszczyzna jest jak niezmierzone morze). Ponieważ chciałem umieć — umiałem. 
Wszystko
okazało się łatwe i do tego ciekawe. Zawsze lubiłem dokopywać się etymologii 
słów —
angielski to raj dla tropicieli słowa. Wspominam lekcje z panem Brochem jako 
rozkoszne
godziny. Mój korepetytor był ze mnie tak zadowolony, że często przerywał lekcje, 
by mi coś
opowiedzieć, rozmawialiśmy o ,,życiu”, on miał dużo do opowiedzenia o swoich 
uczennicach,
pamiętam, że mówił o nich z lękiem, potrafią być prowokujące, kiedy zależy im na 
dobrym
stopniu; ilekroć któraś przychodziła do niego do pokoju nauczycielskiego, on na 
wszelki
wypadek zostawiał drzwi na korytarz otwarte, i dobrze robił, bo mógł się 
przekonać, że
pani przełożona spacerowała po korytarzu, zerkając raz po raz, czy nic 
niewłaściwego się nie
dzieje. Można sobie wyobrazić, jak chłonąłem te opowieści z tajemniczego świata 
dziewcząt.
Nie wiem, co się stało z panem Brochem. Może uratowała go znajomość języka 
angielskiego? Nie wiem...
Lederer oczywiście spostrzegł, że robię postępy. Już ze mnie nie szydził. Ale 
zostawała
między nami ta sprawa „domorosłego geniusza” czy „geniusza w oczach własnej 
babci”. To,
co pisałem, traktowałem bardzo poważnie, zasługiwało na krytykę, ale nie na 
szyderstwo.
Więc bolało. Kiedyś, podczas jakiejś klasówki, chyba już pod sam koniec roku 
szkolnego,
Lederer przysiadł się do mnie. W milczeniu przyglądał się, jak wypełniam test, 
punkt po
punkcie, bezbłędnie, bez namysłu, po prostu wszystko to wydawało mi się 
dziecinnie łatwe.
Nagle odezwał się: „Czytałem te twoje opowiadania w «Echu Szkolnym». Ta prawdę 
mówili,
żeś jest zdolna bestia”. Wstał i odszedł. Było to piękne zagranie, jednak umiał 
się na nie zdobyć.
Pamiętam, że poczułem się niezmiernie usatysfakcjonowany, jakbym doczekał czegoś
bardzo upragnionego.
Odtąd było między nami coś w rodzaju porozumienia. Może by się to nawet 
przerodziło w
przyjaźń, ale rok szkolny się kończył, dostawaliśmy małe matury Kilka miesięcy 
później
znalazłem się we Lwowie, ale na ślad doktora Lederera już nigdy nie natrafiłem.
Kazimierz M.
Najważniejsza była gimnastyka. Nie sukcesy literackie, ale dotknięcie piłki, 
udany strzał,
brawurowy skok przez skrzynię. Pochwały Ratha czy oklaski kolegów nie powodowały 
zawrotu
głowy, dlatego mogę o nich pisać bez zażenowania, po prostu jako o zapamiętanym
fakcie, dość istotnym teraz, kiedy tropię swoją przeszłość. Zresztą towarzyszyło 
temu tyle
porażek w innych dziedzinach, że nie mogłem wynosić się nad innych. Przeciwnie, 
okresami
sądziłem o sobie, że jestem tępy, bo nie potrafię zrozumieć ani zapamiętać 
najprostszych rzeczy,
które inni jednak zapamiętywali. Mam złe wspomnienia z pracowni biologicznej, 
może z
powodu wiszącej tam ogromnej planszy, ukazującej wnętrzności szczura. Musiałem 
odwracać
wzrok, bo zbierało mi się na wymioty. Nie umiałem też sobie przyswoić różnych 
szczegółów
z botaniki: kształt liści, słupki, pręciki, systematyka — wszystko to ulatniało 
mi się z głowy
— nie udawały mi się doświadczenia, nie umiałem dostrzec niczego pod 
mikroskopem, probówki
wyślizgiwały mi się z ręki (podobno Pasteur też je tłukł), tak samo było z 
fizyką i
chemią. A przecież czytałem z zapałem książki popularnonaukowe i właśnie 
biologiczne.
Połknąłem takie książki jak Łowcy mikrobów de Kruifa, Wróg pod mikroskopem 
Kuzniecowej,
tegoż de Kruifa Nauka w walce ze śmiercią, i Człowiek istota nieznana Carrela, i 
kolejne
zbiory felietonów popularyzatorskich Brunona Winawera. Miałem więc przyzwoite 
rozeznanie
w problematyce naukowej, wiedziałem, czym się zajmują uczeni, wiedziałem o 
rozbiciu
atomu przez lorda Rutheforda, Winawer uprzedzał, jakie mogą być tego 
konsekwencje, wiedziałem,
ku czemu świat idzie, ale w szkole — w szkole nic mi nie wychodziło.
Trzeba było, o wstydzie, wziąć korepetytora, bo w końcu zostałbym na drugi rok w 
pierwszej
klasie. Rath polecił mi ucznia klasy przedmaturalnej, Zysmana. Był to niski, 
czarniawy,
bystry młodzik, znakomity uczeń. (Może przeżył, bo zaraz po maturze wyjechał na 
studia do
Francji, do Tours, a tam już było łatwiej...) Zysman narzucił mi żelazną 
dyscyplinę. Od razu
zapowiedział, że nie będzie się wtrącał do polskiego i historii, bo w tym jestem 
lepszy od niego.
Rozbawiło go, ale i rozzłościło, kiedy się okazało, że nie znam porządnie 
tabliczki mnożenia.
Zadał mi ją po prostu na następny dzień i potem z niej przepytał. Potem zadał 
mi, czyli
kazał wyuczyć się na pamięć, jak funkcjonuje przewód pokarmowy, od przełyku aż 
do odbytu,
i znowu musiałem to wyrecytować.
Nauczył mnie obliczania procentów i pokazał kilka matematycznych sztuczek, 
dzięki którym
łatwiej było rozwiązywać zadania, tak że nawet te napełniające się wodą baseny i 
pędzące
naprzeciw siebie pociągi nie wydały mi się już takie straszne. Zawdzięczam mu 
też początki
algebry. Do następnej klasy przeszedłem z czwórką z matematyki.
Zaczernianie brulionów — to był mój dzień powszedni, mrówcza harówa, cieszyłem 
się,
kiedy coś się udawało, ale częściej się nie udawało. Próbowałem czasem posłać 
coś do
„Szpilek”, jakąś rymowankę lub humoreskę starannie wykaligrafowaną, oczywiście 
pod
pseudonimem, po kilku tygodniach w dziale „Odpowiedzi redakcji” mogłem 
przeczytać „nie
skorzystamy”, albo coś bardziej druzgoczącego, na przykład: „Aleksander Lusin 
(to ja). Żałujemy,
brak zdolności”. Niejaka satysfakcja brała się z faktu, że myśleli, że jestem 
dorosły.
Więc nie z pisaniem były związane moja ambicja i próżność, i przechwałki, ale — 
ze sportem.
Dziwne to, przecież nie miałem nadziei, że zostanę kiedyś mistrzem, dobrze 
wiedziałem,
że nie mam warunków fizycznych, nawet talentu. Zdawałem sobie sprawę, że brak mi 
tego,
co decyduje o sukcesach w piłce — iskry bożej. Dostrzegałem ją u niektórych 
kolegów, talent
do piłki, talent do ping—ponga, talent do ewolucji gimnastycznych. Mundek 
Białostocki,
wysoki, smukłonogi chłopak o ciemnej kędzierzawej czuprynie (stąd przezwisko 
„Negus”,
każdy prawie miał jakieś przezwisko, ja nie), na którego urodę nie były nieczułe 
panie nauczycielki,
szczególnie ta od zajęć praktycznych, otóż on, kiedy pierwszy raz znaleźliśmy 
się
na bieżni, przebiegł po żużlu setkę w 11,7 s., co rokowało świetne wyniki na 
przyszłość. Ja
miałem tylko upór. Byłem wyrobnikiem. Powoli doszedłem do niezłego poziomu w 
piłce
nożnej, w rzucaniu do kosza, w ping—ponga (ale tu przepaść dzieliła mnie od 
takiego Sutina,
który wygrywał z reprezentantami Polski, zresztą także gimnazjalistami).
W tamtych czasach sportu amatorskiego naprawdę nie szło tylko o to, żeby zostać 
mistrzem.
Być w zespole, uczestniczyć — to już dawało satysfakcję. Zapisałem się do sekcji
lekkoatletycznej „Gwiazdy”, która nie miała własnego boiska, trenowaliśmy na 
stadionie robotniczej
„Skry” przy ulicy Okopowej. Kiedy odbywały się zawody z okazji jubileuszu mojego
klubu, zgłosiłem się do biegu juniorów na 1 km. Miałem lat czternaście czy 
piętnaście,
wszyscy uczestnicy byli sporo starsi ode mnie, co rzuciło mi się w oczy na linii 
startu. To
było pierwsze moje szaleństwo, a drugie polegało na tym, że nigdy na treningu 
nie próbowałem
tego dystansu. Kiedy ruszyliśmy tłumnie ze startu, wyobraziłem sobie, że będę, 
wzorem
wielkich mistrzów, trzymał się początkowo z tyłu, a później jak zaatakuję!... 
Ruszyłem więc
truchtem. Ci bezpośrednio przede mną, rośli chłopcy, też się jakoś nie 
śpieszyli, więc zdecydowałem
się wyprzedzić kilku. Tymczasem czołówka bardzo się oddaliła. W połowie dystansu
zrozumiałem, że na żaden atak już się nie zdobędę, bo zaczynam tracić siły. 
Nagle usłyszałem
okrzyki chłopców przy barierce: „Te, chusteczka! Chusteczkę podnieś!” Okazało 
się,
że z tylnej kieszonki spodenek wypadła mi chusteczka. Zamiast biec dalej, 
zawróciłem, podniosłem
chusteczkę i trzymając ją w ręce usiłowałem dogonić uciekającą czołówkę. 
Najgorsze
było ostatnie dwieście metrów, te, których zabrakło mi w treningu. Prawie 
słaniając się,
dobrnąłem jednak do mety. Byłem ostatni, bo ci, których wyprzedziłem, zeszli 
małodusznie z
bieżni. Świnie. Koleżanka Stelli, która znajdowała się na linii mety, podała mi 
plasterek cytryny
i pogroziła: „Poczekaj, powiem siostrze”. Nie rozumiała, że chociaż nie mogłem 
być z
siebie zadowolony (te braki w treningu i ta przeklęta chusteczka), to jednak 
cieszyłem się, że
w ogóle bieg ukończyłem i że dostałem plasterek cytryny, jak wszyscy inni 
uczestnicy.
Naszym gimnastykiem był Kazimierz M., młodzieniec wysoki, giętki jak sprężyna, 
blondyn
ostrzyżony na jeża, absolwent CIWF na Bielanach. Mówiono, że jest góralem, 
niektóre
czasowniki odmieniał inaczej niż my. Nie ma co ukrywać: on z nas zrobił ludzi. 
Byliśy cherlawą,
rozbrykaną bandą — on nas nauczył harmonii ruchów. Sam pokazywał każde 
ćwiczenie,
wykonując je z niezawodną elegancją. Najpierw dawał nam w kość uciążliwą 
gimnastyką,
ostatni kwadrans lekcji przeznaczał na biegi, gry, skoki przez kozła czy 
skrzynię. Żadnych
dwóch ogni, jak przy Beńku Goldbergu, żadnej bezładnej kopaniny w piłkę. 
Skoncentrował
się na koszykówce — i oto my, którzy nie potrafiliśmy wrzucić piłki do kosza, 
zaczęliśmy
grać dokładnie, celnie, a przede wszystkim — wzorem naszego nauczyciela — 
elegancko.
Wkrótce ćwiczenia gimnastyczne zaczęły sprawiać nam satysfakcję, to że 
wykonywaliśmy je
rytmicznie, zgodnie, pod gwizdek Kazimierza M., zupełnie jak orkiestra pod 
batutą dyrygenta.
Kiedy M. pochwalił, dreszcz rozkoszy przebiegał po skórze. Do pochwał zresztą 
był nieskory,
ale i tak go uwielbialiśmy, z wyjątkiem tych, którzy mieli słoniowe nogi, jak 
Flinkier i
Józio Otterman, syn bogatego lekarza i pięknie ubranej mamusi, najlepszy obok 
Dobosza
uczeń, ale słabowity, a może tylko rozpieszczony.
Kazimierz M. poświęcał nam także swoje popołudnia. Prowadził nas na pływalnię 
Kasy
Chorych (na Działdowskiej), albo do sali gier sportowych YMCA, to tam ćwiczył z 
nami koszykówkę,
w Agrykoli przeprowadzał zawody lekkoatletyczne. Zorganizował też międzyklasowy
turniej w trzech skokach gimnastycznych: przez kozła, skrzynię i tak zwany 
„małpi
skok” (moją specjalność; było coś fascynującego w tym locie za skrzynię, w 
nieznane, jak w
przepaść, dopóki wysunięte wprzód dłonie nie trafiły w zbawczy materac i można 
było na
wyprężonych rękach dokonać idealnego obrotu). Komisję sędziowską stanowili 
koledzy z
klas wyższych. Skok przez kozła zupełnie mi nie wyszedł, co nie było dla mnie 
zaskoczeniem,
bo miałem w nim przez długi czas jakieś niezrozumiałe zahamowania, które 
zniknęły
nagle, od jednego udanego skoku, niestety, już po turnieju. Ale tamte dwa 
ćwiczenia wykonywałem
zawsze brawurowo. Tak było i teraz, musiałem za nie dostać wysokie noty, bo w
końcu sklasyfikowano mnie na trzynastym miejscu na sześćdziesięciu czterech 
startujących.
(O tym turnieju, który był dla mnie dramatycznym przeżyciem, wspomniałem po 
latach w
przedmowie do niemieckiego wydania moich opowiadań, i później w niektórych 
recenzjach
mogłem przeczytać: „Józef Hen, który był znanym gimnastykiem...” Bardzo to 
ładnie brzmi,
tylko że „mija się z prawdą”).
Którejś niedzieli pan Kazimierz zabrał nas na wycieczkę do swojej uczelni na 
Bielanach,
na pokaz gimnastyczny. Jechaliśmy małą gromadką tramwajem, to była chyba 
„siedemnastka”.
W kącie wagonu siedział z głową wtuloną w ramiona niepozorny mężczyzna, o 
długim,
charakterystycznie zakrzywionym w bok nosie. Rozpoznałem go: był to Janusz 
Kusociński,
mistrz olimpijski na 10 kilometrów, od kilku lat zmagający się z chorobą 
łękotki. Nasz gimnastyk
śmiało podszedł do niego, znali się z uczelni. Słyszałem, jak spytał: „Co u 
ciebie, Janusz,
wciąż redagujesz gazetę?” „Już trenuję” — odpowiedział mistrz. I dodał z 
przesądnym
westchnieniem: „W imię Boże... A ty co?” Kazimierz M. pokazał za siebie, na 
naszą gromadkę.
„Uczę w żydowskim gimnazjum”. „I jak?” — spytał mistrz. Czekałem na odpowiedź.
„Dobrze mi idzie” — usłyszałem. Nie jestem zresztą pewny. Może wyraził się 
inaczej: „Dobre
chłopaki”. Pamiętam na pewno, że było słowo „dobrze”.
Przed akademiami, na przykład przed 11 listopada, a może i bez okazji, Kazimierz 
M.
uczył nas śpiewania. Powtarzam: śpiewania — nie śpiewu. Zdaje się, że to lubił. 
Czuło się
jego satysfakcję, kiedy posłuszni dyrygującym rękom śpiewaliśmy na dwa głosy 
hymn narodowy
i Pierwszą brygadę — to na akademię — ale także Myśmy przyszłością narodu, 
Czerwony
pas i Jak dobrze nam zdobywać góry i różne inne piosenki harcerskie. Kazimierz 
M.
był patriotą, chyba prorządowcem (skoro najwięcej przyjemności sprawiała mu 
Pierwsza brygada),
prosty góral, który w niepodległej Polsce wyszedł na ludzi, pracując w ulubionym 
fachu,
chociaż tylko z żydowskimi chłopcami.
Po wakacjach zaczęły się plotki, że między naszym gimnastykiem a Dyrkiem wynikły 
jakieś
niesnaski. Mówiło się, że M. odejdzie, w końcu jednak został, przynajmniej przez 
ten rok
szkolny. Bywał co prawda rozdrażniony, łatwiej wpadał w gniew, za „spaźnianie 
się” (jak
mówił) stawiał dwójki. Przerabialiśmy kiedyś w sali gimnastycznej wspinanie się 
po linie.
Dwóch chłopców wspinało się po linach zawieszonych u sufitu, pozostali siedzieli 
w kucki na
wykładanej linoleum podłodze i wyśmiewali się z tamtych. Było dosyć beztrosko, 
na pewno
za głośno. I nagle nasz gimnastyk krzyknął:
— Cisza!
Wszyscy umilkli. On zaś powiedział dobitnie, ważąc każde słowo, niby spokojnie, 
ale
przecież czerwony na twarzy:
— Waszą największą wadą narodową jest to, że wy wszystko krytykujecie.
Cisza zrobiła się jeszcze głębsza, cisza dotkliwa, gniotąca. Jakby w twarz dał. 
Pamiętam, że
pomyślałem: Może ona ma rację. Może nas na czymś przychwycił. Może rzeczywiście 
mamy
nadmierną skłonność do krytyki. Nie wiedziałem przecież, jak zachowują się 
chłopcy w innych
gimnazjach, tych nie naszych. Może tamci są bardziej układni, bardziej wdrożeni 
do
dyscypliny. Jeśli on nasz wspaniały Kazimierz M., tak się wyraził, to 
najwidoczniej tak jest.
Nie przyszło mi wtedy na myśl, bo przyjść nie mogło, że gdyby to była 
„najważniejsza narodowa
wada” z tych, które nam przypisują, to nie byłoby tak źle.
W przerwie chłopcy omawiali, wzburzeni, ten incydent. „Słyszałeś? Słyszałeś?” 
Niektórzy,
bardziej drażliwi, już widzieli w nim antysemitę, inni, między innymi ja, 
uspokajali: „Nic
takiego nie powiedział, nic takiego. Zachowywaliśmy się haniebnie. Miał rację i 
już”. Niektórzy
nawet przypuszczali, że w jego słowach była troska o nas, że miały cel 
wychowawczy.
Wszystko między nami układało się jak przedtem, właśnie wtedy Kazimierz M. 
zorganizował
wspomniany turniej gimnastyczny i szereg innych imprez, z których był bardzo 
zadowolony.
Wiadomo jednak było, że Kazimierz M. będzie tylko do końca roku. Myśleliśmy, że
jego konflikt z Dyrkiem ma podłoże finansowe. Bo akurat w szkole przez jakiś 
czas strajkowali
nauczyciele. Przewodził strajkowi Chłopski, o którego skłonnościach lewicowych 
wiedzieliśmy.
Ale oczywiście nie o oblicze ideowe szkoły szło, ale o płace. Dyrek dowodził, że
gimnazjum jest w tarapatach, że nie stać go na podwyżki. Przez kilka dni 
mogliśmy nie przychodzić
do szkoły, graliśmy w piłkę w parku Traugutta. I wtedy nasz Dyrek zdobył się na
jeszcze jeden radykalny eksperyment: zaproponował przekształcenie swojego 
gimnazjum w
spółdzielnię, z nim jako dyrektorem z wyboru. Komitet strajkowy przystał na to. 
Odtąd Dyrek
za swoją funkcję dostawał pensję, a spółdzielnia płaciła mu też czynsz za lokal, 
który był jego
własnością, poza tym zarabiał lekcjami matematyki i chemii i na pewno miał się 
lepiej niż
przedtem. Jego zastępcą został Chłopski i odtąd jego głowa bolała, żeby szkoła 
wiązała koniec
z końcem. Wszyscy wydawali się zadowoleni. Ale Kazimierz M. musiał odejść.
Po wojnie, kiedy znalazłem się w Krakowie, bo tam wydawano ilustrowany tygodnik, 
w
którym pracowałem, przeczytałem w dzienniku, że w Nowym Targu toczy się proces 
niejakiego
Kazimierza M., oskarżonego o napady z bronią w ręku na działaczy partyjnych na 
Podhalu.
To samo nazwisko i to samo imię. Boże mój, czy to on, nasz ukochany gimnastyk? 
Był
góralem z Podhala, rogatą duszą, tak, on mógł się na coś takiego zdobyć. Wolałem 
nie dowiadywać
się, wolałem zachować złudzenie, że ten Kazimierz M., na którym ciążyło kilka
zabójstw, to inny człowiek o tym samym imieniu i nazwisku, dość przecież 
popularnym. Ale
przebieg procesu śledziłem w prasie. Ów Kazimierz M. z ławy podsądnych dostał 
karę śmierci
przez powieszenie, wyrok wykonano.
Nie wiem, czy to był nasz Kazimierz M. czy inny, ten powieszony, wiem tylko, że 
mojego
gimnastyka nigdy nie spotkałem.
Po latach doszło do wspominek na jego temat — gdzie? — otóż proszę sobie 
wyobrazić,
że w Jerozolimie, z profesorem literatury żydowskiej Chone Szmerukiem, 
absolwentem
„Kryńskiego”. Chone zachował wciąż żywe, sentymentalne przywiązanie do naszego 
gimnazjum.
Dowiedział się ode mnie, że jakiegoś Kazimierza M. powieszono w Nowym Targu, ja
dowiedziałem się, dlaczego M. musiał z nami się rozstać.
Latem 1936 roku Kazimierz M. wyjechał do Berlina z wycieczką na olimpiadę. Z 
olimpiady
Niemcy zrobili pokaz prężności organizacyjnej i sportowej. Kazimierz M. wrócił 
zafascynowany.
Oto jak należy pracować z młodzieżą! Zaimponowały mu kohorty wygimnastykowanych
chłopców maszerujących w nogę, mocny chóralny śpiew. Te obozy lekkoatletyczne,
w których hodowano mistrzów olimpijskich. (Innych obozów jeszcze nie znał.) Te 
łopoczące
na budynkach flagi. Ten młodzieńczy, zdobywczy, bezkrytyczny entuzjazm. „On nie 
mógł
tego zapomnieć” — powiedział Chone. W pokoju nauczycielskim głosił wyższość 
narodowego
socjalizmu nad rozmiękłą demokracją. Wyższość totalitarnego państwa, 
zdyscyplinowanego,
wymusztrowanego (może i wyższość rasy nordyckiej, której sam był pięknym 
okazem).
Tego Michał Kryński nie mógł, rzecz prosta, znieść. Doszło do spięcia, 
powiedziano sobie
wszystko — uzgodniono, że Kazimierz M. musi nas opuścić, ale że będzie jeszcze 
do końca
roku szkolnego.
A przecież wtedy, w tym tramwaju na Bielany, powiedział Kusocińskiemu: „Dobre 
chłopaki”.
Czy też tylko: „Dobrze mi idzie”.
Sędziami jesteśmy my...
Byłem w drugiej gimnazjalnej, kiedy Kryński przeprowadził radiofonizację szkoły. 
W
każdej klasie zawieszono głośniki, studio zaś z mikrofonem znajdowało się w 
dyrektorskim
gabinecie. Wszystko zainstalowali sami uczniowie, mieliśmy w starszych klasach 
utalentowanych
majster—klepków, fizyków, którzy pasjonowali się radiotechniką, elektrotechniką,
jak dzisiaj chłopcy komputerami. Mistrzem radiofonii był licealista Siolek 
Szlamowicz, śniadolicy
brunet, spokojny, rzeczowy chłopak, który dyrygował także maszynerią teatralną.
Z radiofonizacją szkoły Dyrek wiązał nadzieje dydaktyczne, które niezupełnie się 
sprawdziły.
Projektował nadawanie zbiorczych wykładów, seansów poezji, okolicznościowej 
muzyki.
Wszystko to sprowadziło się wkrótce do nadawania sporadycznych komunikatów, bez
konieczności zbierania uczniów w sali rekreacyjnej. W środku lekcji nagle z 
głośnika rozlegał
się chrzęst, kaszel, przeciągły gwizd i wreszcie „Halo, halo, mówi dyrektor 
gimnazjum. Informuję,
że...” I potem znów gwizd, kaszel, chrzęst — i cisza. Pamiętam tylko jedną 
lekcję
polskiego, w której zastosowano nasze szkolne radio. Zauważyłem, że Rath, 
prowadząc lekcję
(a mówił o początkach romantyzmu), raz po raz spoglądał na zegarek. W pewnej 
chwili
powiedział: „A teraz posłuchamy ballady Romantycznosć w wykonaniu Dory 
Kalinówny”.
Siolek okazał się niezawodny. Chrzęst, kaszel, gwizd — i usłyszeliśmy chrypkę 
aktorki:
Słuchaj dzieweczko!
— Ona nie słucha —
To dzień biały! to miasteczko!
Przy tobie nie ma żywego ducha.
Co tam wkoło siebie chwytasz?
Kogo wołasz, z kim się witasz?
— Ona nie słucha. —
Altman później z podziwem mówił o Grubej Dupie, jak to potrafi tak wymierzyć 
swoje
gadanie, żeby wszystko się zgadzało z tym, co umówił z Siolkiem. W tym akurat ja 
nie dostrzegłem
nic nadzwyczajnego. I w ogóle co do użyteczności szkolnej radiofonii w nauce 
żywiłem
sporo sceptycyzmu. Przydawało nam się natomiast radio podczas spotkań 
towarzyskich.
Rath wpadł na pomysł herbatek koleżeńskich z programem rozrywkowym (oczywiście,
uprzednio przez niego zatwierdzonym). Z gabinetu dyrektora nadawaliśmy monologi, 
recytacje
czy nawet małe słuchowiska, na przykład „Dorożką po Warszawie”, żartobliwą 
charakterystykę
pomników wygłaszaną przez warszawskiego dorożkarza, z towarzyszącym temu 
turkotem
kół i odgłosem kopyt podobnym do klekotu. Ja parodiowałem sprawozdania sportowe
Wojciecha Trojanowskiego (to znaczy, ściślej mówiąc, podrabiałem parodie 
odgrywane podczas
„podwieczorków przy mikrofonie”), recytowałem Tuwima (głównie Jarmark rymów, bo
przecież miało być wesoło), Leśmiana i Wierzyńskiego. Z Wierzyńskim, z wyjątkiem 
pięknego
Skoku o tyczce (,,Już się odbił, już płynie! Boską równowagą zatrzepotał na 
drzewcu i
łopocze jak flagą...”), miałem sporo trudności. Rath złościł się, bo z wiersza o 
Hannibalu nie
potrafiłem wycisnąć tego nastroju, o który mu chodziło. Po latach doszedłem do 
wniosku, że
dobrze to wyczuwałem — zarówno piękno Skoku o tyczce, jak i mdłość i płaskość 
wielu innych
wierszy. Za to mówienie Leśmiana sprawiało rozkosz. Leśmiana musieliśmy uczyć 
się
na pamięć, w podręczniku Mówią wieki były jego wiersze, on sam zasiadał w 
Polskiej Aka-
demii Literatury. Po wojnie różni znawcy, skądinąd szacowni, przypisywali sobie 
zasługę
odkrycia Leśmiana. Otóż ja, uczeń gimnazjum Kryńskiego, stwierdzam, że Leśmian 
za życia
był całkiem nieźle odkryty.
Turkot kół i klekot kopyt wykonywał złotowłosy Władek Rajs. Miał pewne zdolności 
aktorskie,
ale prawdziwy talent okazywał w podrabianiu głosów i odgłosów, co, rzecz prosta,
czyniło z niego gwiazdora naszego radia. Rajsów w gimnazjum było trzech, każdy w 
innej
klasie, ale nasz, ten średni, był najfajniejszy. (Myślę, że to słowo najlepiej 
oddaje ton, w jakim
go wspominam). Władek, chłopak średniego wzrostu o fantastycznej muskulaturze, 
złotowłosy,
jak zaznaczyłem, piegowaty, uśmiechnięty, obdarzony był nieprzeciętną siłą i 
małpią
zręcznością. Nasz Kazimierz M. patrzył z zachwytem na dokonywane przez niego 
salta. Być
może, czekałaby go sportowa kariera, ale zdaje się, że nie bardzo go to 
interesowało. Wygrywał
biegi na 400 i 800 metrów, przyśpieszając na finiszu, jakby od niechcenia, samą 
siłą. Ponieważ
wcale nie gimnastykował się więcej niż inni i ponieważ jego bracia nie 
wykazywali
podobnej muskulatury, trudno oprzeć się refleksji, że z pewnymi predyspozycjami 
człowiek
się rodzi. Jak to się zdarza siłaczom, Władek Rajs był chłopcem spokojnym, 
koleżeńskim,
unikał bójek (chyba, że w czyjejś obronie), muchy by nie skrzywdził. Uczył się 
nieźle, czasem
wykazywał nawet dużą lotność umysłu. Przewodził naszemu harcerstwu, to traktował
bardzo poważnie i nikomu nie udało się go namówić do wypalenia papierosa. A może 
zostałby
oficerem zawodowym? Miał w ustach komendę, porucznik Papieski często powierzał 
mu
dowództwo nad naszym hufcem Przysposobienia Wojskowego, tutaj Rajs potrafił być 
wymagający
i bezwzględny.
Nauczyciele lubili jego małpie sztuczki (na przykład kiedy nagle, po udanej 
odpowiedzi,
zrobił salto do tyłu), ale najbardziej lubiły go uczące u nas panie, nawet 
Bajerówna przebaczała
mu toporność w łacinie i kiedy robiła mu wymówki, to na jej ustach kołysał się 
lekki
uśmieszek, całkiem niezgodny z surowością tonu. Nasz Rudy Rajs (tak go 
nazywaliśmy) podobał
się kobietom. W domach, do których przychodził odrabiać lekcje, robił wrażenie 
nie
tylko na służących, ale i na paniach. Nawet moja siostra Mirka wyznała mi 
kiedyś, że ten Rudy
jej się podoba, ma w sobie coś takiego... Łączył siłę fizyczną z pogodą ducha. 
Raz byłem o
niego zazdrosny. Tak się złożyło, że podczas jedynych wakacji, których nie 
spędziłem pod
Warszawą, lecz na kolonii gimnazjalnej w Krościenku, Gina — ta dziewczyna z 
Kaleckiej, w
której się kochałem — była właśnie w Świdrze. I Rajs też tam spędzał lato. 
Wylegiwał się
nad rzeczką obok Giny, opalony, muskularny, niebezpieczny. „Zazdroszczę ci” — 
szepnąłem,
kiedy mi o tym opowiedział. „Nie ma czego — on na to — Rzeczywiście, piękna 
twarzyczka,
ale wiesz — tłumaczył — po dwóch, trzech dniach zaczyna cię ta uroda nudzić”. 
Wcale się
do niej nie umizgiwał, zapewniał mnie, nie przyszło mu to jakoś do głowy. Mimo 
to żałowałem,
że akurat tego lata nie było mnie w Świdrze, niechbym się trochę obok niej 
ponudził. On
miał tam inne zdobycze. To, że Władek potrafił się nudzić w obecności Giny, 
przydawało mu
tylko splendoru. Chyba też poradził mi, żebym sobie dał z nią spokój, ona ma 
przewrócone w
głowie. Mówił jak mąż doświadczony. Wszyscy wiedzieli, że Rajs ma już niejedną 
zdobycz
zaliczoną. Bardzo więc byłem dumny z tego, że darzył mnie przyjaźnią, nie tylko 
współpracowaliśmy
w rozgłośni, ale czasem też odrabialiśmy wspólnie lekcje. Kiedyś, pełen 
rozterki,
zapytałem go, jak to jest właściwie z tymi kobietami, na czym polega jego 
sekret. „Bo widzisz
— odpowiedział — z dziewczynami trzeba umieć postępować”. Przyznał się, że ma
sposób na kobiety, i na moją prośbę wyjawił mi go. Jaki sposób? Ba, kiedy 
zapomniałem!
Zapomniałem na amen, jaki sposób wyjawił mi mój wspaniały kolega, i musiałem 
sobie potem
w życiu radzić sam, bez sposobu. Z wiadomym skutkiem, cholera!...
Rajsowie mieszkali na Nalewkach. Zdaje się, że ich rodzice mieli sklep z 
konfekcją. Nie
wiem, co się z nimi stało. Czy naprawdę się nie uratowali? Czy nie znalazła się 
kobieta, która
by przytuliła Władka i wyrwała go mordercom? Nie wiem, nic nie wiem. Nie ma po 
nich śladu...
Podwieczorek towarzyski, organizowany przez Ratha, był składkowy. Na każdego 
wypadały
dwa ciastka i trochę orzeszków. Herbatę rozlewała do szklanek pani Gajewska. 
Rath
pozwolił nam zaprosić tych nauczycieli, których szczególnie lubiliśmy. 
Zaprosiliśmy Chłopskiego
i Bajerównę, łacinistkę.
Poza częścią radiową i rozmówkami budującymi, kierowanymi przez naszego 
wychowawcę,
mieliśmy w programie jeszcze jeden punkt: odczytanie wyroku sądu koleżeńskiego. 
Nasz
wychowawca, jak to wtedy było w modzie, a może nawet obowiązujące, przeprowadził 
wybory
do samorządu klasowego, który wyłonił z siebie sąd koleżeński. Zostałem 
oczywiście
sekretarzem, samorządu czy sądu — tego już nie pamiętam. Ledwie zdążyliśmy się 
ukonstytuować,
gdy Rath powiedział: „A oto pierwsza sprawa”. Podał do sądu Drejera, bardzo 
spokojnego
chłopca, który niczym się nie wyróżniał, ale zachował się jakoś nieładnie wobec
Grubej Dupy, ten poczuł się urażony, ale zamiast zareagować samemu, uznał, że 
jest to sprawa
dla nas. To my mieliśmy określić winę naszego kolegi i odpowiednio go ukarać.
Zaczęła się niezła heca. Bo przecież ten Drejer — którego imienia nie pamiętam, 
chociaż
podczas ostatnich wakacji w Świdrze spotykaliśmy się codziennie, za to pamiętam, 
że kochał
się w dziewczynie imieniem Pepa, i ona przyznała mi się, że Drejer ją nudzi i 
zdaje się, że
dała mi do zrozumienia, że woli mnie, więc tym bardziej mi teraz przykro — otóż 
ten nudny
Drejer nie zrobił nic takiego, czego myśmy sami nie robili. Jakaś przeciętna 
sztubacka sprawka.
Ale teraz byliśmy sędziami i patrzyliśmy na życie szkolne z wysokości trybunału. 
Ukarać
przykładnie! Ale jak? Może grzywną? (Ale to by była kara dla rodziców). Może 
zostanie
przez kilka dni dłużej w szkole? Może wyłączyć go od tego, może od tamtego? 
Prześcigaliśmy
się w pomysłach, na które nasz wychowawca nigdy by nie wpadł. Ciekawe, że nikt z 
nas
nie przerwał tych surowych sędziowskich debat, żeby powiedzieć: „Chłopaki, 
opamiętajcie
się! Przecież Drejer to nasz kolega, dobry chłopak, trzeba to uwzględnić, wziąć 
pod uwagę,
wystarczy upomnienie, niech przeprosi profesora i sprawa załatwiona”. Nikt tak 
nie powiedział,
cały czas myśleliśmy tylko o karze (mniej o winie). Napiętnowaliśmy haniebny 
czyn
naszego kolegi, który okrył wstydem całą społeczność klasy — tak to 
sformułowaliśmy w
sentencji wyroku — i wymyśliliśmy karę... dwóch tygodni bojkotu. Ni mniej, ni 
więcej. Przez
dwa tygodnie nikt nie ma prawa odzywać się do biednego, sympatycznego Drejera, 
nawet
Altman, z którym Drejer siedział w jednej ławce.
Kiedyś już wobec jednego chłopca zastosowaliśmy bojkot, ale to było bez sądu, 
spontanicznie,
ktoś zaproponował, ktoś podchwycił — tamta sprawa była poważna, o coś naprawdę
szło. Napisałem przedtem w rozpędzie, że lubiłem moich kolegów, otóż 
przesadziłem, bo
przecież nie wszystkich, na przykład nie Mietka G., to był cyniczny złośliwiec, 
nikt go zresztą
nie lubił. Przyszedł do nas z innego gimnazjum (pewnie nie mogli z nim tam 
wytrzymać) i od
razu ustawił się na kontrze, jeden przeciw wszystkim. Nie, to wcale nie 
przemawia za nim,
jak czasem bywa, bo nie była to oznaka niezależności, dumy czy odwagi, tylko 
złośliwego
charakteru. Nigdy nikomu nic nie użyczył (najczęściej przekazywaliśmy sobie 
podczas testu
atrament, pompując go z pióra do pióra, przy okazji podając szeptem jakieś 
rozwiązanie), nie
pokazał wzoru na tablicy, nie podzielił się wiedzą. Wredny sobek. Bo uczył się 
dobrze,
szczególnie z przedmiotów matematyczno—przyrodniczych. Ale nie o to poszło, że 
nigdy w
niczym nie pomógł, tylko o bułki.
Nie pamiętam, kto zorganizował zbieranie bułek dla dzieci ze szkół powszechnych. 
Chłopski
czy może Rajs. W każdym razie zwrócono się do nas, uczniów z domów bądź co bądź
zamożniejszych, żebyśmy przynosili ze sobą do szkoły po jednej bułce więcej — 
dla tamtych,
tych uboższych. Postanowiliśmy, że w tych bułkach będzie zawsze to, co my sami 
jemy; jeśli
my jajko na twardo, to i dla tamtych jajko na twardo, jeśli my z wędliną, to i 
oni z wędliną.
Te bułki zbierano podczas pierwszej pauzy do koszy, a podczas drugiej zanoszono 
je do tamtej
szkoły, nie wiem jakiej, bo to robili inni chłopcy, harcerze od Rajsa.
Otóż Mietek G. nie chciał dać bułki. Powiedział, że nie uznaje filantropii. Ale 
nie powiedział
tego z jakichś powodów światopoglądowych, na przykład jako komunista — że niby
filantropia łagodzi tylko konflikty klasowe, że jest plastrem na rany, oszustwem 
i tak dalej, to
już znaliśmy — nie, on powiedział po prostu, że nie da i już, że w życiu każdy 
musi sobie
radzić sam. Chociaż był to chłop na schwał, ale pobiliśmy go we dwóch ze 
Szternem (tak
było umówione, Mietek G. zgodził się na taką walkę, nas dwóch na niego jednego, 
bo wydawało
mu się, że nas obu załatwi) — z tym Szternem, małym zaciekłym chłopakiem, o tak
wypukłym czole, że prawie potworkowatym, stanowiliśmy tandem nie do pokonania — 
rozłożyliśmy
więc tego G. i wepchnęliśmy mu głowę do spluwaczki, ale i to nie pomogło. Wtedy
zrodził się bojkot. Powstał z odrazy. Ów G. się nie poddał, nadal nie dawał 
bułek dla naszych
podopiecznych. Powoli bojkot się rozmył, a myśmy pogodzili się z tym, że od G. 
nie ma co
domagać się bułek, bo on po prostu jest taki.
Kiedy, podczas podwieczorku, odczytałem nasz wyrok, z właściwym takiemu tekstowi 
namaszczeniem
(co zostało potraktowane jako uzupełnienie części artystycznej), Drejer, blady z
natury, zapewne zzieleniał, Rath zaś zdębiał. (Zwierzył mi się z tego później). 
Nie spodziewał
się po nas takiej bezwzględności. Wstał i cedząc z trudem słowa, jak to on 
zwykle, oświadczył,
że ponieważ, jak mu się wydaje, uczeń żałuje swojego czynu (wciąż nie mogę sobie 
przypomnieć
jakiego), więc on, jako bezpośrednio dotknięty, wnosi o złagodzenie wyroku.
Złagodzić, dobrze — ale jak? Nie mogliśmy przecież nadszarpywać powagi naszego 
sądu.
Udaliśmy się na krótką naradę i zaraz oznajmiliśmy, że biorąc pod uwagę skruchę 
et cetera,
wniosek pana profesora et cetera, sąd koleżeński redukuje karę do bojkotu w 
ciągu dwóch
dni. Wszyscy zrozumieli, że te dwa dni są już tylko symboliczne i zaczęli 
klaskać. W ogóle
naraz zaczęło to wyglądać tak, jakby wszystko było z góry umówione, spektakl ku 
ogólnej
uciesze. Drejer też klaskał.
Nie muszę chyba tłumaczyć, dlaczego o całej tej sprawie tu opowiadam. Uczepiła 
się ona
mojej pamięci, wracała jako jaskrawy przykład ułomności ludzkiej, niemal 
przypowieść. To
wydarzenie, pozornie błahe, prześwietlało mi nieraz pobudki naszego 
postępowania, tak czasem
ciemne. Każdy z nas może opwiedzieć ze swojego życia jakiś przypadek, kiedy był 
surowszy
niż zasługiwała na to przyczyna, bo mu się wydawało, że ambicja, prestiż, gra 
międzyludzka
wymaga bezwzględności. Albo dręczył kogoś nie podejrzewając, że w gruncie
rzeczy dowartościowuje tym siebie. Żołnierze na patrolu, którzy przyczepiają się 
do Bogu
ducha winnego przechodnia i prowadzą go na komendę, trochę z nudy, trochę żeby 
patrolowanie
nabrało sensu, bo nic tak nie wprowadza w zły humor, jak poczucie bezsensownie
marnotrawionego czasu... Mówię o tym, bom to przeżył, kiedy zimą 1942 roku 
patrolowałem
skostniałe z mrozu Millerowo, gdzieś na Kozaczyźnie, wraz z Jerofiejewem, 
wesołym, zezowatym
chłopakiem, dobrodusznym jak mało kto, ja też w końcu nie jestem żaden Neron 
(chociaż...
kto wie?), uzbrojeni w wintowki, patrolowaliśmy głodne, opustoszałe miasto, my 
też
głodni, i wtedy napotkaliśmy faceta w samej marynarce, brudnogranatowej, 
znoszonej — no i
dlaczego w samej marynarce, w taki mróz? — żeby chociaż fufajka, a tu — 
podejrzane —
wasze dokumenty — skąd? dokąd? — czy nie szpion? — ech, chyba jednak szpion — 
dobra,
dobra, pójdziesz z nami, na komendę, a tam razbieriomsja. Patrolowanie nabrało 
wreszcie
sensu. Z haupt——wachty, muszę dodać, przepędził tego biedaka na mróz (wcale mu 
nie
było pilno) nasz dowódca, starszyna Iwanów, ochrypnięty jak większość 
wrzeszczących na
mrozie kaprali i sierżantów, człowiek z doświadczeniem życiowym, a więc i 
obowiązkową
dozą sceptycyzmu, chętnie się wylegujący podczas służby, nie tak gorliwy jak my, 
osiemnastolatkowie.
Kiedy wreszcie wypuściliśmy tego faceta, który zabłąkał się do Millerowa w samej 
marynarce,
przypomniał mi się nasz sąd nad Drejerem. A może nie od razuwtedy mi się 
przypomniał,
tylko później. Jest jednak faktem, daję na to słowo honoru, że zawsze myślę o 
tych
dwóch wydarzeniach łącznie. One się dopełniają. Stały się przestrogą na życie i 
wskazówką.
Dyrek
Z Michałem Kryńskim nie wszystko mi się układało jak należy, raz doszło nawet do 
ostrego
konfliktu. Był to człowiek, którego się szanowało, trochę bało, ale lubić go — 
to już co
innego, z tym było trudniej. Przypominam sobie, że chłopcy śpiewali o nim 
kuplety na melodię
marsza żałobnego („dyrek już nie żyje, czarny grób go kryje”), ale ja, muszę się 
pochwalić,
nie brałem w tych pieniach udziału, dowcip wydał mi się wątpliwy i nazbyt 
makabryczny.
Odnosiłem wrażenie, że Kryński nie zabiegał o miłość uczniów, nie o uczucia mu 
szło, był na
to zbyt zasadniczy i inny być nie potrafił. Do konfliktu zaś doszło z powodu gry 
w kołka. To
znaczy, najpierw panował szał gry w kołka, później w gąbkę. Gdy tylko rozległ 
się dzwonek
na pauzę, przeobrażaliśmy się natychmiast w stado rozhukanych byczków. 
Wyładowywaliśmy
rozsadzającą nas energię; grając nogą w kołka na sali rekreacyjnej, która była 
właściwie
przestronnym hallem. Kołki przynosiło się z pracowni stolarskiej. Brali w tej 
grze udział
wszyscy, niby w zbiorowym opętańczym szale. Kiedy Wdarł się w to dzwonek, 
wracaliśmy
do klasy rozgrzani, spoceni, zadowoleni z życia. Przez kilka tygodni zimowych 
panowała
istna orgia „kołkowa”. Profesorowie udawali, że nic nie widzą, Kryński 
najprawdopodobniej
zatykał uszy, bo jego gabinet znajdował się w sąsiedztwie naszych szaleństw. 
Inaczej jednak
było z gąbką. Grało się w nią w klasie, nie tak zapamiętale, ciszej i w mniej 
osób, z bardzo
wyrafinowanymi regułami jak w kosza. Dwie drużyny starały się rzucić gąbkę do 
kosza na
papiery umieszczonego wysoko pod sufitem. Graliśmy przy zamkniętych drzwiach, 
żeby nauczyciele
nas na tym nie przyłapali. I chyba nie mieli o tej naszej rozrywce pojęcia, 
tylko
woźne skarżyły się, że ściany mają jakieś brudne plamy.
Kiedyś, podczas meczu, Dyrek nieoczekiwanie otworzył drzwi i zobaczył, co się 
dzieje.
Zatrzęsło nim z gniewu. „Uczniowie dokonują aktu wandalizmu! Uczniowie niszczą 
mienie
szkolne!” Nikt nie mógł zaprzeczyć temu, co powiedział, ale gadaj tu do 
niecierpliwie przebierających
nogami ogierków. Ledwo zamknął za sobą drzwi, gra zaczęła się od nowa, ktoś
rzucił gąbką do kosza, nie trafił, gąbka uderzyła w ścianę, zostawiając brudną 
plamę, i spłynęła
na podłogę. Gromb pochylił się, żeby ją zgarnąć, i kiedy uniósł głowę, zobaczył 
utkwione
w siebie oczy Dyrka. Kryński stał znowu w drzwiach z ręką wyciągniętą w stronę 
Gromba.
„Do domu z książkami i nie wracać przez tydzień” — wydał wyrok. Ogarnął nas 
nieprzychylnym
spojrzeniem i odszedł.
Gromb to nie był chłopak sympatyczny. Wysoki, pryszczaty, z wywiniętą wargą, o 
rysach
jakby zdegenerowanych, z małą. głową zawsze odchyloną do tyłu, potrafił być 
nieprzyjemny
i bezinteresownie złośliwy. Powiedziałem przedtem, że lubiłem moich kolegów, do 
niektórych
byłem przywiązany, ale były oczywiście wyjątki; prócz Mietka G., należał do nich
Gromb. Ale on miał w klasie swoją pakę, taką od gry w oczko, w monety (mieliśmy 
swoich
hazardzistów), zdaje się, że to ci sami, co odwiedzali domy publiczne. Uczył się 
marnie, w
domu się nie przelewało, ci chłopcy z jego paki mówili, że Grombowi nie ujdzie 
to na sucho,
może nawet rodzice zabiorą go z gimnazjum. Chłopcy uradzili wysłać do Dyrka 
delegację z
prośbą, żeby darował Grombowi karę, bo przecież nie on jeden grał. Byli gotowi 
nawet ogłosić
strajk. Do delegacji wybrano dwóch kolegów z paki Gromba i mnie, niestety. 
Woźna, pani
Gajewska, poszła zapytać, czy dyrektor nas przyjmie. Zgodził się i poszliśmy od 
razu, musiało
być chyba już po zajęciach.
Kryński wciąż jeszcze znajdował się w podłym nastroju. Wygłosił krótkie 
przemówienie,
w którym powtórzył te same słowa o wandalizmie i niszczeniu mienia szkolnego, i 
że taki
przejaw barbarzyństwa musi zostać ukarany. Przykładnie! Zacząłem tłumaczyć, że 
Gromb
cierpi za nas wszystkich, to nie jest sprawiedliwe, bo przecież prawie wszyscy 
grali. Dodałem
mimochodem, że jeśli Gromb ma być usunięty na tydzień, to my, równie winni co 
on, też
będziemy musieli zostać w domu. Dyrektor na to, że przyłapał go już po wyraźnym 
zakazie,
na ścianie była świeża brudna plama od wilgotnej gąbki. „Ale to nie on rzucił — 
powiedziałem
— on tylko podnosił”. „A więc kto rzucił?” — Moi koledzy pochylili głowy. — 
„Niech
uczeń (długie uuu), który rzucił gąbkę, przyzna się Chcę wiedzieć kto”. I wtedy 
coś mnie
podniosło i wypaliłem dumnie: „Ja”.
Czułem, że koledzy z paki Gromba, którzy przyszli ze mną, oniemieli z wrażenia, 
takiego
zuchwalstwa się nie spodziewali. Jakbym się rzucił gołą piersią na bagnety! 
Dyrektor, z groźnym
błyskiem spoza szkieł, zawyrokował „Dobrze, Gromb może podjąć naukę. A uczeń —
zwrócił się do mnie — uczeń nie pojawi się w szkole w ciągu dwóch tygodni”.
Potem w klasie zbierałem w milczeniu książki. Chłopcy też chyba zaniemówili. 
Moja duma
nagle ze mnie wyparowała. Nie za sprawą nałożonej na mnie kary, ale dlatego, że 
zacząłem
podejrzewać, że w moim postępku było coś nieczystego. Nie lubiłem Gromba, więc 
dlaczego
nadstawiałem za niego łba? Ano, uniosłem się honorem. Musiałem coś takiego 
widzieć
w jakimś filmie. Może amerykańskim, a może był to Młody las, polski film o 
strajku młodzieży.
„Kto zrobił to i to?” Nikt się nie chce przyznać. „Rozstrzelać co dziesiątego”. 
I wtedy
bohater filmu występuje z szeregu, wypinając dumnie pierś: „Ja! Mnie 
rozstrzelajcie”. Czułem.
niesmak po tym wszystkim. Idiota! Za takiego Gromba. Przez próżność!...
Ale, z drugiej strony, czy mogłem postąpić inaczej? Dyrektor najwyraźniej 
prowokował.
Ktoś musiał przecież tego cholernego Gromba ratować Tamci, ci od trzech kart i 
rozpusty,
opuścili głowy. Zostałem ja. Nie było wyjścia z sytuacji Sypnąć rzeczywistego 
sprawcę? To
nie wchodziło w rachubę. Skarżypyctwo u nas nie istniało! Gdybyśmy odeszli z 
niczym, my
delegacja — jak bym wtedy wyglądał? Myślę, rozważając to, że znalazłem się 
poniekąd w
sytuacji przymusowej. Jak niejeden bohater filmowy.
Tak czy owak, miałem siedzieć w domu przez dwa tygodnie. Mama, kiedy się o tym 
dowiedziała,
rzuciła się na mnie z paznokciami (a miała strasznie wyostrzony manikiur). 
Ojciec...
to chyba wtedy doszło do straszliwej awantury, której wspomnienia unikam. To 
musiał
być piątek, kiedy zadzwonił Rajs, kilka dni po tej hecy z Dyrkiem — piątek, bo 
akurat ukazał
się „Mały Przegląd” z moim artykulikiem — zadzwonił do mnie z kancelarii od pani 
Reny,
żeby mi powiedzieć: Słuchaj, przyjdź do szkoły, bo te chłopaki szaleją, chcą w 
przyszłym
tygodniu strajkować z twojego powodu, nie masz pojęcia, jaka awantura, dzisiaj 
uciekli ze
szkoły, Rath gonił za nimi do Ogrodu Saskiego, a ja wiem, że Dyrek chce ci 
darować karę.
Pobiegłem do szkoły, żeby tym wariatom przemówić do rozumu — widocznie znaleźli 
się
jacyś nowi „prowodyrzy” — ale miałem duszę na ramieniu z powodu tego artykuliku, 
nie
byłem pewny, jak go przyjmie nasze ciało nauczycielskie. Artykuł nosił tytuł 
„Lwowska zaraza”
i był żartobliwym. opisem degeneracji, jakiej ulega nasz język pod wpływem 
najazdu
lwowskich nauczycieli. Kończył się tak: „Chłopcy — mówi pan profesor — ta jutro 
pójdzim
do tyjatru, a teraz sobie zaśpiwamy jakumś patriotycznum śpiwankę”. I chłopcy 
zaśpiewali:
„Hulaj braci fajno — gdy harmonia gra — bier baby pod pachy — ta Bóg ci zdrowi 
da...”
Już przed bramą gimnazjum, tej od ulicy Miodowej, natknąłem się na profesora 
Edla, kulawego
matematyka. Kuśtykał obok swej słodkookiej żony. Z daleka zawołał: „Ta co ty, 
nie
podoba ci się nasz lwowski bałak?” „Uwielbiam” — zapewniłem go, zresztą zgodnie 
z prawdą.
„Ta to się czuji” — na to on, a ona obdarzyła mnie ślicznym uśmiechem (kiedy 
odwiedziłem
ich jako uchodźca we Lwowie, miała ten sam śliczny uśmiech, częstując mnie 
pajdami
chleba z marmoladą) i już wiedziałem, że wszystko jest w porządku.
Rath szepnął mi, że „Lwowska zaraza” zrobiła dobrą robotę i że od poniedziałku 
mogę
przychodzić na zajęcia. W domu też napięcie za sprawą „Małego Przeglądu” opadło, 
bo skoro
drukują mnie tak honorowo (na pierwszej stronie!), to może nie jestem ostatni 
nicpoń.
Od poniedziałku byłem więc znowu uczniem. Gdzieś w środku tygodnia, podczas 
lekcji
polskiego rozległ się znajomy chrzęst, gwizd i tak dalej i po chwili rozległ się 
z głośnika
urzędowy głos sekretarki, żony Ratha; usłyszałem swoje nazwisko i polecenie, 
żebym stawił
się w gabinecie dyrektora. Zaczyna się — pomyślałem. Skupione spojrzenie Ratha, 
które
miało mi dodać otuchy, nie wróżyło jednak nic dobrego.
Wszedłem do spowitego w cieniu gabinetu dyrektora, ukłoniłem się przepisowo 
(wtedy
jeszcze się kłaniano, przy czym trzeba było, pochylając w ukłonie tułów, zewrzeć 
stopy u nóg
w pozycji na „baczność”), więc ukłoniłem się jak należy, dyrektor zaś kiwnął 
lekko głową i
wskazał na stolik z mikrofonem, przy którym leżała kartka maszynopisu. „Uczeń 
(długie
„uuu”) — powiedział dyrektor — odczyta ten komunikat”.
To jest zawarcie pokoju, zrozumiałem. Przymierze bez słów. Przecież nie dlatego 
mnie
wezwał, że nie można było znaleźć nikogo lepszego do odczytania komunikatu. Byli 
lepsi,
znałem ich. Włączyłem mikrofon i zacząłem: „Halo, halo, tu rozgłośnia szkolna. 
Komunikat
dyrekcji gimnazjum...”
Kiedy nasza szkoła spłonęła we wrześniu trzydziestego dziewiątego roku, Kryński, 
który
tym samym stracił majątek, nie poddał się. Na początku października rozesłał 
wici, żeby
uczniowie przyszli na spotkanie, bo szkoła rusza. Stawiło się nas 
kilkudziesięciu w jakimś
pustym mieszkaniu, które Kryński sobie upatrzył, na Lesznie. Nauczycieli 
przyszło niewielu,
lwowiacy wracali do swojego miasta. Jednak nastrój był pełen oczekiwania. Nie 
damy się,
wbrew wszystkiemu, będziemy razem mimo grozy niemieckich „Bekanntmachung”, 
którymi
oblepione były mury, mimo nadciągających paragrafów rasowych. Dyrektor przemówił 
właśnie
w tym sensie: że nie wolno się poddawać, że w każdych warunkach można robić 
swoje.
Już wystąpił do władz (nie wiem jakich — chyba miejskich?) o zezwolenie na 
uruchomienie
szkoły tutaj, w tym lokalu. Nie wie jeszcze, ile wyniesie czesne. Na razie 
rozchodzimy się, o
dacie rozpoczęcia nauki zostaniemy powiadomieni.
Wychodziliśmy rozmawiając półgłosem, w nastroju niemal konspiracji, w poczuciu, 
że jesteśmy
uczestnikami czegoś niezwykłego, pionierskiego i że stać nas na to. Much odezwał
się: „Musisz napisać wiersz!” Tak, zgodziłem się, hymn szkoły. W domu od razu 
zacząłem
układać hymn dla naszej garstki, coś bardzo niewymyślnego — najprostsze wezwania 
z pieśni,
których uczył nasz gimnastyk Kazimierz M., stawały się znów aktualne — coś niby 
„myśmy
przyszłością narodu”, naukę zdobytą w szkole trzeba „przenieść do ludu mas” i w 
ogóle
kryńszczacy do pracy!
Zawiadomienie o rozpoczęciu zajęć nigdy nie nadeszło. Przypuszczenie, że Niemcy 
zgodzą
się na otwarcie gimnazjum, i to dla młodzieży żydowskiej, było czystą fantazją. 
W kilka
tygodni później, w Białymstoku, odwiedziłem Chłopskiego, który nauczał w 
miejscowej polskiej
szkole. Przy szklance gorącego herbatolu (była wtedy taka namiastka herbaty) 
Chłopski
przyznał się, że zawsze sprzyjał komunistom (czego się domyślałem), że chociaż 
ma wiele
zastrzeżeń, ale to się jakoś utrze, trudno, wojna, jednak ten ustrój jemu, 
skromnemu nauczycielowi
(jak się wyraził) właściwie odpowiada. U Chłopskiego zastałem jednego z naszych
maturzystów, który dopiero co przybył z Warszawy, wczoraj prześliznął się przez 
granicę
niemiecko—radziecką w okolicach Małkini. Przywiózł list od Kryńskiego, który 
Chłopski mi
odczytał. Dyrektor pisał, że zastanawia się, czy nie przenieść się do 
Białegostoku. Jest gotów
służyć swoim doświadczeniem nowemu szkolnictwu, przeszczepić na teren radziecki 
system
przydziałów i testów. Przy czym można by było wprowadzić innowacje wynikające z 
najnowszych
badań amerykańskich. „W każdej sytuacji można i należy robić swoje” — powtarzał
z uporem ulubioną maksymę Dyrek. Chciałby, żeby pan kolega Chłopski zasięgnął 
informacji
i szybko mu odpowiedział, bo granica staje się coraz szczelniejsza. Odczytawszy
list, Chłopski złożył go i skomentował: „Brak zeszytów dla dzieci, w klasie 
podręcznik ma
tylko nauczyciel, a on chce wprowadzać system przydziałów i testów! I to według 
wzorów
amerykańskich”. Wszyscy trzej odczuliśmy, że nasz dyrektor to marzyciel. 
Chłopski orzekł:
„Lepiej, żeby tu nie przyjeżdżał”.
Kryński został w Warszawie. W getcie stracił rodzinę. Jego samego wydobyła z 
getta
pewna pani, Polka, u której ukrywał się pod zmienionym nazwiskiem, zresztą 
brzmiącym z
niemiecka, i z którą się później ożenił. Kiedy zetknąłem się z nim po wojnie, 
uderzył mnie
wyraz jego szaroniebieskich oczu, malująca się w nich dobroć i naiwność, jakaś 
dziecięca
niemal ufność. (To my, uczniowie, wyobrażaliśmy sobie surowego urzędnika, bo 
taki powinien
był być nasz dyrektor). Przypomniałem sobie wtedy, że nasz przeważnie spięty 
dyrektor,
owszem, czasem się uśmiechał: mianowicie, kiedy widział na tablicy bezbłędnie 
rozwiązane
równanie. Wtedy twarz jego rozjaśniała się, a w rozchylonych w uśmiechu ustach 
błyszczał z
boku złoty ząb. Zdziwiłem się, że zmienił podczas okupacji nazwisko, przecież są 
Kryńscy
Polacy. Tak, w istocie są, ale on wolał jednak zmienić, bo bał się, żeby ktoś 
sobie czegoś nie
skojarzył. I nic go tak nie bolało jak to, że pan kolega Edel ukrywał się pod 
nazwiskiem...
Kryński. On, Kryński autentyczny, przybiera nazwisko trudne do zapamiętania, a 
tamten żyje
sobie najspokojniej przez całą okupację pod nazwiskiem naszego dyrektora! Pienił 
się, kiedy
o tym mówił, uważał, że było to ze strony kolegi Edla nielojalne, nie wiem 
dlaczego, zupełnie
jakby coś zostało sprofanowane, może jego ofiara, może martyrologia rodziny, 
którą utracił.
Człowiek hoduje w sobie czasem takie dziwne urazy, których sam nie potrafi 
wytłumaczyć.
Po wojnie ci nauczyciele, którzy przeżyli, łacinistka i Edel (nie wiem, co się 
stało z jego
słodkooką żoną), nie wrócili już do szkolnictwa — Kryński od razu stawił się do 
pracy. O
systemie przydziałów i testów oczywiście mowy być nie mogło, ale jako 
doświadczony pedagog
Michał Kryński został przyjęty z otwartymi ramionami. W pismach zaczęły się 
pojawiać
jego artykuliki, w których zwracał uwagę na pewne doświadczenia pedagogiki 
amerykańskiej.
Do czasu. Nagle to się urwało. Dostałem list z Gdańska, bo tam właśnie pracował, 
że
ma kłopoty i czy nie mógłbym mu pomóc. Wyobrażał sobie, że skoro wydałem 
książkę, to
mogę strasznie dużo, powinienem mieć dostęp do samego Bieruta. Zjechał nawet w 
tym celu
specjalnie do Warszawy, miły, urzekająco naiwny, bardzo się spodobał młodej 
dziewczynie,
która właśnie została moją żoną. Usunięto go z pracy, oskarżono o uleganie 
burżuazyjnym
nowinkom (co w końcu było prawdą), a także, że ukrył, iż był oficerem kawalerii 
w carskim
wojsku na Kaukazie. Rzeczywiście, takie plotki o nim krążyły w szkole, chłopcy 
popuszczali
chętnie wodze fantazji. Teraz to nasze chłopięce fantazjowanie wracało jak 
bumerang. „Przecież
to bzdura! — pisał do mnie. — Żyd carskim oficerem!... I to kawalerii! 
Absolutnie niemożliwe...”
Słowo „absolutnie”, przypomniałem sobie, było jednym ze słów, których chętnie
używał.
W niczym nie mogłem mu pomóc — ja, daleki od ośrodków władzy — musiał po prostu
przeczekać. W okresie „odwilży” mój dyrektor wrócił do pracy, po Październiku 
został nawet
kuratorem okręgu gdańskiego. Znowu zaczęły się w „Życiu Warszawy” pojawiać jego 
artykuliki
relacjonujące nowinki z Ameryki. Później przeszedł na emeryturę. W Sopocie 
widywałem
go czasem w czytelni pism zagłębionego w „Newsweeku” albo w „Neue Zurcher 
Zeitung”.
Przyglądałem się temu obrazkowi ze wzruszeniem, sam nie zauważony, stary as się
nie poddaje — myślałem. Nie podchodziłem, nie chciałem przeszkadzać. On mnie 
chyba nie
rozpoznawał, tyle lat minęło od naszego ostatniego spotkania po wojnie.
Kiedyś do mnie zadzwonił z Sopotu, nie pamiętam z jakiego powodu, coś 
przeczytał, czegoś
mi gratulował, wspomniał wtedy, że to przecież zaczęło się w gimnazjum, u niego, 
w
„Echu Szkolnym”; jego żona, ta pani, która go uratowała, dużo od niego młodsza, 
przejęła
słuchawkę i zaprosiła mnie w odwiedziny. Obiecałem jej to solennie.
Nie bywałem jednak zbyt często w Sopocie, odwiedziny odkładały się. Mój dyrektor 
czasem
do mnie dzwonił, czuło się, że coraz bardziej zanurza się we wspomnieniach, to 
normalne,
ja byłem jednym z tych, którzy przeżyli, którzy pamiętają, jednym z nielicznych. 
Któregoś
dnia zadzwoniła pani Kryńska: „Michał — tak powiedziała, jakbyśmy byli kolegami, 
nie dy-
rektor i uczeń, lecz równoprawni przyjaciele — Michał dostał wylewu”. Był 
częściowo sparaliżowany,
ale przytomny. ,,Prosił, żebym do pana zadzwoniła”. Minęło kilka tygodni, a może
miesięcy, i znowu telefon z Sopotu. Ktoś mówi powoli, z trudem. On. Wylew cofnął 
się,
odzyskał mowę. Dzwoni, żeby pogratulować pięknej książki, tak, „pięknej”, tego 
słowa użył.
Wszystko to wydusił z siebie z trudem, sylaba po sylabie. Czy szło mu o Teatr 
Heroda, książkę,
której akcja toczy się w przedwojennym gimnazjum? Może. Zresztą, czy to ważne?
Wiem, że byłem bardzo poruszony. Mój Dyrek, surowy zwierzchnik, przeczytał, nic 
nie wytknął,
pochwalił, że „piękne” — a więc piątka, która dosięgła mnie po latach. Zmarł w 
kilka
miesięcy później. Zawiadomiła mnie o jego śmierci spłakana pani Kryńska. „On 
pana tak
czule wspominał” — powiedziała i rozpłakała się.
W ostatnim roku szkolnym, przed samą wojną, połączono u nas obie czwarte klasy, 
„A” i
„B”, w jedną. Tak że ogółem było nas w klasie pięćdziesięciu dwóch!... Przeżyło 
kilku.
Miotła filozofa
To nie sentyment, a w każdym razie nie tylko sentyment powoduje, że tak 
wspominam
moje gimnazjum. Mam na poparcie tych słów dowód na piśmie, przedwojenny, o czym 
za
chwilę. Była to szkoła naprawdę niezwyczajna. Chociaż należy dodać, że 
niezwyczajna i
awangardowa była raczej w formie, nie w treści. Wiadomości, które wyniosłem z 
niej po
czterech latach nauki, kłębiły mi się w głowie raczej chaotycznie, o czym mogłem 
się wkrótce
przekonać. Naturalnie, nie była to wina nauczycieli, lecz moja, ucznia, system 
tu nie interweniował.
Był tylko formą.
Oprócz Ludwika Ratha, w naszej szkole wykładali jeszcze dwaj inni poloniści. 
Jednym z
nich był pan Miller, który przyszedł do nas opromieniony legendą, kiedy bowiem 
uczył w
gimnazjum „Oświata”, zaprotestował, nie będąc Żydem, przeciw gettu ławkowemu, i 
to w ten
sposób, że przeniósł ukrzyżowanego Jezusa na żydowską stronę klasy. Miller był 
zapewne
komunistą, jeśli sądzić po powieści Jego ekscelencja ogląda świat, którą wydał 
nakładem
własnym pod pseudonimem André Sillon, że niby książka napisana w innym kraju, 
ale i tak
można się było domyślić, że jest to cierpka satyra na stosunki w Polsce, a 
tytułowy ekscelencja,
który ogląda ten smutny świat, to prezydent Mościcki. Zdaje się, że książka 
została w
końcu skonfiskowana. Trzecim polonistą był Tadeusz Heller, którego sążniste 
recenzje, zamieszczane
w „Naszym Przeglądzie”, cieszyły się, o ile pamiętam, pewnym autorytetem.
Otóż ci trzej panowie wymyślili z okazji 30—lecia gimnazjum konkurs literacki na 
ten temat.
Zdobyłem pierwszą nagrodę i chyba za nią należał mi się ów tom Słonimskiego, 
który
spłonął w szkole. To oni, nie ja, posłali nagrodzony tekst do „Małego 
Przeglądu”, gdzie został
wydrukowany pod tytułem Moja szkoła. Pamiętam, że ton z lirycznego przechodził 
czasem w
dobrotliwie ironiczny, że użyłem takiego ciągu wykrzykników: „Radiofonizacja! 
Telegrafizacja!
Automatyzacja!... Ciekawe, co jeszcze nam pan dyrektor wymyśli”. Za największy 
jednak
sukces uważałem fakt, że pan Tadeusz Heller, prawdziwy recenzent, przeczytał na 
głos
moją pracę w klasach, w których uczył, o czym donieśli mi koledzy. Otóż pan 
Heller chwalił
przy okazji mój styl, użył w jakimś kontekście słowa „literacki”.
Styl! Rzeczywiście, ten tekst był starannie wystylizowany. Ponieważ rzecz się 
stała, nikt
mi już mojej spalonej nagrody nie odbierze, mogę wyjawić, jakim stylem 
posłużyłem się.
Otóż wzorowałem się na... Obliczu dnia Wandy Wasilewskiej. Wszystko, co pisała 
Wasilewska,
było patetycznie ustylizowane, wszystko na najbardziej dramatycznej nucie, 
szarpiącej
bebechy, zarazem bliskie lamentu ludowego. Bardzo byłem pod wrażeniem tej 
melodyki,
miałem ją w uszach i. postanowiłem zastosować do Mojej szkoły. Zdaje się, że w 
końcu wyznałem
Rathowi, z kogo brałem wzór, ale to nie zmniejszyło jego uznania.
Ale ja odtąd wiem, że jeśli opanuje się technikę pisarską, właśnie stylizacja 
przemienia się
w łatwiznę. Kiedyś Karol Kuryluk o jednym moim wczesnym opowiadaniu powiedział 
krótko:
„Stylizacja” — i ja od razu uświadomiłem sobie, że redaktor ma rację. Kuryluk 
obrzydził
mi to opowiadanie, które różnym ludziom się podobało, bo może i nie najgorsze, i 
dość oryginalne
w treści, ale ja go nigdy nie przedrukowuję, bo czuję, że należałoby je napisać 
na nowo.
Nie jest sztuką stylizować pod Faulknera czy Hemingwaya, sztuką jest umieć się 
od nich
uwolnić.
Rath i Heller czuwali we dwóch nad pismem ;,Echo Szkolne”. Kiedy byłem w drugiej
gimnazjalnej, odbijano je jeszcze na powielaczu, więc najważniejszą osobą była 
dla nas pani
Rena, która powielaczem rozporządzała. Potem nasza gazetka przeszła do 
prawdziwej dru-
karni. Miała odtąd format zeszytowy, podobny do „Newsweeka”, odbijano ją na 
błyszczącym
papierze, z fotografiami, których wyrazistości mogłoby dziś zazdrościć każde 
pismo ilustrowane.
Nie należałem do składu redakcji, moja współpraca z „Echem...” początkowo nie 
bardzo
się układała, pisywałem powieści, które się do pisma szkolnego nie nadają, 
zresztą wstydziłem
się swoich prób, wiedziałem dobrze, że to tylko mierzwa. Później współpraca z
„Echem...” stała się żywsza, a w czwartej gimnazjalnej, ostatniej, byłem już 
bardzo aktywny,
zapraszano mnie na zebrania redakcyjne. Zbliżał się jubileusz trzydziestolecia 
naszego gimnazjum
i to chyba dyrektor wpadł w związku z tym na pomysł, żeby przeprowadzić wywiad z
absolwentem, któremu się w życiu powiodło. Podał nam nazwisko: inżynier 
Jakubowicz,
właściciel fabryki chemicznej „Boraks”. Poszedłem do pana inżyniera z kolegą 
Bursztynem,
korpulentnym sekretarzem naszego pisma, który był o klasę wyżej ode mnie. W 
naszym tandemie
Bursztyn miał reprezentować chemię, a ja dziennikarstwo. Nasz starszy kolega 
przyjął
nas w eleganckim mieszkaniu w alei Trzeciego Maja, pysznił się wspaniałym 
gabinetem, z
zapałem opowiadał o opatentowanych przez siebie ałunach do golenia. Muszę się 
przyznać,
że jako przykład kariery, którą się robi po wyjściu z Kryńskiego, nasz starszy 
kolega jakoś mi
nie zaimponował. Produkował ałuny do golenia i miał duże pieniądze — co w tym 
porywającego?
Kiedyś Rath i Heller napomknęli, że warto by było przeprowadzić wywiad z jakimś 
znanym
pisarzem i oczywiście ja powinienem to zrobić. Było rzeczą naturalną, że od razu 
wszyscy
pomyśleli o Julianie Tuwimie. Ale ja, chociaż uwielbiałem go jak wszyscy inni, 
powiedziałem,
że może dać Tuwimowi spokój, poeta na pewno ma już powyżej uszu dziennikarzy,
sztubackich wielbicieli, może pomyśleć o kimś innym, nie tak wyeksploatowanym, a 
przecież
nam bliskim. Więc kto? Na przykład Bruno Winawer. Winawer był komediopisarzem, 
ale
przede wszystkim popularyzatorem osiągnięć naukowych, a więc kimś, kogo pismo 
szkolne
powinno zainteresować. Myśl chwyciła, ale ja nagle się przestraszyłem, że znajdę 
się oko w
oko z prawdziwym pisarzem, prześmiewcą na dodatek, nie, sam nie pójdę, 
przenigdy, musi ze
mną ktoś pójść, najlepiej znowu Bursztyn. Bursztyna obleciał tchórz: co on ma do 
tego, to ty
jesteś „literat” — mówi — nie ja. Zgoda, ja będę gadał, ale ty musisz być przy 
mnie.
Nazwiska Winawera w książce telefonicznej nie było. Zadzwoniliśmy do „Wiadomości
Literackich”, „Wiadomości” do pisarza, czy mogą udzielić jakimś gimnazjalistom 
numeru
telefonu, całe korowody (które wydawały mi się zresztą naturalne, byłoby dziwne, 
gdyby
każdy pętak mógł podnieść słuchawkę i wykręcić numer znanego pisarza, jak nie 
przymierzając
do Bursztyna czy do mnie), Winawer zgodził się, żebyśmy do niego zadzwonili. 
Kiedy
usłyszał, że chodzi o wywiad, zaczął się wzbraniać. „Ale co ja ciekawego mogę 
wam powiedzieć?
— mówił zmęczonym głosem. — Nie mam w ogóle kontaktu z młodzieżą, nie znam
jej”. Zapewniłem go, że wystarczy, że my jego znamy i że to na pewno będzie 
ciekawe, niech
nam tylko pozwoli przyjść. Zgodził się, niezbyt chętnie, łatwo to było dosłyszeć 
w jego głosie.
Pisarz! Prawdziwy pisarz! I do tego taki popularny, błyskotliwy, erudyta. 
Plotkowano, że
kobiety za nim przepadają, że noce spędza w „Adrii”. To znów przedstawiano go 
jako uczeńca
zatopionego w księgach, studiującego najbardziej ekskluzywne pisma zagraniczne. 
Co to
będzie? — myślałem w panice. O czym ja będę z nim rozmawiał? Przecież głos mi 
uwięźnie
w krtani. Do tego Bursztyn, ten mój partner, wciąż mi przypominał: „Ale to ty 
gadasz, nie ja”.
Tak to wtedy szanowano literata — nie to co dziś, kiedy przez ileś lat 
przyuczano społeczeństwo,
że pisarz ma wobec niego jakieś obowiązki, że powinien odpowiadać na zamówienie
społeczne, a jeśli tego nie robi, to można go na spotkaniu autorskim 
obsztorcować i potem
wręczyć mu na pociechę goździk. Za czasów mojego dzieciństwa tak nie było. 
Człowiek,
który wydawał książki, którego nazwisko pokazywało się w druku, był kimś z 
legendarnego
świata, o wstępie do tego świata można było tylko śnić.
Przed dom, w którym mieszkał pisarz, stawiliśmy się o wiele za wcześnie, co 
sprawdziliśmy
na zegarku, specjalnie na ten cel wypożyczonym przez kolegę Bursztyna od ojca. 
Było
przejmująco zimno. Bursztyn namawiał, żebyśmy już weszli, ale ja wytłumaczyłem 
koledze,
że nie mamy prawa przyjść przed czasem, że dżentelmenów cechuje punktualność. 
Krążyliśmy
więc po ulicy, ziębnąc coraz bardziej. Wreszcie uznaliśmy, że już można. Drzwi 
otworzył
sam Pisarz. Wskazał nam, gdzie mamy powiesić palta, i zaprowadził nas do 
obszernego
gabinetu. Duże biurko, a na nim, tak jak sobie wyobrażałem, grube księgi, 
oprawione roczniki,
czasopism i zagraniczne pisma ilustrowane.
Zdaje się, że niczym nas nie poczęstował (i bardzo dobrze, bo na pewno 
przewróciłbym
filiżankę z herbatą i to by dopiero było). Nikogo prócz niego w mieszkaniu nie 
było i w ogóle
odniosłem wrażenie, pewnie mylne, że odnajmuje gabinet w cudzym mieszkaniu. 
Wydawał
mi się speszony naszą wizytą. Mówił z trudem, bez ożywienia, nie ułatwiał mi 
zadania, a
Bursztynek cały czas milczał, czasem tylko skwapliwie kiwnął głową, że się 
zgadza, że tak to
właśnie jest. Musiało go dziwić, pana Winawera, że nie mam żadnych notatek, że 
zadaję pytania
„z głowy” i nie zapisuję odpowiedzi. Zdaje się, że pochlebiło mu, że znam tyle 
jego
książek, nie tylko te popularnonaukowe, powieści fantastyczne, ale także 
felietony na tematy
literackie. Pojęcia wtedy nie miałem, że jest Żydem, i komplementowałem go za 
jego krytykę
teorii rasistowskiej, co przyjął ze smutnym uśmiechem, który zrozumiałem dopiero 
po wojnie,
kiedy dowiedziałem się, jak cierpiał i jak umarł. Powiedział, pamiętam: „No 
oczywiście,
to absurdalne”, a ja tym bardziej go podziwiałem. W przedpokoju, kiedy byliśmy 
już w paltach,
spytałem: „Jak się odmienia imię Bruno?” Uśmiechnął się znowu: „Bruno, Brunona,
Brunonowi” — odpowiedział. Na schodach odezwałem się do Bursztynka: „To będzie 
puenta
wywiadu”. I tak go też zakończyłem (zakończyliśmy), tym dialogiem na temat 
deklinacji.
Nie mogłem pozbyć się uczucia rozczarowania. Miało być wielkie, olśniewające 
przeżycie,
spotkanie z błyszczącym intelektem, z kimś, kto by przytłoczył fajerwerkiem 
paradoksów,
błyskotliwych myśli, ciętych odpowiedzi, a tu — nic z tego. Zmęczony człowiek, 
który
musiał znieść wizytę dwóch intruzów, prawda, że onieśmielonych. I tak sobie 
myślę, że podobne
rozczarowanie powinien przeżywać każdy czytelnik, szczególnie entuzjasta, kiedy
spotka się z podziwianym autorem...
W gimnazjum od nas, literatów z „Echa Szkolnego”, ważniejsi byli aktorzy. Ci 
naprawdę
cieszyli się podziwem kolegów. Repertuar nasz szkolny teatr miał ambitny: po 
Ptaku Szaniawskiego,
w następnym roku był Rewizor Gogola, a kiedy byłem w trzeciej gimnazjalnej,
wystawiono Mieszczanina szlachcicem. Kostiumy (wypożyczane), dekoracje, 
oświetlenie,
charakteryzacja — wszystko jak w prawdziwym teatrze. Reżyserował pan Berkman, 
nauczyciel
hebrajskiego, stary, brzuchaty, łysy. Uciekł po rewolucji z Rosji, już jako 
mężczyzna
pięćdziesięcioletni, i nigdy nie nauczył się mówić poprawną polszczyzną. Pół 
Warszawy powtarzało
sobie jego żałosne pomyłki, tarzając się ze śmiechu. Berkman był nerwowy i 
niektóre
z tych pomyłek popełniał zapewne w stanie wzburzenia, kiedy cały drżał. 
Pamiętam, że
gdy po jakiejś jego reprymendzie odpowiedziałem mu zuchwale, zakrzyknął czerwony 
na
twarzy: „Milcz, kiedy do mnie mówisz!” — i tupnął nogą. Więc śmieszny. Ale nie 
jako reżyser!
Kto znał pana Berkmana tylko z jego pomyłek w polszczyźnie, nie mógł go 
podejrzewać
o tyle fachowości...
Każde przedstawienie nasz szkolny teatr powtarzał kilkakrotnie: dla uczniów, dla 
rodziców,
dla gości z innych gimnazjów, zwłaszcza żeńskich, i to tych, z których akurat 
grały jakieś
uczennice. Biedne panienki! Musiały przejść niejedną torturę, bo pan Berkman 
krzyczał,
że ruszają się ślamazarnie albo że całują bez namiętności, albo że sztywnieją, 
kiedy pochylając
się w wydekoltowanych sukniach z XVII wieku wypada pokazać więcej piersi. 
„Krrrhowa!”
— krzyczał pan Berkman, gdy dziewczyna była już bliska łez.
Marzyłem o tym, żeby pan Berkman choć raz spróbował, czy ja się do tego nadaję, 
ale on
nigdy się do mnie nie zwracał. Nie myślałem bynajmniej o rolach głównych, 
wykonywali je
chłopcy, których zdolności podziwiałem — nasz Chlestakow, Horodniczy, pan 
Jourdain,
wszyscy znakomici! — chciałem zagrać byle co, najmarniejszy „ogon”, 
najważniejsze to
znaleźć się tam, w gorączce przygotować do spektaklu. Czy pan Berkman w ogóle 
nie słyszał
o moich wyczynach radiowych? Czy nikt mu nie opowiedział, jak deklamowałem (co 
prawda
z przerywnikiem błazeńskim) Odę do młodości ?
To był mój ukryty ból, z którego nikomu się nie zwierzałem. (Gdyby ktoś mi wtedy 
powiedział
na pocieszenie: słuchaj, doczekasz się w życiu o wiele większego bólu — czy to 
by
coś pomogło? Mimo wszystkich filozoficznych starań, żyjemy przede wszystkim 
teraźniejszością,
cierpimy cierpieniem, które jest z nami właśnie teraz). Nie jest wykluczone, że 
pan
Berkman o tym radiu wiedział, tylko nie był wobec mnie najlepiej usposobiony. 
Miał prawo
żywić żal: lekceważyłem jego lekcje. Moje cofanie się w hebrajskim postępowało. 
W gimnazjum
po egzaminie wstępnym zostaliśmy podzieleni na dwie grupy: zaawansowanych i 
tych,
którzy naukę hebrajskiego dopiero zaczynali. W pierwszej gimnazjalnej musiałem 
być, oczywiście,
w grupie zaawansowanych, u Berkmana. (Tamtych, którzy zaczynali od alef—bet,
miał pod swoją pieczą stary pan Handelzalc, gruby, z obwisłym wąsem i obfitymi 
baczkami,
podobny do Flauberta i pewnie jak on impulsywny, o czym kazały przypuszczać 
wypukłe
oczy, chorobliwie żółte. Pan Handelzalc był znanym w kręgach hebrajskich 
literatem i chyba
dlatego znajmował się u nas tymi słabszymi, że był chory). My, ci lepsi, 
korzystaliśmy z grubych
wypisów, już bez kropek oznaczających samogłoski, i ja coraz gorzej czytałem i 
coraz
mniej rozumiałem. Rozgniewany Berkman kazał przyjść na rozmowę „rodzicowi” (tak 
powiedział).
Przyszła moja siostra Stella. Potem w domu opowiedziała, jak pan Berkman skarżył
się na mnie, że ja jestem „taki dzieckowaty”. Rozniosło się to wśród jej 
koleżanek jak
najpyszniejszy szmonces kabaretowy. Ale ja miałbym się nad czym zamyślić, gdybym 
był
dostatecznie dojrzały. Bo podczas gdy dla Ratha byłem na tyle dorosły, że czekał 
czasem na
mnie na Senatorskiej, by razem ze mną iść po lekcjach do domu, to Berkmanowi, u 
którego
źle się uczyłem, jawiłem się jako „dzieckowaty”. Mogła to być pierwsza lekcja 
względności
ludzkich ocen, tego jak różni się wydajemy innym, w zależności od punktu 
widzenia, od tego,
czego od nas oczekują, od emocji wreszcie, które dla nas żywią.
Dwójki z hebrajskiego nie dostałem, bo po co: przeniesiono mnie po roku do tych 
słabszych,
do pana Handelzalca. Tego ja, głupi, właśnie chciałem. Wyobrażałem sobie, że 
tutaj,
nawet nic nie robiąc, będę w czołówce. Ale pomyliłem się: miałem i tu tylko 
trójkę, i to przez
sympatię pana Handelzalca, którą, nie pamiętam czemu zawdzięczałem. Tak oto 
zmarnowałem
szansę zostania znawcą hebrajskiego. Cóż, stało się...
Za to w czwartej gimnazjalnej pan Berkman, już od dawna nie mój nauczyciel, 
zaprosił
mnie nieoczekiwanie do domu. Kiedy przyszedłem, zastałem już Władka Rajsa, który 
w zeszłym
roku wyróżnił się w Mieszczaninie szlachcicem w roli mistrza fechtunku. W tym 
roku
— powiedział pan Berkman, częstując nas herbatą (pamiętam okrągły nagi stół, 
surowość
tego mieszkania, surowość — nie ubóstwo) — więc w tym roku wystawiamy popularną 
adaptację
opowiadania Marka Twaina O człowieku, który redagował gazetę rolniczą. 
Zaproponował
mi rolę farmera, czytelnika tej gazety, który po zastosowaniu rolniczych rad 
nowego
redaktora dostał szału, Rajsowi zaś rolę nieszczęsnego doktora filozofii, 
którego naiwna
prawdomówność zdegradowała do roli służącego. Berkman zrobił nam próbę czytaną i 
był
bardzo zadowolony.
Podczas następnej próby, już w szkole, był jeszcze zadowolony, podczas trzeciej 
trochę
mniej, a podczas czwartej zaczął wrzeszczeć . Ja też czułem, że jest niedobrze. 
Berkman zażądał,
żebym ja pokazał fizycznie, jak bardzo zwariowałem: żebym wydawał dzikie 
okrzyki,
wskoczył znienacka na stół, rzucił się na redaktora, żeby go dusić. Nie 
potrafiłem z siebie
tego wykrzesać. Mogłem grać człowieka, który stracił zmysły, ale tylko cieniując 
jego zachowanie.
Wrzaski mi nie wychodziły (chociaż później, po latach, owszem, kilka razy 
zdarzyło
mi się wrzeszczeć w szale do zachrypnięcia — pan Berkman byłby bardzo, bardzo 
za-
dowolony — ale to było w życiu, nie na scenie). Mowy nie było o tym, żebym 
znienacka
wskoczył na stół. Czułem fałsz i zgrywę tego zachowania, nie mogłem go przemóc, 
po prostu
ja szalałbym inaczej. Ale Reżyser chciał, żeby szaleć dla widowni, żeby 
publiczność pokładała
się ze śmiechu. Niewielką pociechą było, że Berkman wrzeszczał także na 
wykonawczynię
jedynej roli kobiecej — krrhowa! krrhowa! — Musiała się tego nasłuchać miła, 
łykająca
łzy dziewczyna, która w ogóle krowy nie przypominała, bo była wysoka i szczupła, 
chociaż,
prawda, trochę flegmatyczna.
Berkman miał prawo się denerwować, bo próby były zaawansowane, czas uciekał, a 
tu
wciąż szło kulawo. Zdaje się, że Reżyser był już zdecydowany uznać zaangażowanie 
mnie za
pomysł niefortunny i odebrać mi rolę. Co powiem w domu? Jak na mnie spojrzą 
koledzy? A
Rath? Coraz bliżej byłem klęski — i odczuwałem ją (już wspominałem o tym, że to, 
co dziś
wydaje nam się błahe, nie było takie, kiedy rzecz się rozgrywała) — odczuwałem 
jako katastrofę.
Poniżenie.
Znajdowałem się nad brzegiem przepaści, kiedy Władek, któremu też nie bardzo 
szło,
wpadł na genialnie prosty pomysł (genialne pomysły są zawsze proste): żebyśmy 
się zamienili
rolami. Ponieważ obaj znaliśmy całą sztukę na pamięć, wypróbowaliśmy to z 
miejsca.
Berkman przyglądał nam się z narastającym zdumieniem; wszystko odbywało się tak, 
jak
sobie wymarzył: Rajs wrzeszczał, charczał, wydawał z siebie dzikie okrzyki, 
skakał jak małpa
na stół, a ja śmieszyłem jako prawdomówny, naiwny i nieporadny filozof, któremu 
bezczelny,
dopiero co zaangażowany sekretarz redakcji ma prawo powiedzieć: „Życia pan nie 
znasz!”
Nareszcie role były prawidłowo rozdane.
Bezczelnego sekretarza redakcji grał kolega Szterngold z pierwszej licealnej, 
przystojny,
rosły brunet. Grał jak w transie. Temperament, którego mógłby mu pozazdrościć 
Jack Lemmon!
Wspaniały talent. (Nie wiem, co się z nim stało, chyba zginął, bo przecież byśmy 
o nim
usłyszeli). Szterngold miał jedną wadę: nie uczył się roli. Aż do samej premiery 
właściwie nie
nauczył się porządnie tekstu. A miał tam długie, błyskotliwe monologi, nie 
zawalał ich tylko
dzięki niesłychanemu tupetowi, improwizował, co stawiało mnie czasem w trudnej 
sytuacji,
bo musiałem i ja improwizować, a czasem podsuwać mu zręcznie jego własny tekst, 
żeby
akcja się nie rwała, żeby nie zgubiła się puenta (nigdy żadna nie przepadła), aż 
w końcu polubiłem
tę szermierkę. Ten cudowny Szterngold wyżywał się w bezczelnym żonglowaniu, 
podczas
gdy Berkman szalał: „Nie tak! Nie tak!” Przerywał próbę, groził, że zabierze 
Szterngoldowi
rolę — akurat! już to widzę! gdzie by znalazł takiego drugiego! Chyba musiałby 
poszukać
pośród gwiazdorów teatru.
Trzeba powiedzieć otwarcie, że na próbach nie błyszczałem. Grałem poprawnie, ale 
jakby
podświadomie na pół siły. Ponieważ nie była to rola główna (choć spora), Berkman 
uznał, że
wystarczy mu to, co robię. Byłem śmieszny i żałosny, tak jak wynikało z roli. 
Ale oto nadeszła
próba generalna. Wszystko musiało teraz pójść jak z płatka. Otóż była taka 
chwila w
sztuce, kiedy ja, jako woźny—filozof, zostawałem sam na scenie. Miałem 
posprzątać w redakcji.
Berkman nie dał mi co do tego żadnych wskazówek. Mam sprzątać i w pewnej chwili
westchnąć głośno: „Ładna robota dla doktora filozofii!...” Ale zaledwie wziąłem 
miotłę do
ręki, przyszło mi na myśl, że ja przecież nie umiem sprzątać. Ani jako ja, ani 
tym bardziej
jako filozof. Przypomniał mi się Buster Keaton, przypomniał mi się Chaplin, 
złośliwość materii,
która stawiała im opór. I odstawiłem, jeszcze nieśmiało, samotny numer: 
niezręcznego
filozofa, wiecznego nieudacznika, pechowca, któremu życie wcisnęło do ręki 
narzędzie, do
którego nie był przygotowany. (Nie wiedziałem wtedy, że sposobią się do swojej 
życiowej
roli).
Berkman krzyknął po próbie „brawo!”, kolega Szterngold poklepał mnie po 
ramieniu, a ja
czułem, że teraz już wszystko będzie dobrze. Rozśmieszę widownię.
Wszystkie próby, nawet generalna, odbywały się bez charakteryzacji. Tak że 
mogliśmy się
tylko domyślać, jak będziemy wyglądać. Dla mnie przewidziana była broda, bo 
jakże inaczej.
Siedziałem w garderobie przed lustrem z zamkniętymi oczyma, usiłując uchwycić 
tekst, który
raz po raz umykał mi z głowy, podczas gdy charakteryzator nade mną pracował. 
Kiedy skończył,
otworzyłem oczy i zobaczyłem obcą twarz, która na pewno nie była mną. Pamiętam, 
że
uczucie było przykre, nie wiem, jak to przeżywają zawodowi aktorzy, na pewno są 
przyzwyczajeni,
zresztą ich sztuka (jeśli nie są bufonami, którzy głoszą w nadętych wywiadach, 
że
chcą poprzez grę wyrażać siebie albo pełnić misję) — otóż ich sztuka — a 
potwierdzają to
wielcy aktorzy, tacy jak Laurence Olivier czy Alec Guinness — polega na tym, 
żeby odejść
od siebie, żeby grać, czyli udawać, wcielać się w innych, a siebie chronić dla 
życia prywatnego.
Kiedym tak trwał w otumanieniu, wdarła się do garderoby nasza ponętna pani od 
robót
ręcznych, przyjrzała mi się i krzyknęła rozradowana: „Ach, to ty!” Zdziwiłem 
się, że mnie
poznała. „No pewnie — na to ona. — Po oczach!” Nie wiem dlaczego, ale sprawiło 
mi to
przyjemność. Dlatego to zapamiętałem.
Dobrze widziałem, że Szterngold był mocno podenerwowany. Cały drżał, Mnie też 
zjadała
trema. Bałem się, że słowa nie wykrztuszę. Jakie zdanie mam pierwsze? 
Chwileczkę, aha.
Wchodzę na scenę i zaczynam: „Ja w sprawie ogłoszenia”. Do diabła, myślę, jak to 
jest?
Człowiek wchodzi do redakcji i od razu rąbie swój tekst, nawet się nie przywita? 
Podobnie
tamten, kandydat na sekretarza, kolega Szterngold: „Czy to tu potrzebny jest 
sekretarz redakcji?”
Diabelnie zwięzła ta adaptacja. Spytałem Berkmana: „Panie profesorze, czy ja 
mogę na
początku powiedzieć dzień dobry?” Spojrzał na mnie, bladego zapewne ; pod 
charakteryzacją,
i zrozumiał, o co chodzi. „Tak, możesz”. Powtórzyłem to Szterngoldowi. Odetchnął 
z
ulgą. Dialog zacznie się nieobowiązująco i naturalnie. Po pierwszej kwestii — 
odzyskamy
spokój.
Tak to się potoczyło. Ledwie powiedziałem „dzień dobry”, już poczułem, że mam 
normalny
oddech. Zaskoczony kolega, który grał naczelnego redaktora, znalazł się dobrze, 
burknął:
„Dzień dobry, o co chodzi?” Odzyskałem pożądaną nieśmiałość: „Ja w sprawie 
ogłoszenia”. I
już poszło. Wreszcie zostałem sam w redakcji, sam na scenie z miotłą w ręku, sam 
wobec
czerni widowni, której tylko się domyślałem. Pierwszy wybuch śmiechu miał w 
sobie coś
elektryzującego — takiego dreszczu nigdy nie przeżywałem. Zaimprowizowałem kilka 
scenek
nieporadności — i za każdym razem odpowiadał temu wybuch śmiechu przejmujący 
rozkoszą.
Moje rozpaczliwe zmaganie się ze śmieciami było, czułem to grając, pełniejsze 
niż
podczas ostatniej próby, bardziej nasycone, ale też w pewnej chwili usłyszałem 
jakby dzwonek
wewnętrzny sygnalizujący, że trzeba przestać, oprzeć się o miotłę i westchnąć 
żałośnie:
„Ładne zajęcie dla doktora filozofii...” A potem miałem scenkę ze Szterngoldem, 
który znowu
nic sobie nie robił z tekstu i obaj improwizowaliśmy, wywołując raz po raz 
śmiech publiczności.
Kiedy znalazłem się wreszcie za kulisami, Berkman mnie wycałował, podczas gdy 
tam, na
scenie, Szterngold dalej szalał, zatykając swoim tupetem widzom dech w 
piersiach.
Szedłem do domu oszołomiony sukcesem, wciąż nie mogąc uwierzyć, że to, co się 
stało,
stało się naprawdę. Więc tak, świetnie, wygrałem, wygrałem, ale skąd to uczucie 
niedosytu,
skąd ten smutek wsączający się do radości? Nikt z rodziny nie był w teatrze, nie 
widział mojego
zwycięstwa. O tym, że się udało, opowiedziałem w domu powściągliwie, tając na 
dnie
swój żal. Gdybym był starszy, albo gdybym miał taki nawyk, dobrałbym się do 
węgierskiego
wina albo do karafki z wiśniakiem i przynajmniej tak uczcił swój triumf. Może 
był to skutek
tej dawki goryczy, że przypomniawszy sobie wymogi recenzentów teatralnych, 
których artykuły
pilnie czytywałem, pomyślałem, że i ja tę swoją rolę mógłbym jeszcze pogłębić. 
Ta gawiedź
na widowni (tak pomyślałem sobie o kolegach) zanosi się głupkowatym śmiechem na
widok niezgrabiarstwa filozofa z miotłą, a przecież on (kontynuowałem 
rozmyślanie coraz
bardziej dumny z siebie) jest postacią tragiczną. Pozbawiony osobowości, 
zdegradowany,
poniżony i pokrzywdzony. Trzeba to pokazać (myślałem gorączkowo), trzeba to im 
wszystkim
uświadomić — i to dopiero będzie moje zwycięstwo. Jutro!
Nazajutrz wziąłem więc całkiem inny ton. Zagrałem rozedrganego, poniżonego 
człowieka.
Szterngold spoglądał na mnie zdziwiony i plątał się w tekście;
Samotna scena z miotłą miała wykazać nie nieporadność człowieka, który robi to, 
czego
nie umie, lecz wrogość świata. Nikt się nie śmiał. Możliwe, że ktoś ziewnął. 
Robiłem tragiczne
miny, żeby wszyscy rozumieli, o co chodzi, a kwestię „ładne zajęcie dla doktora 
filozofii”
powiedziałem rozdzierająco, nadając zarazem temu refleksyjność Hamleta.
Kiedy schodziłem ze sceny, nie było oklasków, a Berkman mnie nie wyściskał — 
rzucił
się na mnie z pięściami. Wciąż krzyczał: „Co się z tobą stało?! Coś ty 
wyprawiał?!” Wstydziłem
się przyznać, że chciałem „pogłębić”. Powiedziałem, że byłem w złym nastroju, 
matka
chora (była chora). On na to, że jak na trzecim przedstawieniu będę grał tak jak 
dzisiaj, to on
wejdzie na scenę i przepędzi mnie. (Na tym trzecim przedstawieniu miały być 
obecne dziewczęta
z „Jehudijah”, a po teatrze — wieczorek taneczny z bufetem). Nie sprzeczałem się 
z
panem Berkmanem. Zapewniłem go, że wszystko będzie w porządku. Wyglądało na to, 
że mi
uwierzył. Ja dzięki tej klęsce zrozumiałem, że prawda postaci scenicznej nie 
polega na jej
uponurzeniu. Wiedziałem już, że grałem fatalnie, grałem po prostu nie to, co 
trzeba. Został mi
po tym wszystkim pewien uraz na całe życie: ilekroć słyszę życzliwą radę, żeby 
coś „pogłębić”,
dostaję gęsiej skórki.
Chyba temu nowemu doświadczeniu zawdzięczałem rozluźnienie podczas trzeciego 
spektaklu
i to, że poszło wspaniale. Brykałem jak cyrkowy klown. ,,Gawiedź” śmiała się, a 
ja byłem
szczęśliwy. Pojedynek ze Szterngoldem wypadł tak jakbyśmy obaj znajdowali się w 
transie
— każde zdanie podawane z nieoczekiwanym komizmem — czułem, że jestem dziś godny
mojego partnera. Kiedy zszedłem ze sceny, Berkman nie ukrywał swojego szczęścia, 
miał
łzy w oczach, jakbym zagrał najbardziej poniżoną i pokrzywdzoną postać z 
Dostojewskiego.
Także pani, Gajewska, nasza malutka woźna, która czasem pozwalała mi na kredyt 
nabierać
atramentu do wiecznego pióra, spłakała się gratulując mi, i te łzy, dziwne łzy 
naszej woźnej,
tak mi się upamiętniły, że utrwaliłem je w powieści, ale nie mogę o nich nie 
wspomnieć tutaj.
A w ogóle to był wieczór mojego triumfu. Apogeum życiowe, po którym mógł już 
tylko
nastąpić powolny upadek. Bo w antrakcie rozdawano publiczności najnowszy numer 
„Echa
Szkolnego” i tak się złożyło, że miałem w tym numerze aż pięć kawałków (w tym 
owo opowiadanie,
które spodobało się złośliwemu Ledererowi), trudno było tego nagromadzenia nie
zauważyć. Kiedy zaczęły się tańce, zostałem otoczony przez gromadkę dziewcząt, 
które nie
tańczyły, czyli te najbrzydsze. Było to krępujące, bo musiałem taktownie 
ukrywać, że wolałbym
mieć powodzenie u tych innych, z którymi płynęli w posuwistym walcu angielskim 
moi
bardziej otrzaskani w bojach koledzy. A one szczebiotały o literaturze i teatrze 
i wykazywały
tyle egzaltacji! Na szczęście przecisnęła się do mnie tryskająca kobiecością 
pani od robót i
zawołała: „Muszę z nim zatańczyć!” Dobrze się stało, że było to tango, które 
akurat niedawno
przećwiczył ze mną mój brat. Ale i tak tańczyłem cały w strachu, nie tylko żeby 
nie nadepnąć
jej na palce u nóg, ale także — tego bałem się bardziej — żeby nie musnąć 
przypadkiem jej
piersi — no bo dotknę i co ona sobie wtedy pomyśli. Skończyła się wreszcie ta 
męka z panią
od robót i wtedy poprosiła mnie do tańca sama Bajerówna, nasza szczupła i raczej 
płaska łacinistka
(tu nie było obaw, że się czegoś niechcący dotknie), pod której przenikliwym i 
fascynującym
spojrzeniem biedny uczeń giął się w sobie i wewnątrz skowytał.
Taniec z łacinistką przypieczętował mój smutny triumf. Znowu nie było nikogo z 
domu.
Znowu spożywałem owoce zwycięstwa w samotności, jak wielokroć później w życiu. 
(Czy
mam dodawać, że sukces, którego nie można podarować tym, których kochamy, jest 
nader
wątpliwy? Tylko paranoicy podziwiają siebie w lustrze, normalny człowiek — a ja 
jestem
cholernie normalny, wręcz przyziemny, nic z „artysty” — otóż normalny 
człowiek... nie, ani
słowa.więcej). Później zdarzyło się jeszcze coś pamiętnego. Rzecz pozornie 
błaha, ale przecież
— pewnie dlatego, że przeżywałem gorycz swojego sukcesu — coś, co ugodziło mnie 
do
żywego. Mała, chudziutka matematyczka, o twarzy chorobliwie żółtej, młoda 
dziewczyna, ale
którą wszyscy uważali za skazaną na staropanieństwo (nie wiem, czy go dożyła), 
panna Piekarczykówna,
odezwała się ni stąd, ni zowąd, przyglądając mi się z uwagą, kiedy stałem w
gronie kolegów: „Wy wszyscy — mówiła — zawdzięczacie to, do czego doszliście, 
domowi,
rodzicom. Dostaliście staranne wychowanie, dobrobyt, wszystko od rodziców. Ale 
on _
wskazała na mnie, bohatera wieczoru — on wszystko zawdzięcza wyłącznie sobie” 
Więc tak:
ludzie nam się przyglądają i coś sobie na nasz temat myślą. Rysują nasz obraz z 
jakichś zewnętrznych
oznak — najczęściej niedbale spostrzeganych, więc rysują fałszywie, bo nie 
wnikają
w głąb. Poczciwa panna Piekarczykówna! Chciała mi sprawić przyjemność, okazać, 
że
doceniła. Ale ja się chyba zaczerwieniłem, nawet na pewno, bo zrobiło mi się od 
tego komplementu
gorąco, dobrze to pamiętam. Czułem, że w tym pochlebstwie kryje się pogarda dla
moich rodziców, dla ojca ślusarza—hydraulika i matki z Hamplów. Zaprzeczyłem z 
miejsca i
stanowczo. Nie, tak nie jest, proszę pani —jeśli jestem coś wart, to zawdzięczam 
to atmosferze
w domu. Piekarczykówna nie wdawała się w spór — dostrzegła, co się we mnie 
dzieje.
Ale chyba jej nie przekonałem, bo tylko się uśmiechnęła. Aha, jaki honorowy!... 
A przecież tu
nie ma jego rodziców — mogła pomyśleć — nikt z domu nie przyszedł, nikogo nie 
interesuje
— mogła dalej myśleć, pewna swojej racji — co ten chłopak robi, ku czemu idzie. 
Możliwe,
że w sytuacji, w której się nagle znalazłem, otoczony przez kolegów, nie wolno 
mi się było
nawet zastanowić nad jej słowami, poczułem, że muszę bronić opinii o moich 
rodzicach.
Właśnie przez to, że nie przyszli, wszystko stawało się bardziej bolesne. Mogłem 
oczywiście
dumnie zadrzeć głowę i potwierdzić jej ocenę: „Tak, pani profesor, J A wszystko 
zawdzięczam
sobie!”
Dzisiaj jestem przekonany, że nie byłaby to prawda. Czytelnik tej książki też to 
chyba spostrzeże.
Toteż czuję dumę, że tak od razu i stanowczo zaprzeczyłem pochlebstwu 
Piekarczykówny.
Mogę wam, Ewuniu i Tomku, powiedzieć z pełnym przekonaniem, że jeśli coś jestem
wart (jeśli), zawdzięczam to w dużym stopniu domowi, w którym wyrosłem, waszej 
prababci
i waszemu pradziadkowi.
Moje doświadczenia z kobietami
Moje siostry wyrywały sobie książkę, która nazywała się Tragedia biologiczna 
kobiety.
Napisał ją ktoś o rosyjskim nazwisku — czy nie Niemirow? — zapewne jakiś 
emigrant. Potem
Mirka zwłaszcza chodziła zadzierając głowę i prychała wyniośle: „Co ty wiesz! 
Gdybyś
wiedział, jak tragiczną istotą jest kobieta!...”
Wydawałoby się, że kto miał dwie siostry w domu, a wokół siebie hałaśliwe i 
pełne temperamentu
ciotki, kto był świadkiem różnych babskich nerwów i wrzasków, nasłuchał się 
plotek
i skarg na potworne sąsiadki, że taki chłopiec powinien być — wobec kobiet — 
całkiem odromantyczniony.
To, co jest najbliżej, jest takie przyziemne... Kiedy raz podzieliłem się z
ojcem zdziwieniem, że ktoś może tak śmiesznie kochać się w mojej własnej 
siostrze, ojciec
odparł krótko: „Siostra — nie kobieta!” (Kiedy my kochamy, wydaje nam się to 
naturalne —
dziwi nas miłość cudza. Pewna pani, z którą się przyjaźniłem, zwierzyła mi się 
pełna zdumienia:
„Słuchaj, on napisał do mnie, że jestem aniołem!” Zdaje się, że była z lekka 
przerażona:
wiedziała lepiej niż ktokolwiek, że aniołem nie jest).
O tym, jak podłe są w rzeczywistości kobiety, starały się informować powieści 
Kamila
Nordena, dawkowane w odcinkach pełnych intryg i podstępów tej zdradzieckiej 
płci. Ten
facet, który drukował swoje donosy w „Kurierze Czerwonym”, wszystko o kobietach 
wiedział
i bardzo przed nimi przestrzegał. Mama i siostry wydzierały sobie popołudniówkę 
z
kolejnym odcinkiem, jakby to był rozdział Tragedii biologicznej..., my z bratem 
też byliśmy
nie gorsi, ale najbardziej przejmowała się mama i odkładając gazetę wydawała z 
siebie pełne
zdumienia westchnienie: „No popatrz, jaka podła!” Akcja tych powieści toczyła 
się w środowisku
teatralnym, wśród postarzałych, tracących powodzenie gwiazd, wyzyskiwanych przez
żigolaków, i młodych gwiazdeczek, co dla kariery idą do łóżka z dyrektorami 
teatrów, zawsze,
dla dobra akcji, obleśnymi. Dlaczego ten dyrektor nie mógł być pociągający i 
naprawdę
zdolny — nie wiem, widocznie to nie byłoby już takie prawdziwe. (Przypomina mi 
się pewna
początkująca aktoreczka, która zasłynęła powiedzeniem: „Ja wyjdę za mąż tylko z 
miłości.
Ale dlaczego muszę zakochać się w biednym?” Wyjechała do Francji, żeby tam się 
zakochać
w sposób właściwy, nie wiem, czy jej się udało, bo zginęła w wypadku 
samochodowym).
Mama podziwiała Kamila Nordena, jak ten autor zna się na tych sprawach, jak umie 
opisać
strojącą się na bal kobietę, suknie, makijaż, pantofelki, kapelusz, dobrać 
kolory, w końcu się
okazało, że te zjadliwe powieści pisze kobieta, Jadwiga Migowa, babsztyl z 
ogromnym nochalem.
Maupassant, którym się zaczytywałem, mógł rozwiać wszelkie złudzenia co do 
przyzwoitości
kobiet. Lalka Prusa też nie robiła im dobrej opinii. Nie chcą kochać mężczyzn, 
którzy
na miłość zasługują! Wszyscy powtarzają jej, tej podłej egoistce: kochaj go! 
kochaj! zrób to
dla ojczyzny! — a ona nie. Niezdolna do miłości. Co prawda polskie filmy 
patriotyczne pokazywały
inne kobiety: jasnowłose heroiny, które poświęcały się za sprawę, szły na Sybir,
rzucały bombę — i kochały kogo należy. (Opowiadał mi pewien wysoki urzędnik 
ministerstwa
kultury, że kiedyś, w latach pięćdziesiątych, zdarzyło się, że w antyszambrze 
spotkały
się, czekając na audiencję, dwie kobiety: jedna, gruba jejmość, była diwa 
operetkowa, niegdyś
kochanka gubernatora Skałłona; druga, chyba literatka, rzuciła na niego bombę. 
Obie
przyszły po to samo: w sprawie renty dla zasłużonych. Wiedziały o sobie, 
naturalnie, ale
rozmawiały swobodnie, raz po raz wybuchając śmiechem, eks—bombardierka 
komplementowała
eks—diwę. Dwie kulturalne panie. O bombie ani słowa). I były jeszcze kobiety 
Mic-
kiewicza i Słowackiego, a przede wszystkim Sienkiewicza, najskuteczniejszego 
mitotwórcy.
To on narzucił obraz niezłomnej, Polki, pięknej, cnotliwej i wiernej, która, acz 
namiętna, woli
do klasztoru niż sprzeniewierzyć się swojej miłości. Niemniej — najbliżej był 
dom i było
podwórko z ich nieromantyczną codziennością. Ale trzeba zarazem przyznać, że 
były to czasy
większej wstydliwości. Potrzeby naturalne ukrywano. Moje siostry, wracając z 
randki do domu,
pędziły ostatkiem sił do ubikacji i nie daj Boże, jeśli była zajęta! Waliły 
wtedy do drzwi,
jakby je ogień palił. I ja to widziałem. Czyli że tamta płeć powinna być 
całkowicie odbrązowiona
i o żadnej romantyczności nie może być mowy. Otóż niekoniecznie. Dziewczęta, 
które
adorowałem, nie miały fizjologii, ich nie dotyczyła „tragedia biologiczna 
kobiety”. To dom
jest odbrązowiony, nie rozchylone w uśmiechu usta kobiety, nie jej szeroko 
rozwarte oczy.
Tam, za cudzym murem, zawsze znajduje się tajemniczy ogród.
Pierwszą dziewczyną, której urokowi uległem (bo nie należy tu liczyć — wbrew 
insynuacjom
dorosłych — mojej rówieśnicy, pięcioletniej wówczas Halinki Szerman z drugiego
piętra oficyny naprzeciw, córeczki krawca męskiego, z którą bawiliśmy się u niej 
na balkonie
w doktora, o co podniósł się straszny krzyk. Bóg wie dlaczego), otóż tą 
rzeczywiście pierwszą
była złotowłosa Salusia, która zamieszkała z matką w naszej willi w Michalinie. 
Miałem wtedy
dziewięć lat, ona chyba o rok starsza. Złote włosy Salusi ufryzowane były w 
loczki, ja nie
znałem przedtem takiej dziewczynki, u nas na podwórzu prawie nie było 
dziewczynek, więc
te złote włosy (a zapewne i loczki) od razu uczyniły Salusię kimś wyjątkowym, 
aniołkiem z
obrazka, nic tylko się modlić. Już od rana wystawałem przed jej werandą, żeby 
się na nią gapić,
i byłbym uszczęśliwiony, gdyby zechciała ze mną pograć w piłkę albo w serso, 
albo w
krokieta, albo zbudować do spółki szałas. Ale Salusia wcale nie zwracała na mnie 
uwagi i
moje cielęce wybałuszone oczy pewno ją niecierpliwiły. Miałem więc prawo czuć 
się odepchnięty
i nieszczęśliwy, było to nowe uczucie, zupełnie jak w książce, więc w jakiś 
sposób
satysfakcjonujące. Dopiero co przeczytałem Hrabiego Monte Christo, gdzie 
bohater, Edmund
Dantes, kocha się w pięknej Mercedes i do niej porównywałem w swoich rojeniach 
Salusię.
Podejrzewam, że bez tej lektury wcale bym się w Salusi nie zakochał. To, że owa 
Mercedes z
książki zaparła się zdradziecko swojego narzeczonego Dantesa i poślubiła jego 
wroga, uszło
jakoś mojej uwagi. Szkoda, byłoby to ostrzeżenie w samą porę! Bo kiedy, przy 
jakiejś sposobności,
wyznałem Salusi swoje uczucie, nie padła mi w ramiona, nie obiecała, że będzie 
na
mnie czekać, tylko wyniośle i ze wzgardą mnie odtrąciła. O rok starsza i włosy 
ma złote,
ufryzowane w loczki, to od razu myśli o sobie nie wiem co. Syknąłem więc ze 
złością „dumna
krowa!” i odwróciłem się na pięcie. Koniec miłości. O tę „dumną krowę” było 
trochę
awantury, bo Salusia poskarżyła się swojej matce. Ale sam epitet świadczy, że 
niewiele wtedy
jeszcze wiedziałem o charakterze krów. (Później, jako pastuch, miałem je poznać 
lepiej).
Została jednak pamięć o ślicznej, tanecznie poruszającej się dziewczynce, która 
mnie odtrąciła.
W kilka lat później, pod koniec lata, już chyba w Świdrze, spotkaliśmy matkę 
Salusi.
Zaczęło się zwykłe „co u pani?”, „a co u pani?”, Jak dzieci?” — i nagle jej 
matka zwróciła się
do mnie: „Salusia często cię wspomina”. Nie wierzyłem swoim uszom. I wszystko we 
mnie
znowu odżyło, cały tamten zachwyt. A pani jeszcze o tym — tak, tak, często — i 
właściwie
dlaczego nie. miałbyś jej odwiedzić? Moja mama też dołożyła: koniecznie, 
zobaczcie się, to
taka miła dziewczyna — i jaka poważna, dodała jej mama, oczytana, interesuje się 
polityką
— obie mamy, jej i moja, zachowywały się, jakby coś tam knuły, niech się dzieci 
bliżej poznają,
może coś z tego będzie.
Uzgodniono, że po wakacjach Salusia zadzwoni i powie, kiedy mogę ją odwiedzić. 
Zadzwoniła.
W dniu randki od wczesnych godzin wilżyłem i czesałem włosy, sam sobie 
uprasowałem
spodnie i sam, po raz pierwszy w życiu, wyczyściłem na glanc trzewiki, tak że z
trudem potem domyłem poczernione palce. Salusia mieszkała gorzej niż my, bo na 
Miłej,
dość daleko, a przy tym na parterze. Mieszkanie było mroczne i dziewczyna, która 
otworzyła
mi drzwi, mogła być starszą siostrą Salusi, chociaż nie dostrzegłem 
podobieństwa. Ale to była
ona. Nic nie zostało z dawnej Salusi! Przede mną stała pękata, już piersiasta 
dziewczyna,
niewysoka, za to szeroka w biodrach, o chmurnych spojrzeniu. Nie było też 
złotych loczków,
jej włosy bardzo pociemniały. Zestarzała się! Tak, miała co najmniej czternaście 
lat i przestała
być aniołkiem. Kiedy usiadła na starej kanapie, zapadła się w niej i zrobiła się 
bardziej
pękata. Musiała się domyślić, obserwując moje zmieszanie, że nie rozpoznaję w 
niej swojej
dawnej miłości. Ona też niewiele miała mi do powiedzenia. Dostałem herbaty z 
konfiturami,
przy której jakoś wspólnym wysiłkiem podtrzymywaliśmy rozmowę. Nie obiecaliśmy 
sobie,
rozstając się, że się jeszcze kiedyś zobaczymy. Straciliśmy się z oczu. Nie 
wiem, jak ułożyły
się losy Salusi.
Doświadczenia z tajemniczym ogrodem zakwitających dziewcząt ograniczały się do 
wakacji.
Wiadomo, że próby przeniesienia tych zbliżeń do miasta, skazane są na ogół na 
niepowodzenie,
każdy uczestnik „turnusu” mógł tego doświadczyć na własnej skórze. Słońce, 
plaża,
zieleń, burza z piorunami, leniwie ciągnący się dzień, który trzeba jakoś 
zapełnić... Wspólnota
nudy. Intrygowały sekretne szepty dziewcząt, zawsze miały coś sobie do 
powiedzenia na
ucho, ale co, może coś o nas, chłopakach, i co właściwie taka o nas sądzi. Kiedy 
padał deszcz,
dziewczęta sięgały po grę, która nazywała się „Flirt towarzyski”, składała się z 
kart, na których
wydrukowane były wszelkie możliwe wyznania i propozycje, czasem bardzo śmiałe 
(na
przykład: „przyjdź do mnie dziś wieczorem”, na co można było odpowiedzieć: „pan 
zwariował”
albo „zostaw otwarte okno”, albo „nie dla psa kiełbasa”, albo po prostu „dzisiaj 
jestem
zajęta”, albo „kocham innego/inną”), wszystkie zdania ponumerowane i kiedy 
posyłało się
taką kartę partnerce, wymieniało się tylko numer, tak że inni uczestnicy gry nie 
wiedzieli o
rozmiarach intrygi, która właśnie się mota.
Dziewczęta uczyły się przekomarzać z chłopakami z tych właśnie tekstów. Nie 
musiały
same być mądre, dowcipne, wygadane — wystarczyło, że miały w głowie pewną liczbę 
ciętych
porzekadeł, którymi żonglowały. Zabawa we „flirt” przyzwyczajała, że konwersacja
polega właśnie na dokuczaniu złośliwościami. Przebiegłe dziewczyny posyłały 
wszystkim
chłopcom te same numery oznaczające jakieś obietnice miłosne, podnosiły 
temperaturę gry i
potem i one, i chłopcy pękali ze śmiechu.
Ale nie ja. Ja brałem tę zabawę poważnie. Nie wiem, może to był wpływ 
literatury, ale nie
przychodziło mi do głowy, że można wyznawać uczucie dla śmiechu. Raczej 
przyjmowałem,
że gra się we „flirt” po to, żeby wyznać za jego pozłocą to, czego się nie śmie 
powiedzieć
głośno. I kiedy pewnego deszczowego dnia, gdy tak siedzieliśmy wokół stołu na 
werandzie, a
krople tłukące o papę na dachu i woda ściekająca z rynny składały się na tęskne 
preludium,
otrzymałem kartę z przesłaniem „uwielbiam cię”, doznałem czegoś w rodzaju 
zawrotu głowy.
Posłałem więc w odpowiedzi „śnię o tobie”, na co nieuchronna reakcja była w 
następnym
wierszu: „zakochany wygląda jak zaspany”. Poczułem się upokorzony. Zakochany 
wygląda
jak zaspany! Więc taka jest odpowiedź na nasze uczucia. Nie byłem co prawda 
zakochany,
ale mogłem nim być, a zdanie to jest przecież uogólnieniem, mówi o każdym 
zakochanym.
Wbiło mi się też w pamięć. Była to pierwsza lekcja sceptycyzmu — i ostrożności — 
chociaż
bez konsekwencji dla praktyki życia.
Byłem bardzo nieśmiały. Może to wina pierwszego bolesnego doświadczenia — owego
odtrącenia przez Salusię — ale wydawało mi się raczej naturalne, że dziewczęta 
nie zwrócą
na mnie uwagi. Chłopcy mówili przy nich świńskie kawały, one chichotały, czasem 
wydawały
okrzyki zgrozy, „zobaczysz, zobaczysz, powiem mamie” (jeszcze wtedy nie było 
modelu
„równej” dziewczyny, przy której wszystko można), ja nigdy nie świntuszyłem, 
chociaż
znałem te wszystkie dowcipasy, ale nie przepadałem za nimi. Miałem powody 
przypuszczać,
że dziewczęta się ze mną nudzą. Ale chyba tak nie było. Tak już jest, że 
dowiadujemy się o
sobie dzięki innym. Nie tylko o tym, że jesteśmy głupsi, niż o sobie sądzimy 
(tego nie przyjmujemy
do wiadomości, bo to byłby koniec przymierza z sobą), ale czasem, na odwrót, że
jesteśmy więcej warci. Pamiętam, jak pani Ciężarowa, matka Halinki, szczupłej, 
wyrośniętej,
ciemnookiej dziewczyny z długimi warkoczami, powiedziała kiedyś do mamy coś 
bardzo o
mnie pochlebnego. Nie mówiła o mnie jako o dziecku, lecz już jako o młodym 
człowieku,
przyszłym mężczyźnie. To było w Świdrze, miałem prawie trzynaście lat i opinia 
tej pani,
pobrzmiewająca nutką kobiecej domyślności, spadła na mnie jak objawienie. Więc 
to tak?
Więc to o mnie? Przedziwne.
Nie byłem urzeczony urodą Halinki, nie o to chodziło, że chciałem się na nią 
gapić, nawet
się nie zastanawiałem, czy jest ładna czy nie, miała podłużną mysią twarz, 
kanciaste ruchy,
szczupłe długie ręce. Ale musiałem przyznać, że lubię, kiedy spogląda na mnie 
swoimi piwnymi
oczyma. Jej matka szczyciła się inteligencją córki, Halinka miała od góry do 
dołu same
piątki na cenzurze — musieliśmy ją wszyscy obejrzeć — i właśnie zdała do 
gimnazjum. Dobrze
się z nią kolegowało, nie miała fochów, i bardzośmy się lubili. W słoneczne dni 
wybieraliśmy
się razem na plażę nad Świdrem. Kiedy wynurzała się z wody, wełniany 
pomarańczowy
kostium kąpielowy oklejał jej szczupłe ciało, wciskając się niedyskretnie we 
wgłębienia
i dzięki temu dowiedziałem się, jaki t o ma kształt — ach, więc nie jest 
okrągłe, jak
otwór w butelce — i wtedy, spojrzawszy spod oka raz i drugi, starałem się unikać 
patrzenia
tam, chociaż każdy rozumie, że nie było to łatwe. W deszczowe dni uczyłem ją 
grać w ping—
ponga. Poza tym byłem zajęty, kończyłem, siedząc na werandzie, swoją powieść z 
dziejów
Rzymu, Halinka o tym wiedziała, czasem wypytywała mnie o nią i była chyba 
wdzięczna, że
nie każę jej czytać. Nie wstydziłem się tego, że piszę, wstydziłem się tego, co 
piszę.
O zmierzchu bawiliśmy się w zepsuty telefon, kilku chłopców, Halinka i jej 
baryłkowata
koleżanka, skarżypyta, jak się w końcu okazało. Nie wiem, jak się to chłopakom 
udaje, że z
każdego niewinnego słowa, nawet tak długiego jak Konstantynopol, wychodzi im w 
którymś
momencie jakieś czteroliterowe świństwo. Dziewczęta zanosiły się śmiechem, 
więcej może z
powodu zaskakującej bezceremonialności chłopców niż z tego, że nagle — nie 
zawsze w sposób
usprawiedliwiony, zręczny, ale cóż, cel uświęca środki — więc że nagle pojawiła 
się jakaś
„dupa” (chociaż nie, na pewno to było śmieszne, wtedy jeszcze to słowo zachowało 
swoją
moc rozśmieszającą). Była to fajna zabawa, niech skonam, ale wszystko zakończyło 
się bardzo
smutno, straszliwym kacem i wyrzutami sumienia, bo ta koleżanka, może przez 
zazdrość,
naskarżyła, że chłopcy wyrażają się brzydko. Pani Ciężarowa wkroczyła: taki 
wstyd! moja
córka! nigdy nie pozwolę! Moja mama bynajmniej nie była mniej zgorszona. Halince 
zabroniono
się z nami kontaktować. Na plażę chodziliśmy oddzielnie. W niepogodę ja 
pochłonięty
byłem swoją powieścią.
Kilka dni później na naszą werandę przyszedł niespodziewany gość: matka Halinki. 
Spytała,
zaglądając mi głęboko w oczy, czy nie chciałbym z jej córką zagrać w ping—ponga.
Właśnie kupiły nowy komplet do gry. Jeśli tak, to może od razu? Tak to pani 
matka załatwiła:
bez ceremonii przeprosin, jak gdyby nic się nie stało. Poszedłem za nią, Halinka 
w spodniach
treningowych, wysoka, szczupła, czekała już z rakietkami na werandzie, gdzie 
pośrodku długiego
stołu rozpięta była siatka. Uśmiechnęła się — serwus, cześć — zagraliśmy. Potem 
dowiedziałem
się, że podczas tych kilku dni Halinka snuła się osowiała, milcząca (z koleżanką
się pogniewała i tamta znikła z willi), czasem wybuchała płaczem i właśnie, 
kiedy tak płakała,
jej matka odezwała się: „No dobrze, to ci go sprowadzę”. Wtedy nie przypisywałem 
tego
jej płaczu jakiemuś uczuciu, tęsknocie za mną, ot, nudziła się, poczuła się 
skrzywdzona, dopiero
teraz, kiedy o tym piszę, zaczyna się budzić we mnie niejasny domysł, że może to 
było
coś więcej.
Bo przypominam sobie jeszcze coś takiego. Staliśmy w kilkoro obok klombu, 
zmierzchało,
Halinka trzymała coś w dłoni, jakąś kartkę, mieliśmy czymś się zająć i wtedy ona 
powiedziała:
„Skoczę do pokoju, muszę to odłożyć”. Ja na to: „Włóż do kieszeni”. Miała na 
sobie, jak
zazwyczaj, treningowe spodnie z wycięciami u boków. „Nie mam kieszeni” —
powiedziała.
„A to?”.— wskazałem na wycięcie w dresie. „To nie kieszenie. — I nagle ośmieliła 
mnie: —
Możesz sprawdzić”. Włożyłem dłoń w wycięcie spodni i poczułem pod palcami jej 
nagie udo.
Skóra była szorstka w dotyku, co zaskoczyło mnie nieprzyjemnie. Tyle się 
naczytałem o
gładkości skóry kobiecej, aksamit i co tam jeszcze, a tu nagle szorstkość i 
chropowatość.
„Rzeczywiście” — szepnąłem i zabrałem dłoń. Nie domyśliłem się, że udo Halinki 
jest pokryte
gęsią skórką, ze strachu. I że jeśli udawała zuchwałą, pozbawioną pruderii 
dziewczynę
(bo przecież zachęciła mnie — „możesz sprawdzić” — w obecności innych), to w 
rzeczywistości
przeżywała to zetknięcie moich palców z jej udem w napięciu.
Wkrótce potem zerwała się burza, błyskało i grzmiało, ulewa przepędziła nas z 
werandy i
wszyscy zebraliśmy się w pokoju pani Ciężarowej, była tu i moja mama, i nawet 
moja siostra
Mirka. Matka Halinki zamknęła drzwi i okna, światło zgasło i tylko raz po raz 
błyskawice
rozświetlały twarze. Krzeseł było mało, więc to ja, rozumie się, stałem. Nagle 
Halinka odezwała
się: „Siadaj ze mną”. Tak po prostu, przy matce, zawsze zresztą taka była, miła, 
bezpośrednia
i niewinna. Usiadłem koło niej, było niewygodnie, więc trochę się o nią oparłem, 
a
może nie ja o nią, może ona się pochyliła ku mnie — i nagle poczułem błogość w 
łokciu. Tak,
to było to uczucie, od mojego łokcia płynął rozkoszny prąd i rozlewał się 
strumykami po ciele,
ale to łokieć, mój łokieć był tej rozkoszy źródłem. Trwało ono ułamek sekundy, 
to spoczywanie
łokcia na osłoniętej bluzką piersi Halinki, ale nie można zapomnieć cudowności 
tej
chwili. Ogarnięty paniką, czy może niewiarą, że to może trwać, albo też obawą, 
że za chwilę
ona poderwie się oburzona, uwolniłem ramię, błyskawica rozświetliła pokój, 
Halinka siedziała
z głową odchyloną do tyłu, z opuszczonymi powiekami, milczała, jakby na coś 
czekała,
znowu więc wróciłem do poprzedniej pozycji — i znowu ta rozkoszna błogość w 
łokciu
— i wtedy pomyślałem, na pewno to pomyślałem — chociaż być może bez słów — 
pomyślałem:
więc to może być aż takie cudowne, odczuwanie cudzego ciała. I zaraz zaczęło mi 
się
wydawać, że wszyscy zauważą, co tu się dzieje — mój łokieć wparty (leciutko, 
tylko muskając)
w jej pierś — zaraz pani Ciężarowa krzyknie, mama powie „jak ci nie wstyd!” — 
orgia!
orgia dotyku! — i wszystko skrupi się na Halince, wszetecznej, bezwstydnej, 
pozbawionej
ambicji, wstyd! wstyd! — wstałem i usprawiedliwiłem się: „Niewygodnie”.
Nie wiem, co ona sobie wtedy pomyślała, nigdy o tym wieczorze nie rozmawialiśmy. 
Może
ona, w swojej prostoduszności, nawet nie zauważyła mojego napięcia, a wspólne 
siedzenie
na krześle podczas burzy wydawało jej się (podobnie zresztą jak naszym matkom) 
czymś
naturalnym i całkiem niewinnym... czymś, powiedziałbym, bardzo wakacyjnym... 
Wkrótce
też wakacje się skończyły i rozjechaliśmy się.
Zdarzało się, że w Warszawie, kiedy po szkole wracałem do domu ulicą Długą, 
natykałem
się czasem na Halinkę, niestety, zawsze w towarzystwie jakiejś koleżanki. Widzę 
ją w jasnym
gabardynowym płaszczu, wysoką, o smukłych zgrabnych nogach, urzekającą ślicznym
uśmiechem. Kłanialiśmy się sobie, a potem, kiedy się za nią oglądałem, 
widziałem, jak Halinka
pochyla się do ucha swojej koleżanki. Co jej tam naszeptywała? Z czego się 
zwierzała?
Nigdy się nie dowiem. Czy coś znaczyłem w jej życiu? Czy tylko chwaliła się, że 
byłem zakochany?
Nie byłem. A jednak jest ona jednym z najwdzięczniejszych wspomnień tamtego
czasu. (Więc nie trzeba się koniecznie kochać, by z wdzięcznością wspominać). W 
następnych
latach coraz rzadziej ją spotykałem, może zmieniła gimnazjum. Aż w końcu znikła 
mi
zupełnie z oczu...
Co roku było tych dziewcząt podczas wakacji więcej, co chyba znaczy, że my, 
chłopcy,
zaczęliśmy je po prostu zauważać. Następnego lata był już niezły babiniec. 
Mieszkaliśmy
znowu w Świdrze, w willi braci Sznajderów, w której pośród wiecznego cienia 
tęgich liściastych
drzew stało kilka omszałych drewnianych budynków z werandami. W tym, że 
właściciele
willi noszą nazwisko Sznajder, nie było nic nadzwyczajnego, dopiero po pewnym 
czasie
okazało się, że są to Niemcy i nazywają się Schneider. Byli to trzej mrukliwi, 
pedantyczni
starzy kawalerowie, bardzo do siebie podobni, grubokościści, z jasnymi włosami 
gładko zaczesanymi
od czoła, chodzili w zielonych bryczesach i w butach. z cholewami, koszule też
nosili, zielone, grube, i teraz przychodzi mi na myśl, że mogli być leśnikami. 
Widywałem ich,
jak przystawali między klombami, przypatrywali się kwiatom, odpowiadali 
milczącym skinieniem
głowy na powitanie czasem wymieniali parę zdań z moją mamą na temat nasturcji
czy georginii Mama mówiła, że ci Schneiderowie to bardzo przyzwoici ludzie. Po 
wojnie
kiedy rozpytywałem mamę, co się stało z tymi, a co z tamtymi, przypomnieli mi 
się także
właściciele naszej willi, trzej mrukliwi i pedantyczni Niemcy. Jak się 
zachowali, kiedy wkroczyli
ich zwycięscy rodacy? Nie byli przecież jakimiś zwykłymi folksdojczami, byli to 
prawdziwi
Niemcy, Uhrdeutsche. Tak, zaraz po wojnie przeżywali przykre chwile, ale nagle 
to się
urwało, pojawili się Żydzi, którzy świadczyli, że Schneiderowie ich uratowali. 
Jako Niemcy,
byli podczas okupacji niepodejrzani i dzięki temu robili dużo dobrego. Wręczono 
im uroczyście
Krzyże Zasługi, po czym wyjechali do Niemiec.
Wtedy jednak, na dwa lata przed wojną, nikt nie mógł przewidzieć, jakie będą 
losy mieszkańców
cienistej willi za torami ciuchci, przed jaką próbą staną oni i jej właściciele. 
Tego lata
wszystko odbywało się jak zawsze, tylko dziewczęta były bardziej zaokrąglone, 
miały powolniejsze,
bardziej rozkołysane ruchy i więcej między sobą sekretów. Rozmowy były bardziej
potoczyste, już nie musiało się uciekać do gry we „flirt”, bo dało się już 
dyskutować o
książce, filmie i krytycznie wypowiadać o dorosłych. Ruta i Nena to były już 
panny, nie
dziewczynki,. Nena ładniejsza, milsza. Ruta wysoka, miała obfite piersi i 
biodra, chodziła
okryta chustą z frędzlami, jak jej matka, i rozmawiając rzucała powłóczyste 
spojrzenia, z czego
być może nie zdawała sobie sprawy. „Kobieta” — mówiła o wchodzącej w piętnasty 
rok
dziewczynie moja mama i w tym określeniu podziw mieszał się z niechęcią. 
Zupełnie jakby
Ruta była już „przejrzała”. Neny ojciec był rabinem i już dzięki temu budziła u 
mamy szacunek.
Musiał być to bardzo postępowy rabin albo też Nena była jego ukochaniem, skoro 
rodzice
pozwalali jej spędzać długie godziny z chłopcem (to znaczy ze mną) i wracać o 
zmierzchu.
Rabin miał ciemnoblond brodę i pewnie po nim Nena odziedziczyła jasne włosy, 
bladoniebieskie
oczy, zadarty nosek i różową cerę.(Mówiła czystą polszczyzną, więc kto wie, może 
się
uratowała). Spędzaliśmy całe dni we trójkę — Ruta, Nena i ja — ale przyjęło się, 
że ja z Neną
jesteśmy bliżej, a Ruta jest na przyczepkę, matkuje nam, taka dorosła. Ojciec 
rabin witał mnie
bardzo sympatycznie, kiedy zjawiałem się u ich werandy, żeby czekać na Nenę, a 
pani rabinowa,
pobożna kobieta w przepisowej peruce, przyglądając się, jak rozmawiamy, szeptała
sobie coś z moją mamą, coraz bardziej zaszczyconą moim powodzeniem.
Któregoś wieczoru, kiedy Ruta zostawiła nas samych, bo źle się czuła (tego lata 
raz po raz
któraś z dziewczyn skarżyła się, że źle się czuje, dawniej nic takiego nie 
słyszałem), Nena
położyła się na kocu pod drzewem, głowę oparła o zielony aksamitny Jasiek, a ja 
kucnąłem
obok niej. Rozmowa się rwała, czuło się, że oboje myślimy o czymś innym. Nena 
miała bardzo
ładnie zarysowane, pełne usta, przy czym górna warga była lekko odwinięta do 
góry,
jakby się (jak powiadają) o coś prosiła. Spytałem dziewczynę, czy już ją kiedyś 
jakiś chłopiec
pocałował. A może ona o coś takiego spytała mnie. Więc nigdy — ani ona, ani ja. 
„Zróbmy
to” — powiedziała. (A może ja powiedziałem). To, że córka rabina była zwykłą 
dziewczyną i
też chciała odczuć smak pocałunku, i to ze mną, było już samo w sobie niezwykłym 
odkryciem.
Przytknęliśmy wargi do warg — było to przyjemne, ale nie aż tak, jak wokół 
głoszono
— przyjemność była raczej emocjonalna niż fizyczna: aha, więc całuję dziewczynę, 
więc ona
też chce — oboje byliśmy strasznie onieśmieleni — Nena dygotała i oblała się 
potem. Przyglądałem
się zdumiony, jak jej łono faluje, obcisła ciemnoniebieska sukienka podnosiła 
się i
opadała. — przedziwne — zupełnie jakby oddychała brzuchem — a może ona tak 
właśnie
oddycha?... Nagle Nena zerwała się i uciekła. Położyłem się na kocu, wtuliłem 
głowę w poduszeczkę
przesyconą jakimś mdlącym zapachem, nie wiem, co to było, ale ten zapach zatykał
nozdrza, musiałem się podnieść. Zwinąłem koc, a po chwili przybiegła 
siostrzyczka Neny
po zostawione przez nią rzeczy .
To zbliżenie, które śmiało można określić jako nieudane, odepchnęło nas od 
siebie. W
każdym razie ja zacząłem się odnosić do Neny tak, jakby nic nigdy się nie 
zdarzyło. Zaczął
się flirt z Rutą (o dziwo, odwzajemniony) — bardziej naerotyzowany — jakiś 
pocałunek,
jakieś dotknięcie — Nena zaczęła miewać humory i złośliwe odżywki. Znowu pisałem 
powieść
— tym razem współczesną — bohaterem był lekarz, który miał na imię Roger, nic 
więcej
nie pamiętam — obiecałem Rucie, że kiedy skończę, dam jej do przeczytania.
Na werandzie u rabina pojawiła się jeszcze jedna dziewczyna, zdaje się, że 
kuzynka Neny,
chuda, koścista nawet, gadatliwa (Nena była milcząca), wykazywała 
zainteresowania intelektualne
i bodajże polityczne. Z dumą przedstawiła się, że ma—na imię Hadassa. Wyciągnęła
mnie na kilka spacerów — i to by było wszystko, nigdy by nie trafiła do tej 
książki,
gdyby nie to, że podczas jednego z takich spacerów oznajmiła dramatycznym 
głosem, że
mnie kocha.
Sytuacja kłopotliwa. Hadassa wcale mi się nie podobała, nawet jej nie lubiłem. 
Jej miłość
nie olśniła mnie, nie dała tej satysfakcji (której ktoś mógłby się spodziewać), 
że oto ja, taki
jaki jestem, niezbyt wysoko się oceniający, jestem kochany — czyż to nie powinno 
przyprawić
o zawrót głowy? Otóż nie, nic takiego nie odczuwałem, raczej zniecierpliwienie. 
Powiedziałem
coś drwiącego, można rzec, że nie dałem jej żadnej nadziei. (Nadziei na co?) Ale 
to
jeszcze nie.koniec, bo oto do akcji wkroczyła Nena, z kolei ona wyciągnęła mnie 
na spacer i
oskubując listki akacji na wróżbę — „kocha, lubi, szanuje” — oskarżyła mnie o 
to, że jestem
okrutny, bo Hadassa mnie kocha, a ja pozwalam, żeby ona cierpiała. Ciekawe, jak 
one to sobie
wyobrażały: co ja właściwie miałem robić, żeby Hadassa przestała cierpieć? Po 
tej interwencji
Neny zrobiłem się jeszcze okrutniejszy, szyderczy i niesympatyczny wobec 
Hadassy.
Nie chciałem jej miłości i nie wierzyłem w nią. Miałem zresztą, jak się wkrótce 
okazało, rację.
W kilka dni później Hadassa kochała już innego, zdaje się, że chudego, 
piegowatego
Samka, chociaż grał gorzej ode mnie w ping—ponga, nie przeczytał tylu książek i 
nie napisał
ani jednej powieści.
Przypadek z kochliwą Hadassą upamiętnił mi się nie dlatego, że ona wyznała mi 
miłość,
ale że ja zareagowałem zniecierpliwieniem. Może dlatego zakochani boją się 
wyznawać
swoje uczucie. Naprawdę lekko wypowiadają słowo „kocham” ci, którzy kochają 
niezbyt
głęboko albo po prostu kłamią. Każdy, kto przeżył kawałek życia, wie, że szept 
„kocham
cię”, szept do zatracenia, upaja przede wszystkim tego, kto miłość wyznaje, 
rozkosz i satysfakcję
zaś sprawia osobie kochanej tylko wtedy, kiedy wyznania takiego wyczekuje. 
Uświadomienie
sobie tego powoduje, że tyle osób tłamsi swoje uczucie w milczeniu. Wiele 
opowiadań
Hamsuna, to dramaty niedomówień, niemożności wyznania uczuć, jak na 
powściągliwych
Skandynawów przystało. Po latach zdarza się, że ludzie, mocno już przywiędli, 
zaabsorbowani
codzienną gonitwą. i troskami, dowiadują się, że się w sobie nawzajem kochali
nawet tego nie podejrzewając. „Czemuś mi nie powiedziała!” — wybucha rozżalony 
siwy
pan. „Bałam się” — pada odpowiedź wciąż jeszcze drżącej pani. Wypijają do dna 
swoje kawy
i rozchodzą się, każde do swoich spraw, ale z jakimś osadem żalu do życia.
Ruta Borsuk była córką zamożnego krawca z ulicy Pańskiej i tę zamożność widać 
było
zwłaszcza na jej matce, pani Borsukowej. Nawiasem mówiąc krawcem był też ojciec 
Halinki
Ciężar, a jeśli dodać ojca Halinki Szerman, tej dziewczynki, z którą bawiłem się 
na balkonie
w doktora, wyjdzie na to, że tych krawców było w dzielnicy bardzo dużo i wszyscy 
oni mieli
córki, piękne dziewczyny. (I wszyscy ci znajomi krawcy zginęli, i ich żony, i te 
córki, ale ja
wiem tylko, jak zginęła Halinka z drugiego piętra, opowiedziała mi to po wojnie 
moja mama,
ale nie, lepiej o tym nie wspominać, akurat teraz, kiedy piszę o słodyczy 
dziewczęcych oczu i
warg... że też takie okropności cisną mi się pod pióro...) Po wakacjach 
poszedłem do Ruty,
żeby odebrać rękopis powieści. Ruta robiła wrażenie jeszcze dojrzalszej niż 
podczas wakacji,
kobiecość przelewała się przez jej piętnastoletnie ciało, kiedy zagłębiła się w 
miękkim fotelu,
okrywszy ramiona wełnianą chustą z frędzlami, co czyniło ją jeszcze bardziej 
dorosłą, no,
kobieta. Z wyglądem harmonizował sposób wyrażania się, dobierała słowa, a nie 
mówiła,
spokojnie, z namysłem. Niby redaktorka wydawnictwa, której powierzono 
maszynopis, po-
chwaliła go oględnie, tu i ówdzie wytykając potknięcia, pewne fragmenty 
podkreślając, że
robią wrażenie, wobec innych wyrażając wątpliwości, z którymi skwapliwie się 
zgodziłem.
(Byłem już o kilka miesięcy starszy od swojego rękopisu). Mówiono mi, że Ruta ma 
chłopca,
z którym chodzi do kina, licealistę, i chyba tak było, bo podczas naszej rozmowy 
zadzwonił
telefon i odbyła się krótka rozmowa, pełna niedomówień i zaszyfrowanych znaków. 
Zdaje
się, że zostawiłem jej rękopis na pamiątkę, nie byłem już do niego przywiązany, 
już zaprzątał
mnie inny pomysł. Niewiele mnie obeszło, że miała tamtego, Ruta była dziewczyną, 
która
przypominała o istnieniu zmysłów, ale nie kochałem jej. Nie kochałem jeszcze 
żadnej.
Do kina chodziłem zawsze sam. Kilka razy próbowałem wybrać się z kolegą, ale 
zawsze to
kończyło się kłótnią, bo kolega gadał albo koniecznie chciał w kinie dzielić się 
wrażeniami, a
ja tego nie znosiłem. W kinie ważne dla mnie było tylko kino, chłonąłem życie, 
które przewijało
się przede mną na ekranie, w magiczny sposób przenosiłem się do tego innego 
świata i
nie lubiłem, jak mnie z tego wyrywano. W kinie nikt mi nie był potrzebny. Nie 
przyszło mi
na przykład do głowy, żeby zaproponować kino koleżance — Nenie, Rucie albo tej 
dziewczynie
z Kaleckiej, tak, tej samej Ginie, w której miałem się zakochać — zresztą pójść 
z
dziewczyną do kina, zasiąść obok niej w ciemnej sali, to już coś znaczyło, 
świadczyło o bliskości
i nie zawsze rodzice by na coś takiego pozwolili. „Ona z nim chodzi” — kiedy tak
mówiło się o jakiejś parze, znaczyło to, że sprawa zapowiada się poważnie.
A jednak zdarzyło się, że byłem raz w kinie z dziewczyną. Miałem ogromną chęć 
zobaczyć
Rose Marie, amerykańską komedię muzyczną według operetki Rudolfa Frimla z 
Jeanette
MacDonald i Nelsonem Eddy (i młodziutkim jeszcze wtedy Jamesem Stewartem). 
Znałem
wszystkie melodie z tego filmu dzięki radiu, które często je nadawało, a 
wiadomo, że właśnie
to, co się zna, pociąga najbardziej. Nie mogłem się doczekać, aż ten film, który 
cieszył się
wyjątkowym powodzeniem, zejdzie, zdarty i pocięty, do kina „Maska” albo 
„Riviera” na
Lesznie, gdzie bilety były najtańsze, ale obraz skakał, a śpiewowi towarzyszyło 
chrypienie
głośników, wymodliłem u Mirki siedemdziesiąt pięć groszy i pobiegłem na ulicę 
Długą, do
kina, które nazywało się jeszcze po staroświecku KINEMATOGRAF MIEJSKI. Tłum 
hałaśliwej
młodzieży kłębił się na stylowym podwóreczku przed kasą kina, stanąłem pokornie 
w
długiej kolejce i krok za krokiem zbliżałem się do okienka. Byłem już blisko 
kasy, kiedy podeszła
do mnie — nie wiem dlaczego akurat do mnie — szczupła, jasnowłosa dziewczyna w
granatowym bereciku na głowie i spytała, czy byłbym tak uprzejmy i kupił bilet 
również dla
niej. Skinąłem głową i wziąłem pieniądze. Potem, kiedy chciałem jej oddać bilet, 
powiedziała:
„Trzymaj go, wejdziemy razem”. Czekaliśmy na rozpoczęcie seansu w zatłoczonym 
hallu
i podczas gdy ona mówiła ze zgorszeniem, jaka niesforna jest ta młodzież t jaki 
brak wychowania
okazuje, ja mogłem się jej przyjrzeć. Miała chyba szesnaście lat, a może i rok 
więcej,
myślącą twarz, ciemne oczy, długie czarne rzęsy i gęste brwi, także czarne, co 
przy jasnych
włosach (raczej naturalnych) tworzyło uderzające zestawienie. Więc jestem w 
kinie z piękną
dziewczyną, myślałem przejęty, ale i z melancholią, bo przecież wiedziałem, że 
dzieli nas
przepaść, miałem lat nie więcej niż czternaście — ot, taki kaprys tej pani, a 
może po prostu
subtelność dziewczyny, która uznała, że będzie delikatniej (wobec tego chłopca), 
jeśli pozwoli
sobie towarzyszyć. „Niech się pani tylko nie zgubi” — przestrzegałem ją, bo 
miejsca
były nie numerowane. „Och, nie mów mi pani” — powiedziała, a raczej nakazała mi. 
W
ogóle to było tak, że z miejsca poczułem jej przewagę. Ja, mały, nieładny, w 
mundurku z niebieskim
lampasem, niepewny siebie, zagubiony, a ona — śliczna (bo była śliczna), 
poważna,
oryginalna, ze swoim własnym nie znanym mi życiem, prawie dorosłym.. Chciałem 
zasłużyć
jakoś na jej zainteresowanie, ale nic w tym kierunku nie robiłem, bo wiedziałem, 
dobrze wiedziałem
od początku, że to jest tylko dziś, tylko te dwie godziny seansu obok niej, 
wspólne
kino. Ale i za to byłem jej wdzięczny. Otwarto wreszcie drzwi na salę, tłum 
runął do środka i
uniósł nas ze sobą, o mało nie zgubiliśmy się, tak jak to przewidywałem, zdaje 
się, że pociągnąłem
ją za rękę, dotarliśmy do bocznej loży i tu usiedliśmy wreszcie, ja po jej lewej 
stronie,
czyli jak należy. Zgasły światła, pojawiły się filmy reklamowe. Były to, 
pamiętam, na ogół
filmiki reklamujące krem Nivea, mydło Puka, pod rytm muzyki pokazały się 
gołonogie
dziewczyny (bardzo wydłużone, bo siedzieliśmy bokiem do ekranu), w zwiewnych 
peniuarach,
zwróciłem głowę ku mojej sąsiadce i coś jej powiedziałem, bo koniecznie chciałem
pokazać, że one mnie nic nie obchodzą, te z ekranu, ich uda, pośladki i piersi w 
sterczących
stanikach, i w ogóle nie muszę na nie patrzeć. A potem zaczęła się Rose Marie.
Byłem bardzo pochłonięty filmem, jak zwykle, ale tym razem inaczej, bo stale 
wyczuwając
obecność tej dziewczyny obok, słuchała tych samych melodii, oglądała te same 
obrazy co
ja, i było w tym jakieś nowe, nieznane napięcie, jakby za chwilę miało się coś 
stać. Nie wiem,
jak ona to odbierała, chyba w ogóle nie przychodziło jej do głowy, że jest we 
mnie tak ciągle
obecna. Może tylko przemknęło jej przez myśl, że ten chłopak obok jest 
nietowarzyski, milczek
i że to właściwie lepiej, bo nie przeszkadza. A może była trochę urażona? Mówiąc 
„wejdziemy
razem”, czyż nie potraktowała mnie jak kolegę, jak chłopaka z randki? Ale żadne 
tego
typu optymistyczne przypuszczenia nie były w stanie usunąć mojej nieśmiałości. 
(Ta cholerna
Salusia, to przez nią to wszystko!...) Nie muszę dodawać, że w ciągu tych dwóch 
godzin ani
razu jej nie dotknąłem, nawet przypadkiem.
Kiedy pojawił się napis „the end” i zapalono światła, ruszyliśmy w milczeniu do 
wyjścia.
Chciałem się jakoś pożegnać, ale ona zarządziła inaczej. „Odprowadź mnie” — 
nakazała.
Więc się jeszcze nie rozstajemy, więc to trwa. Szliśmy obok siebie i ja, chcąc 
coś powiedzieć,
bo przecież trzeba w końcu coś powiedzieć, coś o tym, co się obejrzało, 
odezwałem się:
„Ładny film”. A na to ona z miejsca: „Melodyjny”. Nigdy tego nie zapomnę: mojej 
banalnej,
prawie idiotycznej odzywki — i jej, właściwej, trafiającej w sedno jednym 
jedynym epitetem.
Na swoją chwałę muszę dodać, że w lot to uchwyciłem, tę różnicę, moją 
bylejakość, jej wyższość.
Od razu mnie ustawiła i zarazem pchnęła w górę (bo odtąd już wiedziałem, że 
słowo
„ładny” nic nie znaczy, należy jeszcze wniknąć w istotę ładności). Szliśmy 
rozmawiając z
ożywieniem, nie zwracałem uwagi, jakie ulice mijam, nic mnie nie obchodziło, 
dokąd idę,
najważniejsze, że wciąż z nią, że to wciąż trwa. W pewnej chwili zatrzymała się 
i powiedziała:
„Dziękuję. Było bardzo miło”. Chciałem krzyknąć „nie, nie odchodź! spotkajmy się 
jeszcze!
wybierzmy się do kina!”, ale nic nie powiedziałem, bo w tym nagłym przypływie 
realizmu,
jaki mnie czasami cechuje, jasności widzenia jak jest naprawdę, poczułem, że 
każda
taka propozycja będzie wygłupem, przecież ona ma siedemnaście lat, należy do 
innego pokolenia.
Zanim podała mi rękę, zaczęła ściągać z prawej dłoni obcisłą czarną rękawiczkę.
Bardzo długo to robiła, na tyle długo, że mogłem to jej mocowanie się z 
rękawiczką zapamiętać.
Zapamiętałem je także dlatego, że wydawało mi się, że było w tym jej geście coś
szczególnego, nie tylko poddanie się temu, co przyjęte, ale także jakiś znak, 
coś nas zbliżającego.
I kiedy podała mi szczupłą, delikatną dłoń mówiąc „dobranoc” i powtórzyła: 
„naprawdę
było bardzo miło”, kiedy przez chwilę przenikało nas wzajemnie ciepło naszych 
palców, i
ona, jeszcze, taka poważna, prawie chmurna, zdobyła się na ujmujący uśmiech, 
wydawało mi
się, że i jej jakoś żal się rozstawać, że i ona chce zapamiętać to dotknięcie.
Nigdy jej już nie spotkałem. Nie wiem nawet, jak miała na imię jedyna 
dziewczyna, z którą
w czasach Nowolipia byłem w kinie, nie przedstawiliśmy się sobie. Ale często mi 
się przypominała,
widziałem ją wyraziście: te jasne włosy zarastające nisko nad czołem, te ciemne
mocne brwi, i jej sylwetka szczupła i raczej wysoka. Później, po latach, kiedy 
rozmawiałem
raz w wydawnictwie z jakąś panią redaktorką, która też miała jasne włosy i 
ciemne brwi i
ładną twarz, wydawało mi się, że rozpoznaję w niej moją dziewczynę z kina. A 
potem jeszcze
inne dwie czy trzy inteligentne twarze wydawały mi się podobne do tamtej i nawet 
czasem
rozpoznawałem te same czarne skórkowe rękawiczki. W filmie Obywatel Kane, który 
był
dziełem Orsona Wellesa, dwudziestokilkuletniego geniusza, pewien stary człowiek 
opowiada
o kobiecie, której nigdy nie zapomniał. Widział ją tylko raz, i to niezbyt 
dokładnie: stał na
pokładzie statku płynącego po rzece, a ona, w białej sukience, znajdowała się na 
pokładzie
statku, który mijali. Mignęła mu tylko — i nigdy jej nie zapomniał. I wciąż do 
niej tęskni, do
kobiety, która przepłynąwszy obok wtopiła się w daleki horyzont.
Żeby zapamiętać kogoś jako zjawisko, które na chwilę rozświetliło życie, nie 
musi się w
tej osobie być zakochanym, nie musi się czegoś po niej oczekiwać, w ogóle nic 
nie musi się
zdarzyć — wystarczy obraz.
Obraz, tak. Widzę ją, kobietę idącą energicznym krokiem przez plac Bankowy. Była 
wczesna
wiosna, jasna od słońca, niedziela, pierwsza niedziela ostatniej przed wojną 
wiosny. To
słońce nie grzało jeszcze zbyt mocno, ludzie nie byli jeszcze zdecydowani, jak 
się ubrać,
większość panów miała na sobie jesionki. Szedłem do domu z Ogrodu Saskiego 
Wierzbową,
minąłem kino „Adria”, przeciąłem jezdnię ulicy Elektoralnej i tak znalazłem się 
na placu
Bankowym, pośrodku którego fontanny chyba jeszcze nie uruchomiono. Było pustawo 
i dlatego,
kiedy ta kobieta wyłoniła się z Rymarskiej, samotna na tle kamiennych pałaców, 
od razu
przyciągnęła wzrok. Była to kobieta młoda, silna, nie w płaszczu, ale do figury, 
w obcisłym
kostiumie, którym rzucała wyzwanie wiosennej świeżości, kostium był koloru, 
który chyba
nazywa się „marengo”, ale na pewno ożywiony ciemnoniebieskim rzucikiem. Szła 
krokiem
mocnym i zarazem tanecznym, krótka spódnica ukazywała kolana i uwydatniała 
rozwinięte
biodra, pośladki energicznie falowały, szła w bladym słońcu właśnie jak 
zapowiedź rosnącego
ciepła, mężczyźni przystawali i oglądali się za nią, ciało, ta kobieta miała 
ciało i wiedziała
o tym, i chciała, żeby wszyscy wiedzieli, że ciało, na jej szerokiej, nieco 
płaskiej jak u Mongołki
twarzy błąkał się lekki uśmiech, satysfakcja wyniosłej samicy, która 
przemieniała przechodniów
w samców, i nikt się nie krępował w okazywaniu swojego zachwytu, przeciwnie,
przekazywaliśmy ją sobie spojrzeniem, jawnym westchnieniem, jeden drugiemu, jak 
w sztafecie,
niby wspólną zdobycz. Tyle osób zapomniałem, tyle wydarzeń, rozmów, gorzkich
przeżyć, tyle rzeczy mi się pomieszało, ale kobietę z placu Bankowego wciąż 
widzę, jak idzie
naprzeciw kołysząc biodrami, mija mnie uśmiechnięta i skręca w boczną 
Elektoralną. Może
to jej, wciąż idącej, należy się pomnik na placu Bankowym.
Tego ostatniego przed wojną lata, będąc w Warszawie między jednym a drugim 
pobytem
w Świdrze, wybrałem się w upalny dzień nad Wisłę, na pływalnię Makabi. Było 
tłoczno, wesoło,
nikt nie przyjmował do wiadomości grozy nadciągającej wojny, mimo trwającej w 
eterze
wojny nerwów. Chyba się w nią jednak nie wierzyło, w tę prawdziwą wojnę, świat,
zwłaszcza tu, na plaży, wydawał się jakoś nazbyt uporządkowany, żeby ktoś 
ośmielił się go
zburzyć, a jeśli już dopuszczało się myśl o wojnie, to o krótkiej i zwycięskiej. 
Słońce, piasek,
woda — lody „Pingwin” na patyku — oranżada — ogórki kiszone — hałas rozmów, 
uderzenia
podbijanej piłki, plusk wioseł kajakarzy — nawoływania — atmosfera beztroski, 
rozleniwienia.
Spokoju... Na tarasie klubowego budynku stały rozśpiewane dziewczęta. 
Przechylone
przez balustradę, śpiewały trzymając się za ręce i kołysząc się pod rytm muzyki. 
Rozróżniłem
sporo znajomych dziewczyn, była ta z Kaleckiej, w której się kochałem, jej 
przyjaciółka Stefa
Pressburger i piękna, delikatna, wysoka i chuda, z długą szyją, Judyta Cukier, 
moja daleka
kuzynka (zamordowana w Treblince), której wspomnienie wracało, ilekroć oglądałem 
Audrey
Hepburn, i prześliczna, ale bardziej różowa, mniej melancholijna Lusia z 
„Dicksteinowej”, i
szereg innych podlotków, których nie znałem. Śpiewały modny Alexander’s Ragtime 
Band
Irvinga Berlina, a potem Continental, przypomniany po latach przez Felliniego. 
Był urzekający
ten dziewczęcy śpiew i to pełne wdzięku rytmiczne kołysanie się i przyglądając 
się im
wiedziałem — już wtedy — że nigdy tego nie zapomnę. Śpiewały, oczywiście, dla 
nas,
chłopców, i dla nas uwodzicielsko kołysały biodrami. One dla nas, a my dla nich. 
Pośrodku
plaży stała na piasku długa skrzynia gimnastyczna i chłopcy zaczęli popisywać 
się skokami.
Dziewczęta, oczywiście, domyśliły się, że to dla nich, przestały śpiewać i 
interesowały się już
tylko popisami chłopców. Wybuchały śmiechem przy bardziej błazeńskim wyczynie, 
czasem
nagradzały kogoś oklaskami. Stałem z boku i przyglądałem się popisom. Właśnie 
czyjś nieudolny
skok, nagrodzony zresztą oklaskami, dodał mi odwagi. Przecież skok przez 
skrzynię
to moja specjalność! Przecież w turnieju zorganizowanym przez Kazimierza M. 
dostałem w
tej konkurencji najwyższe noty! Stanąłem na rozbiegu.
A jak się zbłaźnię? A jeśli usłyszę szydercze śmiechy? Tam na tarasie jest także 
ona.
Dziewczyna z Kaleckiej. Nic o mnie nie wie, o moim pisaniu, o myślach, może 
nawet nie
zauważyła, że się za nią włóczę. Teraz jest szansa zwrócenia uwagi! Musi się 
udać. Stoję
opalony, jak wszyscy tutaj, nie żaden młody intelektualista, nie mól książkowy, 
pisarczyk, ale
półnagi chłopak, który popisuje się przed dziewczętami. Niech pokaże, co umie. 
Może trochę
za długo się skupiałem, bo któraś z dziewcząt (ale nie ta moja) krzyknęła z 
tarasu: „Hej, ty!
Naprzód!”
Poszedłem jak burza. Miotnąłem piasek bosymi stopami, odbiłem się mocno, 
poleciałem
płasko do przodu, nogi nieskazitelnie równo, uderzyłem dłońmi o skrzynię, 
wyskoczyłem
obrotem w powietrze i wylądowałem na piasku miękko, elastycznie, jak uczył mnie 
mój gimnastyk.
Kiedy się wyprostowałem, usłyszałem oklaski, które napełniły mnie szczęściem. 
Był
to na pewno najlepszy skok mojego życia, zasłużyłem na najwyższe noty. Nigdy już 
więcej
nie skakałem.
Pomachałem dziewczętom ręką w porozumiewawczym geście. A one znowu ujęły się pod
ramiona, beztroskie podlotki, rozbawione, promieniujące radością i wdziękiem, i 
znowu zaczęły
śpiewać kołysząc się: Come—on in hill, come—on in hill...
I wciąż tam są, i kołyszą się, i śpiewają na tym tarasie, którego już nie ma, 
ale który wciąż
jest
Bożek
W czwartej gimnazjalnej, czyli tej przed małą maturą, mieliśmy nareszcie 
Przysposobienie
Wojskowe. To była oznaka dojrzałości bardziej przekonywająca niż czerwony lampas 
na
spodniach. Kiedy na podwórzu pojawiałem się w zielonym mundurze PeWu, czułem, 
jak w
oczach Łajbusia i Szmulka rośnie wartość mojej osoby, najbardziej zaś był 
podziwiany pas,
szeroki, z podwójnym zapięciem, prawdziwie oficerski, do takiego mieliśmy prawo. 
Od razu
kilku z naszej klasy pojechało „dziewiątką” w Aleje Ujazdowskie, by tam doznać 
rozkoszy
salutowania oficerom sztabowym. Szliśmy gromadką, czujnie rozglądając się na 
strony, czy
nie pojawi się ktoś o wyższej szarży, czasem nawet któryś z nas przebiegł na 
sąsiedni chodnik,
żeby podłapać jakiegoś majora. Potem przechwalaliśmy się, kto wyższą szarżę 
napotkał
— „ja miałem podpułkownika, niech mnie drzwi!...” — „a ja całego pułkownika!” — 
„bujasz!”
Na generała nigdy nie natrafiłem, takiego szczęścia nie miałem. Panowie 
oficerowie też
w związku z nami przeżywali rozterkę, bo wiedzieli przecież, że chłopaki na nich 
polują, i
stałe podnoszenie dłoni do czapek ich niecierpliwiło, pogadać sobie nawet po 
drodze do Sztabu
Generalnego nie było można, ale niechby któryś z nas przeoczył, obejrzał się za 
koleżanką
zamiast stuknąć obcasami, zaraz przed nim wyrastał surowy oficer, w blasku 
sznurów i
gwiazdek, i słyszało się z jego ust niby grom: „Junak, baczność! To junak nie 
wie, co to dyscyplina?
Wojsko? Odmaszerować!” Żadnych tutaj wykrętów być nie mogło, żadnego 
„przepraszam,
nie zauważyłem”, trzeba było bić przepisowo w dach, aż uśmiech aprobaty wykwitł
na twarzy majora, i odejść dziarskim krokiem („w tył zwrot przez lewe ramię!”).
Naszym PeWu dowodził gimnastyk pan Papieski, podporucznik rezerwy, który jednak 
na
zajęcia wojskowe zakładał mundur. Ale nie on, oczywiście, prowadził musztrę, 
tylko przysłany
z wojska podoficer. Spośród kilku instruktorów, którzy przewinęli się w ciągu 
roku, najbardziej
wrył mi się w pamięć kapral Mysiak. Może dlatego, że traktował nas jak mężczyzn,
co wyrażało się w nieskrępowanym słownictwie. Wprawdzie niezbyt pochlebnie 
oceniał nasze
matki („ja wasz ojciec i ja wasza matka, k... wasza mać”), ale myśmy się nie 
obrażali, nie
skarżyli, wiedzieliśmy, że ma do nas stosunek jak do żołnierzy, a pierwszym 
zadaniem kaprala
jest żołnierza stłamsić, żeby zrozumiał w swoim tępym łbie, że dla pana kaprala 
jest
niczym, tak jak i dla Ojczyzny, ruchomym celem, mięsem armatnim i tak dalej. 
Wszystko to
było nam znane z książek i pogaduszek, ale po raz pierwszy dotyczyło nas samych, 
więc zrozumieliśmy,
że jest to awans życiowy, że dzięki kapralowi Mysiakowi dorośleliśmy. Wszelkie
roztrząsania spraw dyscypliny, miłości ojczyzny, wahania, wątpliwości trzeba 
było porzucić.
Mieliśmy zeszyciki, do których wpisywaliśmy, pod dyktando pana kaprala, 
wszystko, co
o tych sprawach należało wiedzieć. W punktach. Wykuć, zapamiętać — i żadnych 
odstępstw.
„A komu się to nie podoba, to mu taką śrubę wkręcę, że będzie srał i pierdział 
na czerwono”.
Przestrzegał nas kapral Mysiak przed Berezą, która jest właśnie dla takiej 
bolszewickiej zarazy,
co nie słucha kaprala i nie przykłada się do musztry. Był z nas zresztą 
zadowolony i często
chwalił przed panem Papieskim. Miał też świadomość, on jeden, ze w przyszłości 
będziemy
oficerami, szarżą, i kiedy podejrzewał, że sobie z niego pokpiwamy (nie bez 
podstaw),
mówił przez zęby: „Szanujcie mnie, k... wasza mać, jak ja was za cztery lata 
będę szanował!”
Była w tych słowach bardzo prosta dialektyka, która mi się podobała. Poza tym 
kapral
Mysiak nie ukrywał, jak to robili obłudnie nasi wykładowcy, tego zasadniczego 
faktu, że
kobiety służą nam, mężczyznom, dla uciech fizycznych. Kiedy w sali ćwiczeń w 
koszarach
30 Pułku Piechoty, do których nas prowadził, kazał nam przymierzać się „przez 
szczerbinkę i
muszkę w podpunkt celu”, przybliżał nam to zadanie, zwłaszcza rolę szczerbinki, 
w sposób
bardzo soczysty. Miałem już trochę nadpsuty wzrok (o czym nie wiedziałem, bo nie 
przechodziliśmy
badań) i kiedy poskarżyłem mu się, że nie widzę dokładnie czarnego krążka w 
środku
tarczy, kapral Mysiak zamiast się rozeźlić, powiedział mrużąc oko: „A u kobity 
czarne
zobaczysz?” No i byliśmy od razu zrównani, on i ja, mężczyźni.
Miewaliśmy nocne ćwiczenia na Bielanach, na które zwoływaliśmy się według 
opracowanego
przez Rajsa schematu alarmowego. Te ćwiczenia odbywały się tylko w pogodne noce,
kiedy na granatowym niebie wyraźnie lśniły gwiazdy. Szło o to, byśmy nauczyli 
się odnajdywać
Gwiazdę Polarną i orientując się na nią iść w pożądanym kierunku. Nie 
przypuszczałem
wtedy, spoglądając na Wielki Wóz, ze będę go już wkrótce szukać nocą pośród 
ogromu
stepu ukraińskiego i że stanie się on dla mnie jakąś pociechą, punktem, wokół 
którego zaczepi
się moja tęsknota.
Najmniej podczas tych ćwiczeń myślało się o wojnie. Naprawdę wydawała się bliska 
rok
wcześniej, we wrześniu 1938 roku, chociaż żądania Hitlera nie dotyczyły nas, 
tylko Czechosłowacji.
Rozładowało się, dosyć upokarzająco, układem w Monachium, po którym nastąpiło
wkroczenie wojsk polskich na Zaolzie. Mało kto z tego powodu triumfował, sukces 
wydawał
się niezbyt chwalebny, mimo rozklejonych plakatów z Rydzem—Śmigłym w twarzowej 
pelerynie
zapatrzonym dumnie w dal i z napisem: „A Wódz rozkazał MASZEROWAĆ!” Krążyły
pogłoski o starciach z Niemcami w Boguminie, o jakichś pociągach z rannymi na 
Dworcu
Głównym. Te plotki najlepiej określały nastroje, wskazywały, w kim ludzie 
dopatrywali się
wroga.
Potem już w wojnę niezbyt wierzono. Kiedy Beck w maju powiedział w Sejmie, że 
jest coś
ważniejszego niż pokój, kiedy zakończył z mocą „to honor!”, każdy już był 
pewien, że wojny
nie będzie, wystarczy nasze stanowcze „Nie!” Bo dotychczas tamtemu udawało się 
wszystko
bez wystrzału. Nadrenia, Austria, Sudety — wszystko wyciągał szantażem. 
Wierzyliśmy, że
czołgi ma z dykty. Że paliwa starczy mu na dwa tygodnie. Że pięć milionów 
niemieckich
komunistów tylko czeka, żeby zrobić rewolucję. Że żołnierz niemiecki boi się 
polskich bagnetów
i naszej kawalerii. No i że Anglia i Francja... Śpiewano kuplety: „Anglia z 
nami,
Francja z nami, my Hitlera w dupie mamy”. Albo: „Mucha kraulem płynie w zupie, 
my Hitlera
mamy w dupie”. Albo: „Hitler Hache wziął pod pache, zaprowadził go na flache. A 
ten
Hacha z tej uciechy Hitlerowi oddał Czechy...” W kabaretowym monologu pełna 
temperamentu
aktorka triumfowała: „Damy mu korytarz — lecz do malowania!” Wojnę nerwów 
wygrywaliśmy.
Więc nie, nie odważy się.
Nie było wojny w nowej powieści, którą wtedy zacząłem gryzmolić w grubym 
brulionie,
ale było, rzecz szczególna — oddalenie. Po dziesięciu latach nieobecności, kiedy 
z jakichś
powodów znikł rodzinie, dorosły już bohater wraca do domu — ze Lwowa. Widocznie
chciałem sobie wyobrazić, co stanie się z moim otoczeniem za dziesięć lat — co z 
rodzicami,
rodzeństwem, przyjaciółmi, co z dziewczyną z Kaleckiej. W kilka miesięcy po 
napisaniu słowa
„koniec” znalazłem się we Lwowie, większości opisywanych z natury postaci nie 
miałem
już zobaczyć, a co się stało z zostawionym u rodziców na Nowolipiu rękopisem, 
można się
domyślić.
Wszystko szło ku zgubie, ale nikt z nas nie przyjmował tego do wiadomości. 
Wiosna wybuchła
wczesna; pamiętam, w końcu lutego byłem rano na ślizgawce ŻASS—u na Lesznie,
graliśmy w „hokeja”, bez kijków, uderzając w krążek łyżwą, lodowisko topniało w 
trakcie
gry, aż zamieniło się w bajoro, potem wracałem do domu w promieniach słońca, z 
łyżwami
przerzuconymi przez ramię, a ludzie się za mną oglądali jak za dziwakiem. W 
szkole coraz
więcej dawano testów przedegzaminacyjnych. Bajerówna kazała nam się nauczyć na 
pamięć
obowiązkowego w szkole fragmentu Owidiusza, poszliśmy z Muchem do Ogrodu 
Saskiego i
tam skandowaliśmy „Áurea prima sata est aetas...” Bajerówna przeżyła, po wojnie 
spotkałem
ją w pewnym wydawnictwie i opowiedziałem jej, że ta gimnazjalna łacina, chociaż 
nigdy nie
byłem w niej asem, czasem pomagała w ciężkich chwilach, właśnie ten Owidiusz, 
wspominałem
zadany przez nią fragment słowo po słowie — i to krzepiło — zapewniało, że tamto
naprawdę kiedyś istniało, tkwiło wciąż we mnie, nie są to moje urojenia...
Pod koniec roku trzeba było zadeklarować, jaki kierunek licealny się wybiera. 
Wszystkim
wydawało się oczywiste, że ja obiorę kierunek humanistyczny (czyli pożegnam się 
z „Kryńskim”),
i zaskoczenie było ogólne, kiedy okazało się, że „literata” zdecydował się na 
liceum
matematyczno—przyrodmcze. Nasza łacimstka przerwała jedną z pożegnalnych lekcji, 
by ten
fakt poruszyć. „A więc — powiedziała — macie dowód, że humanista w każdej 
dziedzinie
potrafi odnaleźć piękno”. Słuchałem tego zmieszany, bo naprawdę chodziło o to, 
że nie
chciałem się rozstać z kolegami i z „Kryńskim”. Poza tym wiedziałem dobrze, że 
studiowanie
humanistyki nie czyni z nikogo literata, że tajemnice literatury musi się 
poznawać na własną
rękę. W domu zgadzano się ze mną, że lepiej będzie, jak pójdę kiedyś na 
medycynę, ojciec
przebąkiwał nawet, że może wyśle się mnie na studia do Anglii, chociaż to 
wypadałoby drogo.
A ja myślałem sobie: Boy—Żeleński, Czechow, Martin du Gard, Schiller, Céline (i 
wielu
innych, o których jeszcze nie wiedziałem) — wszyscy oni byli lekarzami, zanim 
poświęcili
się pisarstwu.
Rozdanie małych matur zaplanowano bardzo uroczyście, w obecności rodziców (od 
nas
przyszła Mirka), z odegraniem hymnu i występem chóru. Ludwik Rath, nasz 
wychowawca,
wyznaczył mnie do zabrania głosu w imieniu uczniów. Napisałem sobie krótką 
mówkę, dość
swobodną, z dwoma żarcikami i wzruszającym zakończeniem, i przestałem się tym 
przejmować.
Podczas przemówienia Dyrka, który podsumowywał cztery lata pracy z przydziałami 
i
testami, sięgnąłem do wewnętrznej kieszeni marynarki, by wydobyć kartkę ze swoją 
mową —
i struchlałem! Nie było kartki! Zgubiłem! Szukam po wszystkich kieszeniach: nie 
ma! Daję
znaki Rathowi, że coś się stało, wychodzi ze mną na korytarz. „Nie mogę 
przemawiać —
szepczę zbielałymi usty. — Zgubiłem tekst”. „To mów z pamięci”. „Panie 
profesorze...”
„Musisz! Wejdź do klasy obok i skup się. Teraz puszczamy hymn, a potem — jako 
ostatni —
ty. Rozumiesz?!” Tak, zrozumiałem, że byłem w jakimś sensie najważniejszy, 
miałem podziękować
szkole w imieniu kolegów za te cztery lata, które tu spędziliśmy.
To była mała salka, ta obok rekreacyjnej, z kilkoma staroświeckimi ławkami 
szkolnymi.
Nie zapaliłem światła, w ciemności jakoś łatwiej było się skoncentrować, z 
zawieszonego pod
sufitem głośnika słychać było jakiś chrzęst, to kończył swoje przemówienie 
dyrektor, potem
rozbrzmiewał hymn narodowy, ale — może to było moje złudzenie —jakby w 
zwolnionym
tempie... Odnowiłem w pamięci pierwsze zdanie mojego tekstu, potem oba dowcipy, 
zakończenie,
wreszcie odtworzyłem w myśli całość, słowo po słowie. Hymn przebrzmiewał, 
wskoczyłem
na scenę, na której rozsiadło się półkolem grono profesorskie. Kiedy zacząłem 
mówić
— żartobliwie — wyczułem pełne aprobaty zaciekawienie. Co tu się dzieje? 
Dotychczas podczas
podobnych okazji jakiś bardziej obkuty chłopak wygłaszał przemówienie z kartki 
albo
wyuczone na pamięć, dostojne, napuszone, czasem drgające wzruszeniem, ale zawsze 
patetyczne.
Tym razem ton był nie tylko lekki, ale radosny i pełen ciepła dla tych biedaków 
nauczycieli.
Po pierwszym dowcipie, skwitowanym śmiechem, rozluźniłem się — ani śladu
napięcia — każdemu wydawało się, że improwizuję, a ja owszem, improwizowałem, 
ale tylko
interpretację, mówiąc słowo w słowo to, co miałem na tej zgubionej kartce. Kiedy 
powiedziałem
„dziękujemy gronu — albo, jak kto woli — ciału nauczycielskiemu”, odwróciłem się
do nich, żeby im wyrazić to podziękowanie twarzą w twarz, a oni wstali i zaczęli 
ściskać mi
rękę, swojemu uczniowi, który mówił w imieniu innych uczniów. Wytworzyła się 
niewymuszona
atmosfera wspólnoty. Niektóre matki na widowni płakały, woźna oczywiście też. 
Rath
miał łzy w oczach, czerwony i w jakiś sposób dumny. Miał prawo, bo to udało się 
dzięki jego
stanowczemu: „Musisz!”
Ilekroć w późniejszych latach zawieruszył mi się tekst przemówienia (a zdarzało 
mi się to
nieraz), przypominałem sobie to rozdawanie małych matur i dodawałem sobie ducha, 
że skoro
wtedy się udało, to i teraz musi się udać.
Ostatnie lato spędzaliśmy z mamą na ogół w Świdrze, w pensjonacie pani 
Lewinowej, naprzeciwko
stacji. U pani Lewinowej o siódmej rano pokojówka przynosiła do pokoju gorące
mleko i brioche lub rogalik z masłem, potem o dziewiątej schodziło się do 
jadalni na drugie
śniadanie (półmiski śledzia z pomidorami, twarożek ze szczypiorkiem, sery, kleik 
owsiany,
jajka do szklanki lub jajecznica, wędliny), o dwunastej, kto był w pobliżu, mógł 
się poczęstować
herbatą z cytryną i ciastem, o drugiej obiad, o piątej podwieczorek i wreszcie o 
siódmej
gorąca kolacja. Sześć posiłków dziennie! Wieczorem wszyscy, nawet brydżyści, 
zbierali
się przy ogromnym telefunkenie, żeby posłuchać doniesień w różnych językach — w 
eterze
napięcie było coraz większe — ale potem bawiono się beztrosko, ktoś z obecnych 
grał na
pianinie, tańczono lambeth—walk, modna była Ośla serenada Frimia (tego od Rose 
Marie),
To samo niebo Riksnera, Romans w trzech tomach Belzackiego, Takie blade masz 
usta, a
przede wszystkim tango V ioletta na motywie z Traviaty Verdiego. Dziewczyny 
opalające się
na plaży miały już prawdziwe ciała, rozmowy z nimi pełne były niedomówień, 
wycieniowań,
delikatnej melodyjności, ich spojrzenia spod podwiniętych rzęs głębiej wnikały. 
Najdziwniejsze
było to, że te same dziewczyny, które kiedyś wydawały mi się brzydkie, teraz 
zaczęły
emanować czarem, który dotychczas jakoś ukrywały. Na korcie przy pensjonacie 
„Elwirów”
(najdroższym i najbardziej ekskluzywnym w Świdrze — dwanaście złotych za dobę) 
zagrałem
po raz pierwszy w życiu w tenisa z Zygmusiom Olszyną, a z trzech sióstr 
Olszynianek,
szczupłych i urodziwych, najmłodsza Lilka kibicowała mnie, nie jemu. (Może 
dlatego, że
działo się to tuż przed wojną, lazurowość i różowość tego ostatniego lata 
kojarzyła mi się
zawsze z tenisem. Po wojnie, już w Krakowie, za pierwsze zarobione piórem 
pieniądze kupiłem
sobie właśnie rakietę tenisową).
Ale naprawdę zażarcie grałem w futbol. Jakbym czuł, że jest to pożegnanie z 
piłką. Wzięto
mnie do drużyny, której nazwy nie pamiętam, pewnie jakaś „Świdrzanka” lub coś w 
tym rodzaju,
była to zbieranina, ale złożona z miejscowych gwiazd. Ton nadawali trzej bracia 
Margielscy,
synowie przodownika policji — Tadek, Jurek i Heniek — wszyscy trzej znakomici.
Tadek, przystojny, rosły, po maturze, grał z nami z łaski, godził się stać na 
bramce w długich
spodniach, koszuli i czapce na głowie, a ponieważ nie mieliśmy sobie w Świdrze 
równych,
skracał nudę czytaniem „Przeglądu Sportowego”; gdy widział zbliżających się 
przeciwników
i lada chwila mógł paść strzał, kończył z imponującą flegmą zdanie, rzucał 
gazetę w kąt
bramki i zawsze zdążył złapać piłkę. Jurek, średni, był duszą drużyny, kierował 
grą, rozdzielając
piłki z pierwszego uderzenia, jak doświadczony środkowy, widzę go, jak przedłuża 
lot
piłki głową. Wróżyłem mu karierę piłkarską, ale nigdy po wojnie nie natrafiłem 
na jego nazwisko.
Dwunastoletni Heniek, wszędobylski, niezwykle ruchliwy szkrab, wyłuskiwał 
zręcznie
piłkę, jak tylko było jakieś zamieszanie, przypominał mi naszego Mandelbauma, 
też bardzo
małego, ale pingpongistę wirtuoza i znakomitość w grze w „trzy karty” (którego 
dla tych
i innych umiejętności nazywano „Paszko Złodziej”). Nie jestem jednak pewny, czy 
największym
asem drużyny nie był Izio Katz, zwany pieszczotliwie Kacuś, szerokoplecy, 
średniego
wzrostu, zawsze życzliwie uśmiechnięty, koleżeński, piłkarz waleczny, świetny 
drybler i
bombardier. To Kacuś, syn sklepikarza z okolic, wciągnął mnie do tej drużyny, 
być może
przez szacunek dla literatury. Można sobie wyobrazić, jak dumny byłem z tego, że 
zaakceptowano
mnie w tej drużynie nadświdrzańskich asów i chwalono mnie za nieustępliwość, 
którą
wykazywałem na pozycji prawego obrońcy. Liczyło się, być może, to, że odebrawszy 
przeciwnikowi
piłkę nie wykopywałem jej Panu Bogu w okno, jak to było wówczas przyjęte (nawet
w prasie fachowej chwalono obrońców za „oswobadzający wykop”), ale przerzucałem 
ją
starannie do któregoś z naszych.
Najczęściej podawałem piłkę Bożkowi, który grał na pomocy. Bożek był szczupłym, 
niezbyt
wyrośniętym chłopcem, blondynem ostrzyżonym na jeża, z rysów twarzy przypominał
mojego brata Hipka. Grał nie tak finezyjnie jak Kacuś i Jurek Margielski, ale 
ostro i skutecznie.
Podczas gdy Margielscy to byli chłopcy roześmiani, bezpośredni i nawet czasem 
grzeczni,
na tyle, że nie spodziewałem się z ich strony żadnego chuligańskiego wyskoku, to 
z Bożkiem
już było inaczej: ostentacyjnie szorstki, w zachowaniu i słownictwie, zawsze 
skupiony,
bez uśmiechu na twarzy. To z jego powodu bałem się początkowo, czy ja się do tej 
drużyny
nadam. W każdej chwili oczekiwałem jakiegoś chamstwa, wobec którego poczułbym 
się bezradny.
Ale nic takiego się nie stało. Współżycie okazało się łatwe. Bożek raz i drugi 
strzelił
gola dzięki temu, że ja go wypuściłem, i zaczął mnie wyróżniać przyjaźnią. Nie 
mieliśmy
sobie dużo do powiedzenia, to była jakaś inna przyjaźń, obopólna akceptacja, w 
każdym razie,
kiedy spotykaliśmy się przypadkowo na świdrzańskiej uliczce, między malowanymi 
parkanami,
wołaliśmy radośnie, a Bożek nawet obejmował mnie ramieniem. Czułem się bardzo
wyróżniony tą przyjaźnią — i imię jego też mi się w jakiś szczególny sposób 
podobało, smakowałem
je całkiem po literacku, jakoś zrosło się w mojej wyobraźni z tym właśnie 
chłopcem,
niełatwym i tak bardzo dalekim, że czasem zastanawiałem się, dlaczego właściwie 
on
mnie lubi. Ale lubił.
To była druga połowa sierpnia, „wojna nerwów” u szczytu, Kacuś przestał się 
czegoś pojawiać,
bez niego nie chciało nam się grać. Świder zatłoczony jak nigdy, ludzie 
śpieszyli po
wąskim trotuarze w jakimś zapamiętaniu, istne mrowisko, więc to było w tym 
tłoku, kiedy
szliśmy z Bożkiem, o czymś tam gadaliśmy, on trzymał rękę na moim ramieniu, 
można rzec
Leszek i Mieszek, czyli dwaj przyjaciele. Nie wiem, co się stało, nie uchwyciłem 
tego momentu,
kiedy nagle Bożek zdjął rękę z mojego ramienia i zaczął coś z gniewem mówić do
wątłego mężczyzny, który stał naprzeciw nas. Nie mogłem zrozumieć, co tamten 
Bożkowi
zawinił, chyba nic takiego, może Bożek chciał, żeby tamten ustąpił nam drogi na 
tym wąskim
trotuarze, tak wąskim, że dwie osoby z trudem się mieściły, nie wiem. Zobaczyłem 
tylko, że
Bożek sięgnął za pazuchę wiatrówki, wyjął z niej rurkę gumową i zaczął nią 
okładać tego
człowieka. Dokoła wszyscy znieruchomieli, tak jak ja, nikt się do mnie nie 
odezwał, nikt nie
zrobił mi wyrzutu, że ja z nim, z tym, który bije, a ten mężczyzna też nic nie 
mówił, nie bronił
się, zasłaniał tylko twarz rękami. „Zostaw” — wykrztusiłem wreszcie, dotykając 
ramienia
Bożka. Bożek sapnął i schował gumę do wiatrówki. Potem pociągnąwszy mnie za sobą 
powiedział:
„Muszą znać respekt”.
Szedłem jeszcze przez chwilę obok niego, dławiąc się tą sceną, której byłem 
świadkiem,
słowami, których nie powiedziałem i których zresztą nie miałem na podorędziu. 
Tak że szliśmy
milcząc, ale jego milczenie oznaczało coś innego niż moje, właściwie nic nie 
oznaczało,
może tylko satysfakcję. W moim było zmieszanie i bezradność. Wiedziałem tylko 
jedno: on
miał tę gumę przy sobie nieprzypadkowo, miał po to, żeby jej użyć, żeby zrobić 
sobie uciechę
bijąc Żyda, wypatrywał tylko sposobności.
Mruknąłem „no to cześć” i odszedłem. Teraz, kiedy byłem sam, zaczął mnie dusić 
wstyd.
Dlaczego nie umiałem zareagować? Dlaczego nie rzuciłem się na mego? Dlaczego nie 
wrzasnąłem:
„Ty skurwysynu, czego bijesz człowieka?” Dlaczego nie powiedziałem mu: „To bij i
mnie, ja jestem taki sam jak on”? Stojąc tak pośród mrowiącego się tłumu czułem, 
że stało się
coś ważnego: straciłem zaufanie do siebie. Zachowałem się tchórzliwie. Dlaczego? 
Dlaczego?
Przecież fizycznie go się nie bałem, ani tej jego podłej gumy. Dlaczego 
towarzyszyłem mu
jeszcze przez kilkadziesiąt kroków? Skąd ta cholerna małoduszność? Bożek, który 
okładał
przy mnie chuderlawego Żyda, zatruł mi wspomnienie tych ostatnich wakacji. 
Ilekroć chcę je
wspominać z sentymentem, wdziera się właśnie ten wszystko psujący obraz: Bożek 
bije, a ja
stoję bez ruchu, oniemiały, jakby mnie coś sparaliżowało; wreszcie mówię, 
właściwie proszę:
„Zostaw”.
Dziś rozumiem, że to, co się działo we mnie, było o wiele bardziej 
skomplikowane, niż
wtedy myślałem. Byłem za młody, za mało doświadczony, ażeby zaszeregować 
błyskawicznie
to, co się stało. Czy nie czułem więzi z tamtym, tym bitym? Może nie czułem, to 
znaczy
czułem, ale połowicznie. Drugą połową byłem przy Bożku, który mnie przed chwilą 
obejmował.
Tamtego bił, mnie obejmował — bił nie krępując się, jakbym ja winien był to 
aprobować,
jakby mnie od tamtego oddzielał, od wszystkich tamtych, którzy muszą znać 
respekt,
muszą się bać jego. Bożka, a ty — mówił mi tym samym — ty to co innego, ty 
jesteś inny, ty
jak ja, jak my. Jesteś lepszy.
(Oczywiście, nie musiałem się zastanawiać, żeby wiedzieć, że nie jestem 
„lepszy”.
Pamiętam, jak pewien dobry mój przyjaciel, już po wojnie, przyzwoity człowiek, 
światły,
powiedział kiedyś, chcąc mi tym sprawić przyjemność, że jestem inny, „nie masz 
pewnych
cech”. Poczułem cierpki smak w ustach. Nie zachwycają mnie tego typu 
komplementy. Dla
mnie Żydzi nie mają „pewnych cech”. Podobnie jak nie ma dla mnie w żydostwie nic 
fascynującego,
żadnej tajemnicy, dla mnie Żydzi są zwyczajni. Tak jak w kobiecości nie ma nic
niezwykłego dla kobiet. Tylko ci inni, ci z zewnątrz, mogą być zafascynowani 
kobiecością.
Dodam jeszcze coś, co zabrzmi, zdaję sobie z tego sprawę, paradoksalnie: otóż 
mnie się czasem
zdaje, że antysemita to jest taki nieprawdziwy Polak. Że on tylko udaje Polaka. 
Rozum
może nam mówić co innego — odczucie nie podlega rozumowi, prędzej ma coś 
wspólnego ze
zmysłami).
Więc tam, przy Bożku, na skutek tej szatańskiej sytuacji byłem przez chwilę 
lepszy (miałem
lepsze papiery — ale wtedy nikomu się o tym nie śniło, jeszcze przez kilka 
tygodni...),
należałem do wybrańców, którym nic nie grozi, przez tę chwilę, podczas której 
nie chciałem
jeszcze tracić Bożka, jego przyjaźni, którą mnie wyróżniał — nie, nie tak od 
razu, nie za jednym
zamachem, od jednego uderzenia gumy. I jeszcze to, że i ja go lubiłem, wierzyłem 
mu,
ciekawił mnie — tak inny, tak daleki, tak fascynujący. I nagle to wszystko 
traciłem.
To tak, jak kiedy nagle dowiadujecie się o zdradzie ukochanej, kiedy wali się to 
wam na
głowę (chociaż niby podejrzewaliście w niej to od dawna, ale przecież nie, nie 
robiła tego, te
dziwne słówka, gesty, kłamstwa, brak czasu, wszystko co budziło podejrzenie, to 
mogły być
takie zabiegi taktyczne albo wasze przywidzenia), do tej chwili jeszcze była 
twoja — miałeś
ją, mimo wszystko — najdroższa, najważniejsza, twoja i ty jej. Reakcja nigdy nie 
jest natychmiastowa:
jeszcze czepiamy się tego, cośmy mieli, jeszcze myślimy, że coś się wyjaśni,
odmieni. Zdradzony, porzucony, powtarzasz sobie: nie, to nie tak — to nie może 
być ostateczna
prawda — ona wróci. Coś z tamtego wciąż w tobie trwa i wciąż nie wypowiadasz
słów, od których nie ma odwrotu, zostawiasz uchylone drzwi i czujesz, że ona 
kładzie ci głowę
na ramieniu, słyszysz szept „głuptasie, przecież jestem przy tobie” i już nie 
wiesz, która z
tych rzeczywistości jest prawdziwa, ta z bezlitosnej jawy, czy ta z czułych 
snów.
Kiedy w wiele lat później przystąpiłem do pisania powieści, której bohaterowi 
użyczyłem
moich najbardziej dramatycznych przeżyć, który myślał jak ja i czuł jak ja 
wtedy, podczas
wojny, wybrałem dla niego imię „Bożek”. Diabli wiedzą dlaczego.
Opór
Przed piątkiem 1 września wszystko jeszcze było zabawą albo taką harcerską grą w 
podchody.
Mimo paktu Ribbentrop—Mołotow, który zmieniał całkowicie sytuację, co każdy na
Nowolipiu rozumiał, wciąż jeszcze spodziewano się, że w ostatniej chwili tamten 
się cofnie.
Przez trzy dni kopaliśmy na skwerach rowy przeciwlotnicze, nieźle się przy tym 
wygłupiając.
Tyle że od zajadłej roboty dostałem bąbli na palcach, i to mnie speszyło: a więc 
tak to jest, nie
wystarczy chcieć, trzeba jeszcze, żeby dłonie były stwardniałe. W środę zaczęto 
rozlepiać
obwieszczenia mobilizacyjne, ale coś się tam stało u nich na górze i 
obwieszczenia zerwano.
Za to w czwartek mobilizację wreszcie ogłoszono. U nas na podwórzu, na polecenie 
dzielnicowego,
odbyło się zebranie lokatorów. Zeszli się w tej bramie ludzie ze wszystkich 
pięter,
latami się niektórzy nie znali, nie pamiętali swoich twarzy, nie kłaniali się 
sobie. Ale teraz
nad wszystkimi zawisła wspólna bomba i unieważniła podział na lepszych i 
gorszych.
Wybrano komendanta domu, chuderlawego pana, urzędnika gminy żydowskiej, 
popularnego
głównie z tego powodu, że u nich służyła roześmiana Terka, cycata dziewczyna, 
która
pozwalała wyściskiwać się chłopakom podczas rozwieszania bielizny. Ja zostałem 
łącznikiem
komendanta i wszystko to Halinka Szerman wypisała na tablicy ogłoszeń w bramie.
Wieczorem obowiązywało już zaciemnienie. Zgasł jedyny na Nowolipiu neon nad 
apteką,
na Marszałkowskiej schował się w czerni mój ulubiony jeleń skaczący Schichta. 
Dyżurowałem
przed bramą z opaską na rękawie, wypatrując szpiegów i sabotażystów, obok mnie 
stał
Łajbuś, syn krawca z parteru („szyk paryski”). Wojna przypomniała, że kiedyś 
razem się bawiliśmy.
Staliśmy zafascynowani widokiem świetlistych smug, które szukały czegoś w czerni
nieba, kołysząc się na nim i krzyżując. Wtedy, stojąc pośród domów bez świateł, 
uświadomiłem
sobie, że nie pamiętam, kiedy przestałem bać się ciemności — odeszło to jakoś 
samo —
mogę wleźć w najbardziej smolistą ciemność bez lęku. Tak, w przeddzień wojny (w 
przedwieczór)
byłem inny niż ten chłopiec z freblówki.
1 września o szóstej rano obudziły nas syreny alarmu. Nic nie nadleciało, alarm 
wkrótce
odwołano, więc wszyscy myśleli, że to znowu jakieś ćwiczenia. Ale zaraz potem 
było
oświadczenie Prezydenta, że wróg wdarł się w granice państwa i że trwają zażarte 
walki. Jest
wojna. Znowu był alarm — „uwaga nadchodzi”, głosiło radio, i za chwilę „uwaga 
przeszedł”
— tym razem już było wiadomo, że wszystko jest na serio, zaczęto schodzić do 
piwnic, odezwały
się pykania dział przeciwlotniczych, słychać było dalekie głuche detonacje, 
bomby
spadły na Wolę, do nas się nie przedarli. A po południu bombardowano Pragę i 
tam, na
wschodzie, rozmazała się o zmierzchu na niebie purpurowa łuna. Wojna. Chleb 
jeszcze był.
Ale potem to już nie, coraz trudniej się robiło. O tym, że chleba czasem nie ma, 
wiedziało
się z historii albo z jakichś długich opowieści przeróżnych wujków, którzy się 
tym brakiem
chleba pysznili. Teraz to było doświadczenie własne.
W porządku, znamy to. Bardziej dotkliwym doświadczeniem było to, że chleb można
ukryć, że można powiedzieć: „nie mamy”, nie podzielić się. Kłamią w żywe oczy: 
ach, gdybym
tylko miała... Szesnastolatek, który jest tego świadkiem, czuje, jak dojrzewa w 
ciągu
kwadransa, myśli mężnieją, usta zacinają się. Pani Krzyżewska z czwartego 
piętra, szewcowa,
która ma zięcia pułkownika, zeszła do nas z połówką złocistego chleba, nie 
proszona, i spytała
przez uchylone drzwi: „Potrzebuje pani?” Mama się wzruszyła, a ja już 
wiedziałem, że
tego pani; Krzyżewskiej nie zapomnę. Dostałem pajdę chleba z powidłami — nigdy 
nie cią-
gnęło mnie do powideł, teraz wydały mi się przesmaczne. Zjadłem. Zjadłbym 
jeszcze. Dlaczego
nie obżerałem się jak bydlę jeszcze kilka dni temu, kiedy wszystkiego było w 
bród? Idiota.
Syreny wyją. Przeszedł, przeszedł, nadciąga ciężki pomruk, przechodzi w 
rytmiczne stękanie,
gdzieś niedaleko rozlega się wycie, a potem przeciągły świst — i huk. Ziemia 
drży. A
więc są nad nami, myślę, a właściwie nie są to myśli tylko błyski świadomości, 
krążą nad
naszymi głowami, nie ominie nas to, nie ominie dziewczyny, która dyżuruje na 
dachu. Otwiera
się brama, wbiega kilka zdyszanych osób, wśród nich półprzytomna Mirka. „Gdzie 
byłaś?”
— pytam, ale ona nie odpowiada, chwyta moją dłoń i ściska ją kurczowo, długie 
ostre paznokcie
wpijają mi się w skórę. Ale prawie nie czuję bólu. Ziemia drży.
Jeszcze żyjemy. Warkot ulatuje w głąb nieba. Koniec bombardowania, tłucze się 
nadzieja
(błysk świadomości, strzęp myśli), odlecieli, udało się. „Szukałam chleba” — 
mówi zdyszana
siostra, chce jeszcze coś wyjaśnić, ale twarz jej zastyga, przerażenie tężeje w 
oczach. Znów
nadciąga pomruk, to właśnie widzę w jej oczach, ona powtarza „szukałam chleba”, 
usiłując
opanować rozdygotanie szczęk. Teraz i ja słyszę zbliżający się pomruk i 
powtarzam w myśli:
„Nie bój się, nic się nie stanie”, myślę zaklęciami, ściskam mocniej dłoń 
siostry, chcę jej
udzielić trochę męskiego spokoju, ja, który znowu z minuty na minutę dorośleję, 
podczas
tego bombardowania. Słyszę, jak lekki poświst odrywa się tam w górze od nieba, 
narasta i
pędzi w przepaść, wyje waląc się na dno, zderzenie, huk, ziemia drży. Trzymam 
dłoń Mirki w
swojej dłoni i czuję drgawki ziemi w jej palcach. Jeśli zginiemy, myślę, to 
oboje, trzymając
się za ręce — i ta myśl dodaje mi otuchy — i wiem, na pewno wiem, że ona czuje 
tak samo.
Pomruk znów się zbliża, przerasta w stękanie — żegnaj, świecie, skończyło się — 
paznokcie
Mirki znów wpijają mi się w palce — samolot przerykuje nad uchem — i nagle ulga, 
poleciał
dalej, nic na nas nie zrzucił — a jednak ziemia drży, drżą palce Mirki, drżenie 
przebiega
wzdłuż moich nóg — bomba spadła gdzieś dalej, zdmuchnęła inny dom i inne życie — 
nie
myślę czyje, nie moje, nie mojej siostry, pod czaszką błąka się lęk za tę chwilę 
ulgi, przeczucie
kary za grzeszne pragnienie przerzucenia śmierci na kogoś innego. Jaki on jest — 
ten, co
tam w górze rozdziela bomby — i jak je rozdziela? — z namysłem czy bez? Kogo 
wybiera?
Według jakiego klucza? UWAGA, STRZEŻ SIĘ, nadlatuje pomruk, warczy jambicznym
rytmem, BLUŹNIŁEŚ, STRZEŻ SIĘ, będę krzyczeć z bólu, bo siostra rozdziera mi 
naskórek
na palcach. Ziemia w drgawkach. Mirka z krzykiem chowa głowę na mojej piersi. 
Ja, mężczyzna,
psiakrew. Tuląc siostrę do siebie, oglądam wykładaną żółtymi kafelkami bramę, 
jakbym
widział ją po raz pierwszy. Czy strop wytrzyma? Czy nie lepiej przejść na 
podwórze,
gdzie w ogródku wykopaliśmy rowy? A jeśli bomba poszuka nas właśnie tam? 
Zostańmy tu.
A jeśli spadnie tu?... Chcę powiedzieć Mirce, że może lepiej będzie na podwórzu, 
w ogródku,
kiedy nagle ją widzę, tę naszą bombę, widzę, jak odrywa się od samolotu, leci w 
dół, rośnie,
szuka nas, goni, i dopędza właśnie na podwórzu, a potem robi się cisza i w tej 
ciszy bomba
unosi nas ze sobą rozdartych na strzępy. Nie ruszam się z miejsca. Mirka podnosi 
głowę znad
mojej piersi. „Odlecieli?” — pyta zaglądając mi w oczy. Jest blada i zmęczona 
jak po ciężkiej
pracy. Cisza, nic nie warczy, nic nie wyje. Mirka uśmiecha się skruszona: „Ale 
ze mnie
tchórz. Ciągle nie mogę się przyzwyczaić”.
Ojciec postanawia, że przeniesiemy się do warsztatu, w suterenie pod 
pięćdziesiątym.
Mama na to, że ona zostanie w mieszkaniu z Celiną i tutaj, na swojej kuchni z 
czterema fajerkami,
będzie nam gotować ryż (w przeddzień wojny Edzia M., dziewczyna mojego brata,
wystarała się dla nas o pięciokilowy woreczek ryżu, teraz to skarb). Nasz 
warsztat składa się z
dwóch odrapanych izb, do których przesącza się zimne światło z okienek 
osłoniętych kratą,
umieszczonych wysoko, prawie pod sufitem. Pachnie tutaj wilgocią, roztopionym 
ołowiem,
którym sztamuje się rury, i monterem panem Leonardem: jego tytoniem, jego 
przepoconym,
zesztywniałym od smarów kombinezonem. Ja kropię cementową wyboistą podłogę, 
ojciec
sprząta miotełką ciężko posapując. Więc tak: schron gotowy, wracamy do 
mieszkania.
Z radia sączy się żołnierska melodia. Gdyby nie te natrętnie wciskające się pod 
czaszkę
śpiewanki, mogłoby się wydawać, że od kilku godzin wojny już nie ma. Żadnych 
alarmów,
żadnych bombardowań. Czemu nie odezwie się pułkownikowski tenor, który przez 
kilka dni
dowodził, że Niemcy są w gorszej sytuacji, bo mają oficerów albo steranych 
wiekiem, albo
zbyt młodych, bez doświadczenia bojowego. A ropy mają tylko na czternaście dni. 
„Żołnierze,
strzelajcie celnie. Strzelajcie powoli”. Mija szósty dzień wojny. Przetrzymać 
jeszcze
osiem.
„Światło!” — wrzeszczy z podwórza Maniek Krzyżewski. Światła gasną. Cała ściana 
kamienicy
jest już ciemna, przechyla się nad nami zwalista i posępna jak ocieniona, 
kamienna
ściana górska. Rodzice nie śpią, słyszę leżąc na tapczanie, jak drepczą po 
mieszkaniu, otwierają
szafy, zatrzaskują szuflady, to ich druga wojna, myślę, powinni wiedzieć, mieć 
doświadczenie
— czemu wydają się tacy bezradni? Od radia, które cicho nuci w kącie, pada na 
posadzkę
miękka pomarańczowa smuga. Przymykam powieki. Będę spał. Będę o czymś śnił.
Kobieta. Sen różowy i falujący. Która? Gina? Halinka? Słyszę warczenie wujka 
Hampla:
Niemcy o kilkadziesiąt kilometrów od Warszawy, naszych samolotów już nie ma, 
dział przeciwlotniczych
nie ma, urzędnicy opuścili ministerstwa, wszyscy po cichu się wynoszą. Wstaję.
Sięgam po mundur PeWu złożony w kostkę obok tapczanu. W milczeniu przepasuję 
bluzę
szerokim skórzanym pasem. Twarze obecnych nurzają się w miękkim półmroku jak w 
puchowej
poduszce. Brzuch wujka sunie pomarańczową smugą do radia. Warszawa Druga milczy.
Niecierpliwe palce wujka wyławiają wielojęzyczne rzężenia, urywki marszów i 
propagandowych
wrzasków, w eterze kotłuje się. I nagle: „Wszyscy mężczyźni zdolni do noszenia
broni...” Przemywam twarz zimną wodą. Mężczyźni, a więc i ja. „Uwaga, powtarzam. 
Rozkazuję,
aby wszyscy mężczyźni zdolni do noszenia broni opuścili stolicę i udali się na
wschód”. Klęska, myślę, klęska zupełna, stało się prędzej, niż ktokolwiek mógł 
przypuścić.
Poruszamy się w jedwabnym półmroku jak duchy. Radio sączy teraz swą zwykłą 
melancholię.
Pójdźże, Maryś, nie bójże się, nie bójże się, nie bójże się... Na podwórzu 
zbierają się koledzy
Hipka, wołają go do siebie.
Wyciągam plecak spod łóżka w sypialni. Słyszę, jak ojciec otwiera skarb——
szufladę i
szczęka złotą papierośnicą. Sąsiad z drugiego piętra, przystojny, wychuchany 
inżynier, przybiega
i mówi, że to wszystko jest szaleństwo. Karabinów brak dla żołnierzy — mówi — a 
tu
jeszcze tysiące łazęgów i niedorajd, bez pojęcia, o służbie liniowej, zapełnimy 
tylko drogi.
Hipek mówi, że ja nie mam prawa iść, ojciec ma kartę powołania, kobiety zostaną 
wtedy same,
rozumiesz, dzieciaku? I kończy się to prostym: „Dawaj plecak”. Bohaterem tej 
rozedrganej,
pulsującej melodią ciemności jest już tylko on, mój brat. Ojciec wciska mu do 
dłoni biały
rulonik, dwadzieścia pięć srebrnych dwuzłotówek. Brat waha się. „Dam sobie radę” 
— mówi
lekceważąco. Weź, weź, kto wie, co się stanie”. To znaczy, że możemy się więcej 
nie zobaczyć.
Mirka wybucha płaczem. Czuję twardą dłoń brata na ramieniu. I nagle obejmujemy 
się,
pierwszy raz w życiu, myślę, czując jak Hipek pociera swój chropowaty policzek o 
mój. „Faceciku”
— szepcze.
Ojciec, który wyszedł z Hipkiem na schody, długo czegoś nie wraca. Poszukam go, 
myślę,
przyprowadzę z powrotem do domu. W ciemnej sieni znajduję po omacku ścianę. 
Słyszę
ciężkie posapywanie, gdzieś obok, nie, może dalej. Macając ścianę sunę w ciemną 
czeluść,
stopień po stopniu. Aż wreszcie u okna pierwszego piętra widzę krępy cień ojca i 
słyszę jego
ciężki oddech. Cień stoi pochylony, na wysokości oczu połyskuje coś białego. 
Kiedy odzywam
się, to białe przy oczach ojca faluje pośpiesznie i znika.
Ja nie płaczę. Tylko gdzieś w środku wzbiera głucha, bolesna rozpacz, ropieje 
jak wrzód.
Boże, jacyśmy bezsilni.
Mój ojciec jest obok mnie. Ja, syn gorszy i lekceważony, uzyskałem 
pierworództwo, nie za
misę soczewicy, ale z rozkazu pułkownika Umiastowskiego. Ostatni raz powtarza, 
że „wszyscy
mężczyźni zdolni do noszenia broni”, i ostatni raz myślę z uporem, że to jeszcze 
nie ko-
niec, coś się jeszcze stanie. Ojciec wciska mi do ręki coś, co jest obłe, 
ciężkie i w papierowym
opakowaniu. Dwa ruloniki. „Lepiej, żebyś miał to przy sobie. Nigdy nic nie 
wiadomo”.
Kupa forsy, myślę. Jak żyję, nie miałem tyle w ręku. Ściskam te ruloniki, dłonie 
mi się pocą.
Pieniądze — pasowanie na mężczyznę. Przez chwilę czuję się, jakby mnie wypędzono 
z
domu. Odpowiadasz za siebie, szczeniaku.
Radio. Spiker nie daje teraz żadnych rozkazów, mówi o czym innym. Dziesięć lat z 
nami
rozmawiał, znamy jego głos i powinniśmy mieć do niego zaufanie. Czeka nas wiele 
ciężkich
przejść, wiele wysiłku, ale wojna będzie wygrana. On, nasz spiker, żegna się z 
nami, gdyż za
chwilę stacja będzie zniszczona. „Żegnam państwa” — mówi zduszonym głosem. Po 
czym
następuje głucha cisza. Teraz dopiero łzy napływają mi do oczu. Klęska, klęska. 
Próbuję złapać
Warszawę Drugą — bezskutecznie, uszkodzona. Z ulicy dochodzi bełkotliwy, 
jednostajny
szum, płynie wezbrana rzeka, szurgocze po kocich łbach. Mężczyźni wychodzą z 
miasta.
Pan Pinchenson radzi zamknąć bramę, jakiś porządek musi być. A co z naszym 
komendantem?
Idziemy do niego z Halinką. Zdumiewające, jak bardzo mieszkanie komendanta jest
w tej chwili podobne do naszego. Ten sam mrok, taka sama pomarańczowa smuga 
ścieląca
się na podłodze, ciężka atmosfera klęski i milczenia. Gospodarz jest w pasiastej 
piżamie, zdenerwowany.
„Nie jestem żadnym komendantem — mówi — bardzo proszę, żebyście się tak
do mnie nie zwracali, zapomnijcie o tym”. Jest spokojnym człowiekiem, nigdy nie 
szukał
awantur, przyjął swój ciężki obowiązek, ale kto mógł przewidzieć, że to nie 
będzie wojna
tylko pogrom... Domyślam się tylko lotu komendanckiej opaski, która wyskoczyła 
spod radia
wprost w mrok, udaje mi się jednak ją chwycić.
Potem mamy w bramie zebranie. Z osiem osób, nie więcej. Pan Pinchenson radzi, 
żeby
władzę oddać młodym ludziom; kiedy Niemcy wejdą, dzieciaków nie będą się 
czepiać. I proponuje
mnie. Halina kładzie mi dłoń na ramieniu: „Zgódź się”. A więc zgoda, uległem 
dziewczęcej
namowie. Halina kaligrafuje skład nowego komitetu domowego na arkuszu papieru.
„Na skutek zdekompletowania poprzedniego komitetu”, tak to podajemy dla tych, 
którzy śpią.
A o naszym zamachu stanu bezosobowo: „...ukonstytuował się nowy komitet w 
składzie...”
Z czyjego polecenia, kiedy i jak — ani słowa. Jesteśmy, rządzimy, musicie nas 
słuchać.
Ktoś przychodzi z wiadomością, że koło Smoczej stawiają barykadę.
Wypadamy na ulicę. Ogarnia nas zazdrość: że też tym wpadło to do głowy! Ktoś był 
i powiedział,
że trzeba stawiać barykadę, cała Warszawa stawia. Dźwigają na plecach stare 
graty,
rzucają deski, kloce, worki z piaskiem, materace, nawet kolorowy wózek dziecinny 
i trzykołowy
rower. Czy to znaczy, pytam, że Warszawa będzie się bronić? Tak, właśnie to, i 
tutaj
Niemcy skręcą sobie kark.
Biję w szynę. Gong, walka się zaczyna! Nareszcie. Rzucamy się i my w sam ogień. 
Kto by
się spodziewał, że ludzie mają tyle niepotrzebnych gratów! Wygląda na to, że 
ogarnął ich
szał, duch samozniszczenia, wciąż coś innego wywleka się z mieszkań, jeszcze 
wczoraj było
to nieodzowne, trudno sobie było; bez tego życie wyobrazić — i nagle nic, 
drobiazg, rzecz
nabyta, grunt to zdrowie, niech leci na barykadę, jeśli tylko wróg może się o to 
potknąć, jeśli
tylko dzięki temu będzie można stawić opór.
Łom dzwoni o kocie łby, wyważa je, kładziemy stos kamieni przed naszą barykadą 
gratów.
Przydałoby się coś żelaznego, podsuwa ktoś. Przechodzimy na podwórko, żeby 
wyłamać
z ogródka balustradę. Gospodarz się wścieknie, ale kto by go pytał, dzisiaj nie 
ma nic świętego,
nic własnego, jest tylko ta barykada, stawianie oporu. Ciągnę żelazny pręt 
balustrady, aż
dłonie drętwieją. Nagle słyszę: „Posuń się”. Mój ojciec. Myślałem, że śpi, 
trochę snu mu się
należy po tych wszystkich wzruszeniach, ale nie, przyszedł do nas, chociaż go 
nie wołaliśmy,
przyszedł i stanął obok mnie. Słyszę jego oddech, szybszy i krótszy od mojego, 
widzę jego
twarz, spąsowiałą z napięcia. A potem wynosimy razem sztachetę na ulicę.
O świcie alarm, poranne bombardowanie, pobudka dla miasta. Z daleka słychać 
syrenę
garbarni, potem słabszą, ale bliższą — wytwórni fornirów. Radio milczy, szkoda, 
w takiej
chwili chciałoby się słyszeć monotonne „nadchodzi — przeszedł”, odczuwać 
działanie mechanizmu
zorganizowanego oporu.
Wokół naszej barykady sprężystym krokiem krąży przystojny i mocno opięty 
porucznik.
Rozebrać mi to świństwo, mówi, psu na budę taka robota, wszystko zbudować trzeba 
od nowa.
To saper, okazuje się, chodzi od barykady do barykady i instruuje. Ta stodoła, 
powiada,
którą panowie nazywacie barykadą, ten śmietnik, ta gnojówka jest zagrożeniem dla 
mieszkańców
ulicy. Zabrać mi wszystkie graty, żadnych pluskiew tu nie trzeba, barykada ma 
być
czysta jak złoto, sposobna do walki, a nie takie nagromadzenie drewna, które po 
pierwszym
pocisku pójdzie z dymem albo rozleci się na drzazgi. Porucznik wyraża się 
metaforycznie, nie
o czystość gratów chodzi, tylko o materiał: mają być kamienie, piasek, a przed 
barykadą rów.
Rów powstaje w niemrawej robocie. Wolą ofiarować ulubioną komodę niż wygarniać 
łopatą
ziemię. Ofiarować — to właściwe słowo. Tak to jest: żeby opór mógł być 
skuteczny,
trzeba dlań jakichś ofiar. Jak dla żarłocznego bóstwa. Od strony Woli zbliża się 
pomruk. Syreny
milczą, ale ziemia drży i ugina się, ucieka spod stóp, huk bomb, pykanie dział 
przeciwlotniczych
— więc jakieś są — czysta toń nieba obsiewa się fioletowymi dymkami. Który to
już alarm! Nuda. Stęchlizna piwnicy, zaduch, plotki. Wszyscy to znają i mają po 
uszy. To
głupie, że można zginąć w czymś tak powszednim jak bombardowanie. Umierać się 
powinno
w okolicznościach nadzwyczajnych, na przykład po długiej chorobie, w łóżku. Albo 
na uwiąd
starczy. To dopiero niezwykłe. Działa przeciwlotnicze biją coraz rzadziej, 
pewnie oszczędzają
amunicji.
Nazajutrz znowu trochę bombardowań. Wysoko w niebie snują się leniwe, ciężkie 
dymy.
Wiatr przywiewa smolną woń pogorzeliska. Mamy w dyżurce radio, próbujemy coś 
złapać —
i nagle co za niespodzianka: „Tu Warszawa Druga!” Spiker, ten sam, który wczoraj 
się z nami
żegnał, mówi wybijając słowa, że Warszawa będzie się bronić, ewakuacja mężczyzn 
odwołana,
Komisarz Cywilny Stefan Starzyński wzywa wszystkich urzędników i pracowników
miejskich do powrotu na stanowiska pracy, wzywa do otwarcia sklepów, 
restauracji, piekarni,
ogłasza zaciąg do Straży Obywatelskiej, uwaga, uwaga, pracownicy Polskiego 
Radia, Warszawa
Druga działa, wzywamy do powrotu, uwaga, pracownicy miejscy... I muzyka.
Ulicą snują się żołnierze z porozbijanych jednostek, świadkowie klęski. Ziemię, 
powiadają,
czołgi zryły tak, że trzy lata trawą nie porośnie! Zupełnie, jakby się tym 
chełpili. Dosłyszał
to przechodzący właśnie kapitan i wsiadł na żołnierza, że panikę szerzy. „Do 
cytadeli marsz,
tam dostaniecie rynsztunek i przydział do jednostki”. Bardzo dziarski był ten 
kapitan i
wszystkich nas to ucieszyło, a kapitan jeszcze zwrócił się do nas: „Wszystko 
świetnie. Nasza
kawaleria wdarła się do Prus Wschodnich. Tam gdzie dochodzi do bagnetów, Niemiec 
musi
uznać naszą wyższość”.
Kilka dni później śpieszymy z ojcem na gaszenie pożaru pod czterdziestym 
szóstym: forniry
się palą! Wytwórnia fornirów należy do Niemca, jego samego nie ma — może jest w 
Berlinie?
może uciekł przed rodakami? — w każdym razie to, że my musimy gasić zapasy 
zgromadzone
w jego fabryczce, ma swoją pikanterię. Pali się w drugim podwórzu, za drucianym
ogrodzeniem. Spod grubej warstwy fornirów, kiedy tylko się zrobi szczelinę, 
strzela w górę
snop iskier. Jest sporo mężczyzn po czterdziestce, policjant w wysokich butach i 
stary cieć z
sikawką, której nie można doprowadzić do miejsca, gdzie się pali, bo hydrant 
jest za daleko.
„Uformować łańcuszek, panowie — komenderuje policjant. — Podawać wiaderka z 
rączki do
rączki”. Ogień droczy się z nami, ugaszony w jednym miejscu, strzela z nową siłą 
w innym i
kładzie się na twarzy gorącym blaskiem. Łańcuch ludzki łamie się i wykrusza, 
jest nas coraz
mniej. „Zabrać mi tę stertę!” — rozkazuje policjant. Rzucamy się na tlejącą 
brzegami stertę,
ojciec, ja i jeszcze kilku, odciągamy ją — i ledwie mamy czas uskoczyć, od spodu 
bucha gorąco,
czuję swąd przypieczonych włosów. Bluzę mam na piersi poczerniałą, spodnie na 
udach
i kolanach przylepiły się do ciała. „Woda! woda!” — wydzieramy się. Dostajemy 
kilka wiader
wody i zalewamy ognistą szczelinę. Znowu robi się ciemno, powietrze stygnie, 
mokre
spodnie na kolanach ziębną — wszystko na chwilę, bo pod każdą warstwą fornirów 
czyha
spętany żar, by wybuchnąć płomieniem przy napływie powietrza. Dogaszanie jest 
teraz czynnością
monotonną, na przemian ciemność i światłość, chłód i gorąco, noce i brzaski, coś 
dla
poetów, coś dla piromanów, niech to diabli, pić mi się chce, jeść, zimno, 
gorąco, dłonie mam
poparzone, w ustach cierpki smak spalenizny. ,,Jeszcze dwa kubełki” — prosi 
policjant. Głos
jego jest pieszczotliwy, zabiegający o sympatię, jeszcze kubełeczek, jeszcze tu 
i tu. Większość
się rozeszła, zostaliśmy tylko my, nieustępliwcy. Jeszcze kubełeczek. „Dobranoc, 
panowie.
Dziękuję w imieniu służby”. Policjant podaje wszystkim kolejno rękę. Mnie 
szczypie
w policzek. „Ty, ty — mówi — zajadły jesteś”. Order, myślę szczęśliwy. Wracamy 
bez pośpiechu
do domu. Kamienice stoją ciemne, daleko na zachodzie podgryza niebo czerwona
łuna.
Nadszedł dzień, w którym ojciec miał się stawić w punkcie mobilizacyjnym. 
Ostatnia
rozmowa z mamą dotyczy spraw rzeczowych: klucze, kwity, wykupić weksel u pana 
Pracowitego,
to, tamto. Żadnych czułości, nie wypada przy dzieciach. Potem kroczymy w 
milczeniu
obok siebie — mój ojciec i ja. Pod pachą dźwigam starą teczkę z jego rzeczami. 
Kiedy się
rozstaniemy, pierwszy raz w życiu, będę jedynym mężczyzną w domu, opiekunem 
niezdarnych
istot. Chodzimy, rozglądamy się, a tajemnice cudzych mieszkań stoją przed nami 
otworem.
Z rozdartej ściany na trzecim piętrze jakiegoś domu wychyla się niebezpiecznie 
fortepian.
Za przegródką lśni w słońcu porcelanowa wanna i białe kafle, którymi wyłożona 
jest
ściana.
Gdzieś na Muranowskiej rozstajemy się. „Powodzenia w wojsku” ——mówię. „Ładny ze
mnie żołnierz” — kpi ojciec sam z siebie. Spoglądam za nim, kiedy się oddala: 
tęgi, krępy
pan, czterdzieści osiem lat, ciężki, powolny chód, zaprzeczenie żołnierskiej 
sprężystości. Nie
mogę go sobie wyobrazić w mundurze.
Radio: „Sytuacja jest jasna: nasze siły rosną, siły hitlerowskie słabną, każdy 
wygrany
dzień przesuwa szalę na naszą korzyść”. No to świetnie. Wychodzę z dyżurki na 
podwórze,
okaleczało po wydarciu z ogródka żelaznego ogrodzenia. Nagły wybuch bomby, grom 
z jasnego
nieba, stoję na otwartym podwórzu skołowacony, jakby mi niespodziewanie spadła 
na
głowę cegła: bomba, skąd bomba, kiedy bomba, przecież było tak cicho, a jednak 
słyszałem
wybuch, i dopiero po chwili przebija się ku nam ciężki pomruk bombowców, a potem 
rzadkie
pykanie dział przeciwlotniczych i suchy trzask karabinów maszynowych. Ziemia 
drży. A
działa, czemu milkną działa? Mam posłać kogoś na dach. Cholera, po co zgodziłem 
się wziąć
to na siebie? Dałem to sobie wcisnąć, idiota. Nie sztuka samemu się narażać, 
trzeba umieć
wybrać kogoś i przeznaczyć na grożące śmiercią zadanie, i tego właśnie nie 
potrafię...
Otwiera się brama i wpada moja siostra. To już było, myślę. „Ojciec wrócił! — 
woła. —
Odesłali go do domu. Podobno śmieli się i klepali po ramieniu, że taki gorliwy”.
Byłem pewny, że zastanę w warsztacie taki właśnie widok: ojciec, w koszuli 
rozchełstanej
na piersi, z podwiniętymi nogawkami spodni, moczy stopy w misce z ciepłą wodą i 
popija
herbatę, rozkoszując się jej zapachem i kolorem. Oczywiście, mocząc nogi w 
misce, ojciec
nie może skoczyć ku mnie z otwartymi ramionami, zresztą mój ojciec nigdy do 
skoczków nie
należał, chociaż teraz, trzeba przyznać, jest wyraźnie szczuplejszy i nie ma już 
skłonności do
niebezpiecznego czerwienienia się.
Radio: Zestrzeleni lotnicy niemieccy skarżą się na złą jakość paliwa. Wkrótce go 
zabraknie
— twierdzi porucznik Blankenheim. Wojska francuskie przygotowują się do 
generalnego
natarcia. Opinia publiczna w Stanach Zjednoczonych domaga się zdecydowanej akcji 
antyniemieckiej.
Straty hitlerowskie w Polsce są trzy razy większe od tych, których spodziewał
się sztab niemiecki —jak twierdzą w Berlinie w kołach dobrze poinformowanych. Na 
odcinku
Kutno—Łowicz armia „Poznań” zatrzymała brunatną nawałnicę, trwają zażarte walki.
Nie we wszystko wierzymy, ale Stefanowi Starzyńskiemu się wierzy. Rozkazuje raz 
jeszcze
— tym swoim coraz bardziej ochrypłym głosem (który tak porusza mieszkańców, że
przysyłają mu syropy i nawet kogel—mogel) — rozkazuje wszystkim zostać na 
stanowiskach,
a tym, którzy opuścili miasto, wrócić w ciągu dwunastu godzin. „Stańcie wszyscy 
do
pracy! W pracy odnajdziecie siebie, spokój i drogę do zwycięstwa!”
W wolnej chwili biorę cienki zeszyt w kratkę i zaczynam pisać. Nie wiem, co to 
jest —
powieść, dokument, notatnik — nie wiem, zapisuję to, co widzę, co czuję, co się 
wokół dzieje.
Napisałem tytuł: O P Ó R. To najważniejsze: sprzeciwić się. Nie dać im wejść. 
Cokolwiek
robimy, wszystko składa się na opór. Palimy śmiecie pośrodku ogródka. Tak kazał 
Starzyński.
Mój rękopis zaczyna się od palenia śmieci, niebieskiego mdlącego dymku. Nie 
wspomina
się o śmieciach w oblężonym Zbarażu ani podczas obrony Częstochowy. A przecież i 
oni je
mieli — co z nimi robili? U mnie to będzie, u mnie będzie niejedno, co 
dotychczas przemilczano.
Ten sąsiad z drugiego piętra, który znalazł schronienie u nas w suterenie, ten 
młody,
przystojny czarnooki inżynier, neurastenik z przekrwionymi oczyma, widząc, że ja 
piszę, domyślił
się, dostał histerii — to donos na wszystkich, na całą kamienicę, wydaje nas 
wprost w
ręce gestapo — Podarł mój zeszyt i spalił. Zacząłem to od nowa pisać w niewiele 
ponad rok
później na Wołyniu, w domu starego pobożnego rzezaka z Dąbrowicy, ten nie miał 
mi nic za
złe, a ja znowu nazwałem to „Opór” i znowu zacząłem od palenia śmieci. 
Zaczynałem „Opór”
jeszcze dwukrotnie i zawsze nie od początku wojny, od pierwszego września, tylko 
od szóstego,
od uświadomienia sobie klęski podczas tej nocy wrześniowej, kiedy pułkownik 
Umiastowski
wezwał „wszystkich mężczyzn zdolnych do noszenia broni” do opuszczenia Warszawy,
myśmy spodziewali się wejścia Niemców, a ten sąsiad histeryzował i zmuszał do 
palenia
„Wiadomości Literackich”, które mogą doprowadzić gestapo do furii. Ostatecznie 
zabrałem
się do tego po raz piąty, już jako profesjonalny autor, czterdziestoletni, 
którego to
wieku nie miałem nadziei dożyć. Najpierw napisałem tytuł. Bez zmian: OPÓR.
(Teraz piszę to po raz szósty. Zapożyczam całe zdania ze swojej książki. 
Właściwie plagiatuję
sam siebie. Ale przeżyłem to oblężenie jeden raz i w jeden sposób. Nie potrafię 
udawać,
że mogę je opisać inaczej, niż już raz opisałem. Trudno, wracam do opowieści).
Jest dwudziesty czwarty września, niedziela. Moje miasto dogorywa. Kłęby dymu 
zaciemniają
niebo. Ja z gąsiorem pełnym wody. Tępy ból w przedramieniu.
Po wodę musiałem iść aż na Młynarską, gdzie znalazła się ręczna pompa. Brnę 
chodnikiem
pokrytym łupinami od pestek. Będę myśleć o wszystkim, byle nie o nieznośnej 
drętwocie
ramienia. Pociski wybuchają z monotonną regularnością, oblężone miasto jest 
ostrzeliwane
z dział. Spoglądam z zazdrością na białe kubły, w których kołysze się przykryta 
liściem
łopianu woda. Ja z tym gąsiorem jak idiota. Mam żal do rodziców, że u nas w domu 
nie ma
wiadra. Co oni sobie myśleli, kiedy to wszystko się zaczynało — że rozkosze 
cywilizacji są
nie do zdarcia? Od wczoraj jesteśmy bez elektryczności. Dzisiaj ustał dopływ 
wody. Nie ma
gazet. Milczy radio. To jest gorsze niż brak jedzenia. Mama pomieszała mąkę z 
otrębami i
upiekła jakiś zakalec. Ohydne, całe szczęście zresztą, nie żre się tyle, a 
otręby też się kiedyś
skończą. Mogli przewidzieć, że będzie głód, przecież podczas tamtej wojny jedli 
obierki. Tak,
zgadza się mama, ale nie zaraz na początku. Leci, leci, słyszę lot szrapnela, 
uuuch, i zaraz
ba—bach! Chyba nie doniosę tego gąsiora. Płacimy za komfort i ufność.
Pestki! Skąd tyle tego świństwa w Warszawie! Wszystkie chodniki zapaskudzone. 
Można
dostać poza tym śledzie i ogórki konserwowe, bo zapaliły się składy, gdzie to 
przechowywano,
ale lepiej się tym nie opychać, bo pić się chce. Ba—bach! Ba—bach! 
Najgroźniejsze są
pociski zapalające, bo nie ma czym gasić. Widzę, że niespokojny krater 
Śródmieścia wciąż
dymi. W ustach gorzki smak spalenizny.
Na środku ulicy stoi furmanka, a na niej zachrypnięty woźnica sprzedaje wodę z 
beczki.
Człowiek z inicjatywą. Nowe możliwości otwierają się przed tymi, którzy mają 
konia i beczkę.
Ludzie pchają się do wozu — pół złotego wiadro, odchodzą z wodą zieloną, mętną, 
wiślaną.
Nie ma gazet. Ileż razy za ich sprawą byliśmy u szczytu szczęścia!... Lotnictwo 
francuskie
w Polsce! Sukcesy w bitwie pod Kutnem! Działalność partyzancka. Angielskie 
okręty w pobliżu
Gdyni. „Robotnik”: „Turcja otworzyła Dardanele. Płyną transporty broni 
pancernej,
czołgi”. Potem rzucamy się do radia. Turyn, Paryż, Moskwa. W ekstazie rozumiałem 
komunikaty
w każdym języku. Ani słowa o interwencji Roosevelta, Dardanelach, lotnictwie, 
marynarce,
ofensywie! Po wybuchu nadziei — strącenie w rozpacz. Wypędzono nas z raju wprost
w otchłanie piekieł. Ta okrutna operacja powtarza się kilkakrotnie. Nie wiem 
zresztą, co wypada
mówić oblężonym: Trwajcie, za kilka dni przyjdzie wybawienie — czy też: 
Trwajcie,
nie wolno ulec bez walki, będziemy się bić do ostatniego naboju, tego wymaga 
nasz honor i
nasza nienawiść. W przemówieniach Starzyńskiego słyszę raczej tę drugą nutę. I 
ją wolę.
Nasz warsztat nabity jest ludźmi, zwalili się tu ze swoim strachem i ze swoimi 
tobołkami
krewni i znajomi. Jest nawet babcia (na Solnej pożary), siedzi na łóżku i 
drzemie z opuszczoną
na pierś głową. Dziadek nie przyszedł, dziadek jak bohater pilnuje mieszkania, 
wokół którego
skwierczą bele sąsiednich kamienic. Sąsiad z drugiego piętra wygłasza monolog 
polityczny:
„Całą Europę zaleją Sowiety! No i dobrze, ja nic przeciwko nim nie mam. Czy ja
mam fabrykę, kamienicę, sklep? — To ostatnie jest zwrócone przeciw wujowi 
Hamplowi. —
Ja pracuję sam u kapitalisty, jestem najemnym inżynierem, mnie się nic nie może 
stać”.
Palimy śmiecie. (Przepisuję to z tamtej książki). Kiedy wieje wiatr, dymek się 
ugina i rozprasza,
atakując nas jak gaz bojowy — zapachem mdlącym i ostrym. Chce się rzygać, ale 
nie
poddajemy się, wynosimy na widłach wielotygodniowy fetor i rzucamy na ognisko. 
Skąd tyle
tego, kiedy nie ma co żreć? Kochać się też nie możemy, nasze dziewczyny słaniają 
się w podmuchach
wiejącego na nie smrodu. Zresztą, Halina ma żal do mnie, że przegrywamy —jakbym
ja był wszystkiemu winien. Możliwe. Czegoś nie przewidziałem. Mea culpa. 
Wierzyłem
w zwycięstwo. Wiara w automatyzm dziejów: zwycięża dobro, przegrywa zło.
Wieczorem, kiedy wszyscy kładą się spać, czytam przy świeczce Pogrom Zoli. Opis 
jest
przejmujący, znajduje we mnie odzew, bo opowiada o czymś znajomym. Czy w ogóle 
istnieje
obiektywny odbiór sztuki? Zaczynam wątpić. Tekst o klęsce jest mi teraz bliższy 
od najbardziej
poetyckiego romansu. Ile znajomych szczegółów!... Myślałem, że przeżywamy coś 
takiego,
czego nie zna historia. Czyżbyśmy tylko powtarzali? Zamykam w gniewie książkę.
Czuję się prawie obrażony.
Rano, po przebudzeniu w piwnicznej szarości, myślę: jeszcze jedna noc wydarta 
nieprzyjacielowi.
Czy aby na pewno? — ogarnia mnie nagle niepokój. Pomruk samolotu i huk bomby
rozpraszają wątpliwości. Bronimy się. Dwudziesty piąty dzień wojny, 
poniedziałek, godzina
siódma. Dostaję kubek wody, żeby przemyć twarz i zęby. Żelazny piecyk zimny, 
mama
nie pozwala rozpalać ognia podczas bombardowania.
Wychodzę na dwór i widzę brudne dymy przesłaniające niebo za dalekimi dachami. 
Powietrze
jest gęste i gorzkie jak w parowozowni. Z dymnej zasłony wyskakuje mały komar,
prując niebo przerasta w jaskółkę, zbliża się ciężkim pomrukiem, nisko leci, 
myślę, kiedy
bombowiec ukazuje się niewiele ponad kominem garbarni. Widać czarne krzyże pod 
skrzydłami.
Artyleria przeciwlotnicza milczy. Ten z krzyżami przelatuje, słyszę, że zrzucił 
bombę,
zawraca. Znowu znajduje się nad moją głową, wydaje się, że za chwilę lotnik 
wychyli się z
kabiny i pozdrowi mnie ręką. Kogo zobaczę? Jasnowłosego, czupurnego dzieciaka 
czy żądnego
mordu fanatyka? Bombie wszystko jedno, kto ją zrzuca. Nam też.
„Najlepiej stać w sieni — mówi inżynier z drugiego piętra, chowając się do 
małego korytarzyka
między izbami. — W tym miejscu w stropie jest dodatkowa belka. Żelazna”. Mama,
która już rozpaliła w piecyku, żeby ugotować coś gorącego, zalewa teraz piecyk 
wodą, unosi
się swąd, ryczy bombowiec, w nas, teraz na pewno w nas. Przeleciał. Wszyscy 
stoją ubrani,
blisko progu, czekamy na naszą bombę. Nadlatuje. Przeleciał. Bombardowanie trwa. 
Nic tu
nie poradzisz, myślę, zajmij się czym innym. Otwieram książkę Zoli. Nie 
napadnięto ich
znienacka, czołgów wtedy nie znano, lotnictwa nie było, mogli walczyć, człowiek 
przeciw
człowiekowi, karabin z karabinem. „On czyta” — słyszę zdumiony głos jednej z 
cioć, chyba
cioci Dory. „On czyta. Zabrońcie mu czytać. To nie jest chwila do czytania”.
Kładę się na łóżku, zanurzam głowę w poduszce. Łoskoty z miejsca cichną, tylko 
drżenie
ziemi staje się bliższe, chociaż delikatniejsze. Staram się wyobrazić sobie 
plażę, czysty nurt
rzeczki, ławicę srebrnych rybek, złotoskóre dziewczyny o leniwych, nagich 
biodrach. Korowód
osypanych kwieciem drzew. Jaśminy, w ustach słodko od snu i gęstej białości, 
jaśminy,
ptak gwiżdże, biało, słodko, gwizd, jaśmin, gwizd, gwizd, ten gwizd jest coraz 
jękliwszy,
narasta od dołu, od poduszki, wwierca się w ucho i świdruje bębenki, bije w 
zęby, zrywam się
z łóżka i nim zdążę się wyprostować, ogłuszający cios w kark rzuca mnie z 
powrotem na łóżko.
Trafiło, błyska mi w mózgu poprzez drgawki i huk, trafiło, ściany w ataku 
epilepsji, dzieci
krzyczą, w uszach ból, ziemia skacze pode mną, z sufitu spada tynk, od podłogi 
wzbija się
mgła, trafiło, myślę, więc to tak wygląda, jeszcze żyjemy, umiera się powoli, 
tak jak się rozpada
dom, w drgawkach i rzężeniach. Wszyscy mają zadarte głowy, patrzą w sufit, który 
ma
się rozpęknąć i runąć nam na głowy. Ale nic takiego się nie staje. Wapienna mgła 
stopniowo
osiada, ściany uspokajają się, pod nogami mamy już nie kipiącą lawę, ale twardy 
beton, trochę
jeszcze pomrukujący, jakby przebiegały przezeń nerwowe drżenia. „Spać w takiej 
chwili”
— słyszę zrzędzenie którejś z cioć i myślę sobie: chyba nie trafiło. Trafiło 
obok. Oglądamy z
ojcem szeroki lej w głębi podwórza, pod murkiem. obok spalonego przed samą wojną 
garażu.
Ojciec mówi z sarkazmem: „Taka ciężka bomba i spadła na spaloną budę. Zmarnowane 
pieniądze”.
W dyżurce Łajbuś pokazuje niemiecką ulotkę. Powiada się w niej, że albo się 
poddamy,
albo zostanie zastosowana zasada zbiorowej odpowiedzialności. Jesteśmy bowiem 
obrońcami
twierdzy Warszawa. Wszyscy są żołnierzami (w porządku, ja to też tak odczuwam). 
„Festung
Warschau” — mówi się o nas.
Możliwe, że niebo jest pogodne, możliwe, że świeci słońce, ale nie nad naszą 
twierdzą.
Nie widzę nieba. Podmuch gorącego powietrza uderza w twarz, gdy wychodzę z 
pasażu na
Leszno. Od strony Solnej sunie kurtyna ognia, powiewając płomieniami. Z dymu 
wyłania się
pochylona postać babki, cała w czerni, ciągnie za sobą barczystego starca — nic 
się nie zmienił
mój dziadek, którego lata całe nie widziałem. „Chodź — namawia go babka ciągnąc 
—
chodź, życie ważniejsze, niech się wszystko spali, masz tylko jedno życie”. 
Dziadek idzie, ale
wciąż ogląda się za siebie.
O zmierzchu samoloty odlatują i wtedy natychmiast odzywa się artyleria. Nie ma 
odpoczynku
dla storturowanych uszu. Na ulicy koczują bezdomne rodziny. Rozbijają zielone
puszki z ogórkami, młócą w ustach pestki. Nikt nie płacze, nawet staruchy 
ukrywają łzy. Sąsiad
z żoną wracają na noc do siebie, podobnie wuj Hampel. Robotnik, którego nazywają 
Kupiec,
a pochodzi z Radzynia, więc bliski ojcu, śpi na schodach, z policzkiem 
przytulonym do
ściany. Bombardowanie artyleryjskie trwa dwie doby. Któregoś popołudnia zadziwia 
mnie, że
jest cicho. Już wiem: rozejm. Na podwórzu dziewczyny, kiedy dowiadują się, że 
nie będzie
strzelaniny, obejmują się i całują. Potem ogarnia je zawstydzenie: bo ten rozejm 
oznacza, że
się poddajemy.
Ale niekoniecznie. Maniek Krzyżewski, młodszy syn szewca z czwartego piętra, 
przybiega
z sensacyjnymi wiadomościami. Głowa do góry, marszałek Śmigły—Rydz zbliża się do 
Warszawy
na czele wojsk sowieckich! A w Niemczech rozruchy. Mówią, że Adolf jest pod klu-
czem. W Sztokholmie spotkali się potajemnie wysłannicy sztabów generalnych... 
Teraz dopiero
można się całować! Ale ja wiem, że to brednie. Marszałek Śmigły—Rydz na czele
wojsk sowieckich — ale wykombinował!
Potem okazuje się, że Niemcy wcale nie śpieszą się z wkroczeniem: stawiają 
warunki, tacy
kapryśni. Najpierw musimy rozebrać barykady. Przychodzi policjant i szuka 
komendanta domu.
Już nie mnie, na szczęście. Czas młodzieży minął, teraz trzeba ludzi 
statecznych, zapowiedziano
przydziały chleba i tłuszczów, komitet ma zajmować się sprawiedliwym dzieleniem
tych skarbów. Policjant pomaga panu Pinchensonowi ściągać ludzi do zburzenia 
barykady.
Idą, skoro tak trzeba, ja też, oczywiście, ale to już całkiem co innego, praca 
wlecze się,
kto może, pryska na bok. Barykada kurczy się coraz bardziej, wkrótce sięgnie dna 
ulicy.
Ścielemy się zwycięzcy do stóp, droga równa, choć usłana drzazgami po 
barykadzie. Nic nie
zostało oszczędzone ukrzyżowanemu miastu, najpierw egzekucja, potem czara z 
octem.
Wchodzą. Wjeżdżają na zwalistych, wielokołowych ciężarówkach, jasnowłosi i 
niebieskoocy,
jak na fotografiach propagandowych, w eleganckich mundurach koloru morskiej 
wody,
zakuci w swoje stalowe hełmy. Zwycięscy półbogowie.
Stoimy w milczeniu. Nie kończący się wąż ciężarówek wysuwa się z ulicy Żelaznej 
mija
krótki odcinek Nowolipia i skręca w Smoczą. Żołnierze, którzy siedzą obok 
kierowcy, wysuwają
na zewnątrz biało—czerwone lizaki, sygnalizując zakręt. Od warkotu diesli, 
przelewającego
się w nieustanny grzmot niby artyleryjska nawała, od sztywnych postaci 
żołnierzy, od
ich wzgardliwej obojętności — tchnie groźną obcością, niepojętą organizacją 
istot wyższych.
Bestie z nieznanych światów.
Terka, służąca eks—komendanta domu, wbiega do bramy z dwukilowym komiśnym 
chlebem.
Niemiecki, opowiada szczęśliwa, że ją otaczają, wypytują. Na Woli była, koło 
„Wenecji”.
A narodu tam!... „Niemcy z ciężarówek rzucają chleb, a ludziska wyciągają ręce i 
łapią.
A one śmieją się z głodnego narodu. A naokoło chodzi ich kilku z aparatami, 
świecą lampami
w oczy i kino kręcą, jak te ludzie chleb łapią”.
Pędzę do siebie, na trzecie piętro, przeglądać moje papiery. Palę ich trochę, 
ale niedużo, bo
mi się żal robi, i po namyśle resztę zostawiam. A potem przypominam sobie o 
zielonej furażerce
Przysposobienia Wojskowego, a właściwie o metalowym orzełku na niej. Odpinam go 
i
schodzę do piwnicy. Nie dostaną mojego orzełka! Odgarniam łopatą warstwę miału, 
a potem
wykopuję w piachu dołek, niegłęboki, bo nie chcę długo szukać swojego orzełka, 
kiedy
przyjdzie na niego czas.
Gdy przylecą sikorki
Pożary wygasły, warsztat opustoszał, wszyscy wrócili do swoich mieszkań. Dom na 
Solnej
9 stał nienaruszony, ogień go nie tknął, także mieszkanie Szulima i Dory na 
Grzybowskiej
było całe i nie splądrowane. Czasem pojawił się na Nowolipiu żołnierz niemiecki, 
skręcał do
bazaru, kupował śledzie albo jabłka, które mu odsprzedawano za grosze. Jeśli 
wykazywał
chętkę do rozmowy, otaczali go ludzie, tłumaczyli mu coś, święcie przekonani, że 
mówią po
niemiecku. Można było żywić złudzenia, że wcale nie musi być tak źle, jak grozi 
Hitler. Powiadano,
że specjaliści niemieccy pomagali uruchomić w Warszawie sieć wodociągową, gaz,
elektryczność, sieć tramwajową, zupełnie jakby nie było naszych specjalistów. 
Wszyscy łudzili
się co do możliwości rzeczowej współpracy z okupantem i sam Starzyński też.
Pierwszy niemiecki plakat propagandowy powinien był otrzeźwić tych, którzy 
woleli być
optymistami. Byliśmy przyzwyczajeni do tego, że propaganda ma swój własny język 
i własną
logikę, ale nie znaliśmy czegoś tak bezczelnego, tak bezwstydnie kłamliwego jak 
to, czym
nas uraczyli hitlerowcy. Na rozlepionych na wszystkich murach plakatach ranny w 
głowę
żołnierz polski pokazywał Chamberlainowi ruiny Warszawy i mówił: ANGLIO, TO 
TWOJE
DZIEŁO. Po kilku dniach można było zobaczyć, że większość plakatów — nawet jeden 
taki
tuż za wartownikiem niemieckim — miała oderwane słowo ANGLIO, zostało TO TWOJE
DZIEŁO. Myśmy dobrze wiedzieli, czyim dziełem były ruiny Warszawy, więc to 
zręczne —
jak się Goebbelsowi zdawało — kłamstwo, mijało się z celem, wywoływało tylko 
wściekłość.
(A może o to chodziło?) Dla mnie było to doświadczenie, które mi się czasem 
przypominało,
na przykład w 1968 roku, nie byłem zaskoczony, że można cynicznie odwracać kota 
ogonem.
A przy tym ten ton, ten bezwzględny, przepojony pychą ton rozlepianych 
obwieszczeń,
groźny ton wszystkich tych „Bekanntmachung” powinien był przestrzec, że włada 
nie okupant,
ale wróg, złośliwy jak szatan. Pojawiły się różne zakazy i szykany. Podano do 
wiadomości
listę zakładników, ludzi czcigodnych, którym groziła śmierć na wypadek, gdyby... 
Od
Żydów zażądano kontrybucji.
Ktoś widział, jak na Nalewkach umundurowani młodzieńcy zabawiali się obcinaniem 
bród
nożyczkami, które w tym celu nosili ze sobą. Ja sam widziałem na Solnej dwóch 
żołnierzy w
oliwkowych mundurach z opaskami „SD” na ramionach, jak złapali między siebie w 
kleszcze
jakiegoś mężczyznę. Co prawda trzeci ich mitygował: zostawcie go. Wypuścili 
biedaka z
kleszczy i odeszli rechocząc. Więc niby nic takiego się nie stało, ale ja miałem 
wciąż w
oczach tego biedaka w kleszczach między dwoma byczkami, którym wszystko wolno,
wszystko im wolno, i w uszach ten ich rechot (wciąż go słyszę). I pomyślałem: 
nie wytrzymam.
Kiedy wuj Mendełe do nas przyszedł, nie od razu mogliśmy go poznać: zgolił 
brodę, a zamiast
czapki miał na głowie popielaty kapelusz. Bóg wybaczy. Ale czuło się, że 
Mendełe,
chociaż wyraźnie bez tej brody odmłodzony, jest wstrząśnięty tym, na co się 
zdobył, tą twarzą,
którą widzi w lustrze. To ktoś obcy, ktoś inny, już nie bezwzględnie uległy 
Bogu, ale
rozgrywający z nim partię, swarzący się, chytrzący. Naga twarz wujka Mendełe 
była sygnałem
tego, że niebezpieczeństwo jest nad głową.
Ja też postanowiłem się jakoś zakamuflować. Zawsze podobała mi się czapka 
gimnazjalna
„Collegium”, granatowa rogatywka wydłużona z tyłu, z białymi wypustkami w formie 
krzyża
na deklu czapki. Długi spiczasty daszek osłaniał oczy. W tej czapce i w 
skórzanej kurtce, którą
przehandlował mi sąsiad z drugiego piętra, chodziłem bez strachu po okupowanym 
mie-
ście, nie rozpoznany, zaglądałem mijanym Niemcom bezczelnie w oczy, bardzo pewny 
siebie,
i dzisiaj myślę, że nie czapka mnie kryła, ale właśnie ta śmiałość, ona była 
najlepszym
kamuflażem. „Collegium” miało swój własny przestronny budynek na rogu Leszna i 
Smoczej
w głębi dużego, osłoniętego drucianą siatką dziedzińca. Teraz w tym budynku 
skoszarowana
była jednostka niemiecka. Przyglądałem się przez siatkę, jak żołnierze ćwiczą na 
dziedzińcu.
Nic w tej mustrze nie było imponującego, nic, co by odsłaniało tajemnicę ich 
sukcesu; ćwiczyli
kolejno oddawanie honorów, z przytupem i z wyciągniętą po hitlerowsku ręką. Tyle 
że
ichni kapral Mysiak był bardziej zwalisty od naszego, tubalniej wrzeszczał, a 
oni energiczniej
tupotali podkutymi buciorami. To robiło pewne wrażenie: byczkowatości, 
rozsadzającej energii
i gotowości do podporządkowania się każdemu rozkazowi. Więc nic w tym takiego 
nie
było, ale ja, przyglądając się, poczułem ciężar w piersi i znów pomyślałem: nie 
wytrzymam.
Z jedzeniem się poprawiło, pojawiły się baby sprzedające bochny wiejskiego 
chleba,
wkrótce potem furmanki z kartoflami, najpierw po dwadzieścia złotych kilo — kto 
niecierpliwszy
to od razu się na nie rzucał — następnego dnia już po dziesięć, potem pięć, aż 
doszło
do prawie przedoblężeniowej ceny. Jakieś drobne przydziały — tłuszcze, cukier — 
rozdzielał
komitet domowy na czele z panem Pinchensonem, trzeba było zejść po nie do 
sutereny, w
której mieściła się jego wytwórnia materacy; teraz, kiedy władzę domową przejęli 
ojcowie
rodzin, my młodzi, przestaliśmy się gromadzić na podwórzu. I w ogóle lepiej za 
dużo się nie
wałęsać, bo zaczęło się wyłapywanie na roboty, zwykle przy usuwaniu gruzu.
Przemówienie triumfującego Hitlera było pełne obelg („w Polsce zastałem tylko 
trzy miliony
zawszonych Żydów”), nienawiści, wojnie był winien międzynarodowy kapitał 
żydowski
(już nie komuna), a przedłużanie jej nikomu nic nie da, spowoduje tylko 
obustronne
zniszczenia, on, kanclerz, wyciąga rękę do pokoju. Baliśmy się tylko tego, żeby 
Anglia i
Francja nie dały się nabrać na ten pokojowy numer. Chociaż tam, na Zachodzie, na 
froncie
nic się nie działo, ale wiedzieliśmy dobrze, że to nie na długo, że na wiosnę 
ruszy anglo—
francuska ofensywa, setki samolotów zbombardują Berlin — tak jak oni 
zbombardowali Warszawę
— i dobro zatriumfuje. Sąsiedzi przychodzili do nas słuchać radia, Paryża i 
Londynu,
dowiedzieliśmy się, kto dotarł do Paryża i że jest nowy rząd, i że „na wiosnę 
przylecą sikorki”.
Zygmunt Krzyżewski, pracownik firmy „Krzysztof Brun i syn”, cieszył się z powodu
Sikorskiego, bo chociaż był zawsze piłsudczykiem, jak nam to dobitnie 
oświadczał, i miał
szwagra pułkownika sztabowego, ale wściekał się na myśl o Rydzu, Sławoju i 
Becku, lepiej,
by się nie podwinęli pod ręce — rozszarpałbym. Bóg mi świadkiem — goryczy w nim 
było
może więcej niż wściekłości — sprzedawali za granicę bombowce, sprzedawali 
działa przeciwlotnicze,
kiedy trzeba było się zbroić — czy więc nie wierzyli w wojnę? Tak sobie 
debatowaliśmy
wokół naszego „Ambasadora”, aż tu pewnego dnia ukazało się „Bekanntmachung”,
że ludność musi oddawać odbiorniki. Dzielnicowy miał tego osobiście dopilnować.
Oczywiście, były przewidziane surowe kary za ukrywanie radia. To ja miałem 
zanieść naszego
wspaniałego „Ambasadora” na Nowolipki 54, gdzie mieścił się Trzeci Komisariat. 
Odbierano
nam naszą pociechę, naszą nadzieję, nasz kontakt z cywilizowanym światem. 
Rąbnąłem
odbiornikiem o bruk podwórza, skruszyły się wszystkie lampy, podniosłem go i 
jeszcze raz
nim rąbnąłem, dla pewności, i dopiero wtedy poszedłem do komisariatu, a mały 
Szmulek
obok mnie, żeby mi było raźniej. Tam, na miejscu, tłoczno, ludzie znoszą 
odbiorniki, policjanci
wypisują pokwitowania, co niektórym dodaje animuszu, bo może na wiosnę (jak 
przylecą
sikorki) aparat wróci do nich. Ale ja — nie, żebym nie miał nadziei, bo miałem, 
i to może
więcej niż inni — ale wracałem z tego komisariatu z ciężkim sercem — nie 
wytrzymam,
nie wytrzymam — czułem, że stało się coś doniosłego, wilkołak wyszczerzył kły.
Zaczęli wracać ci, którzy wyszli z miasta szóstego września na rozkaz pułkownika 
Umiastowskiego.
Ojciec krążył niespokojnie po mieszkaniu, nic nie mówił, ale myśmy się 
domyślali:
wszyscy wracają, a gdzie Hipek? Ale oto i on! Ożywiony, zmężniały, wygłodniały, 
pałaszuje
za trzech — to ojciec mu coś podsuwał, to mama, on się rozkoszował, pił herbatę,
moczył nogi, jak to zwykle żołnierz po marszu — i strasznie dużo miał do 
opowiedzenia. Nie,
nie walczył, przygarnęli ich co prawda do jakiejś jednostki gdzieś w okolicach 
Zamościa,
leżał nawet którejś nocy wraz z innymi ochotnikami w okopie, wypatrując Niemców, 
ale bez
karabinów, a nazajutrz kazano im iść, bo karabinów ani mundurów nie będzie. 
Byłem dumny
z mojego brata, bo chociaż nie udało mu się dorwać do karabinu, ale przecież 
chciał, palił się
do wojaczki, z tego byłem dumny i trochę zazdrosny, bez sensu, bo my tu pod 
bombami przeżyliśmy
na pewno więcej — i Hipek ze zgrozą słuchał naszych opowieści.
Kiedy ta jednostka, w której krótko byli, rozpierzchła się, w Zamościu pojawili 
się krasnoarmiejcy
w spiczastych budionnówkach na głowie, ale po dwóch dniach wycofali się — 
mówiono,
że Ribbentrop znowu jest w Moskwie, że pośpiesznie interweniuje w sprawie linii
oddzielającej oba wojska, że nie na Wiśle tylko na Bugu — no i rzeczywiście, 
sprawdziło się,
ludzie zawsze wiedzieli, o czym się mówi w tajnych gabinetach, przyszli Niemcy. 
Ci Niemcy,
opowiadał mój brat, to byli Saksończycy, i brat mówił, że zachowywali się 
całkiem przyzwoicie,
nawet dawali do zrozumienia, że oni są inni, „Sachsen gute Menschen” — tak o 
sobie
mówili, opowiadał mój brat. I tak tworzyły się opowieści, że ci są lepsi, tamci 
gorsi, zależy
na kogo się natrafi, więc może jakoś to będzie.
Pojawiali się ludzie, którzy pobywali po tamtej, sowieckiej stronie. Podnieceni, 
powtarzali
rozmowy z krasnoarmiejcami: Nienawidzą „germańskich faszystów” tak samo jak my, 
wot
my ich, uwiditie — wygrażali się — albo taki dowcip: Kto eto takoj, na początku 
„G”, na
końcu miękki znak? — Gitler, job jewo mat’ — opowiadali ze smakiem przybysze 
niby najcudowniejszą
muzykę — jak ruszymy na nich, wygrażali krasnoarmiejcy, to śladu z nich nie
zostanie — a pięć milionów komunistów eto tiebie toże nie chuj sobaczyj — 
dodawali. Zupełnie
tak samo jak pułkownik komentator podczas oblężenia, chociaż nieco innymi 
słowami.
Była mowa o tym, że Żyd też jest człowiekiem, „u nas wsie rawny”, ktoś nawet 
rozmawiał z
lotnikiem Żydem. Niektórzy młodzi ludzie, podjadłszy sobie w domu, zapakowali 
plecaki,
walizki i znów wyszli z Warszawy, na tamtą, sowiecką stronę, za Bug, przez wciąż 
otwartą
granicę. Dziewczyna Hipka, Edzia M. — czysta, delikatna, inteligentna twarz, 
pamiętam tę
Edzię w popielatym kostiumie z wyłożonym białym kołnierzem bluzki — otóż ta 
dziewczyna
pośpieszyła na tamtą stronę, żeby wziąć czynny udział w budowie ojczyzny 
światowego proletariatu.
Zawiadomiła o tym Hipka czy nie? Trudno mi to teraz rozstrzygnąć. W każdym
razie mój brat któregoś dnia oświadczył, że przenosi się do Białegostoku. Niech 
ojciec się o
niego nie martwi, przecież nauczył się u niego fachu, dadzą sobie radę. Zaczęło 
się skraplane
łzami pakowanie. Brat wyruszył, Stella wkrótce po nim, z węzełkami, na wszelki 
wypadek
przebrana za chłopkę, żeby Niemcy się nie czepiali — trzeba było się decydować, 
póki granica
otwarta, bo już było wiadomo, że wkrótce, pod koniec października, zamkną.
Ja i Mirka zostaliśmy. Ojciec znowu zrobił się dla mnie tkliwy, rano przynosił 
mi herbatę
do łóżka, bo wstawał wcześnie, tak jak dawniej, kiedy była robota, ruch 
budowlany, inaczej
nie umiał, miał w sobie taki budzik. Dreptał po mieszkaniu osowiały, biadał, że 
nic się nie
dzieje, firma nie ma zamówień, ot czasem komuś kran wymienić albo pakunek zrobić 
konopiany,
i nie o dochody ojcu chodziło, tylko właśnie o ten codzienny ruch, który był 
treścią
jego dotychczasowego życia. Nigdy mu do głowy nie przyszło, że można wziąć urlop 
najwyżej
brał dwa dni wypoczynku, latem, kiedy byliśmy w Michalinie ale żeby jakieś góry, 
morze,
wylegiwanie się w piasku, to dobre dla kobiet — w ogóle o tym nigdy nie było 
mowy. Teraz
urlop przyszedł do niego, wznoszone domy stały nie wykończone, bez instalacji, 
podobno do
niektórych wprowadzili się dzicy lokatorzy — idź, prawuj się z nimi, znajdziesz 
sprawiedliwość,
akurat — pan Gutgeld, Warman i inni ludzie, którzy budowali domy czynszowe na
sprzedaż, dzięki którym była robota, wynieśli się za granicę i tak prędko nie 
wrócą, najwcześniej
na wiosnę, gdy przylecą sikorki.
Ale co robić do tego czasu? Jak zapełnić dni? Co mam robić ze sobą ja? Z 
uruchomieniem
szkoły Kryńskiemu się nie udało. Gazety, które były naszym pokarmem, przestały 
wycho-
dzić. Nie ma „Małego Przeglądu” ani „Przeglądu Sportowego”, ani oczywiście 
„Wiadomości
Literackich”. Zawalił się świat, a ten dzisiejszy — z Niemcami na ulicy — wydaje 
się, przy
całej swojej realnej dokuczliwości (jeszcze nie grozie), jakiś nierzeczywisty, 
jakby to wszystko
tylko się śniło, trochę wysiłku i obudzisz się, wszystko to zniknie. Ale nie 
znikało. Zalew
gniewnych komunikatów, złośliwych rozporządzeń, już są jakieś bicia, znęcania 
się, nawet
rozstrzeliwania. Schroniłem się w lekturze. Wprawdzie pan Wirgin, właściciel 
czytelni „Wirginia”
na Elektoralnej, popełnił samobójstwo, kiedy Niemcy weszli do Warszawy, ale jego
żona i córki, wszystkie trzy w czerni, uruchomiły znowu czytelnię dla starych 
abonentów.
Wpłaciłem kaucję i odtąd codziennie zmieniałem książkę. Czytałem tak 
intensywnie, jak nigdy
przedtem. Co dzień rano — na Elektoralną i z powrotem, z książką pod pachą. To 
wtedy
po raz pierwszy przeczytałem W stronę Swanna. Wymagało to pewnego wysiłku, 
stałego napięcia
uwagi, tu nie dało się nic przepuścić, żeby wiedzieć co dalej. Rytm tej prozy, 
powolna
narracja prawie bez dialogów — to było coś nowego w moich doświadczeniach 
czytelniczych.
Ale pamiętam, że byłem pod urokiem. Z tej pierwszej lektury Prousta w pamięci 
została
mi ciocia Leonia, która przez okno obserwuje życie miasteczka. I to, że jej 
ambicją było,
że nie może spać, a kiedy przyłapywano ją na tym, że jednak śpi, zaprzeczała. 
Czasem, kiedy
szedłem w swojej skórzanej kurtce i rogatywce z „Collegium”, z książką pod 
pachą, jakieś
kobiety przechodząc ostrzegały: „Uwaga, łapią!” — i trzeba było schronić się do 
bramy,
przeczekać, albo skręcić w boczną uliczkę. Znowu czułem się kimś gorszym, kimś 
uzależnionym,
igraszką w czyichś łapach, i myślałem z gniewem: nie wytrzymam.
Kiedy odniosłem pierwszy tom W stronę Swanna, pani Wirginowa (której śniadą 
twarz z
ciemnymi oczami pamiętam) zwróciła mi pieniądze za kaucję. „Likwidujemy się — 
powiedziała.
— Wyjeżdżam z córkami na sowiecką stronę”. Nie zapytałem, co się stanie z 
tysiącami
tomów, które tu zgromadziła. Zapewne je komuś pośpiesznie odsprzedała... Ona 
dodała,
jakby czytając w moich myślach: „Ja tu nie mogę wytrzymać”. (A przecież nic 
takiego jeszcze
się nie stało. Ujawniono nam tylko, że jesteśmy poza prawem, nic więcej). I 
spytała: „A
pan?” Odpowiedziałem (jak mi się zdaje), że muszę zostać przy rodzicach, bo 
Stella i Hipek
już ich opuścili, a Mirka chyba wkrótce wyjedzie, bo Marian — ten mały inżynier, 
który się
w niej kochał i chciał ją poślubić — otóż Marian Torończyk przysłał przez 
kolegów wiadomość,
że nie może bez niej żyć, jest pod Lwowem, pracuje przy budowie automagistrali i
czeka na nią.
Później, z powieści pt. Pokolenie, dowiedziałem się, że w tej samej czytelni na 
Elektoralnej
wypożyczał książki Bohdan Czeszko i że prowadził rozmowy z panem Wirginem. Nie
wiedział jednak, że pan Wirgin popełnił samobójstwo, a pani Wirginowa z córkami 
wyjechały
do Białegostoku. Bardzo żałował, że dowiedział się o tym za późno, miałby piękną 
puentę do
tego epizodu. To, że braliśmy książki z jednej czytelni, zbliżyło nas jakoś z 
Bohdanem do
siebie, na pewno on miał nieraz w ręku tom poplamiony herbatą przeze mnie, a ja 
egzemplarz
z rogiem założonym przez niego. Wprawdzie później nasze drogi się rozeszły, 
jakaś sympatia
jednak pozostała i wiele sobie wybaczyliśmy.
Gdzieś w połowie października wybrałem się do Ratha. Mieszkał na Lesznie w 
pobliżu
Żelaznej i po drodze trzeba było przejść obok kina „Maska” i obok domu, w 
którym, naprzeciw
Sądów, mieszkała dziewczyna z Kaleckiej. Zobaczyłem ją, jak idzie w moją stronę, 
jasnowłosa,
w popielatym kostiumie, który dodawał jej lat, w każdym razie w tym kostiumie
nie była już gimnazjalistką, była młodą kobietą, a może to ten miesiąc oblężenia 
uczynił z
niej kobietę, a jeszcze pewniej te dwa tygodnie okupacji hitlerowskiej, kiedy 
nagle pozbawiono
ją praw. Szła pośpiesznie, nie dostrzegła mnie, a ja nie krzyknąłem: „Gina!” Nie 
przyszło
mi na myśl, że to spotkanie jest ostatnią okazją w naszym życiu, by z sobą 
porozmawiać,
więcej jej już nigdy nie zobaczyłem. Czemu jej wtedy nie zatrzymałem, czemu nie 
krzyknąłem:
„Dziewczyno, uciekaj z tej ulicy, ratuj się!” Pewnie dlatego, że tak bardzo się 
śpieszyła.
Może do kogoś. Może tak właśnie pomyślałem i poczułem się dotknięty.
Rathowie, rozmawiając ze mną, siedzieli na tapczanie i trzymali się za ręce. W 
kącie pokoju
stały walizki... Wybierali się do Lwowa, gdzie mieszkali rodzice mojego 
profesora i jego
bracia. Właściwie miał to być powrót do siebie. Większość naszych nauczycieli 
wracała teraz
do swoich domów, do Lwowa. „A ty co?” — zagadnął mnie mój profesor. Nie umiałem 
odpowiedzieć.
Jeśli znajdziesz się we Lwowie — powiedział solennie mój nauczyciel (właściwie
to on zawsze wypowiadał się solennie, ale tym razem to miało swoje znaczenie) — 
więc
jeśli zawędruję do Lwowa, to mam zgłosić się do niego, nie zostawi mnie na 
ulicy. I podał
adres: Na Bajkach, dom numer 16. Przedziwna nazwa ulicy. Znalazłem się wkrótce 
we Lwowie,
pamiętałem ten adres bez zapisywania, było po północy, kiedy zaszedłem do nich, 
nie
zdziwili się, ani on, ani jego rodzice, przez kilka dni udzielali mi schronienia 
w swoim domu,
przy ulicy o dziwnej nazwie: Na Bajkach.
Wtedy, w Warszawie, w której byli Niemcy, spotykałem się czasem z Muchem, 
bladym,
chudym, niezbyt lotnym chłopcem, z którym w swoim czasie uczęszczaliśmy razem na 
korepetycje.
Zastanawialiśmy się, co robić. Były pogłoski, że będzie getto. Ktoś może wątpić, 
bo
to jeszcze nie był ten czas, ale przysięgam, że tak było, pogłoski zawsze na 
długo wyprzedzały
oficjalne decyzje. Nie dam się zamknąć w getcie! — buntowałem się. Nie dam się 
osaczyć.
Oczywiście, pojęcia nie mogłem mieć, czym to się wszystko skończy. Wystarczyło 
mi
to, że mam być naznaczony. Buntowało się we mnie poczucie godności i wolności, 
to
wszystko. Powiedziałem o tym Muchowi. Pójdę na sowiecką stronę, wszyscy 
pójdziemy,
namówię rodziców. On na to, że pójdzie ze mną. Miałem go zawiadomić, kiedy będę 
szedł.
Na nasze podwórze zajechała furmanką urodziwa chłopka z perkatym noskiem, moja 
siostra
Stella, w chuście na głowie, kilku spódnicach, trochę tylko może zbyt wychuchana 
na
buzi jak na spracowaną wiejską niewiastę. Wpadła do Warszawy po zegarki, tak, 
zegarki, to
najlepiej tam idzie, krasnoarmiejcy, urzędnicy w futrzanych czapach wciąż 
wypytują chciwie
o „czasy”, trzeba też zabrać pościel, cukier, kakao, ubrania, co się da, o 
wszystko jest trudno,
chociaż tam się mówi, że wsio jest’. Patrole niemieckie zatrzymują furmanki, ale 
im wystarczy
dać kostkę mydła do prania albo woreczek soli, i przepuszczają. Granica już 
zamknięta,
ale Niemcy, o dziwo, nie traktują tego rygorystycznie, trzeba tylko powiedzieć, 
że się wraca
do domu, który jest po sowieckiej stronie, za to krasnoarmiejcy znają tylko 
jedno: dawaj nazad.
Ale furman Stelli, pan Krajewski ze wsi Rostki za Bugiem, przedstawi ją jako 
swoją kuzynkę
i jakoś to będzie. Opowiadała o Hipku, że pracuje w Białymstoku przy budowie 
domu
jako hydraulik. Ona mieszka ze znajomym małżeństwem w centrum miasta.
„Ja też jadę” — powiedziałem znienacka. Mirka się obruszyła: jak to, więc 
rodzice zostaną
sami? Ja na to, że wszyscy powinniśmy jechać, rodzice też. Rodzice na to: 
dobrze, jedźcie
wszyscy, tak będzie bezpieczniej, ale my zostajemy popilnować mieszkania. Bo 
inaczej do
czego na wiosnę wrócicie? To było takie pewne, że cała ta wyprawa jest tylko do 
wiosny,
kiedy front ruszy i przylecą sikorki.
Umówiliśmy się z siostrą, że nie jesteśmy rodzeństwem, bo ja doprawdy na 
wiejskiego
chłopaka nie wyglądałem. Ot, znajomy pana Krajewskiego. Pan Krajewski, 
czterdziestoletni,
silnie zbudowany blondyn, był człowiekiem poczciwym, nie chciwcem, trochę powoli 
myślał,
ale sytuację rozumiał i na wszystko chętnie się zgadzał. Więc ułożyliśmy, że nie 
będę
jego rodziną, ale z tej samej wsi, on poświadczy, uczyłem się po gimnazjach i 
teraz wracam,
bo jaka dziś nauka. Ja do niego: mam tu jeszcze kolegę, też chciałby jechać. Pan 
Krajewski i
na to się zgadza. W porządku, idę do Mucha i powiadam: „Jest furmanka. Jedziesz 
czy nie?”
„Jadę”. „To bądź u nas o siódmej”.
W domu wydobywam z apteczki wodę utlenioną, rozrzedzam ją i moczę moje czarne 
włosy.
W ostatniej chwili żal mi się zrobiło brwi. Nikt tego tlenienia włosów nie 
widział, wszystko
w tajemnicy. Fryzjer zgolił mi ciemny meszek nad wargą, pierwszy raz w życiu 
brzytwa
dotknęła mojego zarostu. Jeszcze wizyta u ojca pięknej Judyty Cukier (moja 
daleka kuzynka,
przyjaciółka Giny), żeby przed wyjazdem wyrwać dokuczliwy ząb. Potem do późna w 
nocy
pakowanie i rozmowy. Ojciec kupił dla Stelli cały woreczek tanich zegarków. 
Jakoś rozumiało
się samo przez się, że „kasę” trzyma ona i opiekuje się mną. Pamiętam, że 
wsunąłem
do kieszeni zapasową bateryjkę do latarki elektrycznej, którą miała Stella, a do 
portmonetki
zdjęcie Giny, była na nim ze swoją przyjaciółką Stefą, kazałem je zrobić 
ulicznemu fotografowi
w maju, kiedy spacerowały koło Łazienek.
Rano sprawdziłem w lustrze, jak wyglądam: miałem złote włosy! Pokazałem mamie i
Stelli, wcale nie miały zamiaru podziwiać, mama omal się nie popłakała: co on ze 
sobą zrobił!
A ja pomyślałem: fajno jest, poczułem się bezpieczniejszy. Potem nerwy, bo 
siódma minęła,
a mojego niemrawego kolegi nie było. Stella: „Po co ci on?” Nie wiem po co, ale 
przecież
umówiliśmy się. Pobiegłem do niego, w końcu to niedaleko, mieszkał na Zamenhofa,
dziesięć minut drogi. Wchodzę do mrocznego mieszkania, a Much leży w łóżku. 
„Wstawaj —
poganiam go — czekamy na ciebie”. „Eee — on na to ziewając — nie pojadę, spać mi 
się
chce”. I odwrócił się do ściany. Nigdy już o nim nie usłyszałem.
Kiedy wychodziłem z naszego mieszkania na trzecim piętrze, chyba mu się nawet 
nie
przypatrzyłem. Żadnego sentymentalnego pożegnania, najmniejszej próby utrwalenia 
go sobie
w pamięci, ani mebli, ani ścian, ani moich książek. Czyli i ja byłem przekonany, 
że
wszystko to zastanę za kilka miesięcy. Z mamą pożegnałem się w mieszkaniu, bez 
łez, ojciec
zszedł ze mną aż do bramy. Furmanka czekała na ulicy, a na niej rozsiadła się 
moja siostra
udająca chłopkę. W bramie ojciec objął mnie i zalał się łzami. Boże mój, po co 
płakał? W tej
ostatniej chwili lepiej by zrobił, gdyby szybko udzielił mi jakichś ważnych rad, 
powiedział
coś, czego nigdy bym nie miał zapomnieć, podzielił się jakimś doświadczeniem, na 
przykład
pouczył, jak nie dopuścić do zawszenia, albo — nie wiem, no nie wiem — tyle razy 
później
myślałem o tym, że szedłem na swoją tułaczkę nie wyposażony, nawet bez 
pieniędzy. Ale
ojciec o tym nie pomyślał. Mój ojciec płakał. Może on jeden przeczuwał, że nigdy 
się już nie
zobaczymy.
Był 7 listopada 1939 roku. Nazajutrz miałem skończyć szesnaście lat.
Znaki
Jehaliśmy naszą furmanką na Radzymin. Właściwie były dwie furmanki, a w tej 
drugiej
jeszcze jedna młoda kobieta o mlecznej cerze i w chłopskiej chuście na głowie. W 
Radzyminie
konie wypoczywały, myśmy jedli chleb z kiełbasą i pili herbatę. Po raz pierwszy 
w życiu
widziałem chłopski jarmark. O zmierzchu, kiedy znowu znaleźliśmy się na szosie, 
wjechaliśmy
w gęste przenikające do kości opary. Jazdy poprzez opary doświadczyłem też po 
raz
pierwszy w życiu. Dotychczas znałem to tylko z dziewiętnastowiecznej literatury. 
Turkot kół,
stękanie i prychanie koni. Odtąd wiele rzeczy było po raz pierwszy w życiu.
Coraz ciemniej, ja na tej furmance kulący się z zimna, ciekaw — trochę tak po 
literacku —
co mnie czeka, ku jakiej przygodzie dążę — ale zarazem z gnębiącym poczuciem 
uzależnienia
od innych. Popadam w zbawczą drzemkę, gdy nagle wdziera się w nią wrzask: „Halt!
Halt!” Buciory. To znaczy, nie widzę ich, ale słyszę je wokół mnie, widzę 
krzyżujące się
strugi światła latarek elektrycznych. „Złaź! Raus!” — słyszę. Mówią po polsku. 
Mazurzy.
Siostra im coś tłumaczy, jest niepodejrzana, ja jestem obcy, z sąsiedniej wsi. 
Jest ich dwóch,
jeden przy tamtej furmance z tą drugą panią, co też udaje chłopkę, o coś ją 
rozpytuje. Ten
nasz, kiedy schodzę z furmanki, świeci mi latarką w oczy, nie widzę go, tylko 
wyczuwam.
Domyślam się jego butów, w nich zawarta jest cała jego złość i siła. „Jude?! 
Jude?!” — krzyczy
oślepiając mnie latarką. A ja: „Że co proszę?” Nic nie rozumiem, absolutnie nic 
po niemiecku,
nawet słowa Jude, które zdążył opanować każdy szczeniak. Chłopkę na furmance to
śmieszy: „Proszę pana, jaki tam z niego Jude, on z naszej wsi”, a ja powtarzam 
jak ostatni
tępak: „Że co proszę? Że co proszę?” Strasznie warszawskim akcentem, 
rozpaczliwie warszawskim,
ale czy on się na tym zna, taki Mazur? Czuję tylko jedno, stojąc tak pośrodku 
szosy,
oślepiony: swój brzuch. Bezbronny, nie osłonięty brzuch. I że za chwilę dostanę 
w ten
brzuch potwornego kopa i zwalę się na szosę. Ale oto widzę, że Niemiec sięga 
dłonią do mojej
czapki, podnosi ją, ogląda w świetle latarki moje włosy i zaraz ściąga mi czapkę 
z powrotem
na czoło, i krzyczy do tego drugiego: „Kein Jude!” „Ja, ja!” — odpowiada tamten, 
zupełnie
jakby jego kolega był ekspertem od Jude—nie—Jude.
Gramolę się bez pośpiechu na wóz, podczas gdy ci dwaj dopytują się łapczywie: 
„Soli
mata? Mydło mata?” Moja siostra, która dobrze wie, czego trzeba patrolującym 
szosę Niemcom
— wie, że wygłodzeni, że w ich rodzinnej wsi nic nie ma, wszystko poszło w 
armaty —
wciska im przygotowane zawczasu kostki mydła do prania i woreczki z solą. Tamci 
szybko to
chowają do plecaków, życzą dobrej drogi, „z Bogiem, z Bogiem”. Potem furmanki 
turkoczą,
konie ciągną krok za krokiem, a my z siostrą milczymy. Oboje myślimy o tym 
samym: o złocie
moich włosów.
Trochę później Krajewski i ten drugi furman skręcają do lasu, wyprzęgają konie — 
i tu
obozujemy. O świcie ruszamy dalej, ale ja oddzielnie, sam, na piechtę, tak 
będzie bezpieczniej
— uzgadniamy z siostrą. Umówiliśmy się, gdzie spotkamy się w Małkini, u jakiegoś 
kolejarza
— i teraz muszę sobie dawać radę sam.
Niemcy. Musi się obok nich przechodzić. Trzeba więc ich przeniknąć. Domyślić 
się, jak
mogą zareagować. Podjąć błyskawicznie decyzję. Głupiec, nic o nich nie 
wiedziałem. (Może
oni o sobie też jeszcze nie wiedzieli). Na drewnianym moście przez Bug stoją 
dwaj żołnierze
Wehrmachtu i rozmawiają z miejscowymi chłopakami. Śmieją się. Przechodzę obok 
tej grupki,
nikt nie zwraca na mnie uwagi. To ja się odzywam, ale do tych chłopaków, nie do 
Niemców:
„Panowie, do Małkini dobrze idę?” „Dobrze, dobrze”. Ulgowo. Dopiero dalej, 
gdzieś u
rozstaju dróg, obok kapliczki przydrożnej — groźny wartownik na posterunku. Na 
ramieniu
karabin (mauzer, znam ten typ), on sam przysadzisty, twarz kwadratowa (albo taka 
wydaje się
w hełmie), oczy patrzą tępo przed siebie. Co zrobić, jeśli zawoła „halt”? Jeśli 
zacznie badać
— Jude czy nie Jude? Już się domyśliłem, że drogi patrolują żołnierze choć 
trochę znający
język polski, niekoniecznie Mazurzy, ale z tych okolic. Podejmuję decyzję i idę 
śmiałym krokiem
do wartownika — tak, ja do niego, uprzedzam atak. Salutuję do czapki i pytam: 
„Proszę
pana, a gdzie granica?” Wręcz tak. A on wyrzuca w bok rękę: „A tamuj!” To 
„tamuj” zabrzmiało
służbiście, ale zarazem oczywiście swojsko. Podziękowałem i winszując sobie 
pomysłu
odszedłem spokojnie (to znaczy udając spokój) we wskazanym kierunku.
W Małkini, w domku kolejarza — mała narada. Mlecznobiałe kobiety o zadartych 
noskach,
teraz już niemal siostry, postanowiły przejechać obie granice na jednej 
furmance, tego
kuzyna czy przyjaciela pana Krajewskiego. Ja miałem spróbować trochę później, z 
panem
Krajewskim, jako jego krajan, który wraca do domu w Kostkach. Panu Krajewskiemu 
nie
bardzo się wprawdzie ta bliskość uśmiechała, ale ostatecznie nic nie ryzykował: 
on naprawdę
wracał do siebie. Problemem podobno nie byli Niemcy, którzy nie robili 
przeszkód, lecz krasnoarmiejcy.
Ci najchętniej odsyłali wszystkich z powrotem, na kilkusetmetrowy pas ziemi
niczyjej, gdzie stało trochę chałup, których mieszkańcy zajmowali się 
przemycaniem ludzi na
sowiecką stronę.
Kiedy w jakiś czas po odjeździe furmanki z paniami udającymi chłopki dotarliśmy 
z panem
Krajewskim (najwyraźniej z lekka strwożonym) do niemieckiej granicy, zatrzymał 
nas
wartownik, starszy już mężczyzna, pewnie zmobilizowany raczej pogodny, z 
wąsikiem ŕ la
Hitler, czyli takim, jaki nosili ówcześni rzemieślnicy, mój ojciec także. Pan 
Krajewski, jak
było do przewidzenia, nie wzbudził żadnych podejrzeń, natomiast mnie zaczął ów 
wartownik
rozpytywać: dokąd jadę (do domu), co robiłem w Warszawie (uczyłem się), dlaczego 
dopiero
teraz (było oblężenie), u kogo byłem w Warszawie (u ciotki), dlaczego z panem 
Krajewskim
(bo z jednej wsi). Ale najbardziej tego zmobilizowanego Niemca interesowało, czy 
nie jestem
przypadkiem Jude. Tym razem nie udawałem, że nie rozumiem nawet rzeczonego słowa 
—
przecież nie byłem zaskoczony, jak wtedy na szosie — uśmiechnąłem się tylko, 
jakbym usłyszał
coś absurdalnego: ja Jude? chyba pan żartuje... I wtedy wartownik wypalił nagle 
po niemiecku,
ostro, jak z karabinu maszynowego: „Hast Du Deutsches Geld?” Gdybym z 
zaskoczenia
odpowiedział mu z niemiecka: nein, kein Geld — już by wiedział: aha, Jude! 
rozumie
po niemiecku! Ale ja znowu swoje: „Że co proszę?” On na to, uznawszy, że jednak 
nie rozumiem,
odzywa się swoją polszczyzną: „Masz niemieczkie pieniondże?” Nie miałem w ogóle
pieniędzy. (To wtedy uświadomiłem sobie, że siostra nie dała mi żadnych 
pieniędzy, ale
wcale się tym nie przejąłem). Otworzyłem portmonetkę, żeby pokazać Niemcowi na 
posterunku,
że mam tylko pięćdziesiąt groszy, i wtedy on dostrzegł zdjęcie. „Co to jest?” — 
zapytał,
jakby mnie na czymś przyłapał. „Fotografia”. „Pokaż!” Przez chwilę przyglądał 
się zdjęciu
dziewczyny z Kaleckiej. „Kto to jest?” — spytał. „Ta wyższa to moja dziewczyna”. 
Powiedziałem
mu to tonem poufnym, jakbym dopuszczał go do ważnego sekretu. Żołnierz, starszy
bądź co bądź człowiek, pokręcił głową zgorszony: „Wcześnie zaczynasz”. Potem 
ocenił:
„Ładna panienka”. Zwróciwszy mi zdjęcie, machnął przyzwalająco ręką: „Możecie 
jechać”.
W ten sposób moje eteryczne uczucie nieoczekiwanie mi pomogło na przejściu 
granicznym.
Miłość się wypłaciła. Cóż, nawet na małej fotografii można było dostrzec, że 
włosy
Giny są jasne i puszyste. Dziewczyna z Kaleckiej miała dobry wygląd. Mogła się 
uratować.
Kiedyśmy się oddalili, pana Krajewskiego, który cały czas milczał, ale pewno 
swoje przeżył,
nagle opuściły siły. To nie on był przepytywany, ale to z niego cała para 
wyszła. Słuchaj
— powiada — dalej jadę sam, a ty tu zostaniesz, nie możesz jechać ze mną, jaki 
tam z ciebie
kuzyn czy krajan, przecież widać, żeś miastowy, bolszewicy na pewno powiedzą 
dawaj nazad.
— Mam wracać do Warszawy? — Po co od razu wracać? — na to pan Krajewski. Pokazał
mi grupkę ludzi, która szwendała się po łące na ziemi niczyjej. Oni wszyscy 
czekają —
objaśnił mi — do wieczora, żeby po ciemku z przemytnikiem przejść na sowiecką 
stronę,
pójdziesz z nimi.
Zlazłem z furmanki, on trzasnął batem i ruszył w kierunku przejścia granicznego, 
którego
pilnowali, obserwowałem to nie zanadto oddalony, dwaj żołnierze w szarych 
spiczastych budionnówkach
na głowie. Oni o coś go zapytali, on im coś odpowiedział, usłyszałem jego
ochocze „wista” i furka pomknęła. Ponieważ wciąż się gapiłem, jeden z żołnierzy 
do mnie
zawołał: „A ty szto? Dawaj nazad”. Nawet niegroźnie. Dołączyłem do mieszczuchów, 
którzy
łazili po łące niczyjej, rozprawiając o tym, kiedy się przejdzie i za ile. 
Dowiedziałem się, że
przewodnik bierze piętnaście złotych od osoby, a ja miałem pięćdziesiąt groszy i 
zdjęcie Giny,
które tym razem już nie mogło pomóc. Ktoś powiedział, że ktoś inny mu 
powiedział, że
słyszał, iż zdarza się, że komandir sowiecki nagle wychodzi ku czekającym i 
wszystkich
przepuszcza — więc może i dziś tak będzie.
Rzeczywiście, tuż przed zachodem słońca wyszedł ku nam komandir, wszyscy się 
ucieszyli,
ale zaraz się okazało, że przyszedł sobie tylko pogadać. Był to postawny młody 
mężczyzna,
na lewym rękawie grubej sukiennej bluzy miał naszytą pięcioramienną gwiazdę z
sierpem i młotem. Osoby bardziej oblatane szepnęły, że ta naszywka oznacza 
politruka, czyli
kogoś, kto z urzędu ma robić propagandę. Nie wydało mi się, żeby ten komandir 
właśnie po
to do nas wyszedł, domyślałem się, że był nas po prostu ciekaw, dziwnych stworów 
z kapitalistycznego
obozu. Zasypywano go jednak pytaniami, więc chcąc nie chcąc musiał udzielać
jakichś uspokajających wyjaśnień. Wtedy to, na tej ziemi niczyjej, w 
listopadowym słońcu
połyskującym na wciąż jeszcze soczystej zieleni łąk, usłyszałem po raz pierwszy, 
że „wsio
jest” albo „wsio budiet”. Mówione to było rzeczowo, bez agitacyjnego 
podniecenia, czasem z
uśmiechem, jakby powtarzał dobrze znany dowcip. Ten pierwszy widziany przeze 
mnie Politruk
był przystojny, inteligentny, cytował znanych pisarzy, a jego spokój świadczył 
za nim.
Pewna młoda elegancka kobieta, raczej nazbyt elegancka jak na taką okazję, którą 
korciło,
żeby dowiedzieć się, jak to jest na co dzień w socjalizmie, zwróciła się doń: 
„Niech pan powie,
towariszcz, to jest oczywiście tak, że robotnik po pracy w fabryce przebiera się 
w smoking
i idzie na dansing potańczyć, prawda?” W tym momencie Politruk, może szukając 
odsieczy,
zerknął na mnie — ja na niego — obaj odczuliśmy to samo, jakieś porozumienie 
krzyżowało
się w naszych spojrzeniach, wspólna wiedza o tej idiotce — i oto Politruk, 
zbrojąc się
w powagę, mówi: „Kanieszno, kanieszno. Po pracy obowiązkowo, oczywiście, czarny 
garniturek
i na dansing”. Idiotka była zachwycona — perspektywy były olśniewające, kraj 
komunizmu
rozpościerał się przed nią zgodnie z jej wyobrażeniami o ziemi obiecanej. Ze 
wszystkich
pytań, którymi wtedy zasypano Politruka, zapamiętałem tylko to jedno, pewno 
dlatego,
że dla mnie było szokujące. Nawet najbardziej propagandowe wersje nie używały 
tego typu
lukru, przeciwnie, podkreślały romantyzm wyrzeczeń, wytrzymałość na trudy. Ta 
pani jednak
wyobraziła sobie kraj rewolucji, jak muzułmanin wyobraża sobie raj, ze 
wszystkimi ziemskimi
uciechami. Ponieważ jednak pani miała ładną twarzyczkę, Politruk przytomnie 
spytał: „A
muż u was jest’?” Z niejasnej odpowiedzi pani można było wywnioskować, że jest 
wolna. Na
co Politruk: „Dawajtie, ja budu muż”. I zapewnił ją, że będą co wieczór chodzić 
razem na
dansing. Wtedy właśnie, żołnierz w spiczastej budionnówce na głowie zawołał 
Politruka na
tamtą stronę granicy — i do małżeństwa nie doszło.
Słońce siadło, łąki pociemniały, zaczął siąpić deszczyk. Schroniłem się wraz z 
innymi do
wskazanej nam chałupy, gdzie przy naftowej lampie zebrało się kilkudziesięciu 
chętnych. Na
dworze panowała głęboka dżdżysta noc, kiedy do izby weszli dwaj mężczyźni w 
kożuszkach
— to ci, co mieli nas przeprowadzić przez granicę. Zaczęli zbierać od obecnych 
po piętnaście
złotych. Zwróciłem się do jednego z nich: „Zna pan Krajewskich w Kostkach?” „A 
tak, bo
co?” „Bo ja nie mam przy sobie pieniędzy, ale u pana Krajewskiego czeka moja 
siostra i ona
zapłaci”. „A jak siostra nie zechce zapłacić?” „Jak to nie zechce? Tak się 
umówiliśmy”. „No,
a jak nie zechce?” — powtórzył przewodnik. „To weźmie pan to palto!” — 
wykrzyknąłem.
Mężczyzna w kożuszku pomacał moje palto i powiedział: „Dobra. Idziemy”.
Szliśmy w ciemnościach bezładną gromadką zatajając oddechy, starając się 
wyciszać kroki.
Czasem tylko któryś z przewodników coś mruknął sprawdzając, czyśmy się nie 
pogubili.
Nie wiem, dlaczego wyobrażałem sobie, że będziemy brnąć przez błota lub iść 
brodem przez
rzekę, tymczasem cały czas szliśmy jakimiś piaszczystymi ścieżkami lub po 
mlaszczącej trawie.
Naszą jedyną osłoną były ciemności, a jedyne, co słyszeliśmy, to własne 
przyśpieszone
oddechy. Wszystko to nie trwało zbyt długo, chyba mniej niż pół godziny. Wyrósł 
przed nami
cień chałupy, przewodnik zapukał, otworzyły się drzwi — i wszyscy, ilu nas było, 
pomieściliśmy
się w obszernej izbie skąpo oświetlonej naftową lampą. Znajdowaliśmy się po 
sowieckiej
stronie — i tu, w tej chałupie, mieliśmy przesiedzieć do rana.
Ale nie ja. Bo ja miałem przecież pójść z przewodnikiem do chałupy pana 
Krajewskiego,
gdzie czekała moja siostra. Jednak mężczyźnie w kożuszku coś się odmieniło. „Nie 
znam
żadnego Krajewskiego — powiedział. — Dawaj palto!” „Przecież pan mówił, że pan 
zna!”
„Nie znam. — Wyciągnął rękę. — Zdejmuj palto!” Pod nogami rozwarła mi się 
otchłań. Tak
oto mi się zaczynało moje samodzielne życie: od brutalności i bezwzględności 
mężczyzny w
kożuszku. Ale jeszcze nie rezygnowałem. „Nie mogę przecież zostać bez palta”. 
Jego to nie
obchodziło: „Umówiliśmy się!” „Ale pan miał znaleźć Krajewskich. Mogę oddać 
marynarkę”
— powiedziałem nagle. Ponieważ słuchało nas kilka osób, mężczyzna w kożuszku 
zdał sobie
sprawę, że nie spoglądają na niego przychylnie. „Dawaj” — zgodził się. Oddałem 
brązową
marynarkę z cienkiego materiału i nawet specjalnie jej nie żałowałem. Przez 
chwilę wydawało
mi się, że to ja jego oszukałem.
Gospodyni zaczęła zbierać po dwa złote od osoby za przesiedzenie nocy. Kiedy 
doszła do
mnie, musiałem przyznać się, że mam tylko pięćdziesiąt groszy. Mimo świeżego 
doświadczenia
z przewodnikiem, nie spodziewałem się, że może mi nie pozwolić przesiedzieć w 
chałupie
do rana z powodu braku tych głupich dwóch złotych. Ale ona jednak kazała mi 
wyjść. Nikt
się nie odezwał, kiedy wychodziłem w ciemną noc z chałupy, nikt nie zaofiarował 
się, że za
mnie zapłaci.
Stałem pod okapem strzechy i słuchałem szmeru deszczu, który spływał strużką z 
rynny do
stojącego pod nią wiadra. Ciemno, wilgotno, przejmujące zimno — jednym słowem, 
dość
beznadziejnie. Ale nie poddawałem się. Muszę dotrwać do świtu — tylko jak? 
Odwróciłem
wiadro i usiadłem na denku. Pomyślałem, że zaczyna się to wszystko niezbyt 
zachęcająco.
Druga noc poza Nowolipiem — i wciąż wpadam w tarapaty. Siedzę więc tak pod 
okapem, ja
jeden, wybraniec, podczas gdy wszyscy inni są tam, w ciepłej chacie i drzemią 
przy stole. A
może ruszyć się stąd, spróbować poszukać czegoś? Z ciemności, poprzez przesłonę 
mżawki,
mrugało z jakiegoś okna światełko. Tylko kilkadziesiąt kroków. Spróbuję — 
postanowiłem.
Nie zaszczekał w obejściu pies, było cicho. Tam, w tej chacie, przed której 
ogaconymi
drzwiami stałem, ludzie jeszcze nie spali, paliło się światło. Zastukałem. Po 
chwili uchyliły
się drzwi, ukazała się w nich szczupła wysoka kobieta, ubrana raczej po miejsku, 
może nauczycielka
tutejsza (tak mi to teraz przyszło do głowy). „Proszę pani — mówię — nie mam
pieniędzy, mam tylko pięćdziesiąt groszy i bateryjkę do latarki, mogę ją oddać. 
Czy pozwoli
mi pani przesiedzieć do rana?” „Wejdź” — powiedziała pani, a może: „Niech pan 
wejdzie”,
bo już nie pamiętam, jak się wtedy do mnie odzywano. Ale pamiętam, że prawie ją 
rozśmieszyła
ta bateryjka, którą trzymałem w ręku.
W izbie przy stole siedział mąż tej pani i jeszcze jakieś małżeństwo, które 
miało tu przenocować
podobnie jak ja. Nikt o nic mnie nie pytał. To ja sam opowiedziałem, że nie 
pozwolono
mi w tamtej chałupie przenocować, bo nie miałem dwóch złotych. Dostałem gorącej 
herbaty
z kostką cukru. Herbata była z samowara. (Pierwszy raz w życiu piłem herbatę z 
samowara).
Potem gospodarze zaprowadzili to małżeństwo i mnie do sąsiedniej izby, gdzie 
rozścielili
nam na podłodze słomę. Zwaliłem się na posłanie i natychmiast zasnąłem.
Nie słyszałem, jak tamci wstali, spałem mocno, gospodyni musiała mnie obudzić. 
Wyprowadziła
mnie na drogę i pokazała, jak się idzie do Rostek. Mów, kiedy spotkasz patrol, 
„ja
zdzieszni” — pouczała mnie — to znaczy tutejszy „Aha, jeszcze coś. Do tamtej 
chałupy, w
której nie chcieli cię przenocować. przyszedł w nocy patrol sowiecki i 
wszystkich przepędził
z powrotem na ziemią niczyją”. Nie umiałem wydobyć z siebie słowa, w tej nowinie 
było coś
oszałamiającego. Więc gdybym miał te dwa złote... Albo gdyby gospodyni była 
bardziej
wielkoduszna... Czułem się tak, jakby ktoś nieznany wziął mnie za rękę i 
wyprowadził z tej
złej chałupy. I zaprowadził do tej drugiej, tej dobrej, której gospodyni stała 
oto przede mną
uśmiechając się („no widzisz, jak to bywa”), a ja chyba nie umiałem jej nawet 
podziękować.
No więc teraz dziękuję.
Szedłem drogą lekki, już pewny siebie, a kiedy napotykałem pograniczników w 
budionnówkach,
którzy pytali: „Ty kuda?”, odpowiadałem sprytnie: „Do Germanii”, na co oni:
„Dawaj nazad”, pokazując właśnie ten kierunek, w którym chciałem iść, i w ten 
sposób doszedłem
do wsi Rostki. Przed chatą stała moja siostra, trochę, trzeba przyznać, 
niespokojna. A
mnie nawet nie bardzo chciało się opowiadać, co się zdarzyło, jakoś mi się to od 
razu wszystko
zrobiło odległe i błahe, a może po prostu byłem zmęczony, siedziałem już 
bezpieczny u
państwa Krajewskich przy stole, pijąc parzone mleko z półlitrowego kubka i 
zajadając grubą
pajdę razowego chleba. Po raz pierwszy w życiu gorące mleko wydało mi się 
cudowne w
smaku...
W Białymstoku moja siostra mieszkała w jednej kwaterze nie z jednym, jak się 
okazało,
ale już z dwoma znajomymi małżeństwami: bieżeńców przybywało. Było ciasno, to 
prawda,
starałem się nie zajmować miejsca, spałem na polowym łóżku w korytarzu. Ale już 
nazajutrz
zaczęły się kwasy i przebąkiwania, że co ja tu robię, byłem nie przewidziany, 
nie zameldowany,
nie ukrywano przede mną, że jestem intruzem. Po raz pierwszy w życiu doznałem
uczucia, że jestem niechciany, zawadzam. Zacząłem żałować, że opuściłem rodzinny 
dom.
Hipka odnalazłem na budowie kamienicy. Padliśmy sobie w objęcia, tak, poczuliśmy
wspólnotę, mój szorstki brat był bliski łez. Pokazał mi stwardniałe od odcisków 
dłonie, jego
praca polegała na tym, że kuł w murze otwory dla rur wodociągowych. To może 
robić —
tłumaczył z goryczą — czarny robotnik, nie potrzeba do tego fachowego 
hydraulika. Dostawał
pięć rubli czterdzieści kopiejek dziennie, dokładnie tyle, ile wydawał, żeby się 
najeść i
opłacić nocleg u kolejarza, pana Nowaka. Ja jednak byłem dumny ze swojego brata, 
który
poszedł do ciężkiej pracy, żeby czynnie, nie na gębę, wcielać swoją ideę, to 
znaczy budowę
socjalizmu. Brat jednak był wyraźnie spochmurniały. Jakby zupełnie nie 
dostrzegał żadnej
wzniosłości w swojej harówie. Po fajerancie zaprowadził mnie na przedmieście, do 
swojego
kolejarza. Po drodze, kiedy powiedziałem, że w Warszawie z nudów, na podstawie 
słownika
ortograficznego, poznałem alfabet rosyjski (czym mu cholernie zaimponowałem), 
kupił
„Prawdę”, żebyśmy się mogli dowiedzieć, co na froncie. Znaleźliśmy mały „ 
Kommiuniké
naczelnego dowództwa germańskiego”, z którego wynikało, że na linii Maginota 
prowadzone
są akcje rozpoznawcze i że zatopiono dwa angielskie statki handlowe o takiej to 
a takiej wyporności.
Dowiedzieliśmy się jeszcze, że Finlandia zagraża Związkowi Radzieckiemu i że
Związek Radziecki nie może tego tolerować. Po raz kolejny mogłem zauważyć, że 
jakoś to
tak jest, że zawsze małe państwa zagrażają wielkim, nigdy odwrotnie, i że te 
wielkie biedactwa
zmuszone są w końcu do samoobrony.
Kolejarz, u którego brat odnajmował żelazne łóżko za trzydzieści rubli 
miesięcznie, był
sympatycznie mrukliwy i nie miał nic przeciwko temu, żebym przenocował. Spaliśmy 
na wąskim
łóżku przykryci kolejarskim kożuchem.
Nazajutrz brat wciąż był pochmurny. „Rzucę tę robotę w diabły — powiedział 
odprowadzając
mnie do Stelli. — Wyjadę do Lwowa”. „Znajdziesz tam lepszą pracę” — pocieszyłem
go. „Nie, nie zwariowałem. Wiesz, co będę robić? Handlować”. I dodał: „Zegarki. 
Teraz naj-
lepszy interes to zegarki”. „A co na to Edzia?” „Nie ma Edzi” — usłyszałem. 
Kiedy on dotarł
do Białegostoku, dowiedział się, że Edzi już nie ma. Zdążyła wyjść za mąż za 
inżyniera S., z
którym wyjechała na posadę w głąb Rosji. Z inżynierem zawsze się tego socjalizmu 
więcej
nabuduje niż z frajerem, który kuje dziury w murze.
Teraz zrozumiałem. Mój brat został zdradzony. Wszystko straciło sens. Wyjechał 
do
Lwowa i rzucił się na te zegarki. Był codziennym bywalcem w Pasażu Mikolascha. W 
końcu
maja następnego roku, kiedy NKWD we Lwowie przyszło po moją siostrę, 
zaaresztowano i
jego, nigdzie nie pracującego. Stellę zesłano do Jakucji (co ją uratowało), ale 
jego do łagru w
Rybińsku, bez prawa korespondencji. Kiedy uzyskał te prawa i dostaliśmy 
wreszcie, ja i Mirka,
kartkę nagryzmoloną ołówkiem, okazało się, że dostał wyrok „za nielegalne 
przekroczenie
granicy” (sowiecko—niemieckiej). Ponieważ to nie on przekraczał granicę, tylko 
raczej wojska
dwóch mocarstw, adwokat z Równego robił nadzieję, że jakoś to się uda w 
odwołaniu
wyjaśnić. W kilka dni po tej krzepiącej rozmowie z adwokatem nastąpiła inwazja 
niemiecka
na ZSRR, kontakt znów się urwał, tym razem na zawsze. Nigdy nie natrafiłem na 
ślad mojego
brata.
W Białymstoku tymczasem odnalazł się jeden z robotników ojca, wspomniany Józek,
zwany Kupcem, i opowiedział, że Mirka szczęśliwie przeszła Bug w okolicach 
Brześcia i już
jest w drodze do Mariana. Marian czeka na nią w miasteczku Busk koło Lwowa i 
wszystko
jest przygotowane do skromnego ślubu. Mirka wreszcie pogodziła się z tym, że 
Marian nie
wygląda na amanta, ale wiedziała, że ma wiele innych zalet, w tym niebywałe 
poczucie humoru,
i bardzo go w końcu pokochała. Słyszałem czasem tę jej miłość, jej nasycony 
namiętnością
oddech, słyszałem to, kiedy nocowałem z nimi w jednym pokoju (już w Dąbrowicy na
Wołyniu), mój własny oddech zamierał, cały zastygałem, żeby myśleli, że śpię, 
słyszałem to i
byłem bardzo szczęśliwy. Lubiłem Mariana, wszyscy go lubili, był zdolny, 
błyskotliwy,
uczynny, wesoły, otwarty, wynalazczy jako inżynier, zarazem zdecydowany i 
rzetelny. Tak,
wszyscy go lubili, Polacy, Rosjanie, ortodoksyjni Żydzi i miejscowi Ukraińcy. 
Kiedy w
czerwcu 1941 roku Niemcy zbliżali się już do Dąbrowicy i ukraińską szkołę 
pedagogiczną, w
której, dzięki jakiemuś ciągowi przypadków, się uczyłem, miano w popłochu 
ewakuować
przez Sarny do Kijowa, zabębniłem wieczorem w okna Mirki. „Chodźcie! — 
nalegałem. —
Ubierajcie się i uciekajcie z nami!” Powiedziała mi wtedy, że oni nie pójdą na 
tułaczkę, bo
Marian ma chore serce, może wrócą do Warszawy. „Ale słuchajcie, tu będzie 
pogrom!” Nie
boją się żadnego pogromu — tłumaczyła Mirka — bo Marian ma świetne stosunki z 
Ukraińcami,
nie spotka ich żadna krzywda, obiecano im to. Odszedłem więc od okna i pobiegłem 
za
swoimi szkolnymi kolegami. Szliśmy do Sarn nocą przez ukraińskie wsie pozornie 
uśpione,
ale przecież wiedzieliśmy, że groźne, kluczyliśmy okrężną drogą, a prowadzili 
nas dwaj miejscowi
koledzy Ukraińcy, którzy znali wszystkie te ścieżki na wylot, obaj rośli i 
szerokoplecy,
Momot i Frusowicz. Nigdy im tej koleżeńskiej solidarności nie zapomnę, niech 
więc te nazwiska
zostaną tu wpisane. (W tym świecie, w którym przeważa zło, dobro musi być 
pokazane.
Że można i tak, że bywa i tak. Wiem, że ta dygresja mąci moją opowieść, jest 
błędem z
punktu widzenia kunsztu narracyjnego. Ale do diabła z kunsztem! Niech to będzie 
gorzej
opowiedziane, ale niech padną słowa istotne. Co tu, ostatecznie, jest 
ważniejsze: zręczność
literacka czy nasza ludzka tragedia? Więc powtarzam: niech będą wspomniani Momot 
i Frusowicz).
Mirce i Marianowi rzeczywiście na razie nic się nie stało. Mama opowiedziała mi, 
że
nawet wtedy przez pewien czas z nimi korespondowała, pracowali u Niemców, ale po 
roku
korespondencja się urwała i do mamy dotarła wiadomość, że Mirkę i Mariana 
zagażowano. (I
wtedy rodzice już wiedzieli, że jedno z ich dzieci zginęło, i że nadzieja jest w 
przeżyciu tych,
którzy są nie wiadomo gdzie.) A ja, usłyszawszy to wszystko, pomyślałem, że 
gdyby Marian
nie był taki lubiany, taki fajny chłop, gdyby bał się Ukraińców i pogromów, 
oboje by uciekli
wtedy ze mną na wschód i może by się uratowali.
Wtedy jednak, w Białymstoku, w listopadzie 1939 roku, nikt nie podejrzewał, co 
się miało
stać, w ogóle mało kto myślał o dalekiej przyszłości, szło o to, żeby jakoś 
przeczekać do wiosny,
kiedy wreszcie ci cholerni sprzymierzeńcy zachodni ruszą do ofensywy — kto wie, 
może
przy udziale wielkiego państwa socjalistycznego, które ujawni, po czyjej 
naprawdę jest stronie
— i wróci się do domu. Wtedy, w Białymstoku, ów Józek zwany Kupcem wyrzucał nam,
że jak mogliśmy tak wszyscy czworo opuścić dom, że mama jak mama, trzyma się 
zadziwiająco,
ale ojciec popłakuje po kątach, wstydliwie, żeby nikt nie widział.
Zrobiliśmy więc naradę rodzinną — Stella, Hipek i ja — i zgodziliśmy się, że 
jedno z nas
musi wrócić do Warszawy i oczywiście powinienem to być ja, jako najmłodszy. A 
także jako
ten, który nie ma tu nic do roboty, jest intruzem, zawadza. Tak, pojadę, 
myślałem z ulgą, stęskniony
za swoim domem, Nowolipiem, za czułością rodziców, dość miałem przebywania w
tym wspólnym mieszkaniu, gdzie tak niechętnie na mnie patrzono. Jeden z 
przyjaciół Kupca
miał się nazajutrz przemknąć na tamtą stronę i zgodził się zabrać mnie ze sobą.
Tej nocy byłem w Warszawie. Jechałem furmanką przez jakieś dziwne miasto, o 
którym
wszyscy mówili, że to Warszawa. Wciąż zatrzymywaliśmy się na skrzyżowaniach 
ulic, a na
skrzyżowaniu stał umundurowany Niemiec i regulował ruch, wymachując białą gumową 
pałką.
I każdy z tych regulujących ruch Niemców miał wąsik i loczek opadający na czoło, 
każdy
był Hitlerem.
Kiedy się obudziłem, chwilę przetrawiałem w sobie ten sen. Zrozumiałem (ja, 
czytelnik
Freuda): n i e c h c e s z w r a c a ć. Sen ujawnił mi zepchnięte w 
podświadomość przekonanie:
tam na każdym rogu jest jakiś Hitler. Tak o tym myślisz, i dlatego jest ci tak 
ciężko na
duszy. Nie możesz wracać.
Nie pamiętam, czy opowiedziałem siostrze mój sen, czy tylko podzieliłem się moim 
postanowieniem.
Nie dyskutowała ze mną: nie to nie, może ja mam rację. Mimo wszystko, to była
zbyt poważna sytuacja, żeby ktokolwiek mógł brać na siebie odpowiedzialność za 
czyjąś decyzję.
Powiedziałem siostrze, że najlepiej będzie, jeśli pojadę do Lwowa, do mojego 
nauczyciela,
co dalej, to się zobaczy, może będę się uczyć, może pracować na tej szosie, 
którą buduje
Marian.
Zaczęła się tułaczka. Nie wróciłem nigdy na swoje Nowolipie. Nie widziałem, jak 
ono
umiera.
Kwiecień 1990.